Böceklerin Önemi, Çeşitliliği ve

Korunması
Böcekler – Bölüm 1

Prof.Dr. Ebru Gül ASLAN

 Entomoloji ya da böcek bilimi
bilimi, böcekleri inceleyen bilim dalıdır.

Entomologlar ise böceklerle uğraşan, böcekleri toplayan,

gözlemleyen, yetiştiren, denemeler yapan insanlardır. Böcekler
son derece başarılı hayvanlar olup, pek çok açıdan hayatımızı
etkilerler.

Entomologların araştırma alanları; evrim, ekoloji, davranış,

anatomi, fizyoloji, biyokimya ve genetik gibi oldukça geniş
biyolojik disiplinleri içine alır.

Böcekler üzerine yapılan çalışmalar biyolojinin gelişmesine

önemli katkılar sağlamıştır. Genel biyolojik proseslerin
anlaşılmasında model olarak kullanılan karakteristik türler
vardır.
2
 Son zamanlarda biyoçeşitliliğin bilimsel bir konu olarak
oldukça gündemde olması, hayret verici derecedeki
çeşitlilik oranları nedeniyle böceklere olan ilginin
artmasına sebep olmuştur. Sayısal olarak üstünlüklerine
bağlı olarak, böceklerin çevremiz ve dolayısıyla
yaşantımız üzerindeki etkileri yadsınamaz şekilde
ortadadır. Dolayısıyla, biyoçeşitlilik ile ilgilenen
öğrencilerin entomoloji konusunda da bilgi sahibi olmaya
ihtiyaçları vardır.

Sadece hobi olarak

böceklerle uğraşanlar
bile oldukça fazladır.

3
 Biyologlar böceklerle çalışmayı neden tercih
ederler?

 Laboratuvar ortamında kolay yetiştirilebilmeleri,

 Hızlı döl vermeleri,
 Bir defada çok fazla birey elde edilebilmesi,
 Böceklerin omurgalılara kıyasla çeşitli uygulamalarda
kullanımlarının etik açıdan çok daha rahat olması

4
 Böcekler Neden Önemlidir?

Ekolojileri inanılmaz derecede çeşitlidir.

Besin zinciri ve besin ağlarının gerek hacim gerekse

sayısal olarak baskın grubunu oluştururlar.

Farklı böcek grupları farklı beslenme özelleşmeleri

sergiler; detritusla, çürümüş materyalle, canlı ve
ölü odunla, fungusla beslenenler, sucul ortamda
süzüntüyle ve otla beslenenler, bitki özsuyu dahil
fitofag beslenenler, parazitler ve avcılar...

5
Böcekler yaşamlarının herhangi
bir evresinde veya tamamında
suda, karada veya toprak
içerisinde yaşayabilirler. Yaşam
tarzları soliter, gregar, yarı sosyal
veya oldukça sosyal olabilir.

Apaçık görülebildikleri gibi, diğer objelerin taklitçisi

veya gizlenmiş olarak da bulunabilirler, gündüz ya
da gece aktif olabilirler. Yaşam döngüleri, aşırı sıcak
veya soğuk, kuru veya nemli gibi tolere edilmesi zor
durumlar ve olumsuz iklim koşulları altında dahi
hayatta kalabilmelerine olanak verir.

6
 Böcekler; ekosistemin aşağıda belirtilen
işlevleri için mutlaka gereklidirler:

 Çürümüş yaprak ve odun bozunmasına bağlı besin döngüsü,

mantarların yayılması, gübre ve leşlerin ortamdan
uzaklaştırılması, toprağın dönüşümü,
 Tozlaşma ve tohum yayılışı dahil olmak üzere bitkilerin
yayılması,
 Tohumla beslenme dahil, fitofag beslenme yoluyla bitki
komünite yapısı ve kompozisyonunun korunması,
 Pek çok kuş, memeli, sürüngen ve balık türünü içeren
çeşitli insektivor omurgalılar için besin oluşturma,
 Büyük hayvanların hastalık taşıyıcı vektörleri, küçüklerin ise
parazit ve avcıları olarak hayvan komünite yapısının
korunması.

7
 Bazı böcekler komünite içerisinde kilit taşı tür
olarak değerlendirilirler ki, böyle türlerin ekolojik
işlevlerindeki ciddi kayıplar ekosistemin hızlı
çöküşüne sebep olabilir.

Örneğin, termitler tropikal toprakların selüloz

dönüştürücüleri olarak iş görürler, dolayısıyla
tropikal toprak yapısının kilit taşı türleri olarak
değerlendirilebilirler.

Böcekler, yaşantımızla çok yakından ilişkilidirler.

8
 Böceklerin çeşitli faydalı özellikleri
vardır::
vardır

Bazı böcekler besin sağlarken bazıları ise besine

veya kullandığımız materyalin oluşumuna
katkıda bulunurlar. Örneğin, balarıları bal
üretmenin yanı sıra, doğal zirai tozlaştırıcılar
olmaları nedeniyle de değerlidirler.

9
 Bitkilerin tozlaşmalarında ve bitki türlerinin
evriminde rol oynarlar.
Böcekler, doğadaki bazı zararlı organizmaların
doğal düşmanı olduğundan biyolojik mücadelede
de kullanılmaktadırlar.

10
 Doğada ölü organizmaların ayrıştırılmasında görev alırlar.

Böcek kütikulasının kimyasal bir bileşimi olan kitin ve

türevleri; antikoagulanlar olarak görev yaparlar,
yaraların iyileşmesi ve tedavisinde kullanılırlar, serum
kolesterolünü azaltırlar, antialerjik ilaç taşıyıcılar olarak
iş görürler, ayrışabilir plastikler oluştururlar, çeşitli
kimyasalların ortamdan uzaklaştırılması ve su kaybını
azaltma gibi uygulamalarda etkilidirler.

11
 Böcekler ekonomik açıdan da fayda sağlarlar.
Örneğin; ipek böceğinin kokonlarından kumaş elde
etmemiz gibi.

Böcekler moleküler biyoloji ve embriyolojideki

ilerleme ve gelişmelerin uygulama materyali olarak iş
görürler.

12
 Böceklerin bu faydalı özelliklerinin yanı sıra
zararlı özellikleri de vardır:
Böcekler zirai ve bahçe bitkilerine direkt veya
indirekt olarak zarar vererek bitkilerin
yaralanmalarına ve ürün kayıplarına neden olurlar.

Bazı böcekler hem bitki hem de hayvanlarda bazı

hastalıkların taşıyıcısıdır. Yani vektördür.

13
  Böcekler Eklembacaklılar Şubesi
(Arthropoda Phylumu) içerisinde yer alırlar
ve bilinen hayvan türlerinin yaklaşık
%75’lik bir kısmını oluştururlar.

14
 Tahminen bir milyonun üzerinde böcek türü tanımlanmıştır.
Tanımlanmış böcek türleri, takım olarak isimlendirilen
taksonomik gruplar içerisinde dağılış göstermektedir.
Kullanılan sınıflandırma sistemine bağlı olarak yaklaşık 30
böcek takımından bahsetmek mümkündür. Bilinenlere
dayalı tahminlere göre tüm tür sayısı 3-80 milyon arasında
değişmektedir.
Ancak, gerçekçi bir yaklaşımla, böcek tür sayısının 4-6
milyon arasında değiştiği öngörülmektedir.

15
 Tür zenginliği açısından beş “ana” böcek takımı göze
çarpmaktadır; kınkanatlılar (Coleoptera), sinekler
(Diptera), arılar, karıncalar (Hymenoptera),
kelebekler ve güveler (Lepidoptera) ve gerçek
yarımkanatlılar (Hemiptera).

Sinekler Arılar
Diptera Hymenoptera
Kelebekler
Lepidoptera
Kınkanatlılar Diğer
Coleoptera Arthropodlar
Diğer
Böcekler

Diğer
Hayvanlar

Yarımkanatlılar Bitkiler
Hemiptera

16
 Böcekler ekvatordan kutuplara kadar pek çok alana
yayılış göstermişlerdir. Bu ekosistemlerde gerek tür
sayısı gerekse birey sayısı oldukça büyük boyutlara
ulaşmaktadır.
Tropikal bölgelerdeki tür zenginliği ılıman bölgelere
kıyasla çok daha yüksektir. Örneğin, Peru’da tek bir
ağaçtan 26 cinse ait 43 karınca türü örneklenmiştir:
Bu sayı İngiltere’deki tüm habitatlardan elde edilen
toplam karınca çeşitliliğine karşılık gelmektedir.

17
 Böceklerde görülen yüksek tür zenginliği
pek çok sebebe dayanmaktadır:

- Bireylerin küçük vücutlu olması,

- Kısa nesil süresi,
- Duyusal ve nöromotor sistemlerin çok yönlülüğü,
- Bitkiler ve diğer organizmalarla olan evrimsel ilişkileri,
- Metamorfoz geçirmeleri,
- Gerektiğinde yer değiştirebilmeleri,
- Değişen karakterlerin hızlı bir biçimde populasyonun
gen havuzuna aktarılabilmesi.

18
 Böceklerin küçük vücutlu
olmasının avantajları nelerdir?
- Bireyler gelişimlerini tamamlamak için daha
az enerji ve daha az zamana ihtiyaç duyarlar.
- Predatörlerden ve çevresel etkilerden
korunmada faydalı olur.
- Oldukça fazla sayıdaki ekolojik habitatları
büyük hayvanlara göre daha iyi kullanabilirler.

19
 - Kas hareketleri oldukça etkilidir.
- Yüzey-hacim ilişkisi bakımından küçük vücutluluk
oldukça önemlidir.
- Kanat hareketleri böceklerin rastgele dağılışında
büyük kolaylıklar sağlar. Böylelikle bireyler herhangi
bir zarar görmeden oldukça uzun mesafeleri
gidebilirler.

20
 Böceklerin isimlendirilmesi ve sınıflandırılması:

Böceklerin resmî isimlendirmesi bütün hayvanlar için ortak olarak

geliştirilmiş nomenklatür kurallarına göre yapılır (bitkilerde bu sistem

biraz değişiktir).

Linneaus tarafından geliştirilen ve tanımlanan her tür için iki ismin

kullanıldığı (ikili isimlendirme) sistemde; ilk isim cins (genus) ismi

olup ikinci isme göre daha geniş bir gruplaşmayı ifade ederken, ikinci

isim tür (species) ismini temsil eder.

21
 Böcekler içerisinde çok sayıda taksonomik olarak
tanımlanmış grup, yani takson mevcuttur. Tüm
diğer organizmalarda olduğu gibi, birey ve
populasyonun üzerindeki esas biyolojik takson, hem
taksonominin hem de tartışmasız evrimin temel
birimi olan türdür.

Taksonomik hiyerarşide belirli kategorilerin standart

son ekleri vardır, bu sayede herhangi bir grubun
hiyerarşik yeri son ekine bakılarak tespit edilebilir.

22
 Takson Standart Örnek
kategorisi son ek
Takım Hymenoptera
Alttakım Apocrita
Üstfamilya -oidea Apoidea
Epifamilya -oidae Apoidae
Familya -idae Apidae
Altfamilya -inae Apinae
Tribus -ini Apini
Cins Apis
Altcins
Tür A. mellifera
Alttür A. m. mellifera

23
 POPÜLER KÜLTÜR VE TİCARETTE BÖCEKLERİN YERİ

İnsanoğlu zaman içerisinde özellikle bazı böceklerin

çekiciliği ya da gizemi karşısında etkilenmiştir. Örneğin;
bokböcekleri Mısırlılar tarafından dini objeler olarak
görülmekte ve kutsal sayılmaktadır. Ayrıca eski
şamanistik kültürlerde buprestidler (mücevherböcekleri)
gibi pek çok kınkanatlı aksesuar olarak kullanılmıştır.

24
25
 Eski Çin’de, ağustosböceklerinin ölümsüzlüğü veya
yeniden doğuşu sembolize ettiğine inanılırdı.
Mezopotamya literatüründeki Gılgamış Destanı’nda,
odonatların (yusufçuklar/kızböcekleri) imkânsızlık ve
ölümsüzlüğün işareti olduğundan söz edilir.

Orta Çağ Avrupa’sında çalışkanlığı temsil eden karıncalar

ve arılar gibi, böcekler üstlendikleri sembolik rolleriyle
pek çok toplumda yer edinmişlerdir. Ağustosböcekleri,
cırcırlar, çekirgeler, bokböcekleri ve geyikböcekleri
Japonya’da uzun süre değerli hayvanlar olarak
kafeslerde korunmuştur. Eski Meksikalılar kelebekleri
detaylı şekilde gözlemlemiş, şiir ve şarkılar da dahil
olmak üzere pulkanatlılara mitolojik olarak fazlaca yer
vermişlerdir.

26
 Dünyanın diğer bölgelerinde ise bazı böceklerin
birtakım doğal oluşumları ekoturizmi önemli ölçüde
etkilemektedir.

Böcek ekoturizmi henüz başlangıç aşamasında

olmakla birlikte, böceklere olan ilgi esasen onların
ekonomik faydaları ile yakından ilişkilidir.

27
 Japonya’da doğal gergedanböceklerinin
(Scarabaeidae, Allomyrina dichotoma) her biri 3–7 $,
geyikböceklerinin (Lucanus cervus) ise her biri
yaklaşık 10 $ ücrete tabiidir.

Japon ve Alman turistlerin Vietnam’da bazı nadir

kelebekleri satın almak için 1000–2000$ ödedikleri
bilinmektedir ki, bu oran genellikle fakir yerli halk
için oldukça büyük miktarda bir paradır.

28
 İnsan besini olarak böcekler:
böcekler:

Böcekle beslenmeye entomofaji denir

denir..

90 familya ve 370’den fazla cinse ait yaklaşık 1000 veya

daha fazla böcek türü, başta orta ve güney Afrika, Asya,
Avustralya ve Latin Amerika olmak üzere, dünyanın
birçok yerinde beslenme amaçlı kullanılmaktadır.

Gıda olarak tüketilen böcekler genellikle canlı veya ölü

bitki kısımlarıyla beslenenlerdir. Kimyasal olarak korunan
türlerden kaçınılır.

29
 Termitler, cırcırböcekleri, çekirgeler, karıncalar,
ağustosböcekleri, kınkanatlılar, arı larvaları ve güve
larvaları sıkça tüketilen böceklerdir.

Böcekler protein, enerji, çok sayıda vitamin ve

mineral açısından zengin olmalarına ve bazı yerel
toplumların yıllık hayvansal protein ihtiyacının % 5–
10’luk kısmını oluşturmalarına rağmen, Batı
toplumu esasen bu entomolojik mutfağı göz ardı
etmektedir.

30
 Böceklerin insan tüketimine yönelik büyük ölçekli
toplanması veya seri üretimi, bazı problemleri
beraberinde getirmektedir.
Çoğu böceğin küçük vücutlu olması, toplamada,
yetiştirmede veya satış amaçlı işlemede çeşitli zorluklar
yaratmaktadır.
Diğer taraftan tüm böcekler yemek için yeterince güvenli
değildir. Özellikle uyarı renklenmesine sahip olanların
tatları genellikle kötüdür veya toksik etki gösterirler.
Ayrıca bazı insanlar böceklere karşı çeşitli tipte alerjilere
sahip olabilirler.

31
 Buna karşılık, böcekle beslenmenin çok sayıda
avantajı da vardır:

Özellikle böceklerle iç içe bir geçmişe sahip olan

kırsal toplumlarda, böcekle beslenmeye yönelik
teşvik, insanların diyetlerini çeşitlendirmeye
yardımcı olabilir.

Kitlesel olarak toplanan zararlı böceklerin

kontrol programlarına dahil edilmesiyle
pestisitlerin kullanımı azaltılabilir.

32
 Dahası, eğer dikkatli bir şekilde ayarlanırsa,
böceklerin protein amaçlı kültüre edilmesi,
çevresel anlamda ormanlık alanların ve doğal
otlakların tahribine yol açan büyükbaş hayvan
yetiştiriciliğinden çok daha az zararlı olacaktır.

Böcek yetiştiriciliği (çiftçiliği) aynı zamanda

düşük girdili sürdürülebilir tarım anlayışıyla da
uyumludur. Nitekim böceklerin çoğu, diğer
klasik et hayvanlarına kıyasla daha yüksek
besin dönüşüm etkinliğine sahiptir.

33
 Evcil hayvan besini olarak böcekler:

Böceklerin balıklar, kümes hayvanları, domuzlar

ve çiftlik vizonları gibi hayvanlar için besinsel
değeri bilhassa Çin’de önemlidir. Bu amaçla
kullanılan böcekler çoğunlukla ipekböceği
(Bombyx mori) pupaları, karasineklerin (Musca
domestica) larva ve pupaları ve unkurtlarının
(Tenebrio molitor) larvalarıdır.

34
 Besinsel anlamda faydalanılan mevcut veya
potansiyel tüm böceklerin besin değerleri,
mevsimsel bulunuşları, konak bitkileri ve diğer
besinsel ihtiyaçları ile yetiştirme veya toplama
metotlarına yönelik bilgilerin karşılaştırılarak
harmanlanması gerekir.

Böceklerin muazzam çeşitliliğini göz önüne

alırsak, besin olarak tüketilmelerine yönelik
teşebbüsler ve fırsatlar oldukça fazladır.

35
 BÖCEKLERİN KORUNMASI

Tehdit altındaki bir dünyada, böcekler veya benzeri

gruplar için habitatların korunması görüşü, doğal
olarak düşük öncelikli görülmektedir.
Yine de, bazı önemli böcekler için özel alanlar
ayrılmıştır veya korumaya yönelik planlar
yapılmaktadır.

36
 Bu şekilde koruma çalışmaları genellikle insan
estetiği ile yakından ilişkilidir ve çabaların çoğu
entomolojinin “etkileyici megafaunası” olarak
nitelendirilen kelebekler ve gösterişli büyük
böcekleri içine almaktadır.

Bu büyüleyici böcekler, korumaya yönelik

toplumsal farkındalığın arttırılması ve finansal
destek sağlamada amiral (önder) türler olarak
görev yaparlar.

37
 Tek-tür koruma kavramı, sadece böcek için değil diğer herhangi bir canlı
için de geçerli olan ve şemsiye etkisi olarak bilinen, bir habitattaki kilit
taşı veya amiral tür konumundaki belirli bir türün korunması kapsamında
mevcut tüm türlerin korunması olarak tartışılmaktadır.

Kısmen bunun tersi bir durum, habitat odaklı yaklaşımın savunulmasıdır.

Bu yaklaşımı savunanlara göre habitatların korunması yönteminde, tür
bazında yaklaşımla anlaşılamayacak ölçüde, gerek sayı gerekse alan
olarak çok daha fazla böcek türünü korumak mümkündür.

38
 Kelebekler, omurgasız hayvanların korunmasında öncü
türler olarak görev yaparlar. Dünyanın en büyük kelebeği
Papua Yeni Gine’deki Ornithoptera alexandrae ‘nın
larvaları sadece Aristolochia dielsiana filizleriyle beslenir.
Türün yayılış alanı Papua Yeni Gine’nin kuzeyindeki
yağmur ormanlarının küçük bir bölgesiyle sınırlanmıştır
ve nesli tehlike altındaki türler kategorisinde koruma
altındadır.

Türün CITES kapsamında

ticareti yasaklanmıştır. İyi
durumdaki ölü örneklerin
fiyatı 2000 $ civarında
olabilmektedir…

39