Α ρ. ε ;σ .

Ιί ' Ϊ Χ Η Χ

Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΑ
ΤΟ Υ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΕΘΝΟΥΣ
ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΚΑΘ' ΗΜΑΣ
ΕΚ ΔΙ ΔΟΤΛΙ

ΑΛΕΣΤΗ Κ ϋ Ν Σ Τ Λ Λ Τ ΙΝ ΙΑ Ο ν

ΕΧΔΟΖΙΧ ΔΕΤΤΕίΑ Ε Π ]·> 0 7 , Ε*·»Ι*Α-

*0 * μ»λιτ5ν **\f γιν<ί*χων tIjy Irt«pt«v «6»

·*·&, *ρί*»Γ <τχιδδν* «<ντ·ιΐ?,Α?{«λ<ηιι·ν?χ«\ Afti-tif·*
t S y. -sepov-iw» βΰτο? ί «ί*γμ4τ*»ν, κκ\ [n«f\
ffwv -»iji 'tiji μ»λλ·ν»ης « ύ τ ·Ι τύχΐχ.
Γ
Κ ΙΖ
Ω Τ
Ο Σ

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
ΕΚ Τ Ο » ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΤΟΝ ΚΑΤΑΕΤΗΜΛΤβΝ

ΛΝΕΣΤΟ ΚαΝΣΤΛΑΙΤΙΝΙΛΟΥ
1887
!*οζθ
 Ι ΣΤΟΡΙ Α
TOT ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ
ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΝΔΕΚΑΤΟΝ
ΜΕ Σ Α Ι Ω Ν Ι Κ Ο Σ Ε Λ Λ Η Ν Ι Σ ΜΟ Σ

Μ Α Κ Ε Δ Ο Ν ΙΚ Η Δ Υ Ν Α Σ Τ Ε ΙΑ .

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Α'
Πολίτευμα. Διοίκησες. Χρηματικοί πόροι. Στρατός.

Ή αποτυχία της κοινωνικής καί θρησκευτικής μεταρρυθμίσεως

περί ης έπραγματεύθημεν έν τω προηγουμένω βιβλίω , δεν άπέβη, ώς
προϋπεδείξαρ.εν, δλοσχερης. Π ολλαί των διατάξεων της καινοτόμου
εκείνης περιόδου, έπανεληφθησαν εκ διαλειμμάτων επί των βασιλέων
της μακεδονικής καί της των Κθ(Λνηνών δυναστείας. Τ ο εθνικόν φρό­
νημα καί πνεύμα δεν έπανηλθεν εις ην ητο προ της μεταρρυθμίσεως
κατάπτωσιν. Ά μφότεραι αί νέαι δυναστείαι άνέδειξαν άνδρας επιφα­
νείς. Έ π ί της πρώτης μάλιστα άνεκτήθησαν πολλαί των προηγουμέ­
νως άπολεσθεισών χωρών. Οί δημόσιοι πόροι ηύξησαν. Ή διοργάνω­
σες του Κράτους έγένετο πολύ τεχνικωτέρα η πρότερον. At πρώται της
διοργανοίσεως ταύτης άφορμαί άνέτρεχον πάντοτε μέχρι του μεγάλου
Κωνσταντίνου. ’Αλλά πολλάκις τροπολογηθείσαι, καί μάλιστα έπί
των χρόνων της μεταρρυθρ,ίσεως, δεν ελαβον τον οριστικόν αυτών τύ­
πον είμη έπί της παρούσης δυναστείας, έπί της οποίας έξεδόθησαν
καί όλαι αί συγγραφαί, έξ ών γνωρίζομεν, όσα γνωρίζορ,εν περί τού
δημοσίου βίου τού μεσαιωνικού ημών κράτους* η Βασίλνειος Τ ά ξις, ή
περί θεμάτων πραγματεία, ή προς τον ίδιον υιόν 'Ρωμανόν συγγραφή
τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου. "Οθεν ένταύθα νοράζομεν πρόςφο"
1 *
4 Βασιλεία-

ρον νά έκπληρώσυψ,εν την ύπόσχεσιν ήν προ καιρού εδομεν, νά πραγ-

ματευθώμεν περί του πολιτεύματος του κράτους εκείνου, καί ιδίως
περί της βασιλείας, περί τών έπισημοτέρυ>ν αρχών, περί της διοικη­
τικής διαιρέσεως, περί τών οικονομικών πραγμάτων καί περί τού
στρατιωτικού οργανισμού.

Ή μεσαιωνική ημών βασιλεία ήτο, ώς ήθέλομεν είπει σήμερον, μο­

ναρχία απόλυτος* απόλυτος όμως όχι όπως ή αρχαία ρωμαϊκή αυτο­
κρατορία καθ’ ήν οι αύτοκράτορες, καταπατούντες άσυστόλως θείους
καί ανθρωπίνους νόμους, άπεθεούντο ζώντες, το δε δημόσιον δίκαιον
έ'λεγεν ότι «δ βασιλεύς τοις νόμοις ούχ ύπόκειται» καί ότι, «όπερ αρέ­
σει τφ βασιλεϊ νόμος έστίν.» Οί δρισμοί ούτοι είςεχώρησαν μεν εις τε
το Ίουστινιάνειον δίκαιον, καί εις αυτά τά επί της μακεδονικής δυ­
ναστείας έκδοθέντα Βασιλικά· άλλ' ότι περιελήφθησαν εις τούς νόμους
τούτους ώς ίστορικαί απλώς παραδόσεις καί ούχί ώς θετικοί δρισμοί,
συνάγεται εκ τούτου, ότι συγχρόνως μετά τών ΒασιΛικωτ έξεδόθησαν
καί έτεροι όλως διόλου περί βασιλείας νόμοι. Τ φ όντι ό τίτλος δεύ­
τερος τής 9Επαναγωγής τον τόμου πραγματεύεται περί τών καθη­
κόντων καί τών δικαιωμάτων του βασιλέως εις άρθρα 1 2 . Έ κ τούτων
τό άρθρον πρώτον λέγει ότε, «Βασιλεύς έστιν έννομος επιστασία, κοίνον
άγαθον πάσι τοΐς ύπηκόοις, μήτε κατά αντιπάθειαν τιμωρών, μήτε
κατά προςπάθειαν αγαθοποιών, άλλ* ανάλογός τις αγωνοθέτης τά
βραβεία παρεχόμενος.» Το δε άρθρον δεύτερον διαλαμβάνει ότι σκοπός
τής βασιλείας είναι «τών τε όντων καί υπαρχόντων δυνάμεων δι* ά-
γαθότητος ή φυλακή καί ασφάλεια, καί τών απολωλότων δ ι’ άγρύπνου
έπιμελείας ή άνάληψις, καί τώνάπόντων διά σοφίας καί δικαίων τρο­
παίων καί επιτηδευμάτων ή επίκτησις.» Τ ό δε άρθρον τέταρτον ο­
ρίζει ότι «ύπόκειται έκδικειν καί διατηρειν δ βασιλεύς πρώτον μέν
πάντα τά έν τή θείικ Γραφή γεγραμμένα, ενπειτα τά παρά τών αγίων
επτά Συνόδων δογματισθέντα, έτι δε καί τούς εγκεκριμένους ρωμαϊ­
κούς νόμους.» Ν αι μέν τό άρθρον εκτον απονέμει τφ βασιλεϊ πληρε-
στάτην τήν νομοθετικήν εξουσίαν, εξ ου δικαιούται πας τις νά ερωτήσν),
‘ κατά τί άρα οί ορισμοί τής 'Επαναγωγής έτροπολόγησαν σπουδαίως
τό άρχαΐον τής ρωμαϊκής βασιλείας δίκαιον ; Τ ί σημαίνει ή ύποχρέω-
σις τού βασιλέως τού νά έκτελή τούς νόμους όταν δύναται κατά τό
δοκούν νά τροπολογήσγι αυτούς; ή τίνα πρακτικήν αξίαν ειχον τά ύπό
 Βασιλίία. 5

των άρθρων 2 καί 4 επιβαλλόμενα αύτώ καθήκοντα, όταν ουρείς υ­

πήρχε κεκανονισμένος θεσμός δικαιούμενος νά έξετάση αν τα καθή­
κοντα τα ΰτα έξετελέσθησαν ή ο ύ ; Τ ή αλήθεια, δυναται τις να ειπη,
ή Έ π ^ α γ ω γ η ώριζε κανόνας ηθικής μάλλον ή φραγμούς κα τά τής
αυθαιρεσίας, δ δέ αονάοχης εζηκολουθει ων επίσης απόλυτός, οσον και
δ αρχαίος 'Ρωμαίος αύτοκράτωρ, μη υποκείμενος τοΐς νομοις, καθοσον
ήδύνατο να μεταβάλη αυτούς, και μή περιοριζομενος εις το νά π ρά ττη
δ,τι θέλη, καθόσον ούδεμία ύπήρχεν άρχη δικαιούμενη νά ζητηση α­
μέσως ή εμμέσως λόγον περί τούτου.
Ά λ λ * ή τοιαύτη ερμηνεία των διατάξεων τής *Ε,ηαταγωγής είναι
κα τ’ επιφάνειαν μόνον ορθή. Κ α ί αυτά τά νεώτερα συντάγματα δεν
δρίζουσιν ανυπερβλήτους φραγμούς είς την αύτογνώμονα ενάσκησιν των
πολλών δικαιω μάτω ν, τά οποία έπιτρέπουσιν εις την βασιλείαν. Κ α τ ά
τά συντάγματα ταΰτα ή βασιλεία έχει το δικα ίω μ α του εκλεγειν
τούς ύπουργούς. ‘. Τίς θέλει εμποδίσει αυτήν του νά έκλέγη τούς άνε-
πιτηδειοτέρους ; Έ χ ε ι τό δικαίω μα του διαλύειν την βουλήν, ί Τ ίς
θέλει κωλύσει αυτήν τοΰ νά δ ια λ ύ η τή ν βουλήν άδιακόπως ; Έ χ ε ι το
δικαίω μα του κηρύττειν τον πόλεμον, i Τ ίς θέλει άποτρέψει αυτήν άπο
τοΰ νά κηρύτττ, πολέμους εν ού δέοντι; Έ χ ε ι το δικα ίω μ α τοΰ συνο-
μολογεΐν ειρήνην, ίΤ ίς θέλει απαγορεύσει είς αυτήν το νά συνομολογώ
τοιαύτας άτιμους καί επιβλαβείς ; Ά μ α εχη το απεριόριστον δικα ίω μ α
τοΰ διαλύειν τήν βουλήν, ούδείς ύπάρχει εν αύτφ τω συντάγματι δ ια -
γεγραμμένος τρόπος επιτήδειος νά προλάβη ή τον θρίαμβον τής αυ­
θαιρεσίας, ή τήν ρ,εταξύ τοΰ βασιλέως και του έ'θνους ρήξιν. Οί δύο
ούτοι κίνδυνοι δεν άποσοβοΰνταε, είμή δταν ή βασιλεία έχη τήν σύνε-
σιν τοΰ νά καθοδηγήται εις δλας αύτής τάς πράξεις ύπδ τής κοινής
γνώμης* άλλ* ή σύνεσις καί ή κοινή γνώμη δεν δρίζονται ύπδ ούδενός
συντάγματος. 'Υπάρχουσιν, δταν ύπάρχωσιν, έκτος αύτοΰ* και δταν
δυςτυχώς δεν ύπάρχωσι, τδ συνταγματικώτατον των πολιτευμάτων ή
άνατρέπεται, ή αποβαίνει κω μφ δία οίκτρά. Τ δ συνταγματικδν πολί­
τευμα κατά τούτο μόνον είναι άνώτερον τής απολύτου μοναρχίας, δτι
μετριάζει τήν δύναμιν καί τήν ορεξιν τής αυθαιρεσίας, δεν εξαφανίζει
δμως αυτήν εντελώς. Τ ά μόνα παντοδύναμα κ α τ’ αύτής φάρμακα
είναι ή σύνεσις τοΰ ύπερτάτου άρχοντος και ή τοΰ έ'θνους κοινή γνώμη.
Τ ο ια ύ τη δέ τις κοινή γνώμη πεοιέστελλε *μέχρι τινδς καί τή ν με­
σαιωνικήν ημών βασιλείαν περί τήν απεριόριστον χρήσιν τών άλλως ά -
>
6 Βασιλεία.

χοΟανώτων αυτής δικαιω μάτω ν. Ά λ λ * ίύπήρχε κοινή γνώμη Ιν τώ

μέσο) αίώνι ; Δ ια τί ό χ ι ; Ή κοινή γνώμη δεν έξεδηλούτο τότε όπως
σήμερον διά της εκλογής άντιπροςώπων του ε'θνους, διά τής δημο­
σιογραφίας, και διά της έν δημοσίοας συναθροίσεσι συζητήσεως των
μεγάλων της πολιτείας συμφερόντων, ουδέ είχε την εμπειρίαν των
νεωτέρων χρόνων. "Ο τι όμως υπήρχε, καί ότι έξεδηλούτο, άτελώς μεν
καί ενίοτε άτόπως, έξεδηλούτο όμως πάντοτε διά των άντιπροςώπων
της εκκλησίας, διά των δήμων έν τοις ίπποδρομίοις, διά των αναφο­
ρών των θεμάτων καί δι* αυτών των έν τή συγκλήτω συζητήσεων· καί
οτι όχι μόνον έξεδηλούτο, άλλα καί είςηκούετο πολλάκις, έξάγεται προ
πάντων έκ της άνάγκης εις ην περιήλθε ν ή βασιλεία νά τροπολογήση
αυτούς έκείνους τούς ορισμούς τού αρχαίου δικαίου, δ ι’ ών τοσοϋτον
άπροκαλύπτως άνεγράφετο ή παντοδύναμος αυτής έξουσία, καί νά πα-
ραστήση αυτήν έν τω νέφ δικαίω πολύ εύσχημότερον και εύπρεπέ-
στερον καί καθίσταται ούδέν ήττον πρόδηλον εκ πλειστών περιπε­
τειών τής μεσαιωνικής ημών ιστορίας, καθ’ άς οί βασιλείς ήναγκά-
σθησαν ή φιλτάτους αυτών υπουργούς νά άποπέμψωσιν, ή πολιτικά
συστήματα νά μεταβάλωσιν, ή άλλας πράξεις άποδοκιμασθείσας νά
έπανορθώσωσιν.
Έ κ τών προ μικρού δε ρηθέντων έξάγεται ότι ή κοινή γνώμη τότε
δεν έξεφράζετο διά βίαιων καί στασιαστικών έκρήξεων, όπως συμ­
βαίνει ένιοτε καί εις αύτάς τάς τυραννικωτέρας άνατολικάς βασιλείας
Βεβαίω ς ένιοτε οι δήμοι έξετραχηλίζοντο έν τοις ίπποδρομίοις εις
κραυγάς άπειλητικάς καί πράξεις άνατρεπτικάς, όπως συνέβη έν αργή
τής βασιλείας τού ’Ιουστινιανού* άλλά συνήθως καί αυτοί οί δήμοι,
πολύ δε μάλλον ή έκκλησία, ή σύγκλητος καί τά θέματα έξεδήλουν
τό φρόνημα αυτών κοσμίως, καί έπί τοσούτον συστηματικώς, υ>ςτε
καί ήρμήνευον πολλάκις πώς ένόουν τήν άπόλυτον τής βασιλείας έ-
ξουσίαν. Ό πατριάρχης Νικόλαος ό Μυστικός, άφού εις μάτην έ-
προςπάθησε νά άποτρέψν) τον Λέοντα Σ Τ ', τον υιόν τού Βασιλείου τού
Μακεδόνος, άπό τού νά συνάψη τέταρτον γάμον παρά τούς εκκλησια­
στικούς καί τούς άστικούς ορισμούς, έπειτα άπέκλεισεν αυτόν άπό τής
έκκλησίας* άλλά συγχρόνως ένόμισε χρέος του νά ειπη, ότι ναι μεν
b βασιλεύς λέγεται άγραφος νόμος, τούτο όμως «ούχί'να παρανομή καί
πράττη απλώς τά δοκούντα, άλλ’ ώςτε τοιούτον είναι διά τών έργων
αυτού τών άγράφων, οιος ό νόμος b έγγραφος.» Ουδέ εις τούτο ήρ»
 Βασιλεία. 7

κέσθη* προέβη έτι (/.άλλον, καί εις τούς λέγοντας cm «βασιλεύς 6 την
τετάρτην γυναίκα ζητών, καί δει παραχωρεΐν βασιλική επιθυμία,» δέν
έδίστασε να άποκριθή, ότι «μέγα μέν το της βασιλείας πράγμα, και
δέον πείθεσθαι βασιλεύσι, μηδέ τοΐς προςτάγμ,ασιν αυτών άντιτείνειν*
αλλ* έν έκείνοις τοΐς προςτάγμασιν, εν οις διαφαίνεται το της βασι­
λείας αξίωμα. Προςτάσσει δικαιοπραγεΐν ; Τούτο βασιλικόν αληθώς
πρόςταγμα. Κελεύει πάλιν, οια τα τού διαβόλου πονηρά ύποβλήματα,
εις Θεόν άσεβεΐν ; Τούτο ού βασιλικόν* ούκούν ούδέ πειστέον αύτω,
άλλ* ώς ασεβούς άνδρός ασεβές πρόςταγρια παρά φαύλον ποιητέον.»
Μετά τοιούτου θάρρους ύπερεμάχουν ύπέο τού νόμου οι ιεράρχαι της
εκκλησίας ημών, όσοι ησαν άζιοι τού ύψηλού αύτών λειτουργήματος·
'Αλλά και αυτοί οι βασιλείς, όσον απόλυτοι καί άν ήσαν, τοσούτον
συνησθάνοντο την δύναμιν τής κοινής γνώμης, ώςτε επί τέλους ένόμισαν
πρέπον νά δικαιολογώσι την χρήσιν τής έπιτραπείσης αύτοις νομοθε­
τικής εξουσίας. Έπί παραδείγματος, ό Α λέξιος Κομνηνος έν τω
προοιμίω τής λα' αύτού νεαράς, λέγει* «ει μηδέν άλλο ή βασιλεία, ή
έννομος επιστασία έστί, νόμοι δέ οι την πολιτείαν τηρούντες ά δια λ ώ -
βητον, πόρρω που άπωθούντες καί έκδιώκοντες τά το πολίτευμα κα -
ταβλάπτοντα, άνεΐται δέ καί τό νομοθετεΐν βασιλεύσεν έ'ργον άρα
βασιλικόν προς τό κοινή τή πολιτείο: συμφέρον την των νόμων έκθεσιν
παρά τών κρατούντων άποτελεΐσθαι.» Έ ν άλλαις λέξεσιν ή μεσαιω­
νική ημών βασιλεία ήτο μέν απόλυτος, άλλα περί την χρήσιν τής α­
περιορίστου αυτής εξουσίας ήναγκάζετο πολλάκις νά σέβεται την κοι­
νήν γνώμην κοινωνίας επί τό εύρωπαϊκιύτερον μάλλον, ή έπί τό ά σια-
τικώτερον ώργανωμένης.
Τούτο όμως δέν συνέβαινε πάντοτε* ενίοτε βασιλείς βίαιοι τον χ α ­
ρακτήρα, ιδιοποιούμενοι τήν άμεσον ένάσκησιν τής δικα σ τικής εξου­
σίας, άπεφάσιζον άνευ διατυπώσεων, καί έξετέλουν άνευ αναβολής τά
άποφασισθέντα εις τρόπον, όςτις ήθελε σκανδαλίσει ημάς τήν σήμερον.
Ό Θεόφιλος βεβαιώσας έκ τού προχείρου ότι εις τών άξκυματικών
τής βασιλικής φρουράς, καί πλήν τούτου συγγενής έκ κηδεστία ς,
ήδίκησε, κτίζων τήν οικίαν αύτού, γείτονά τινα χήραν, διέταξεν έκ
τού παραχρήμα νά μαστιγωθή μέν δημοσία 6 άνθρωπος έκεΐνος, νά
κατεδαφισθή δέ ή οικία αύτού, καί νά δοθή εις τήν χήραν τ ό τ ε οί-
κόπεδον καί τό υλικόν. Ό δέ Βασίλειος Β ' ο Βουλγαροκτόνος, επειδή
έπείσθη έν τινι έκστρατεί^ι ότι ό δομέστικος τών σχολών τής δύσεως
8 Βασιλεία.

ήπάτησεν αυτόν περί τινας πληροφορίας, άρπάσας άπο των τριχών

καί της γενειάδος έ'ρριψεν αυτόν διά μιας κατά γης. Τ ά τοιαύτα δεν
έγίνοντο πολλάκις, εγίνοντο όμως. Κ α ί το περίεργον είναι οτι οί βασι­
λείς του ανατολικού κράτους οσω μάλλον άπεμακρύνοντο άπο των
χρόνων της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, καθ’ ούς η βασιλική εξουσία
ήτο δλως αχαλίνωτος, τόσω ρ.άλλον άπαιτητικώτεροι άπέβησαν περί
τά δείγματα της άποδοτέας προς αυτούς ευλαβείας. Δεν άπεΟεώθησαν
[/.εν ποτέ ούτε ζώντες ούτε μετά θάνατον, χάρις εις την έπικρατήσασαν
χριστιανικήν θρησκείαν, άλλ* είναι βέβαιον ότι μέχρι τού Ιουστινια­
νού οί άνθρωποι ήδύναντο νά ελθωσι προς αύτούς πολύ εύπρεπέστερον,
ή άπο τού Ιουστινιανού και εφεξής. Τ ω όντι μέχρι τού Ιουστινιανού
οί προςερχόμενοι ενώπιον τού βασιλέως, είμένήσαν πατρίκιοι, κλίνον-
τες τήν κεφαλήν ήσπάζοντο τον βασιλέα εις το δεξιόν μέρος τού στή­
θους αυτού, καί 6 βασιλεύς πάλιν κατεφίλει τήν κεφαλήν αυτών. Ε !
δε ήσαν άλλοι δημόσιοι λειτουργοί, έκλινον το δεξιόν γόνυ ενώπιον
τού βασιλέως. Ά λ λ * δ ’Ιουστινιανός είςήγαγεν άλλην πολύ έξευτελι-
στικωτέραν έθιμοταξίαν. Έ κ τ ο τ ε άπαντες οί δημόσιοι τού κράτους
λειτουργοί, πολιτικοί τε καί στρατιωτικοί, πατρίκιος στρατηγοί, καί
άλλοι, όσοι ήξιούντο τής τιμής τού νά έμφανισθώσιν εις τον βασιλέα,
άμα πατήσαντες τον ουδόν τής αιθούσης εν ή ΐστατο δ βασιλικός
θρόνος, επιπτον εις το έδαφος επί στόμα, ό έστι πρηνείς, όπως σήμερον
ποιούμεν τό σημείον τής μετάνοιας έν τή εκκλησία* έπειτα άναστάν-
τες,έβάδιζον μέχρι τών μέσων τής αιθούσης* εκεί επιπτον το δεύτερον,
καί άναστάντες πάλιν έπλησίαζον προς τον βασιλέα εις τινα άπό-
στα σιν τότε επιπτον το τρίτον, μεθ* δ ήσπάζοντο τά γόνατα αυτού,
κατόπιν τάς χεΐρας καί τελευταιον το στόμα. Έ ν τινι ψαλτηρίω, το
δποίον έγράφη περί τάς άρχάς τής ενδέκατης έκατονταετηρίδος, σώ­
ζεται έζωγραφημένη είκών παριστώσα προς τά άνω μεν τον Σωτήρα,
κατωτέρω δε δεξι^: καί άριστερα τον αρχάγγελον Μιχαήλ καί τον άρ-
χάγγελον Γαβριήλ, καί έν τω μέσω, υποκάτω τής τού Σωτήρος είκό*
νος, τον Βασίλειον Β ' τον Βουλγαροκτόνον* προ τών ποδών δέ τοί
βασιλέως έξ επισήμους Βουλγάρους προςκυνούντας αυτόν καί επί
τούτφ πρηνείς πεπτωκότας* θέαμα σήμερον οίκτρόν, άλλά τότε συ-
νηθέστατον.
Σ**μειωτέον ότι εάν ή παρουσίασις έγίνετο καθ’ ημέραν κυριακήν
« ·ύ κ «πi7rrov κάτω προςκυνούντες, άλλά μέχρι τών γονάτων έποίουν
 Πατριάρχης καί Εκκλησία. 9

το σέβας της προςκυνήσεως.» Πλην τούτου 6 μέν Προκόπιος βέβαιοι

εις τα ’Ανέκδοτα αύτού, ότι είςαχθείσης επί ’Ιουστινιανού της νέας
ταύτης έθιμοταξίας, ή βασίλισσα Θεοδώρα άπήτησε νά προςκυνηται
όπως καί 6 βασιλεύς. ’Αλλά βραδύτερου τούλάχιστον δεν έσυνηθίζετο
νά προςκυνηται ούτω ή τού βασιλέως σύζυγος, παρεκτός μόνον ΐσως
εις τάς σπάνιάς περιστάσεις καθ’ άς ή βασίλισσα ένησκει την πραγ­
ματικήν άρχήν. Τελευταΐον παρατηρούμεν ότι επί των βασιλέων της
μεταρρυθμίσεως πιθανότατα κατηργηθησαν η επεσον εις αχρηστίαν
τά τοιαύτα παρατράγωδα της εύλαβείας δείγμ α τα . Α φ ού οί βασιλείς
εκείνοι άπηγόρευσαν εις τούς ύπηκόους αύτών νά προςκυνώσι τάς ά ­
γιας εικόνας, πώς ητο δυνατόν ν’ άπαιτώσι συγχρόνως νά προςκυνών-
rai αυτοί ; Κ α ί επειτα ή είςαγωγη τού δευτέρου βιβλίου της μικρόν
μετά την κατάλυσιν της μεταρρυθμίσεως συνταχίείτης Βασιλείου τά -
ξεως τοιούτό τι ίσως ύποδεικνύει λέγουσα, ότι οι τύποι ούτοι μετέπι-
πτον πάντως καί μετεβάλλοντο «τα ίς κατά καιρούς των πραγμάτων
μεταποιησεσι.» Κ α ί πάλιν εν τω τέλει άξιούσα ότι η νέα αυτή ό'ιά-
ταξις σκοπόν είχε νά ανάδειξη την βασιλείαν αβασιλικωτέραν καί
φοβερωτέραν.»

Ό πω ςδηποτε βέβαιον είναι ότι επί της μ,ακεδονικης δυναστείας

πάντες οί ενώπιον τού βασιλέως επισημως έμ.φανιζόμενοι ώφειλον νά
προςκυνήσωσιν αυτόν κατά τον ανωτέρω διαγραφέντα τύπον* άπαντες
μή έξαιρουμένων μηδέ των λνειτουργών τού Ύ ψ ίστου. Μ ητροπολίται,
άρχιεπίσκοποι, επίσκοποι καί όλοι οί λοιποί ίερωμ,ένοι ύπεβάλλοντο
εις την ύποχρέωσιν ταύτην άπαραλλάκτως όπως οί πολιτικοί καί
στρατιωτικοί αξιωματικοί. Μόνος ο πατριάρχης έπέχων εν τη πολιτεία
τάξιν ίσην σχεδόν τ*ος τού βασιλέιυς, διετήρει την ισότητα ταύτην
καί εν ταΐς προς αύτόν σχέσεσι. Τ ο άρθρον 8 τού τρίτου τίτλου της
'Επαναγωγής tov νόμον διελάμβανε* αΤης πολιτείας έκ μερών καί
μορίων άναλόγως τω άνθρώπω συνισταμ.ένης, τά μέγιστα καί αναγ­
καιότατα μέρη βασιλεύς έστι καί π ατριάρχης.» Έ π ί τ η βάσει της ίσό-
τητος ταύτης, δσάκις οί δύο ούτοι άρχοντες άπηντώντο είτε εν τοΐς
βασιλείοις, είτε έν τη εκκλησία, έχαιρετίζοντο α μ οιβα ίος λέγοντος
ιδίως τού βασιλέως* «Χαίρε κύριε Π ατριάρχα*» καί ησπάζοντο ά λ-
λήλους. Έ ά ν συνέπιπτε νά κάθηται δ βασιλεύς καθ’ ήν στιγμήν έπλη-
σίαζεν δ πατριάρχης, δ βασιλεύς άνίστατο, ϊνα τον χαιοετίση καί
10 Πατριάρχης καί ’Εκκλησία.

τον ασπασθή. ΕΙς την Ιδιαιτέραν, την άποκοπτήν λεγομένην βασιλι­

κήν τράπεζαν, ό'έν έκάθηντο μ.ετά του βασιλέως συνεστιοίμ,ενοι, είμή
6 πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως καί τινες των άνωτάτων αξιωμα­
τικών της αυλής. Ά λ λ α πρώτοι έκάθηντο εις την τράπεζαν b βασι­
λεύς και b πατριάρχης, και μόνον αφού προέπινον άμφότεροι, εκα­
λούντο νά καθήσωσιν οί λοιποί* ώςαύτως ρ.ετά το τέλος της τρα-
πεζης, ανίσταντο καί εξήρχοντο οί τελευταίοι ούτοι, παρέμενον ό'έ
καθημενοι ό βασιλεύς καί b πατριάρχης, καί μόνον αφού πάλιν
προέπινον άμφότεροι κα τ’ ίό'ίαν, άπήρχοντό άποχαιρετίσαντες άλλή-
λους. Ύπεφαίνετο Si ενταύθα κατά τι η τού βασιλέως ύπεροχή, διότι
ο μ.έν πατριάρχης έκάθητο εξ άριστεράς τού βασιλέιυς, το S* επίπεδον
έφ" ου ιστατο ή καθέδρα τού βασιλέως ήτο μικρόν τι ύψηλότερον τού
επιπέδου της πατριαρχικής καθέδρας.
Ά λ λ * αί τοιαύται μεταξύ βασιλέως καί κλήρου σχέσεις δεν διετη -
ρήθησαν είρ,ή μέχρι της υπό Λατίνων άλώσεως της Κωνσταντινουπό­
λεως. Βραδύτερον, καί τοι οί ήμ,έτεροι ανέκτησαν την βασιλεύουσαν
ταύτην, τά πράγματα μετέβαλον εν μέρει οψιν κατά τούτο, ως καί ώς
προς άλλα πολλά. Οί πολιτικοί καί στρατιωτικοί άρχοντες έξηκολού-
θησαν άσπαζόμ.ενοι τον πόδα τού βασιλέως* ο κλήρος όμως ουδέποτε
υπεβλήθη εκ τότε εις το εξευτελιστικόν τούτο της εύλαβειας δείγμα.
Έ ν μέν τοΐς βασιλειοις οί αρχιερείς, οί άρχιμανδρΐται καί οι ηγούμε­
νοι ήρκούντο νάάσπάζωνται πρώτον μέν την χεΐρα τού βασιλέως, ειτα
Si την παρειάν* έν δέ τή έκκλησ ή 6 βασιλεύς ήσπάζετο ενίοτε τάς
χειρ ας των αρχιερέων. Εννοείτα ι οτι τότε έπραττε το αυτό καί ώς
προς τον πατριάρχην, ένω εις άλλας περιπτώσεις βασιλεύς καί πα­
τριάρχης ήσπάζοντο άμοιβαίως έν τφ στόματι. Κ α τ’ εκείνο τού χρό­
νου λοιπόν, ο μέν βασιλεύς ήσπάζετο ενίοτε την χεεροο του πατριάρχου,
b Si πατριάρχης, ώς φαίνεται, ουδέποτε ήσπάζετο την χεΐρα τού βα-
σιλέως* ώς προς τούς άλλους όμως αρχιερείς καί ιερωμένους είςήχθη το
ενθος, έπ* εκκλησίας μέν νά άσπάζεται 6 βασιλεύς ενίοτε την χεΐρα
αυτών, έν τοΐς βασιλειοις Si νά άσπάζωνται αυτοί την χεΐρα τού βα-
σιλέως. Το έθος τούτο ήτο λογικόν, καθό καθιερούν την έν τή έκκλη-
σία μ.έν ύπεροχήν τών λειτουργών τού Ύ ψίστου, την έκτος τής εκ­
κλησίας Si ύπεροχήν τού πολιτικού άρχοντος* ένω οί παραλάβόντες τό^
έθος έκεΐνο Τ ώ σ ο ι έσύγχυσαν τά πράγρ,ατα, καθ' όσον παρ* αύτοΐς
γίνεται άμ.οιβαΐος ασπασμός τών χειρών μεταξύ βασιλέως καί κλήρου
 Πατριάρχης καί Εκκλησία. 11

είτε επ’ εκκλησίας, είτε έκτος αυτής. Έ ά ν δέ προέκειτο νά ρυθμισθή

σήμερον το ζήτημ α τούτο παρ’ ήμίν, νομίζομεν, ό τι, επειδή κατά τά
παρόντα έ'θη οί πολίται εμφανιζόμενοι ενώπιον του βασιλέως χα ιρετί-
ζουσι μόνον αυτόν εύλαβώς, ούδ* ό κλήρος δύναται νά ύποβληθή εις
μεγαλήτερόν Tt δείγμα εύλαβείας. Τούτου όμως τεθέντος, ίνα τηρηθή
ή αρχή της επί τού προκειμένου ίσότητος, η από της ιγ' έκατονταε-
τηρίδος παρ’ ήμίν καθιερωθεΐσα, νομίζομεν ότι ούδ’ επ 'εκκλησίας δέον
ό βασιλεύς ν' άσπάζεται την χεΐρα των λειτουργών τού Ύ ψ ίστου, καί
ότι αρκεί νά χαιρετίζη τον αρχιερέα η ιερέα άσπαζόμενος μόνον τό
υπό τούτου προςαγόμενον ιερόν εύαγγέλιον.
Α ί δέ άλλαι μεταξύ βασιλέως καί εκκλησίας σχέσεις έτροπολο-
γούντο κα τά τάς περιστάσεις. Ό σάκις έβασίλευεν άνήρ ισχυρός, εξέ­
λεγε τον πατριάρχην, καί τοι κατά τύπους τελουμένης της συνήθους
ψηφηφορίας των μητροπολιτών, τού κλήρου καί τού λαού παντός.
Ώ ςαύτω ς S i ό βασιλεύς διώκει τότε κα τ' ουσίαν τά τής εκκλησίας
πράγματα. Καί πάλιν όσάκις ό βασιλεύς ήτο ανήλικος ή άνηρ
ασθενής, ό πατριάρχης άπέβαινε παντοδύναμος, άγων καί φέρων την
σύγκλητον καί τον λαόν τής Κιυνσταντινουπόλεως. Α λ λ ά κ α τ ’ άρχήν
τά δύο αξιώματα ήσαν έντελώς ανεξάρτητα, τό μέν προεξάρχον τού
πολιτικού συστήματος, τό δε τού έκκλησιαστικού· ώςτε είναι εντελώς
εσφαλμένη ή δοξασία πολλών δυτικών, ότι τής ανατολικής εκκλη­
σίας αρχηγός είναι ό βασιλεύς. Έξηγήσαμεν ή δ η πολλάκις δ ια τ ί έν τή
Α ν α τολ ή ή σωτηρία τού κράτους άπήτει ενίοτε, κα ί μάλιστα επί τού
επισφαλέστατου περί αίρέσεως ζητήματος, νά μή π ράττη ή εκκλησία
δλως ίδιογνωμόνως. Έ ά ν δέ πολλοί βασιλείς καί έκτος των εκτάκτων
τούτων περιστάσεων έπενέβησαν εις τά εκκλησιαστικά πράγματα, έπρα-
ξαν τούτο καταχρηστικώς καί ούχί δυνάμει δικαιώ ματος άναγνωρισθέν-
τος ποτέ παρ’ ημίν* ουδέ δυνάμεθα έκ τούτου νά έξαγάγωμεν τό συμπέ­
ρασμα ότι παρ’ ήμίν ο βασιλεύς άρχει τής εκκλησίας, καθώς ουδέ τό
αντίθετον συμπέρασμα, ότι ή έκκλησία άρχει τής πολιτείας ήδυνά-
μεθα νά έξαγάγωμ,εν έκ τού ότι πολλοί πατριάρχαι έπενέβησαν κα­
ταχρηστικώς εις τά τής πολιτείας πράγμ,ατα. Ή αλήθεια είναι ότι αί
ίδέα ι δέν εέχον είςέτι ώριμ,άσει αρκούντως, όπως σήμ.ερον, περί τών ο­
ρίων τής αμοιβαίας σχέσεως τών δύο δυνάμεων τούτου δ ’ ενεκεν ή
μεταξύ αυτών πάλη ύπήρξε σχεδόν διηνεκής. Έ ξ αυτής όμως ταύτης
τής διηνεκούς πάλης καθίσταται πρόδηλον, οτι ούδεμία παρ' ήμίν ώ-
12 Προςηγορίαι των βασιλέων.

ρίσθη η έπεκράτησε νενομισμένη υπεροχή, ή τής βασιλείας ή τής εκ­

κλησίας. "Ινα συμπληρώσωμεν δέ όσα ήδυνάμεθα ενταύθα νά είπωμεν
περί των σχέσεων του βασιλέως προς την εκκλησίαν, 'ίπιφ έρομεν οτι
κ α τ’ έτος, την ήξεραν του μεγάλου σαββάτου, 6 βασιλεύς προςέφερεν
εις το ταμεΐον τού ναού τής τού Θεού Σοφίας 1 0 0 χρυσίου λίτρας, ήτοι
δραχμάς 1 0 8 ,0 0 0 περίπου, ή δέ έπιχορήγησις αύτη ηύξησε κατά το
πρώτον ήμισυ τής ένδεκώτης έκατονταετηρίδος, επί 'Ρωμανού ’Αργυ­
ρού, εις 1 8 0 λίτρας.

Ό τρόπος καθ’ ον προςηγορεύοντο οί βασιλείς καί τά τέκνα αυτών

διέφερε κατά τάς λέξεις, άν όχι κατά την έννοιαν, τού σήμερον, κα­
θιερωμένου τρόπου. Οί τίτλ οι τής αντοϋ βασιλικής ή αντοχρατοριχής
ρ.εγαΛειότητος, τής αυτόν βασιΑιχης ή αντοχρατοριχής ύψηΛότητοζ
δεν ήσαν τότε έν χρήσει. Μέχρι τού ’Ιουστινιανού οί προς τον βασιλέα
ή περί βασιλέως όμιλούντες έκάλουν αυτόν αντοχράτορα, χαΐσαρα, αν·
γονστον (σεβαστόν) ή καί απλώς βασιΑεα, καί την γυναίκα αυτού
ανγονσταν ή καί απλώς βασιλίδα, ’Από τού ’Ιουστινιανού όμως κα
έφεξής είςήχθη, έκ παραλλήλου προς την τού βασιλέως καί τής βασι*
λίδος προςαγόρευσιν, ή τού δεσπότου καί τής δεσποίνης. Κ αί ό μεν
Προκόπιος δεινώς κατακραυγάζει κατά τού νέου τούτου τίτλου εν τοΐς
’Α ν έκ δο τες, ως σφόδρα εξευτελιστικού, τό δε βέβαιον είναι ότι 6
τίτλος ούτος έλογίζετο κατώτερος τού βασιλικού κατά τούτο, 0Tt βα­
σιλεύς καί βασιλίς δεν ώνομάζοντο είμή μόνος δ ύπέρτατος τού κρά­
τους αρχών καί μόνη ή σύζυγος αυτού* ένφ δ τίτλος τού δεσπότου καί
τής δεσποίνης άπεδόθησαν, παρεκτός τών βασιλέων, καί εις άλλους,
τούς αδελφούς αύτών, τά τέκνα αύτών,τούς πατριάρχας καίένγένει τούς
αρχιερείς. Μή παραλίπωμεν δέ νά παρατηρήσωμεν ίδιάζον τι περι­
στατικών άναγόμενον εις την χρήσιν τής λέξεως δεσπότης χαϊ δέσποινα
ώς προς τούς βασιλείς. Δεσπότης έλέγετο δ βασιλεύς, καί δέσποινα
ή βασιλίς, όταν όμως έ'λεγον πληθυντικώς οί δεσπόται, ένόουν πολλώ-
κις μόνον τον βασιλέα, (ούχί δέ καί την βασιλίδα, την δέσποιναν),
ένω λέγοντες οί βασι.Ιεϊς , περιελάμβανον πάντοτε έν τή προςαγορεύ-
σει ταύτγ, συνήθως μεν τον βασιλέα καί την βασιλίδα, ένίοτε δέ τον
βασιλέα καί τούς μετ’ αυτού συμβασιλεύοντας, καί την τών βασιλέων
προςωνυράαν έχοντας υιούς, αδελφούς καί άλλους. "Αλλοι τρόποι προςα-
γορεύσεως ήσαν* ή βασιΛεία σου, ή ένθεος βασιΛεια, 6 άγιος άντο-
 Προςηγορίαι των βασιλέων. 13

χράτωρ, ό μόγας χαϊ υψηλός βασιλεύς, η ση υψηλή χαϊ μεγάλη β α -

σιλεία , ή αυτοκρατορία υμών, είρηνοποιε χαϊ αγαθέ βασιλεύ, είρηνι-
χώτατε χαϊ φιλάνθρωπε βασιλεύ. Ή βασίλισσα προςηγορεύετο* ή εν-
σεβεστάτη ανγουστα, ή γαληνότατη αύγούστα. Περί εαυτού δέ δ[/.ιλών
6 βασιλεύς ελεγεν* ή βασιλεία μου.
Τ ά τέκνα του βασιλέως έν γένει (/.εν προςηγορεύοντο* τα πορφυρο­
γέννητα των βασιλέων τέκνα, ιδίως S i οί υιοί, οί γαμβροί καί α δελ ­
φοί του βασιλεως είχον, ως προείρηται, ανέκαθεν την προςωνυριίαν τού
δεσπότου. Τούτο συνάγεται εκ τού κζ1 κεφαλαίου τού δευτέρου βιβλίου
της Βασιλείου τάξεως, έν ω περιγράφεται πώς δ βασιλεύς ’Ηράκλειος
τον δεύτερον αυτού υιόν, τον δεσπότην Λ α βϊδ, άνηγαγεν εις την τού
καίσαρος άξίαν, τον δε πρώτον, Η ράκλειον όπως καί δ πατήρ ονο-
(/.αζόριενον, άνεβίβασεν άπο της αξίας τού καίσαρος εις το σχηρια της
βασιλείας. Έ τ ι λοιπόν άπδ της έβδομης έκατονταετηρίδος δ άρχικός
τίτλος τών υιών τού βασιλέως ητο δ τού δεσπότου. Κ α ί δτι τούτο συ-
νέβαινε j/.έχρι της καταλύσεως τού κράτους, ααρτυρεΐ δ Κουροπολάτης
Κωδίνος, δ (ΐικρον προ της άλώσεως άκριάσας, λ έγω ν « σημείωσαι ότι
οί τού βασιλέως υιοί, οί δεσπόται, προισταντο τών άδελφών καί τών
γαμβρών τού βασιλεως, δεσποτών καί αυτών δντων.» Ά λ λ ' έκ τού­
των τον (/.έν πρεσβύτερον πολλάκις οί βασιλείς προςελά[/.βανον συνάρ-
χοντα, άπονέρ.οντες αύτω το ovojxa καί το σχήμα της βασιλείας. Ε ­
νίοτε δε έπραττον τούτο καί ως προς τούς δευτεροτόκους. νΑλλοτε δέ
πάλιν τούτους τε η τούς αδελφούς αυτών, η τούς γαμβρούς άνηγό-
ρευον χαίσαρας καί νωβεληοίμους . Τούτου γενομένου, οί [/.έν βασιλείς
άναγορευθέντες, ως τοιούτοι προςηγορεύοντο, δ δέ καΐσαρ, ευτυχέστα­
τος* (δ δείνα, εύτυχιστάτου καίσαρος πολλά τά έτη ), δ δέ νωβελήσιμος,
επιφανέστατος, (δ δείνα, έπιφανεστάτου νωβελησίμου κλπ). Τ δ άξίωρ,α
λοιπον τού καίσαρος, κατ* άρχάς προςηκον (/.όνον τω βασιλεί, άπεδόθη
έπειτα, όπως καί τδ τού νωβελησίμου, εις τινα μέλη της βασιλικής
οικογένειας. Προϊόντος δμως τού χρόνου, τδ τού νωβελησίμον επεσεν
εις αχρηστίαν, καί άντ' αυτού δ 'Αλέξιος Κομνηνός (δςτις, πριν η βα-
σιλεύσγι, ύπηρξεν δ τελευταίος νωβελήσιμος) έπενόησε περί τά τέλη
της ια' έκατονταετηρίδος, έτέρας προςαγορεύσεις, την τού σεβαστό-
χράτορος, τού πανυπερσεβάστον, τού πρωτοσεβάστου καί τού σεβα­
στού· ώςτε η τελευταία αύτη, ή άλλοτε εις (/.όνους τούς βασιλείς άπο-
νεμομένη, εκτοτε άπεδόθη εις τά (/.έλη της οικογένειας αυτών, καί

I
14 Προςαγόρευσις των ξένων ηγεμόνων.

έλογίσθη μ,άλιστα κατώτερα των τριών άλλων αμέσως προ αύτής ά-

ναφερθεισών. Οί δε τίτλ οι ούτοι καί 6 του χαΐσαρος παρέμ.ειναν έν χρή-
σει μ,έχρι της του κράτους καταλύσεως.

Προς τούς ξένους ηγεμόνας γράφοντες οί μονάρχαι της Κωνσταντι­

νουπόλεως δεν άπεκάλουν βασιλείς είμή μόνον τούς βασιλείς της Περ­
σίας, Τούς διαδεξαμ.ένους την αρχήν αυτών εν Αφρική ήγεμ,όνας τών
Μωαμεθανών, ώνόμ.αζον έζουσιαστάς η απλώς φίλους. Ούτω προς τον
ήγεμ,όνα τής ’Αφρικής γράφοντες έ'λεγον· «Κωνσταντίνος καί ’Ρω μ α ­
νός, πιστοί έν Χριστώ τφ Θεφ αύτοκράτορες αύγουστοι, μ,εγάλοι βασι­
λείς ’Ρω μαίω ν, προς τον ενδοξότατον καί εύγενέστατον έξουσιαστήν
τών Μουσουλημ,ιτών.» Κ α ί πάλιν προς τον ήγεμ,όνα Αίγύπτου* «Κων­
σταντίνος καί ’Ρωμ,ανός, έν Χριστώ ευσεβείς αύτοκράτορες, μεγάλοι
υψηλοί Αύγουστοι, βασιλείς ’Ρωμαίων, προς τον ήγαπημ,ένον ημών
φίλον, τον εύγενέστατον Άμ,ηράν Αίγυπτου.» Τούς άλλους ύποδεε-
στέρους ηγεμόνας τών πέριξ έν τή ανατολή έθνών άπεκάλουν άρχον­
τας , καί αύτον τον τής 'Ρωσίας ήγεμ,όνα. Τούς δέ βασιλείς τής Εύ-
ρώπης ώνόμ,αζον ρήγας . Κ α ί τούτο διότι τότε ή λέξις βασιλεύς καί
αύτοκράτωρ ί;σαν παρ* ήμίν ίσοδύναμ,οι, ώςτε οί έν Κωνσταντι-
νουπόλει μονάρχαι άπέφευγον δσον ενεστι νά μεταχειρισθώσιν ώς προς
τούς ξένους ήγεμόνας, οχι μ.όνον το τού αύτοκράτορος δνομα, αλλά
καί αύτο τό τού βασιλέως, ίνα μη διά τούτου έπιτρέψωσιν εις άλλον
αξίωμα ίσον τού ίδιου αυτών άξκύματος. Έ ν τούτοις ώνόμαζον αδελ­
φούς ού μ,όνον τούς βασιλείς τής Περσίας, άλλα καί αύτούς τούς ρή­
γας τής Δύσεως. "Οτε πάλαι ποτέ έπαρουσιάζετο εις τον βασιλέα 6
πρέσβυς τής Περσίας, (δςτις ώφειλε, πριν ήπλησιάσγ), νά πέσν) τρις κατά
γής, καί έπειτα νά φιλήση τούς πόδας τού αύτοκράτορος, δπως οί
ιθαγενείς), ο βασιλεύς ήρώτα αύτόν «πώς δ αδελφός ημών σύν Θεφ
ύγιαίνει ; χαίρομεν έπί τή υγεία αύτού.» Γράφοντες δέ προς τούς £ή-
γας Σαξωνίας, Γαλλίας, Γερμανίας, έ'λεγον «έν ονόματι τού Πατρος
καί τού Υιού καί τού ’Αγίου Πνεύμ.ατος, τού ενός καί μόνου αληθι­
νού Θεού ήμών, Κωνσταντίνος καί ’Ρωμ,ανός, πιστοί έν αύτφ τφ Θεφ
βασιλείς 'Ρωμ.αίων, προς δ δείνα τον πεποθημένον πνευμ,ατικον αδελ­
φόν, τον περίβλεπτον ρήγα.» Ε νίοτε όμως ή βία τών πραγμάτων ή -
νάγκαζε τούς βασιλείς ήμ.ών νά προςαγορεύωσιν άπο τού ίσου τούς ξέ­
νους ήγεμόνας. "Οτε έν τή 1 0 εκατονταετηρίδά δ ήγεμών τών Βουλ-
 Άναπλήρωσις διαδόχων δσάκις ήσαν ανήλικοι ή γυναίκες. 15

γάρων Συμεών, μέγας και πολύς γβνό(/.ενος διά των κατορθωμάτων

αυτού, απέταλε την μετριόφρονα επωνυμίαν Κ η ά ζ , εις ήν ήρκούντο
οί προκάτοχοί του, καί έπωνομάσθη Τσαρ, ήτοι βασιλεύς, έδέησε καί
οι ήμέτεροι νά άναγνωρίσωσιν επί τινα χρόνον την άξίωσιν ταύτην· καί
ενώ πρότερον έγραφον* «προς τον πεποθημενον καί πνευματικόν ημών
τέκνον καί εκ Θεού άρχοντα τού χριστιανικωτάτου έθνους των Βουλ­
γ ά ρω ν» ή δ η αποτεινόμενοι προς αυτόν έ'λεγον «προς τον πεποθημέ-
νον καί πνευματικόν ημών τέκνον, τον Κύριον δ δείνα, βασιλέα Β ουλ ­
γαρίας*» άλλ* έζήτησαν καί ενταύθα νά διασοίσωσι λεπτήν τινα
χροιάν ύπεροχής, μη άποκαλούντες τον βασιλέα της Βουλγαρίας ρητώς
αδελφόν αλλά μόνον τέκνον. *Ινα δέ καταδείξωμεν ενταύθα δπόσον
εύρείαι ήσαν αι έξωτερικαί σχέσεις τών βασιλέων τού ανατολικού κρά­
τους έπιφέρομεν, δτι ή Βασίλειος τάξις μνημονεύει, προς τοις άλλοις,
επιστολής αύτού «προς δ δείνα τον ύπερέχοντα Κύριον της 'Ινδίας, τον
ήγαπημένον ημών φίλον.»

Είπομεν δτι πολλάκις οί υιοί προ πάντιον τού βασιλέως προςελαρ.-

βάνοντο ως συνάρχοντες, καλούμενοι βασιλείς καί ως τοιούτοι άνευφη-
μούμενοι. Ά λ λ * επί της μακεδονικής δυναστείας συνέβη καί έτερόν τι.
Ό σάκις οί νόμιμοι διάδοχοι ήσαν ή ανήλικοι, ή γυναίκες ασθενείς,
άνδρες επιφανείς τής πολιτείας, ιδίως επί στρατιωτικοίς κατορθοίμασι,
κατελάμβανον την ύπερτάτην αργήν, καί διεξήγον την βασιλικήν
εξουσίαν ως βασιλείς, όνομα τι μεν από κοινού μετά τών νομίμων δ ια ­
δόχων, πράγματι δε αυτοί μόνοι. Ούτως δ δρουγγάριος τού στόλου,
ήτοι δ ναύαρχος 'Ρωμανός δ Αεκαπηνός συνεβασίλευσε μετά Κωνσταν­
τίνου τού Πορφυρογέννητου* καί ού μόνον αυτός, αλλά καί οι τρεις
αύτού υιοί ελα βον τότε τό βασιλικόν αξίωμα. 'Ωςαύτως οί στρατηγοί
Νικηφόρος Φωκάς καί Ιω άννης Τσιμισκής συνεβασίλευσαν αλληλο­
διαδόχους μετά τών ανηλίκων έγγόνων τού Πορφυρογέννητου. Παρο­
μοίως και άλλοι ήττον όνομαστοί άνδρες κατέλαβον τήν βασιλείαν
περί τά τέλη τής μακεδονικής δυναστείας. Τό δέ παράδοξον είναι
δτι ούδείς τών δέκα άνδρών, δσοι καίτοι μή άνήκοντες εις αόν μακε­
δονικόν οίκον συνεβασίλευσαν μετά τών νομίμων άντιπροςοόπων τού
οικου τούτου, διενοήθη ή τούλάχιστον κατώρθωσε νά καθαιρέση τον
οίκον εκείνον. Φαίνεται δτι ή κοινή γνώμη τοσούτον συνησθάνετο τήν
ανάγκην τ ί ς διαδοχικής μοναρχίας, ώς^ε έπέτρεπε μεν νά ένισχύεται
 18 Άναγόρβυσις βασιλέων επί των προτέρων χρόνων.

τηρίας, προςήκει την ύμετέραν καθοσίωσιν μικρόν ενίουναι, ώςτε και

την κηδείαν του της θείας λήξεως Ζήνωνος προβήναι δεόντως, και
μή εκ προπετούς επιλογή: γενέσθαι τι μεταμέλειας άξιον.»
Ό στρατός καί ό ό'ήμος εφάνησαν εύίιάΟέτοι νά ύπακούσωσιν είς
τάς παραινέσεις ταύτας, τόσφ μάλλον, όσω η βασίλισσα άπένειμεν είς
αυτούς εύλαβώς τήν της καΟοσιώσεως προςαγόρευσιν, ταύτον είπεΐν ά-
νεγνώρισεν είςέτι την μεγαλειότητα αυτών. ’Αλλά καίτοι συναινέσαν-
τες είς την 7cepl αναβολής της εκλογής πρότασιν, μέχρις ου κηό'ευθή
ο νεκρός τού Ζήνωνος, 6 στρατός καί 6 ίήμ ος ήθέλησαν συγχρόνως νά
έκίηλώσωσιν εύχάς τινας καί ίό'ίως την άπαίτησιν τού νά παύση α­
μέσως ο έπαρχος της πόλεως, όθεν ύπο πάντων έκράγη* «καλά πάσχα
ι τη οικουμένη (£ ιό τ ι ταύτα συνέβαινον έν αρχή τού άπριλίου), ευ­
ταξίαν καί εύΟηνίαν τη πόλει. Πολλά τά ετη της αύγούστης· εξω
βάλε τον κλέπτην έπαρχον της πόλεως. Πολλά τά έτη της βασιλίσ-
σης· Κύριε, ζιυην αύτη* ρλα τά καλά επί σού γένηται, 'Ρω μ αία , εί
ούίέν ξένον αυξει το γένος των 'Ρωμαίων* το βασίλειον σόν έστιν, ’Α­
ριάδνη αύγούστα* Σύ νικάς.» Ή βασίλισσα, ως φαίνεται, ήτο παρε-
σκευασμένη είς ταύτην τού πλήθους την ά π αίτησιν όθεν έξηκολούθη-
σεν έν τη προςφωνήσει αυτής λέγουσα* «εύχαριστούμεν τω ό'εσπότη
Θεω ότι πάντα όσα ύμίν έστι καί συμφέροντα και καταθύμια, ταύτα
καί προ των ύμετέρων αίτήσεο^ν είς τον νουν τον ήμέτερον έρχεται καί
πληρούται. Κ α ί γάρ προ τής ενταύθα άνομου συνι^όντες χρήζειν .την
ύμετέραν καΟοσίωσιν άνό'ρός έμφρονος καί τής ύμετέρας ευζωίας προ-
νοούντος, φθάσαντες καί προλαβόντες -τάς ύμετέρας αιτήσεις, τ*όν ένό'ο-
ξότατον Ίουλιανον είς την έπαρχον αρχήν, τού άεσπότου Θεού έπι-
νεύσαντος, προβαλλόμεθα.» Εννοείται ότι τό πλήθος εύχαριστήθη
ύ'ιά την ευχερή ταύτην επιτυχίαν τής πρώτης καί κυριωτάτης αυτού
άπαιτήσεως* Sib ύπο πάντων έκράγη* «τα ύ τη κ α λ ή αρχή* πολλά τά
ετη τής αύγούστης, πολλά τά έτη των αρχόντων.» Μεθ* ο ο γραμ-
ματεύς άνέγνω τό τελευταιον μέρος τής προςφωνήσεως* «τής ούν ύμε-
τερας ίστί καθοσιώσείυς ώςπερ άεί έφυλάξατε, ουτω και νύν φυλάξαι
τήν ευταξίαν. Τής γάρ ύμετέρας ευζωίας καί πάντων των συμφερόν­
των ύμιν πρώτον μέν 6 δεσπότης Θεός, έπειτα SI καί ημείς ίκανώς
προενοήσαμεν, καί ευθέως βουλευόμ·νοι μετά τών ενό'όξων αρχόντων καί
τής ίεράς συγκλήτου, συντρεχούσης καί τής τών γενναιότατων έξερκί-
των συναινέσεως, προβαλούμεθα άνίρα είς τήν βασιλείαν καί όρθόάο-
 * r

Άναγόρβυσις βασιλέων Ιπί των προτέρων χρόνων. 19

ξον και άγνόν. Ά π έσ τω 8ε φθόνος της καλλίστης τα ύτης συμβουλίας

και πολιτείας.»
Μετά το τέλος της προςφωνήσεως ταύτης κατήλθεν η αύγούστα άπό
τοΰ καθίσματος έν συνοδί^ των περί αυτήν αρχόντων* καί άφοΰ είςήλ-
θον πάντες εις τά βασίλεια, ή μέν δέσποινα ύπεχωρησεν είς τά ίδ ια
δώ μ ατα, οί δέ άρχοντες έκάθησανίνα βουλευθώσι περί τοΰ πρακτεου.
Ε π ε ιδ ή δέ μεταςύ αυτών έκινήθη φιλονεικία, δ πραιπόσιτος (εις των
αυλαρχών) Ούρβίκιος παρετήρησεν είς αυτούς ότι καλώς ηθελον πράξει
άν άνέθετον την εκλογήν είς την αύγούστα ν. Τότε η σύγκλητος παρε-
κάλεσε τωόντι τον αρχιεπίσκοπον Κωνσταντινουπό7νεως νά ,είςέλθγ) και
παρακαλέστι την βασίλισσαν, ινα αυτή έκλέξτ) ον βούλεται. Ή δέ έ-
ξελέξατο ‘Αναστάσιον τον Σιλεντιάριον, όπερ μαθόντες οί άρχοντες
πάντες εύχαριστήθησαν. Κ α ί παραχρήμα δ μάγιστρος έπεμψεν είς τον
οίκον τοΰ ‘Αναστασίου διαφόρους αξιω ματικού: της βασιλικής φρουράς,
ίνα άναγγείλωσιν αύτώ την γενομένην εκλογήν καί συνοδεύσουν αυ­
τόν είς τά βασίλεια. Κ α ί προςελθόν ος αύτοΰ έγένετο ή δ η η κηδεία
τοΰ Ζήνωνος. Την, δέ επιούσαν δ νέος βασιλεύς, άφοΰ έδέχθη τάς προς-
ρήσεις όλων των αρχών καί ιδίως τοΰ αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπό*
λεως, άπήλθεν είς την στοάν, ήτις προηγείτο τής μεγάλης τών βασι­
λείων αιθούσης, καί εκεί προςελθόντων κατόπιν πάντων τών άρχόν~
των καί συγκλητικών, άπήτησαν ούτοι παρ’ αύτοΰ νά όμόσ·/) « ‘Ως ού-
δενί, προς ον είχε πράγμα, φυλάττει λύπην, καί δτι μετά ορθού συνει-
δότος τν) βασιλείς χρήσεται.»
Τελεσθέντος 8ε τοΰ όρκου τούτου, ο νέος βασιλεύς άπήλθεν είς τον
ιππόδρομον καί εκεί φορέσας είς παρακειμένην τινά επίσημον αίθουσαν
στιχάριον, διβητήσιον επίχρυσον, ό έστι τδ επί τοΰ στιχαρίου φορούμε-
νον μακρον καί πλατύ ένδυμα, καί ζωνάριον, καί τάς βασιλικάς περι-
σκελίδας, τάς καλουμένας τουβία καί καμπάγια, είςήλθεν είς τδ κά­
θισμα. Τότε τά στρατεύματα, τά δποία ϊσταντο εντός τοΰ ίπποδρόμου
έκλιναν τά όπλα καί τ^<ς σημαίας, δ δέ δήμος δ παριστάμενος είς τά
βάθρα εύφήμησεν αυτόν. Μ ετ’ ού πολύ δέ καθήσας επί άσπιδος δ νέος
βασιλεύς μετεωρίσθη ύπό τών έπιφανεστάτων άρχόντων καί συγκλη­
τικών καί έπεδείχθη είς τά περιιστάμενα πλήθη. Ε ίς 8ε τών αξιωμα­
τικών τού στρατού άνελΟών είς τδ κάθισμα έπέθηκεν είς την κεφαλήν
αύτοΰ τδ ίδιον μανιακιον, ο έστι τδ διακριτικόν τού βαθμού του χρυ-
σοΰν ψέλλιον, καί έν τω άμα ώρθώθησαν αί σημαίαι κα ί τά όπλα, καί
2 *
20 Άναγόρευσις βασιλέων επί των προτέρων χρόνων.

ευφημήθη δ βασιλεύς παρά τε των στρατιωτών καί των δημοτών.

Μετά δέ τούτο κατήλθεν εκ της άσπιλος, και είςήλθε πάλιν εις την
αίθουσαν, οπού 6 πατριάρχης, αφού έποίησεν ευχήν καί έλέχθη το « Κ ύ ­
ριε έλέησον,» περιέθηκεν αύτω την χλαμύδα την βασιλικήν, καί τον
στέφανον τον διάλιθον. Τ α ύτα περιβαλών τά βασιλικά παράσημα ό*
βασιλεύς έπέστρεψεν εις το κάθισμα καί ήσπάσατο τον δήμον καί έ­
κραξαν πάντες, δ μέν δήμος ελληνιστί «Σεβαστέ» οί δέ στρατιώται
ρο ψ .α ϊσ τί. «Α ύγουστε.» Σιωπής Si γενομένης έπεδόθη προς τον βασι­
λέα έγγραφος προςφίύνησις προς τούς στρατιώτας καί τον δήμον, b Si
πάλιν παρέδωκεν αυτήν είς τον γραμματέα, οςτις ιστάμενος επί των
βαθμιδών τού καθίσματος, άνέγνωσε τάδε* «Δηλόν έστι το ανθρώπι­
νον κράτος της άνωτάτω δόξης τω νεύματι άπαρτίζειν.» Ενταύθα
αμέσως διέκοψε την άνάγνωσιν το πλήθος βοήσαν «άφθονα τή ο ί-.
κουμένη* ώς εζησας ούτω βασίλευσον αγνούς άρχοντας τή οικουμένη»
καί άλλα τοιαύτα. Μεθ’ δ έπελθούσης σιγής, b γραμματεύς έξηκολού-
θησεν* « ’Ε π ειδή τοίνυν εμέ. εί καί άκοντα καί άναβαλλόμενον, η
γαληνότατη αύγούστα ’Αριάδνη τη διακρίσει τ ω ν ύπερφυεστάτων
πρωτευόντων καί της ένδοξοτάτης συγκλήτου ή εκλογή καί των δυνα­
τών στρατοπέδων, τού τε καθωσιωμένου λαού ή συναίνεσις προς το
άναδέξασθαι τής βασιλείας των ρωμαίιον την φροντίδα, προηγουμέ­
νως τής επιείκειας τής θείας Τριάδος, προεχώρησεν . . . . » Το πλή-
θος πά)αν διέκοψε την άνάγνωσιν άνακράζον «Κύριε έλέησον. Τίέ
Θεού, σύ αυτόν έλέησον. Αναστάσιε αύγουστε τουμβήκας* ευσεβή βα­
σιλέα δ Θεός φυλάξει» καί άλλα τοιαύτα. Μόλις δέ δυνηθέντος τού
γραμματέως -ν’ άκουσθή, έπανελήφθη ή άνάγνωσις . . . «οπόσον μοι
βάρος υπέρ τής κοινής πάντων σωτηρίας έπετέθη, ούκ αγνοώ.» Πάλιν
δε παρά πάντων έβοήθη «άξιε τής βασιλείας, άξιε της Τριάδος, άξιε
τής πόλεως, τούς δηλάτορας (συκοφάντας) εξω βάλε» καί άλλα
τοιαύτα* δ δε γραμματεύς έζηκολούθει* « ’Αλλά τον Θεόν τον Παντο-
τοκράτορα δυςωπώ δπως, οιόν με έν ταύτη τή κοινή εκλογή γενέσθαι
ήλπίσατε, τοιούτον τή των πραγμάτων έργασίγ. κατανοήσητε.» Κ αί
αύΟις παρά πάντων έκράγη* «Ε ίς δν πιστεύεις, αυτός σέ σώσει. "Οπως
έ'ζησας, ούτω βασίλευσον εύσεβώς εζησας, εύσεβώς βασίλευσον. ’Α­
ριάδνη, σύ νικάς* πολλά τά έτη τής αύγούστης, Τό έξέρκιτόν συ έγειρον,
τάς στρατείας συ έγειρον, τούς δούλους έλέησον* ώς δ Μαρκιανός ού­
τως βασίλευσον» καί άλλα τοιαύτα πολλά. Μεθ’ δ έπήλθε τό τέλος
 Άναγόρευσις βασιλέων Ιπί των προτέρων χρόνων. 21

τής προςφωνήσεως, έν τώ δποίφ δ βασιλεύς ύπέσχετο την είθισμένην

κατά πάσαν άναγόρευσιν χρηματικήν ό'ώρεάν, ήτις άπετέλει ποσον
μεγα, £ιότι ώρίσθη είς 1 5 0 ά'ράχμάς κ α τ’ άνό'ρα, ήτοι εις 1 0 νομί­
σματα, ών τά πέντε έό'όθησαν εις χρυσόν καί τά πέντε^είς άργυρον, είχε
ό'έ το μέρος τούτο της προςφωνήσεως επί λέξεως ώς έξης· «'Υ πέρ της
εορτής της ευτυχούς ημών βασιλείας άνά πέντε νομισμάτων καί λίτραν
αργύρου καταβούκολον (κατά βούκαν, κ α τ’ άνό'ρα) $ώ σ ω .» Τότε
παρά πάντο^ν έβοήθη· ((Χριστιανόν βασιλέα δ Θεός ίιαφυλάξει* αύται.
κοιναί εύχαί* α ύ τ α ια ί εύχαι της οικουμένης' τον ευσεβή, Κύριε, φύλα-
ξον άγιε Κύριε, εγειρον τον κόσμον σου· νικόί η τύχη των δωμαίων·
’Αναστάσιε αυγουστε, σύ νικφς* Άριάό'νη αύγούστα, σύ νικ^ς. Ό Θεός
υμάς ίεό'ωκε, δ Θεός υμάς δ'ιαφυλάξει.» Κ α ί ήύ'η δ αύτοκράτωρ έπι-
φωνησας πρός πάντας* ((‘Ο Θεός μεΟ’ ημ ώ ν·» κατήλθε ν από τού κα­
θίσματος, καί άπήλθεν έν παρατάξει εις την εκκλησίαν, οπού έτελέσθη
ή νενομισμένη ό'οξολογία, έκοινώνησεν ο βασιλεύς, καί ήγιάσθη επί τού
θυσιαστηρίου δ στέφανος, ον φορέσας αύθις δ Α να στά σιος έπέστρεψεν
εις τά βασίλεια. Ενταύθα Si έτέλεσε την πανηγυρικήν προαγωγήν τού
' από της προτεραίας ό'ιορισθέντος νέου έπαρχου της πόλεως, καί ε$ωκε
μέγα γεύμα εις τούς άρχοντας.
Τοιαύτη έγένετο ή τού Α ναστασίου άναγόρευσις, δποχουν ευπρεπής
% καί κόσμια, ό'ιότι ό'ιεξήχθη προεά'ρευούσης τής βασιλισσης Α ριά δν η ς·
άλλ’ έν τή αναγορεύσει τού ’Ιουστίνου, ό'ια^όχου τού ’Αναστασίου,
συνέβη αταξία τις, λέγει δ Κωνσταντίνος δ Πορφυρογέννητος, ((οιαμηό'έ
αύγούστης ούσης μη#ε βασιλέίυς τού χειροτονούντο;, αλλά απρονόητων
σχεδόν οντων των πραγμάτων.» Τω όντι άποθανόντος τού ’Α ναστα­
σίου έν νυκτί, άνηγγέλθη τό γεγονός ύπό των αύλικών αξιωματικών
τών λεγομένυ>ν Σιλεντιαρίων, εις τον μάγιστρον καί είς τον αρχηγόν
μιας μοίρας τής βασιλικής φρουράς τών καλούμενων τότε έξκουβιτό-
ρων, ίνα προςέλΟίοσιν είς τό παλάτιον. Ούτοι συνελνθόντες αμέσως
αυτόθι προςεκάλεσαν τούς ανώτερους αξιωματικούς δλο^ν τών τα γμ ά ­
των τής βασιλικής φρουράς, καί είπον είς αυτούς ότι «δ δεσπότης η ­
μών ώς άνθρωπος έτελεύτησε* # ε ΐ ούν ημάς πάντας κοινή βουλεύσασθαι
καί τον τφ Θεω άρέσκοντα καί τή πολιτεία συμφέροντα έπιλέξασΟαι.»
Τα ύτα έγένοντο ετι νυκτός ουσης. Την Si προηαν οι μεν άρχοντες
προςήλθον είς τά βασίλεια, φορούντες τινές ρ,έν μ,ύϊνα (κυανά) ήτοι πέν­
θιμα ένό'ύρ,ατα, τινες Si καί ά'ιάφορα* b Si £ήμος συνήχθη είς τον
22 Άναγόρευσις βασιλέων έπ1 των προτέρων χρόνων.

ιππόδρομον και εύφήμ,ησε την σύγκλητον κράζοντες* «Πολλά τά έτη

της συγκλήτου. Σύγκλητε 'Ρωμαίων, σύ νιχ.άς. Τον εκ Θεού βασιλέα
τώ έξερκίτφ, τον έκ Θεού βασιλέα τη οικουμένη,» και πολλά τοιαύτά.
Οί συνελθόντες εφοντοις εις τά βασίλεια άρχοντες καί ο αρχιεπίσκο­
πος Κωνσταντινουπόλεως, τεθέντων καθισμάτων έν τή προ της μεγά­
λης αιθούσης στοοΐ, άρχισαν νά φιλονεικώσι προς άλλήλους περί τού
υποψηφίου βασιλέως, άλλνοι άλ?νθυς προτείνοντες καί ύποστηρίζοντες.
Τ ό τε, επειδή δ χρόνος κατετρίβετο εις μάτην, δ μάγιστρος παρετηρη-
σεν εις αυτούς OTt η παράτασις αυτή των συζητήσεων είναι επικίνδυ­
νος. Έ ά ν , προςέθηκε, ταχέως όνομάσωμεν τον όφείλοντα γενέσθαι,
πάντες θέλ.ουσιν άποδεχθη την εκλογήν ήμ,ών καί ησυχάσει· ένω μετ'
ολίγον «ού γινόμεθα κύριοι τής βουλ.ής, άλλ* ήμ.εΐς έτεροις εχο[χεν ά-
κολουθειν.» Δυςτυχώ; ή φιλονεικία έξηκολούθησε, καί συνέβη ο,τι είχε
προϊδει δ συνετός ρ,άγιστρος. Οί έξκουβίτορες συνηγμένοι όντες μετά
τού δήμ,ου έν τω ιππόδρομε·), άνηγόρευσαν βασιλέα καί άνήγαγον επί
τής άσπίδος χιλίαρχον τινα Τωάννην, όςτις ήτο φίλος, τού Ιουστίνου,
καί εγένετο μετά ταύτα επίσκοπος 'Η ράκλειος. Οι δε Βένετοι άποδο-
κιμάσαντες τήν εκλογήν ταύτην, ήρχισαν νά λιθοβολώσι τούς έξκου-
βίτορας, οΐ'τινες αμυνόμενοι έτόξευσάν τινας των αντιπάλων' άλλοι πά­
λι ν έκ τής βασιλικής φρουράς δρμήσαντες ήρπασαν πατρίκιόν τινα στρα­
τηλάτην όντα, καί άναβιβάσαντες αυτόν ει; τράπεζαν, ήτοιμάζοντο &
νά τον στέψο)σιν* άλλ* οι έξκουβίτορες δυςαοεστηθέντες κατεβίβασαν
αυτόν' διά τής βίας καί ήθελον τον φονεύσει, έάν δ Ιουστινιανός, όςτις
ήτο τότε άξιουματικός των έξκουβιτόρων, δεν εσο>ζε τον άνθρωπον πα­
ραλαβών αυτόν καί παρκπέμψκς φρουρούμενον εις τον στρατώνα. νΗ δη
δε πάντες οί έξκουβίτορες προέτρεπον τον Ιουστινιανόν νά δεχΟη τήν
βασιλείαν, άλλ* ούτος άπεποιήθη. Κ α ί καθ’ όσον άνηγορεύετο τοιου­
τοτρόπως υποψήφιός τις, οι έκλεγοντες έκρουον τάς Ούρας τάςέλεοαν-
τίνας των ανακτόρων ζητούντες παρά των κουβικουλαρίο>ν, ήτοι των
μετέπειτα επί τό ελληνικώτερον όνομασθέντων κοίζωνιτών, τά βασι­
λικά παράσημα* οί δέ, άκούοντες τά ονόματα των προβαλλόμενων,
δεν έ'διδον τά ζητούμ,ενα. Τελευταΐον οί συγκλητικοί πεισθέντες ότι
ήτο ανάγκη νά παύση δ μέγας ούτος θόρυβος, συνεφώνησαν νά προχει-
ρίσωσι τον ’Ιουστίνον. Κ α ί τι^ες μέν των σχολαρίων δυςηρεστήθησαν
διά τήν εκλογήν ταύτην επί τοσούτον, ώςτε εΙς έξ αυτών δρμήσας κατά
τού έκλεχθέντος έδωκεν αύτφ γρόνθον, καί έσχισε τό χείλος αυτού.
 Άναγόρευσις βασιλέων επί των προτέρων χρόνων. 23

Ά λ λ ’ έπεκράτησεν η γνώμη των συγκλητικών, μεθ’.η ς συνετάχθησαν

οι πλείστοι των στρατιωτών και οΣ λ'ημότομ. "ΟΟεν άπηλθεν 6 Ίου-'
σ τίνος εις τον ιππόδρομον, οπού έπεμψαν αμέσως οί κουβικουλάριοι τά
παράσημα, ήτοι το όνομαύόμενον σχήμα τού βασιλέως. Είς'Γ,λθε λοι­
πόν ό Ιουστίνος εις το κατάστημα έν συνοδίικ τού αρχιεπισκόπου Ί ω -
άννου, και τών· λοιπών αρχόντων, μετεινρίσθη έπί της άσπιλος, καί
περιεβληθη τό χρυσουν ψέλλιον. Δεν απτ,λθ-ν όρ.ως εις την παρακειμέ-
νην αίθουσαν, ίνα κοσμηθή διά τών βασιλικών παρασήμων άλλ* οί.
στρατιώται έσχημάτισαν διά τών ασπίδων αυτών πρόχειρον στέγασρ,α,
έποίησαν χελώνην, ώς ε“λεγον τότε, καί εκεί έ'λαβεν ο βασιλεύς την
λόγχην και την ασπίδα. μεθ* ο άνηλθεν αύθις εις το κάθισμα. Τότε
έκραξαν πάντες* ((Ιουστίνε αύγουστε, σύ νικάς.» Ό δέ προςεφώνησε
διά τού γραμρ,ατέως τάδε* «Αύτοκράτευρ καίσαρ Ιουστίνος, νικητης,
αεί σεβαστός. Τ η τού παντοδυνάρ,ου Θεού κρίσει, τη τε ύρ,ετέρα κοινή
εκλογή προς την βασιλείαν χωρησαντες, την ουράνιον πρόνοιαν έπικα-
λούμεθα . . . » Ενταύθα παρά πάντων έβοηθη* «άφθονα τ η οί*κοϋρ.ένη·
ώς εζησας. ούτω βασίλευσον* άφθονα τ η πολιτεία.* Βασιλεύ ουράνιε,
σώσον τον έπίγε,ιον* Ιουστίνε αύγουστε, σύ νικάς* τού νέου Κωνσταν­
τίνου πολλά τά έτη* ήρ,είς δούλοι τού βασιλάως·»’ 6 δέ γραμ.ρ,ατεύς
έξηκολούθησεν.. . « Ώ ς άν διά την οίκείαν φιλανθρωπίαν ένισχύση η­
μάς άπαντα τά ύμίν τε καί τω δηρ.οσίω επωφελή οντα τελέσ α ι.»
Πάλιν παρά πάντων έκράγη* «Υ ιέ Θεού, σύ αυτόν έλέησον σύ αυτόν
έπιλ,έξω, σύ αυτόν έλέησον Ιουστίνε αύ'γουστε*, σύ νικάς,» καί πολλ,ά
τοιαύτα* 6 δέ γραμμάτεύς άναλ,αβών τον λόγον είπεν «ήμετερα καί
γάρ φροντίς έστιν έν πάση εύοδώσει υμάς θεία προνοία καθισταν, καί
αετά πάσης ευφροσύνης καί περιθάλ.ψεως καί άρ,εριρ,νίας ενα έκαστον
ύμών διαφυλ^άττειν.» Παρά πάντο>ν δέ έβοηθη* «άξιε της βασιλείας,
άξιε της Τριάδας, άξιε της πόλε<Λ>ς* πολλ.ά τά έτη τού βασιλώως.
Αγνούς άρχοντας τη οικουμένη,» καί άλλαι ομοιαι εύχαί· b δέ γραρ.-
ματεύς προςέθηκεν «υπέρ της εορτής της ημετεοας ευτυχούς βασιλείας
άνά πέντε νορ,ισρ,άτων καί λάτραν αργύρου ύρ.ίν κατά χάσρ,α (αντί τού
ανώτερο* κατά βούκαν) δωρησορ.αι.» Τότε παρά πάντων έκράγη* « Χ ρ ι­
στιανόν βασιλέα ό Θεός φυλνάξει* αύται κοιναί εύχαί της οικουμένης·»
καί τά τούτοις παρόμοια* έπειπόντος 6ε τού αύτοκράτορος «6 Θεός
ρ.εθ* υμών,» τά λοιπά έγένοντο ώς καί επί της τού Α να σ τα σ ίου ά -
ναγορεύσεώς. /
η Άναγόρευσις βασιλέων επί τής μακεδονικής δυναστείας.

Έ π ί δέ της μ.ακεδονικής δυναστείας, επειδή εκλογή δεν έγίνετο,

ούδεμία υπήρχε χρεία να ζητηθή ή συναίνεσις του στρατού καί του
δήμου· ώςτε ή άναγόρευσις ήτο απηλλα γμένη των δραματικών τούτον;
περιπετειών, καί έτελεΐτο δικαλςότερον και τυπικώτερον, άν καί ούχ
ήττον μ,εγαλοπρεπώς. Οί συγκλητικοί καί οί αξιωματικοί της βασιλι­
κής φρουράς κατελάρ,βανον έν στολή διάφορα ώρισμ,ένα μέρη των α­
νακτόρων, ίνα ύποδεχΟώσι καί συνοδεύσωσι τον νέον βασιλέα. Κ αί
αφού τά πάντα ήτοιμάζοντο, έξήρχετο ούτος από του τμήματος των
ανακτόρων του ονομαζόμενου Αύγουστέως, φορών σκαραμάγγιον (στρα-
τιυ^τικόν ρ.ανδύαν) καί σαγίον πορφυρουν (στρατιωτικόν ώςαύτως ίμά-
τιον), εν συνοδί<κ τών κοιτο^νιτών, καί προέβαινε μέχρι του Όνόποδος,
άλλου τών ανακτόρων τρ.ήμ.ατος· εκεί περιέμενον οί πατρίκιοι καί εγί­
νετο ή πρώτη επίσημος υποδοχή, ή, καθώς έ'7νεγον τότε, δόχή. Ό τής
καταστάσεως (ό τελετάρχης) έκραζε «κελεύσατε» οι δέ πατρίκιοι έ-
πηύχοντο, «εις πολλούς καί αγαθού; χρόνους.» Έκεϊθεν δ βασιλεύς συ-
νοδευόμ.ενος ήδη καί ύπό τών πατρικίων προέβαινε μέχρι του μεγάλου
j
κονσιστωρίου, ήτοι τής μ,εγά'Λης αίθούσης, όπου συνεκροτούντο αί συ'
νεδριάσεις τής συγκλήτου, καί οπού περιέμενον οί ύπατοι καί οί συγ-
κ7,ητικοί. Ενταύθα άφικόμ.ενος 6 βασιλεύς ϊστατο ύπο τον ουρανόν τού
θρόνου, πατρίκιοι δέ και συγκλητικοί πιπτοντες προςεκύνουν αυτόν
και αφού άνίσταντο,, ενευεν ό δεσπότης εις τον πραιπόσιτον, ό δέ
ποαιπόσιτος εις τον σιλεντιάοιον, καί ό σιλεντιάριος ελεγε, «κελεύ­
σα τε·» πάντες δέ έπηύχοντο, «εις πολλούς καί αγαθούς χρόνους.»
Εντεύθεν ό βασιλεύς άπήρχετο εις την εκκλησίαν άναμέσον τών τα γ­
μάτων τής βασιλικής φρουρά; καί τού δήμου, οςτις, διερχομενού τού
βασιλέως, έποίει το σημείον τού σταυρού. Ό βασιλεύς είςήρχετο προ
πάντων εις τό μητατώριον, ήτοι είςτό έν τή εκκλησία άποκεχωρισμέ-
νον τμ.ήμ,α, οπερ έχρησίμευεν ιδιαζόντως εις το να άκροάται τών α­
κολουθιών, νά αναπαύεται έν ανάγκη, καί νά περιβάλλεται τά ώοι-
σμένα εις διαφόρους τελετάς ίμά τια. Έ π ί τής στέψεως b βασιλεύς πε-
ριεβάλλετο ενταύθα τά βασιλικά ίμάτια τά κα7νθύρ,ενα - διβτ*τήσιον
καί τζιτσάκιον, μεθ’ ο είςώδευε μετά τού πατριάρχου, καί άψας κη­
ρού; εις τάς άργυράς πύλας, καί προςευχηθείς εί; τά>άγια θυρια, καί ά­
ψας πάλιν κηρούς, άνήοχετο εις τον άμβωνα μ.ετά τού άρχιερέως. Ε κ ε ί δ
πατριάρχης έποίει πρώτον ευχήν επί τής χλαμύδος, καί μετά το τέ­
λος τής ευχής αυτός δ πατριάρχης επέθετε τό στέρεμα επί τής κεφα-
 Κουροπαλάται. Παρακοιμώμενοί. Βασιλεοπάτορες. 25

λής του δεσπότου. "Αμα τούτου γενομένου, δ λαός ανέκραζε τρις-

«άγιος, άγιος, άγιος- δόξα έν ύψίστοις Θεω και επί γης ειρήνη·» και
έπειτα* «ο δείνα μεγάλου βασιλέως καί αύτοκράτορος πολλά τά έτη·))
και άλλας τοιαύτας εύχάς. Ό δε βασιλεύς φορών τό στέμμα κατήρ-
χετο τού άμ.βωνος, καί άπήρχετο εις το μ-ητατώριον, οπού καθήσας
επί τού θρόνου έδέχετο την προςκύνησιν όλων των άνωτέρων π ολιτι­
κών και στρατιωτικών αξιωματικών, οιτινες είςερχόμενοι α λ λ η λ ο δια -
δοχως επιπτον κατά γης, καί έφίλουν τά δύο γόνατα αύτού. Κ α ί τε­
λεσθείσης τής προςκυνήσειυς ελεγεν δ πραιπόσιτος «κελεύσατε» καί
έπηύγοντο πάντες τό « ε ΐ: πολλούς καί αγαθούς χρόνους.» Τ ότε έξελ-
θόντων αυτών έτελεϊτο ή συνήθης δοξολογία καί έχ.οινοίνει δ βασιλεύς.
Τοια ύτη έγίνετο ή έγκαθίδρυσις τού νέου βασιλέως επί τής μακε­
δονικής δυναστείας. Συγκεφαλαιούντες δέ ή δη όσα ήδυνάμεθα νά εί-
πωμεν ενταύθα περί τής μεσαιωνικής ήμ.ών βασιλείας κατά τούς χρόνους
τούτους, παρα,τηρουμεν ότι ή βασιλεία εκείνη ήτο απεριόριστος άμ.α
καί περιορισμένη, ασιανή ά μα και ευρωπαϊκή, κληρονομική άμ.α καί
αιρετή. Κ α ί ίσως διά των τοιούτων μ.άλιστα ποικίλων αυτής χαρα­
κτήρων ήδυνήθη νά επαρκέσγι επί τοσούτον εις τάς ποικίλας δυςχε-
ρείας, ύφ* ών δεν έπαυσε νά πολεμ.ήται εν διαστήμ.ατι ετών επτακο­
σίων καί επέκεινα, ίσταμένη εις τά μεθόρια τής ανατολής καί τής
δύσεως καί-εις τό μ,εταίχμιον τού αρχαίου καί τού νεωτέρου κόσμου.
4

Συνήθως αυτός δ βασιλεύς διεξήγε την ύπερτάτην τού κράτους κυ-

δέρνησιν* αλλά, καθώς εΐπομ.εν ή δ η , οσάκις ήτο ανήλικος, ή άλλως
ανεπιτήδειος πρός διεξαγωγήν πραγμάτων, επί τής μακεδονικής δυ­
ναστείας παρεκάθητο παρ’ αύτω άνήρ, όςτις, και τοι μ.ή άνήκων εις
τήν βασιλικήν οικογένεια.'), έλάμβανε τό σχήμ.α καί τό όνομα τής βα­
σιλείας, καί μ.ετήργετο αυτός τήν ύπερτάτην αρχήν. Τούτο όμ,ως δέν
συνέβαινε πάντοτε εις τοιαύτας περιστάσεις. Κ α ί επί αυτής τής μακε­
δονικής δυναστείας, μ.άλιστα δέ προ αυτής, ή πραγματική εξουσία τε-
ριήρ/ετο ενίοτε είςχεΐρας ενός των δύο ύπερτάτιυν αξιωματικών τής αυ­
λής, οιτινες ήσαν δ χουροπα.Ιάτης καί δ παρακοιμώμενος. Κ α ί δ μέν
κουροπαλάτης, δν δ Νικηφόρος 7νέγει κεκτημ.ένον τή ν μ.ετά βασιλέα
πριύτήν αργήν, ήτο «ε*μπεπιστευμ.ένος τήν φυλακήν τής αυλής·)) ό δε
παρακοιμώμενος ήτο «φύλαξ τής-βασιλείου κλίνης.» Έ π ί Λέοντος, υιού
τού Βασιλείου τού Μακεδρνος, εδήμ,ιουργήθη καί έτερον μέγα αυλικον

ι
26 Δημόσιοι, ύπάλληλοι, ενεργεί^’ καί άλλοι, ψιλώ όνόματι.

άξίωρ.α, τδ τοΰ βασίάεοπάζοροΓ, άποδοθέν τότε κατά πρώτον εις τον

Στυλιανόν Ζαούτσαν, πατέρα της Δευτέρας τού Λέοντος συζύγου Ζωής,
όςτις άπέβη καί παντοδύναμος επί τινα χρόνον. Ώςαύτιυς δ τού Δέον­
τος υιός Κωνσταντίνος δ Πορφυρογέννητος ονόμασε κα τ’ άρχάς βασι-
λεοπάτορα τον πενθερόν αύτού ’Ρωμανόν Λεκαπηνόν, όςτις όμως μετ’
ολίγον έ'λαβεν αυτό το σχήμα καί το δνομα της βασιλείας· άλλος δέ
βασιλεοπάτωρ δεν άναφέρετκι, ένω κουροπαλάται καί παρακοιμώμε­
νοι παντοδύναμοι μνημονεύονται πολλοί. Σημειωτέον προς τούτοις ότι
κουροπαλάται μεν προεχειρίζοντο ενίοτε καί άνδρες άνηκοντες εις την
βασιλικήν οικογένειαν, παρακοιμώμενος δέ ποτέ. Όνομ.αστοί κουροπα-
λάτα ι ύπήρξαν δ αδελφός τού Η ρακλείου Θεόδωρος, δ Βάρδας δ τού
βασιλέως Μ ιχαήλ Γ ' θειος, δ Λέυ>ν δ τού βασιλέως Νικηφόρου Φωκά
αδελφός, δ Κατακαλών Κεκαυμένος, δ τού Ίσαακίου Κομνηνού συνα­
γωνιστής. Περιώνυμοι δέ διά την ίσχυν ήν έκτήσαντο εις τά πράγ­
ματα παρακοιμώμενοι διετέλεσαν δ Βασίλειος δ Μακεδών πριν ή βα-
σιλεύσν), δ προ τούτου Δαμιανός, δ επί τής βασιλίδος Θεοφανούς ’Ιω ­
σήφ, δ επί τής άνηλικότητος τού Βασιλείου καί Κωνσταντίνου Βα σ ί­
λειος καί άλλοι. Ά λ λ * ενίοτε άνδρες πανούργοι, άποβλέποντες μάλλον
εις τό πράγμα τής αρχής ή εις τό ονομα, διεξήγον την ολην κυβέρνη-
σιν επί πολλά έτη ούχί ώς βασιλείς ή κουροπαλάται, ή παρακοιμώ­
μενοι, αλλά περιβεβλημ,ένοι μετρίαν τινά καί δευτερεύουσαν έν τή πο­
λιτεία λειτουργίαν, οίος ύπήρξεν δ όρφανοτρόφος ’Ιωάννης επί τής
ασθενούς βασιλίδος Ζωής.

Κ α ί ήδη έρχόμεθκ εις την περί των έπισημοτέρων αρχών τού κρά­
τους εκθεσιν. Ή διοικητική καί στοατιο>τική κυριαρχία τού μεσαιωνι­
κού ήμ,ών κράτους διηρεΐτο εις δύο τάζεις, τούς έν ενεργείς άρχοντας,
ύπαλλήλους καί αξιωματικούς, καί τούς επί ψιλω όνόμ,ατι.' Τ ά ενερ­
γ είς αξιώματα ώρίζοντο « δ ιά λόγου προςγινόμεναι καί εις τό άρχειν
των ύποτεταγμένων άφευρισμέναι άξίαι*» διότι διά βασιλικού λόγου,
ήτοι διά βασιλικής άποφάσεως μετεβιβάζοντο έκ προςώπων εις πρόςω-
πα, καί είχον πραγματικήν αρχήν καί εξουσίαν, ένω αι άλλαι ήσαν
απλώς τιμητικα ί, εκαλούντο διά βραβείων διδόμεναι. δοθεισαι δέ
άπαξ δέν άφηοούντο. Έ ν τούτοις πάντες μεν οι ένεργεία άρχοντες,
υπάλληλοι καί αξιωματικοί, είχον συγχρόνως καί εν Τιμητικόν αξίωμα.
Πλειστοι δέ εκ τών έχόντων τιμ ητικά αξιώματα, ούδεμίαν ένήργουν
 Δημόσιοι ύπάλληλοι, ενεργείς καί άλλοι, ψιλώ ονόματι. .2 7

πραγματικήν υπηρεσίαν. Έ π ί παραδείγματος ύπή,οχον άπειροι πρωτο-

οπαθάριοι, σπαθαροκανδιδάτοι καί σπαθάριοι, άπλώς επί ψιλω ονό-
μ.ατι ούτω τιμώμενοι. ’Αλλά πάντες οί στρατηγοί καί οι ανώτεροι
πολιτικοί καί δικαστικοί άρχοντες ήσαν συγχρόνως πρωτοσπαθάριοι*
άλλοι δευτερεύοντες δημόσιοι λειτουργοί ήσαν σπαθαροκανδιδάτοι,
άλλοι τριτεύοντες, σπαθάριοι, καί ουτω καθεξής. Ύ πήρχον λοιπόν εν
τω κράτει άνθρωποι λογιζόμενοι δημόσιοι λειτουργοί, τιμώμενοι ώς
τοιουτοι καί ενίοτε μισθοδοτούμενοι, μηδέν δέ πράγμ.ατι ένεργούντες.
Τό δέ άτοπον τούτο, τό οποίον άλλως τε έπεκοάτησεν άλλοτε καί
εις την δυτικήν Ευρώπην, ύφίσταται δέ μέχρι σήμερον ενιαχού αυτής,
περιεπλέκετο τότε παρ’ ήμίν διά τού ετέρου ατοπήματος, ότι πλεΐστα
των τιρ.ητικών καί των ένεργεία άξιυιμάτων ήγοράζοντο δυνάμει τ ι ­
μολογίου έπισήμως ώρισμενου, υ;ς-εξάγεται έκ τού μ,ν' κεφαλαίου
τού δευτέρου βιβλίου τής Βασιλείου τάςεως. "Ο ,τ ι όμως έμ.ετρίαζεν
όπωςούν τά ολέθρια άποτελέσμ.ατα τού συστήματος τούτου είναι, ότι
τά επισημότερα ενεργητικά τής πολιτείας α ξιώ μ ατα , οί υπουργοί, οί
άνώτ^ροι δικα σ τα ί, οι στρατηγοί, οι ναύαρχοι καί αυτοί οί κλεισου-
ράρχαι καί οί τουρμάρχαι, δεν περιελαμβάνοντο εί; το τιμολόγιον
τούτο, ό έστι διωρίζοντο κα τ’ εκλογήν, καί ούχί δι* αγοράς τού άξι<ύ-
ματος αυτών. Τ ά έθνη, είτε βασιλεύονται, είτε δημοκρατούνται, οσά­
κις περιπεσωσιν εις ημαρτημένους τινάς θεσμ,ούς, προςπαθούσιν έξ ανάγ­
κης νά έλαττώσωσιν, οσον ενδέχεται, τά ελα ττώ μ α τα των θεσμ.ών
τούτων. "Οταν οί ’Αθηναίοι είςήγαγον την διά κληρώσεω$ εκλογήν
των αρχόντων καί άλλων δημοσίων λειτουργών, ελαβον την πρόνοιαν
νά εξαιρεσωσι τής τοιαύτης εκλογής τούς στρατηγούς, οίτινες καί εφε­
ξής διά χειροτονίας πάντοτε προεχειρίζοντο* άνάλογόν τι έγένετο έν
τω άνατολικφ κράτει, όπου μόνοι οί κατώτεροι ενεργείς αξιω ματικοί
τού στρατού, καί οί ένεργεία κατώτεροι υπάλληλοι προεχμιρίζοντο δι*
αγοράς. "Αλλο άξιον σημειώσεως είναι ότι ώς προς τά αγοραζόμενα καί
μισθοδοτούμενα άξιώμ.ατα το τίμημα το οποίον κατεβάλλετο εις το δ η -
μ,όσιον ταμείον είχε πολλάκις αναλογίαν τινά προς την ύπο τού ταμείου
τούτου άποδιδομενην μισθοδοσίαν. Λ . χ . «ό θέλων γενέσθαι εις την με-
γάλην εταιρείαν (τμ.ήμα τής αύτοκρατορικής φρουράς) εί μεν έστιν ή
ρόγα αυτού (ο ετήσιος μεσθος) μ-έχρι νομ.ισμ.άτων 4 0 (δ ρ . 6 0 0 ) , παρέχει
λίτρας 1 6 (δρ. 1 7 ,2 8 0 ) , εί δέ πλείονα ρόγαν ε π ιζ η τ ή ,,κ α τ’ αναλογίαν
τής £όγας οφείλει άναβιβάζεσθαι καί το τίμ η μ α , ήγουν τά 7 νομέ-
28 Δημόσιοι υπάλληλοι, ενεργείς* καί άλλοι, ψιλφ όνόματι.

σματα (δρ. 1 0 5 ) λίτραν μίαν (δρ. 1 ,0 8 0 ) . Ό εις την μέσην εται­

ρείαν θέλων γενέσθαι, εάν λαμβάνη ρόγαν νομίσματα 2 0 (δρ. 3 0 0 ) ,
οφείλει δούναι λίτρας 1 0 (δρ. 1 0 ,8 0 0 ) . Ε ί 81 πλείω των είκοσι νομι­
σμάτων επιζητεί, κ α τ’ αναλογίαν της ρόγας οφείλει άναβιβάζεσθαι
καί τό τίμ η μ α .» Ώ ςαύτως δ γέρων κληρικός Κτένας, Οελήσας επί
Λέο'/τος του υιού του Βασιλείου, νά λάβη επί ψιλφ όνόματι το του
πρωτοσπαθαρίου αξίωμα, επέτυχε του σκοπού καταβαλών λίτρας 6 0
(δρ. 6 4 ,8 0 0 ) , λαμβάνων δέ ετήσιον μισθόν λίτραν (αίαν (8 ρ. 1 ,0 8 0 ) .
Κ α ί το μεν τελευταΐον τούτο παράδειγμα μαρτυρεί απλώς την γε-
λοίαν του άνδρός κενοδοξίαν τά πρηγουμένως όμως έκτεθέντα ύποδει-
κνύουσιν ότι ή αγορά των αξιωμάτων ητο ώς επί το πλεΐστον συγχρό­
νως τραπεζητικη τ^ς εργασία, διά της δποίας δ έχων κεφάλαια κατέ­
θετε ν αυτά εις τό δημόσιον, ίνα άπολαμβάνη τόκον ετήσιον άπό 3 ·
μέχρι 10 ° / 0· Ή καταβολή αυτή έγίνετο προδήλως έφ# όρου ζο>ης
επί των τιμητικών αξιωμάτων, τά όποια δοθεντα άπαξ, δεν άφηρούν-
το* άλλα τί εγίνετο άρά γε ώς ποός τά πραγματικά αξιώματα, οσά­
κις έπαύετο δ ύπά7νληλος, η δ αξιωματικός ; Περί τούτου ούδέν $\8υ-
νήθημεν νά ευρωμεν εις τάς πηγάς. Άναμφιβόλως οί κατώτεροι ούτοι
δημόσιοι λειτουργοί έπαύοντο τότε σπανιώτερον η σήμερον εξ ανάγ­
κης όμιος έπαύοντο ενίοτε, καί τούτου γενομένου συναπεβαλλον πιθα­
νώς τό κατα.βληθέν κεφάλαιον.
Εννοείτα ι ότι ενταύθα δεν θέλομεν πραγματευθή είμή περί των
ενεργείς αξιωμάτων, δι* ών διεξηγετο κυρίως ή κυοέρνησις τού κρά­
τους* καί εκ τούτων πάλιν μόνον περί των σπουδαιότερων κατά την
παρούσαν ιδίως περίοδον. Τ ά ενεργεί©: αξιώματα δεν είχον πάντοτε
την αυτήν δικαιοδοσίαν, άλλ* άλλοτε μεν πλειοτεραν, άλλοτε 8ε όλι
γωτέραν, καί τά πλειστα επί τέλους άπέβησαν ψιλά ονόματα. *Όςτις
λοιπόν ήθελεν επιχειρήσει νά συντάξη πραγματείαν πλήρη όλων των
αξιωμάτων τού μεσαιωνικού ημών κράτους έν τω διαστήματι τής χ ι­
λιετούς αυτού διάρκειας, ήθελεν άνκλάβει’έργον ηράκλειον, τό όποιον
δεν δύναται νά άποτελέση άπλούν τμήμα τής άλλης τού κράτους ιστο­
ρίας. Ιίλήν τούτου, ιδία περί τού τότε δημοσίου βίου πραγματεία άπό
τής 5 μέχρι τής 1 5 έκατονταετηρίδος δεν είναι δυνατόν νά άποβή
δπωςούν ακριβής, προ πάντων διά τον λόγον, ότι πλέίστιυν μέν αξιω­
μάτων καί αυτήν τήν σημασίαν άγνοούμεν, όλιγίστων δε γινώσκομεν
τήν δικαιοδοσί,αν. "Οθεν θέλομεν' περιορισθή εις τό νά παραστήσωμεν
 Μάγιστροι. Ί9

ενταύθα όποϊά τινα ησαν τά κυβερνητικά καί στρα τιω τικά όργανα
της πολιτείας περί τούς χρόνους τ*ος μακεδονικής ύ υναστείας. Περί
των χρόνων τούτων έχομεν τουλάχιστον είδικάς τινας πραγματείας,
καί τοι μη ούσας ουδέ ταύτας ευκρινείς καθ’ εαυτάς 'και συμφώνους
προς χλλήλας. Κ α ί έπειτα έπί της περιόδου ταύτης ελαβεν ο μεσαιω­
νικός ελληνισμός την ολοσχερέστεραν αυτού μόρφωσιν. Οσαιύηποτε
δέ καί άν ηναι αί προϋπάρξασαι διαφοραί καί αί επελθουσαι 'κατόπιν
νιλλοιιυσεις, είμπορούμεν να. εϊπωμεν ότι ο γινώσκων τά κατά την
μακεδονικήν δυναστείαν, γινώσκει μέχρι τίνος τον γενικόν χαρακτήρα
της διοικητικής καί κυβερνητικ*ος ένεργείας του ελληνισμού κα τά
τον μέσον αιώνα.

!:Λ Τ ο άνώτατον της πολιτείας αξίωμα ητο 6 μάγιστρος. Κ α τ ά τάς

πρώτας τού κράτους εκατονταετηρίδας ό μ,άγιστρος ητο «ηγεμών των
έν τν) αύλτ) τάξεων, καί ηγούμενος των φρουρούντων τον βασιλέα
στρατοπ έδω ν» έν άλλαις λέξεσιν ητο 6 ύπατος των αύλικών αρχόν­
των, καί ό ανώτατος αρχηγός της βασιλικής φρουράς. Προϊόντος όμως
τού χρόνου, άπέβαλεν άμφοτέρας ταύτας τάς ιδιότητας* δ ιό τι προϊ­
στάμενος μεν της αυλής έγένετο 6 κουροπαλάτης, τά δέ διάφορα της
αύτοκρατορικης φρουράς τρ.ήρ.ατα ειχον Ιδιους ανώτερους στρατηγούς,
τασσομένους ύπο την αρ,εσον ηγεμονίαν η (ου βασιλέως αυτού, η των
δύο μετά τον βασιλέα υπέρτατων τού κράτους στρατηγών, τού δομε-
στίκου των σχολών της ανατολής καί τού δομεστίκου των σχολών της
δύσεως. Τ ις λοιπον ητο η δικαιοδοσία καί η ά ρ μ ο δ ιό τη ς τού ( α γί-
στρου έν τν) 9 καί έν τγ) 1 0 έκατονταετηρίδι ; Τ ί) αλήθεια ούδεμία
ώς φαίνεται, ιδού δέ τί περί αυτού εύρίσκορ,εν εις τάς πηγάς.
Ή Βασίλειος τάξις ορίζουσα τά κατά την προαγωγήν όλων <τών ά -
ξιωρ,άτων της αυλής καί της πολιτείας, τ ά τ τ ε ι τον μάγιστρον έν κε­
φαλαίο) μσ' αμέσως μετά τον καίσαρα, τον νωβελησιμ,ον καί τον κου-
ροπαλάτην, καί αμέσως προ των πατρικίων, οϊτινες πάλιν προηγούντο
όλων τών άλλων αξιωματικών τού κράτους. Πλην τούτου οι ξένοι πρέ­
σβεις έμφανιζόμενοι ένώπιον τού βασιλέως άπηύθυνον αύτώ τάς ακο­
λούθους έρωτησεις· «Π ώ ς έχει ό[θεοστεφής^βασιλεύς ; πούς έχει ή αύ-
γούστα καί δέσποινα; πώς έχουσιν οι υιοί καί βασιλείς τού μεγάλου
καί υψηλού βασιλέως, καί τά λοιπά αυτού τέκνα ; πώς έχει b άγιώ -
τατος καί οίκουρ,ενικος πατριάρχης; πώς έχουσινοί όνο μ ά γ ισ τρ οι ; πώς
30 Λογοθέται. "Επαρχος τής πόλεως. Κοιαίστωρ.

έχει ‘ή σύγκλητος πάσα ; πώς εχουσιν οί τεσσαρες λογοθέται;» Έ ν τή

σειρά των ερωτήσεων τούτων το του μαγίστρου αξίωμα, προηγείται
όλων των λοιπών, ερχόμενον αμέσως μετά τον βασιλέα και τον πα­
τριάρχην., Τελευτά tov το τού ταγίστρου αξίωμα ουδέποτε κατά τούς
χρόνους τούτους άναφέρεται μόνον, αλλά συναρμολογεΐται πάντοτε
μετ’ άλλου τίνος των υπέρτατων αξιωμάτων τού κράτους. Ό έπί
Θεοφίλου Μανουήλ υπήρξε μάγισζρος καί δομεσζιχος των σχοΛών.
Έ π ί Μ ιχαήλ Γ ' ο θειος αυτού διετέλεσεν ώςαύτως μάγισζρος xal δο-
μέστιχος ζών σχοΛών. Έ π ι Λεοντος τού υιού Βασιλείου, ο Στυλια­
νός Ζαούτσας, πριν ή άναγορευθή βασιλεοπάτωρ, ήτο μάγισζρος xai
Λογοθέτης του δρόμον. Μ ετ’ ολίγον 6 'Ρωμανός Λεκαπηνός προεχείρί-
σθη κ α τ’ άρχάς μάγιστρος καί μέγας έταιρειάρχης (ήτοι άρχηγος τού
τμήματος της βασιλικής φρουράς, τού καλούμενου εταιρεία). Έπί
'Ρωμανού υίου τού Κωνσταντίνου ΓΙορφυρογ:ννήτου οι δύο αδελφοί
Νικηφόρος καί Λέων Φωκάς, δντες δ μεν δομέστικος των σχολούν τής
ανατολής, ο δε δομέστικος των σχολών τής Ρύσεως, έτιμήθησαν ά(α-
φότεροι διά τού αξιώματος τού μαγίστρου. Βασιλεύσαντος δέ τού Ν ι­
κηφόρους ούτος προεχειρίσατο τον μέν αδελφόν αυτού Λέοντα κουρο-
παλάτην καί μάγιστρον, τον δε έξάδελφον αύτού Ίιυάννην Τσιμισκήν
δομέστικον τής ανατολής καί μάγιστρον. "Οθεν έκ τούτων πάντων συμ-
περαίνομεν ότι άνκαί το τού μκγίστρου αξίωμα ίδιάζουσανάρμοδιότητα
καί δικαιοδοσίαν ούδεμιαν ή δη είχεν, έλογίζετο όμως πάντοτε ώ ; τό
άνώτατον τής πολιτείας αξίωμα, καί άπεδίδετο εις τον έκάστοτε επι­
φανέστατου αυτής άνδρα, ή καί εις δύο έν ανάγκη* εντεύθεν δέ το
προπαρατεθέν χωρίον τής Βασιλείου τάξεως αναφέρει δύο μαγίστρους,
ένω αλλαχού αυτής μνημονεύεται εις ρ.όνος. ’Τπήρχον μέν καί άλλοι
μάγιστροι, προϊστάμενοι ώςαύτως των πατρικίων, άλλ* ούτοι ήσαν
ύποδεέστεροι όμολογουμένως τού ενός ή των δύο εκείνων, ο’ιτινες πάν­
τοτε διακρίνονται των δευτερευόντων αυτών ομωνύμων.

Οι δημόσιοι λειτουργοί, οϊτινες δύνανται μέχρι τίνος νά παραβλη-

θώσι προς τούς σήμερον παρ’ ήμιν καλουμένους όπουργούς, είναι οί τεσ·
σάρες Λογοθέται, τούς όποιους είδομεν ανωτέρω άναφερομένους ύπό
των πρέσβεων αμέσως μετά τούς δύο μαγίστρους, καί τήν σύγκλητον
*0 κ α τ’ εξοχήν λογοθέτης, όςτις καί μέγας Λογοθέτης κα: Λογοθέτης
του δρόμον έλέγετο, ήτο δ γενικός ούτως είπεΐν γραμματεύς τής έπι-
 Λογοθέται. ’Έπαρχος τής πόλεως Κοιαιστωρ. 31

κρατείας «ο των δημοσίων πραγμάτων τάς υπομνήσεις τφ βασιλεί

διακομΐζων.» Αυτός είςήγε προς τοις άλλοις και τούς ξένους πρέσβεις,
άποκρινόμενος εις αυτούς έν όνόματι τού βασιλέως, δ ιό τι εις τάς επι­
σήμους παραστάσεις των άντιπροςώπων των ξένων δυνάμεων 6 βασι­
λεύς δεν άπηύθυνεν αμέσως τον λόγον προς αυτούς. 'Οσάκις δε οί συγ­
γράφεις άναφέρουσιν άπλώς λογοθέτην, άνευ έτέρας τίνος S ιακρίσεως,
τούτον έννοούσι'τόν λογοθέτην. Κ α τ ’ άρχ^άς καί μέχρι τής 8 έκατον-
ταετηρίδος δ λογοθέτης τού δρόμου ήτο ο γενικός S ιευθυντής των τα ­
χυδρομείων* άλλ* έκτοτε κατέστη αληθής πρωθυπουργός, καί ειδομεν
τοιούτους τον Σταυράκιον επί Ειρήνης, τον Θεόκτιστον επί Θεοφίλου,
τον Συμβάτιον επί Μ ιχαήλ Γ ' καί άλλους. Έ π ί δε Κωδίνου δ λο­
γοθέτης τού δρόμ.ου, οςτις «είχε μέν πάλαι καί ούτος ύπηρεσίαν ήμ.ίν
άνεπίγνωστον», ούδεμίαν ή δ η είχε τοιαύτην. Ό δεύτερος λογοθέτης
ή το 6 επικαλούμενος Λογοθέτης του γενικού η γενικός Λογοθέτης,
οςτις ήτο δ έπί των οικονομικών υπουργός, καί εκαλείτο γενικός προς
αντιδιαστολήν τού ειδικόν ή τών οίκε ιαχών , ήτοι τού έπιμ,ελητού
τής αύτοκρατορικής περιουσίας. Τελευταΐον τέταρτος λογοθέτης ήτο
ό Λογοθέτης τον στρατού , ήτοι δ επιτετραμμένος την οίκονομ,ικήν τού
στρατού διαχείρισιν, διότι τό προςωπικον τού στρατού διευθύνετο, ώς
φαίνεται, υπό των άνιυτέρων στρατηγών έκάστου σώμ,ατος, εργαζο­
μένων αμέσως έπί τούτω μ.ετά τού βασιλέως. Παρεκτός των τεσσάρων
τούτων λογοθετών ύπήρχον μέν καί άλλοι, οιον δ λογοθέτης τών σε-
κρέτων ήτοι τών διαφόρων δικαστηρίων, δ λογοθέτης τών αγελών,
ήτοι τού έπί τών ζώων φόρου* άλλ* οί τέσσαρες πρώτοι ήσαν οί πάν­
των επιφανέστεροι.
Ή βασιλεύουσα τού κράτους είχε δύο ίδιους άρχοντας, οίτινες συγ-
κατελέγοντο μ,εταξύ τών ύπερτάτων αυτής υπουργών, τον έπαρχον
τής πόΛεως καί τον χοιαίστορα, τών δποίων γνωρίζομ,εν άκριβέστερον
δπωςούν την δικαιοδοσίαν εκ τής Επ α να γω γής τού νόμ.ου. Κ α τ ά την
Επαναγω γήν δ έπαρχος τής πόλεως ήτο δ πρώτος ρ.ετά τον βασιλέα
άρχων έν τή βασιλευούσν), δ πάντων μ,είζων. Εις αυτόν υπήγετο ή
ύπερτάτη άνάκρισις καί έκδίκασις όλων τών έγκλημάτων, δσα δ ιε-
πράττοντο εντός τής πόλεως καί έν διαστήμ.ατι 5 0 μιλιών περί αυ­
τήν. Εις αυτόν υπήγετο ή τής πόλεως αστυνομία καί αγορανομία.
Καθ' δλα ταύτα ή εξουσία αυτού ήτο απεριόριστος, είχε δέ καί α στι­
κήν δικαιοδοσίαν, αλλά σχετικώς μικράν. Παρ’ αύτω ένήγον καί έ-
32 Αογοθέται. 'Επαρχος της πόλεως. Κοιαίστωρ.

νήγοντο οι άργυροπράται, καί αυτός ήτο δ υπέρτατος έφορος καί δικα ­

στής των κηδεμόνων καί των επιτρόπων. Τνα δύναται δέ νά επαρκή
εις τάς ποικίλας ταύτας εργασίας, είχε δύο σνμπόνους ήτοι παρε-
δρους. Έ ν τούτοις b έν τή 1 4 έκατονταετηρίδι γραψας Κωδινος ανα­
φέρει ρ.έν εις τον κατάλογον των άξιωμ,άτων αυτού καί τον έπαρχον,
άλλ* επιφέρει οτι b έπαρχος είχε πάλαι υπηρεσίαν άνεπιγνωστον, νυν
δέ ούδεμέαν. Ό π οια δέ· παράδοξος άλλοίωσις ονομάτων συνέβη μεταξύ
της 9 και της 14 έκατονταετηρίδος προςεπιμαρτυρει αύτο το α­
ξίωμα τού κουροπαλάτου, το οποίον έ'φερεν b Γειύργιος Κωδινος* διότι
ένφ εΐδομ.εν τον Νικηφόρον λέγοντα τον κουροπαλάτήν κεκτημένον
την μετά βασιλέα πρώτην αρχήν, καί ειδομ,εν καί Οέλομεν ιδει κουρο-
παλώτας τον Βάρδαν, τον Λέοντα Φωκάν, τον Κατακαλών Κεκαυμέ-
νον καί άλλους τοιούτους παντοδυνάμους άνδρας, επί Κο)δίνου, κατά
την ιδίαν αυτού μ.αρτυρίαν, «ο κουροπαλάτης είχε μέν εις το παλαιόν
ύπηρεσίαν, ήτις εστίν ανεπίγνωστος, νύν δέ ούδεμ.ίαν.» Κ α ί παρατη­
ρήσατε δπόσον ολίγην φροντίδα έλάμ,βανεν b Κωδινος ΐνα γνωρίση
την ιστορίαν τού αντικειμένου, περί ού έπραγματεύετο* διότι τελευ-
ταΐον αφού ^ μ ε ΐς γνωρίζομ,εν την εξουσίαν, ήν είχον έν τή 9 έκατον-
τα ετηρίδι ο έπαρχος τής πόλεως καί 6 κουροπαλάτης, ήδύνατο καί δ
Κωδινος νά την γνωρίσν), εάν έλάμ,βανε τον κόπον νά άνατρέξν) εις
τάς αύτάς πηγάς. Καθώς δέ δ έπαρχος τής πόλεως είχε την ύπερτάτην
άστυνομέαν των κατοίκων αυτής καί την''ύπερτάτην επ' αυτών δ ι­
καιοδοσίαν, ούτως δ κοιαίστωρ είχε την ύπερτάτην δικαιοδοσίαν, καί
αστυνομίαν έπί των παρεπιδημούντων εις την βασιλίδα πόλιν ανθρώ­
πων έξ οιαςδήποτε αίτιας, έκδικάζων τάς ύποθέσεις εκείνων, οσοι έπί
τούτφ ήλθον έκ των επαρχιών, παρέχουν εργασίαν εις τούς προς άνα-
ζήτησιν τοιαύτης προςελθόντας, καί άποπέμ.πων εις τά ’ί δια τούς άνευ
σπουδαίου λόγου καί συμφέροντος κατάλιπόντας τον τόπον τής δ ια ­
μονής αυτών. ΙΙλήν τούτου δέ εις την ύπερτάτην δικαιοδοσίαν τού
κοιαίστορος ύπήγετο καί το έγκλημα τής πλαστογραφίας. Ή δέ εί
δική αυτή δικαιοδοσία ένος των άνωτέρων λειτουργών τού κράτους έπί
των παρεπιδημούντων εις την πρωτεύουσαν ανθρώπων μαρτυρεί δπόσον
μέγα καί ποικίλον ήτο το πλήθος τών ανθρώπων τούτων, καί δπόσον
σπουδαΐον ήτο το καθήκον, το δποιον ήσθάνετο ή πολιτεία τού νά
έπιτηρή τούς παρεπιδήμ.ους αυτούς. Το αξίωμα τού κοιαίστορος ήτο
άνέκαθεν μέγα,' και ίσως άλλοτε σπόυδαιότερον ή έν τή 9 έκατονταε-
 Λογοθέτοα. Έπαρχος τής πόλεως.- Κοιαίστωρ. 33

τη ρίδι, διότι είδομεν έπί ‘Ιουστινιανού τον κοιαίστορα ονομαζομενον

πάρεδρον του βασιλέως και στόμα του βασιλέως, τον δε παντοδυνα·
μον Τριβωνιανόν κατέχοντα το αξίωμα τούτο, το όποιον τότε δικαίως
παρεβά)νθμεν προς τον σημερινόν υπουργόν τής δικαιοσύνης. Α λλα και
περί τούς χρόνους του (Μακεδονικού ο’ίκου ήτο, ώς εξάγεται εκ των προ
μικρού ρηθέντων, εν των έπιφανεστάτων τού κράτους* ούχ ηττον εν τή
14 έκατονταετηρίδι ό Κωδινος λέγει περί αυτού* «δ κοιαίστωρ είχε
μέν πάλαι και ούτος υπηρεσίαν, νύν δέ ούδαμώς.»
Παρεκτός των άνωτέρων τούτων λειτουργών της εκτελεστικής εξου­
σίας, παρεκάθητο παρά τω βασιλει συνέδριον συμβουλευτικόν κυρίως,
ή καλούμενη σύγκλητος. Ή σύγκλητος εν τή στενότερα σημασία τού
ονόματος τούτου, περιελάμβανε μόνον τούς ανώτερους πολιτικούς άρ­
χοντας, καί τότε άνεφέρετο εξ άντιθέσεως προς τούς άπο σπαθιού, ήτοι
τούς στρατιωτικούς αξιωματικούς. Πολλάκις όμως ή σύγκλητος μνη­
μονεύεται έν εύρυτέρ^ σημασί^, περιλαμβάνουσα όλους τούς ανώτε­
ρους τής πολιτείας άρχοντας, πολιτικούς τε και στρατιωτικούς. Τούτο
απέδειξε κάλλιστα δ ΊΡείσκιος έν ταίς σημειώσεσιν αυτού εις τό κεί­
μενον τής Βασιλείου τάξεως. Καθώς δέ συμβαίνει συνήθως εις τά
τοιαύτα συμβουλευτικά σώμ,ατα, το αξίωμα τής συγκλήτου έν τή
πολιτεία ήτο δτέ μέν μειζον, δτέ δέ έλαττον κατά την προαίρεσιν τού
βασιλέως καί τάς περιστάσεις έν γένει. Τ ο λεγόμενον ύπο τού Προκο­
πίου έν τω 2 5 κεφαλαίω τού τετάρτου βιβλίου των ιστοριών αυτού,
ότι οί πρέσβεις των Γεπιδών έλθόντες εις Κωνσταντινούπολή ΐνα συ-
νομολογήσωσι συμμαχίαν, δέν ήρκέσθησαν εις την ύπο τού βασιλέως
παραδοχήν των προτάσεων αυτών, άλλ* έζήτησαν νά έπιρρωσθώσιν
αί συνθήκαι δ ιά τού όρκου των άπό τής συγκλήτου βουλής άνδρών,
μαρτυρεί οποίαν ύπόληψιν είχον έν τή 6 έκατονταετηρίδι οί ξένοι λαοί
περί τού συνεδρίου έκείνου. Κ α ί ο αυτός Προκόπιος βέβαιοι έν τφ 9
κεφαλαίω τού αυτού βιβλίου, ότι ανέκαθεν οί των Λ άζω ν βασιλείς
πέμποντες πρέσβεις εις Κωνσταντινούπολή έλάμβανον, τή άδεί(>: τού
βασιλέως, συζύγους έκ τών άπο τής συγκλήτου βουλής οίκων. Ε ίδ ο -
μεν δέ ότι ολίγον πρότερον, μετά τον θάνατον τού Α να στα σίου καί
προ τής άναγορεύσεως τού ‘Ιουστίνου, οι δήμοι τής Κωνσταντινουπό­
λεως έχαιρέτιζον την σύγκλητον εις τρόπον έμφαίνοντα οτι ύπελάμ-
βανον αυτήν ώς έκπροςωπούσαν έπί τής βραχείας έκείνης μεσοβασι-
λείας πάσαν τού κράτους τήν μεγαλειότητα. «Σ ύγκλητε ‘Ρω μαίω ν,
(£λα. ιςτορ . κ . παπαρρηγοπουδου τομ. δ \)* 3
34 Θέματα και πόλεις.

συ νικάς.» Έ ν τούτοις 6 αυτός Προκόπιος άξιοι εν τοις Άνεκδότοις,

ότι επί Ιουστινιανού, <( ή βουλή ώςπερ έν είκόνι έκάθητο, ούτε τής
ψήφου, ούτε του καλού κυρία ούσα, σχήματος δε μόνου καί νόμου
ξυνειλεγμένη παλαιού ένεκα, έπεί ουδέ φωνήν άφεΐναί τινα, δτωούν των
ενταύθα ξυνειλεγμένων τό παράπαν έξήν.» Καθ’ ους δε εύρισκόμεθα
χρόνους τής μακεδονικής δυναστείας, ό Λέων δ υιός του Βασιλείου του
Μακεδονος, οςτις έπετηδεύετο διά ρητών διατάξεων νά καταργή παν
ο,τι άλλοτε, έστω καί κατά τό φαινόμενον, προςέκρουεν εις τήν βασι­
λικήν παντοδυναμίαν^ άπεφήνατο διά τής οη' αύτού νεαράς έπισή-
μ,ως ώς εις αχρηστίαν πεσόντα τον νόμ'ον, δυνάμει του όποιου πάσα
νέα νομοθετική διάταξις καθυπεβάλλετο εις τήν γνωμοδότησιν τής
συγκλήτου. Ά λ λ α , καθώς προϋπεδείζαμεν ήδη καί κατωτέρω θέλει
γίνει ετι καταφανέστερον, πράγματι ή βασιλική εξουσία δεν άπέ£η
προϊόντος του χρόνου μάλλον απεριόριστος, άπέβη απεναντίας μετριω-
τέρα'. Κ α ί πλήν τούτου, συνέβαινεν έν γένει εις τήν σύγκλητον δ,τι εις
πολλά άλλα αξιώματα τού'κράτους, εις τον πατριάρχην, τον κουρο-
παλάτην, τον παρακοιμυίμενον. Όσάκις έβασίλευεν άνήρ ικανός καί
ρέκτης, πάσα ή έξουσία συνεκεντρούτο εις χεΐρας αυτού, ή 8ε σύγκλη­
τος ή ουδόλως ή έλάχιστα ειςηκούετο. Ό σάκις όμως δ βασιλεύς ήτο
άνθρωπος αδυνάτου χαρακτήρος, ή ανήλικος, ή σύγκλητος άνελάμ-
βανεν άπαν αυτής τό άξίωμ,α. Άπόδ'ειξις τούτου είναι ότι έπί των
ανηλίκων διςεγγόνων αυτού τού Δέοντος τού μετά τοσαύτης ολιγωρίας
περί συγκλήτου λαλήσαντος, τό συνέδριον τούτο Ιρρύθμισε τά τής υ­
πέρτατης τού κράτους κυβερνήσεως, καί ένταυτω έξησφάλισε τά δ ί­
καια των νεαρών ηγεμόνων. ’Αλλά τό κυριώτερόν ϊσως προτέρημ,α τής
συγκλήτου ήτο, ότ*, συγκειμ,ένη έκτών άνωτέρων πολιτικών καί στρα-
τιιυτικών αρχόντων, οίτινες ώς έπί τό πλεϊστον ήσαν άνδρες έγκρατεϊς
τών διαφόρων κλάδων τής δημοσίας ύπηρεσίας, διέσωζε τάς παραδό­
σεις τής διοικήσεως καί τής νομοθεσίας, ή έτροπολόγει αύτάς έπιτη-
δείως κατά τάς περιστάσεις καί συνετέλεσεν ουτω υπέρ πάν άλλο εις
τήν διατήρησιν τού οργανισμού εκείνου, δι* ου το ανατολικόν κρά­
τος κατώρθωσεν έπί τοσούτον χρόνον νά ύπάρξη και νά ευπορηση.

Τό κράτος ήτο ό'ιηρημ,ένον έπί τών πρώτων χρόνων τής μακεδονικής

δυναστείας εις 2 9 θέματα, έξ ών τά μεν 1 7 άνήκον εις την Α σία ν, τά
δε 1 2 εις τήν Εύρώπην. Τ ά εις τήν ’Ασίαν καταλεγόμενα θέματα
 Θέματα καί πόλεις. 35

ήσαν το 'Ανατολικόν, το Άρμ,ενιακόν, τό των Θρακησίων, τό Ό ψ ίκ ιο ν ,

το Ό π τίμ α τον, τό Βουκελλαρίων, τό Παφλαγόνων, ή Χ α λ δ ία , ή
Μεσοποταμία, η Κολώνεια, ή Σεβάστεια, ή Λυκανδος, ή Σελεύκεια,
τό Κιβυρραιωτών, ή Κύπρος, η Σάμος, και τό ΑΙγαϊον πέλαγος. Τ ά
δέ θέματα της δύσεως ήγουν της Ευρώπης ήσαν η Θράκη, η Μ ακεδο­
νία, ο Στρυμων, ή Θεσσαλονίκη, ή κυρίως Ε λ λ ά ς , ή Πελοπόννησος,
η Κεφαλληνία, ή Νικόπολις, τό Δυρράχιον, ή Λ ογγιβα ρδία , η Σ ικελία ,
και η Χερσών. Ά λ λ ' ό κατάλογος ούτος δ άναγραφείς κα τά την Περί
θεμάτων πραγμ-ατείαν τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, διαφέρει
έν πολλοΐς ετέρων τινών καταλόγων. Έ ν τω ν' κεφαλαιφ τού δευτέ­
ρου βιβλίου της Βασιλείου τάξεως εύρίσκομεν έτερον πίνακα, δπου ελ-
λείπουσι μέν τινα των προσημειωθέντων θεμάτων, οϊον τό Ό π τίμ α το ν ,
και ή Κύπρος, καταλέγονται δέ ετερα μη άναφερόμ,ενα εις την περί
θεμάτων πραγματείαν, οίον τά Χαρσιανού, Λεοντοκόμεως καί Δ α λ μ α ­
τίας. Πάλιν δέ έν τφ νβ' κεφαλαίω της αυτής Βασιλείου τάξεως υ­
πάρχει έτερος κατάλογος διάφορος άμφοτέρων των προμνημονευθέντων*
διότι έν αύτφ έλλείπουσι μέν τά θέματα Σεβαστείας, Λυκανδού, Μ ε-
. σοποταμίας, Σελεύκειας, Λογγιβαρδίας, Κύπρου καί Ό π τιμ ά το υ , κα-
ταλέγονται δέ τά θέματα Δαλματίας, Κ αππαδοκίας καί Χαρσιανού.
Πλην τούτου ένφ έν τη περί θεμάτων πραγματεία άπαντώμεν ώς τρί­
τον της δύσεως τον Στρυμόνα, καί ώς έβδομον, την Κεφαλληνίαν, ή
πραγματεία άμέσιυς επιφέρει περί έκατέρου εξ αυτών ότι δ έν αποτελεί
ίδιον θέμα, άλ7νά υπάγεται δ μέν Στρυμων εις την Μακεδονίαν, η δέ
Κεφαλληνία εις την Πελοπόννησον. Τούτου όμως τεθέντος ίδ ια τί έν τη
απαριθμήσει των θεμάτων άναφέρονται ώς ίδ ια θέματα ; καί ίδ ια τί
έν τοΐς κεφαλαίοις ν' καί νβ' τού δευτέρου βιβλίου της Βασιλείου τά ­
ξεως οί στρατηγοί Στρυμύνος καί Κεφαλληνίας μνημονεύονται ώς όλως
διακεκριμένοι των στρατηγών Μακεδονίας καί Πελοπόννησου ; Α λ λ ά ,
καθώς ήξεύρομεν ή δ η , η ακρίβεια δέν ητο τό κυριώτερον προτέρημα
των μεσαιωνικών ημών συγγραφέων. Κ α ί έπειτα οί τρεις εκείνοι κ α τά ­
λογοι συνετάχθησαν πιθανώτατα κατά διαφόρους χρόνους* η δ* έκτα -
σις τού κράτους έτροπολογεΐτο συνεχώς δι* αυξήσεων η μ.ειώσεων. Μ ι­
κρόν μάλιστα μετά τον Κωνσταντίνον Πορφυρογέννητον διά τών κα­
ταχτήσεων τού Νικηφόρου Φω κά, τού Τωάννου Τ σ ιμ ισ κη, καί τού Β α ­
σιλείου Βουλγαροκτόνου, τό κράτος άνεκτήσατο την Κ ρήτην, τό βα-
σίλειον τής Βουλγαρίας και άλλας χώρας, αϊτινε,ς δέν άναφέρονται εις
3 *
36 Θέματα καί πόλεις.

τούς προπαρατεθέντας καταλόγους. Τελευταΐον τά opta των θεμάτων

ήσαν άλλοτε άλλως κεκανονισμένα. Λ . χ . εν τω ν' κεφαλαίο) της
Π ροζ t o r Id ιού vior 'Ρωμανόν συγγραφής του Κωνσταντίνου Πορφυ­
ρογέννητου άναγινώσκομεν ότι τά θέματα Καππαδοκίας, Κεφαλλη­
νίας, Καλαβρίας και Χαρσιανού άπετέλουν άλλοτε μέρη των θεμάτων
'Ανατολικού, Λογγιβαρδίας, Σικελίας καί Άρμενιακού. Πολλά δε ά-
ναφέρονται έν τω κεφαλαίω τούτω θέματα, άλλοτε ύφιστάμενα, έπειτα
δέ κατακτηθέντα ύπό των Μυ>αμεθανών. "Οθεν άνεγράψαμεν τον α­
νωτέρω κατάλογον μάλλον ί'να δώσωμεν γενικήν τινα έννοιαν της
διοικητικής τού κράτους διαιρέσεως καί τής έκτάσεως αυτού εν ώρι-
σμένω χρόνω ήτοι έν αρχή της μακεδονικής δυναστείας, η έχοντες
την άζίωσιν νά άκριβολογήσωμεν περί τού σπουδαίου τούτου αντι­
κειμένου. *
a Τ ά όρια των θεμ.άτων τής Α σ ία ς είναι ακριβώς διαγεγραμμένα έν
τή πραγματεία τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου. Τό 'Ανατολικόν
θέμαητο όλως μ.εσόγειον, καί κατείχε τό κέντρον ουτώς είπειν της μι-
κράς Α σ ία ς. Περιελάμ.βανε δέ μέγα μέρος .της Φρυγίας, την Π ισ ιδι-
κήν, την Λυκαονίαν, καί κλάσμα τά τινα της Λυκίας καί της Παμ.φυ-
λίας. Όνομασταί έν αύτω κατά τον μέσον αιώνα πόλεις ήσαν προς
βορράν τό Άμόριον, προς άνατολάς τό Ίκόνιον, καί προς δυσμ,άς τό
Άκροϊνόν. Προς δυσμ,άς τού 'Ανατολικού έ'κειτο τό Θρακησιον θέμ.α,
τό όποιον περιελάμ.βανε την μικράν Φρυγίαν, την Λυδίαν, καί τ μ ή μ α
της Καρίας, ήπτετο της θαλάσσης, διά μικράς τίνος περί Μίλητον
παραλίας, καί πόλεις είχεν άξιολόγους την Ίεράπολιν, την Λ α οδί-
κειαν, καί τάς Κολοσσάς η Χώνας. Δυτικώς πάλιν τού θρακησίου ε-
κειτο τό της Σάμου θέμα, τό όποιον περιελάμβανε, πλην της νήσου
άφ* ής ώνομάζετο, πάσαν την απέναντι αυτής παραλίαν από Εφέσου
προς μεσημβρίαν μέχρις Ά τραμ υττίου προς βορράν. Τό θέμ.α τού *0 -
ψικίου ώρίζετο από δυσμών διά τής παραλίας τού Έλληςπόντου καί
τής Προποντίδος μέχρι τού άστακηνού κόλποΟ, καί μεσογείως συνο>-
ρευε προς νότον μετά των θεμάτων Σάμ.ου καί Θρακησίων, προς άνα­
τολάς μ.ετά τού Α νατολικού, προς άρκτον δέ μ.ετά τού Όπτιμ.άτου*
πόλεις δέ κυρίας είχε την Νίκαιαν, τό Δορύλαιον, τό Κοτυάειον, την
Κύζικον. Τό προς βορράν τού Όψικίου Ό πτίματον κατείχε την προς
τον άστακηνόν κόλπον παραλίαν, την ανατολικήν τού Βοςπόρου καί
την δυτικωτέραν παραλίαν τού Εύζείνου πόντου, συνορεύον προς άνα-
 Θέματα καί πόλεις. 37

τολάς μετά του Βουκελλαρίων θέματος, και πόλεις κυριωτέρας είχε την
Νικομήδειαν και την Χουσόπολιν. Το Βουκελλαρίων θεριά συνέκειτο
έκ του πλείστου της Γα λα τίας, μετά κυριωτάτης πόλεως, της ’Α γκυ­
ρας* συνώρευε δέ προς δυσμάς μ ετά του Ό ψικίου καί του Ό π τ ι-
μάτου, προς νότον μετά του Α νατολικού, προς άνατολάς μετά της
Καππαδοκίας, του Άρμενιακού καί τής Παφλαγονίας, καί προς βορ-
ράν ώρίζετο υπό του Εύξείνου πόντου. Τ ά τρία τα υτα θέματα, Ό π τ ί-
ματον, Όψίκιον καί Βουκελλαρίων, ώνομάσθησαν οΰτω έκ του οτι πά­
λαι ποτέ έστάθμευον έν· αύτοΐς τρία τινά ρωμαϊκά στρατιω τικά τά γ ­
ματα, οί καλούμενοι B u c e l a r i i G a t a p h r a c t i , οί O p tim a te s , ήτοι
λογάδες γότθοι πολεμισταί, καί οί O b s e q u e n te s ήτοι σώμα έκ μονο­
μάχων συγκροτηθέν, τά όποια όμως άπαντα προ καιρού δεν έσώζοντο.
Προς άνατολάς τού Βουκελλαρίων έκειντο άλληλοδιαδόχω ς παρά τον
Ευζεινον πόντον τά τρία θέματα* Παφλαγονία, Άρμενιακόν, καί Χ α λ -
δία . ίΐρός νότον τού Άρμενιακού καί προς άνατολάς τού Βουκελλαρίων
καί τού ’Ανατολικού έκειντο τά πέντε μεσόγεια θέματα* Κολώνεια,
Σεβάστεια, Χαρσιανον, Κ αππαδοκία,Λ υκανδός. Ή Λυκανδός, η Κ α π ­
παδοκία καί έν μέρει ή Κολώνεια ώρίζοντο . προς άνατολάς διά τού
Εύφράτου, έπέκεινα τού οποίου έκειτο τό θέμα Μεσοποταμίας. Προς
μεσημβρίαν δε της Καππαδοκίας, παρά την νότιον παραλίαν της μ ι-
κράς Α σ ία ς, άπέναντι της βορείου παραλίας της Κύπρου, ήπλούτο τό
θέμα Σελεύκειας (η Κ ιλ ικία ς), καί προς δυσμάςμέν αυτού, προς νότον
δε τού ’Ανατολικού καί τού Θρακησίου, παρά την αυτήν νότιον παρα­
λίαν της μικράς ’Ασίας, παρετείνετο τό θέμα των Κιβυρραιωτών, περι-
λαμβάνον καί της δυτικής παραλίας τό μέχρι Μ ιλήτου μέρος. Ή 'Ρ ό ­
δος ύπήγετο εις τό θέμα των Κιβυρραιο^τών* ή δέ Κύπρος άπετέλει,
ώς ειδομεν, ίδιον θέμα, έτερον δέ πάλιν αί Κυκλάδες νήσοι.
Των δέ ευρωπαϊκών θεμάτων τά όρια όλιγωτερον άκριβώς διαγρά­
φονται έν τη πραγματεία, τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου* άλλ’
όμως οί νεώτεροι έρευνηταί έπεγείρησαν νά δρίσωσι καί τα ύτα κα τά
τό μάλλον καί ήττον άσφαλώς. Έ κ τών έν ’Ιτα λ ία σωζομένων θεμά­
των ή μέν Λ ογγιβαρδία περιελάρ.βανε την περί Βάριν χώραν καί την
Καπιτανάταν, φρούρια εγουσα 'Τδρούντα , Κ αλλίπολιν, 'Ρωσσάνον,
Σορρέντον* τ ό δ έ τής Σικελνίας, μετά την ύπό τών αραβών κατάκτησιν
τής νήσου ταύτης, περιωρίσθη είς τάς επί τής χερσονήσου χώρας, Κ α ­
λαβρίαν, Βρεττίαν, Ά π ουλία ν, καί την Λευκανίαν ή Β α σ ιλ ικ ά τα ν,
 38 θέματα καί πόλεις.

φρούρια δέ είχε το ΊΡήγιον, την άγιαν Κυριακήν, την άγιαν Σεβηρίναν,

καί την Κρότωνα. Έ π ε ιτ α άπό δυσμών ερχόμενοί προς άνατολάς εύ-
ρίσκομεν το Κεφαλληνίας θέμ.α, το όποιον περιελάμ.βανε τάς Ίονίους
νήσους· την Πελοπόννησον τό της Ε λ λ ά δος θέμα, όπερ όμ.ως δέν πε-
ριελάμβανεν είμή την ανατολικήν Ε λ λ ά δ α μ.ετά τής Εύβοιας, έκτει-
νόμ,ενον προς βορραν μ.έχρι τού Πηνειού, ή δ ' Αιτωλία καί ή 'Ακαρ­
νανία άπετέλουν τό θέμ.α Νικοπόλεως. Προς βορραν των θεμ.άτων Ε λ ­
λάδος καί Νικοπόλεως ήσαν τό θέμα Θεσσαλονίκης έκτεινόμενον μεν
από Πηνειού μ.έχρι των προς δυσμ.άς τού Στρυμόνος ορέων, περιλαμ.-
βάνον δέ την Χαλκιδικήν* καί τό θέμα Δυρραχίου, τό όποιον, όριζό-
μ.ενον προς βορραν υπό τού Μαυροβούνιου, καί προς άνατολάς υπό τής
περί ’Α χρίδα Βουλγαρίας, έξετείνετο από Αύλώνος μέχρις Άντιβάρεως,
καί πόλεις είχε λόγου αξίας τό Δνρράχιον, τό Δούλκινον καί τήν Ά ν -
τίβαριν. Τό θέμα τού Στρυμόνος κατά ρ.έν τον Τάφελ έξετείνετο
μέχρι Μαρίτσης, κα τ’ άλλους δέ περιωρίζετο εντός τής κοιλάδος τού
Στρυμόνος καί των πέριξ ορέων. Προς άνατολάς τού θέμ.ατος Στρυ-
ρ.όνος έκειντο τά θέμ.ατα Μακεδονίας καί Θράκης. Το τελευτά ιον
τούτο ήτο σφοδρά συνεσταλμ,ένον, διότι τό σύνορον αυτού μικρόν α­
πείχε τού Άναστασιανού τείχους* ως έσχατη δέ αυτού πόλις προς δ'υ-
σμάς λέγεται ή Τραϊανούπολις. ’Αλλά, μέγιστον ήτο τό τής Μακεδο­
νίας θέμα, τό όποιον μ.ετετοπίσθη καθ’ ολοκληρίαν σχεδόν εις τήν Θρά­
κην, διότι περιελάμβανεν δλην σχεδόν τήν χώραν ταύτην, πρωτεύουσαν
είχε τήν Άδριανούπολιν καί προς βοοράν ώρίζετο υπό τής κυρίως Βουλ-
‘ γαρίας* τούτου δ ’ ένεκα ό Βασίλειος Α ', καίτοι έγεννήθη εν Ά δ ρ ια -
νουπόλει έπελέγετο Μακεδων, πάσα δέ ή δυναστεία αυτού Μακεδο­
νική έπεκλήθη. Μετά τήν άνάκτησιν μ.άλιστα τής Βουλγαρίας, ύπή-
χθη καί αύτη εις τό τής Μακεδονίας εκείνης θέμα. Τελευταΐον προς
βορραν τού Εύξείνου πόντου, έν τή Ταυρική χερσονήσω, έκειτο τό θέμα
Χερσώνος, τό όποιον όμως δεν περιελάμβανεν είμη ταύτην τήν πόλιν
καί μικράν τινα περί αυτήν περιοχήν.
Κ α τά δυςτυχίαν περί των κυριωτέρων πόλεων, ιδίως τής Θράκης,
τής Μακεδονίας, καί τής κυρίως Ε λ λ ά δ ο ς, όλιγας εύρίσκομεν έν τή
πραγματεία τού Πορφυρογέννητου άσφαλεϊς ειδήσεις* διότι ό θεοστε-
φής ούτος συγγραφεύς άντί νά είπη πώς είχον αί πόλεις αύται, καί ό-
ποίαι τινες ήσαν επί των χρόνων αύτού, εύρίσαει εύλογον νά παρα­
θέτω τον Συνέκδημον τού Ίεροκλέους, έμπίπτων εις δεινήν χρόνων καί
 Λιοίκησις των θεμάτων. 39

πραγμάτων σύγχυσιν, τής οποίας αρκούμεθα νά δωσωμεν την ακό­

λουθον άπόδειξιν. Ό Πορφυρογέννητος λέγει· « Έ χ ε ι θέμα της
Ελλάδος πόλεις τον αριθμόν 79* και τοσαύτα μέν η Ελλάς κατά
τον Ίεροκλέα.» Ά λ λ ’ 6 Ιεροκλής έγραψε τον Συνέκδημον αυτού καθ’
ους χρόνους το κράτος διηρείτο είς επαρχίας, ούχί ε^ς θέματα, η
δε επαρχία Ε λ λ ά δ ο ς ήγουν Ά χ α ια ς , διατελούσα τότε υπο ανθύπα­
τον, περιελάμβανε καί την Πελοπόννησον ώςτε αί 7 9 πόλεις του ‘Ιε­
ροκλέους άνηκον ού μόνον είς την κυρίως Ε λ λ ά δ α , αλλα και την
Πελοπόννησον, ό δέ Πορφυρογέννητος αντιγράφων άκρίτως τον Ιερό-,
κλέα αποδίδει τάς πόλεις τάύτας είς μόνον το θέμα της Ε λ λ ά δ ο ς ,
καί έπειτα όμιλών περί τού θέματος Πελοπόννησου λεγει οτι το θέμα
τούτο είχε πόλεις 4 0 . Πλήν τούτου ουδέ αυτήν την πρωτεύουσαν των
θερ.άτων δυνάμεθα πάντοτε νά μάθωμεν έκ τού Πορφυρογέννητου. Τού
θέμάτος Σάμου άναφέρεται πρωτεύουσα ή Σμύρνη· τού θέμα τος Πε­
λοπόννησου ή Κόρινθος· των θεμάτων Σεβαστείας, Λυκανόού, Σελεύ­
κειας, Θεσσαλονίκης, Κεφαλληνίας, Δυρραχίου, Χερσώνος, πρωτεύου-
σαι ύπήρχον άναγκαίως αύταί αί πόλεις έξ ών εκαλούντο τά θέματα
ταύτα. Εις τινα θέματα υπήρχε μία πόλις τοσούτον των άλλων ύπερέ-
χουσα, όίςτε πιθανώτατα αύτη ήτο ή πρωτεύουσα* οιον έν Ό ψ ικ ίω , ή
Νίκαια* έν Ό π τ ιμ ά τω , ή Νικομήδεια* εν Χ α λ δ ία , ή Τραπεζούς* ένΛ ογ-
γιβαρδίο:, ή Βάρις· καί πιθανώς τού θέματος των Θρικκησίων πρω­
τεύουσα ήτο ή "Εφεσος, διότι οί άραβες έκά)νθυν τό θέμα τούτο Έ λ - Έ -
φεσίς ή Έ λ -Ά φ α σ ίν . Α λ λ ά περί των θεμάτων Βουκελλαρίων, Π αφλα-
γονίας. Σικελίας ή μάλλον Κ αλαβρίας, Α να τολικού, Ά ρμενιακού, Με­
σοποταμίας, Κιβυρραιωτών, Αιγαίου πέλαγους, Μακεδονίας, Στρυμό-
νος, καί επί πασι περί τής πρωτευούσης τού θέματος Ε λ λ ά δ ο ς , ούδε-
μίαν ε"χομεν ένδειξιν.

Έκάστου θέματος προιστατο ανώτατος άρχων ονομαζόμενος συνή­

θους σζραζηγος, έζ ού καί τά θέματα εκαλούντο ενίοτε στρατηγίδες,
οίον ή τής Καππαδοκίας στρατηγίς, ή Καλαβρίας στρατηγίς καί ούτω
καθεξής. Ό στρατηγός είχεν άμα μεν την ύπερτάτην αρχηγίαν των
έν τω θέματι αυτού στρατευμάτων, άμα δέ την άνωτάτην πολιτικήν
τού θέματος διοίκ η σ ιν διότι ένεκα των αδιάλειπτων έξωτερικών κιν­
δύνων, είς ούς ήτο έκτεθειμένον το κράτος, κατέστη απαραίτητος ή
συμπύκνωσις τής όλης κυβερνητικής δυνάμεως ^είς χεΐρας άνδρός ένο;
40 Διοίκησις των θεμάτων.

καθ' εκαστς>ν θέμα. Ttvcov δέ θεμάτων οί προϊστάμενοι ώνομάζοντο

κατεπάνω' οιον δ κατεπάνω Παφλαγονίας, ο κατεπάνω της κάτω
Μ ηλιάς, δ κατεπάνω 'Ιτα λία ς, δ κατεπάνω Άδριανουπόλεως. Ό κα­
τεπάνω έσημαινε τον άνώτατον άρχοντα. Ύπηρχον Si πλην των κα­
τεπάνω των θεμάτων καί άλλοι, οΐον δ κατεπάνω των αξιωματικών
της αυλής επί Α λεξίου του Κομνηνού, καί δ κατεπάνω των Μαρδαϊ-
τών της Α ττά λ εια ς επί Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου. Οί Si
κατεπάνω θεμάτων τινών ούδέν άλλο ησαν η οί στρατηγοί των μεθο­
ρίων, ώς φαίνεται, θεμάτων, οϊτινες ώς μάλλον εκτεθειμένοι εις τάς
προςβολάς των πολεμίων ησαν περιβεβλημένοι καί πλείονα των στρα­
τηγών εξουσίαν, Έ κ του κατεπάνω της Ίτα7άας ηξίωσάν τινες δτι πα-
ρηχθη κα τ' αναγραμματισμόν η καπιτάνάτα, η άχρι της σήμερον
ούτως ονομάζομενη επαρχία της κάτω Ιτ α λ ία ς . '
Ά λ 7.ά καί οί στρατηγοί δεν ησαν δλοι ίσοι, είχον διαφόρους βαθμούς
κατά την εκτασιν, την θέσιν καί την άλλην σπουδαιότητα του θέμα-
τος του δποίου προίσταντο. Έ ν γένει τά ανατολικά 'θέματα έλογί-
ζοντο ώς ανώτερα των δυτικών. 'Η διαφορά αΰτη ^ηλούται προ πάν­
των έκ της ίεραρχικης κατατάξεως δλων τών αρχόντων τού κράτους,
ητις ά να φέρεται έν τω νβ' κεφα7ναίω τού δευτέρου βιβλίου της Β α σ ι­
λείου τάξεως, όπου οί στρατηγοί της Α νατολής προηγούνται άπαν-
τες πολύ τών στρατηγών της Ρύσεως. Πλην τούτου οί στρατηγοί της
ανατολής έλάμβανον τακτικόν μισθόν έκ τού δημοσίου ταμείου, τάς
λεγομένας ρόγας * ένω οί της δύσεως μισθόν τοιούτον δεν έλάμβανον,
αλλά μόνον τάς λεγομένας σννηϋείας, ήτοι δικαιώματα κατ* έπος πλη-
ρωνόμενα εις αυτούς ύπό τών διοικουμένων. Τοσούτον Si έπεκράτησε
νά λογίζεται ώς προς τά θέματα ή ανατολή άνωτέρα της δύσεως,
ώςτε ενίοτε θέματα έν Ευρώπη κείμενα, αλλά διά την θέσιν αυτών καί
την εκτασιν σπουδαιότατα οντα, κατελέγοντο μεταξύ τών ανατολι­
κών, οιον η Μακεδονία, η Θρ<£κη, τό Αίγαιον πέλαγος. Κ α ί τ ' άνά-
παλιν θέματα έν Ά σ ία κείμενα, αλλά πολύ ολιγωτέρου λόγου άξιαλο-
γιζόμενα, κατελέγοντο μεταξύ τών δυτικών, οιον τό Κιβυρραιιυτών
καί της Σάμου. Έ κ τούτου δέ συνάγεται ότι καί αυτά τά ανατολικά
θέματα δεν ησαν όλα ισότιμα, καί η μεταξύ αυτών διαφορά αναφαί­
νεται προ πάντων έν τη διαφορά τού μ.ισθού τον δποιον έλάμβανον
οί στρατογοί αυτών, διότι περιεσώθη εις ημάς τό μισθολόγιον τών
στρατηγών τούτων όπως είχεν επί Λέοντος τού υιού Βασιλείου τού
 Λιοίκησις των θεμάτων. 41

Μακεδόνος έν τώ προρνημ.ονευθέντι κεφαλαίω ν* του δευτέρου βιβλίου

της Βασιλείου τάξεως. Αί S* έν αύτφ περιεχόρεναι πληροφορίαι εισί
βεβαίως περιεργόταται. Κ α τ ά το μ.ισθο7.όγιον τούτο, τρεις στρατηγοί,
δ των Α νατολικώ ν, δ των *Αρρ.ενιακών, καί δ των Θρα.κησίων, έλάρ.-
βανον κα τ’ έτος άνά· λίτρας χρυσίου 4 0 έκαστος, ήτοι δρ. 4 3 , 2 0 0 κα τά
την έσωτερικην άξίαν του τότε νομ.ίσμ.ατος, Τρεις άλλοι στρατηγοί, δ
του Ό ψικίου, δ των Βουκελλαρίων καί δ Μακεδονίας, άνά λίτρας 3 0
ήτοι δρ. 3 2 , 4 0 0 . Πέντε στρατηγοί* δ Κ απ π α δοκία ς, ό Χαρσιανου, δ
Παπλαγονίας, δ Θράκης καί δ Κολιονείας άνά λίτρας 2 0 , ήτοι 2 1 , 6 0 0
δρ. Μεταξύ δε τών στρατηγών όσοι είχον λίτρας 2 0 κ α τ ’ έτος, κ α τα -
τακτέον καί τον Χ α λ δία ς, ήτοι Τραπεζοϋντος, δ ιό τι ούτος έλάρ.βανε
ρέν λίτρας 1 0 τακτικόν ρισΟόν, έλάρ.βανε δέ καί έτέρας λίτρας ΙΟ έκ
του αυτόθι τελωνείου. Μόνον δέ λίτρας 1 0 ήτοι δρ. 1 1 , 8 0 0 έλάμ,βα-
νον οί στρατηγοί Κιβυρραιωτών, Σάρ.ου καί Αιγαίου πέλαγους. Ό δέ-
στρατηγός Μεσοποταρ.ίας ουδέν έλάρ.βανεν, ώς έ'χων δλον το τελω -
νειον. Τελευταΐον 4 στρατηγοί της άνατο7νης, δ Λυκανδού, δ Σ εβα ­
στείας, δ Σελεύκειας, καί δ Λεοντοάόρ.εως δεν έλάμ,βανον είρ,η 5 λ ί­
τρας, ώς δντες δτε συνετάχθη το προκείρ.ενον ρ.ισθολόγιον άπλοι κλει-
σουράρχαι.
Έ κ α σ τος στρατηγός θέμ,ατος ειχεν ύφ* εαυτόν πολλούς σ τρατιω τι­
κούς καί πολιτικούς άρχοντας καί ύπαλληλ,ους, εξ ών δεν θέλορεν α ­
ναφέρει ειρ.ή τούς έπισηρ.οτέρους. Οί ρ.ετά τον στρατηγόν ανώ­
τα τοι στρατιωτικοί άρχοντες ησαν οί κΑεισουράρχαν καί οί ζουρμάρ-
jf iu . Κλεισουράρχαι ιδίως έλέγοντο οί έπιτετραρμ,ένοι την φυ7^ακήν
τών κ)νβΐσουρών η στενωπών έκαστου θέρ,ατος, οποίοι ησαν βραδύτερον
επί τών όθοψ.ανών οί δερβέν-άγάδες* τουρρ.άρ/αι δε οί αρχηγοί τού
λοιπού τών θερ.ώτων στρατού. Τουρρ.άρχης λ. χ . ητο δ Ά γα λλια νός,
δ στασιώσας έν Έ λ λ ά δ ι επί Δέοντος Γ '. Ε ν ίο τε ορ.ως άναφέρονται
πολλοί τουρρ.άρχαι έν τφ α ύ τφ θ έρα τι, καί ιδίως εις παράλια Οέρ.ατα,
εις η πο7/λοί ειδικοί τονρμάρχαο της παραΛΙον οίον έν τφ θέρ.ατι
Πε7*οποννήσου καί έν τω θέρ,ατι τών Θρακησίων. Π ολλά δέ τών νεω-
τέρων θερ.άτων ησαν πρότερον κλεισούραι ητούρμ,αι άλλων θερ.άτων·
κλεισούραι ρ,έν τά προαναφερθέντα θέρ.ατα Λυκανδού, Σεβαστείας, Σ ε-
7νευκείας καί Λεοντοκόρεως* τούρρ.αι δέ ή Κ απ π αδοκία (της τού ά -
νατο7νΐκού στρατηγίδος), η Κεφαλληνία (της Λ ογγιβαρδίας), ή Χ α ρ -
σιανού'(της τών Άρρ.ενιακών στρατηγίδος).
42 , Δημοτική διοίκησή.

Α νώ τα τος δε μετά τον στρατηγόν πολίτικος του θέματος άρχων

ήτο δ πρωτονοτάριος του θέματος, 6 καί κριτής καί δικαστής καλού­
μενος. Έ κ των δύο τούτων τελευταίων αυτού προςηγοριών καθίσταται
πρόδηλον oTt ήτο δ ανώτατος τού θέματος δικαστής ή κριτής* αλλά
συγχρόνως διεξήγε καί πάσαν την οικονομικήν τού θέματος διαχείρισιν.
Ε ν ίο τε δύο θέματα είχον ενα κριτήν, διότι μνημονεύονται κριτής Πε-
Αοποννησον και *ΕΑΛάδος, κριτής Θράκης και Μακεδονίας. Μέχρι τ ί­
νος δε δ κριτής ή πρωτονοτάριος ύπήγετο εις τον στρατηγόν κατά τήν
έκπλήρωσιν των ποικίλων αυτού καθηκόντων, δεν γνωρίζομεν* βέβαιον
είναι ότι ώς προς τήν οικονομικήν διαχείρισιν έλάμβανε πολλάκις ά­
μεσους παρά τού βασιλέως ό\αταγάς, και έξηρτάτο άμ.έσως από τον
χαρτουλάριον τού Σακέλλου, ήτοι άπο τον γενικόν ταμίαν τού κράτους·
ή 8ε κατά των δικαστικών αποφάσεων αυτού έ'φεσις δεν ύπεβάλλετο
εις τον στρατηγόν. Ή Πεΐρα, ήτις αποτελεί είδος νομ.ολογίας, συντα-
χθείσης έν άρχή τής 11 έκατονταετηρίδος, μνημονεύει άποφάσεώς τι-
τος τού κριτού Πελοπόννησου καί Ε λ λ ά δ ο ς, προςβληθείσης επί τφ
λόγω ότι έν τή υπογραφή τού κριτού, τής λέξεως Ε λ λ ά δ ο ς τό ε ήτο
ί ι α τού ψιλού πνεύματος γεγραμμένον. Ή ένστασις αυτή, ήτις ρητέον
έν παρόδιο άπερρίφθη, καθυπεβλήθη εις τόν έν Κωνσταντινουπόλει μά-
γιστρον, όςτις άδηλον αν ήτο δ ύπατος των λειτουργών τού κράτους,
περί ού έν τοΐς έμπροσθεν ώμιλήσαμεν, ή άλλος τις. ΓΙλήν τούτου δ
κριτής άνεπλήρου, φαίνεται, ένίοτε τόν στρατηγόν, διό π έν τφ μδ' κε-
φαλαιω τού δευτέρου βιβλίου τής Βασιλείου τάξεως άναγινώσκομεν
OTt άπαραλλάκτως όπως οί στρατηγοί Θεσσαλονίκης, Νικοπόλεως,
ΙΙελοποννήσου καί άλλοι, άνέλαβε καί δ κριτής Ελ λ ά δος να παράσχ·/)
ώρισμένονποσόν πολεμεφοδίων εις τινα κατά τής Κρήτης εκστρατείαν,
κατεχομένης έτι τότε υπό των Μωαμεθανών. Μικρόν δέ κατωτέρω
εύρίσκομ,εν έν τω αύτφ κειμ,ένω ότι δμοίαν ύποχρέωσιν άνέλαβεν κδ
άρχουν Χρήπου έν τω θέμ,ατι Ε λ λ ά δ ο ς .» ίΈ π ε τ α ι άρά γε έκ τούτου
ότι ή νήσος Εύβοια, ή υπαγόμενη εις τό θέμα τής Ε λ λ ά δο ς, είχεν
‘ίδιον διοικ ητικόν προϊστάμενον καλούμενον άρχοντα; Σημ,ειωτέον δ-
πιυςδήποτε οτι ή άλλοίωσις τού όνόμ.ατος Εύριπος αποδίδεται ύπό τού
'Ρεϊσκίου εις τούς άραβας.

Περί τής δημοτικής των χρόγων τούτων διοίκησε ως, ήτοι τής το­
πικής διοικήσεως των πόλεων, κωμών καί χωρίων, άντιφάσκουσιν οί

•/
 Δημοτική διοικησις. 43

νόμοι προς άλλήλους τε καί προς τά πράγματα. Έ ά ν πιστεύσωμεν

τον Λέοντα τον υιόν του Βασιλείου του Μακεδόνος, ή μέν αυτεξού­
σιος των πόλεων διοίκησις είχε παυσει προ καιρού κα τά τούς χρόνους
τούτους, τά πάντα ύ'έ κατά τούτο, όπως καί προς τά λοιπά, άνηρ-
τήθησαν εις την βασίλειον πρόνοιαν καί άποφασιν. Τούτο δια λ α μ β ά -
νουσι ρητώς αί διατάξεις αυτού μς-' καί μ ζ'. Α λ λ ά , καθώς πολλάκις
παρετηρήθη, αί διατάξεις αύται μαρτυρούσι την προαίρεσιν της μα­
κεδονικής δυναστείας τού νά οίκειωθή πάσαν την αρχήν τού κράτους
μάλλον, ή την αληθή των πραγμάτων κατάστασιν. Ό Λέων δμιλει
περί των πολιτικών θεσμών των πόλεων, ως πάλαι μέν ποτέ ύπαρξάν-
των , προ καιρού δε έκλιπόντων. Κ α ί όμως έν αυτή τή 9 έκατονταε-
τηρίδι έν ή αυτός έγραφε, γινώσκομεν δύο πόλεις τού κράτους έχού-
σας άρχάς ύπ* αυτών τούτων έκλεγομένας. Έπί Θεοφίλου τού βασι-
λέως, περί τά μέσα της 9 έκατονταετηρίδος, 6 στρατηγός Πετριονάς,
άποσταλείς, εις Χέρσωνα δι* έκτακτόν τινα υπηρεσίαν, καί έπιστρέ-
ψας έκεΐθεν ανήγγειλεν εις τον βασιλέα, ότι «ούκ άλλως άρξεις τής
χώρας καί των τόπων δλοσχερώς, ή στρατηγόν προχειριζόμενος ίδιον,
άλλ* ού τοΐς έκείνων άρχουσί τε καί πρωτεύουσι καταπιστεύων σαυ-
τόν.» Μεθ* ο δ ίστορών ταύτα χρονογράφος επιφέρει* «ουδέ γάρ ούδ*
ήμέτερός πω τής έκείνων προνοούμενος έξαπεστέλλετο στρατηγός, άλλ*
δ λεγόμενος πρωτεύων μετά καί των πάτερων της πόΧεως τά πάντα
ήν διοικών.» Ώ ςαύτω ς δέ δ Κωνσταντίνος δ Πορφυρογέννητος δ ι­
στόρησα; τά περί κατατροπώσεως των Σλαύων καί των Σαρακηνών,
οίτινες έπολιόρκησαν τάς Πάτρας έν αρχή τής 9 έκατονταετηρίδος,
αναφέρει άρχοντας τής πόλεως άνταποκρινομένους μετά τού έν Κ ο -
ρίνθω στρατηγού καί οίκητορας αυτής βουΧευομενους περί τού πρα-
κτέου. "Ωςτε αμφιβολία δεν υπάρχει ότι έν τή 9 έκ-ατονταετηρίδι ή
Χέρσων τουλάχιστον καί αί Π άτραι διωκούντο ύπο ίδιων δημοτικών
θεσμών καί αρχόντων. Δεν λέγομέν τι περί τών μεταγενεστέρων χρό­
νων από τών δποίων σώζονται χρυσόβουλλα ρητώς μαρτυρούντα ότι
ή Μονεμβασία ειχεν ίδιάζοντα κοινοτικά προνόμια, ουδέ θέλομεν ανα­
φέρει ένταύθα έκτενέστερον τά Χρονικά τών κα τά την 1 3 εκατον­
ταετηρίδα έν Μωρέιρ πολέμων τών φράγκων, εις τά δποία αί πελο-
ποννησιακαί πόλεις παριστώνται διοικούμεναι ύπο αρχόντων καί
προεστών, άπαραλλάκτως σχεδόν όπως έπί τουρκοκρατίας. Α λ λ ά και
μικρόν μετά τόν Λέοντα άναγινώσκομεν είς την εν έ'τει 9 4 7 νεαράν τού

I
44 Είςοδήριατα του Κράτους.

Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, περί των είςερχοριένων δυνατών εις

ανακοινώσεις πενήτων, τον όρον όμας τον χωρίου, άναφερόρ.ενον κα τ’
άντίθεσιν προς τον καθ' έκαστον κάτοικον αυτού, και δηλούντα προ-
δήλως ούχί άλλο, η τό ηθικόν τής κοινότητος του χωρίου πρόςωπον.
Κ α ί πάλιν εις την έν ετει 9 2 2 νεαράν του 'Ρωρ.ανού, Κωνσταντίνου
'καί Χριστόφορου, τον δρον μητροχωμία , δηλούντα κώρ.ην εχουσαν περί
έαυτήν άθροισρ.α κατοίκων νερ.ορ.ένων κοινά προνόρκα, η καθυποβε-
βληρ,ένων εις κοινά καθήκοντα, έν άλλαις λέξεσι πρωτεύουσαν κοινό-
τητος. Έ κ τούτων δε πάντων καταφαίνεται ότ· καί επί αυτής της
ρ,ακεδονικής δυναστείας ύπήρχον κοινοτικοί τινες θεσρ,οί, όσονδήποτε
καί άν αυτή ήγωνίσθη νά συρ.πυκνώστ) εις χειρας έαυτής πάσαν αρ­
χήν, άπο της ανώτατης ρ,Ιχρι της κατωτάτης. Διότι τούτο τω δντι
υπήρξε το θερ,ελιώδες σύστηρια της δυναστείας ταύτης, ήτις διά
στόρ,ατος τού Λέοντος ρ.άλιστα δεν έπαυσεν άδιακόπως άποφαινορ,ένη
ότι ccνύν προς έτέραν κατάστασιν τά πολιτικά ρ,εταπεποίηται πράγ-
ρ.ατα καί προς ρ.όνην την (Βασίλειον πρόνοιάν τε καί διοίκησιν άνήρ-
τη τα ι πάντα*» ότι «νύν της βασιλικής φροντίδος πάντων έξηρτηρ.έ-
νων, καί συν Θεω τή ταύτης προνοία καί σκοπουρ.ένων καί διαιτωρ,ένων,
το ρ.όναρχον κράτος άνέλαβε την πάντων των πραγρ.άτων διοίκησιν.»

Πάσα δέ ή δύναρ,ις αυτή η διά τού^προεκτεθεντος ρ.ηχανισρ.ού

συρ,πυκνωθεΐσα εις χειρας της βασιλείας, σκοπον κύριον είχε την κατα­
σκευήν των δύο οργάνων, δι* ών καί ρ,όνων ήδύνατο ήδη νά συντη-
ρηθή το κράτος, ήτοι τήν όσον ενδέχεται δαψιλεστέραν πλήρωσιντού
δηρ,οσίου ταρ.είου, καί την όσον ενδέχεται ρ,είζονος στρατού καί στό­
λου συγκρότησιν.
'Ως προς το ποσον τών εις το δηρ,όσιον ταρ.ειον είςερχορ,ένων φό-
ρων,είρ.πορούρ.εν θαρρούντως νά είπωρ,εν οτι ολίγα επί γης κράτη έπέ-
τυχον τοσούτον θαυμάσια άποτελέσρ,ατα όσον το ήρ.έτερον ρ,εσαιω-
νικόν. νΑχρι τούδε δεν έκρίναρ,εν περί τούτου είρ,ή εκ τινων ρ,ερικών
πληροφοριών, οιον των είςπράξεων τής Κιυνσταντινουπόλεως, των άπο-
τααιευρ,άτων διαφόρων βασιλέων καί άλ7,ων τοιούτων ειδήσεων* άλλ*
ήδη θέλορ.εν φέρει τεκρ,ήριόν τι περί τής όλης έτησίας τού κράτους
είςπράξεως. "Οτε κατά τά πρώτα έτη τής 1 3 έκατονταετηρίδος οι δυ­
τικοί έκυρίευσαν τήν Κωνσταντινούπολή, έρρέθη ύπ* αυτών ότι ό Β α λ -
δουϊνος, ό προχειρισθείς αύτοκράτωρ τής ανατολής, είχεν όρ,ερησίαν
 Είςοδήματα του Κράτους. 45

πρόςοδον 3 0 ,0 0 0 χρυσών. Ό Χόπφ, ύπολαμβάνων το ποσόν τούτο ώς

άνακτομ^σθίαν, νομίζει το πράγμα δλως απίθανου* άλλ* είναι πρόδη­
λον διτι δ'έν προέκειτο περί άυακτομισθίας. διότι 3 0 , 0 0 0 χρυσά καθ’
ημέραν φέρουσιν 1 6 0 περίπου εκατομμύρια δρ. κ α τ ' έτος. Μη προκει-
μένου δε περί άνακτομ,ισθίας, τό πιθανιύτερον είναι δτι δ λόγος ητο
περί των ετησίων προςόδων του βασιλέως Βαλδουίνου* πάλιν δε δχι
βεβαίως περί των προςόδων δσας πραγματικώς είςέπραττον δ,τε Β α λ -
δουϊνος καί οί διάδοχοι αυτού, διότι διά την άλλόκοτόν άνεπι "ηδειό-
τη τα ην έδειξαν πάντες ούτοι, αί δημόσιαι αυτών είςπράξεις περιωρί-
σθησαν αμέσως εις ελάχιστα ποσά, καί μ,ετ* ού πολύ ή?ναττό>Οησαν
τοσούτον, ώςτε οι διά δοχοι εκείνοι τών Ίουστινιανών, τών Βασιλείων
καί τών Κομνηνών κατήντησαν νά στερηθώσι καί αυτού τού επιού­
σιο υ άρτου. Ή ειδησις λοιπόν εκείνη δεν γ)νίττετο βεβαίως είμη τά
ύπό τών ήμετέρων άλλοτε ειςπραττόμενα από τών χοίρων δσαι ή δ η
καθυπεβλήθησαν εις την τού Βαλδουίνου κυριαρχίαν, ταύτας δε τάς
είςπράζεις ήδύναντο οί δυτικοί κάλλιστα νά γνωρίσωσιν εκ τών λο­
γιστικών βιβλίων τού γενικού λογοθέτου, τά οποία εύρον, γενόρ,ενοι
κύριοι της Κωνσταντινουπόλεως, καί φυσικφ τω λόγω συνεβουλεύΟη-
σαν προς οδηγίαν αυτών. Ά λ λ * άρ,α παραδεχθώμεν την ερμηνείαν
ταύτην, καί έν ελλείψει πάσης άλλης νύξε<υς επί τού σπουδαίου τού­
του αντικειμένου, ανάγκη νά παραδεχθώμεν αυτήν, δυνάμεθα μέχοι
τίνος νά προςδιορίσωμεν τό δλονί-ποσόν τής είςπράξεως τού κράτους.
Είπομεν δτι 3 0 ,0 0 0 χρυσά καθ* ημέραν φέρουσιν 1 6 0 εκατομμύρια
περίπου δραχμών κα τ’ έτος* άλλ* εις τον Βαλδουϊνον δεν άπεδόΟη
είρ.η τό τέταρτον τών είςπράξεων τού κράτους· άρα τό δλον ποσόν
τών είςπράξεων τού κράτους τούτου δύναται νά ύπολογισΟν) κατά
προςεγγισμόν εις 6 4 0 , 0 0 0 , 0 0 0 περίπου δραχμών.
Τό ποσόν τούτο φαίνεται τή αλήθεια, εκ πρώτης όψεως, ύπέρογκον,
μάλιστα εάν άναλογισθώμεν την πο7ώ μείζονα σχετικήν τού νομί-
σματος αξίαν κατά τούς χρόνους εκείνους, ώς έκ της δποίας τά 6 4 0
εκείνα εκείνα εκατομμύρια ηθελον έχει σήμερον αξίαν ι'σην προς 3 , 0 0 0 .
Τοιούτους ετησίους πόρους δεν έχουσιν ούτε η Α γ γ λ ία , ούτε η Ρ α λ -
λία , ούτε η βόρειος ’Αμερική έν αύτοΐς τοΐς καθ' ημάς χρόνοις, δτε
τοσούτον έπολλαπλασιάσθη ή κοινή ευπορία, καί τοσούτον έτελειοίΟη
η οικονομική διαχείρισις. ΓΙλάν τούτου η πληροφορία επί τή βάσει
της δποίας ώρίσαμεν τό ποσόν εκείνο ανήκει εις την αρχήν τής 1 3
46 Ειςοδήματα του κράτους.

έκατονταετηρίδος. Α λ λ ά κατά τούς χρόνους τούτους το κράτος δεν

είχε, πολλού γε δει, την έ'κτασιν της 9 καί της 10 έκατονταε­
τηρίδος. Το πλεΐστον της μικράς ’Ασίας είχε καταληφθή ύπο των
Μωαμεθανών* ή κάτω Ιτ α λ ία είχε κυριευθή ύπο των Νορμαννών* αί
σταυροφορίαι είχον έπαγάγει ρεγάλας συμφοράς, αϊτινες δεν ήδύ-
ναντο είμη νά έπενεργήσωσιν εις την έλάττωσιν των δημοσίων προςό-
δ ω ν καί, το σπουδαιότερον επί τού προκειμένου, αί εν Κωνστανταν-
τινουπόλει καί άλλα*/ου
/ν
ίδρυθεΐσαι
i άποικίαι των Ενετών, των Γε-
νουαίων καί των Πισατών, ελαβον το€αύτα προνόμια ασυδοσίας η
έλαττώσεως φόρων, ώςτε καί ως εκ τούτου περιωρίσθησαν άναγκαίως
αί δημόσιαι τού κράτους είςπράξεις καί μάλιστα ακ τελωνιακαί. Έ ά ν
λοιπόν ήθέλομεν παραδεχθή δτι έν τη 1 2 έκατονταετηρίδι, δτε τ ο -
σαύται έπήλθον άφορμαί μειώσεως των δημοσίων είςπράζεων, αύται
συνεποσούντο εις 6 0 0 καί επέκεινα εκατομμύρια δραχμών τού τότε
νομίσματος, πρέπει νά ύποθέσωμεν ότι τά έν τη 9 και τη 1 0 είςοδή-
ματα ήσαν άσυγκρίτφ πλειότεοα, έξ ού όμως καθίσταται όλως άκα-
τάληπτον το οικονομικόν τούτο φαινόμενον. Το μάλλον πιθανόν είναι
οτι οί φράγκοι περί την έκτίμησιν τών είςοδημάτων συνεβουλεύθησαν
τά λογιστικά βιβλία ούχί τών τελευταίων χρόνων, άλλά τών άρχαιο-
τέρων. Τούτο δε είναι τόσω μάλλον πιθανόν, όσ<ρ οι κα τακτητα ί
εκείνοι ήξίουν νά άνακτήσωσιν όλην την μικράν Α σίαν -καί όλην την
Συρίαν. Ά λ λ ά καί τούτου τεθέντος, ότι δηλ α δή τό ποσόν τών 6 4 0
εκατομμυρίων ητο τό ετήσιον ειςόδημα τού κράτους έν τη άκμη της
9 καί της 10 έκατονταετηρίδος, πάλιν μ,ένει δυςκατανόητον εκ πρώ­
της όψεως πώς τό κράτος τούτο ήδύνατο νά εχη οποτεδήποτε πόρους
πλείονας τών πόρων όσους έχουσιν οί ήγέται τού καθ’ ημάς πολιτισμού.
Έ ν τούτοις πάσαι αί μερικαί πληροφορίαι τάς όποιας έχομεν περί
τών πόρων τού ανατολικού κράτους, έπιτρέπουσι κατά τό μάλλον καί
ηττον την παραδοχήν τού ολικού εκείνου ποσού, όσον ύπέρογκον καί άν
φαίνεται. Έλάβομεν ή δη αφορμήν νά άναφέρωμεν την μαρτυρίαν τού
Ιουδαίου Βενιαμην Τουδέλα περί τών είςοδημάτο^ν, τά όποια παρεΐχεν
εις τό δημόσιον ταμεϊον μόνη η Κωνσταντινούπολις έν τη 12 εκατον­
ταετηρίδά Ό Βενιαμην Τουδέλας, όςτις έπεσκέφθη τό ανατολικόν κρά­
τος έπί τού βασιλέως Μανουήλ Κομνηνού, άποθαυμάσας ιδίως την πο­
λυτέλειαν καί την μεγαλοπρέπειαν τής βασιλευούσης, βέβαιοι, οτι, καθ·
άς ενλαβε πληροφορίας, ή πόλις αυτή έπλήρωνε καθ’ έκάστην εις τον

%
 Είςοδήριατα του Κράτους. 47

βασιλέα 2 0 ,0 0 0 χρυσών, είςπραττομένων άπο των εργαστηρίων, των

καπηλειών, των αγορών, καί τών πολυάριθμων εμπόρων, όσοι συνέρ-
ρεον εις αυτήν <5ίά ξηρας καί ύ'ιά θαλάσσης, έκ Β α γ ^α τίο υ , Μεσοπο­
ταμίας, Μηό'ίας, Περσίας, Αίγυπτου, Π αλαιστίνης, 'Ρΐυσίας, Ουγγα­
ρίας, της χώρας τών Πετσενέγων, ’Ιταλία ς καί Ισ π α ν ία ς’ 2 0 , 0 0 0
χρυσά καθ’ ημέραν φέρουσιν 1 0 6 περίπου εκατομμύρια δραχμών κ α τ’
έτος. Δεν είναι λοιπον άύ'ύνατον αφού μόνη ή πρωτεύουσα έ’ύ'ιύ'ε
τόσα, νά #ίύ'η το λοιπον ολον κράτος άλλα 5 0 0 , 0 0 0 . 0 0 0 , μάλιστα
έν τή δεκάτη έκατονταετηρίύ\. Ή Κωνσταντινούπολή ητο μέν η πλου-
σιωτέρα καί έμπορικωτέρα τού κράτους πόλις, άλλ’ ούχί καί ή μόνη
πλούσια καί εμπορική. Έ κ τού επίσημου καταλόγου τών πόλεων εις
τάς οποίας .οι Κομνηνοί έπέτοεψαν βραίυτερον εις τούς Ενετούς νά
ί^ρύσωσιν αποικίας έμπορικάς, συνάγεται ότι παρεκτος της Κωνσταν-
τινουπόλειυς ύπηρχον τότε έν τω κράτει αί ακόλουθοι αξιόλογοι εμπο­
ρικά! πόλεις. Έ ν ’Ασία μέν Λκού'ίκεια, ’Α ντιόχεια. Μ άμιστρα, *Ά -
ύ'ανα, Ταρσός, Α τ τ ά λ ε ια , Στρόβιλος, Χ ίος, Θεολόγος, Φ ώ καια. Έ ν
Ευρώπη Se Δυρράχιον, Αυλών, Κέρκυρα, Β όνιτσα , Μεθώνη, Κορώνη,
Ναύπλιον, Κόρινθος, Θ ήβαι, Ά θ ηνα ι, Εύβοια, Δ ημ ητριά ς, Θεσσαλο­
νίκη, Χρυσόπολις, Περιθεώριον, Ά βυύ'ος, 'Ραι&εστος, Ά ίρια ν ο ύ π ολ ις,
Ά π ρο ς, Η ρά κ λ εια , καί Σηλυβρία. Κ α ί σημειωτέον ότι ενταύθα Sew
άναφέρονται είμη τά εμπορεία εις τά όποια οί Ε ν ε τ ο ί ίδρυσαν αποι­
κίας έμπορικάς. ’Αλλά είναι γνωστόν ότι ύπηρχον έν τω κράτει καί
άλλαι πολλαί καί αξιόλογοι έμπορικαί πόλεις, ίίίω ς εις τά παράλια
τού Εύξείνου πόντου’, έν Κύπρω καί έν Κ ρήτη. Έ κ τών πόλεων τούτων
καί νήσων ή μεν Κέρκυρα κατέβαλλεν έν τή 1 2 έκατονταετη pt$t κ α τ ’
έτος εις το δημόσιον ταμειον 1 , 6 5 0 , 0 0 0 περίπου δραχμών, ήτοι περί
τά 9 περίπου εκατομμύρια τού σηρ,ερινού νομίσματος· πλειότερα Srr
λ α ίή τών όσα είςπράττει το βασίλειον τής Έλλάύ'ος νύν άπο όλης
τής Έπτανήσου. At Ά θηναι καί αί Θ ήβαι ήσαν πό7^εις τοσούτον
πλούσιαι, ωςτε μετ’ ολίγον οί βούκες τών ’Αθηνών, τών όποιων το
κρατίίιον ύ'έν περιελάμβανεν είμή μόνον την Α τ τ ικ ή ν καί την Β ο υ ­
τιάν, ήίυνήθησαν νά συντηρώσι μίαν τών πολυτελεστέρων καί μεγα­
λοπρεπέστερων αυλών τής τότε Ευρώπης. Ού$έν ήττον Se λαμπροί
ύπήρζαν καί οί πρίγκηπες τού Μωρέως, χάρις εις την ’ εύπορίαν καί
έμπορίαν τού Ναυπλίου, τής Κορίνθου, τών Π ατρών, τής Κορυ>νης,
τής Μεθώνης, τής Λακεύ'αίμονος καί άλλων πολλών τής χερσονήσου

)
48 Ειςοδήματα τού Κράτους.

πόλεων. Έ λάχιστον περί την Νίκαιαν τρ,ήμα της μικράς Α σ ία ς ου

μόνον άπετέλεσεν εν των ισχυρότατων της ’Ανατολής κρατών υπό τόν
Λάσκαριν καί τόν Β α τά τσ ην, άλλα καί κατώοθωσε μετ’ ού πολύ νά
άνακτήστ) την Κο>νστα.ντινούπολιν. Ή Κ ρήτη, ή Κύπρος, ή Χίος, ή
ΊΡό^ος, ή Λέσβος, ή Νάξος ά.πετέλεσαν ηγεμονίας φραγκικάς κατά τό
μάλλον καί ήττον αυτοτελείς, άπάσας δε φημιζομένας επί τε τω
πλούτω αύτών καί τή ό'υνάμει. Έ ν Ή πείρφ, Θεσσαλία, Ακαρνανία
καί Αίτιυλία ό Μ ιχαήλ "Αγγελος Κομνηνός, ο δεσπότης ΈΛ.Ιάδος
καλούμενος, ίδρυσε κράτος, το όποιον κατώρθωσε νά αντισταθμίσω επί
μακρόν χρόνον πάσαν τήνό'ύναμιν τής έν τή ανατολή φραγκοκρατίας.
ίΤ ί λο»πόν παράδοξον άν πάσαι αύται αι χώρat ήνωρ,έναι όμού ύπό
τό σκήπτρον των βασιλέων του Βυζαντίου κατώρθουν νά παρέχωσιν εις
τόν γενικόν αυτού λογοθέτην τό προσημ,ειωθέν μέγα ετήσιον εΐςό^ηρ,α;
ίΚ α ί έπειτα πώς άλλως θέλουσιν έξηγηθή τά ύπέρογκα περισσεύριατα,
τά όποια τινές των βασιλέων τού ανατολικού κράτους ήιϊυνήθησαν νά
άποταμιεύσωσι κατά τούς χρόνους τούτους, αφού έπήρκεσαν εις όλα
τά έ’ξού'α τής εσωτερικής ^ιοικήσεως, των εξωτερικών πολέμων καί
πολλών καί πο7,υτελεστάτων οικοδομών ; Ό Θεόφιλος καί ή σύζυγος
αυτού Θεοό'ώρα άπεθησαύρισαν .1 0 9 0 κεντηνάρια χρυσίου καί 3 0 0 0
αργύρου ήτοι περίτά 1 4 0 εκατομμύρια δραχμών τού τότε νομίσματος,
αΐτινες ίσούυναμούσι σήμερον προς 7 0 0 , 0 0 0 . 0 0 0 καί επέκεινα. Ό δε
Βασίλειος ό Βουλγαροκτόνος 2 5 0 , 0 0 0 , 0 0 0 δραχμών, ίσο£υναμούντα
σήμερον προς 1 , 2 5 0 , 0 0 0 , 0 0 0 καί επέκεινα. Περί τών άποταμιευμά-
των τούτων #υςκόλως ό'ύναται νά ύπάρ'η αμφιβολία τις, ίιό τ ι μαρ-
τυρούνται ύπό πολλών συγχρόνων συγγραφέων τούτου $ε τεθέντος, 0έν
ήθελεν είναι δυνατόν νά έννοήσωμεν πώς έγίνοντο τοιαύται οικονο­
μία»., εάν συγχρόνως δεν παρεδεχόμεθα ότι a t έτήσιαι είςπράξεις ήσαν
τοσαύται οποίας άνωτέρο) ύπελογίσαμεν αύτάς.
’Αλλά καί άλλα τινά γεγονότα συντελούσιν είς τό νά έξηγήσωσι
τό ύπέοογκον εκείνο ποσόν τών ετησίων είςπράξεων. Τό ανατολικόν
κράτος, μάλιστα μέχρι τής 11 έκατονταετηρίό'ος, είχε λόγω βιομη­
χανίας καί εμπορίας ώς προς την λοιπήν Ευρώπην και μέγα μέρος τής
’Ασίας καί τής ’Αφρικής, ούχί όπως ε'χουσι σήμερον προς τόν έπίλοιπον
κόσμον ή ’Α γγλία, ή ή Γ α λ λ ία , ή ή Γερμανία, ή ή βόρειος ’Αμερική,
κ α τ’ ι£ίαν έκάστη λαμ.βανομένη, άλλ* όπως εχουσι σύναμα λαμβανο-
μεναι πάσαι όμού αι βιομηχανικώταται αύται καί έμπόρικώταται τών
 Ειςοδήι/,ατα του Κράτους. 49

σημερινών της γης χωρών. Τ φ οντι τότε έν μόνω τφ άνατολικφ κρα­

τεί κατεσκευάζοντο τά πλεΐστα των αντικείμενων του πολυτελούς, η
καί άπλώς άνετου βίου, όσων ειχεν 6 κόσμος χρείαν, καί πολλαί έκ
τών πρώτων ύλών, όσαι ησαν άναγκαιαι προς κατασκευήν των αν­
τικείμενων εκείνων ενταύθα μόνον έκαλλιεργούντο, η παρήγοντο. Ό
αναγνώστης ενθυμείται βεβαίως τά πορφυρά, τά μεταξω τά , τά λινά,
τά βαμβακερά, τά μάλλινα παντός είδους υφάσματα, τών οποίων το -
σοΰτον λαμπρά δείγμ ατα είδομεν εν τή 9 έκατονταετηοίδι στελλό-
μενα εκ τη ς, ενταύθα Ε λ λ ά δ ο ς εις Κωνσταντινούπολή ύπό της εκ
Πατρών πλούσιας χήρας Δανηλίδος, καί τά όποια εν τούτοις δεν κα­
τεσκευάζοντο έν τη κυρίως Έ λ λ ά δ ι μόνον, αλλά καί πολλαχού τού
κράτους. Π λην τούτων έν αύτφ έτεχνουργούντο τά χρυσά, τά αργυρά,
τά χάλκινα, τά πήλινα, τά ξύλινα, τά έκ πολυτίμων λίθων οιον έξ
ονυχος, έξ αλαβάστρου, έκ κρυστάλλου, έ τ ιδ έ έξ ύέλου καί πάσης άλ­
λης ύλης παντοειδή σκεύη, τ ά όποια έκόσμουν τά ς οικίας τών μεγι­
στάνων καί τάς έκκλησίας. η έχρησίμευον εις τάς κοινότερα; χρείας
τών εύπορούντων όπωςούν ανθρώπων προς βορράν, προς άνατολάς, προς
μεσημβρίαν καί μάλιστα προς δυσμάς τού ανατολικού κράτους, έν τ η
μέση καί έν τ η δυτική Ευρώπη. Τ α ύ τ α δέ πάντα, η τουλάχιστον τά
πλεΐστα τούτων πολλαχού της τότε γνωστής οικουμένης έντεύθεν ά -
ποστελλόμενα, προεκάλουν φυσικφ τφ λόγω την έν τφ κράτει συρροήν
χρηματικών κεφαλαίων ανυπολογίστων, ώς έκ τών όποιων αί δ η μ ό -
σιαι καί ίδ ιω τ ικ κ ί αυτού πρόςοδοι άνεβιβάζοντο εις ποσά δυνάμενα
μέν σήμερον νά φαίνωνται μυθώδη, άλλά μη οντα ανεξήγητα, όταν
άναλογισθώμεν την κ α τ' έκεϊνο τού χρόνου δλως εξαιρετικήν έν τω
κόσμω θέσιν τού κράτους τούτου. Συγχρόνως δέ ανάγκη νά όμολογη-
σωμεν ότι η φορολογία, η τε άμεσος καί έμμεσος. ή τε τα κ τικ ή καί
έκτακτος, ήτο τότε πολύ καταθλιπτικωτέρα η σήμερον. Οί συνήθως
παρά τοΐς χρονογράφοις άπαντώμενοι φόροι είναι ό έγγειος, τα κτικός
τε καί έκτακτος, το καπνικόν, το αεοικόν, τά τελω νιακά καί λ ιμ ε­
νικά δικα ιώ μ α τα , ό επί τών ζώων φόρος, τό χαρτιατικόν, ό επί τών
κληρονομιών φόρος, ό επί τών άνευρισκομένων θησαυρών, ό φόρος ο άν-
τικαθιστών την προςωπικήν στρατιωτικήν ύπηρεσίαν. ί'Α λ λ ά τ ί ησαν
οί φόροι ούτοι άντιπαοαβαλλόμενοι προς τάς άναριθμήτους εκτάκτους
υποχρεώσεις εις τάς όποιας καθυπεβάλλοντο οί κάτοικοι τών επαρ­
χιών, καί τών όποιων τον άτελεύτητον καί σφόδρα δυςκατάληπτον
( ελα. ιττορ . κ. πλπλρρκγοπουαου τομ . δ .) 4
 1

50 Στρατός.

κατάλογον εφρόντισε νά διάσωσή εις ημάς ό βασιλεύς ’Αλέξιος ό Κομνη-

νος έν τη λ' αυτού νεαρά; Το αληθές είναι ότι οί κάτοικοι τού ανα­
τολικού κράτους έφορολογούντο ούχί όπο>ς οί κάτοικοι των σημερινών
πεπολιτισμένων εθνών κ α τ’ επιεική τινα αναλογίαν προς την ετησίαν
αυτών πρόςοδον, άλλα πολύ έπαχθέστερον κατά την αύτογνο^μονα
τού κυριάρχου κρίσιν καί τάς έκάστοτε άνωμάλους περιστάσεις και
αλλεπαλλήλους άνάγκας, άν καί δέον νά έπαναλάβιυμεν το καί άλ­
λοτε παρατηρηθέν, δτι η κατάθλιψις αύτη, δσον δεινή καί άν ητο,
είχε πάντοτε τά όρια αυτής, δεν άπέβαίνε δηλα δη τοιαύτη, ώςτε νά
καταστήσν) αδύνατον τον εμπορικόν, τον βιομηχανικόν καί έν γένει τον
εργατικόν βίον. Έ ά ν άλλως είχε το πράγμα, ητο άδύνατοντό κράτος
νά συντηρηθεί επί 7 0 0 καί έπέκ.ινα έτη, καί νά εξακολουθώ) καθ' δλον
τούτο το διάστημ α ποριζόμενον άδιαλείπτως τάς ' υπέρογκους εκείνα

vr
προςόδους. Οί άνθρωποι λοιπόν έπληρωνον τότε πολύ πλείονας η ση

I
μερον φόρους, καί τούτο συντελεί είς τό νά έξηγήσν} {χέχρι τίνος πώ

VP
το ανατολικόν κράτος είχε προςόδους ρ,είζονας των πλουσιωτέρων γ,χ\
άριστα διοικουμένων νεωτέρων έθνών. ‘.Μήπως άνάλογόν τι δ'έν συνέ-
βαινεν είς τό άρχαΐον περσικόν κράτος ; At έπαρχίαι τού κράτους τού­
του αφού έπηρκουν είς δλας τάς άλλας άνάγκας της δημοσίας υπηρε­
σίας, καί ίό'ίως είς την συντηρησιν τού στρατού καί της αυλής, κατέ*
βαλλον τακτικώςεις το βασιλικόν ταμείον έτησίαν πρόςοδον 1 2 0 πε­
ρίπου εκατομμύρια δραχμών τού τότε νορ.ίσματος, δπερ προϋποτίθησι
βεβαίους ότι αι ολ’αι τού κράτους πρό:οδοι δεν ησαν κατώτερα», τών
6 0 0 , 0 0 0 , 0 0 0 . Α φ ού δέ τό περσικόν κράτος το όποιον δέν ειχεν ούιε
την έμπορικην ούτε την βιομηχανικήν σπουδαιότητα τού ήμετέρου
μεσαιωνικού, κατέβαλλε τοσούτους φόρους, δεν βλέπομεν δια τι ηθελεν
είναι άπίθανον νά παρέχω αυτούς τό κράτος ου προίσταντο οί βασιλείς
της Κιοσταντινουπόλεως, εύρισκόμενον μάλιστα είςτοσούτον ιδιαζόντως
ευτυχείς περιστάσεις.
\ <

Μετά την είςπραξιν τών φόρων, ο στρατός άπετέλε» το κυριώτατον

μέλημα της κυβερνησεως. Οί βασιλείς ώνόμαζον αυτόν ότέ μεν χε-
φαΑην zfjc πο.Ιιτείας^ ότέ δέ χεΐρας αντής , ως δηλον εκ της η' νεα-
ράς τού Κωνσταντίνου τού Πορφυρογέννητου. Κ αί άλλοτε μέν ό βασι­
λεύς άποτεινόμενος είς τον στρατόν ενλεγεν κάδελφοί, άνδρες άδελφοί
μου» (σελ. 2 3 1 καί 2 3 2 τού τρίτου τόμου), άλλοτε δέ, ώς έν τω πα-

*
 Στρατός. .51

ραρτήματι του πρώτου βιβλίου της Βασιλείου τάξεως καταφαίνεται,

έκάλει τούς στρατιώτους «π α ιδία έμά» καί τάς γυναίκας αυτών «νυμ-
φας του.» « Κ α ί οτε ελθη (6 βασιλεύς) έγγιστα προς το απληκτον (το
στρατόπεδον) από τριών j7.i 7. iojv, προϋπαντώσι τά τε τά γ μ α τα και τα
Θέματα, έπευχόμενοι τω βασιλεί. καί προς εν έκαστον ταγμα και
θέμα 7 έγει δ βασιλεύς, έκνεύων προς αυτό, ούτιυς. Καλώ ς υμάς ευρο­
μεν. ίΠώς έχετε; ίπώς έχουσιν αί νύμφαι μου, αί γυναΐ'κες υμών, και
τά παιδία ; ίΙΙώ ς ύμΐν τά έν τή όδω διηνύσθη ; Άγωνίσασθε τού χρι­
στού σ τρατιώ ταικα ί π α ιδ ί’ έμά, ινα έν χ.αιρω δέοντι επιόείξεσθε την
γενναιότητα καί την ανδρείαν υμών καί την προς Θεόν 'και βασιλείαν
ημών πίστιν ορθήν καί αγάπην, κλπ .» Τού παραρτήματος τούτου συνι-
στώμεν τήνάνάγνωσιν καί μελέτην ίδιους εις τούς φιλ,ολονους ημών, διό τι
περιέχει πολλάς λέξεις της καθομιλουμένης έκτοτε ένχρησει ούσας, οιον
σφακτά, κριάρια, άγελάδια, πτω χά άλογα (ισχνά) 'καί τά τοια ύτα .
Ό στρατός καί δ στόλος διηγούντο εις δύο διακεκριμένα άπ* ά λ -
λήλων μέρη· πρώτον τον κυρίως βασιλικόν στρατόν καί στόλον, όςτις
συνέκειτο έκ τών λεγομένος ταγμάτων καί βασι,Ιιχών πΛωίμων} καί
δεύτερον τά θέματα καί τά θεματικά, πΛωϊμα. Κ α ί τά μεν τά γ μ α τα
καί βασιλικά πλώϊμα συνεκροτούντο υπό της κεντρικής κυβερνήσεως,
τά δε θέματα καί θεματικά πλώϊμα υπό τών κα τά θέματα στρατη­
γών.. Πλην τούτου η μεν βασιλική ό'ύναμις ήτο μόνιμος, η S i θεμα­
τική, περιοριζομένη εν καιρω ειρήνης εις τά απολύτως αναγκαία προς
διατήρησιν τής δημοσίας τάξεως καί ασφαλείας, δεν ηύξανεν είμή έν
καιρψ πολέμου. Τότε όμως έλάμβανε διαστάσεις μεγάλας* δ ιό τι ε’ι δο-
μεν καί θέλομεν ϊδει έκ δια λ είμ μ α τος στρατούς 1 0 0 καί 2 0 0 ,0 0 0
κατά τών πολεμίων έκπεμπομένους, καί στόλους 1 0 0 0 μέν πολεμικών
πλοίων, δ ιςχ ιλ ίο ς δέ φορτηγών.
Τ ά τά γμ α τα περιελάμβανον 1 ) τ ά ς ΣχοΑά c* άλλοτε σχολαι ώνο-
μάζοντο τά τής βασιλικής φρουράς τά γ μ α τα , άλλ* ή δ η ώνομάσθησαν
ουτω τά κοινά τού ίδιους βασιλικού στρατού σοίματα* 2 ) την βασιλι­
κήν φρουράν. Τ ή ς βασιλικής φρουράς άναφέρονται πολλά τμ ή μ α τ α · ή
ίταιρεία , τά εζχούθιτα, ό αριθμός, ό Ιχανάτος. Ή εταιρεία συνέκειτο
κατά τό πλειστόν έκ ξένων μισθοφόρων, καί ιδίως έκ βαριάγων, ήτοι
σκανδιναυών, ών τό πρώτον ονομα, τό τών βαριάγω ν , έπί τέλους έ-
πεκράτησεν ώς ιδιάζουσα επωνυμία τής έκ ξένος μισθοφόρων βασι­
λικής φρουράς* καθ* ους όμως εύρισκόμεθα χρόνους, τό τμ ήμ α τούτο
4*
52 Στρατός.

εκαλείτο, ώς προείπορεν, εταιρεία, καί ύπο^ιηρεΐτο πάλιν είς μεγά.Ιψ^

μέσην και μικρατ, οπερ ενθυμίζει ρέχρι τίνος την επί Ναπολέοντος
Α' ό\αίρεσιν της αύτοκρατορικής φρουράς είς άρχαίαν, ρέσην καίνεω-
τέραν. Είχε S i η εταιρεία αό εργον του «φυλάττειν τον άνακτα άπό
των ύποπτων προςώπων» καί ό αρχηγός αυτής, ο μεγας εζαιρειάρχηc,
ήτο είς εκ των υπέρτατων τού κράτους άξιωρατικών. Toe εξκούβιτα
συνέκεεντο, ως εξάγεται εκ της λατινικής ταύτης λέξεως, άπο των
επί φυλακή τού βασιλέως παρακοιρωρένο^ν* ίσως άλλοτε τά εξκούβιτα
η οί εξκουβίτορες είχον το εργον το όποιον επετράπη ήό'η είς την ε­
ταιρείαν, παρέρεινε Si άπλούν το ό'νορα είς εν των τρηράτω ν της βα­
σιλικής φρουράς. Ούό'έ τού αριθμού γινιόσκορεν τά ί^ιάζοντα καθή­
κοντα, ‘ούύ'έ τού ίκανάτου* άρφότερα τά τμήματα ταύτα σπανίως
ρνηρ.ο γεύονται ύπο των χρονογράφων* εν ετει 8 5 8 άναφέρεται 6 Λέων
Λαλάκων ώς ό'ορέστικος των άριθρών* ειό'ορεν ώςαύτως τον εγγονον
τού βασιλέως Νικηφόρου Ν ικήταν προχειρισθεντα ήγερόνα των ίκα-
νάτων. Ό Si λοιπός βασιλικός στρατός ό'ιηρεΐτο είς Si>o ρεγάλας ροί-
ρας, την ανατολικήν ήτοι την ασιανήν, καί τήν δυτικήν ήτοε τήν ευ­
ρωπαϊκήν, ών προίσταντο οί Sv ο ανώτατοι τού κράτους στρατηγοί, ό
όομεσζιχος ζών οχοΛών ζής άναζοΛής και ό όομέσζιχος ζών οχοΛων
ζής όύσεύίς. *Α λλ* έκτω ν Sv ο τούτων στρατηγών 6 πρώτος ήτο όρ„ο-
λογουρένως ανώτερος τού ό'ευτέρου, καί έλογίζετο ώς το ύπατον στρα­
τιωτικόν άξίωρα τού κράτους. Τού στόλου πάλιν ό άνοίτατος αρχηγός
εκαλείτο όρουγγάριος των πΑωιμων. Μέρος τού βασιλικού στόλου έ-
στρατολογεϊτο ώςαύτως εκ ξένων, ί^ίως ε’κ ρώσων* αξιόλογος Si αυ­
τού ροίρα ήτο ή των πυρφόρων πλοίων, ήτοι των πλοίων των ώπλι-
σρένων ό'ιά τού υγρού πυρός, τού όποιου τό ρυστήριον έξηκολούθουν κα-
τέχοντες ρόνοι οι ήρ,έτεροι πρόγονοι.
Περί τού τρόπου καθ* όν εγίνετο ή στρατολογία καί ή ναυτολογία,
ό'έν έχορεν πλήρεις καί σαφείς είό'ήσεις. "Οτι πλήν τής εταιρείας καί
των βασιλικών πλωίρων, οι ξένοι ρισθοφόροε, τό επισήρως λεγόρενον
μισθοφοριχοτ, άπετέλουν καί τού επίλοιπου στρατού άξιόλογον ρέρος,
είναι άναρφισβήτητον* ήσαν Si οί ρισθοφόροι ούτοι παρεκτός των προ-
ρνηρονευθέντων βαριάγων καί ρώσυ>ν, άγγλοι, φράγκοι, γερρανοί,
βούλγαροι, άλανοί, άβασγοί καί από τής 11 έκατονταετηρίό'ος τούρκοι.
Ούό'έν ήττον ορως άναρφισβήτητον είναι οτι τό πλεΐστον τού στρα­
τού καί ίό'ίως τό ολον των θεράτων συνέκειτο εξ ιθαγενών. ’Αλλά
 Stpoct ός. 53

πάντες οί ιθαγενείς δεν ήσαν στρατεύσιμ,οι. Οί ιθαγενείς διεκρίνοντο είς

ποΛίτας καί σζραζοώζας, ές ών οί μέν πρώτοι, ουδέποτε στρατεύοντες^
συνετήρουν το κράτος διά των φόρων οΰς κατέβαλλον* οί δέ δεύτεροι
ουδένα φόρον καταβάλλοντες, συνετήρουν το κράτος διά του α π α τό ς
αυτών. Ή διάκρισις αυτή επί τοσούτον ίσχυσεν, ώςτε έν τα ίς δ η μ ο -
σίαις διατάξεσι βλέπομεν άναφερομένους κ α τ ’ αντιδιαστολήν j t o J i -
τιχονς όίχονς και σζραζιωτιχους οΐχους· είχε δέ αρχαίας άφορμάς ή
διάκρισις α υτή.
Έ τ ι από των πρώτων χρόνων τής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας είχον
παραχωρηθή είς τούς περί τά μεθόρια ύπηρετούντας στρατιώ τας, έν
μέοει δε καί έν τω έσωτερικω, αντί μισθοδοσίας, γαίαι άπηλλαγμέναι
μέν παντός φόρου καί βάρους, άκατάσχετοι καί αναπαλλοτρίωτοι,
αλλά συνεπαγόμενα*. την ύποχοέωσιν τού κατόχου νά ύπηρετή στρα-
τιωτικώς καί Ιδίως προς άμυναν των συνόρων. Ώ ςαύτω ς καί οι ά π ό-
στρατοι έλάμβανον πολλάκις τοιαύτας γαίας υπό τον όρον τού νά ύπη-
ρετώσιν οί υιοί αυτών. Έ ν τή 6 έκατονταετηρίδι, έπί Ιουστινιανού, ή
θεσμοθεσία αύτη άνεπτύχθη έτι [/.άλλον, δ ιό τι δ βασιλεύς ούτος κ α "
τασκευάσας πολυάριθμαίμικρά καί μεγάλα όχυρυψ,ατα καθ’ όλην την
από τού Ίστρου μέχρι τού ισθμού τής Κορίνθου χώραν, και καθ' ολας
τάς άσιανάς έπαρχίας από τού Εύξείνου μέχρι τών περσικών συνόρων,
άνέθηκε πιθανώτατα την φρούρησιν αυτών είς στρατιώτας λαβόντας
τοιαύτα στρατιωτικά κτήματα περί τά οχυρώματα έκεϊνα. Έ ν αρχή
δε τής 9 έκατονταετηρίδος είδομεν τον βασιλέα Νικηφόρου ίδρύσαντα
τοιαύτας στρατιωτικάς αποικίας πέριξ όλων τών μερών τής Θράκης,
τής Μακεδονίας καί τής Ε λ λ ά δ ο ς , όσα είχον καταληφθή υπό Σλαύων.
Ώ ς τ ε καθ* όλον τό κράτος ύπήργε τάξις πολυάριθμος ανθρώπων λ α -
βόντο^ν είς ιδιοκτησίαν γαίας του δημοσίου, γην βασίΑιχην πολλάκις
καλουμένην, έπί τω όρω τού νά ύπηρετώσι στρατιωτικώ ς αυτοί τε
καί οί κληρονόμοι α υτώ ν καί έκ τής τάξεως ταύτης συνεκροτεΐτο δ
ιθαγενής στρατός. Οί δέ λοιποί κάτοικοι ήσαν, ώς φαίνεται, όλως ά -
πηλλαγμένοι τής στρατιωτικής υπηρεσίας* έντεύθεν ή διάκρισις είς
στρατκύτας καί πολίτας,είς στρατιο^ικούςκαί*πολιτικούς οίκους. Ι δ ίω ς
δέ έκ τών στρατέυσίμων έκείνων συνεκροτούντο τά λεγόμενα θέματα ,
ήτοι τά θεματικά τά γ μ α τα καί πλιυϊμα. Έ π ί τούτο) καθ’ έκαστον θέμα
άνδρες ικανοί τον αριθμόν ένέμοντο ως ίδ ιο κ τή τα ι μερίδας δημοσίων
κτημάτω ν, έξ ών ήδύναντο νά έπαρκώσιν είς την πρώτην αυτών άπο-
54 Στρατός.

σκευήν προς εκστρατείαν κατά ξηράν ή θάλασσαν διότι άπαξ στρα-

τεύσαντες έμισθοδοτούντο ύπό του δημοσίου καθ’ δλην την διάρκειαν
της ενεργητικής αυτών υπηρεσίας. Κ α ίο ί μ.έν σωζόμενοι νόμ.οι δεν δμι-
λουσιν είμ.ή περί των κτηρ,άτων των απλών στρατιωτών η ναυ­
τών, αλλά έξ άλ),ων κειμένων συνάγεταέ δτι καθ’ έκαστον θέμ.α ύπήρ-
χον καί πολλοί μ.εγαλήτεροι ίδιοκτή τα ι, οΐτινες φεροντες την τιμητικήν
επωνυμίαν τών πρωτοσπαθαρίων, τών σπαθαροκανδιδάτων, τών σπα­
θαρίων, τών στρατόρων, άφ’ ένδς [Λεν υπηρετούν ώς αξιωματικοί εις τά
τάγματα καί τά πλοία, άφ* Ifepou δε άπέτέλουν 'τοπικήν τινα αρι­
στοκρατίαν, σπουδαίως πολλάκις έπενεργήσασαν εις την τύγην τών
επαρχιών.
Οί στρατιωτικοί αξιωματικοί του θέματος ήσαν δ στρατηγός, οι
ζονρμάρχαι, οί δρουγγάριοι, οί κομήτες, οί κένταρχοι, οί εκατόν­
ταρχοι, οί δρουγγαροχόμηζες ή δέχαρχοι, καί, επί ναυτικών θεμά­
των, οί πρωζοχάραβοι καί οί ΫαύχΛηροι. To δ* έπιτελεΐον συνέκειτο
εκ του αρχηγού αυτού, χόμηζος της Κούρζη c, του ΧαρτουΑαρίον του
θέματος, ήτοι τού γενικού έπιμελητού, καί τού Λομτσζίχου τον θέ-
μαζος , οςτις έβοήθει τον στρατηγόν παρόντα, ή άνεπλήρου αυτόν ά -
πόντα. Α ί περί τής πραγματικής δυνάρ.εως έκάστου θέματος ειδήσεις
είναι ποικίλαι* δ ανώτατος δρος ήτο, ώς φαίνεται, 1 0 ,0 0 0 άνδρες, καί
ίσως οί κατάλογοι τού θέματος περιεΐχον τοσούτους. Έ κτος δρ.ως τού
θέματος, έξεπέρ.ποντο πολύ όλιγώτεροι. Εις την επί την Κρήτην εκ­
στρατείαν, τήν γενομένην επί Κωνσταντίνου καί 'Ρωμανού, άπεστά-
λησαν, κατά τό με' κεφάλαιον τού δευτέρου βιβλίου τής Βασιλείου
τάξεως, έκ τού θέματος ΧαρπεζιχΙου (οπερ πρώτον έν τω χωρίφ τούτω
άπαντώμεν) αξιωματικοί μέν 2 7 6 , στρατιώται Si 4 2 8 . Εις δέ τήν
επί Λογγιβαρδίαν εκστρατείαν θρκκησιανοί μεν καί μακεδόνες 2 0 2
αξιωματικοί καί 7 0 0 μόνον στρατιώ ται. Έ ξ άλλου δέ τίνος θέματος
μόνον αξιωματικοί καί προαγέται, στρατιώτης Si ούδείς. *Av επί τού
προκειμένου δεν υπήρχεν ιδιαίτερός τις προς τούτο λόγος, άγνωστος
εις ημάς, πρέπει νά ύποθεσωμεν ότι τό κακόν τών πολλών αξιωματι­
κών καί τών ολίγων στροοτιωτών είναι άρχαιον έν τή ανατολή.
Ό τοιούτος τού θεματικού στρατού οργανισμός έχει αναλογίαν Ttva
προς τήν κ α τ’ έκεινο τού χρόνου έπικρκτήσασαν έν τή δύσει φέουδα-
λικήν θεσρ,οθεσίαν, καί καταδεικνύει ιδίως δτι έν τή ανατολή, δπως
καί έν τή δύσει, ή έγγειος κτήσις άπετέλει τήν βάσιν τής στρατιωτι*
 Στρατός. 55

κής υπηρεσίας· αλλά διέφερον αί δύο θεσμοθεσίαι κα τά τούτο πάλιν,

οτι το [Λεν φεουό'αλικόν πολίτευμα άπετέλει ίεραρ^ικήν τινα άλυσιν
κυριάρχων καί υποτελών, εν δέ τφ άνατολικω κρατεί πάντες οί κά­
τοχοι στρατιωτοτοπίων έξηρτώντο αμέσως άπό ενός κα ί μόνου κυριάρ­
χου, του βασιλέως. Μεγαλύτερα δέ όμοιότης υπάρχει ίσως μεταξύ τού
βυζαντινού συστήματος καί του σουηδικού, περί ού, καί ώς όλιγώ τατα
γνωστού, καί ώς αχρι τούδε ύφισταμένου, θέλομεν είπει ενταύθα πλειό-
τερα τινά.
At έπαρχίαι του βασιλείου τής Σουηδίας είναι δινιρημάναι είς μικράς
περιφέρειας, ών έκάστη οφείλει νά δ ίδ η ένα στρατιώτην είς το κρά­
τος, επαρκουσα διά κτηματίου είς συντήρησιν αύτού τε καί τής οικο­
γένειας του, προςέτι παρέχουσκ αύτφ άλλας τινάς συνδρομάς, ιδίως
την μικράν στολήν, ήτις άνανεοΰται κατά διετίαν* ή δέ μεγάλη στολή
καί 6 -οπλισμός μενουσιν εις βάρος του κράτους. Έ ν καιρω ειρήνης δ
στρατιώτης καλλιεργεί το κτημάτιόν του, δυνάμενος νά μετέλθγι καί
άλλας επωφελείς εργασίας, έξαιρέτως S i εργαζόμενος είς τά δημόσια
ενργα επί ήμερομισθίω δριζομενω κατά τήν τρέχουσαν εν τφ τόπω τ ι­
μήν. Έ ν καιρω Si πολέμου έκστρατεύσας μισθοδοτείται υπό του δ η ­
μοσίου ταμείου, καί τότε τό κτημάτιόν του καλλιεργείται ύπό των
λοιπών γεωργών τής περιφέρειας είς ήν ανήκει, οϊτινες φροντίζουσι
συγ/ρόνως καί περί τής οικογένειας του. Ό στρατιώ της συντηρείται
ώςαύτως ύπό τής περιφέρειας ένόσψ διαρκούσιν αί μεγάλαι έτήσιαι α­
σκήσεις. Υ π η ρετεί δέ έφ’ όσον είναι ικανός προς τούτο* καί όταν γίνη
απόμαχος ή περιφέρεια αναλαμβάνει συνήθως τήν συντήρησιν αυτού
τε καί τής γυναικός του καί τών άνηλίκων αυτού τέκνων. Οί σ τρατη­
γοί, οί αξιωματικοί, καί οί ύπαξιωματικοί τού στρατού τούτου νέμον-
τα ι έκαστος κτήμα τού δημοσίου έχον έτησίαν πρόςοδον άνάλογον τού
βαθμού έκάστου νομέως. Τό κτήμα τού στρατηγού δ ίδ ει πρόςοδον
8 — 1 0 ,0 0 0 φράγκιον κα τ’ έτος, τό τού συνταγματάρχου 5 — 6 , 0 0 0 ,
τό τού ταγματάρχου 3 ,0 0 0 καί αυτός ο τελευταίος αξιωματικός είς-
πράττει άπό τού κτήματός του ύπέρ τά 5 0 0 φράγκα. Τ ο κτήμα τούτο
είναι συνδεδεμένον με τον βαθμόν τού νεμομένου αύτό αξιωματικού,
ώςτε δ μεταβάλλουν βαθμόν, μεταβάλλει καί κτήμ α. Έ τ ε ρ α δέ ύπάρ-
χούσιν ώρισμένα κτήμ α τα ών ό ιδιοκτήτης ύποχρεούται νά παρέχω ένα
ιππέα, τήν αποσκευήν αυτού, τόν δπλισμόν καί τον ίππον. Ουτω συγ­
κροτείται τό πλείστον τού σουηδικού στρατού* τό μέρος τούτο τού

*
 56 Στρατός.

στρατού, καλούμενον in d e lta , σύγκειται εξ άνδρών 3 4 ,0 0 0 , συνέρ­

χετα ι κ α τ’ έτος έν μ.ηνί ίουνίω εις στρατόπεδα και ασκείται έν αύτοΐς
επί 2 1 ημέρας. Έ νω ό άδιαλείπτως έν ενεργείς στρατός, συγκείμενος
έκ των συνταγμάτων τού πυροβολικού καί της βασιλικής φρουράς, δεν
άναβαίνει είμη εις 8 ,0 0 0 άνδρών.
Ά λ λ * επανερχόμενοι εις την θεσμοθεσίαν τού ανατολικού κράτους
ανάγκη νά ομολογήσωμεν ότι είχε πολλά τά καίρια ελαττώματα.
Έ ν πρώτοις δι* αυτής πλεΐστοι των κατοίκων άπηλλάττοντο τής
στρατιωτικής υπηρεσίας, καί ώς έκ τούτου ήλαττούτο όμολογουμέ-
νως ή δύναμις τού κράτους. Κ α ί εντός δέ τού τοσούτον στενωΟεντός
εκείνου κύκλου των στρατευσίμων παρεισέφρησαν πλεισται όσαι κατα­
χρήσεις. Πολλάκις οί στρατηγοί, σφετεριζόμενοι τά -κτήματα των
στρατιωτών, άπήλλαττον αύτούς τής στρατια>τικής ύπηρεσίας, παρα-
λαμβάνοντες άντ* αυτών ανθρώπους «ώνίους, άμ,ελεις, άπολέμ,ους, μυρ-
μήκων αγενέστερους καί λύκων άρπακτικωτέρους, άνέκραζεν έν τή η'
αυτού νεαρά ο-Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος, δ ι ’ ών τούς, εχθρούς
δασμολογειν ούκ έχοντες, ήργυρολόγουν τούς υπηκόους.» Πολλάκις
δέ καί άλλοι ίσγυροί κα τ’ επαρχίας άνθρωποι έγίνοντο διά διαφό­
ρων τρόπων κύριοι των στρατιωτικών κτηματιών, άποστερούντες ουτω
το κράτος τών στρατευσίμων αύτού, οϊτινες άκτήμονες γενόμενοι ά-
πήρχοντο αλλαχού, ή καί άν έ'μενον έν τή χώρα δεν ήδύναντο πλέον
έξ ιδίων νά έπαρκέσωσιν εις την στρατείαν αύτών. ’Εντεύθεν οί βασι­
λείς τής μ.ακεδονικής δυναστείας έπεχείρησαν έν τή 10 έκατονταετη-
ρίδι διά διαφόρων διατάξεων νά. άποδώσωσιν όσον εΥεστιν εις τούς
αρχαίους κτήτορας τά στρατιωτικά κτήματα, ή, καθώς έλέγοντο τότε,
στρατιωΐοτόπια καί νά έμ,ποδίσωσι την έν τω μέλλοντι απαλλοτρίωσή
αύτών. Έ π ί τούτω ο ’Ρωμανός ό Λεκαπηνός έν έ'τει 9 2 2 διά τής ε'
αύτού νέαράς διέταξε προς τοις άλλοις «ώςτε πάντα τά στρατιωτικά
κτήμ α τα , όσα εντός τριακονταετίας καθ’ οίονδήποτε τρόπον, έξεποιή-
θησαν, ή μετά ταύτα μέλλουσι έκποιεισθαι, άναογύρως εις την τής
ιδίας στρατείας ενοχήν καί ύπηρεσίαν πάλιν έπανακάμψαι, εί μή άρα
καί μ,ετά την έκποίησιν τοιούτου τφ στρατιώτη πεοιλιμπάνεται όσον
τώ στρατευομένω προς την τής νέας στρατείας σύστασιν έξαρκεϊ. Καθ’
όσον γάρ ελλείπει κατά τοσούτον ή έκποίησις. αναιρείται.» Έ κτενέ-
στερον δέ πραγματεύεται περί τού αντικειμένου τούτου ή προμνημο-
νευθεϊσα η' νεαρά τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου ( 9 4 4 — 9 5 9 ) ,
 I

Στρατός. . 57

και επί τή βάσει ταύτης της νεαράς έξεδόθησαν ετεραι π ά λtv αύτού
τούτου τού Κωνσταντίνου, καί 'Ρωμανού του νεωτέρου, καί τού Ν ι­
κηφόρου Φωκά, όρίζουσαι άπασαι έν κεφαλαίω τά έξης. Τ ά κτήμ α τα
έξ ών at σζρατεϊαι νπηρεζοϋνζαΐ δέον νά έγωσιν αξίαν τεσσάρων λ ί­
τρων χρυσίου ώς προς τούς ιππείς καί τούς επί τού στόλου πλωιμους
τού τε Αιγαίου πέλαγους καί της Σάμου καί των Κιβυρραιωτών, οι
δε λοιποί πλώϊμοι αρκεί νά έγωσιν ακίνητον κτήσ.ν αξίας δύο λ ί­
τρων. Ό δε Νικηφόρος άπήτησεν έν γένει αξίαν τεσσάρων λ ίτρω ν
από δε τούς χΛιβανοφόρους καί εκιΧωριχιφόρονο: ήτοι καθ’ όλας τάς
πιθανότητας τούς θωρακοφόρους ιππείς, ιδίως αξίαν 17 λίτρων χρυ­
σίου. "Απαντα τά κτήμ ατα ταύτα δεν ήδύναντο είμή είς έξαιρετικάς
μόνον περιστάσεις νά έκποιηθώσι, καί έν όσω δεν έπηρχετο παραγραφή,
6 Ιδιόκτητης εδικαιούτο νά άνακτήσγι τό έκποιηΟέν κα τά τάς περι­
στάσεις άναργύρως η μή.
’Αλλά πάσαι αύται αί διατάξεις ούτε νά άποκαταστήσω σι καθ’
όλοκληρίαν τά αρχαία στρατιωτοτόπια, ούτε έν τω μέλλοντι νά δ ια -
τηρήσωσιν αυτά ακέραια οδυνήθησαν. Έ ν πρώ τοι; άποθανόντος τού
στρατιώτου τό κτήρια αυτού μετέβαινεν εις τούς φυσικούς η εκ δ ια ­
θήκης κληρονόμους. ’Ε π ειδ ή δε οί κληρονόμοι ήδύναντο νά ήναι π ολ­
λοί, είς έκαστος αυτών δεν είχε πλέον,την άπαιτουμένην περιουσίαν,
ϊνα έπαρκέση εξ ίδιων είς την αποσκευήν αύτού και τήν συντήρησιν.
Πλήν τούτου ή παντάπασι δεν κατωρθώθη πολλάκις νά άποδοθώσι
τά στρατιω τικά κτήμ ατα είς τούς άργαίους αυτών ίδ ιο κ τή τα ς, ή δεν
κατωρθώθη τούτο είμή έν μέρει μόνον. "Ενεκα δέ όλων τούτων των α ί­
τιων έ'μεινε πάντοτε ήλάττωμένος ό αριθμός των στρατιωτών, οίτινες
ήδύναντο νά έπαρκώσι κα θ’ δ λοκληρίαν είς τήν στρατείαν α ύτώ ν,
προέκυψαν δέ διάφορα είδη στρατευσίμων. Πρώτον, οί συγκληρονό-
μοι, ών έκαστος δεν ήδύνατο νά έπαρκέσν) είς τήν στρατείαν, οίτινες
όμως όλοι όμού ώφειλον νά παράσγωσιν ένα στρατιώ την, από κοινού
δίδοντες τά προς αποσκευήν αύτού καί συντήρησιν, καί τούτου ένεκα
καλούμενοι o v r d o ta t. Δεύτερον οί στρατιώ ται οί μή έχοντες όλόκλη-
ρον τήν άπαιτουμένην περιουσίαν, αλλά πολλοί συντελούντες σύναμα
είς τήν αποστολήν, καί τούτου ένεκα καλούμενοι συνζεΛεσταί. Τελ ευ-
ταΐον οί στρατιώ ται οί μηδεμίαν έ'γοντε; περιουσίαν, οί παντελώς ά ­
ποροι, καί οί όποιοι έστρατολογουντο ή ώς ψιλώς ώπλιομέ\οι ή
ώς ύπηρέται τού στρατού. Σημειωτέον έν τούτοις ότι ούδαμού όριζε-
 I

58 Στρατός.

τοα ή περιουσία του πεζού στρατιώτου, άλλα μόνον ή του ίππέως καί
του πλωΐ'μου. Είναι πρόδηλον ότι κατά τούτο αί πηγαι είναι ελλιπείς,
διότι έν τφ τοιούτω οργανισμοί του στρατού, αδύνατον ήτο νά μη
έχγ) καί ο πεζός στρατιώτης ώρισμένην τινά ακίνητον κτήσιν. Πλην
τούτου εΐπομεν ανωτέρω οτι των ιππέων καί των πλωίμων τού Αιγαίου
πέλαγους, τής Σάμου καί των Κιβυρραιωτών ή ακίνητος κτήσις ώρί-
ζετο εις τέσαρας λίτρας, των δέ λοιπών πλυημων εις δύο. Ό Κων­
σταντίνος b Πορφυρογέννητος εξηγεί την διαφοράν ταύτην ώς προς
τούς πλωιμους έπιλέγων οτι οι πλώιμοι τού Αιγαίου πέλαγους, τής
Σάμου καί των Κιβυρραιωτών «αύτόστολοι οντες καί αύτερέται (ή
αύταιρέται) βαρείας μετιάσι τάς υπηρεσίας* τοις δέ τά βασι)ακά
πλοίϊμα επί ρόγαις (μισθοδοσία) ύπηρετουμένοις, καί τοϊς λοιποίς
πλυπμοις, ήδη νύν έκράτησεν έκ συνήθειας δύο λίτρων εις έκάστην
στρατείαν ακίνητον διασώζεσθαι κτήσιν, δ καί ήμϊν αρκούντως έχειν
δοκεΐ.» Έ κ τής έξηγήσεως ταύτης ήδυνάμεθα νά έξαγάγωμεν μέχρι
τίνος τό συμπέρασμα, οτι άπό των λοιπών πλωιμων άπητείτο ολιγω-
τέρα περιουσία* διότι οι πρώτοι όμολογουμένως έμισθοδοτούντο, οί δέ
δεύτεροι ή έρ.ισθοδοτούντο ώςαύτως, ή ύπεβάλλοντο εις έλαφροτέρας
ύπηρεσίας, ένω οι πλώϊμοι τού Αιγαίου πέλαγους, τής Σάμου καί τών
Κιβυρραιωτών έπήρκουν έξ ιδίων καθ* ολοκληρίαν εις όλας τάς ε­
παχθείς αύτών υπηρεσίας* ά λλ’ όμως μετ’ ολίγον θέλομεν λάβει
αφορμήν νά βεβαιυίσωμεν οτι οί τών τριών τούτων θεμάτων πλώί-
μοι έμισθοδοτούντο εν ταϊς έκστρατείαις, άπ’ εναντίας δέ οί τού
θέματος τουλάχιστον τής Ε λ λ ά δο ς ουδόλως άναφέρονται μισθοδο­
τούμενοι. Τελευταΐον το μθ' κεφάλαιον τού δευτέρου βιβλίου τής
Βασιλείου τάξεως άξιοι ότι ο μεν ίππεύς οφείλει έχειν περιουσίαν άκί-
νητον λιτρών πέντε, ή το έλάχιστον τεσσάρων ο δέ βασιλικός πλώϊ-
μος λιτρών τριών* ώςτε διαφωνούσι προς τά υπό τής τ' νεαράς τού
Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου οριζόμενα.
Ά λ λ ’ οπουδήποτε καί άν είχον τά περί τούτου, έτερον μέγα ελάτ­
τωμα τής στρατιωτικής ταύτης θεσμοθεσίας ήτο ότι οί στρατεύσιμοι
άπηλλάττοντο τής προςωπικής ύπηρεσίας διά καταβολής χρημάτων
καί άλλων εφοδίων τού πολέμου. Ούτω π. χ. έν τοίς κεφαλαίοις να*
καί νβ' τής Zfyoc t o r Ιδιον υιόν *Ρωμανόν συγγραφής τού Κωνσταν·
τινου Πορφυρογέννητου άναγινώσκομεν ότι, έν ετει 9 3 5 , επί 'Ρωμανού'
τού Λεκαπηνού, οί ΓΙελοποννήσιοι, προκειμένου νά στρατεύσωσιν επί
 Στρατός. 59

την Ιτα λ ία ν , προετίμησαν νά άπαλλαγώσι τής έκπληρυίσεως του κα­

θήκοντος τουτου όιά ύοσεως χρημάτων καί εφοδίων. Στρατηγός του θέ­
ματος ητο τότε ό πρωτοσπαθάριος Ιωάννης ο Πρωτεύων, όςτις ύπέβα-
λεν εις τον βασιλέα την αίτησιν των κατοίκων* έγκριθείσης Si της
αιτησεως συνεφωνήθη νά δώσωσιν οι Πελοποννήσιοι 1 0 0 μεν λίτρας
χρυσίου, ήτοι 1 0 8 ,4 0 0 ύ'ραχ. του τότε νομίσματος, 1 0 0 0 Si ίππους
εστρωμένους καί έπιχαλινωμένους. Κ α ί τά μέν χρήμ ατα έπληρώθη-
σαν ύπο παντός του στρατού Πε7νθποννήσου, ί η λ α ί η υπό πάντων των
στρατευσίμων τής χερσονήσου, καταβαλόντος έκαστου έξ αυτών νομί­
σματα πέντε, παρεκτός των απόρων, οίτινες έ'ό'ωκαν σύνό'υο νομίσματα
πέντε. Οί St ίπποι έπρομηθεύθησαν ύπό των έξης. Ο ι μητροπολΐται
Κορίνθου καί ΙΙατρώ ν εό'ωκαν άνά 4 , οί επίσκοποι του θέματος άνά
2 , οί πρωτοσπαθάριοι άνά 3 , οί σπαΟαροκανό'ιύ'άτοι άνά 2 , οί σπαθά­
ριοι καί οί στράτορες άνά 1, τά βασιλικά καί πατριαρχικά μοναστή­
ρια άνά 2 , τά των άρχιεπισκόπων, μητροπόλεων καί έπισκότ.ων μο­
ναστήρια άνά 2 , καί τά άπορα μοναστήρια σύνό'υο 1. «Ο ί ό'έ έχοντες
βασιλικά αξιώματα πλώϊμοι, κογχυλευταί, χαρτοποιοί, ιππάρια ο υ # ε -
ύ'ώκασιν.» Προςέτι ό Πορφυρογέννητος λέγει ότι επί του πατρός αυ­
τού Λέοντος «έγένετο άπο των τής ό'ύσεως θεμάτων λογαριού ά π α ί-
τησις (ήτοι χρηματικής ό'όσεως άντί στρατιωτικής υπηρεσίας) Sioc του
πρωτοσπαθαρίου Λέοντος έκ των αίρουμένων μή ταξι^εύειν» ό έστιν
εκ των προτιμώντων νά μή ίκστρατεύσωσι. Κ α ί πά7,ιν εις έτέραν
περίστασιν έκ του αυτού βασιλέως, οτι '«έγένετο άπό των τής ίύσεω ς
θεμάτων λογαριού άπαίτησις S'.ol του μαγίστρου Ίωάννου τ ο υ Έ λ α ό 'ά .»
Έ κ των ειδήσεων τούτων εξάγεται προ πάντων τό καί άνυ>τέρω
παρ* ημών 7παρατηρηθέν, ότι καθέκαστον θέμα ύπήρχον εγκα τεστη­
μένοι, παρεκτός τών στρατιωτών, καί άξιοψ,ατικοί έχοντες κτήματα»
ό$η γούντες τον θεματικόν στρατόν έν καιρω πολέμου, καί υποχρεού-
μενοι, έν περιπτώσει καθ’ ήν έξηγοράζετο ή προςωπική υπηρεσία, νά
συντελώσιν εις την άντικατάστασιν ταΰτην. Παρεκτός τούτων είχον
έν τοιαύταις τουλάχιστον περιστάσεσι στρατιιυτικάς τινας ύποχρεώσεις
καί ο άνώτερος κ7νήρος καί τά μοναστήρια. Ά φ ’ ετέρου έξη,ρέθησαν
πάσης ύποχρειυσεως έπί του προκειρ,ένου έκ τών στρατευσίμων οί
έχοντες βασιλικάς ύπηρεσίας, # ιό τ ι οί τοιούτοι ό'έν ήθε7χθν φυσικφ τφ
λόγφ ούό'έ προςωπικώς στρατευσει, έγκαταλείποντες την έπιτραπείσαν
άύτοίς λειτουργίαν προςέτι οί πλοημοι καθο στρατεύσαντες ίεω ς, και
60 Στρατός.

οί μετερχόμενοι την άλιείαν των πορφυρούχυν; κογχυλίων και την

χαρτοποιίαν, οϊτινες δεν ήθελον ώςαύτιυς στρατεύσει προςωπικώς,
ϊνα μή παραβλαφθή ή τοσούτον έπωφελής εις το κράτος βιορ-ηχανία
εκείνη. Μ άλιστα άξιοσημείωτον είναι τό γεγονός ότι η Πελο­
πόννησος έ'δωκε τότε 1 0 0 0 πολεμιστήριους 'ίππους. Όπόσον λοιπόν
f ^ Μ
ητο κα τ’ έκεινο τού χρόνου ανεπτυγμένη η κτηνοτροφία εν αυτή, ενω
σήμερον ολόκληρον τό βασίλειον τής Ε λ λ ά δος αναγκάζεται νά άγο-
ράζη εκ τής αλλοδαπής όλους τούς ίππους τού ούχί πολυαρίθμου αυ­
τού στρατού. Ά λ λ ά δεν δυνάμεθα άφ* ετέρου νά μή έπιστήσωμεν
Ιδιαζόντως την προςοχήν εις τό θλιβερόν γεγονός τής απαλλαγής
εκείνης ολοκλήρων θεμάτων από τής στρατιωτικής υπηρεσίας, ήτις
έμαρτύρει ότι έξέλειπεν όσημέραι παρά τοΐς κατοίκοις το .στρατιωτι­
κόν πνεύμα. Ή κυβέρνησις ήναγκάζετο εντεύθεν νά καταφεύγω επί
μάλλον καί μάλλον εις ζενους μισθοφόρους, οί όποιοι αύζάνοντες ούτω
έπήγαγον τού καιρού προϊόντος πάντα τά ολέθρια αποτελέσματα τού
τοιθύτου τρόπου τής συγκροτήσεως. τού στρατού.
Παρεκτός δε τού άχρι τούδε έκτεθέντος τακτικού στρατού αναφέ-
ρονται καί τινα ιδιαίτερα στρατιωτικά σώματα, περί ών δέον νά επι-
φέρωμεν τινά. Είπομεν οτι οι παντελώς άποροι στρατεύσιμοι κατετάσ-
σοντο εις τούς ύπηρέτας τού στρατού, ή τούς ψιλώς ώπλισμένους. Έ κ
τούτων, λέγει τό μθ' κεφάλαιον τού δευτέρου βιβλίου τής Βασιλείου
τάξεως, έλαμβάνοντο καί οι λεγόμενοι τζέκωνες, ως φύλακες των
φρουρίων. Τούς τζέκωνας αυτούς τινές των νεωτέρων ύπέλαβον, διά
την συγγένειαν τού όνόμ.ατος, ώς τούς προγόνους των σημερινών Τ ζ α -
κώνο>ν, τούς οποίους πάλιν ύπολαμβάνουσιν ώς γνησίους άπογόνουςτών
έλευθερολακώνων. "Αλλοι όμως, καί ιδίως ό Χόπφ, άξιούσιν οτι οί
Τ ζά κ ωνες είναι άναμφισβητήτως σλαύοι. Υ π ήρχε δε έν τω στρατω
τού ανατολικού κράτους καί έτερόν τι σώμα, οί καλούμενοι μαρδαϊται,
οίτινες λέγονται άπόγο,νοι τών έν τή 7 έκατονταετηρίδι τοσούτον-γεν-
ναίως άγωνισθέντων κατά τών μωαμεθανών περί τό Λίβανον όρος μαρ-
δαϊτών, ύπο δε τού Φαλλμεράϋερ άνεκηρυχθησαν πρόγονοι τών σημε­
ρινών Μανιατών (σελ. 3 0 7 καί έπ καί σελ. 3 5 1 τού τρίτου τόμου), διά
τον λόγον ότι έν τή 9 καί 1 0 έκατονταετηρίδι άναφέρονται μ αρδαϊ-
ται έν Πελοποννησω* τό δε όνομα μανιάτης ούδέν άλλο είναι, κα τ’
αυτόν, ή μετάφρασις τού μαρδαιτης, τού οποίου ή ιρανική ρίζα μαρό
σημαίνει τον μανιώδη. Ά λ λ ά καί άλλοτε είπομεν ότι ούδείς σπου-
 Στρατός. 61

δαΐος άνθρωπος έπίστευσε ποτέ εις την τοιαύτην καταγωγήν των

μ.ανιατών. Έ ν πρώτοις εις την 9 εκατονταετηρίδα άναφέρονται συγ­
χρόνως έν Πελοποννήσω καί μ α ρδα ϊτα ι καί οίκήτορες της Μαίνης·
ώςτε άν οί τελευταίοι ούτοι ησαν απόγονοι εξελληνισμένοι των πρώτων,
δυςκόλως δ'ύναται νά έξηγηθη, πώς τα δυο ονόματα συνυπηρχον έκ
παραλλήλου έν τω αύτω χώρω. Προςέτι μ α ρδα ϊτα ι άναφερονται έν τη
δεκάτη έκατονταετηρίδι ού μόνον έν Πελοποννήσω, αλλά καί εις την
μικράν ’Ασίαν, καί εις τά θέματα Νικοπόλεως καί Κεφαλληνίας.
ΙΊλην τούτου τό σημερινόν όνομα Μάνη ελεγετο έν τή δεκά τη έκατον­
τα ετηρίδι, ώς ποό μικρού ειπομεν, Μ αινα, και ουδέ ητο ιδιαζον τη
Πελοποννήσω, διότι απαντάται καί έν Θεσσαλία πλησίον των Με­
τεώρων, καί εις τά παράλια τής Δ αλματίας, προς μεσημβρίαν τού
Καττάρου, ήτοι εις χώρας όπου παντάπασι δεν αναφερονται κ α τα -
σταθέντες μ α ρδα ΐτα ι. ’Αλλά καί αυτά τά στρατιω τικά σώματα των
μαρδαϊτών της δεκάτης εκατονταετηρίδας άμφιβάλλομεν άν κ α τή -
γοντο άπαντα εκ των δωδεκακιςχιλίων μαρδαϊτών, οιτινες προ -4 0 0
ένιαυτών είχον άνακληθή έκ Συρίας έντος τού κράτους. Πιθανώτερον
δε είναι ότι διετήρησαν τό όνομα τούτο στρατιω τικά τινα σώβ£ατα
δ'ιά μόνον τον λόγον, ότι διετήρουν τον όπλισμ.ον και τον τροπον τού
πολεμ.είν τών άρχαίιυν- μαρδαϊτών. Ή περί τάς ένέδρας καί τάς α ι­
φνίδιους έφόδους δεξιότης τών ταγμ.άτων τούτων απέβη παροιμ,ιώδης*
ώςτε καί δ άλλος στρατός όταν έπραττε τοιούτό τ ι, έλέγετο ότι ή γ ω -
νίσθη όίχην μαρόαϊζών .
Τ ις ητο ή τα κ τικ ή μισθοδοσία τού στρατού, ακριβώς δεν γνωρί-
ζομ.εν. Σώζονται μέν έν τοίς κεφ. μδ* καί-μ.ε' τού δευτέρου βιβλίου
της Βασιλείου τάξεως καταστάσεις τινές μισθοδοτικαί διαφόρων σω-
μ,άτων έν στρατεία διατελούντων* αλλά αι καταστάσεις αύται άνα-
φέρουσαι την έπί της εκστρατείας μισθοδοσίαν έκάστου σιύμ,ατος, ούτε
αξιωματικούς από τών στρατιωτών διακρίνουσιν, ούτε δρίζουσι του­
λάχιστον πόσον διηρκεσεν η έκστρατεία, ώςτε δ'έν είμπορούμ,εννά συμ,-
περάνωμεν έξ αυτών την κ α τ’ άνδ'ρα μισθοδοσίαν. Ούχ ηττον εχουσί
τι διδακτικόν αί ειδήσεις αύται όσω ατελείς καί άν ώσι, δ ιό τ ι έξ αυ­
τών πληροφορούμεθα ότι η μισθοδοσία τού κυρίως λεγομ,ένου βασιλι­
κού στρατού ητο πολύ μ.εγαλητέρα της τών θεμ.άτιυν, καί προςέτι ότι
εις τινα θέματα η μισθοδοσία ητο μ,εγαλητέρα η εις άλλα. Πλήν τού
μ,ισθού στρατιώ ται καί αξιωματικοί απερχόμενοι εις εκστρατείαν έ~
62 Επίλογος.

λάρ.βανον καί έκτακτόν τινα αμοιβήν, ήτις εκαλείτο προχρεον, και

ήτο διάφορος κατά τά σώματα καί τάς περιστάσεις.
*
Tot κύτη ητο ή οργανική δύναμις, δ ι’ ής ώπλισμένη ή μακεδονική
δυναστεία κατιύρθωσε νά άναβιβάσ*/) τον μ,εσαιωνικον ελλ.ηγισμ.ον επι
δύο περίπου εκατονταετηρίδας είς περιωπήν τή αλήθεια λαμ,πράν
καί νά ανάδειξη Ισχυρότατον έν τω τότε κόσμω. Τ ά εύριυπαϊκά κράτη
ούτε πόρους είχον είςέτι άποχρώντας, ούτε κυβερνησιν έπιτηδείως ώρ-
γανωμ,ένην. "Ινα δώσωμ,εν έννοιαν τινα της ασθένειας α υτώ ν -κ α τά
τούτο, παρατηρούαεν οτι τά Ετήσια είςοδήματα της Γαλλίας, οχι
καθ’ ούς γρόνους εύρισκόμεθα, δτε κεντρική έξουσια δπωςούν αξία τού
ονόμ.ατος τούτου έν αυτή δεν ύπηρχεν ετι, ά/λλ* εν τή 1 3 έκατσνταε-
τη ρίδι, οπότε κατά πρώτον διεπλάσθη ή μοναρχική αυτής κυβέρνησις
καί ·δίως επί Φιλίππου τού Καλού ( 1 2 8 3 — 1 31 \) συνεποσούντο έν
ολοις είς φράγκα. 1 3 ,5 8 9 ,0 9 9 , τά οποία καί κατά την σχετικήν αυ­
τών αξίαν σήμ.ερον υπολογιζόμενα δεν άνεβαινον είς πλειότερα των
70 η 8 0 περίπου εκατομμυρίων. Ένω δέ ή δυτική Ευρώπη ητο ά-
π ο ^ ς έτι και ανοργάνωτος, δ μωαμεθανικές της ανατολής κόσμ,ος είχεν
άποβάλει την προτέραν ακμήν. Βραδύτερον δ μ.ωαμ.εθανισμ,ές έμελλε
νά άνακνψν) αύΟις Ισχυρός καί φοβερές διά τή| τουρκικής φυλής, ήτις
παραδεζαμ.ένη τέ θρήσκευμ,α τούτο περιεποίησεν είς αύτο νέον πολεμε-
κέν οργασμών καί νεαν κατακτητικήν δομήν. ’Αλλά έν τή 10 έκατον-
τα ετηρίδι δ πρώτος, ήτοι δ αραβικές μ,ωαμεθανισμώς δ απο τής 8
διαιρεθείς καί ύποδιαιρεθείς είς ποικίλας δυναστείας, περιέπεσεν είς
εντελή σχεδέν παραλυσίαν καί αναρχίαν. Ό μο^αμεθανικές κόομ.ος ά-
πετέλει τότε δύο κύρια συμπλέγμ,ατα επικρατειών, εξ ών το μέν έσχη-
μάτιζον τά έν Ισπανία καί έν ’Αφρική ιδρυθέντα πρέ καιρού βασί­
λεια, τέ δε τά έν ’Ασία μωαμεθανικά κράτη. Τ ά πρώτα ήσαν έντε-
λώς ανεξάρτητα, τά δέ έν Ά σ ία άνεγνώριζον μέν την υπέρτατη ν κυ­
ριαρχίαν τού έν Β α γ δα τίω έδρεύοντος καλάφου, άλλ* δ καλίφης ούτος
είγεν άποβάλει έν τω μεταξύ πάσαν πραγματικήν δύναμιν, περιο-
ρισθείς είς μ,όνην την θρησκευτικήν ηγεμονίαν. Τ έ κράτος αυτού, καί-
τοι κα τ’ έπιφάνειαν έκτεινόμενον άπέ τών ανατολικών συνόρων τής
Αίγύπτου καί τού μεσαιωνικού βασιλείου μέχρι τής Ιν δικ ή ς, τής Ί β η -
ρίας καί τής Μογγολίας, πράγμ,ατι ήτο κατακεκερματισμένον είς πλεί-
στας ηγεμονίας, ακτίνες ού.μώνον δεν ύπετάσσοντο είς την κεντρικήν

i
 *Επίλογος. 63

εξουσίαν, αλλά καί προς άλλήλας άδιακόπως ήγωνίζοντο. Εντεύθεν ή

μωαμεθανική δύναμις ήλαττώθη παραδόξως καί εν αυτή ττ, 'Α σ ία ,
οπού ανέκαθεν ήτο τά μά/.ιστα επικίνδυνος εις το ανατολικόν κράτος.
Τα υτα δέ πάντα συντελούσα εις το νά έξηγήσωσι τό νέον αξίωμα τό
όποιον εκτήσατο ό μεσαιωνικός ελληνισμός κατά την περίοδον ταύτην.
Το αξίωμα τούτο ήτο τή αλήθεια πο7.ύ μεγαλήτεοον παρ’ δ,τι δύ-
ναταί τις νά τό φαντασθτ, εκ τ ή : άναγνώσεως των δυτικών ιστοριών,
των γεγραμμένων ύπό ανθρώπων οιτινες ή δεν έμελέτησαν ακριβώς τά
πράγματα, η διέστρεψαν αυτά. Ή αφανής μήτηρ του ίό'ρυτού τής
μακεδονικής δυναστείας Βασιλείου Α ', είδε ποτέ κ α τ ’ οναρ πολύ πριν
ή βασιλεύσγ) ό υιός αυτής, «μέγα φυτόν κυπαρίσσφ προςεοικος; φύλλοις
τε χρυσοί: πυκαζόμενον καί χρυσούς τούς κλάδους και τό στέλεχος
ε*χον, ούπερ ύπερθεν υπέρ κορυφής ό ταύτης υιός έκαθέζετο.» Άλλ' ό
χρυσούς φοίνιξ εικόνιζεν άτελώς τό μεγαλείον τού θρόνου επί τού όποιου
εμελλον νά καθήσωσιν ό,τε υιός αυτής εκείνος καί οί τούτου απόγο­
νοι. Τό ανατολικόν κράτος ώμοίαζε τότε ρ,άλλον δένδρον άμφιλαφές
το όποιον έκάλυπτε διά των κλάδων αυτού τον κόσμον ολόκληρον
Έρο^τήσατε τόν κόσμον τούτον, τον σύγχρονον κόσμον, ϊνα μάθητε ό­
ποιαν τινά είχε περί τών βασιλέων τής Κωνσταντινουπόλεως ύπό7.ηψιν.
Ό πολεμιοίτατος αυτών Λουϊτπράνδος, ονομάζει αυτούς κοσμοκράτο­
ρας. Ό Δάνδολος άποκαλεΐ τό κράτος εκείνο I m p e r u m u n iv e r s a le .
Οί άρμένιοι 7.έγουσι περί αυτού ότι ελαύνει ώ : αετός καί ότι ό τρόμος
τών όπλων του σείει την οικουμένην. Οί ηγεμόνες τών φράγκων καί
τών άλλων εθνών τής δύσεως, αφού επί μακρόν διετέλεσαν άπλοι του
κράτους τούτου πατρίκιοι, ώνομάζοντο ή δ η ρήγες, ούχί βασιλείς. Ό
ήγεμών τής Ίβηρίας ένόμιζε καύχημα αυτού νά λέγη τα ι κουροπαλά-
της τής αυλής τού βασιλέως τής Κωνσταντινουπόλεως· ό δέ μέγα;
δούζ τής 'Ρω σία ς, επί τραπέζης. Οί κυρίαρχοι τής δύσεω : οί τολμή-
σαντες νά περιβληθώσι τό αξίωμα τού αύτοκράτορος, λογίζονται τού­
του ένεκα στασιασταί- όλαι δέ αί άλλαι γλώσσαι εχουσιν ίδιον ορον
ίνα σημάνωσι τόν νόμιμον αύτοκράτορα* οί άραβες καλούσιν αυτόν κάί-
σαρ, οί σλαύοι τσάρ, οί άρμένιοι τακαβόο. Αυτός δε εαυτόν λέγει
βασιΛέα αύτοκράτορα. Οί υπήκοοί του είναι .Λζύζ*, οί έξόχως άνθρω­
ποι, οί δέ λοιποί πάντες τής γης κάτοικοι ίθη\, δ έστιν υποδεέστερα
όντα. Τ ό κράτος του eivat ή οίχουμεγ?/, ή δέ άλλη γή, ή έρημος. Β ε ­
βαίως ταύτα είναι ύπερβολαί* εί'δομεν όμως ϋτι οι σύγχρονοι άνωμο-
 64 Χαρακτήρ του Βασιλείου. Νέα όργάνωσις του Κράτους. Εκκλησία.

λογουν το διά των υπερβολών τούτων έκδηλούμενον ρ.εγαλειον, έκ

τούτου δέ συνάγεται δτι το μεγαλεΐον εκείνο δεν ήτο άνυπόστατον*
αλλά καιρός είναι νά έπιχειρήσωμεν την κατά μέρος έξιστόρησιν’ της
περίοδον ταύτης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'.
Οέ πρώτος τρεις βασιλείς τής μακεδονικής δυναστείας.

Βασίλειος Α '. — Λέων ST f. — Κωνσταντίνος Ί ΐ.

Ειδομεν έν τώ τέλες τού προηγουμένου τόμου διά τίνων περιπετειών

δ ιδρυτής τής μακεδονικής δυναστείας Βασίλειος προήχθη, άπο εύτε-
λούς υπηρέτου ένδς τών μεγιστάνων τής Κωνσταντινουπόλεως, είς το
περίβλεπτον αξίωμα τού ρ.ονάρχου τής ’Ανατολής. Ίν α άξιωθή τοιαύ-
της ρ.εταβολής τής εαυτού τύχης, ούδέν μέγα ή άπλώς γενναΐον επρα-
ξεν* άπ* εναντίας δεν άνεβη τάς κυριωτέρας τής κλίμακος εκείνης βαθ-
ρ.ίδας, είμή διά πολυειδώς αισχρού έξευτελισμού και διά κακουργίας
δεινής. Άποπέμψας την ιδίαν σύζυγον Μαρίαν ε"λαβεν εις δεύτερον
γάρ.ον την παλλακήν τού Μ ιχαήλ F ' Ευδοκίαν την Ίγγερίνην, έπιτρε-
πων αυτή νά έξακολουθή τάς προηγουμένας προς τον βασιλέα σχέσεις,
δι* δ οι δύο πρεσβύτεροι αυτού υιοί, δ Κωνσταντίνος και δ Λέων, ενο-
μίζοντο ύπδ τών πολλών ώς τέκνα τού Μ ιχαήλ Γ '. Συνήνεσε νά μα-
στιγωθή ύπο τού έξωλεστάτου τούτου ανθρώπου την πρωίαν τής ήμέ-
ρας καθ’ ήν έπρόκειτο νά λά β ηπ α ρ’ αυτού το βασιλικόν στέμμα. Ε δ ο -
λοφόνησε τον Βάρδαν· έδολοφόνησε τον Μ ιχαήλ Γ\ Κ αί όμως αμα
γενόρ.ενος εγκρατής τών ’πραγμάτων, άνεφανη άλλος άνθρωπος. Με-
γας άνήρ βεβαίως δεν ύπήρξεν* άλλ* είχε νούν και κρίσιν* ήτο φίλερ­
γος* δεν έπτοειτο ύπο τών δυςχερειών, και προ πάντων ήτο εκ τών
χαρακτήρων εκείνων τούς δποίους εξευγενίζει ή αρχή, έκέκτητο δη­
λαδή προτέρημα ίδιάζον είς τούς ανθρώπους τούς φύσει προς κυβέρνη-
σιν ώρισμένους, ενώ οι κατά τύχην τοιαύτην λαμβάνοντες λειτουργίαν,
έξαχρειούνται ύπο τής εξουσίας. Έ τ ι έν τω βραχεί δια στήμ ατι καθ’ δ
συνεβασίλευσε μετά τού Μ ιχαήλ Γ ' έπεχείρησε νά συνετίση αυτόν διά
συμβουλής έντονου, ήτις ώμοίαζε τή αληθείς απειλήν. Μάλιστα Si
αφού έμονάρχησε κατά σεπτέμβιον τού 8 6 7 άνέδειξε μετριότητα πα-
 /
\

Χαρακτήρ τ©ύ Βασιλείου Νέα όργάνωσις του Κράτους. Εκκλησία. 6ί

Οών και σύνεσιν κυβερνητικήν, και διοικητικήν εμπειρίαν και χρηστό­

τη τα ατομικήν, την οποίαν δεν ήδυνήθησαν νά άρνηθώσιν ούδ’ αυτοί
οί αυστηρότεροι κριταί της μεσαιωνικής ημών βασιλείας. "Ινα έκτιμ η -
σωμεν δικαίως την πολιτείαν του άνδρός τούτου, δεν πρέπει να λησ-
μονήσωμεν οτι μ,ακρά πείρα είχεν αποδείξει όπόσον αδύνατον ητο νά
έφαρμοσθώσι καθ’ ολοκληρίαν αί μεγάλαι άρχαί της εκκλησιαστικής
καί πολίτικης μεταρρυΟμίσεως, περί ών έπραγματεύΟημεν έν τω προη­
γούμενο) βιδλίω . Αί άρχαί έκεΐναι ήσαν τοσούτον άλλότριαι τού χ α -
ρακτηρος καί των δοξασιών της μείζονος μερίδος των τού κράτους
κατοίκων, ωςτε αντί νά ένισχύσωσιν, άπεναντί-ας έξησΟένισαν αυτό,
καί επί τέλους παρήγαγον μίαν τών φοβερωτέρων ακολασιών έξ όσων
αναφέρει ή ιστορία. γΗ το λοιπόν πρόδηλον ότι έπρεπε νά τεθώσιν έκ
μέσου, κατά τό πλείστον τούλ.άχ ιστόν, τό δέ κράτος νά άναδιοργανωθή
κυρίως επί τν) βάσει τών υφισταμένων εκκλησιαστικών θεσμών καί
κοινο)νικών περιστάσεων. Τούτο' ενόησε κώλλιστα ό βασιλεύς* καί η
άλ.ηθεια είναι οτι εντός τού πεπρωμένου τούτου κύκλου έπραξεν o,Tt
ητο δυνατόν προς συντηρησιν καί κραταίωσιν της καταστάσεως τών
πραγμάτων της άπ’ αίώνος τότε μορφωθείσης έν ταις εσχατιαΐς τα ύ -
ταις της Ευρώπης. Τό πρώτιστον άντικειμενον, εις ο έπέστησε την
προςο/ήν άμα (κοναρχήσας, ύπήρξεν ή τών εκκλησιαστικών πραγμά­
των ρύθμισις. Έ π ί τού πατριαρχικού θρόνου έκάθητο ο Φώτιος, δςτις
έξεπροςώπει την μερίδα εκείνην τών ιεραρχών καί τών λαϊκών, οϊτινες
άπεδέχθησαν μέν την τών εικόνων άναστήλωσιν, άλλα διέσωζον έλευ*
θερίαν δοξασιών καί τρόπων άναμιμνήσκουσαν μέχρι τίνος τά φρονή­
ματα τών οπαδών τής μεταρρυΟμίσεως. Κ ατέναντι δέ αυτού iViraTO
ό Τγνάτιος έχων μεθ* εαυτού άπαντας τούς άπολνύτους θιασώτας τών
άργα«*>ν κ α θ εσ ^το )ν . Οί πρώτοι ήσαν ευάριθμοι, οι δέ τελευταίοι ά -
συγκρίτως πλειότεροι, καί τόσω μάλλον επικίνδυνοι, όσω επειδή ο Φ ώ ­
τιος ει^ε περιέλθει άναφανδόν εις ρήξιν προ: τόνάρχιερέα τής ’Ρ ώ μ η ς,
οί δέ ιγνατιανοί ήσαν φυσικοί τού άρχιερέως τούτου σύμμαχοι, ούτος
είχεν έν αύτω τω κράτει μερίδα ίσχυράν, δ ι’ ής ήδύνατο νά ταρώττη,
άδιακόπως τά πνεύματα καί τά πράγματα. Ή περιπλοκή αύτη δεν
συνέφερε κατ* ούδένα λόγον εις τον Βασίλειον, όςτις είχεν άνάγκην
εσωτερικής ησυχίας, ινα διεξαγάγη άπερισπάστως τήν πολιτικήν καί
διοικητικήν αυτού άναδιοργάνωσιν. "Οθεν άπεφάσισε νά άπαλλαγή
άμεσα» ς τής δυςχερείας εκείνης, καί άπό αυτής*τής έπιούσης τής άνά-
( ε ΛΛ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ίΙΑΠλΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. δ ' . ) 5
66 Διοίκησις.

γορεύσεως αυτού ημέρας κατεβίβασε τού , πατριαρχικού θρονου τον

Φώτιον, και άνεκάλεσεν εις αυτόν τον Ιγνάτιον, Τ ά καθέκαστα της
μεταβολής ταύτης και αι νέαι σχέσεις, εις ας ο>ς εξ αυτής περιήλθεν
η εκκλησία ημών πρός την δυτικήν εκκλησίαν, θέλουσιν έκτεθή έν τω
τελεί τού παρόντος βιβλίου, όπου σκοπούμεν νά ίστορήσοψ,εν έν έκτά-
σει δπωςούν και άνευ διακοπής τά μεταξύ ανατολής καί Ρύσεως περί
τού σπουδαίου τούτου αντικείμενου διατρέξαντα επί τής μακεδονικής
δυναστείας, ήτοι από Φωτίου μέχφι Κηρουλαρί&υ· Ενταύθα αρκεί νά
παρατηρήσωμ,εν ότι ό βασιλεύς πολιτευθείς έπιτηδειότατα πρός τε
τούς ίγνατιανούς καί τοος φωτιανούς άφ' ενός, καί πρός τον αρχιερέα
τής 'Ρώ μ ης άφ* ετέρου, ού μόνον την εσωτερικήν ειρήνην επί τέλους άπο-
κατέστησεν, αλλά καί κ α τ’ ούδέν έθυσίασε τάς προνομίας καί την
ανεξαρτησίαν τής ανατολικής εκκλησίας.

Συγχρόνως δέ ένησχολήΟη άνενδότως εις την βελτίωσιν τής καθ’

όλους τούς κλάδους δεινώς παοαλελυμένης διοικήσεως. Τό ταμειον ήτο
κενόν επί τοσούτον, ώςτε ό βασιλεύς ήναγκάσθη νά δαπανήση εξ ίδιων
είς τά έ'ξοδα τής άναγορεύσεως αύτού. Έ κ τού ύπό τού Θεοφίλου καί
τής Θεοδώρας άποταμιευθέντος θησαυρού, όςτις συνεποσούτο είς 1 4 0
περίπου έκατομμ,ύρια δραχμών, καί έξ όλων των εκτοτε έν διαστή-
ματι 11 ετών είςπραχθέντων τακτικών είςοδημάτων, δεν ύπελείποντο
καθ’ ήν ημέραν έκυριάρχησεν ό βασιλεύς έν τω δημοσίω ταμείω είμ,ή
τρία καί μόνα κεντηνάρια ήτοι 3 2 4 , 0 0 0 δραχμών. Ε π ε ιδ ή ού μικρόν
μ,έρος τών χρημ,άτων τούτων έσπαταλήθη είς δωρεάς τού Μιχαήλ F ,
ό βάσιλεύς ευρών τήν σημ-είο>σιν τών ούτως άτόπως δαπανηθέντων,
συνεκάλεσεν αμέσως τήν σύγκλητον καί καθυπέβαλεν είς αυτήν τήν
ύπόθεσιν. Ή δε άπεφάσισεν δμοφώνως ότι τά χρήματα ταύτα πρέπει
νά έπιστραφώσιν είς τό δημόσιον άλλ* δ βασιλεύ; «τό άγαν ύπο-
θραύων δίκαιον τάς ήμισείας ών περ ελαβον έκαστος άντιστρέψαι πρός
τό βασιλικόν ταμ.εΐον έκέλευσεν.» Εντεύθεν δέ είςεπράχθησαν αμέσως
3 0 0 κεντηνάρια, ήτοι 3 2 , 4 0 0 , 0 0 0 δραχμών, δ ι’ ών ήδυνήθη δ νέος
ήγεμών νά έπαρκέσγ) είς τάς πρώτας καί μάλλον κατεπειγούσας τής
ύπηρεσίας άνάγκας. Ά-λλ* εύρε καί άλλην πρόχειρον χρηματικήν συν­
δρομήν. Ό Μ ιχαήλ Γ ', αφού κατησώτευσεν όλον τό βασιλικόν τα-
μειον, είχε χωνεύσει καί τά πολυτιμότατα τών έν τοις άνακτόροις πο-
λ ΐτίμ ω ν κοσμημάτων, τά δποΐα ειχον κατασκευασθή έπί Θεοφίλου*
 Νομοθετικά Εργα. 67

μ.ίαν χρύσην πλάτανον, δύο δλοχρύσους γρύπας, δύο χρυσηλάτους

λέοντας, εν δλόχρυσον οργανον, πολλά των επί της τραπέζης χρυσω­
μάτων καί πολλάς βασιλικάς στολάς τάς μεν δλοχρύσους, τάς $ i
χρυσοϋφάντους, ολκήν ενχοντα άπαντα ούχί ελασσόνα των 2 0 0 κεντη-
ναρίων, ήτοι 2 1 , 6 0 0 , 0 0 0 περίπου δραχμών, μεταβαλών 81 τον χρυ­
σόν τούτον εις νόμισμα, ήτοιμάζετο νά καταδαπανήση καί τούτο.
Ευτυχώς άπέθανε πριν η έκτελέση το βούλευμά του, ώςτε δ Βασίλειος
Σ υνήθ η νά μεταχειρισθή τά χρήματα εκείνα εις κοινωφελέστερας δ α -
πάνας. Τοιουτοτρόπως δε πορισΟείς 5 4 , 0 0 0 , 0 0 0 κα τά τάς πρώτας
ημέρας της βασιλείας του, έψρόντισε συγχρόνως περί τού μέλλοντος
ί ι * αύστηράς άλλα δικαίας των νενομισμένο^ν φόρων είςπράξεως* καί
τοσαύτην ειςήγαγεν έν τη διοικήσει τών οικονομικών τάξιν καί ακρί­
βειαν, ώςτε λέγεται ότι οί φορολογούμενοι κατήντησαν, προϊόντος τού
χρόνου, νά ρ„ή ενχωσιν άπαίτησίν τινα νά ύποβάλωσι κα τά τού δ η ­
μοσίου. Τούτο είναι βεβαίως ύπερβολή* άλλ* έκ της ύπερβολης ταύ-
της τού εγκωμίου συνάγεται τουλάχιστον εύλόγως δτι περιεστάλη-
σαν πολλαί καταχρήσεις εξ εκείνων, αίτινες ησαν συνηθέσταται εις τό
τότε επικρατούν φορο7νθγικδν σύστημα.

Ό Βασίλειος έβε7ντίωσεν ώςαύτως τδ προςωπικδν της διοικήσεως καί

της δικαιοσύνης, διορίσας εις τάς υπηρεσίας ταύτας ανθρώπους πεπαιδευ­
μένους άμα καί χρηστούς, έπιτηρών άδιακόπως τάς πράξεις αυτών, καί
άπαιτώνιδίως νά προστατεύωνται οί πένητες κατά της πιέσεως τών ισχυ­
ρών* ώςτε, α ισονομία πάσα καί δικαιοσύνη ώςπερ από Ttvoc ύπερορίου
φυγής έδόκει κατιέναι προς τον βίον καί τοϊς άνθρώποις έμπολιτεύε-
σθαι.» Δεν άξιούμεν τη άληθεία oxt επανήλθε τότε δ χρυσούς αιών, αλλά
μετά την ακολασίαν καί αναρχίαν την επί Μ ιχαήλ Γ ' έκ συστήματος
έπικρατησασαν, ητο φυσικώτατον οί άνθρωποι νά μακαρίζωσιν εαυ­
τούς βλέποντες την νέαν κυβέρνησιν άγωνιζομένην τουλάχιστον, άν
οχι κατορθούσαν πάντοτε, νά έφαρμόση έξ ίσου τον νόμον εις παν τδ
ύπήκοον. Κ α ί επειτα τά άχριτούδε σωζόμενα καί έν μέρει ίσχύοντα
παρ’ ήμιν έ'τι νομοθετικά τού Βασιλείου έργα μαρτυρούσιν δπόσον έν-
δελεχώς έπερ.ελήθη την ρύθμισιν τού κλάδου τούτου της κυβερνησεως.
Ν αι μέν έν τη άντιδράσει ήτις έπήλθε τότε κατά τής μεταρρυθμίσεως
κατηργήθησαν πολλοί αυτής αστικοί, γεωργικοί καί οικονομικοί νό­
μοι, οίτινες ήδύναντο ίσως νά διατηρηθώσιν, άλλ’ ή αλήθεια άπαιτεΐ
5*
 /

68 Νομοθετικά έργα.

νά δμολογήσωμ,εν ότι την έ'κδοσιν της νε<χς νομοθεσίας ό'έν προεκάλεσε

μόνη η έπιθυμ,ία του να έξαλειφθώσιν οί νεωτερισμοί της προηγούμε­
νης περιόδου. Την έκδοσιν της νέας νομοθεσίας είχονΓκαταστήσει απα­
ραίτητον σπουδαιότατοι λόγοι. Ή Έχ.Ιογη του Λέοντος και του Κων­
σταντίνου, δσφδηποτε σωτηρίους καινοτομίας καί άν είςήγαγεν ώς
προς πολλά ζητήμ.ατα του αστικού δικαίου, ητο εργον έπίτομον καί
διά τούτο άνεπιτήδεον νά αναπληρώσει καθ’ όλα τάς συλλογάς του
Ιουστινιανού, ώς προς τά μ.έρη αυτών όσα δεν έτροπολογήθησαν. * 0 -
θεν δικα στα ί καί νομοδιδάσκαλοι ήναγκάζοντο πάλιν νά άνατρέχω-
σιν είς τάς συλλογάς έκείνας προς ρύθμ,ισιν των έννόμων σχέσεων. Πλήν
τούτου ή *ΕχΛογη διά το έπίτομον δεν ήδυνήθη ούτε ρητώς νά κατάρ­
γησή τούς μετά τον ’Ιουστινιανόν είς άχρηστίαν περιπεσοντας δρι-
σμούς του δικαίου, ούτε νά διαλύσε) τάς αντιφάσεις όσαι προέκυψαν
μεταξύ των συλλογών τού ’Ιουστινιανού καί των κατόπιν έπιγενομ,έ-
νων τροποποιήσεων. Τελευταϊον καί η έπιστήμ,η έν γένει τού δικαίου
προηχθη δπωςούν διά των έρμ.ηνειών όσας έγραψαν έκτοτε πολλοί νο­
μοδιδάσκαλοι είς γλώσσαν ελληνικήν, η δέ νομική αύτη φιλολογία
κατήντησε νά έξωθήσε) πολλαχού τον νόμον καί νά λάβει την θέσιν
αυτού τόσφ μ,άλλον, όσφ τά κείμενα τών ιουστινιάνειων συλλογών,
οντα λατινιστί γεγραμμένα, άπέβησαν είς τούς πολλούς ακατάληπτα.
Έ ν άλλαις λέξεσι περί τά τέλη της 9 εκατονταετηρίδάς έπεκράτησε
μεγάλη τις εν τγ νομοθεσία σύγχυσις, ανάλογος της ανωμαλίας ην
έζήτησε νά θεραπεύσει διά τών συλλογών αύτού δ ’Ιουστινιανός προ
3 0 0 καί επέκεινα ενιαυτών.
Τούτου λοιπόν τό παράδειγμα μιμούμενος δ Βασίλειος δ Μακεδών
έπεχείρησε νά συλλέξε) έκ τών νομικών συγγραφών όσαι έξεδόθησαν
μετά την ίουστινιάνειον νομοθεσίαν, τάς χρησίμους είς την ^ύθμ,ισιν τών
νομικών σχέσεων καί νά συναρμολογήσει ούτω οσον ένεστι πλήρη ελ­
ληνιστί συντεταγμ.ένον κώδηκα τού ίσχύοντος δικαίου, διαλύων τάς
ύπαρχούσας έν ταϊς συγγραφαΐς εκείναις αντιφάσεις, άφαιρών τά
απηρχαιωμένα αύτών μέρη, καί προςθέτων τούς μετά τον ’Ιουστινια­
νόν έκδοθέντας ευαρίθμους νόμους. Δύο δέ επί τούτω έγένοντο έργα·
τό πρώτον δημοσιευθέν έν τώ μ,εταξύ τού έτους 8 7 0 καί τού έτους
8 7 8 , ώνομάσθη Πρόχειρος νόμος, καί ήτο, ώς έκ τού ονόματος δη-
λούται, έπιτομ,ή τών ούσιωδεστέρων διατάξεων τών ΕΙςηγήσεων, τού
Πανδέκτου, τού Κώδηκος καί τών νεαρών τού ’Ιουστινιανού, περιε-
 Στρατός καί στόλος. 69

λάρ.βανε δε καί τινα εκ τής Ε κ λ ο γ ή ς του Δέοντος καί του Κωνσταν­

τίνου, ήτις ρητώς κατηργήθη διά του προχείρου τούτου νόρ,ου. Τ ο δέ
ετεοον εργον, τό οποίον ε’δηρ.οσιεύθη εν ετει 8 8 4 , ήτο εν πλάτει γενο-
ρ.ένη' συλλογή καί κατάταξις. των εν ίσχύϊ ορισμών τού δικαίου, συνέ-
κειτο έκ βιβλίων 4 0 , καί ώνορ.άσθη Άναχάθαρσις τών νόμων. Μ ετά
την έκδοσιν της άνακαθάρσευκ έγένετο εν ίτει 8 8 5 δεύτερα έκδοσις
τού Προχείρου, έπιδιορθωθέντος έπ ιτή βάσει της ρ,εγαλητέρας εκείνης
συλλογής καί ρ,ετονορ,ασθέντος 'Επαναγωγή των νόμων. Βραδύτερον
πάλιν δ τού Βασιλείου υιός καί διάδοχος Λέων έκρινεν άναγκαιον νά
έκδώση το δεύτερον ώςαύτως καί αυτήν τάν Άνακάθαρσιν των πα­
λαιών νό^ων. Έ π ρα ξε δε τούτο 4 ή 5 ετη προ τού 9 1 7 , οτε α π ί­
θανε, διαιρέσας την δευτέραν ταύτην έκδοσιν εις 6 0 βιβλία, καί όνο-
ρ.άσας αυτήν Βασι.Ιιχά.

Κ α ί ταύτα piv έγένοντο διά χρόνου ρ,ακρού* τήν δέ τού στρατού

αναδιοργάνωσή έδέησε νά διαπράξη ευθύς έξ αρχής. Τ ο κράτος έπιέ-
ίετο πανταχόθεν ύπό πολερ.ίων ποικίλων, ή δέ πεζική καί ναυτική
αυτού δύναρ.ις ε ί/ε καταντήσει εις δεινήν παραλυσίαν. Τνα δώσωρ.εν
εννοιάν τινα τής άθλιότητος εις ήν είχον περιέλθει κα τά τούτο τά
πράγρ.ατα, άρκ,εΐ νά άναφέρωρ.εν ενταύθα δύο γεγονότα. Τ ω 8 6 7 ο
ήγερ.ών των παυλιανιτών Χρυσόχειρ, δ τού Καρβεα διάδοχος, είχε
προελθεί ρ.έχρι Νικορ.ηδείας καί Εφέσου, και λαβών παρά Βασιλείου
προτάσεις περί ειρήνης έτόλρ,ησε νά άπαντήση* «εί'περ έθέλοις, ώ βα­
σιλεύ, ρ,εθ* ήρ.ών ειρήνην έπιτελέσαι, άπόστηθι τής κ α τ ’ ανατολήν
εξουσίας σου, τής δε προς δύσιν άντέχου, καί είρηνεύορ.εν ρ.ετά σου.
Είδε ρ,ή, σκοπεύομεν όλως ινα σε καί τής βασιλείας έξοστρακίσωρ,εν.)»
Δύο δέ έτη πρότερον οι 'Ρώ σοι, επί 2 0 0 ρ.όνον έπιβαίνοντες τρεχαντη­
ριού, ήπείλησαν καί αυτήν τήν βασιλεύουσαν. Οι στρατιω τικοί κα τά ­
λογοι ειχον έλαττο>θή, δ ιό τ ι τά δηρ.όσια χρήρ,ατα αντί νά δ α π α -
νώνται εις συντήρησιν τού στρατού, είδορ.εν πού καί πώς κατησω -
τεύοντο επί Μ ι/α ή 7. Γ '. Ό σάκις δέ ή κυβέρνησις δέν ήτο πλέον δυνα­
τόν νά ρ.ή έκπέρ,ψτ) κατά τών πολερ.ίυ>ν στρατόν τινα, ένόρ,ιζεν ότι
θεραπεύει τήν χρείαν ταύτην διά. συρφετού ανθρώπων, έκ τού προχεί­
ρου άθροισθέντων καί ολως άνασκήτο>ν, οϊτινες φυσικω το> λόγω δ ιε-
7,ύοντο άρ,α άπαντήσαντες τον εχθρόν, ή καί πριν τον ιδωσι. Δέν ήξεύ-
ρορ.εν άνδ Βασίλειος διέταξέ τι περί άποκαταστάσεως τών στρατιω -
 /

68 Νομοθετικά έργα.

νά δμολογησωμ,εν δτι την έκδοσιν της νέας νομοθεσίας δεν προεκάλεσε

μ,όνη ή επιθυμία του νά έξαλειφθώσιν οί νεωτερισμοί της προηγουμέ-
νης περιόδου. Την έκδοσιν της νέας νομοθεσίας εΐχονκαταστήσει απα­
ραίτητον σπουδαιότατοι λόγοι. Ή ΈχΑογη του Λέοντος καί του Κων­
σταντίνου, δσωδήποτε σιυτηρίους καινοτομίας καί άν ειςήγαγεν ώς
προς πολλά ζητήμ.ατα του αστικού δικαίου, ήτο εργον έπίτομον καί
διά τούτο άνεπιτήδειον νά άναπληρώση καθ’ όλα τάς συλλογάς του
Ιουστινιανού, ώς προς τά μέρη αυτών όσα δεν έτροπολογήθησαν. " 0 -
θεν δικα στα ί καί νομοδιδάσκαλοι ηναγκάζοντο πάλιν νά άνατρέχω-
σιν εις τάς συλλογάς έκείνας προς ρύθμισιν των έννόμων σχέσεων. Ιίλην
τούτου ή ΈχΑογη διά το έπίτομον δεν ηδυνήθη ούτε ρητώς νά κατάρ­
γησή τούς μετά τον ’Ιουστινιανόν εις αχρηστίαν περιπεσόντας ορι­
σμούς του δικαίου, ούτε νά διαλύση τάς αντιφάσεις δσαι προέκυψαν
μεταξύ των συλλογών τού Ιουστινιανού και των κατόπιν έπιγενομ,έ-
νων τροποποιήσεων. Τελευταιον καί η έπιστημη έν γένει τού δικαίου
προήχθη δπωςούν διά των ερμηνειών δσας έγραψαν έκτοτε πολλοί νο­
μοδιδάσκαλοι εις γλώσσαν ελληνικήν, ή δέ νομική αύτη φιλολογία
κατήντησε νά έξωθηση πολλαχού τον νόμον καί νά λάβη την θέσιν
αυτού τόσω μάλλον, δσω τά κείμενα τών Ιουστινιάνειων συλλογών,
δντα λατινιστί γεγραμμένα, άπέβησαν είς τούς πολλούς ακατάληπτα.
Έ ν άλλαις λέξεσι περί τά τέλη της 9 εκατονταετηρίδος έπεκράτησε
μεγάλη τις έν τη νομοθεσία σύγχυσις, ανάλογος της ανωμαλίας ην
έζήτησε νά θεραπεύση δ“ιά τών συλλογών αύτού δ Ιουστινιανός προ
3 0 0 καί επέκεινα ενιαυτών.
Τούτου λοιπόν τό παράδειγμα μιμούμενος δ Βασίλειος δ Μακεδών
επεχείρησε νά συλλέξη έκ τών νομικών συγγραφών δσαι έξεδόθησαν
μετά την ιουστινιάνειου νομοθεσίαν, τάς χρησίμους είς την ρύθμισιν τών
νομικών σχέσεων καί νά συναρμολόγηση ουτω δσον ενεστι πληρη ελ­
ληνιστί συντεταγμένον κώδηκα τού ίσχύοντος δικαίου, διαλύων τάς
ύπαρχούσας έν ταις συγγραφαις έκείναις αντιφάσεις, άφαιρών τά
απηρχαιωμένα αυτών μέρη, καί προςθέτων τούς μετά τον Ιουστινια­
νόν έκδοθέντας ευαρίθμους νόμους. Δύο δέ επί τούτψ έγένοντο έργα*
τό πρώτον δημοσιευθέν έν τφ μεταζύ τού έτους 8 7 0 καί τού έτους
8 7 8 , ώνομάσθη Πρόχειροί: νόμος, καί ητο, ώς έκ τού ονόματος δη-
λούται, επίτομη τών ούσιωδεστέρων διατάξεων τών Είςηγησεων, τού
Πανδέκτου, τού Κώδηκος καί τών νεαρών τού Ιουστινιανού, περιε-
 Στρατός καί στόλος. 69

λάμ-βανε δέ καί τινα εκ της Ε κλογ ής του Λέοντος και του Κωνσταν­
τίνου, ήτις ρητώς κατηργήθη διά του προχείρου τούτου νόμ,ου. Τ ο Si
έτερον εργον, το οποίον έδημ,οσιεύθη έν έτει 8 8 4 , ήτο έν πλάτει γενο-
αένη’ συλλογή καί κατάταξις των εν ίσχύϊ ορισμών του δικαίου, συνέ-
κειτο έκ βιβλίων 4 0 , καί ώνομ.άσθη Άνακάΰαρσις ζών νόμων. Μ ετά
την έκδοσιν της άνακαθάρσεως έγένετο έν ε’τει 8 8 5 Δευτέρα έκδοσις
τού Προχείρου, έπιδιορθωθέντος έπ ίτή βάσει τής (/.εγαλητέρας εκείνης
συλλογής καί [/.ετονοαασθέντος 9Εχαναγωγη ζών νόμων. Βραδύτερον
τ:άλιν b τού Βασιλείου υιός καί διάδοχος Λέων έκρινεν αναγκαίο ν νά
έκδώσ^ το δεύτερον ώςαύτο^ς καί αυτήν τάν Άνακάθαρσιν τών πα­
λαιών νόμων. Έ π ρα ξε δέ τούτο 4 ή 5 ετη προ τού 9 1 7 , ότε ά π έ-
θανε, διαιρέσας την Δευτέραν ταύτην εκδοσιν εις 6 0 βιβλία, καί ονο-
μ.άσας αυτήν ΒασοΜχά.

Κ α ί ταύτα μ.έν έγένοντο διά χρόνου μ,ακρού· τήν δέ τού στρατού

άναδιοργάνωσιν έδέησε νά διαπράξγ, ευθύς εξ αρχής. Τ ο κράτος έπιέ-
ζετο πσνταχόθεν ύπο πολερ.ίων ποικίλων, ή δέ πεζική καί ναυτική
αυτού δύναμ.ις είχε καταντήσει εις δεινήν παραλυσίαν. Τνα δώσωμ,έν
έννοιαν τινα τής άθλιότητος εις ήν είχον περιέλθει κα τά τούτο τά
πράγμ.ατα, αρκεί νά άναφέρωμ.εν ενταύθα δύο γεγονότα. Τ ω 8 6 7 ο
ήγεμ.ών τών παυλιανιτών Χρυσόχειρ, b τού Καρβέα διά δοχος, είχε
προελθεί μ,έχρι Ν ικομήδειας καί Εφέσου, καί λαβών παρά Βασιλείου
προτάσεις περί ειρήνης έτόλρ,ησε νά άπαντήστ)* «εί'περ έθελοις, ώ βα­
σιλεύ, ρ.εθ* ήρ.ών ειρήνην έπιτελέσαι, άπόστηθι τής κ α τ’ ανατολήν
εξουσίας σου, τής δέ προς δύσιν άντεχου, καί ειρηνεύουν μ,ετά σού.
Είδε ρ.ή, σκοπεύομεν δλως ίνα σε καί τής βασιλείας έξοστρακίσωμεν.»
Δύο δέ έτη πρότερον οί 'Ρώ σοι, επί 2 0 0 μ,όνον έπιβαίνοντες τρεχαντη-
ρίων, ήπείλησαν καί αυτήν τήν βασιλεύουσαν. Οι στρατιωτικοί κα τά ­
λογοι είχον έλαττωθή, δ ιό τι τά δημόσια χρήμ.ατα αντί νά δ α π α -
νώνται εις συντήρησιν τού στρατού, εϊδομ.εν πού καί πώς κατησω -
τεύοντο επί Μ ιχαήλ Ρ . Ό σάκις Si ή κυβέρνησις δέν ήτο πλέον δυνα­
τόν νά μή έκπέρ.ψ*/} κατά τών πολεμίων στρατόν τινα , ένόμ.ιζεν ότι
θεραπεύει τήν χρείαν ταύτην δ ιά συρφετού ανθρώπων, έκ τού προχεί­
ρου άθροισθέντων καί όλως άνασκητών, οίτινες φυσικοί τω λόγ<ρ δ ιε-
λύοντο άμ,α άπαντήσαντες τον εχθρόν, ή καί πριν τον ΐδω σ ι. Δεν ήξεύ-
ρομ,εν άνό Βασίλειος διέταξε τ ι περί άποκαταστάσεως τών στρατιω ­
70 Αί εν Ααλματίςι -ττ^λεις καί αί σλαυϊκαί φυλαί.

τοτοπίων. Αί περί τούτου συ^ζόμεναι νεαραί άρχονται άπό τού έγγόνου

αυτού, Κωνσταντίνου τού Πορφυρογέννητου* αλλά το βέβαιον είναι
δτι έπεχείρησε μεγάλην νεοσυλλεξίαν καί δτι οι νέοι ούτοι στρατιώ-
τα ι έγυμ,νάσθησαν διά μελέτης τακτικής καί πόνο>ν ενδελεχών περί
πάσας τάς ασκήσεις της πολεμικής τέχνης, καί έθίσθησαν εις την ευ­
ταξίαν καί την εύπείθε(αν. Τα ύτα λέγει δ εκ προςτάγματος τού Πορ­
φυρογέννητου γράψας την συνέχειαν τού Θεοφάνους, προςθέτων άφελώς
αλλά όρθώς δτι εάν «ουδέ των βαναύσων καί χυδαίων τεχνών ούδε-
[λίαν έστίν είδέναι προ τού μαθεΐν,» βεβαίως δεν είναι έπιτετραμμέ-
νον τω βουλομένω νά φαντάζεται δτι γνωρίζει την πολεμικήν επι­
στήμην η τέχνην δίχα μ.αθήσεως καί ικανής εμπειρίας. Ουδέ εις την
άσκησιν τού νεοσυλλέκτου στρατού ήρκέσθη δ Βασίλειος, άλλ* άνέμιξε
τά νέα ταύτα τάγματα μετά των ολίγων σωζορ,ένων παλαιμάχων,
και το σπουδαιότερον επέστησεν ηγεμόνας τού στρατού επιτηδείους)
έπήρκει δαψιλώς εις τάς άνάγκας αυτού, έβράβευε τούς αριστεύοντας,
έτιμοίρει τούς οοιθυμούντας, καί έν γένει παρεσκεύασε την στρατιω­
τικήν εκείνην άναδιοργάνωσιν, ήτίς έμελλεν επί τής μακεδονικής δυ­
ναστείας νά σώση καί νά κλειση το κράτος. Την Si βελτίωσιν τής
ναυτικής δυνάμεως έπέτρεψεν, ως φαίνεται, εις τον στρατηγόν των
πλωίμων Νικήταν Ώορύφαν, περιφανή θαλάσσιον ήρωα των χρόνων
εκείνων. Ό Ώορύφας ήτο έν τή ύπηρεσία προ καιρού καί 'μηδέν μέν
ήδυνήθη νά πράξη γενναΐον, επί ντής άθλιας κυβερνήσεως τού Βάρδα
καί τού Μ ιχαήλ Γ ', άλλ’ ούδέν ήττον διετέλει πιστός προς τον τελευ-
ταιον τούτον βασιλέα επί τοσούτον ιόςτε κα τ’ άρχάς ήθέλησε νά εκδίκηση
τον θάνατον αυτού* μ,ετ’ ολίγον δμως συνεβιβάσθη προς τον Βασίλειον
καί ελαβεν επί τής νέας των πραγμάτων καταστάσεως άφορμάς ποι­
κίλας νά κατάδειξη τά λαμπρά αύτού προτερήματα.

Τ ώ οντι ευθύς ώς έμονάρχησεν δ Βασίλειος άπεδείχθη δποΐον ήτο

το .αξίωμα τού κράτους δσάκις έκυβερνάτο ύπο άνδρος ήξεύροντος νά
ώφεληθή άπο των πόρων αύτού καί των δυνάμεων. Είδομεν δτι επί
τού μεταξύ Θωμά καί Μ ιχαήλ Τραυλού εμφυλίου πολέμου άπέβαλον
τήν κυριαρχίαν των έν Κωνσταντινουπόλει βασιλέων οί εις τά ενδό­
τερα τής Δαλμ.ατίας Ζουπάνοι καί αύταί αί παράλιαι τής χώρας εκεί­
νης πόλεις (σελ. 6 6 0 τού τρίτου τόμου)* αλλά έξ αρχής τής τού
Βασιλείου μ,οναρχίας 8 6 7 — 8 7 0 , α?τε πόλεις αύται καί αί περί αύτάς
 At tv Δαλματία πόλεις καί αί σλαυικαι φυλαι. 71

σλαυικαι φυλαι, πιεσθεΐσαι υπό μωαμεθανικού στολου εζητησαν ποερά

Βασιλείου επικουρίαν καί ύπέσχοντο νά ύποταχθώσινναύθις εις αυτόν.
Ό δέ ήρπασε την εύχαιρίαν καί παρασκευάσας αμέσως στολον 1 0 0
πλοίων έ'πεμ,ψεν αυτόν υπό τον Ν ικήταν Ώορυφαν. "Α μ α δε επλησια-
σεν ή δύναμ.ις αυτή, οί σαρακηνοί λύσαντες την πολιορκίαν τού Ρ α ου -
σίου άπέπλευσαν από των χωρών εκείνων. Η εντυπωσις την όποιαν
έπροξένει εις τούς συγχρόνους τι δραστηριότης του ναυάρχου τούτου
ειχονίζεται καλώς υπό του χρονογράφου λέγοντος «υίςπερ τινά πρηστή-
ριον κεραυνόν κα τά τών πολεμ-ίων εκπέμπει & ό Βασίλειος τον Ώ ορύ-
φαν. Κ α ί επειδή οί σαρακηνοί άποπλεύσαντες εκ 'Ραουσίου έπέπεσον
κατά τών παραλίων της Ιτ α λ ία ς , έκυρίευσαν την Βάριν, καί εξ α υ­
τής όρμώμενοι ελεηλάτουν την κάτω Ιτ α λ ία ν , ό Βασίλειος διέταξε
τον Ώορύφαν νά άπαλλάξη καί την χερσόνησον εκείνην από τα ύτης
της συμφοράς, άμ,α ήθελε ρυθμ,ίσει τά κατά την Δαλματίαν πράγμ.ατα.
Έ π ί τούτω δέ εζητησε την σύμπραξιν τού τε πάπα της 'Ρ ώ μ ης καί
τού αύτοκράτορος τής δύσεως Λουδοβίκου Β '* Τ ό ν πάπαν ειχεν εξευ­
μενίσει διά τής τού Φωτίου εξορίας· προς δε τον Λουδοβίκον Β ', εΐ
καί τροπολογήσας τάς επ* εσχάτων συνομολογηθείσας σχέσεις (σελ.
7 4 4 καί έπομ. τού τρίτου τόμ,ου) διετέλει πάντοτε φιλικώς δ ια κ εί-
μενος. Έ π ε ιτ α εις ουδέτερον τών δυναστών τούτων τής δύσεως συνέ-
φερεν ή έν τή Ιτ α λ ία παγίωσις τής τών σαρακηνών αρχής. "Οθεν
τή συμπράξει αυτών ό ναύαρχος Ώορύφας ανέκτησε την Βάριν καί
καθυπέταξεν αύθις τό πλεΐστον τής κάτω Ιτ α λ ία ς , τού λοιπού αυτής
μέρους καταληφθέντος ύπό Λουδοβίκου Β '. α Κ α ί ή μεν πρώτη κατά
την εσπέραν στρατεία τφ βασιλεΐ τοιούτον πέρας έδέξατο, καί τοις
εντεύθεν λαφύροις καί ττ) δόξτ) κατεκοσμ,ήθη ή βασιλεύουσα,)) λέγει
ό χρονογράφος. Α λ λ ά πριν ή προχωρήσωμ,εν, θέλομεν δια λά βει ολίγα
τινά περί τών σχέσεων εις άς περιήλθον εκτοτε προς τό κράτος a t τε
κατά την Δ αλματίαν καί αί άλλαι σλαυικαι φυλαι.
Προ πάντων έστάλησαν εις Δαλματίαν ιερείς επιτετραμμένοι νά
μ.εταδοίσωσι το άγιον βάπτισμα εις τάς σλαυ’ικάς τής χώρας εκείνης
φυλάς, ών αί πλεΐσται είχον άποβάλει προ 5 0 ενιαυτών μετά τής
κυριαρχίας τού κράτους καί τό χριστιανικόν θρήσκευμ.α. ’Αφού δε αύ­
θις εβαπτίσθησαν, αί σχέσεις αυτών προς τό κράτος έρρυθμ,ίσθησαν
ώς εξής. Αί σλαυικαι φυλαι άνεγνώρισαν μεν την ύπερτάτην τού β α ·
σιλέιυς κυριαρχίαν, ήν έξεπροςώπει ό παρ* αύταΐς έδρεύων στρατηγός
 <r

η At έν Δαλματία πόλεις και αί σλαυϊκαί φυλαί.

Δαλματίας, άλλ* b στρατηγός ούτος διιύριζε τούς κα τ’ ιδίαν άρχον­

τας έκάστης φυλής εκ των ομογενών αυτής, καί ιδίως εκ της γενεάς
εκείνης ή η ς είχεν ανέκαθεν το προνόμιον τού κυβερνάν την φυλήν
ταύτην. Πλην τούτου αί σλαυϊκαί φυλαί ύπεχρεώθησαν (Λεν νά τε-
λώσι φόρον τινά, καί νά στρατεύωσι προςκαλούμεναι ύπο τού βασι-
λέως, αλλά την (Λεν ύποχρέο>σιν της στρατεύσειυς έςεπληρουν, τον δέ
φόρον έλάχιστον όντα, είναι άδηλον άν κατέβαλλαν τακτικώς. Και
αν τον κατέβαλλαν δέ, ή έζ αυτού ωφέλεια τού κράτους δέν ητο
σπουδαία, διότι αντί τού φόρου εκείνου κατέστησαν ύποτελεϊς εις τάς
σλαυϊκάς φυλάς αί έλληνικαί της Δαλματίας .στόλεες. Το ’Ασπάλαθον
έπληρεονεν είς τούς σλαύους τούτους 2 0 0 χρυσά κα τ’ έτος, το Τρα -
γύριον, η όπως έλέγετο τότε Τετραγκούριον, 1 0 0 , ή Διόδιυρα 1 1 0 , η
νΟψαρα καί νΑρβη καί Βέκλα, άνά 1 0 0 έκτος αύτουσάυν τινών προϊ­
όντων. Αυτό το ΊΡαούσιον έτέλει είς (Λεν τον άρχοντα Ζαχλουμίας 3 6
χρυσά, είς δέ τον άρχοντα Τερβουνίας άλλα 3 6 . *Ωςτε ή της Δαλ­
ματίας άνάκτησις δι* άλλου σπουδαίου καί πραγματικού δεσμού δεν
συνηψεν αυτήν μετά. τού Βυζαντίου, είμη διά τ*ης όριστικνίς ύπο των
αυτόθι σλαυϊκών φυλών παραδοχής τού χριστιανισμού, καί διά της
ύποχρεώσεως, ην άνέλαβον αύται νά στρατεύωσιν έκ διαταγής τού
βασιλέως, ύποχρειόσεως ην τωόντι έξεπλήριυσαν αμέσως, βοηθήσασαι
τον ναύαρχον Ώορύφαν είς την κατά τών έν ’Ιταλία σαρακηνών εκ­
στρατείαν αυτού. Την ύπο των σλαύων της Δαλματίας παραδοχήν
τού χριστιανισμού παρηκολούθησε μετ’ ολίγον ή διάδοσις αυτού είς
όλας τάς γείτονας σλαυϊκάς χώρας, την άνω Μοισίαν η Σερβίαν και
την εντός τού "Ιστρου Δακίαν. Το δέ κίνημα τούτο συνδέεται ποοδή-
λως μετά της προ τινων τότε ένιαυτών διενεργηθείσης παραδοχής τού
χριστιανισμού ύπο τών [Βουλγάρων. Δ ιότι ένγένει το σύστημα της βα­
σιλείας εκείνης ητο νά εκχριστιανίση οσον ένεσην άπάσας τάς γείτο­
νας φυλάς. Εννοείτα ι δέ ότι ησχολεΐτο έτι έπιμελέστερον είς το νά
διαπράξη το θεάρεστον άμα καί πολιτικιότατον τούτο έργον ώς προς
τάς φυλάς έκείνας. όσαι έντος τού κράτους δεν ειχον είςέτι άσπασθή
την είς Χρίστον πίστιν. Έ π ί τού προκειμένου μάλιστα άζιομνημόνευ-
τον δ ι’ ημάς είναι, ότι διά τών φροντίδων τού Βασιλείου έδέχθησαν
κατά πρώτον το άγιον βάπτισμα οί της Λακο^ηκης κάτοικοι, οιτινες
μέχρι τών χρόνων τούτων, ήτοι μέ^ρι τού δευτέρου ημίσεως της 9
έκατονταετηρίδος, είχον διατηρήσει την άρχαίαν είδωλολατρείαν.

a
 ΠαυλιανΓται. "Αραβες. Ναυτικά κατορθώματα. 73

«Ίστέον, λέγει 6 Κιυνσταντίνος ό Πορφυρογέννητος, δτι οι του κά­

στρου Μαινης οικήτορες ούκ εισίν από της γενεάς των σλαύων, άλλ* έκ­
των παλαιοτέρο>ν ρωμαίων, οΐ και ρ,έχρι του νυν παρά των εντοπίων
έ7Ληνες προςαγορεύονται, διά τό έν τοίς προπαλαιοίς χρόνοις είδω λο-
λάτρας είναι καί προςκυνητάς τών ειδώλων κατά τους παλαιούς ελλη-
νας. οίτινες επί τής βασιλείας τού αοιδίμου Βασιλείου βαπτισθέντες
χριστιανοί γεγόνασιν. Ό δέ τόπος έν ώ οικούσίν έστιν άνυδρος καί
απρόςοδος, έλαιοφόρος δέ, δθεν καί την παραμυθίαν έχουσι.» Το χ ω -
ρίον τούτο μ.αρτυρεί προς τοίς άλλοις την έλληνικήν καταγωγήν των
κατοίκων τής Λακωνικής, άν καί 6 Χόπφ υποδεικνύει δτι άνεμίχθη
μετά τού αίματος αυτών, σλαυϊκόν αίμα* διότι άπαντώνται εις την
Μάνην πολλά σλαυϊκά τόπων ονόματα.

Έ νώ δε ό Βασίλειος διέδιδεν ουτο> τον χριστιανισμόν έν τ ή δύσει,

συγχρόνως κατέλυε τό έν Ά σ ία κράτος των παυλιανιτών, περί ών ώμι-
λήσαμεν έν τω τέλει τού τρίτου τόμου, καί έταπείνιυνε τούς συμμάχους
τούτων άραβας, από τού 8 7 1 — 8 7 3 , δτε δ στρατηγός αυτού Χ ρ ισ τό ­
φορος, κατατροπώσας τούς π κυλικνίτκς καί φονεύσας τον διάδοχον
τού Καρβέα αρχηγόν αυτών Χρυσόχειρα, έγένετο κύριος τής Τεφρικής.
Κ α ί έζηκολούθησαν μέν πο/λοί παυλιανΐται ύπερασπίζοντες την
θρησκείαν αύτών καί την έλευθερίαν, τή συνδρομή των άράβων, δτε
μεν περί τά δρη, δτε δέ κατά τά. ανατολικά σύνορα, άλ7,ά από τού
θανάτου τού Χρυσόχειρος άπέβαλον την προτέραν πολιτικήν σπουδαιό-
τη τα . Κ α τά δέ τών έν 'Ασία άράβων έπεχείρησεν δ Βασίλειος τω
8 8 0 καί άλ7,ην εκστρατείαν, καθ' ήν έπήνεγκεν εις αυτούς βαρείας
πληγάς, άν καί δεν ήδυνήθη νά. κατισχύση, δοιστικώς, τόσω μάλλον,
δσω από Ταρσού, από Κ ρήτης, καί από ’Αφρικής έγίνοντο αδιάκοποι
αντιπερισπασμοί, έπιμόνο)ς έπιτιθεμένων τών μωαμεθανικών στόλο>ν
κατά, τών παραλίων καί τών νήσο>ν τής Έλ7νάδος καί τής Ιτ α λ ία ς .
Κ α τ ’ αυτό εκείνο τό έτος 8 8 0 , ένω δ Βασίλειος διέτριβε περί ’Ά ­
δανα τής Κι7νΐκίας τά οποία δεν ήδυνήθη νά έκπο7αορκήσγ), δ έμίρης
τής Ταρσού Έ σμάν έπήλθε μ,ετά 3 0 μ.εγίστων πλοίων έξ έκείνιυν τά
όποια έκαλούντο τότε κομόάρια , κατά, τής έν Εύβοια Χ α λκ ίδος. ’A7v7s’
ό τότε στρατηγός τής Έλ7νάδος Οινιάτης, είςαγαγών εις τό φρούριον
εκείνο ικανήν έκ τού θέματος φυ7νχκήν, καί δπλίσας τά τ ΐίχ η διά τών
προςηκόντων άμ.υντηρίων, άπέκρουσε τήν έφοδον, καί έρ,πρήσας μέν τινα
74 ΠαυλιανΓται. νΑραβες. Ναυτικά κατορθώματα.

των πλοίων, πολλούς δέ φονεύσας των πολεμίων, ήνάγκασε τούς επι*

λοιπούς νά φύγωσι κακώς έχοντες. Έ π ε ιτ α τφ 8 8 1 δ τής Κρήτη
εμίρης Σ α ίτ δπλίσας είκοσι καί έπτά κομβάρια καί εχων έτι πλειστα
άλλα μικρότερα πλοία καλούμενα τότε σαχτονρν.ς καί yaJeciQ, έξώρ-
ρ.ησε κατά των νήσων τού Αιγαίου πέλαγους τολμήσας νά προελάση
καί μέχρι τής Προποντίδος. Τής επιδρομής ταύτης μετέσχε καί τις
έ'λλην όνόματι Φώτιος, άνήρ τολμηρός καί ενμπειρος. Έ π ί τέλους όμως
έκπλεύσας κατά των πολεμίων τούτων 6 ναύαρχος Νικήτας Ώορύφας
τά μεν είκοσι των κρητικών σκαφών κατέφλεξε διά τού ύγρού πυρός-,
φονεύσας ή καταποντώσας τούς έπιβάτας αυτών, τά δέ λοιπά ήνάγ-
κασε νά έπιστρέψωσιν εις τά ίδ ια . Ά λλ* οί εν Κ ρήτη μωαμεθανοί δεν
κατεβ>ήθησαν ύπο τής συμφοράς ταύτης, καί, ως φαίνεται, αμέσως
μετά την ήτταν δ ναύαρχος αυτών Φώτιος έτρώπη κατά τών παρα­
λίων τής Πελοποννήσου καί τών περί αυτήν νήσων. Ό Νικήτας Ώ ο ­
ρύφας, σταλείς αύθις κ α τ’ αυτών, φθάνει εις Κεγχρεάς. Έ κει μανθά­
νει ότι οί εχθροί διατρίβουσιν εις τά δυτικώτερα τής Πελοποννήσου
μέρη λεηλατούντες τά περί Μεθώνην, καί Πάτρας καί Κόρινθον χωρία*
αντί λοιπον νά άπολέση τον χρόνον πεοιπλεων την χερσόνησον, μετα­
βιβάζει έν μια νυκτί 8 ιά τού ισθμού τά πλοία αυτού άπο τής μιας
θαλάσσης εις την έτέραν καί έπιπεσών αίφνιδίως κατά τών εχθρών
δλοσχερώς αυτούς συνέτριψε, φονεύσας καί τον αρχηγόν αυτών. Συγ­
χρόνως όμως ο ήγεμών τής ’Αφρικής ειχεν έξορμήσει μετά 6 0 παμμε-
γέθων πλοίων, ών έκαστον περιελάμβανε 2 0 0 άντρας, κατά τής Κ ε­
φαλληνίας, τής Ζακύνθου καί τών παρακειμένων παραλίων. Κ α τά
τούτων έξαπεστάλη ο ναύαρχος Νάσαρ, οςτις συνεκέντρωσε τάς δυνά­
μεις αύτού εις Μεθώνην. Κ α ί έλειποτάκτησαν μεν έν τφ λιμένι τούτω
πολλοί τών ερετών αύτού, άλλ’ δ ναύαρχος 8ι αύστηράς καί επιτή­
δειας διαγωγής περιστείλας το κακόν τούτο, άναπληρο^σας δέ, διά
τής προθύμου συμπράξεως τού στρατηγού τής Πελοποννήσου Τωάν-
νου Κρητικού, τούς λειποτακτήσαντας διά τών στρατιωτών του θέμα­
τος καί τών εν αύτφ Μαρδαϊτών, έπέπεσεν άπροςδοκήτως κατά τών
πολεμίων καί ένίκησεν αυτούς περιφανώς, κατάπυρπολήσας πολλά
τών μωαμεθανικών πλοίων.
Έ κ τ ο τ ε έθαλασσοκράτησαν οι ήμέτεροι. Οί στόλοι, αυτών έπιπλέον-
τες κατά τής^Α φ ρικής, τής Σικελίας καί τής κάτω Ιτα λ ία ς, τής δ·
ποιας εν τφ μεταξύ οι σαρακηνοί ειχον καταλάβει διάφΌρα μέρη

I
 Θάνατος του Βασιλείου. Γενική εκτίμησις των έργων αύτου. 75

έκυρίευσαν πολλά εμπορικά πλοία. Κ α ί επειδή τά πλείστα εξ αυτών

ε“φερον φορτίον ελαίου, το είδος τούτο κατήντησε νά π ω λήται εν τφ
κράτει εις εύτελεστάτην τιμήν, αντί οβολού δ η λ α δή ή λίτρα . Ό Νά-
σαρ άφικόμενος εις 'Ρήγιον καί εις Πάνορμον προςεκτήσατο πολλήν
λείαν, καί τή σύνορο μή πεζικού στρατού, τού οποίου ήρχον τότε δ
πρωτοβεστιάριος Προκόπιος καί δ Λέων Ά π οστύπ π ης, ανέκτησε τδ
πλείστον της Καλαβρίας, καί έπέστρεψεν εις Κωνσταντινούπολή μετά
πολλών λαφύρων, τυχών αύτόθι ευφροσύνου δεξιώσεως. Συνέπραξαν
δέ είς το λαμπρόν τούτο επιχείρημα παρεκτδς τού Προκοπίου καί τού
Λέοντος, ό,τε Εύπράξιος δ της Σικελίας στρατηλάτης, καί δ Κεφαλ­
ληνίας Μουσουλίκης, καί δ Δυρραχίου 'Ραβδούχος, καί δ Πελοπόν­
νησου Οίνιάτης. Έ ν Σικελίο* έκτίσθη είς τιμήν τού αύτοκράτορος νέα
πόλις, ήτις ώνομάσθη Βασιλεόπολις, καί είναι ίσως ή σημερινή Π ολ ί-
τση. Δυςτυχώς μετά τήν επάνοδον τού Νάσαρ διεφώνησαν προς ά λ -
λήλους δ Λέων καί δ Προκόπιος* δ δεύτερος έφονεύΟη, δ δέ πρώτος
άνεκλήΟη ύπδ τού βασιλέως· οι διά δοχ οι αυτών ύπήρξαν ανάξιοι,
ώςτε επί τινα ετη ύπερίσχυσαν πάλιν οί σαρακηνοί έν τ ή Σικελία καί
έν τή κάτω Ιτ α λ ία . Τελευταίον όμως τω 8 8 5 απεστάλη αύτόθι
στρατηγός δ περιφανής αρχηγέτης τού οίκου των Φωκάδων, Ν ικηφό­
ρος δ Φωκάς, όςτις πολλαχώς περιέστειλε καί έταπείνωσε τούς πολε­
μίους. Εις δέ τά κατορθώματα ταύτα τού Φωκά συνετέλεσαν ούκ ολί­
γον τά τών παυλιανιτών τά γ μ α τα , τά δποία, αγόμενα ύπδ τού Δ ια -
κονίτση, πρώην ύποστρατήγου τού Χρυσόχειρος, εδωκαν ενταύθα νέα
δείγματα τής τόλμης αύτών καί τής δεξιότητος. Ά φ ' έτέρου άναφέ-
ρεται επί Βασιλείου στρατηγός Κύπρου Σταυράκιος* αλλά συγχρόνως
λέγεται, ότι οί Κύπριοι διετέλουν κατά τάς συνθήκας ύπό τε τήν
χριστιανικήν καί τήν μωαμεθανικήν κυριαρχίαν, ίσως έξ ήμισείας,
όπως επί Ιουστινιανού τού ΊΡινοτμητού (σελ. 3 2 3 τού τρίτου τόμου).
Τ δ περίεργον όμως είναι οτι εις ούδένα τών καταλόγων όσοι περί τών
θερ.άτων καί τών στρατηγών τού κράτους συνετάχθησαν επί τών
άμεσων διαδόχων τού Βασιλείου, μνημονεύεται ή Κύπρος ώς θέμα έχον
ίδιον στρατηγόν.

"Οτε λοιπόν άπεβίωσεν δ Βασίλειος τή 2 9 αύγούστου 8 8 6 , τδ ανα­

τολικόν κράτος, άν δεν είχεν ανακτήσει, παρεκτδς ολίγων, τάς
κατά τήν προηγουμένην περίοδον άφαιρεθείσας από αυτού χώρας, ου
76 Θάνατος του Βασιλείου! Γενική εκτίμησις των εργ<ον αύτου,

μόνον άλλην τινά δεν άπιόλεσεν, άλλα καί επανειλημμένες κατετρό-

πωσε τούς κυριωτάτους αυτού άντιπάλους, τούς μωαμεθανούς* ώς
προείπομεν, δεν έγκατελείφθη ο λ ις πάσα ηθική τού κράτους μεταρρύθ­
μ ισ ή , ή δέ άναδιοργάνιοσις των υφισταμένου αυτού πόριυν και δυνά­
μεων υπήρξε τοια ύτη, ώςτε συντηρούμενη καί αναπτυσσόμενη εφεξής,
πο'λλήν έπηγγέλλετο εν τω μέλλοντι την έπίδοσιν. Ό σάλος ό επί
μακρον χρόνον πα.ραχθεις εκ τού άπο τόμου άνταγιυνισμού των μεταρ­
ρυθμιστών καί των άντιμεταρρυθμιστών, καί από τού όποιου τοσούτον
είχον ό>φεληθή οί εξωτερικοί εχθροί, κατηυνάσθη ήδη κατ’ ολίγον.
Ν αι ρ,έν κ α τ’ άρχάς διά τού Οοιάρ.βου των περί τον ’Ιγνάτιον δυςη-
ρεστήθησαν οί περί τον Φώτιον* άλ>νά παρεκτος τού ότι οί τελευταίοι
ούτοε άπετέλουν έλαχίστην μειονοψηφίαν, ο Φιύτιος, ώς θέλομεν ϊδει
όταν ε*κτενέστεοον ίστορήσωμεν τά κατά το εκκλησιαστικόν μέρος,
ένόησε την ανάγκην ούχί· νά άντιπολιτευθή εις τον βασιλέα, αλλά
νά συμβιβασθή προς αυτόν, < ςτε, άποθανόντος τού ’Ιγνατίου περί τά
τέλη τού 8 7 7 , άνεκλήθη εις τον πατριαρχικόν θρόνον ό Φιύτιος καί
συνέπραξεν εκτοτε μετά τού βασιλέως, όσον ενδέχεται, εις την των
πνευμάτων είρηνοποίησιν. Οικονομία καί τάξις ειςήχθησαν εις την
διαχείρισιν των δημοσίων χρημάτων. Ό στρατός ηύζησεν, ήσκήθη και
έτάχθη υπό επιτηδείους ηγεμόνας. Ή περιστολή των καταχρήσεων
των δημοσίων υπαλλήλων καί ή αυστηρά έπιτήρησις τής διοικήσεω;
καί τής δικαιοσύνης άφ’ ενός έπολλαπλασίασαν τούς πόρους τού κρά­
τους, καί άφ’ ετέρου περιεποίησαν εις τούς κατοίκους αύτου τό κυριιύ-
τατον αγαθόν τό όποιον δικαιούται πάν έ'θνος νά ά,παιτήση από τής
κυβερνήσεώς του, την δημοσίαν καί ιδιωτικήν ασφάλειαν. Ή νορ,οθε-
σία, άν κατήργησε τάς εύγενεΐς άρχάς τής ’E x Jo y fjς καί των άλλων
νόμων τής μεταρρυθμίσεις, έξετέθη όμως επί τό μεθοδικιύτερον καί εις
γλώσσαν προςιτήν εις τό υπήκοον. /Ο τ α ν δέ παραβάλοψ.εν την νέαν
ταύτην των πραγμάτων κατάστασιν προς τήν δεινήν των πνευρ.άτων
ταραχήν ήτις έπεκράτησεν επί των τελευταίων μάλιστα βασιλέων
τής μεταρρυθμίσεις, καί προς τήν φοβέραν ακολασίαν ήτις έμίανε τό
ονομα τής βασιλείας καί τής κυβερνήσεώς επί Μ ιχαήλ Γ',.θέλομεν εν­
νοήσει τήν ευεργετικήν έντύπωσιν ήν κατέλιπεν ή μνήμη τού Β α σ ι­
λείου έν τή ανατολή. "Ο ,τι εΐπομεν πριν ή έκθέσωμεν τάς πράξεις αυτού,
τούτο λέγομεν καί άφού τάς έξεθέσαμεν. Ό άνθρωπος δεν εί^ε τήν
μεγαλοφυιαν δ ι’ ής λαμπρύνονται τά κράτη, άλλ’ είχε τον πρακτι-

4
 Θχνατος του Βασιλείου. Γενική έκτίμησις τών έργων αύτου· 77

κον και συνετόν νουν, δ ι’ ου σώζονται καί συντηρούνται. *Ήξευρε πιθα-

νο^τατα ότι οί νόμοι της μετάρρυθρ,ίσεως ήσαν άγαθώτεροι τών καθε­
στώτων νόρ,ων, άλλάπεισθείς οτι το μέγα κοινον δέν τούς απ οδέχεται
κατήργησε μέν αυτούς έπισήρ,ως, έπολιτέύθη δε ώς επί το πολύ κατά
το πνεύρ,α αυτών, άν όχι κατά το γράρ,ρ.α. Ή ξευρε βεβαίως οτι 6
Φώτιος ήτο ανώτερος τού "Ιγνατίου, άλλα δεν έδίστασε νά τον άπο-
ρ,ακρύνη,’ δ ιό τι έπείσθη οτι το μέγα κοινον δεν τον ήθελεν. Έ σ τ ρ α τ ή -
γησε σπανίως καί ετι σπανιώτερον έπιτυχώς, άλλ’ ήξευρε νά έκλέγη
τούς άνδρας εις ους άνετίθετο ή ηγεμονία της τε πεζικής καί ναυτι­
κής δυνάμεως. Δεν έκτήσατοποτέ πολλήν παιδείαν, ά λ λ ’ έξετίρ.α τά
αγαθά αύτής. "Αρια ένόησεν ότι ε’ιρ.πορεΐ ν’ άνακαλέση τον Φ ώ τω ν
άκινδύνως, τον άνεκώλεσε, καί έπέτρεψεν αύτω ν* άνοιξη μέν εν τη
Μαγναύρα σχολήν έν ή συνέρρεον πλείστοι άκροαταί, νά άναλάβη δέ
την άνατροφήν καί έκπαίδευσιν όλο^ν αυτού τών υιών, Κωνσταντίνου,,
Λέοντος, Αλεξάνδρου καί Στεφάνου. ’Α λλά προήγαγε καί έπροστά-
τευσεν ώςαύτως ο Βασίλειος την τέχνην επί τοσούτον, ώςτε 6 γερρ,α-
νος Ούγγερ, δ γράψας σπουδαιοτάτην περί της έν τω ρ,εσαιωνικφ
ημών κράτει άρχιτεκτονικής, γλυπτικής καί ζι^γραφικής συγγραφήν,
παρατηρεί, ότι επί τών χρόνων τούτων h τέχνη ου ρ.όνον δεν άπέβαλε
τήν άργαίαν λαρ.πρότητα, ά λλ’ έν πολλοϊς έ'λαβεν άξιόλογον έπ ίδο-
σιν. Κ α ί άναφέρονται μέν έργα τινά αυτού κοινωφελή, οιον νοσοκο­
μεία, γηροκορ.εΐα, ξενώνες, πτωχοκορ,εια, γέφυραι· ώς ρ.άλλον όρ.ως
ονορ,αστά έπί λαρ.πρότητι καί κορ-ψότητι λογίζονται ύπο τού χρονο­
γράφου ή μεγάλη προςθήκη ήν κατεσκεύασεν εις τά βασίλέια, ήτοι το
λεγόμενον χαιτούργιον* καί οί πολυάριθμοι ναοί ους ήγειρεν ή έξ ύ-
παρχής άνεκαίνισεν ή άλλο >ζ έπεσκεύασεν εν τε τή πρωτευούση καί
εις τά πέριξ αύτής. ’Αλλά καί περί τον κ α τ’ ιδίαν βίον υπήρξε χρηστός
και ευπρεπής άφ’ ής έβασίλευσεν. Ό πω ςδήποτε καί άν συνεζεύχθη
τήν Ευδοκίαν Ίγγερίνην, καί ό,τι δήποτε έφηρ,ίζετο περί τών δύο
πρώτων αύτής υιών, διετέλεσε προςηλωρ,ένος προς αύτήν, καί ούδεμίαν
ποτέ άπεκάλυψεν άμφιβολίαν περί τής γνησιότητος τών παίδων εκεί­
νων, Διετέλεσε δέ καί εύλαβής καί έδωκε δείγρ,ατα άναμφισβητήτου
εύγνοψ,οσύνης προς πάντας όσοι εύηργέτησαν αύτον έν ταις ήρ.έραις
τής δυςτυχίσ.ς του. Ταύτσ, λέγοντες δέν έννοούρ.εν ότι ύπήρξεν άνα-
ρ,άρτητος. Ό άνθρωπος τής έποχής του άναγκαίυ>ς εχει ή προςλαρ.-
βάνει τον χαρακτήρα αύτής. Ό Βασίλειος, εκδηλών τήν εύλάβειαν
I

78 Λέων ΣΤ'. Πώς είχον τότε οι Βούλγαροι-

αυτού ιδίως διά της κατασκευής τοσούτων ναών, συνεμερίζετο τάς

περί τούτου Δοξασίας των συγχρόνων του, ούΔέ ένόει ότι ή Κωνσταν­
ηi τινούπολης είχεν ήδη ικανά τοιαύτα της κοινής λατρείας ιδρύματα,
και οτι τά περισσεύματα τής εμφρονος αύτού οικονομικής διαχειρί-
σεως ήΔύναντο νά Δαπανηθώσιν εις- άνάγκας τού κράτους μάλλον κα-
τεπειγούσας. Μετείχε δε καί τής τότε κοινής Δεισιδαιμονίας, πιστεύων
εις την αστρολογίαν καί την μαγείαν καί προςηλωθείς τούτου ενεκεν
εις τον γόητα Θεόδωρον Σανταβαρηνον, όςτις παρέσυρεν αύτον εις πολ-
λάς αδικίας καί πολλά ατοπήματα, ώς θέλομεν ιΔει όταν έν τω τελεί
τού παρόντος βιβλίου πραγματευθώμεν περί τού εκκλησιαστικού τής
βασιλείας ταύτης μέρους. Έ νί λόγω δ Βασίλειος διέπρεπε μεν επί
πολλοΐς προτερήρ.ασιν, αλλά Δεν ήτο ανώτερος τής εποχής του, όπως
πολλοί των βασιλέιον τής μεταρρυθμίσεων. ’Α π ' εναντίας ήτο δ κατ*
εξοχήν τής εποχής ταύτης άνθρωπος, καί Διά τούτο μάλιστα ηύδοκί-
μησεν ότι έπεχείρησε την άναδιοργάνωσιν τού κράτους εντός των υφι­
σταμένων Δυνάμεων καί αδυναμιών, άγωνισθείς νά πράξν) τό εφικτόν
κα ί οχι το άνέφικτον.

Έ κ τών υιών αύτού δ πρεσβύτερος Κωνσταντίνος είχε προαποθάνει,

ώςτε ή βασιλεία περιήλθε τω 8 8 6 εις τον Δευτερότοκον Λέοντα. Ό
νέος ούτος, μαθητής γενόμενος τού Φωτίου, ελαβε μεν πάσαν τήν παι­
δείαν τήν δποίαν ήδύναντο νά λάβωσι τότε οι άνθρωποι, αλλά ού-
Δέν έκληρονόμησε τών πρακτικών τού πατρός αύτού προτερημάτων.
"Οθεν έπωνομάσθη μέν σο<ρο<: καί φιΜσοφος, αλλά απέδειξε Δι* ά-
παντος αύτού τού βίου, τού τε Δημοσίου καί τού ιδιωτικού, ότι ή
ψιλή π α ιδεία , ή περί τάς λέξεις μόνον περιωρισμένη καί γεγυμνωμένη
πάσης θετικής αρετής, εις ούδέν άλλο συντελεί, ή εις το νά κα τα-
στήση έμφανεστέραν καί μάλλον αδικαιολόγητον τήν κακίαν. Έ ξέ-
Δωκεν, ώς είΔομεν καί θέλομεν βραδύτερον ιδει, νόμους σοφούς, άλλ’
αυτός πρώτος παρεβίαζε τούς νόμους τούτους ζήσας έπανειλημμένως
μέν έν μοιχείιγ, τελέσας Δέ τέταρτον καί πολλών σκανδάλων πρόξε­
νον γενόμενον γάμον μετά τής Ζωής Καρβουνοψίνης, τής μητρός τού
Διαδόχου αυτού Κωνσταντίνου τού Πορφυρογέννητου. Ένω εποίει
επιγράμματα δι* ών έξύμνει τον διδάσκαλόν του Φώτων, καθήρεσεν
αύτον άμα βασιλεύσας, ίνα άναβιβάσν) εις τον πατριαρχικόν θρόνον
τον αδελφόν αύτού Στέφανοί, έκκαιΔεκαέτη όντα. Ένω αί πόλεις
 Λέων ΣΤ'. Πώς ειχον τότε ο! Βούλγαροι. 79

του κράτους κατεστρέφοντο υπό ποικίλων πολέμων, αυτός έγραφε λό­

γους καί προςευχάς και θρησκευτικά άσματα και ποιήματα* ένω τά
προ ποδών αυτού ησαν άθλια, αυτός συνέτασσε χρησμούς περί τού
μέλλοντος, και ένω οί στρατοί αύτού κατετροπούντο, αυτός αντέγραφε
τάς περί τακτικής καί στρατηγίας συγγραφάς των αρχαίων. Καθώς
πολλάκις συμβαίνει, ό υιός αυτός τού Βασιλείου υπήρξε τό αντίθετον
τού πατρός του. Ό μεν ητο αμαθής, αλλά πρακτικός άνθρωπος, ό δέ
λογιώτατος, άλλα παντελώς άπρακτος. "Οθεν, ούδέν άπορον ότι επί
της βασιλείας ταύτης τό κράτος ύπέστη συμφορά.ς Πεινάς* καί τούτο
τόσω μάλλον, οσω παρεκτός των "Αράβων προςεβληθη αυθις τότε ύπό
των Βουλγάρων.
Κ α τά τους χρόνους τούτους τό βουλγαρικόν κράτος συνέκειτο έκ
δύο τμημάτων ίσων σχεδόν την έκτασιν. Τό πρώτον τών τμημάτω ν
τούτων ητο ή έπέκεινα τού *Ίστρου Βουλγαρία, η τις, συγκείμενη έξ
Ηγεμονιών υποτελών τού άρχοντος τών Βουλγάρων, περιελάρ.βα.νεν ο-
λην την ανατολικήν Ούγγαρίαν μετά τού Βανάτου, την Βοϊεβοδίαν,
την Τρανσυλβανίαν καί την 'Ρουμανίαν. Τ ό τμήμα τούτο της Βουλ­
γαρίας, κατοικούμενον ύπό φυλών μαχίμων εν αίς έπρώτευον οί *A -
βαροι καί οί Βούλγαροι, έξησφάλιζε την έντός τού ’Ίστρου Βουλγα ­
ρίαν άπό νέων έκ της άρκτου επιδρομών, καί παρείχε συγχρόνως αύτγί
έκ τών φυλών εκείνων πολλούς καί γενναίους πολεμιστάς. Τ ό δ έ δεύ­
τερον τμήμα τού βουλγαρικού κράτους, όπερ άπετέλει καί τό κύριον
τού κράτους τούτου μέρος, ητο ή προ μικρού άναφερθεΐσα έντός τού
"Ιστρου Βουλγαρία, ητις περιελάμβανε τά μεταξύ *Ίστρου καί Αίμου
καί την περί την λίμνην της "Αχρίδος χώραν.
Οί Βούλγαροι ησαν μεν φυλή φιννο-ουραλικη η τουρανική, άλλ"
άμα έκυριάρχησαν μεταξύ "Ίστρου καί Αίμου, ηρχισαν, ώς καί άλ­
λοτε είπομεν, νά ύποχ.ύπτωσιν εις την έπίδρασιν τών προ καιρού αυ­
τόθι ίδρυμένιυν σλαυικών φυλών, καί προϊόντος τού χρόνου έντελώς έ-
ξεσλαυισθησαν. Ή άπορρόφησις αυτή τών νικητών ύπό τών νικηθέν-
των συνέβη δ ιά πολλούς λόγους. Έ ν πρώτοις οι Βούλγαροι ησαν ευά­
ριθμοι, καί τούτου έ'νεκεν ηναγκάσθησαν νά προςλάβωσι τούς Σλαύους
συνεργούς τών αδιάλειπτων άγοίνων ους διεξηγαγον κατά τε τού α ­
νατολικού κράτους καί άλλων πολεμίων. Τούτου δέ γενομένου, έπειδη
οί Βούλγαροι ησαν άσυγκρίτως βαρβαριύτεροι τών Σλαύων, φυσική) τφ
λόγφ οί νικηθέντες μετέδωκαν εις τούς νικητάς την τε γλώσσαν αύ-
80 Λέων ΣΤ*. Πώς βιχον τότε οί Βούλγκ,ρ#ι.

τών καί τούς άλλους θεσμούς. Ή συγχο; νεύσις αύτη δεν συνέβη ειμη
ί ι ά μακρού χρόνου καί μετά πολλούς εμφυλίους σπαραγμούς. Άλλ’
ή δη τω 8 1 1 , ήτοι 1 3 0 έτη από της πρυίτης κατακτήσεως, βλέπο­
με ν τούς των Σκλαβίνων άρχοντας παρακαθημένους εις το συμπόσιον
τού Κρούμ,μου και συμπινοντας μετ’ αυτού εκ του κρανίου τού βασι-
λέως Νικηφόρου (σελ. 5 8 2 τού τρίτου τόμου). Κ α τά τό επόμενον έτος,
ο πρέσβυς ον 6 Κρούμμος έζαπέστειλε προς τον βασιλέα φέρει το προ-
δήλως σλαυϊκόν όνομα τού Δαργαμηρού η Δραγομ.ήρ (σελ. 5 9 3 τού
αυτού τόμου). Έ π ί πολύν χρόνον 6 λαός ο υποκείμενος εις τον κύ­
ριον Βουλγαρίας εκαλείτο λαός των Βουλγάρων και Σκλάβων.
Έπί πολύν χρόνον διεκρίνετο ή γλώσσα των Βουλγάρων από
της των Σλαύων, ο δέ ήγέμών προςηγορεύετο' βουλγαριστί Χα-
γάνος* άλλ’ έπί τέλους κατίσχυσεν ό σλαυϊσμός. Ό ήγεμών προςη-
γορεύθη σλαυίστί Κ η ά ζ * τά δε ονόματα των ηγεμόνων από τουρκι­
κών (Ά σπ α ρούχ, Κρούμμ, κ τλ .) άπέβησαν η σλαυϊκά (Βορές, Βλα-
διμίρ, κλπ .) η χριστιανικά (Σαμουήλ, Συμεών, Πέτρος, κ τλ .) Ό χρι­
στιανισμός έκηρύχθη ρ.έν κ α τ’ άρχάς παρά τοϊς Βουλγάροις ύπό Ε λ ­
λήνων αποστόλων, άλλα δεν ήκμ.ασεν είμή από τής άφίξεως των
Σλαύων αποστόλων των εκ Μοραυιας διωχθέντων μ.αθητών τού Με­
θοδίου. Κ αί τότε κατηργήθησαν πολλά τών πρότερον υφισταμένων
τουρκικών έθίμ.ων οιον ή πολυγαμία, ή έμπροσθεν τών στρατευμ,άτων
άνάρτησις τής ίππούριδος, τό ασιανόν σαρίκιον, ή έπί τού γυμνού των
προπατόρων ξίφους όρκωμ.οσία κ. τ. λ. Έ ν άλλαις λέξεσι καί αυτός ό
χριστιανισμός συνετέλεσεν ού μόνον εις την έξημέρωσιν τών Βουλγά­
ρων, αλλά καί εις τον έκσλαυϊσμόν αυτών. Κ α ί ούτε ήτο δυνατόν νά
γείνγ) άλλως. Οι Βούλγαροι ευθύς έξ αρχής ήσαν σχετικώς τό£ον 6-
λίγοε, ώςτε δεν κατέλαβον είμ.ή τό ανατολικόν τής Μοισίας μέρος κα-
ταλιπόντες πάσαςτάς δυτικωτέρας χώρας εις τούς Σλαύους. Ιδ ίω ς δε
δεν φαίνονται ποτέ κατασταθέντες όπωςούν πολυάριθμοι εις τάς περί
’Αχρίδα γώρας. Κ α ί εντούτοις αι τελευταία.ι α ύταιχώ ραι άπέβησαν
τού καιρού προϊόντος τό κυριο>τατον όρμ.ητήριον τού βουλγαρικού
κράτους.
Σημ.ειωτέον όμ.ως οτι' άν οι πολλοί Βούλγαροι έξεσλαυίζοντο, αι α-
νώτεραι αυτών τάζεις -δεν διέφυγον όλως τού ελληνισμού την έπίδρα-
σιν. Οί εύπατρίδαι έξεπαιδεύοντο εις τά βασίλεια καί εις τά σχολεία
τής Κωνσταντινουπόλεως· ιδίως δέ ό Συμεών, ό δευτερότοκος υιός

S
 Ό προς τους Βουλγάρους πόλεμος. Συμεών. 81

τού κατά τούς χρόνους τούτους ήγεμόνος αυτών Βορίς ή Βογόριδος

(τού μετά τήν παραδοχήν του χριστιανισμού μετονομασθέντος Μ ιχαήλ)
έλογίζετο οχετόν Έ λ λ η ν , καθό διδαχθείς εν τή βασιλευούση την ρητο­
ρικήν τού Δημοσθένους καί την λογικήν τού ΆριστοτέλνΟυς. Κ α ί όταν
μετέπειτα έβασίλευσεν ό Συμεών ούτος, ελληνιστί άνευφημεΐτο υπο
των στρατιιοτών καί τών αξιωματικών αυτού. Πλήν τούτου όλ^αι αί
παράλια*, τής Βουλγαρίας πόλεις, ή Ά γ χ ία λ ο ς , ή Μεσημβρία, ό
Πύργος, ή Σω'ζόπολις, ή Ό δησσος, ή Ίστρούπολις, κατωκούντο ύπο
ΈλΛήνων καί έξελνληνισμένων ασιανών. Δ ιά δέ τάς μετά τούτων έμ-
πορικάς σχέσεις εξωκειούντο καί αί έμπορικαί τάξεις τών Βουλνγάρων
πρός τε την γλώσσαν την ελληνικήν καί προς τά άλλα ελληνικά έθιμα.

Ούτως είχον τά πράγματα περί τά τέλη τής ένατης έκατονταετη-

ρίδος. Ή επί Αέοντος Ε ' συνομολογηθεΐσα προς τούς Βουλγάρους ει­
ρήνη τω 8 1 7 διετηρήθη, έκτος μικρών έν τφ μεταξύ εχθροπραξιών,
ρ.έχρι τού 8 9 3 . Κ α τά δέ τό έτος τούτο, μετά τον θάνατον τού Μ ι­
χαήλ καί μετά τριετή βασιλείαν τού πρεσβυτέρου υιού του Β λ α δ ίμ η ­
ρου, περιήλθεν ή αρχή εις τον προ μικρού άναφερθέντα Συμεών, 8 9 3 —
9 2 7 / καί τότε ή ασύνετος τού Δέοντος κυβέρνησις έ'δωκεν αφορμήν εις
τήν έκρηξιν μακρού καί εναγώνιου πολέμου. Το μονοπώλιον τού βουλ­
γαρικού εμπορίου διεξήγετο ύπο δύο εμπόρων, οίτινες κατήγοντο έκ
τής ενταύθα Ε λ λ ά δ ο ς καί έκαλνούντο Σταυοάκιος καί Κοσμάς. Οί άν­
θρωποι ούτοι, επιτηρούμενοι έν , Κωνσταντινουπόλει ύπο τού γενικού
λ.ογοθέτου, έτήρουν έξ ανάγκης τά συντεθειμένα. 'Α λ λ ά , πλεονέκται
όντες, έκίνησαν πάντα λίθον ίνα διαφύγωσι τον έλεγχον τής άνω τέρας
αρχής. Προς τούτο Si ένόμισαν επιτήδειον νά μεταφέρωσι τήν έδραν
τών συναλλαγών άπο Κωνσταντινουπόλεως εις Θεσσαλονίκην, καί έ-
πέτυχον τού σκοπού δ ιά τής προστασίας τού ευνούχου Μουσικού, όςτις
ήτο παντοδύναμος παρά τφ Στυλιανφ Ζαούτσα, όςτις ήτο παντοδύ­
ναμος παρά τή Ουγατρί αύτού Zor/,, ήτις ήτο παντοδύναμος παρά τω
βασιλεί Λέοντι, μετά τού οποίου συνέζη έν μ οιχεία. "Α μ α δέ γενομένης
τής μεταθέσεως τα ύτης, ό Σταυράκιος και ό Κοσμάς ύπέβαλον τούς
έμπορους Βουλγάρους εις ύποχρειύσεις επαχθείς, εις βαρέα τεΛωηΙψαζα.
Οί Βούλγαροι παρεπο.νέθησαν εις τον ηγεμόνα των, ό δέ άπηύθυνε π α ­
ραστάσεις εις τον βασιλέα. Α λ λ ά χάρις εις τάς ένεργείας τής Ζωής
Ζαούτσα αί παραστάσεις δεν είςηκούσθησαν. Κ α ί τότε ό Συμεών, όςτις
(ελλ. τετορ. κ. παπαρρηγοπουλου τομ . δ'.) 6
85 Ό προς τους Βουλγάρους πόλεμος. Συμεών.

είχε μεν έκπαιό'ευθή εν Κων^τταντινουπόλει, άλλά ό'ιά τούτο ό'έν ένό-

μιζεν οτι οφείλει νά θυσιάζη τά συμφέροντα των ομογενών, έπεχείρησε
νά υποστήριξή αύτά ό'ιά των οπλών. Ό πόλεμ,ος ούτος άπέβη ολέ­
θριος εις το ανατολικόν κράτος. Οι κατά του Συμ,εών άποσταλέντες
στρατηγοί ήσαν οί πλείστοι λόγου άξιοι άνό'ρες. Ό Κρηνίτης καί ό
Άρμ,ένιος Κουρτίκης επεσον γενναίως μ,αχόμενοι. Ό Νικηφόρος Φω­
κάς είχε προ ολίγου ετι ίώ σ ει δείγματα τής #εξιότητος αύτού έν Ι ­
τα λ ία . Πλήν τούτου 6 Λέων είχε συμμαχήσει μ.ετά τής τουρκικής φυ­
λής των μ,αγιάρων, ήτις νεωστί τότε είχε κατασταθή υπό τον ήγε-
μ,όνα αύτής Άρπάό', περί τάς εκβολάς τού "Ιστρου. Προςέτι ό'έ συνέ-
ό'ραμον την έν Κωνσταντινουπόλει βασιλείαν καί άλλαι τουρκικαί φυ-
λαί, οί Ούζοι, οι Χαζάροι, οί Πετσενέγοι* ούό'έν ήττον ό Συμ,εών ου
μ,όνον ήό'υνήθη νά άνθέξη, άλλά καί πολλάκις κατετρόπωσε τούς στρα­
τούς τής βασιλείας. Κ α ί ήτο μέν ό Συμεών στρατηγός μέγας, οί ό'έ
Βούλγαροι πολεμισταί άριστοι, άλλά συνετέλεσεν εις τά άτυχήμ,ατα
εκείνα πολύ καί ό τρόπος καθ* $ν ό'ιευθύνετο εκ Κωνσταντινουπόλεως
ό αγών ύπό ήγεμ,όνος όςτις πολύ μάλλον έφρόντιζε περί των ερώτων
αύτου καί περί των συγγραφών, η περί τού ό'ημ,οσίου συμφέροντος.
Αφού προεκώλεσε την άσύνετον ταύτην όήξιν προς φυλήν τής όποιας
τά αρχαία άγρια πάθη ό'έν ήό'ύναντο νά κατευνασθώσιν ειμή όΥ ει­
ρηνικών σχέσεων, έπειτα έματαίου όΥ ούό'έν ήττον άσυνέτου έπεμ,βά-
σεως την ενέργειαν τών άριστων αύτού στρατηγών. "Οτε μετά τον θά­
νατον τού Κρηνίτου προεχειρίσθη ήγεμών τού πολέμ,ου ό Νικηφόρος
Φωκάς, οι μαγιάροι περάσαντες τον Ηστρον ένίκησαν κατά κράτος
τον Συμ,εών. Καλγ)τέρα περίστασις tva συμπληρωθή ή καταστροφή
αύτού $έν ύπήρχεν. Ό ό'έ Λέων φενακισθείς ύπό απατηλών περί ειρή­
νης προτάσεων τού πονηρού άμα καί γενναίου εκείνου άνό'ρός, άνακα-
λεί τον Φωκάν, καί ότε μ,ετ* ολίγον ένόησεν ότι ίιεπαιό'αγωγήθη ύπό
τού Συμ,εών, πέμ.πει αντί τού Φωκά τον Κατακαλών, όςτις ήττήθη
αίσχρώς περί τό λεγόμ,ενον Βουλγαρόφυγον. Ό πόλεμος ό'ιήρκεσεν ούτω
μ,ετά τινων ό'ιακοπών όΥ όλης τής ζωής τού Συμεών, καί τάς τελευ­
ταίας αύτού περιπέτειας θέλομεν μνημ,ονεύσει επί Κωνσταντίνου τού
Πορφυρογέννητου. "Ινα ό'έ ίείξωμεν άπό τού#ε όποιον αξίωμα έκτή-
σατο ως εξ αύτού ό αρχών εκείνος τών βουλγάρων, παρατηρούμεν ότι
πρώτος αύτός έπωνομάσθη βασιΑευς ήτοι ζσάρ, ένω οί προκάτοχοί του
ήοκούντο εις τήν μετριοφρονεστέραν προςηγορίαν τού κυρίου ήτοι χηάζ.
 Σαρακηνόόν έπιδρομαί. Άλωσις καί δήωσις ΘεσσαλονίκΥ4ς. 83

Συγχρόνως έξηκ ολούθησαν αί έπιδρορ,αι των Σαρακηνών της Κ ρή­

της τοσούτω ρ.άλλον συνεχείς, οσω δεν άπήντων ή δ η την επιτυχή
άντίστασιν, την άντιταχθείσαν εις αυτούς επί Βασιλείου τού Μ α-
κεδόνος. Μετά των μ,αωμεθανών εκείνων συνέπραττον ήδη και
-πολλοί αρνησίθρησκοι χριστιανοί, άντρες επ ιτήδειοι, καί ώς ηγε­
μόνες τό3ν επιχειρήσεων εκείνων παριστάμενοι. Είδομεν επί Β α σ ι­
λείου ενα εξ αυτών, τον Φώτιον. Τ ω δέ 8 8 9 έτερος άονησίθρησκ,ος,
•ο τριπολίτης Λέων, ναύαρχος ών τού Έαίρου τής Κ ρήτης, εκυοίευσε
το ορούριον τής Σάμου, ήχμαλώτευσε τον αυτόθι στρατηγόν Ιΐα σ π α -
λάν, εδήωσε παν το Λίγαίον πέλαγος καί ήπείλησεν αυτήν την Κων-
•σταντινούπολιν. Κ α ί άλλος πάλιν, ο Δαμιανός, ελεη)^άτησε την πλου-
σίαν παρά τον παγασητικόν κόλπον πόλιν Δ ημ η τριά δα , δεινήν έπα-
γαγών εις τούς κατοίκους αυτής σφαγήν καί λεηλασίαν, μετά κόπου
δε εςωσθείς εκ τής Μακεδονίας υπό τού Νικηφόρου Φ ω κά, διορισθέντος
τότε στρατηγού Θ ράκη;. Ά λ λ α μ ετ’ ού πολύ,* τω 9 0 0 έτει, οί Σ α ρα-
κηνοί τής Κ ρήτης, έπαναλαβόντες τάς επιδρομάς, έκυρίευσαν την
Λ ήμνον ή δέ μετά δύο εντη γενομένη ύπό τού ναυάρχου Ή μερίου α ­
πόπειρα τού νά προςβάλν) τούς πολεμίους εν τή ιδία αυτών χώρα, ά -
πέτνχεν. Λ ύτη ή επί τήν Κρήτην εκστρατεία είναι κα τά τούτο μ ά ­
λιστα αξιομνημόνευτος, οτι περιγράφεται όπωςούν λεπτομερώς έν τω
κεφαλαίω μδ' τού δευτέρου βιβλίου τής Βασιλείου τάξεως. Συνέκειτο
δέ ή εκστρατεία έκ δρομόνων μέν 1 1 2 , παμφύλων δ έ '7 5 , έν ολοις
πλοίων 1 8 7 . Οι κω πηλάται ήσαν 3 4 , 0 0 0 καί οί πολεμισταί 1 3 ,1 2 7 ,
.εν ολοις 4 7 ,1 2 7 άνδρες, καί ούχί μόνον 2 8 , 3 0 0 , ώς λέγει b Μυράλτ,
'δςτις παρέσυρεν εις το λάθος του καί τον Χόπφ· ή δέ δαπάνη συνεπο-
•σώθη εις 4 3 7 , 9 5 0 νομίσματα, ούχί ώς λέγει ο Καραρ/ζήν εις νορ,ί-
σματα 2 7 1 , 0 1 0 .
Ή αποτυχία τής έπιχειρήσεως ταύτης προεκάλεσε νέας τών Σ α ρα ­
κηνών επιθέσεις. Έ νω ο Ήρ.εοιος έναυλόχει τω 9 0 4 ρ,ετά τού βασιλι­
κού στόλου εις Λαρ,νον, ό τριπολίτης Λέων συνεπαγόρ.ενος 54- ρ.ε-
γάλα πλοία, ών έκαστον έφερε 2 0 0 ρ.αχητάς, έπέπλευσε κα τά τής
Θράκης καί τής Μακεδονίας, καί ήγκυροβόλησε τή 2 9 Ιουλίου ενώ­
πιον τής Θεσσαλονίκης, ήτις ήτο ή δευτερεύουσα τού κράτους πόλις διά
τήν ποικίλην αυτής εμπορίαν καί βιομηχανίαν, καί έν ή κατέφυγον
ώς εις άσυλον οι εύπcpoSτεpoι τών κατοίκων τών νήσων, αί'τινες έπασχον
τά πάνδεινα από τών αραβικών επιδρομών. Τα ύτην τής Θεσσαλονίκης
6*
84 ' ^αρακηνών έπιδρομαί. "Αλωσις και δγ,ωσις Θεσσαλονίκης.

την πολιορκίαν γνω ρίζουν ακριβέστατα εκ* τής περιγραφής αύτόπτου

μάρτυρος, Ίωάννου του Καμενιάτου, έξ η ; παρελάβου.εν όσα άλλοτε
άνεφέρομεν (σελ. 3 6 0 και 3 6 1 του τρίτου τόμου) περί του πλούτου καί
της λαμπρότητος της πόλεως ταύτης. Έ κ της έκθέσεως ό'έ ταύτης
μανθάνομεν προςέτι δπόσον ολέθριον απέδη εις τινας περιστάσεις το
σύστημα της συγκεντρώσεως, το οποίον δ βασιλεύς Λέων έψήφισεν εν
τω ταρ,είω αύτού καθήμενος. Ή Θεσσαλονίκη ητο ασφαλέστατα ώ-
χυρωμένη από ξηράς, τα ό'έ έπιθαλάσσια αύτής τείχη ησαν πολύ α­
σθενέστερα, ό'ιά τον λόγον οτι καθ’ ους χρόνους κατεσκευάσθη το
φρούριον, δ μεγαλήτερος κίνό'υνος ητο από ξηράς, δ ιά τ α ς από τούτου
του μέρους έπι^οομάς 1#ίως των σλαυϊκών φυλών, ένω από θαλάσσης
η πόλις έλογίζετο όλιγοίτερον εύπρόςβλητος $ιά την άκμαίαν τού κρά­
τους ναυτικήν παρασκευήν. Ά λ λ * εν τω μεταξύ αί περιστάσεις μετε-
βλήθησαν. At μεν σλαυϊκαί φυλαί, χειοωθείσαι καί βαπτισθείσαι,
περιήλθον εις ειρηνικά; προς τούς ΘεσσαλονικεΤς σχέσεις, ή 81 ναυτική
^ύναμις, κακώς επί Λέοντος στρατηγουμένη, £έν κατώρθωσε νά προ-
λάβη την έφοίον τών μωαμεθανών. "Οθεν άμα άναγγελθέντος ότι η
πόλις απειλείται, οί επισημότεροι αυτής κάτοικοι συνελθόντες έσκέφθη-
σαν περί τού πρακτέου. Κ α ί κ α τ’ άρχάς μέν ένόμισαν ίέον νά άνυ-
ψώσωσι καί έποχυρώσωσι τό έπιθαλάσσιον τείχος, αλλά μετ’ ολίγον
μ,ετέβαλον γνώμην πεισθέντες εις τάς παρατηρήσεις εμπείρου τίνος α­
ξιωματικού τού μηχανικού όνόματι Πέτρωνα, όςτις είχε σταλή τότε
έκ Κωνσταντινουπόλεως εις Θεσσαλονίκην. Κ α τά τάς παρατηρήσεις
ταύτας ή συμπλήρωσις τού έπιθαλασσίου τείχους άπήτει χρόνον το-
σούτον, ώςτε ήτο πρόό'ηλον οτι οι εχθροί ήθελον προφθάσει πρίν ή τό
εργον συντελεσθή καί παγιωθή. "Οθεν δ Πετρωνάς έσυμβούλευσεν εις
τούς κατοίκούς νά επιχειρήσουν έτερον προχειρότερον οχύρωμα, νά
κατασκευάσωσι $ηλ α $ή ί ι ά τών πολλών μονολίθων τύμβων ους είχον
περί την πόλιν έν τοΐς παναρχαίοις τών Ελλήνων νεκροταφείοις, υπο­
θαλάσσιον τείχος εις ικανήν τινα άπο τής πόλεως άπόστασιν, τό δποίον
ήθελε ^ιακωλύσεε τά, πλοία τών πολεμίων τού νά πλησιάσωσιν εις αύτήν.
’Ά ν οι πολέμιοι μή ό'υνάμενοt ούτω νά έπιτεθώσιν από θαλάσσης, έπε-
χείρουν άποβιβασθέντες αλλαχού, νά έπέλθωσιν από ξηρά;, ήθελον
εύχερώς άποκρουσθή ό\ά τό άπόρθητον τών από τούτο τό μέρος οχυ­
ρω μάτω ν ώςτε πιθανώτατα τό ύποβρύχιον εκείνο έ’ρυμα ήθελε σώσει
την πόλιν. Κ α ί έπεό'όθησαν λοιπόν οί κάτοικοι αμέσως εις την κα τα -
 ‘Ρώσων έπιδρομαί. ’Εμπορική καί πολιτική συνθήκη. 85

σκευήν τού έργου. Ά λ λ ’ ενώ ήσαν ήό'η οτερί τά μέσα σχεό'όν τ ο ύ δ ια -

ποντίου τούτου φραγμου, στέλλετχι έκ Κωνσταντινουπόλεως γενικός
τού βασιλέως πληρεξούσιος, ο στρατηγός Λέων, όςτις άποδοκιμάσας
τά ένεργούμενα, διέταξε την τού έπι0α7νασσίου τείχους επισκευήν. Μ ετ’
ολίγον Si έπέμ,φθη έχ Κωνσταντινουπόλεως χαί έτερος ανώτερος αξιω­
ματικός, ο στρατηγός Ν ικήτας, όςτις μάλιστα, επειδή ό Λέων πεσών
κα τά τύχην έχ τού ίππου έτραυματίσθη βαρέως, άνέλαβεν ήό'η την
όλην στρατιωτικήν της πόλεως διοίκησιν. Ό νέος στρατηγός βλέπων
την ό'ιόρθωσιν τού έπιΟα/^ασσίου τείχους άτε/νώς εξ ανάγκης διεξαγο-
μένην Six τε τό μέγα αυτού μήκος, χαί τό βραχύ τού περι7απομένου
χρόνου, έπενόησεν έτερον σωτηρίας τρόπον. Άπεφάσισε νά καλέσν) είς
την πό7αν τούς περί αυτήν χαί τούς ύπό τον στρατηγόν Στρυμόνος
τελούντας Σλαύους, επί τή έλπίδι ότι ούτοι, όντες έμπειροι τοξόται,
Οέλουσι ό'υνηθη νά άπομακρύνωσι την πρώτην των πού^εμίων προςβο-
7.ην. Ά λ λ ’ οι μεν περί τον Στρυμόνα Σ7^αύοι παντάπασι δεν ηλθον,
έκ δε των π7νησιέοτερον οίκούντων ύπηχουσαν ολίγοι τινές μόνον, καί
ούτοι 67^ως απαράσκευοι προς μάχην. Εντεύθεν Si συνέβη ότι την 2 9
ίου7,ίου ότε^ ε’πέπλευσεν είς Θεσσα7,ονίκην ό τριπο7άτης Λέων, ούτε ό
υποβρύχιος φραγμός είχεν άπαρτισΟη, ούτε τό έπιθαλάσσιον τείχος
διορόωθή, ούτε επικουρία σπουδαία ύπηρχεν εν τή πό7^ει. Ούδέν ητ-
τον οί κάτοικοι άντέστησαν την πρώτην ημέραν. Άλ7νά την επιούσαν
οί πολέμιοι ύπερέβαλον τά τείχη ,τόσφ εύχερέστερον, όσιρ οί Σλαύοι
έγκατέλιπον την έπιτραπείσαν αύτοίς τάξιν φυγόντες είς τά ενδότερα
της χώρας. Κ α ί τότε ηρξκτο σφαγή καί λεηλασία τρομερά, μετά την
όποιαν οί νικηταί άπέπλευσαν συνεπαγόμενοι 2 2 , 0 0 0 αίχμα7νώτων,
ών πο7ν7νθί βραδύτερον έ7.υτρώ0ησαν διά χρημάτων. Τ ώ S i 9 1 1 συ­
νέβη νέος οκτάμηνος άγων, καΟ* δν ό ναύρχος Ήμέριος καί ό στρατη­
γός Σάμου 'Ρωμανός κατετροπώθησαν περί την νήσον ταύτην καί
κατεδιώχθησαν μ,έχρι Λήμνου ύπό τού Λεοντος Τριπολίτου, και τού
συναδέλφου αυτού Δαμιανού τού Τυρίου.

Έ ν τώ μεταξύ έγένετο Δευτέρα είςβολη των ΊΡώοων είς τό κράτος.

Ή πρώτη είχε συμβή τώ 8 6 5 , ήτοι τρία έτη μόλις από τής ίδρύσεως
τής ρωσικής μοναρχίας ύπό τον σκανδιναυόν ηγεμόνα 'Ρούριχ. Τ ώ δέ
9 0 6 ή 9 0 7 ό ήγεμών Ό λ έγ συγγενής τού 'Ρούριχ, καί κηδεμ.ών τού άνη-
7νίκου αυτού υιού Τγόρ, έπεχείρησε νέαν μεγά7^ην κα τά τής Κωνσταντι-
86 'Ρώσων έπώρομαί. Εμπορική και πολιτική συνθήκη.

νουπόλεω; εκστρατείαν. Ό ’Ρώσος χρονογράφος Νέστωρ βέβαιοί ότι τά:

έπελθϋντα πλοία- ήσαν διςχίλια , καί 6τι έκαστον αυτών έκόμιζε τεσ­
σαράκοντα άντρας, συνεπορεύετο δέ και από ξηράς πεζική δύναμ.ις.
"Ολα ταύτα είναι ίσως ύπερβολικά, αλλά καί αληθή άν ήσαν, το κρά­
τος απέδειξε πολλάκις δτι ούδέν είχε νά φοβηθή άπο τοιούτων αντι­
πάλων, ιδίως δ έ η ναυτική παρασκευή αυτών δεν ήτο δυνατόν νά άν-
Οέξγι εις τον ελληνικόν στόλον. Κ α ί όμω; ο Λέων ήτο τοσούτον ελεει­
νός, ώςτε αφού άφήκε τούς πολεμίους τούτους νά διαπράξωσιν α τιμ ω ­
ρητί περί τήν βασιλεύουσαν πάσαν δήωσιν καί σφαγήν, έπειτα ένόμι-
σεν ότι δεν είμπορεί νά απαλλαγή αυτών είμή παρέχων χρηματικήν
δωρεάν ού μικράν καί συνομολογών συνθήκην πολιτικήν άμα καί εμ­
πορικήν, περί ής θέλομεν άκριβολογήσει ενταύθα, διότι ολίγα είναι
δυςτυχώς τά από τών χρόνων εκείνων σωζόμ.ενα τοιαύτα δημόσια,
έ'γγραφα.
Σημειωτέον προ πάντο>ν ότι ούδείς τών ήμ.ετέρων χρονογράφιον α­
ναφέρει τήν προκειμενην έπιδρορ.ήν, τών δέ συνθηκών μνημονεύει μ.ό-
νος ό Λέων δ διάκονος, καί ούτος άορίστως πώς. *Αλλ/ δ Νέστωρ, ί-
στορήσας λεπτομερώς τά κατά τήν εκστρατείαν, παρατίθησιν έπειτα
αυτό τό κείμενον τής συνθήκης, λέγων, ότι κατά μεν τό 9 0 6 ή 9 0 7
συνωμολογήθη προφορικώς, κατά δέ τό 9 1 1 έγγράφως. Εννοείται οτι
τό καθ’ ημάς δεν θέλομεν διαλάβει ένταύθα είμή περί τής έγγραφου
συμβάσεως, ήτις ύπολαμβάνεται εύλόγως ως ή μάλλον αξιόπιστος,,
καί περιείχεν έν κεφαλαίω τά εξής. Διά τού πρώτου άρθρου συμφωνεί-
τα ι αμοιβαία ύπόσχεσις άϊδίου ειρήνης καί φιλίας· κατόπιν δέ έρχον­
τα ι αί είδικαί διατάξεις.
νΑρθρον 2 . Τό χρέος κυρούται διά μαρτύρων, ή έν έΧλείψει μαρ­
τύρων, δι* όρκου τού εναγόμενου, όμνύοντος κατά τήν πίστιν αύτού.
νΑρθρον 3 . ’Ρώσος φονεύσας χριστιανόν καί χριστιανός φονεύσας
’Ρώσον τιμωρείται διά θανάτου έν ώ τόπω έξετέλ^εσε .τό κακούργημα.
’Εάν δραπετεύση, ή περιουσία του ανήκει εις τον πλησιέστατον τού'
φονευθέντος συγγενή, αφού άφαιρεθή ή κατά νόμον προςήκουσα εις τήν
γυναίκα τού φονέως μερίς. Έ άν δέ δ δραπετεύσας φονεύς δεν εχη πε­
ριουσίαν, λ.ογίζεται φυγόδικος, καί άρ.α συλληφθή τιμωρείται διά
θανάτου.
νΑρθρον 4 . Ό ύπαίτιος τραύμ.ατος πληρώνει 5 λίτρας αργύρου
( 3 7 5 Spy έάν δέ ήναι άπορος, καταβάλλει όσα δύναται, άφαιρούμε-
 Ρώσων έπιδρομαί· Εμπορική και πολιτική συνθήκη. 87

νο; καί αυτό το ίμάτιον το οποίον φορεί, καί όοκιζόμενος, κα τά την

ίδι αν πίστιν, δτι ουρείς των συγγενών ή φίλων θέλει νά πληρώση άντ*
αύτοΰ την γ ρηματικήν ποινήν. Τούτων γενομένων, απολύεται πάσης
ευθύνης.
"Αρθρον 5 . 'Ρώσος ύπεξαιρέσας τ ι παρά χριστιανού, ή χριστιανός
παρά 'Ρώσου, εάν καταληφθή έπ’ αύτοφώρω και άντισταθή, επιτρέ­
πεται νά φονευθή υπό τού Ιδιοκτήτου, δςτις εις ούδεμίαν ύπόκειται
ένεκα τούτου ευθύνην, καί άναλαρ,βάνει το ίδιον πράγμα* άλλ* ο κλέ­
πτης παραδοθείς άνευ άντιστώσεως δεσμεύεται μόνον. Έάν 'Ρώσος
ή χριστιανός είςέ7νθη εις οικίαν επί προφάσει άναζητήσεως ίδιου πράγ­
ματος καί αντί τού ίδιου λάβτ) διά τής βίας άλλότριον, οφείλει νά τό
άποδώσγ^τριπλάσιον.
"Αρθρον 6 . Έ ά ν πλοΐον ελληνικόν Ιξοκείλη έκ τρικυμίας εις ξένην
χώραν, δπου εύρίσκοντa t 'Ρώ σοι, ούτοι οφείλουσι νά διασώσωσε τό τε
πλοϊον καί το φορτίον καί νά μεταφέρωσιν αυτά εις την Ε λ λ ά δ α ,
ή άν τούτο δεν είναι δυνατόν, εις ασφαλή ρωσικόν λιμ.ένα. Ε ις την
τελευταίαν ταύτην περίστασεν τά εμπορεύματα, καί παν δ ,τι άλλο
εύρίσκεται επί τού διασωθέντος π7νθίου, ε’κποιούνται. "Οταν δε 'Ρ ώ ­
σοι καταβώσιν εις την Ε λ λ ά δ α , είτε ώς πρέσβεις προς τον αύτοκρά-
τορα, είτε ώς έμποροι γάριν εμπορίας, οφείλουσι νά μεταφέρωσι τό ει-
ρημένον π),οϊον καί νά παραδώσωσιν ακριβώς αυτό τε καί τό τίμ ημ α
τών πωληθέντων εμπορευμάτων. Τ ά αυτά δέ οφείλουσι νά πράττωσι
καί οί Έ λληνες ώς προς τά ρωσικά πλοία.
"Αρθρον 7 . Ρώσος άγορασθείς ώς δούλος έν Έ λ λ ά δ ι καί Έ λ λ η ν
εν 'Ρωσία., λυτρούται, καταβαλλομένης τής πληρωθείσης δι* αυτόν τι-
μής. Ώ ςαύτως και οί αιχμάλω τοι, οίτινες άποπέμπονται εις την ιδίαν
πατρίδα επί λύτροις 2 0 χρυσών δι* έκαστον (δρ. 3 0 0 ) . Ά λ λ * οί 'Ρώσοι
μα χητα ί οΓθέλοντες νά ύπηρετήσωσι τον αύτοκράτορα, μένουσιν έν
Έ λ λ ά δ ι.
"Αρθρον 8 . 'Ρώσος δούλος δραπετεύσας ή υπεξαιρεθείς ή άπαχθείς
επί εκποιήσει, άναζητειται καί αναλαμβάνεται υπό τού ιδιοκτήτου*
ό δ ’ άνθιστάμενος εις την τοια.ύτην άναζήτησεν, λογίζεται υπαίτιος
τής πράξεως.
"Αρθρον 9 . Έ ά ν ’Ρώσος άποθάνη εις την Ε λ λ ά δ α έν τγ, υπηρεσία,
τού χριστιανού αύτοκοάτορος, αδιάθετος, καί μηδένα έχων παρ’ έαυτω
88 Κωνσταντίνος Ζ' ανήλικος.

συγγενή, ή περιουσία του πέμπετοα εις την 'Ρωσίαν προς τον πλησιέ-
στερον συγγενή του. ύπαρχούσης δέ διαθήκης έκτελεΐται αυτή.
νΑρθρον 1 0 . Έ άν μεταξύ των έν Έ λ λ ά δ ι ευρισκομένων 'Ρώσο^ν εμ­
πόρων, ή άλλων 'Ρώσων, κακουργήση τις, και άπαιτηθή ή εις τά ί­
δια άπόδοσις αυτού επί τιμωρία, οφείλει ο χριστιανός αύτοκράτωρ νά
άποδώση, τόν ένοχον, καί άκοντα. - .
Έ ν τελεί έπεφέρετο ότι προς ακριβή τήρησιν των συντεθειμένων
έγράφησαν ταύτα διά κινναβάρεως επί δύο περγαμηνών, ών ή μία
ύπογραφεΐσα ίδιοχείρως υπό του αύτοκράτορος έδόθη εις τούς 'Ρ ώ ­
σους πρέσβεις, ή δέ άλλη ύπογραφεΐσα υπό των 'Ρώσιυν πρέσβεων έδοθη
είς τον αύτοκράτορα, προςεπεκυρυ^Οησαν δέ τά συνομολογηθέντα δ ι’
όρκων, ους ώμοσαν έκάτεροι κατά την Ιδίαν πίστιν. Τοιαύται ύπήο-
ξαν αί προκειμεναι συνΟήκαι, αΐτινες μαρτυρούσιν όπόσον ποικίλαι καί
συνεχείς ήσαν έκτοτε αί μεταξύ έλλήνων καί ρώσων σχέσεις, καί ού-
δέν καθ’ έαυτάς περιέχουσι τό έπιζήμιον, Ά λ λ * αί προηγηθεΐσαι αυ­
τών περιστάσεις ύπήρξαν βεβαίως ταπεινωτικαί. '

Τό ‘κράτος λοιπόν ύπέστη επί Δέοντος Πεινάς συμφοράς από τε των

Βουλγάρων καί των Μωαρ.εθανών καί των 'Ρώσων. Τό έργον τής πο­
λιτικής άναβιώσεως αυτού, τό όποιον έπεχείρησεν ό Βασίλειος, έφαί-
νετο μ.αταιωΟέν, καί τούτο τόσω μαΛλον, οσω άποθανόντος τού Λεον-
Tbt τρ 11 μαίου 9 1 2 , ή βασιλεία περιήλθεν είς τον επταετή υιόν
αύτού -Κωνσταντίνον Ζ* τον Πορφυρογέννητον, ώςτε την αδεξιότητα
τού πρώην κυβερνήτου διεδέχθησαν αί συνήθεις τής άνηλικότητος των
ηγεμόνων άνωμαλίαι. Κ α τ ' άρχάς άνηγορεύθη συμβασιλεύς ό τού Δέον­
τος αδελφός ’Αλέξανδρος, όςτις όμως άπέθανε μετά 14 μ,ήνας, μ.ή
άναδειχθείς έν τω βραχεί τούτω δια στήμ ατι άξιώτερος τού προκατό-
χου του. Τότε άνέλαβον τήν διεξαγωγήν τής αρχής οί ύπο τού Ά λ ε -
ξάνδρου όρισΟεντες επίτροποι, έξ ών δεν θέλομεν αναφέρει ειμή τον Γ α -
βριήλόπουλον, καί τούτο μόνον διά τήν πρωτοφανή ταύτην τού ονό­
ματος κατάληξιν, ήτις έμελλε βραδύτερον νά άποβή τοσούτον συνή­
θης παρ’ ήμιν, μ,άλιστα έν Πελοποννήσω. Οί έπίτροποι ούτοι εξ τόν
αριθμόν δεν διεξήγαγον ώςαύτο^ς επί πολύν χρόνον τά πράγματα, καθαι-
ρεθέντες μ.ετά τινας μήνας υπό τής μητρός τού Κωνσταντίνου Ζωής,
ήτις ύπήρξεν ή τετάρτη τού Δέοντος σύζυγος; καί είχεν έξωσθή έκ των
βασιλείων ύπό τού ’Αλεξάνδρου, άλλ* ήδη κατέλαβεν αύθις τήν αρχήν.
 'Ρωμανός Λεχαπ'^νος συμβασιλεύς. 89

Εννοείται οτι και ή Ζωή δεν ήδυνήθη να έπαρκέστ, εις την δυςχέρειαν
των περιστάσεων. Οί μέν Ά ρα β ες της Κ ρήτης έζηκολούθουν τάς πει-
ρατικάς αυτών έπιδρομάς, οί δέ Βούλγαροι, καίτοι πολλάκις άνεχαι-
τίζοντο ύπό των τουρκικών φυλών, ή ειρήνευαν προςκαίρως δ ια δώρων,
έπανελάμβανον όμως πάλιν τάς εχθροπραξίας* και ιδίω ς τή 2 1 αύ-
γ ο ύ σ το υ 9 1 7 ο αύτοκρατορικός στρατός άγόμενος ύπό του Αέοντος
Φωκά, ενός των υιών τού Νικηφόρου, ύπέστη φοβέραν πανωλεθρίαν
περί Ά γ χία λον. Ναι μέν κατά τό ακόλουθον έτος σ Λέων Φωκάς κα -
τώρθωσε νά εκδίκηση την ήτταν εκείνην άναγκάσας τον επί την Κων­
σταντινούπολή δρμήσαντα Συμεών νά ύποχωρήση* άλλ* ή αστάθεια
καί άνικανότης τής κεντρικής /-υβερνήσεώς ήτο το ια ύ τη , ώςτε τό κρά­
τος ήθελε πάθει βεβαίως ετι μείζονα δυςτυχήμ α τα , εάν τότε δεν
εφηρμόζετο κατά πρώτον το σύστημα τής άναγορεύσεως συμβασιλέων,
περί
Γ ου εϊποαεν
ι όλίνα
i
τινά έν τώ* προοιμίω.
I I ·
*MS
Λέγομεν σύστημα, άλλα καθώς πολλάκις συμβαίνει, η άναγόρευσις
συμβασιλέων εξ επισήμων τού κράτους στρατηγών, ή πολλάκις βρα-
δύτερον έπαναληφθεΐσα, έγένετο κ α τ’ άρχάς εκ τύχης μάλλον ή εκ
συστήματος, μόνον δέ βραό'ύτερον καί κατΦολίγον μετεβλήθη εις τα ­
κτικόν ούτως είπεΐν θεσμόν. Ά μ εσ ον αφορμήν εις τό πράγμα έ'δωκεν
ή φιλοδοξία πολλών ρ,εγιστάνων, οιτινες άφορώντες είς την ασθένειαν
τού νεαρού βασιλέως καί τής μητρός αυτού, έμελέτησαν την καθαίρε-
σιν τής δυναστείας. Κορυφαίος τούτων ήτο ο Λέων Φωκάς, οςτις έπε-
ρειδόμενος είς τά πάτρια κατορθώματα καί είς τό ίδιον αξίωμα, καί
προςέτι είς τήν σύμπραξιν τού παρακοιμωμένου Κωνσταντίνου, γυναι-
καδέλφου αυτού όντος, αναφανδόν έπεζήτει τήν ύπερτάτην αρχήν.
Ά λ λ α παρά τω βασιλεί Κωνσταντίνω μόλις άγοντι τότε τό 14 τής
ηλικίας του έτος, ύπήρχενάνηρ συνετός, δ παιδαγωγός αυτού Θεόδω­
ρος, οςτις συνεβούλευσεν είς τον μαθητήν του νά προλάβ·/) τό έπαπει-
λούμενον κακόν προςλαμβάνων προστάτην καί σύμμαχον τον ναύαργον
'Ρωμανόν, οςτις επονομάζεται συνήθως Αεκαπηνός ή Λακαπηνός, πολ­
λάκις δμο>ς καί Ά β ά σ τα κ το ς ύπό Ίω ήλου, Αέοντος Γραμματικού, Σ υ ­
μεών Μαγίστρου, Γεωργίου Μοναχού καί έν τισι χρυσοβούλλοις. Ό ‘Ρ ω ­
μανός δεν είχεν ούτε τήν πατρογονικήν λαμπρότητα, ούτε τήν δεξιό­
τη τα τήν στρατηγικήν τού Αέοντος Φωκά* άλλά δ ι' αυτό τούτο δ π αι­
δαγωγός ύπέλαβεν αυτόν όλιγώτερον επικίνδυνον τού Φωκά, καί ε-
90 'Ρωμανός Λεκαπηνός συμβασιλεύς.

πείσθη δτι είμ,πορεϊ να. άρκεσθη εις το δεύτερον μ,ετά τον βασιλέα ά-
ξίωμα, μή έπιβάλλων χεΐρα είς αυτήν την βασιλείαν. Διότι το σχέ-
διον του Θεοδώρου δεν ητο να αναγόρευσή τον 'Ρωμανόν συμ,βασιλέα*
ήθελε μ,όνον νά καταστήσω αυτόν πρώτον μετά τον βασιλέα άρχοντα,
ί'να παύσν) ούτω ή προϋπάρχουσα κυβερνητική άστασία και αναρχία.
Ιίαρεσκεύασε δέ τά πάντα τοσούτον έπιτηδείως, υίςτε ό ’Ρωμανός κα τι-
σχύσας των αντιπράξεων καί ραδιουργιών του τε Φωκά καί του παρα­
κοιμωμένου Κωνσταντίνου καί αυτής της βασιλίδος Ζωής, ποοεχειρί-
σθη rfi 2 5 μ,αρτίου 9 1 9 ρ,άγιστρος καί μέγας έταιρειάρχης. Μετ' ο­
λίγον συνέζευξε την θυγατέρα αυτού Ελένην ρ.ετά τού βασιλέως, καί
αυτός μ,έν έκληθη βασιλεοπάτωρ, b Si υιός αυτού Χριστόφορος ελαβε
τό αξίωμα τού μ,εγάλου έταιρειάρχου. Μέχρι τούτου τού σημείου τά
πράγρ.ατα έγένοντο κατά τά άρχ*7)θεν βεβουλευμένα. Ά λλ* αίφνης
κατά σεπτέμ,βριον τού 9 2 0 ό 'Ρωμανός ανάγεται είς την τού καίσάρος
αξίαν, καί μ.ετ.ά τρεις μ,ηνας στέφεται τφ της βασιλείας διαδήμ.ατι,
«έκουσίως τού Πορφυρογέννητου, άέκοντί γε θυμω (τούτο δη τό δμ.η-
οικόν)» λέγει ο Κεδρηνός. 7Ητο πρόδηλον δτι ό 'Ρωμανός παρεβίασε
τάς προς τον Θεόδωρον συνθήκας* δθεν προ πάντων ένόμισε δέον νά έ-
ζορίσγ) τον παιδαγωγόν, μ ε τ 'ο ύ πολύ δε μή άρκούμ,ενος αυτός είς τό βα­
σιλικόν άξίωρ,α περιεποίησεν αύτό άλληλοδιαδόχως καί είς τούς υιούς
αύτού, Χριστοφόρον, Στέφανον καί Κωνσταντίνον. Διέταξε μάλιστα
τά περί της πενταπλής ταύτης βασιλείας ούτως ωςτε ό νόμιμος διά ­
δοχος της βασιλείας δεν άνευφημεΐτο είμ,η ρ.ετά τον 'Ρωμανόν, βρα­
δύτερο ν δε καί μετά τον Χριστοφόρον. Ή μ,ακεδονικη δυναστεία έ-
φαίνετο κινδυνεύουσα τον έσχατον κίνδυνον άλλ* ό 'Ρωρ,ανός φθάσας
άπαξ είς την περιωπην εκείνην, άπέδειξεν δτι έσωζε τελευταΐόν τ ι
ίχνος συνετής μ,ετριοπαθείας, ένόησεν δτι έάν ητο ανεκτός παρά τοΐς
άλλοις στρατηγοις ένόσω διεξήγε την αρχήν ως συμβασιλεύς τού νο­
μίμου διαδόχου, ηθελεν άποτύχει έάν έπεχείρει νά καταστηση δλως
εκποδών τον διάδοχον τούτον, καί δεν προέβη περαιτέρω. Περιστείλας
δε την στάσιν τού Δέοντος Φωκά, καί προλαβών ποικίλας άλλας
συνωμοσίας έξησφάλισε την κυβέρνησή τού κράτους, τό Si σπουδαιό­
τερο ν ώφελήθη έπιτηδείως έκ των πόρων αύτού καί έκ της ίκανότη-
τος των άνδρών, ών π7^ειστοι δσοι χάρις είς τάς διασωθείσας παρα­
δόσεις τού Βασιλείου διέπρεπον τότε έν τε τγ στρατιωτική καί τίί
πολιτική ύπηρεσία· καί διατηρήσας την αρχήν επί 2 6 έτη, άπηλ-
 i

Βούλγαροι. Σλαυοι. 'Ρώσοι. 91

λάγη μέν οπωςδήποτε των άπο βορρά πολεμίων, λαμπρά δέ έστησ*

τρόπαια κατά των μωαμεθανών.

Τ ώ οντι οί Βούλγαροι, οί Σλαυοι, οι 'Ρώσοι και αί τουρανικαί

φυλαί, αιτινες από συμμάχων μετεβάλλοντο πολλάκις εις εγΟρούς, έ-
ξηκολ^ούθησαν επί τινα χρόνον ετι τάς έπιδρομάς αυτών. Έ ν ετει μά­
λιστα 9 2 9 βουλγαρικά ή σλαυϊκά φύλα, έμβαλόντα εις Μακεδονίαν,
Θεσσαλίαν καί "Ηπειρον, έκυρίευσαν την τε Νικόπολιν καί τινα μοί­
ραν της περί αυτήν ηπειρώτικης χώρας, καί έγκατεστάθησαν αυτόθι,
ώς λέγουσιν ή,τε χρονογραφία η εκ προςτάγρ,ατος τού Πορφυρογέννη­
του γράφε ισα καί ο Κεδρηνός, όςτις ίστορήσας τά περί της έπιδρορ,ής
ταύτης επιφέρει* «οιτινες ύστερον διαφόρως καταπολ^εμηθέντες ύπο-
γείριοι ρωρ,αίων εγένοντο·» άλλ* αύτη ύπήρζεν ή τελευταία έμ,ρ.άρτυ-
ρος είδησις ή σωζορ,ένη περί τών έν Έ λ λ ά δ ι σλαυοβουλγαρικών εγκα ­
ταστάσεων. Άποθανόντος δε τού Συρ.εών μικρόν πρότεοον, 9 2 7 , ήρ-
χισεν από τού υιού καί διαδόχου αυτού Πέτρου τού βασιλεύσαντος
μέχρι τού 9 6 9 , ή παρακμή τού πριύτου βουλγαρικού κράτους. Μ ία από
τάς κυριωτέρας αίτιας της παρακμής ταύτης ύπηρζεν η επί τού ρ.α-
κρού εκείνου πολέρ.ου συρ.ρ.αχία τών βασιλώων Δέοντος καί Κωνσταν"
τίνου ρ,ετά τών Ούγγρων καί τών Πετσενέγων. Οί πρώτοι κατέλαβον
τότε τον μέσον "Ιστρον, οί δεύτεροι τον κάτω , καί κατελύθη οΰτω η
πέραν τού "Ιστρου βουλγαρική κυριαρχία. Είναι αληθές οτι οι Ούγ­
γροι καί οί Πετσενέγοι έστρεφον ενίοτε τά όπλα αύτών κατά τών
ημετέρων, άλλ* η υπηρεσία ην προςήνεγκον εις αυτούς διά της έξασθε-
νίσεως τού βουλγαρικού κράτους, ητο πολώ μεγαλύτερα της ζημίας ην
έπροζένουν δ ιά τών Ιδίων έπιδρορ.ών* διότι ώς πόρρω ιδρυμένοι καί
ούδετερούμενοι εκ διαλειμμάτων διά δωρεών καί επιτηδείων συμβά­
σεων, ησαν πολύ όλιγώτερον επικίνδυνοι η οί Βούλγαροι.
Γενναιότερον δέ έσωφρονίσθησαν οί 'Ρ ώ σ οι. Είδορ.εν τάς συνθηκας
τάς οποίας ούτοι συνωμολόγησαν προς τον βασιλέα Λέοντα προ τριά ­
κοντα περίπου ετών. Α ί συνθήκαι αύται δεν ισχυσαν νά μεταβάλιυσι
τον λγ,στρικόν τού έ'θνους τούτου χαρακτήρα, καί τω 9 4 1 , ο τότε βα ­
σιλεύς αύτών Ίγόρ, πληροφορηθείς δτι ή ναυτική καί πεζική δύναρ.ις
τού Βυζαντίου άπησχολειτο εις τον κατά τών *Αράβων πόλεμον καί
είς την τών νήσων φύλαξιν, ενόμισεν οτι εύχερώς δύναται νά γίνη
κύριος τής Κωνσταντινουπόλεως. Έ π ί τούτω δε παρεσκεύασεν υπέρ τά
 92 Βούλγαροί. Σλαυοι. 'Ρώσοι. 4

1 0 0 0 πλοία. Οί Βούλγαροι, σύμμαχοι οντες κατά τούς χρόνους τού­

τους τού Γ
ρασιλέ<^ς, ανήγγειλαν εις αυτόν τά μελετούμε να. Ά λ λ ’ ού^εν
ηττον οί ’Ρώσοι επρόφθασαν νά κατατ:λεύσωσιν εις τον Βόςπορον περί
τά μέσα τού Ιουνίου μηνός καί νά λεηλατητωσιν ανηλεώς τάς ό'ύο
"αυτού παραλίας, βασανίζοντες καί θανατούντες πάντας όσους συνελάμ*
. βανον αιχμαλώτους, Ίό'ίως ό'έ πολλούς αγίους ναούς παρέό'ωκαν τωπυρί,
καί προς τούς ιερείς μάλιστα έό'είκνυντο άγριώτατοι. Αί πληροφορία^
τάς οποίας είχε λάβει ο Ίγόρ ότι ή Κωνσταντινούπολή ούτε στόλον εί-
χεν ούτε στρατεύματα, ησαν άκριβείς. Ά λ λ ’ οί ναύσταθμοι αυτής εί-
χον πάντοτε τον τρόπον τού νά έπαρκέσωσιν εις έκτακτόν τινα χρείαν,
ό'ιαταγαί $ε έίόΟησαν εις τούς έν Ά σ ία στρατηγούς νά πλησιάσωσιν
εν τάχει μετά τινων εκλεκτών άποσπασμάτών τού τακτικού στρατού.
"Οθεν μ ετ’ ου πολύ ό πατρίκιος Θεοφάνης, έκπλεύσας μετά πυρφόρων
καί δρομώνων, καί καταλαβών τούς 'Ρώσους ναυλοχούντας προς το*
τού Εύςείνου στόμα, έπέπεσε κ α τ’ αυτών καί πολλά μεν πλοία αυτών
κατέφλεξε ό\ά τού ύγρού πυρός, -άλλα ό'έ κατεπόντωσεν αύτανδρα,
πλείστους ό'έ συνέλαβεν αιχμαλώτους. 'Τ ά λείψανα τού ούτω κατατρο-
πωθέντος ρωσικού στόλου κατέφυγον εις τά κατά την ανατολικήν πα­
ραλίαν λεγάμενα Σγόρα (κ α τ’ άλλους ’Αγορά). Κ αί έπειό'η έστερούντο
τροφών, πολλοί ’Ρώσοι ό\εσπάρησαν άνά την χώραν ιγα πορισθώσι
τά αναγκαία. ’Αλλά τότε έπελθόντες ο πατρίκιος Βάρνας Φωκάς, καί
ο ό'ομέστικος των σχολών ’Ιωάννης ύ Κουρκούας, πολλούς μέν έξ αυ­
τών έφόνευσάν, τούς $ε λοιπούς ήνάγκασαν νά καταφύγωσιν εις τά
πλοία. Είχον ό'ε ηό'η παρέλθει {Λ,ηνες τρεις καί έπλησίαζεν ή χειμε­
ρινή τού εντους ώρα, ώςτε οί 'Ρώσοι πανταχόθεν πιεζόμενρι άπεφάσι-
σαν νά παλινοστήσωσι, καί επί τούτω τγ) 15 σέπτεμβρίου έπεχείρη-
σαν νά άντιπλεύσωσι ό'ιά νυκτός από της ασιανής παραλίας εις την
Ορακικην, ίνα παραπλέοντες την ακτήν εκείνην έπιστρέψωσιν εις τά
ί<ϊια. Ά λ λ ’ ο πατρίκιος Θεοφάνης, όςτις έξηκολούθει έπιτηρών αυτούς,
καί είχε λάβει πιθανώς επικουρίας τινάς έν το> μεταξύ, έπέπεσε κα τ’
αυτών ^ιαβαινόντων, καί συνάψας ναυμαχίαν ό'ευτέραν, τοιαύτην έπή-
γαγεν εις αυτούς φθοράν, ώςτε λέγεται οτι b Ίγόρ ίέν έσώθη εις τον
Κιμμέριον Βόςπορον είμη ρ.ετά 10 μόνον πλοίων.
Πάσας ταύτας τάς περιπέτειας καί συμφοράς τού ^ωσικού στόλου
άναφέρουσιν ού μόνον οί ήμετεροι χρονογράφοι, άλλα καί b άραψ Έ λ*
μακίν καί ό λατίνος Λουϊτπράνό'ος και αύτάς ό σλαύος Νέστωρ. Τ ά
 Βούλγαροι. Σλαυοι. 'Ρώσοι. 93

Si επόμενα ιστορεί μόνος ό τελευταίος ούτος. Β έβ α ιο ί λοιπον δ Νέστωρ

ότι δ Ίγδο θέλημα; νά έκ^ικηθή την ήτταν ήν ύπέστη, επεχειρησε
μετά ^ύο έτη νέαν /.ατά της Ε λ λ ά δ ο ς εκστρατείαν, δτι δ Ροψ.ανος,
πληροφορηθείς περί τούτου, καί φοβηθείς, έ'πεμψε προς αυτόν πρέσβεις
πεοί ειοήνηε αετά δώρων πολλών, δτι δ Τγόο, δςτις είχε φθάσει ή δ η
μέχρι τού "Ιστρου, συναινέσας νά μη έξακολουθήση την επιχείρησιν,
έπέστρεψεν εις την πρωτεύουσαν αύτού, το Κίεβον* ό ΐ ι κα τά το επό­
μενον έτος δ 'Ρωμανός έ'πεμψεν αύθις πρέσβεις προς τον Τγόρ, δ Si Τ ­
γόρ ίδίους πρέσβεις εις Κωνσταντινούπολή, καί τω 9 4 5 συνωμολο-
γήθη ύπο τούτων ενταύθα νέα συνθήκη, της δποίας δ ίδ ετ α ι πάλιν ο­
λόκληρον τδ κείμενον. Πιθανώτατον δμως φαίνεται δτι αί περιστά­
σεις αί προηγηθείσαι της νέας ταύτης συνθήκης έξετέθησαν ύπο τού
Νέστορος ούχί δπως αληθώς συνέβησαν, άλλ* επί τω σκοπώ τού νά
οίκονομήση την φιλοτιμίαν τών 'Ρώσων. Τούτο τουλάχιστον συνάγεται
έξ αύτού τής συνθήκης τού κειμένου τής δποίας πολλαί διατάξεις π α -
ριστώσι τούς 'Ρώσους εις ήττονα ευρισκομένους θέσιν, ούχί εις ίσην προς
τό ανατολικόν κράτος. Τδού τδ κείμενον τής συνθήκης, όπως δίδετα ε
ύπδ τού 'Ρώσου χρονογράφου.
Τδ πρώτον άρθρον δρίζει δτι άνανεούται ή αρχαία εΙρήνη πρδς τούς,
μεγάλους αύτοκράτορας τής 'Ελλάδος 'Ρωμανόν, Κωνσταντίνον καί
Στέφανον, καί εκφέρει άράς κα τά παντός 'Ρυλσου βαπτισμένου ή α­
βάπτιστου, δςτις ήθελε παραβή την συνθήκην ταύτην.
"Αρθρον 2 . Ό 'Ρώσος μέγας ήγεμών καί οί βοϊάραι (ήτοι άρχοντες)
αύτού δύνανται νά πέμπωσιν άκωλύτο>ς εις την Ε λ λ ά δ α πλοία μετά
πρέσβεων καί ξένων ήτοι έμπορων. Οί ξένοι φέρουσι κα τά τά π ά λα ι
ώρισμένα άργυρούν σφραγιστήρα, οί δέ πρέσβεις χρύσούν. Θέλτ&σι δέ
τού λοιπού κομίζει έγγραφον τού 'Ρολσου ήγεμόνος βεβαιούν τάς ειρη­
νικά; αύτών προθέσεις, καί άναφέρον τόν αριθμόν τών άποστελλομέ-
νων πλοίιυνκαί ανθρώπων. Ό δέ μή φέρων τοιούτον έγγραφον ύποβάλ-
λεται εις κράτησιν μέχρις ού είδοποιηθή περί τούτου δ 'Ρώσος ήγε­
μών. Κ α ί ει μέν άντισταθή θανατούται, μή δικαιουμένου τού 'Ρώσου
ήγεμόνος νά άπαιτήση μηδερ.ίαν Sioc τόν θάνατον αύτού έκδίκησιν.
Ε ι Si So απετεύστ) εις 'Ρωσίαν αναγγέλλεται τούτο εις τόν ήγεμόνα,
ίνα πράξη ώς πρός αύτόν κατά τό δοκούν.
Τ ό άρθρον τρίτον επαναλαμβάνει εν αρχή, κα τά τόν Καραμζήν
(παρ' ου λαμβάνομεν τά κείμενα ταύτα τού Νέστορος) δσα ό^ριζεν ή;
94 Β;ύλγχρςι. Σλαυοι. 'Pu.act.

πρώτη, ή προφορική σύμβασις. η ύπό του Ό λ έγ συνομολογηθείσα περί

τής εν Έ λ λ ά δ ι πολιτείας καί κατοικίας των 'Ρώσων πρέσβευαν καί
ξένων. Την προφορικήν ταύτην σύμβασιν δεν παρεθέσαμεν ανωτέρω,
περιορισθέντες εις μόνην την βραδύτερον κατά Νέστορα συνομολογη-
θεισαν έγγράφως συνθήκην. Είς δε των κυρίων λόγων δι* ους τότε ά-
πεσιωπήσαμεν αυτήν είναι καί ούτος, ότι ή σπουδαιότατη αυτή διά -
ταξις περί τής έν Έ λ λ ά δ ι πολιτείας των 'Ρώσων πρέσβεων καί ξένων,
ήτις άνεφέρετο δήθεν έν τή προφορική συμβάσει, δεν ανευρίσκεται έν
τή παρατεθείση εγγράφω, καί κατά πρώτον αναφαίνεται έν τή προκει­
μένη συνθήκη του 9 4 5 , ώςτε το πιθανιύτερον είναι ότι κατά πρώτον
ώρίσθη τωόντι έν τή παρούση συνθήκη, τά δε λεγάμενα περί τήςπρώ-
της προφορικής συμβάσεως δεν εχονται πολλής ακρίβειας, άν δεν ήναι
όλως ανυπόστατα. Ό πωςδήποτε αί διατάξεις, εις τάς οποίας παρα­
πέμπει ό Καραμζήν έν τω άρθρφ τρίτω , έχουσιν ως εξής. Οί παρά
του 'Ρώσου ήγεμόνος εις Κωνσταντινούπολή πεμπόμενοι πρέσβεις συν­
τηρούνται αυτόθι υπό τού αύτοκρατορικού ταμείου. Είς δέ τούς 'Ρ ώ ­
σους ξένους ή έμπορους, όσοι έρχονται είς την Ε λ λ ά δ α ύποχρεούται ο
αύτοκράτωρ νά παρέχη επί έξ μήνας άρτον, οίνον, κρέας, ιχθύς καί ο­
πώρας* πλήν τούτου οί ξένοι είςέρχονται δωρεάν είς τά δημόσια λου­
τρά, καί λαμβάνουσι διά την επιστροφήν αύτών τροφάς, άγκύρας, κα­
λούς, ιστία καί παν τό άναγκαίον* οί 'Ρώσοι οί διατρίβοντες έν Κων-
σταντινουπόλει ούχί έπί σκοπφ εμπορίας, ούδέν έχουσι δικαίωμα είς
*τήν μηνιαίαν συντήρησιν. Ό 'Ρώσος ήγεμών οφείλει νά άπαγορεύη
είς τούς πρέσβεις αύτού τού νά προςβάλλωσι τούς κατοίκους των έλλη-
νικών χωρών καί τόπων. Ο ίν'Ρώσοι όφείλουσι νά κατοικώσι μόνον
παρά τή μονή τού άγιου Μάμαντος, καί νά άναγγέλλωσι την άφιξιν
αύτών είς την άρμοδίαν τής πόλεως αρχήν, ήτις σημειοΐ τά ονόματα
αύτών καί παρέχει αύτοις τήν άναγκαίαν τροφήν. Δεν είμπορούν νά
είςέλθωσιν είς τήν πόλιν είμή έν συνοδί^ αύτοκρατορικού ύπα7νλήλου,
άοπλοι καί ούχί πλειότεροι τών πεντήκοντα διά μιας. Ά φ ’ ετέρου με­
τέρχονται τήν έμπορίαν έν Κωνσταντινουπόλει άκωλύτως, καί είσίν ά-
πηλλαγμένοι παντός τέλους (ούχί όμως καί τού τελωνιακού δικαιώ μα­
τος, τουλάχιστον μέχρι τίνος, ως θέλομεν ίδεί μετ* ολίγον). Αύται εί­
ναι αί διατάξεις είς άς παραπέμπει b Καραμζήν έν αρχή τού άρθρου
τρίτου* καί έπειτα παρατίθησι τήν συνέχειαν τού άρθρου τούτου ώς
εξής Οί 'Ρώσοι ξένοι διατελούσιν ύπό τήν προστασίαν αύτοκρατορικού
 Βούλγαροι. Σλαυοι. 'Ρώσοι. 95t

υπαλλήλου οςτις διαλύει τάς προς τούς Έ λ λ η ν α ς διαφοράς αυτών.

Παν ύπό 'Ρώσου άγοραζόμενον ύφασμα, τού οποίου ή αξία ήθελεν υ­
περβαίνει τά πεντήκοντα χρυσά νομίσματα ( 7 5 0 δρα χμ ά ς), ύποβάλ-
λεται εις τον ύπάλληλον εκείνον ί'να έπιθέσγ) έπ* αυτού την ίδιαν σφρα­
γίδα (όπως μή διαφυγή επί τής εξαγωγής την πληρωμήν τού νενομισμέ-
νου τέλους). Οί εκ Κωνσταντινουπόλεως άναχωρούντες λαμβάνουσι
τροφάς καί παν τό προς διασκευήν τού πλοίου άναγκαίον, κατά τά
συντεθειμένα. Δεν επιτρέπεται δέ νά διαχειμάσω σι παρά τφ άγίω
Μ άμαντι, άλλ* όφείλουσι νά άναχωρήσωσιν ύπό συνοδίαν.
"Αρθρον 4 . Δούλος δραπετεύσας εις την Ε λ λ ά δ α είτε εκ 'Ρω σία ς,
είτε έκ των άνηκόντων εις τούς παρά τω άγίω Μ άμαντι διατρίβοντας
ξένους, άναζητεΐται καί αναλαμβάνεται ύπό των 'Ρώσων. Μή εύρεθέν-
τος δέ αυτού ορκίζονται περί τής φυγής του χριστιανοί καί εθνικοί 'Ρ ώ ­
σοι κατά την ίδιαν έκαστος πίστιν, καί τότε οι Έ λ λ η ν ες δίδουσιν αύ-
τοϊς κατά τά πρότερον ώρισμένα (άλλ* ενταύθα δ Καραμζήν ομολο­
γεί ότι έν ταίς συνθήκαις τού Ό λ έγ ούδέν τοιούτον ώρίσθη) δύο πα-
βολνόκια ήτοι ύφάσματα διά τον δούλ,ον. Έ ά ν δέ Έ λ λ η ν δούλ^ος μετά
κλοπιμαίων δραπετεύσω, προς τούς 'Ρώσους, όφείλουσιν ούτοι νά τόν
άποδώσωσι σώον σύν τφ ύπεξαιρεθέντι πράγματι λαμβάνοντες ώς .ά-
αοιβήν διά τούτο δύο χρυσά (δραχμάς 3 0 ) . ΛΑρθρον 5 . 'Ρώσος κλέ-
ψας τι από Έ λ λ η ν α καί Έ λ λ η ν άπό 'Ρώσον τιμω ρείται αύστηρώς
κατά τούς ρωσικούς καί ελληνικούς νόμους, α π οδίδει τό κλαπέν καί
πλ/ορώνει διπλάσιάν την αξίαν αυτού.
νΑρθρον 6 . 'Ρώσος κομισας εις Κωνσταντινούπολην Έ λ λ ηνα ς α ίχ
μ,αλώτους λαμβάνει δι* έκαστον μέν νέον καί δ ι’ έκάστην νέαν δέκα
χρυσά, διά πάντα δέ αιχμάλωτον μέσης ήλακίας 8 , δ ιά πάντα δέ γέ­
ροντα ή π α ΐδ α ,ιδ . Δι* έκαστον όμως 'Ρώσον αίχμάλ,ωτον έν Έ λ λ ά δ ι
εύρισκόμενον καταβάλλονται λύτρα 10 χρυσά, δ ι’ έκαστον δέ ήγορα-
σμένον δούλον αποδίδεται ή τιμ ή τής αγοράς όπως αναφέρει αύτήν
b ιδιοκτήτης όρκιζόμενος κατά τήν ιδίαν πίστιν. *Άρθρον 7 . Ό 'Ρ ώ ­
σος ήγεμών παραιτείται πάσης άξιώσεως επί τής χερσονήσου (τής Κ ρι­
μαϊκής) καί των πόλεων αυτής. Έ ά ν δέ πολεμώ, περί τάς χώρας εκεί­
νους (προς τούς Χαζάρους ή τούς Πετσενέγους) καί ζητήσω, επικουρίας
παρά τών Ελ λ ήνω ν, παρέχονται αύτφ όσας νομίσω, αναγκαίας. *Α ρ-
θρον 8 . Έ ά ν οί 'Ρώσοι άπαντήσωσιν ελληνικόν πλ.οίον εις τήν παρα­
λίαν, όφείλουσι νά μή προσβάλωσι τό πλήρωμα αύτού, ό δε ύπεξαι-
;96 Βούλγαροι. ΣλαΟοι. 'Ρώσοι.

ρέσας τι εκ του πλοίου ή φονεύσας η έξανδραποδίσας τινά έκ του

πληρώματος, τιμωρείται κατά τούς ρωσικούς και ελληνικούς νόμους.
"Αρθρον 9 . Οί 'Ρώσοι κατερχόμενοι επί αλιεία εις τάς έκβολάς τού
Δνιπέρου ποταμού καί άπαντήσαντες εκεί κατοίκους της χερσονήσου
όφείλουσι νά μη προξενώσιν εις αυτούς βλάβην τινά, ουδέ δικαιούνται
νά διαχειμάζιυσιν αυτόθι, αλλά πλησιάσαντος τού φθινοπώρου ύπο-
χρεούνται νά έπιστρέψωσιν εις τα ίδια . "Αρθρον 1 0 . Ό 'Ρώσος ήγε-
μών οφείλει νά διακωλύη τούς Βουλγάρους άπό παντός κατά, τής χερ?·
σονήσου πολέμου. "Αρθρον 1 1 . Τούς έν 'Ρωσία κακουργήσαντας "Ελ­
ληνας δέν έχει τό δικαίωμα νά τιμωρήση ό ήγεμών, άλλ’ οφείλει νά
παοαπέμψη εις τό ελληνικόν κράτος ΐνα τιμο>ρηΟώσιν αυτόθι. Τό άρ-
θρον 1 2 είναι ομοιον προς τό τρίτον της προπαρατεΟείσης συνθήκης, τό
δέ 1 3 ομοιον προς τό τέταρτον τής αυτής συνθήκης. *Αρθρον 1 4 .
Ζητήσαντος τού Έ λληνος αύτοκράτορος επικουρίας παρά τού 'Ρώσου
ήγεμόνος, οφείλει ούτος νά έκπληριύση την άπαίτησιν, Ϊνα γίνη ούτιυ
τοΐς πάσι δήλον όπόσον στενή είναι ή μεταξύ 'Ρώσιυν' καί Ελλήνων
φιλία. "Επονται τά περί τής ανταλλαγής καί δι* όρκου κυρώσεως των
συντεθειμένων.
At παραχωρήσεις καί περιποιήσεις όσαι κατά την προκειμένην συν­
θήκην ,έγένοντο προς τούς 'Ρώσους έμπορους έν τώ κράτει, ήσαν τότε
συνήθεις εις όλους τούς ξένους έμπορους, καί είναι μ.άλιστα όλιγώτεραι
των μετά τινα χρόνον πρός τούς Ιταλούς συνομολογηθεισών. Κ α τά δέ
τά άρθρα 7 καί 1 0 ό 'Ρώσος ήγεμων ού μόνον παραιτεϊται πάσης ά -
ξιώσεως επί τής κριμαϊκής-χερσονήσου, αλλά καί αναλαμβάνει την
ύποχρέωσιν νά διακωλύη πάσαν κ α τ’ αυτής επιδρομήν τών Βουλγάρων.
Πλήν τούτου κατά τό άρθρον 11 οί έν 'Ρω σία κακουογήσαντες Έ λ -
ληνες^ δεν ειμπορούν νά τιμωρηθώσιν αυτόθι, αλλά παραδίδονται εις
τήναύτοκρατορικήνκυβέρνησιν. Κ α ί έν γένει εξ όλης τής συνθήκης δη -
λούται, οτι αυτή συνωμολογήθη υπό τό κράτος τής ήττης ήν ύπέστη-
σαν οί 'Ρώσοι μάλλον, ή ώς έκ τού φόβου ον ήσθάνθησαν δήθεν οι ήμέ-
τεροί ένεκα νέας τίνος τών *Ρώσυ>ν προπαρασκευής. Τό σπουδαιότερου
όμως $υναγόμ.ενον εκ τών επανειλημμένων τούτων συνθηκών μ.εταξύ
Ελλήνων,, καί 'Ρώσων είναι, ότι αί υ.εταΕύ τών δύο εθνών έυ.πορικαι
* 7 * * r
σχέσεις ΐιχον άποβή συνεχείς καί ποικίλαι. Οί 'Ρώσοι ήρχοντο καί
ήγόραζον έ ξ Ε λ λ ά δ ο ς μέταλλα έξειργασμένα,, υφάσματα, καρπούς
καί οίνους* · είςήγον δέ εις την Ε λ λ ά δ α δέρματα, καί γουναρικά, κη-

ν.
 Λαμπρά κατά των 'Αράβων τρόπαια. Ιωάννης Κουρκβύας< 97

ρόν, μέλι, δούλους. Κ α ί „οί εύποροι αυτών δεν διέτριβον μόνον

εν Κωνσταντινουπόλει, αλλά y.al έν Συρία καί εν Βουλγαρίοε καί
έν Χαζαρία.

Τοιαύτα υπήρξαν τά προς βορρά ν επί 'Ρωμανού συμ.βάντα· προς

ρ.εσημ.βρίαν δέ διεπράχθησαν κατά τε ξηοάν καί κατά θάλασσαν λαμ­
πρά. τ/, αλήθεια κατορθώματα. Ό 'Ρωμανός έφάνη ευτυχής περί την
εκλογήν του δορ,εστίκου των στολών της ανατολής, προχειρισώμενος
είς τό άνο>τατον τούτο άςίωμα, άμα ανέλαβε την ά,ρχήν, τον Τωάν-
νην Κουρκούαν, τον άργ ηγέτην στρατιωτικού οίκου διαπρέψαντος καθ'
όλην την δεκάτην εκατονταετηρίδα. Κ α ί ού μόνον ηύτΰχησε περί την
εκλογήν του άνδρός, άλλ’ εδειξε καί την πολώ μείζονα αρετήν του νά
διατηρηση έν τω άξιώματι έκείνψ τον άνδρα τοιούτον δντα επί 2 3
περίπου έτη, άπο τού 9 19 — 9 4 2 . Όπόσον δέ δεδικαιολογημ,ένη υπήρ­
ξε ν ή εξαίρετος αυτή εύνοια άπεδείγθη υπό των πραγμ,άτων λαμπρώς.
'Ο 'Ιωάννης Κουρκούας, άδιαλείπτως κατά τών μωαρ,εΟανών άγωνιζό-
μ.ενος, έδιπλασίασε τάς κατά την Α σ ία ν κτήσεις του χριστιανικού
κράτους, μετενεγκών τά προς τούτο τό μέρος όρια αυτού από του "Α -
λυος ποταμού είς τόν Ευφράτην καί τον Τίγριν, καί άνακτησας έν τψ
ευρυτάτφ τοότω /ώ ρω περί τάς 1 0 0 0 ώς βεβαιούσι πόλεις. Τοσαύτη
δε η το ή στρατιωτική καί άλλη αρετή του άνδρός, ωςτε οί ήμέτεροι
χρονογράφοι όνομάζουσίν αυτόν άλλον Βελισάριον, καί ο πρωτοσπαθά-
ριος καί κριτής Μανουήλ συνέταξε περί των ανδραγαθημάτων αυτού
ίδιαν συγγραφήν είς 8 βίβλους διηρημένην, ήτις όμως ά τυχώ ς δεν δ ιε -
σώθη είς ημάς.
Μετά τού Ίωάννου Κουρκούα συνέπραξεν ό,τε αδελφός αυτού Θεό­
φιλος, b πάππος τού μετά τα ύτα βασιλεΰσαντος Ίωάννου τού Τ σ ιμ ι-
σκη, καί ο υιός 'Ρωμανός, άξιος άναδειχθείς τηλικούτου πατρός. Τό
κράτος τού καλίφου τού Β α γ δα τίου ηκρωτηριάσθη τότε δεινώς. Κ α τά
δυςτυ/ίαν ο χριστιανικός πληθυσμός των χιυρών όσαι. άνεκτηθησαν^
είχεν, ώς φαίνεται, έλαττωθη πολύ- είς δε τάς μεσημβρινωτέοας καί
άνατολικωτέρας, καί μάλιστα είς τινας έξ αυτών, είχεν ίσως π αντά-
σιν έκλίπει. Εντεύθεν διετηρούντο έξ ανάγκης είς αύτάς οί προϋπάρ-
χοντες μιυκρ.εθανοι ηγεμ,όνες,άφού ύπεχρεούντο νά διύσωσι δείγμ α τα
οΰ μόνον της υποταγής αυτών προς την έν Κωνσταντινουπόλει βα­
σιλείαν, άλλα καί της προς την χριστιανικήν πίστιν εύλαβείας. Ό
( ε λ λ . ι γ γ ο ρ . κ . π α π α ε ρ η γο π ο υ λ ο υ τ ο μ . δ '.) 7
98 Σλαυοι τής Πελοποννήσου. ΈξωτβρικαΙ σχέσεις. Διοίκησις*

εμίρης τής Μελιτηνής λ. χ . ύπεχρεώθη νά στρατεύσν) κατά των δμο-

θρήσκων του οσάκις παραγγελΟή ύπό του βασιλέως. Ό δέ εμίρης ’Ε ­
δέσσης ήναγκάσθη ν’ άποστείλγ) είς Κωνσταντινούπολή το έν τή πόλει
εκείνη της Συρίας άποκείμενον άγιον του Χρίστου έκμαγεΐον ήτοι μαν-
δήλιον. Ούδέν ηττον όμως επειδή δι* ελλειψιν χριστιανικού πληθυ-
*σμου, η τουλάχιστον άποχρώντος τοιούτου πληθυσμού, δεν κατωρΏώβτ»
νά έκχριστιανισθώσιν αί χώραι αυται, οί μωαμεθανοί αυτών ηγεμόνες
ωφελούντο από πάσης εύ/.αιρίας ϊνα άποβάλωσι τον έπιβληθέντα εις
αυτούς ζυγόν· ώςτε πολλάί των καταχτήσεων εκείνων ασέβησαν πρός-
καιροί. Έ ν τω μεταξύ δέ, τω 9 2 4 , δ ναύαρχος Ιωάννης δ ΊΡαδηνός
δλοσχερώς */-ατεναυρ.άχησε -κερί την Λήμ,νον τον διαβόητον Ίωάννην
τον ΓΓριπο7νίτην, τον τής Θεσσαλονίκης καταχτητήν. Ό τολμηρός πει­
ρατής κατιύρθωσε νά διασωθή έκ τής πανωλεθρίας ταύτης* άλλ’
εκτοτε συνετρίβη ή των κρητικών άράβων δύναμις.

Κ α τ ά τούς αυτούς χρόνους συνέβησαν και έν Πελοποννήσω γεγο­

νότα τινά τών οποίων ή μνήμη περιεσώθη είς ημάς λεπτομερώς δ-
πωςούν, εί και ούχί κατά πάντα εύκρινώς. Έ ν έ 'τ ε ι9 2 1 δ τότε στρα­
τηγός τής Πελοποννήσου ’Ιωάννης δ Πρωτεύιυν άνέφερε προς τον βασι­
λέα 'Ρωμανόν ότι αί σλαυϊκαί φυλαί των Μιληγγών καί τών Έ ζερι-
τών, τών δποίων άνεφέρομεν άλλοτε τάς προηγουι^ένας στάσεις (σελ.
7 2 2 του τρίτου τόμου), άπεστάτησαν αύΟις μή δεχόμεναι τον παρά
τού στρατηγούδιωρισμένον άρχοντα, μηδέ πειθομεναι νά τελώσι την
όφειλομένην στρατιωτικήν υπηρεσίαν μηδέ τάς άλλας προς το δημό­
σιον υποχρεώσεις προαιρούμενα! νά έκπληρώσωσιν, άλλα διατελούσαι
ώςπερ αυτόνομοι καί αύτοδέσποτοι. Πριν ή φθάσν; εις Κωνσταντινούπο­
λή ή εκΟεσις αυτή, είχε διορισθή νέος στρατηγός Πελοποννήσου, δ
προ>τοσπαθάριος Κρηνίτης δ Άροτρας. Τ ο τών Κρηνιτών γένος άναφέ-
ρεται πολλάκις κατά τούς χρόνους εκείνους, καί δεν ήτο μέν ισότι­
μον τών Φωκάδων, τών Κουρκουών καί τών άλλων πολυθρυλήτων
στρατηγών τής μακεδονικής δυναστείας* μεταγενέστεροί τινες μάλι-
γόνοι αυτού κατήντησαν είς απορίαν χαϊ τεΛενταίαν ενδειαν
επί Βασιλείου Βουλγαροκτόνου, όπως λέγεται έν τινι τούτου νεαρά,
άλλα περί τά τέλη τής ένάτης καί τάς άρχάς τής δέκατης έ-
κατονταετηρίδος δ οίκος ούτος παρίστάται υπό τών χρονογρά­
φων ώς επιφανής καί περίβλεπτος. Καί εΐδομεν τω όντι ότι
 Σλαυοιτής Πελοπόννησου. Εξωτερικάt σχέσεις. Διοίκησις. 99

Κρηνίτης ητο 6 το πρώτον κατά του Συμεών έκπεμφθείς στρατηγός,

όςτις έπεσε μαχόμενος έν τω άγώνι εκείνω, και η ί η μανθάνομ,εν ότι έ­
τερος Κρηνίτης προεχειρίσθη στρατηγός του θέματος Πελοπόννησου
τω 9 2 2 . *Αναγνωσθείσης λοιπόν ενώπιον του βασιλέως της έκθέσεως
εκείνη: του Ίωάννου του Πρωτεύοντος, ο νέος στρατηγός άνέλαβε νά
καθυποτάξη τούς στασιαστάς. Άρςάμενος Si τού άγώνος άπό [ληνός
«.αρτίου και κατακαύσας τούς καρπού; αυτών, καί ό'ηώσας τούς αγρούς
μέχρι τού μηνός νοεμβρίου, κατηνάγκασε τέλος αυτούς να ζητησωσι
συγγνώμην όΥ όσα πρότερον έπλημμέλησαν. Εις άπάντησιν ο σ τρ α τη -
νός Κρηνίτης έό'εκαπλασίασε τον οόρον ον έτέλουν πρότερον οί Μ ιλ η ν -
γοι άναβιβάσας αυτόν άπό 6 0 νομισμάτ<υν εις 6 0 0 * έό'ιπλασίασε S i
τον ετήσιον φόρον των Έζεριτών, έπιβαλών αύτοίς νομίσματα 6 0 0
αντί των πρότερον τελούμενων 3 0 0 , καί ειςπράξας τον νέον τούτον φό­
ρον είςεκόμισεν εις τό βασιλικόν ταμεΐον. Ά λ λ α μ ετ’ ού πολύ έταρά-
χθησαν αύΟις τά πράγματα της Πελοπόννησου. Σ τρατηγός αυτής ό\ω-
ρίσθη ο πρωτοσπαθάριος Βάρό'ας ό Ιΐλατυπόό'ης, ό ό'έ Κρηνίτης μετε-
τέθη εις τό θέμα της Έλλάύ'ος, καί τότε συνέβη έν Πελοποννήσω νέα
στάσις ούχί πλέον των Σλαύων, άλλ' αυτού τού πρωτοσπαθαρίου Β ά ρ$α
τού ΓΙλατυπό^η, καί πολλών ομοφρόνων αύτω πρωτοσπαΟαρίων αρχόν­
των. Τα ύτης της στάσεως ή α ιτία ό'έν εξηγείται* λέγεται μόνον, ότι
ώς έξ αυτής άπεδιώχθη μέν ό πρωτοσπαθάριος Λέων 6 Α γ έλ α σ τος, έ-
γένετο S i κατά τού θέματος έπίθεσις νέων τινών σλαυϊκών φυλ.ών, α ΐ-
τινες έπηλθον ΐσως άπό της κυρίως Έλλάό'ος, καί ότι έκ της άνωμα-
λίας ταύτης ώφεληθέντες οί Μιληγγοί καί οί Έ ζεριτα ι άνεφέρθησαν
προς τον βασιλέα 'Ρωμανόν, έξαιτούμενοι νά άπαλλαγώσι τηςγενομέ-
νης εις τον φόρον αυτών προςθήκης. Ό Si 'Ρωμανός, ινα μ.η ένωΟώσιν
οί άναφερόμενοι, μετά τών νεωστι έπελθόντων εςωθεν Σλαύων, έν έίω -
κεν εις την. αϊτησιν αύτών, καί $ ta χρυσοβούλλου ώρισε τον φόρον, ό­
πως πρότερον έτελείτο.
Ενταύθα λοιπόν ύπεχώρησεν ό βασιλεύς. Ά λ λ * ό 'Ρωμανός ηνώρ-
θωσε τό εξωτερικόν αυτού αξίωμα, Ου μόνον ώς προς τούς άραβας,
άλλά καίώςπρός τάς άλλας δυνάμεις. Ό ηγεμ,ών της Ίβηοίας προςελ-
ί)ών εις Κωνσταντινούπολή, ελαβε παρ* αυτού τό αξίωμα τού κουρο-
παλάτου, τό όποιον ώ ; ψιλόν επωνύμιον εφερον έκτοτε οί της χώρας
ταύτης άρχοντες. Ώ ςχύτω ς καί οί τού βχσιλέως της 'Ιτα λ ία ς Ο υγω-
νος πρέσβεις προςελθόντες μετά ίώ ρων, έζητησάν την συνό'ρομην τού
V
 100 ΚαΟαιρεσις του ’Ρωμανού καί τών υίών αύτου.

ΊΡωμανου κατά τών σαρακηνών. Ό δε επερ.ψε πλοία πυρφόρα ικανά

νά άσφαλίσωσι τά παράλια της Ιτ α λ ία ς και της Προβηγκίας, κυρώ-
σας την συμμχχίαν ταύτην διά τού γάμου τήςθυγατρός του Ούγωνος
Βέρθης μετά 'Ρωμανού του υιού τού Κιυνσ.ταντίνου του Πορφυρογέννη­
του. Ουδέ τά τής εσωτερικής διοικησεως ημέλησεν ό 'Ρωμανός, άνοικο-
δομησας καί βε7^τιώσας πολλάς κατά Μακεδονίαν καί Θράκην πόλεις,
όσαι είχον πάθει εκ τών προηγουμένων βουλγαρικών καί τουρκικών
επιδρομών* κοσμησας την πρωτεύουσαν διά περιφανών οικοδομών καί
άμφιλαφών κήπων, καί ίδρύσας έν χύτη νοσοκομεία τε καί γεροντο·
κομεία. Έλάβομ,εν δέ άλλοτε αφορμήν νά άναφέρωμεν (σελ. 7 ΐ τού
τρίτου τόμου) τάς φιλάνθρωπους νεαράς, δι* ών ηγωνίσθη νά προστα­
τεύσω την τάξιν τών ελευθέρων γεωργών, κηρύξας περί αυτής δόγματα
τά οποία ηθελον τιμήσει τον μάλλον φιλελεύθερον ηγεμόνα τών καθ’
ημάς χρόνων. [Ιλην τούτου δ 'Ρωμανός επανερχόμενος όσω ητο δυνα­
τόν νά έπανέλθν) εις τάς άρχάς της μεταρρυθμίσεων, ώρισε διά μιάς
τών νεαρών αυτού ότι εάν μικρός γαιοκτήτης θέλει νά άσπασθή τόν
μοναχικόν βίον, δεν επιτρέπεται αύτω νά αφιέρωση τό κτήμά του εις
την μ.ονήν.

Ούτως έκυβερνήθη τό κράτος από τού 9 1 9 μέχρι τού τέλους τού

9 4 4 , επ ιτήδειος καί έν μέρει ένδόξως. Ά λ λ ’ δμολογητέον ότι τό σύμ-
πλεγμ.α εκείνο τών πέντε βασιλέων είχε τι άλλόκοτον, καί ότι δυςκό-
λως τ,δύνατο νά διαρκέση αδιάσπαστου μ,έχρι τέλους. Ναι μεν κυρίως
η αρχή διεξήγετο υπό τού ’Ρωμανού, δ δε πρεσβύτερος υίος αυτού, δ
Χριστόφορος, άπεβίωσεν από τού 9 3 1 * έμενον όμως πάντοτε τέσσαρες
συμβασιλεις. Κ α ί παρεκτός τού ότι επισφαλέστατη προηγγέλλετο μ,ετά
τόν θάνατον τού ’Ρωμανού, ή ρύΟμισις της εξουσίας μ ετα 'ύ τών δύο
αυτού υιών καί τού επί θυγατρί γαμβρού καί τών τέκνων αυτών,
δυςκατάληπτον ήτο πώς διετηρηθη καί μέχρι τίνος η σύμπνοια ε'ν τω
συνδυασμό έκείνω. Πρό πάντων παράδοξος ητο ή θέσις τού νομίμου
διαδόχου τού βασιλέως. Ό Κωνσταντίνος δ Πορφυρογέννητης ητο ήδη
4 0 ετών, καί είχε μέν ίδιάζουσαν ροπήν εις τά γράμματα καί τάς
τέχνας, άλλ’ οσω καί άν άπετρέπετο ώς έκ τούτου από τών περισπα­
σμών τού πρακτικού βίου, δεν ητο δυνατόν νά μή ένοχληται έκ δια ­
λειμμάτων υπό τού έξευτελισμού εις δν κατεδικασεν αυτόν ή νέα τών
πραγμάτων τάξις, ην έδημιούργησε καί συνετήρει ό ’Ρωμανός. Έ άν
 Καθαίρεσις του 'Ρωμανού καί των υιών αύτου. 101

είς ηλικίαν 1 4 ετών ύπέκυψεν έκών άέ/.ων είς τον έπιβληθέντα αύτφ
χαλινόν* εάν καί μετίπειτα έπί ικανόν χρόνον έ.ξηκολούθησεν ανεχό­
μενος την πκντοό'υναμ.ίαν του πενθερου αύτου, φυσικφ τω λόγο^κα θ ’
όσον ττροεβχινεν εις την ηλικίαν συνησθάνετο ζο^ηρότερον την ανάγκην
τού νά απαλλαγή τής κηδεμονίας εκείνης τοσω μάλλον, όσω, καθώς
συνάγεται ές αυτών τών συγγραφών αυτού, είχε πνεύμ.α πολύ πρακτι-
κώτερον καί θετικώτερον τού πατρός του. Α υτή ή σύζυγος αυτού Ε ­
λένη, ή τού 'Ρωμανού θύγάτηρ, ζηλοτυπουσα προς τού; αδελφούς αύ-
της καί τάς νύμφας καί τά τέκνα αυτών καί εύλόγως ανησυχούσα περί
της τύχης έαυτής τε καί τού υιού αυτής, παρώτρυνε τον Κωνσταν­
τίνον νά ανάκτηση την προςήκουσαν αύτω έν τη πολιτεία τάξιν·
Πλην τούτου S i οί στρατηγοί τού κράτους, οί Φ ω κάδες, οί Τορνίκιοι,
ό Μαριανος 'Αργυρος, ο Βασίλειος Πετεινός, καί πλείστοι άλλοι δυς-
μενώς εβλεπον τον οίκον τού 'Ρωμανού Λεκαπηνού δσημ,έρ^αι άσφαλί-
ζοντα την άρχην αυτού, καί ήσαν πρόθυμοι νά συμ,πράξωσιν εις την
καθαίρεσίν του. Ά φ ’ ετέρου δσηδήποτε καί άν ητο η σύνεσις τού 'Ρ ω ­
μανού, δ βασιλεύς ούτος έ'πτρα£ε σφάλματά τινα προκαλέσαντα καί ύ-
ποθρέψαντα την κοινήν ίυςαρέσκειαν. ’Αφού έ ταπείνωσε πέραν παντός
μέτρου τον νόμιμον βασιλέα καταβιβάσας αυτόν εις τήν τρίτην τάξιν,
άνηγόρευσε τ ώ ' 9 3 3 οικουμενικόν πατριάρχην τον νειύτερον υιόν του
Θεοφύλακτον, είς ηλικίαν 1 6 ετών. Τοιούτό τ ι είχεν ήδη πράξει ο
Λέων δ Σοφός ώς προς τον αδελφόν αυτού Στέφανον. Ά λ λ α περί τήν
εκλογήν τού Θεοφύλακτου συνέβησαν πράγμ,ατα σκανδαλώ δη, καί
προςέτι δ νεανίσκος ούτος περιύβρισε τό ύπατον τής εκκλησίας ά~
ξίωμ.α διά βίου κακοηθέστατου, ώς Οέλομεν ίδει κατωτέρω. Έ π ί πάσι
δέ τφ 9 4 2 δ Ρωμ,ανός ενδίδων «ίς αύλικάς ραδιουργίας έπαυσε τού
•άςιιύμ.ατος τού δομ.εστίκου τών σχο)νών τής Α να τολής τον περιφανή
Ίωάννην Κουρκούαν, τον έπί είκοσι καί επέκεινα έτη τοσαύτας προςε-
νεγ·κόντα είς τό κράτος υπηρεσίας, ώςτε άπεστέρησεν εαυτόν οίκειοθε-
λώς τού κυριωτάτου τής αρχής αύτού στηρίγμ,ατος.
Ά π ό τών περιστάσεων τούτων καί παθών καί συμφερόντων καί
άμ^κρτημ.άτων ώφελούμ.ενοι οί περί τόν K or/σταντίνον τον Ι Ιορφυρογέν-
νητον άπεφάσισαν περί τά τέλη τού 9 4 ό , προϊσταμένων τών Φ ω κά-
ύ\υν, νά έξώσο>σι τούς παρειςάκτους εκείνους βασιλείς, καί έπολιτεύ-
θησαν προ; τούτο μ.ετά πλείστης πανουργίας. Έ κ τών δύο υιών τού
’Ρωμανού, δ μ,έν Κωνσταντίνος είχεν αρκετήν σύνεσιν ώςτε νά έννοη
102 Μοναρχία Κωνσταντίνου. Οί Φωκάδες.

ότι έκλιπόντος του πατρός ήθελε συνεκλίπει καί τδ κυριώτερον epet-

σρ,α τής αρχής αυτών* άλλ* ο Στέφανος ήτο κουφότερος καί κενοδο-
ξότερος. "Οθεν 6 Βασίλειος Πετεινός, προςποιηθείς φιλίαν τσρος αυτόν,
ήρχισε νά τον λέγη ότι δεν εννοεί πώς ανέχεται νά δεσμεύη τάς νεα-
νικάς καί γενναιότητας αύτοΰ δρμάς διά τής γεροντικές του ιατρός
κηδεμονίας, αυτός του οποίου η μεγαλοφυία δύναται οχι μόνον την
£>ωμ,αίων βασιλείαν, άλλα καί πολλάς άλλας όμού νά κυβέρνησή. Ό
δέ, πεισθείς παρά τών έπιβούλο>ν τούτων λόγων καί προςλαβών άλλους
τινάς συνεργούς, εκβάλλει τον πατέρα αυτού έκ τυ>ν ανακτόρων τή
1 9 δεκεμ-βρίου, περιορίζει αυτόν εις την νήσον Πρώτην, τόν άποκείρει
άκοντα μοναχόν καί αναλαμβάνει την κυβέρνησιν τών πραγμάτων
μετά τού αδελφού καί του γαμβρού. Ά λ λ ή νέα αυτή τριανδρία δεν
διήρκεσε πολύ. "Ο ,τι είχον προίδει οί περί τόν Κωνσταντίνον τόν Πορ­
φυρογέννητων, οί προπαρκσκευάσαντες πάσαν ταύτην την κοψ,ωδίαν,
συνέβη τωόντι. Ά μ α έξέλιπεν έκ μέσου ό συνετός γερουν, οςτις καί μό­
νος κκτώρΟου νά διατηρή την ένότητα της πολυκέφαλου εκείνης άρχής,
δεινή άνεφύη διχόνοια. Οί τρεις βασιλείς έπεβού7νευσαν άλληλους, οί
δέ περί τον Κωνσταντίνον τόν Πορφυρογέννητον, επισπεύδοντες ήδη
την έκπληρωσιν τού κυρίου αύτών βουλεύματος, καί προτρεπόμενοι εις
τούτο υπό της βκσιλίύ'ος Ελένης, συνέ7ναβον τή 2 7 ' Ιανουάριου τού
945 τούς δύο άίελφους, καί έςορίσαντες τόν μεν Στέφανον εις Πά-
νορμον της Θρακικης Χιρσονήσου, τόν Si Κωνσταντίνον εις Τερέβιν­
θον, άπέκειραν άμφοτέρους κ7νηρικούς. Κ α ί ό ρ.έν Στέφανος μετακο-
μισΟείς εις διαφόρους άλλας νήσους έγκατεβίωσε τελευταίον εν ησυ­
χία εις Λέσβον, έπιζήσας έτη 1 9 . Ό δέ Κωνσταντίνος θελήσας μετά
διετίαν νά δραπέτευση έφονεύθη ύπό τών φυλάκων* απίθανε δέ εν τφ
μεταξύ καί ό πατήρ αύτων 'Ρωμανός.

• Τοιουτοτρόπως κατά Ιανουάριον τού 9 4 5 έμονάρχησεν ό Κωνσταν­

τίνος ό Πορφυρογέννητος. Ή μακρά αυτού προς τον 'Ρωμανόν υπο­
ταγή μαρτυρεί ότι δεν έφλέγετο ύπό ζωηρού φιλοτιμίας πυρός. Ά λ λ α
ό'έν διεπαιδχγωγείτο ύπό εταιρών, όπως ό πατήρ αυτού, καί άν δεν
ύπήρξεν αυτουργός μ εγ ά λ ο ι πραγμάτων, ώφελήθη αρκούντως από
τής επί τού πάππου αύτού γενομένης, επί δε τού 'Ρωμανού άνακαι-
νισθείσης διοργανώσεως τού κράτους, καί προ πάντων από τών δεξιών
άνδρών οίτινες προισταντο τών διαφόρων τής διοικήσεως κλάδων, ιδίως

\
 Μοναρχία Κωνσταντίνου. Ο! Φωκάδες. 103

δέ του στρατού καί του στόλου. Προεχειρίσατο παρακοιμυίμενον καί

παραδυναστεύοντα της συγκλήτου τον εύνουχον Βασίλειον· όχι τον
έπιλεγόμενον Πετεινόν, όςτις διωρίσθη μέγας έταιρειάρχης, άλλα έτε­
ρον Βασίλειον, όςτις και τοι ών νόθος υιός του 'Ρο/μανού Λεκαπηνου,
υπηρέτησε πιστώς τον Κιυνσταντίνον, καί έ'δωκεν επί μακρον χρόνον
δείγματα εξαίρετου ικανότητος, άν όχι πάντοτε πολλής εύθύτητος.
Πλήν τούτου δ βασιλεύς μετεχειρίσθη πάλιν είς την υπηρεσίαν τον
Ιω άννη/ Κουρκούαν, όςτις όμως ούδέν φαίνεται έκτοτε S ιαποάξας
[ΐ,εγα εργον. Προήγαγε Si ο Κωνσταντίνος εις τά ύπατα των αξιωμά­
των καί τον πατρίκιον Ιω σ ήφ , ευνούχον καί τούτον, άλλ* ανδρα συνε­
τόν καί S ραστηριον, ον θέλομεν ιδει επί ικανόν ώςαύτως πρωταγωνι-
στησαντα των πραγμάτων. *Η δέ τού στρατού ηγεμονία άνετέθη εις
τον οίκον τών·*<Φωκάδο;ν, όςτις, εκδικούμενος τό πάθημα όπερ ύπέ*
στη εν αρχή της βασιλείας τού Κευνσταντίνου καταρραδιουργηθείς
υπό 'Ρωμανού τού Αεκαπηνού, άπέβη ή δ η τό κυριώτερον έρεισμα της
νέας των πραγμ.άτων καταστάσεως καί επί 2 5 όλα έτη έκτοτε ώς ού-
δείς άλλος ίσχυσεν έν τή πολιτεία, τά μέγιστα διαπράξας των κα­
τορθωμάτων* όθεν πρόςφορον νομίζομεν νά δώσοψ-εν ενταύθα βιογρα-
φικάς τινας περί αυτού ειδήσεις.
Ό πρώτος j g W Φωκάδων τούτων ο υπό τής ιστορίας άναφερόμενος
είναι ό Νικηφόρος- εκείνος Φωκάς, ού έμνημονεύσαμεν επί Βασιλείου
τού Μακεδόνος καί Δέοντος τού Σοφού. Ό Κεδρηνός λέγει ότι έφερε την
τού Φο>κά επωνυμίαν «από τίνος των προγόνων αυτού αρίστευσα ντος.»
Ό δέ Δουν.άγγιος νομίζει τό έπώνυμον συγγενές τού f o c u s , πυρός.
Ά λ λ α το όνομα Φωκάς άναφέρεται πολλάκις καί πρότερον έν τή ιστο­
ρία. τού ανατολικού κράτους άποδιδόμενον ώς επί τό πολύ εις άνδρας
μή έχοντας άρειμάνιόν τινα όψιν. Έ ν τή 5 έκατονταετηρίδι δ Μάλχος
μνημονεύει γραμματέως τίνος τού Ζήνωνος Φωκά καλούμενου. Έ π ί 'Ιου­
στίνου τού Α/ δ Μαλάλας καί δ Θεοφάνης άναφέρουσι Φωκάν τον
Κρατερού, άνδρα σοφόν. Μόνον έπί Ιουστινιανού Δ ' ύπήρ/ε κατά·
Προκόπιον «δορυφόρος τις τού Βελισαρίου, Φωκάς τό όνομα, διαφερόν-
τως άγαθός τά πολέμια.» Ά λ λ * δ Προκόπιος ούδέν προςτίθησι τό δ υ -
νάαενον νά υπόδειξη ότι ενεκα τής πολεμικής αυτού αρετής έπωνομά-
σθη ούτος Φ ω κ ά ;. Τελευταίον δ αύτοκράτωρ Φωκάς, δ τού Η ρα κλείου
προ κάτοχος, δεν ήτο δυνατόν νά φέρη τό όνομα τούτο ώς δείγμα αν­
δρείας, διότι £ητώς χαρακτηρίζεται ώς «δειλός καί θρασύς.» Ό θεν
104 Μοναρχία Κωνσταντίνου. ΟΙ Φωκάδες

επιτρέπεται νά ύποθέσωμεν ότι του Κεδρηνού ή ερμηνεία, ήτις άλ­

λους τε δέν είναι βέβαιον άν συμφωνή προς την του Δουκαγγίου ετυ­
μολογίαν, έγένετο μάλλον αύτογνωμόνως ύπ* αυτού και δέν έστηρί-
ζετο εις άξιόπιστόν τινα μαρτυρίαν.
Ό δέ επί Βασιλείου του Μακεδόνος άκμάσας Νικηφόρος Φωκάς,
ήξεύρομεν ήδη οτι πεμφθείς ώς στρατηγός εις Ιτ α λ ία ν τώ 8 8 6 άπέ-
δειξ εν αυτόθι την τε ανδρείαν αύτου καί την σύνεσιν. Καί έπαύθη μέν
τω 8 9 1 εξ αύλικής τίνος ραδιουργίας, άλλα έπ* ολίγον σχολάσας
προεχειρίσθη πάλιν τω 8 9 6 στρατηγός τών Θρακησίων, πολλάς δια -
πράξας άριστείας κατά τε τών Μιοαμεθανών καί άλλων εθνών έτε-
λεύτησε δε τον βίον έν γήρα βαθεί, δύο καταλιπών παίδας, Βάρδαν
καί Λέοντα. Έ κ τούτων ο Λέων είναι ό δομέστικος εκείνος τών “σγό­
λων, $ν είδομεν επί της άνηλικότητος τού Κο)νσταντίνου Πορφυρογέν­
νητου ηττηθέντα κατ* άρχάς ύπό τού Συμεών, άποκρούσαντα έπειτα
την κατά τής Κωνσταντινουπόλεως έπίΟεσιν αυτού, θελήσχντα κατό­
πιν νά καταλάβη την ύπερτάτην αρχήν, καταστρατηγηΟέντα ύπό
τού ΊΡωμανού Λεκαπηνού, καί τελευταιον στασιάσαντα κατ* αυτού
τφ 9 2 0 . οτε συλληφθείς έτυφλώΟη. Ό δέ Βάρδας Φωκάς, b έτερος
τών αδελφών, έξηκολούθησε νά ύπηοετ γ τον βασιλέα 'Ρωμανόν, οικο­
νόμων τάς περιστάσεις, καί τω 9 4 1 είδομεν αυτόν τρέψαντα καί
κατασφάξαντα από κοινού μετά τού Ίωάννου Κουρκούα τούς εις την
μι,κράν Α σ ία ν άποβάντας 'Ρώσους. Έχν πιστεύσωμεν τον Κ ε-
δρηνόν, b Βάρνας Φωκάς ήτο έκ τών στρατηγών εκείνων, οιτινες τ α τ -
τόμενοι μ.έν ύφ* ετέρους αναφαίνονται άντρες θαυμαστοί, άνχλχμβά-
νοντες δέ αυτοί την ύπερτάτην ηγεμονίαν, ούδέν με'γα δύνκνται νά
κατορθώσωσιν. Ά λ λ * ό Βάρδας είχε τρεις υιούς, έξ ών δύο ήσαν στρα­
τηγοί άριστοι, ο δέ έτερος τούτων, ό Νικηφόρος, δύναται εύλόγως νά
λογισΟή ώς εις τών μεγίστων πολεμικών άνδρών ους παρήγαγεν ό μέ-
σος αιών. Εις τούτους λοιπόν κυρίως άποβλέπων ό Κωνσταντίνος ό
•Πορφυρογέννητος, καί άφ* ετέρου ευλαβούμενος την ηλικίαν τού άν-
δρός, προεχειρίσατο άμα μοναρχήσας τόν μέν Βάρδαν Φωκάν μάγι-
στρον καί δομέστικον τών σχολών τής ανατολής, τόν δέ Νικηφόρου,
στρατηγόν τών ανατολικών, τόν δέ έτερον υιόν Λέοντα, στρατηγόν
Κ αππαδοκίας, τόν δέ τρίτον Κωνσταντίνον, στρατηγόν Σελεύκειας.
Κ α ί ό μέν τελευταίος ούτος συλληφθείς αιχμάλωτος ύπό τών μωαμε­

I · Λ
 Βάπτισις τής ήγεμονΐδος των 'Ρώσων "Ολγας. 105

θανών /.at μή πεισθείς νά άλλαζοπιστήστρ, έό'ηλητηριάσθη ύπ’ α υτώ ν

άλλ* οί ό'ύο άλλοι ό'έν έπαυσαν ταπεινοΰντες τούς πολεμίους εκείνους
ι
κχί έγένοντο προ; τοίς άλλοι; κύριοι των Σχμοσάτων. Μετά τινα μ ά -
7νΐστα χρόνον δ Κωνσταντίνο; όλως χπήλλαξε τού ίομ,εστικάτου τον
γέροντα Βάρό'αν καί χνέθηκ: το ύπατον τούτο αξίωμα εξ υπαμοι­
βής ^ίς τούς ό'ύο άόΥλφούς Νικηφόρον καί Λέοντα.
Συγχρόνως ό πατρίκιος Βασίλειος δ Έ ξα μ ιλ ίτη ς, στρατηγός ών
των Κιβυρραιωτών, κατετρόπωσεν είς ναυμαχίαν λαμπράν την ναυτι­
κήν των εν Ταρσω Άράβιυν ^ύναμιν. ’Αλλά καί έν Κ αλα βρία δ π α ­
τρίκιος Μαοιανδς δ Ά ο γύρος έξησφάλισε την κυριαρχίαν τού Κων-
σταντίνου έξιύσας τούς έκ Σικελίας επιγράφοντας "Αραβας, καί ήνάγ-
κασεν αυτούς νά συνομολογήσωσιν ειρήνην. Μ ετ’ ου πολύ δέ κατεναυ-
μαχήθησχν ώςαύτως οί "Αραβες τής ’Αφρικής επί τοσούτον, ώςτε δ α ύ.
τοΟι καλίφης προέτεινε σπόντας είρηνικάς, τάς οποίας άπε^έξατο δ
βασιλεύς Κωνσταντίνος* καί έπαυσαν τοιουτοτρόπως αί έφοδοι των
μωαμεθανών, ού μόνον κ α τκ των ό'υτικωτέρων τού κράτους επαρχιών,
αλλά καί καθ' όλων τών χριστιανικών παραλίων τής Μεσογείου. Τ ο ύ ­
του Si ενεκεν, οι κάτοικοι Six πρέσβεων καί ^ώρων μεγαλοπρεπών έ#ή-
λωσαν την προς τον αύτοκράτορα τής ’Ανατολής ευγνωμοσύνην.

Ά π ο βορρά όλίγαι έγένοντο κατά τούς χρόνους τούτους έπιό'ρομαί*

μία έν έτει 9 4 8 διαφόρων τουρκικών φυλών από κοινού μετά ΊΡιύσων
καί Βουλγάρων, ήτις όμως #έν #ιήρκεσε πολύ, #ιό τ ι επέπεσον κατά
τών πολεμίων τούτων οί δμόφυλοι αυτών Πετσενέγοι, ύποκινηθέντες
ύπό τού αύτοκράτορος* ή ό'έ άλλη πάλιν υπό Τούρκων γενομένη
ποοήλασε μεν μέχρι Κωνσταντινουπόλεως, άλλ* άπεκρούσθη ύπό
τού στρατηγού Πόθου τού Αργυρού, δλοσχερώς καταστρέψαντος
τούς πολεμίους τούτους Έ ντα ύτω έξηκολούθει δ χριστιανισμός ό'ιαό'ι-
ό'όμενο; είς τά απαίδευτα εκείνα φύλα. Δύο Ούγγροι ηγεμόνες προςελ-
θόντες είς Κωνσταντινούπολή ε^εχθησαν τό άγιον βάπ τισμα, καί άρ-
χιερευς εστάλη ίνα κατηχήση τούς υπηκόους αυτών. Τότε ώςαύτιος
έγένετο έν τή βασιλευούση καί ή βάπτισις τής ήγεμονίό'ος τών 'Ρ ω ­
σίαν "Ολγας, ήν οί ήμέτεροι χρονογράφοι όνομάζουσιν "Ελγαν. Ή νΟλγα
ήτο σύζυγος τού γνωστού ήό'η είς ημάς Τγόρ, μήτηρ Si του τετάρ­
του ήγεμόνος τών ΊΡοόσων Σβιαστοσλαύου, καί αφού έπετρόπευσε την
αρχήν επί τής άνηλικότητος τού υιού αυτής καί ήσφάλισε την άρχήν
106 Βάπτισις της ήγεμονίδος τών 'Ρώσων 'Όλγας ·

ταύτην Side πονηράς άμα άγριότητος καί £εξιότητος ου της τυχούσης.

άπεφάσισε, προβεβηκυια ή ίη την ηλικίαν, νά άσπασθή το χριστια­
νικόν ίό γ μ ά .·
* 0 ηγετώ ν της 'Ρωσίας καί το πλείστον τού λαού αυτού ήσαν τότε
ετι είίω λολάτραι* ν,Χ)* ώς δηλούται εκ των συνθηκών τάς όποιας προ-
παρεθέσαμεν, ύπήοχον ή #η εν 'Ρωσία ούκ ολίγοι οί πρεσβεύοντες τόν
χριστιανισμόν. Ύ πό τούτων £έ καί των έπιτελούντων τά της νέας πί-
στεως ιερέων φωτισθείσα καί προτραπεισα η Ό λ γ α . κατέπλευσεν έν
ετει 9 5 5 εις Κωνσταντινούπολή ινα λάβη τό* άγιον βάφτισμα. Φ α ί­
νεται ότι κα τ' αρχάς η κυβέρνησις τού Κωνσταντίνου, είτε ό'υςπι-
στούσα προς την πολυπράγμονα ε'κείνην γυναίκα, είτε θέλουσα νά τα­
πείνωσή αυτήν, ίέ ν έπέτρεώε νά άποβιβασθή αμέσως εις την πόλιν,
άλλνά την ύπεχρέωσε νά μείνη ικανόν χρόνον επί τού πλοίου. Τελευ-
ταίον όμως ή ήγερ.ονίς άποβιβασθείσα ετυχεν ευπρεπούς ό'εξιώσεως, ής
ή περιγραφή ό'ιεσώθη εις ημάς έν τω ιέ κεφαλαίω τού δευτέρου βιβλίου
τής Βασιλείου τάζεως.
* 0 βασιλεύς Κωνσταντίνος έ'ίέχθη κατά πρώτον τήν Ό λγα ν τή 9
σεπτεμβριου 9 5 5 . Ή ήγεμονίς, ή καθώς τήν ονομάζει ή Βασίλειος τά -
ξις, ή αρχόντισσα τής 'Ρωσίας, ποοςήλθε τήν ημέραν εκείνην εις τά
βασίλεια παρακολουθοι-μένη υπό των συγγενών αυτής αρχοντίσσων,
των προκριτωτερών Οεραπαινών, των άποκρισιαοίων 'Ρωσίας, ήτοι τών
πρέσβεων, καί τών πραγματευτών, ήτοι 'Ρώσων εμπόρων όσοι κάτω-
κουν εν Κωνσταντινουπόλει. Ή συνοό'ία αύτη ειςήχθη έν παραπαίει
υπό τού λογοθέτου, προπορευομένης τής ήγεμονίδος, εις το λεγόρ,ενον
χρυσοτρίκλινον. ΤΗ το ^έ τό χρυσοτρίκλινον αίθουσα πολυτελέστατη,
έν ή έιήστραπτεν άπανταχού χρυσός καί άργυρος* κί πύλαι αυτή:
ήσαν αρνυραΐ* καί έξαιρέτως έθαυμάζετο τό ψηφιδωτόν έδαφος, τό
όποιον έμιμεϊτο τεχνικώτατα τάς χροιάς τών διαφόρων άνθέων, καί 4
παρίστανε ποικιλώτατόν τ:νκ κήπον. Έ ν τω μέσω τής αιθούσης έκά-
θηντο επί θρόνων χρυσών ό βασιλεύς Κωνσταντίνος καί ό υιός αυτού
'Ρωμανός, περιστοιχισμένοι υπό τής αύλιν.ής θεραπείας, ής αξιωμα­
τικοί τινες, οί καλούμενοι κανδιδάτοι/έκράτουν τά σκήπτρα, τά πτυ­
χία καί τά άλλα σύμβολα τής βασ λείας. Ενταύθα είςελθούσα ή
αρχόντισσα Ό λ γ α ένευσεν άπλώς τήν κεφαλήν, οί δέ πρέσβεις προς»
εκύνησαν έδαφια;ως. Ή συνομιλία περιωρίσθη εις τάς τυπικάς αμοι­
βαίας έρωτήσεις περί ύγείας, όδοιπορίας, και τών τοίούτων, μεθ* ό οι

*
 Βάπτωις τής ήγβμονίδος των 'Ρώσων Όλγας. 107

ξένοι άπεχώρησαν, ίνα κνκπαυθώσιν εις εν τών τμηΐλάτων των βασι­

λείων, τον καλούαενον αύγουστέα. Κ αί |κετ* ου πολύ έγένετο ή πα-
οουσίασκ: αυτών ειε την βασίλισσαν. Ή δευτέοα αΰτη πα:ουσίασιο
έτελέσθη έν τω τρικλινω του ’Ιουστινιανού. Έ ν τη αιθούση ταύτη
υπήρχε χώρος ύψηλότερος του επίλοιπου εδάφους κεκαλυα;/έ\ος ύπο
πορφυρών παρκπετασαάτιυν, καί έν τω αέσω του χώρου τούτου ιστατο
ο χ.έγας θρόνος τού βασιλέως Θεοφίλου, πλησίον δέ αυτού μικρότερος
άλλος χρυσούς βασιλικό: θρόνος. Έ π ί τού μεγάλου θρόνου εκάθησεν
ή βασίλισσα, επί δέ τού μικρότερου ή νύμφη αυτής, ή τού 'Ρωμανού
σύζυγος. ΓΗ θεραπεία τής βασιλίσσης καί αί επιφανέστεροι τής αυλής
κυρία ι ισταντο έν τή λοιπή αιθούση. Ί Ι αρχόντισσα ’Ό λ γ α προςκλη-
Οεΐσα από τού αύγουστέως προςήλθεν εις το τρίκλινον, άλλα περιέμε-
νεν επί μικρόν εις τον προ αυτού θα/αμον. Έ π ιιτ α δέ είςήχθη εις την
αίθουσαν τής υποδοχής ύπό τού πραιποσίτου ήτοι τού αυλάρχου και
δύο αυτού βοηθών, παρακολουΟονμένη μόνον υπό τών συγγενών,αυτής
αρχοντίσσων καί τών προκριτωτέρων θεραπαινών δ ιό τι οί αποκρισιά-
ριοι καί οί πραγμ^τευταί δεν έπαρουσιάσθησαν εις την βασίλισσαν.
Ενταύθα b πραιποσιτος άπηύθυνε προς τήν νΟλγαν τάς είθισμένας
πάλιν τυπικάς ερωτήσεις ώς έκ τής Αύγούστης, μεθ’ ο άναστάσα άπο
τού θρόνου ή δέσποινα άπεχώρησεν εις τον εαυτής κοιτώνα, ή δέ &ρ-
χόντισσα μετά τών συγγενών αυτής καί τών θεραπαινών άπήλθεν tv ο
άναπαυθή εις το Καινούργιον. Ά λ λ α μετά τάς έπισήμους έκείνας πα­
ρουσιάσεις έγένετο καί άλλη οίκειοτέρα συνέντευξις εις τούς ιδ ια ιτ έ ­
ρους θαλάμους τής βασιλίσσης, όπου καθήσαντος τού βασιλέως μετά
τής Αύγούστης καί των πορφυρογέννητων αύτής τέκνων, προςεκλήθη
ή αρχόντισσα από τού Καινούργιου, καί κελεύσει τού βασιλέως, καθή-
σασα έλάλησεν όσα έβούλετο, δ η λ α δ ή έξέθεσεν, ύποθέτομεν, κατά
ποωτον έπισήι/.ωε τον σκοπον δ'ι* ον άφίκετο εις Κωνσταντινούπολή,
καί παρεκάλεσε τούς βασιλείς' νά άναδεχθώσιν αυτήν εις τούς κόλ­
πους τής χριστιανικής πίστεως. ·
Τ ή δε αυτή ή αέρα έδόθη εις τούς ξένους τούτους επίσημον γεύμα,
ή καθώς έλέγετο τότε κλητώριον·. τό οποίον διηρέθη εις δύο. Κ α ί έν
μέν τω τρικλινω τού ’Ιουστινιανού εγευμάτισεν ή βασίλισσα καί ή
νύμφη αυτής μετά τής ’'Ολγας; έν Si τφ χρυσοτρικλίνω ό βασιλεύς καί
ό υιός αυτού μ,ετά τών άποκρισιαρίων τής ΊΡι^σίας και τών αρχόντων
καί τών ανθρώπων τής ήρχοντίσσης καί τών*πραγματευτών. Εις έκα-

<
108 Βάπτισις τής ήγβμονίδος τών 'Ρώσων ’'Ολγας.

τέραν τών ίύ ο τούτων αιθουσών έστήθησαν ίύο τράπεζαι* ή Ιδιαιτέρα

βασιλική, ή λεγομένη άποκοπτή, καί άλλη μεγαλητέρα, ή κοινή τρά­
πεζα. Έ ν τω τρίκλινα) του 'Ιουστινιανού ή άποκοπτή τράπεζα έστήθη
παρά τον μεγαν θρόνον του Θεοφίλου. Έ κ ει έκάθησε πρώτη ή βασί­
λισσα εχουσα πλησίον αυτής επί μικρότερου θρόνου τήν νύμφην της·
καί τούτο εγενετο πριν έτι είςέλθτ) ή αρχόντισσα 'Ρωσίας. "Επειτα
ειςήλθεν αυτή προ τών έαυτής κυριών, και, ύποκλίνασα (Αίκρόν τήν κε­
φαλήν, έστάθη κα τ’ άρχάς ορθή εις τά πλάγια τής βασιλίσσης. Κ α τό­
πιν είςήχθησαν υπό του επί τής τραπέζης αί άρχόντισσαι καί προςε-
κύνησαν έό'αφιαίως τήν βασίλισσαν. Τ ό τε ή μέν αρχόντισσα έκάθησεν
εις τήν άποκοπτήν τράπεζαν, εις τήν οποίαν παρεκάθησαν καί αίό'ύο
ζω σταί, ή τε ό'ηλαό'ή τής βασιλίσσης καί ή τής’ νύμφη: αυτής, a ί με­
γάλο» κυρίαι, ώς ήθελομεν ειπει σήμερον. Αί ά'έ άλλα», άρχόντισσαι,
αϊ τε τής "Ολγας καί αί τών βασιλισσών, εγευμάτισαν εις τήν παρε-
'σκευασμένην κοινήν τράπεζαν, ήτις ιστατο επί χώρου ταπεινότερου τής
άποκοπτής. Διαρκούντος του γεύματος οί Ά π οστολΐται ψάλται καί ο{
Ά γιοσοφ ίτα ι, ^ η λ α ίή οί ψάλται του ναού τών ayffov Αποστόλων, καί
του ναού τής του Θεού Σοφίας, ό'ιετέλουν αίοντες τά λεγόμε\α βασιλίκια
(στιχηρά, τροπάρια, μέλη) ήτοι άσματα εγκωμιαστικά τού βασιλέως καί
του οικου αυτού, χορευταί 81 ε’πε^είκνυον τήν ό'εζιότητα αυτών $ιά ποι­
κίλων θυμελικών παιγνίων. Συγχρόνως ο βασιλεύς μετά τού υιού αυτού
έφιλοξένουν, ώς προείπομεν, τούς άντρας τούς άποτελούντας τήν συνο-
ίία ν τής "Ολγας έν τω χρυσοτρικλίνωι Μετά ίέ τό γεύμα τούτο τού
βασιλέο>ς, ελαβον άρ,έσως ό'ώρα χρηματικά 6 μέν ανεψιός τής "Ολγας
μιλιαρίσια 3 0 (<ίραχ. 3 7 περίπου), οί ό'έ οκτώ ιύ'ιοι αυτής ακόλουθοι
άνά μιλιαρίσια 2 0 (ό'ραχ. 2 5 ) . Οι 2 0 άποκρισιάριοι, οί ό 3 πραγμα-
τευτα ί, καί οί ό'ύο έρμηνείς άνά μιλιαρίσια 12 (£ραχ. 1 5 )· ό παπάς
Γρηγόριος, μιλιαρίσια 8 (^ρα χ. 10)* οί άνθριυποι τού Σβιατοσλαύου,
άνά μιλιαρίσια 5, οί εξ άνθρωποι τών άποκρισιαρίων άνά μιλιαρίσια 3
καί b έρμηνεύς τής άρχοντίσσης, μιλιαρίσια 1 5 . Μετέπειτα ό'έ παρετέθη
το επιό'όρπιον εις τό άριστητήριον, ήτοι εις τήν συνήθη αίθουσαν τών
βασιλικών γευμάτων, επί μικράς χρυσής τραπέζης, ήτις ενφερε τά διά­
φορα γλυκύσματα εντός δίσκων χυμευτών καί Λ'ιαλίθοιν ήτοι ίι ά εγ­
καυστικών καλλιεργημάτων καί πολυτίμων λίθων κεκοσμημενων. Περί
τήν τράπεζαν ταύτην ίέ χ έκάθησαν είμή ο βασιλεύς, ή βασίλισσα, b
υιός αυτών 'Ρωμανός, ή σύζυγος αυτού, τά πορφυρογέννητα τούτων
/
 Βάπτισις τής ήγεμονίδος των 'Ρώσων *Ολγας. 109

τέκνα και ή αρχόντισσα της ’Ρωσίας. Τότε ό'έ προςεφέρθησαν εις αυ­
τήν μέν επί άιαλίΘου δίσκου μιλιαρίσια 5 0 0 (ύ'ρ. 6 2 0 περίπου), καί
εις τάς εξ ίίία ς αυτής αρχόντισσας άνά μιλιαρίσια 2 0 (ό'ραχ. 2 5 ),
καί εις τάς 18 θεραπαίνας άνά μιλιαρίσια 8 (ίρ α χ . 1 0 ).
Τ ή 10 Οκτωβρίου του αυτού έτους, ήμερα κυρίακή, εγένετο δεύτερον
μέγα γεύμα έν τοίς βασιλείοις, καθ’ δ έν μεν τφ χρυσοτρικλίνω έκάθη-
σεν δ βασιλεύς μετά των Ρώσων, εις έτέραν S i αίθουσαν, καλουμένην
πεντακοβούκλιον τού άγιου Παύλου, ή δέσποινα μετά των πορφυρο­
γέννητων αυτής τέκνων καί τής νύμφης καί τής άρχοντίσσης. Τότε
Si έύ'όΟησαν έκ νέου, εις μέν την άρ/όντισσαν μιλιαρίσια 2 0 0 , είς Si
τον ανεψιό/αυτής μιλιαρίσια 2 0 , εις ύνέ τον παπάν Γρηγόριον μιλιαρί-
σια 8 , εις Si τάς εξ άργοντίσσας αυτής καί τούς 2 2 άποκρισιαρίους καί
τούς Svo έρμηνευτάς άνά μιλιαρίσια 1 2 , είς S i τά ς 1 8 δούλας αυτής
καί τούς 14 πραγματευτάς άνά μιλιαρίσια 6 . Ό ’Ρώσος ιστοριογράφος
Καραμζήν άγανακτεΐ S ιά τ/*,ν σμικρότητα των χρημ ατικώ ν τούτοον
Sojοων, καί παρατηρεί ότι όσι») ολίγον πλούσιοι είς τ;ολύτιμα μέταλλα
καί άν ήσανοί τότε ηγεμόνες τής ’Ρωσίας, ή μεγάλη ύ'ούκησσα Ό λ γ α
Sh έύ'έχθη βεβαίους ειμή εύγενείας χόοριν την ευτελή προςφοράν τών
6 2 0 δραχμών. Ά λ λ * ο ιστορικός ούτος έλησμόνησεν ότι καί εις τούς
πρέσβεις τών ’Αράβων, πλουσιωτώτων τότε όντων, ύ'έν προςεφέροντο έν
τοιαύταις περιστάσεσι χρημ ατικα ί άιορεαί άνώτεραι τών 6 2 0 δρα χ ­
μών εντός χρυσών καί ύ'ιαλίθιον ύ'ίσκων, όπο^ς εγένετο καί προς την "Ο λ­
γαν. "Ωςτε ανάγκη νά παραύ'εχθώμεν ότι αί χρημ α τικα ί αύται προς-
φοραί έγίνοντο πάντοτε τιμής χάριν καί ούχί ένεκα τής πραγματικής
αυτών άξίας.
Ή Βασίλειος τάξις, περιγράφουσα την ύπού'οχήν ταύτην τής με­
γάλης ύ'ουκήσσης, ούάέν αναφέρει περί τού βαπτίσματος αυτής. Έ κ
τούτου S i ύπέλαβό,ν τινες ότι ίέν είναι άληθή τά περί τού βαπ τίσμα­
τος παρ’ άλλων ^ηβέντα. Ά λ λ ’ ή Βασίλειος τά ξις, σκοπεύουσα επί
τού προκειμένου νά πραγματευΟή περί τής γενομένης τότε έν τοις βα-
σιλείοις ύποάοχής, ούύ'έν παράδοξον άν εις ταύτην και μόνην πέριωρι-
σΟη. Ούάέ ή σιωπή αυτής ώς προς την εκκλησιαστικήν τελετήν ύ'ύ,να-
ται νά ανατρέψω την ρητήν τού Κεάρηνού μαρτυρίαν, οτι ή ’Ό λ γ α
έλθοϋσα είς Κωνσταντινούπο'λιν έβαπτίσΟη. Κ α ί έπειτα άν ή Βασίλειος
τάξις ούύ'έν λέγν) περί τού βαπτίσματος τής Ό λ γ α ς , άναφέρει όμως με­
ταξύ τών άκολούΟων αυτής τον παπάν Γρηγόριον, έξ ού άρκούντως ύ-
110 Διοΐκησις. ΣυγγραφχΙ του Κωνσταντίνου.'

ποδεικνύεται ore το θρησκευτικόν ζήτημα ό'έν ήτο άλλότριον της έπ ι-

σκέψεως εκείνης. "Ο ,τι δέ φαίνεται τω όντι μύθος είναι το υπό τινων
'Ρώσουν χρονογράφων φημιζόμενον, οτι ο βασιλεύς δελεασΟείς ύπο τού
πνεύματος καί τού κάλλους της γυναικό: ταύτης προετεινε νά συζευ-
χΟή αυτήν· ού μόνον διότι ο Κωνσταντίνο: είχε σύζυγον, αλλά κα[
διότι τότε ή "Ολγα ήτο έξηκοντούτις, ώςτε τά λείψανα τού κάλλους
α υ τ ί; δυςκόλω; ήδύναντο νά άποβώσι τοσούτον επίφοβα. ’Αμφίβολον
ώςαύτως είναι, αν ή "Ολγα βαπτισΟείσα έπυ>νομάσθη Ε λ έν η . Τ ο ζ^ ά -
χιστον εν 'Ρωσία έξηκολούβησε νά ονομάζεται ’Ό λ γ α , καί αυτοί οί ή -
μέτέροι δεν έπαυσαν άποκαλούντες αυτήν Έ λ γ α ν , ήτις εστίλέξις σκαν
διναυϊκή σημαίνουσα φλόγα.

Τοιαύτα υπήρξαν τά πολιτικά τής βασιλείας τού Πορφυρογέννητου

γεγονότα. Ό Κωνστάντΐ/ος Ζ', άν καί μή εχων π ολλήν των δημοσίων
πραγμάτων εμπειρίαν, ασχολούμενος δέ μάλλον περί τά γράμματα
καί τάς τεχνας, ύπήρξεν όμως -ολύ ανώτερος τού πατρος αυτού Λεον-
τος. Εΐδομεν ότι έπέστησε τού στρατού ηγεμόνας επιτηδείους* αλλά
καί την πολιτικήν διοίκησιν άνέθηκεν εις ανδρας καλώς τά κα τ'α υτήν
διεξαγαγόντας καί Ιδίως έξακολουβήσαντας νά προστατεύωσι τούς
μικρούς ελευθέρους γ α ιοκ τή τα : κατά των καταχρήσεων των δυνατών.
Το δέ γαρακτηοιστικώτατον τού άνδρος είναι οτι καί περί τον έρωτα.
αύτού προς τά γράμματα άνεδείγΟη πολύ πρακτικώτερος τού πατρσς.
Ή ακαδημία, ή έν Κωνσταντινουπόλει ε'πί Βάρδα τοσούτον άκρ,άσασα,
είχε^, ώς φαίνεται, παραμ,εληθή έπι τής μεσοβασιλείας τού 'Ρωμανού.
Ό δέ Κωνσταντίνος άμα μοναρχήσας. τω 9 4 δ , άνεζωπύρησε πάσαν
σπουδήν έν τφ άνωτάτφ τούτω έκπαιδευτηρίω, δεορίσας καθηγητάς
έγκριτους τής μέν φιλοσοφίας τόν πρωτοσπαΟάριον Κωνσταντίνον, τής
δέ ρητορικής τον μητροπολίτην Νίκαιας Αλέξανδρον, τής δέ γεωρ,ε-
τρίας τον πατρίκιον Νικηφόρον, γαμβρόν τού έπαρχου τής πόλδως Θεο.
φίλου τού Ερω τικού, τής δέ αστρονομίας τον γραμματέα Γρηγόοιον.
Ουδέ ήρκέσΟη νά διορίσν) τού; καθηγητάς τούτους, άλλ’ έπιμελώς έ-
φίύρευε τά τής διδασκαλίας αυτών καί πολυτρόπως ένεψύχωνε τούς
άρίστους των φοιτητών «ύμοδιαίτονς καί ύμοτραπέζους καθεκάστην
τούτους ποιών, καί αργύρια παρεχων, καί ομιλίας μετ' αυτών προςη-
νεΐς ποιούμ.ενος.» Ουτω δέ ήδυνήΟη μετ' ού πολύ νά διορίση εις τά ά-

\ -
 Διοί/.ησις. Συγγραφχί του Κωνσταντίνου. 111

νώτατα εκκλησιαστικά και πολιτικά καί δικαστικά άζιώμ,ατα άνδρας

διχπρέποντας επί σοφία καί δεξιότητι.
Αί δέ συγγραφαί περί άς ένησχολήθη ό Κωνσταντίνος Ζ' στερούν­
ται μέν βεβαίως καί καλλιέπειας καί κοίσεως χπογρώσης, άλλ’ όμως
είναι έργα χρήσιμα, διότι δίδουσιν ήμ.ίν έννοιαν τινα της τότε κα τα-
στάσεως των πραγμ.άτων. 'Α ντί να συντάσση επιγράμματα, καί λό­
γους καί προςευχάς καί θρησκευτικά ασμ.ατα καί π οιήμα τα , όπως ό
πατήρ αυτού, 6 Κωνσταντίνος Ζ ’ έπέστησε την προςοχήν εις την διοί-
κησιν του κράτους, τό πολίτευμ,α αυτού, καί τάς έξωτερίκας σχέσεις.
Ή περί θεμάτων πραγματεία του βασιλέως τούτου, διηρημένη εις
δύο βιβλία, διδάσκει εις ποια καί πόσα μεγάλα δ ιο ικ η τικ ά καί στρα­
τιω τικά τμήματα ήτο διήρημένον τότε το κράτος, καί τίνας πόλεις
περιελαμβανεν έκαστον τών τμημ.άτων τούτων. Έ ^ά βομεν ή δ η αφορ­
μήν νά παρατηρήσωμεν ότι περιέχει αντιφάσεις τινάς καί σύγχυσιν U
κανήν πραγμάτων* αλλ* άν δεν ύπήρχεν ή πραγμ,ατεία α ύτη, ούδεμ,ίαν
άλλην μεθοδικήν πληροφορίαν ήθέλομεν έχει περί τής διοικητική ς τού
κράτους διαιρέσεως. "Αλλο πολύ μεγαλήτερον ε”ργον είναι ή εχθεσις
τής βασ^Ιείου τάζεως, ήτοι έκθεσις τού τυπικού τής αυλής, κατά
μέγα μέν μέρος συνταγΟείσα ύπο τού Κωνσταντίνου αυτού, έν μ,έρει
δε ύπο'άλλων ή συγχρόνων, ή καί μικρόν μεταγενεστέρων. Έ ν αυτή
περιγράφονται μ,ετά πολλής έπιμελείας άπασαι αί θρησκευτικαί καί
πολιτικαί τελ ετα ί, οί ιπποδρομικοί αγώνες, ο ίματισμ,ός έκάστου άρ-
yo /τος από τού ύπερτάτου μέγρι τού «κατωτάτου, ο τρόπος καθ' ον
προεχειρίζετο, ή τάξις ήν επείχεν, αί άμ,οιβαί τάς οποίας έλάμ.βανεν,
αί άνευφημίαι ών ήζιούτο. Ό αύλικός ούτος οργανισμός φαίνεται σή­ ιί
Γ1
μερον εις ημάς έν πολλοις αλλόκοτος* άλλ' όπωςδήποτε είκονίζει τον ; :

δηαόσιον καί έν μ,έρει τον ιδιωτικόν βίον τού μεσαιωνικού έλληνισμ,ού,

καί είναι τόσω μάλλον άξιος μελέτης, όσω ολαι αί νεώτεραι αυλαί
κατά τον τύπον έκείνον διωργανιύθησαν. Παρεκτός όμ.ως τών προειρη·
μένων, ή ε^κθεσις τής Βασιλείου τάςεως περιέχει καί άλλας ειδήσεις
1-. ,
περί τής διοικήσεως τού κράτους, περί πολεμικών τινων γεγονότων,
περί τής μισθοδοσίας τών στρατιωτικών και π ολιτικώ ν αρχοντιυν, και
τά παρόμοια. Ή τρίτη τού Κωνσταντίνου συγγραφή επιγράφεται προς
τον Ίδιον νίον *Ρωμανόν καί κυρίως μέν πραγματεύεται περί τών
άπαιδεύτων λαών, ύπο τών όποίιυν περιεστοιχιζετο τότε το κράτος,
οίον τών Πετσενέγων, τών 'Ρώσων, τών Τούρκων ή Ούγγρων, τών
 *
112 Διοίκησις. Συγγραφαί του Κωνσταντίνου.

Βουλγάρων, περί τών σχέσεων προ; τούς λαούς τούτους, περί τού τρό­
που τής εις αυτούς ά.ντιστάσεως καί περί τών ρηχανηράτων άτινα 0£
βασιλείς τής Κωνσταντινουπόλεως ρετεχειρίζοντο ινα ύποκινώσι. του;
λαούς εκείνους κ α τ’ ά.λλήλων,. Ά λ λ ’ ή συγγραφή αυτή περιλαρ,βάνει
προςέτι καί άλλας ειδήσεις περί τών εντός τού κράτους σλαυικών φυ­
λών, περί τών σχέσεο>ν αυτών προς την κυβέρνησιν καί προς τους Ιθα­
γενείς, περί στρατολογίας καί άλλα τοιαύτα. "Ο ,τι ίέ είπορεν ως προς
την περί θεμάτων πραγματείαν, έφ'/ρρ.όζεται και εις τάς ίύο άλλας.
Μη ζητείτε εις αύτάς σαφήνειαν καί ακρίβειαν, άλλ* εάν θέλετε να
γνωρίσετε δπωςούν τον ίηροσιον καί ιδιωτικόν βιον τής εποχής εκεί­
νης, ρελετήσατε αύτάς έπιρ,ελώς, καί άν έγκαρτερήσετε, θέλετε άι-
ία χ θ ή πολλά.
Κ α ί ταϋτα ρέν εγράφησαν κατά ρέγα ρέρος ύπο αυτού τού Κων­
σταντίνου Ζ', εις ά προςθετέον την ιστορικήν ίιήγησιν περί Βασιλείου
τού Μακείόνος. Διάφοροι ίέ άλλαι συγγραφαί συνετάχθησαν τή έπι-
ρ,ελεία καί ττ, επιστασία του βασιλέως. Τοιαύτη προ πάντων είναι ή
χρονογραφία ή σνγγραφεΐσα εκ προςτάγματος τον Κωνσταντίνον
Πορφυρογέννητου δεσπότου, αρχομεν η μεν οπού ε.ΐηζε Θεοφάνης^ υ-
γουν απο τής βασιλείας Λεοντος του Αρμενίου, αποΧήγουσα δε εις
τα τεΛευτυϊα ετη τής βασι.Ιείας τον *Ρωμανού Β του νέου του Κ ω ν­
σταντίνου. Ή χρονογραφία αύτη συνετάχθη ύπο τών γραρ.ρατέων
τού Κωνσταντίνου, επί τή βάσει τών ραρτυριών καί τών σηρειώσεων
αυτού. Ώ ςαύτως εκ διαταγής αυτού καί εκ τών συγγραφών δσας είχε
συλλέξει έν τή βασιλική βιβλιοθήκη, άπηρτίσθη ρεγάλη συλλογή, εί-
ίο ς ιστορικού π α νί έκτου, περιλαρβάνουσα άποσπώσρατα τών κυριω-
τέρων αρχαίων ιστορικών, κατατεταγρένα εις πεντήκοντα καί τρεις
τίτλους. Δυςτυχώς έκ τών τίτλων τούτων ίέν περιήλθον Ίείς ήράς εί-
ρή ίύ ο ρόνον, καί τινα τεράχια ίύ ο ετέρων, εν οίς δρως ίιετηρήθ η-
σαν άποσπάσρατα λόγου άξια τού Πολυβίου, τού Διοίώρου, τού
Διονυσίου τού Άλικαρνκσσέως, τού Άππιανού καί άλλων τινών ρετα-
γενεστέρων, οίον Δεξίππου, Εύναπίου, Μενάνίρου,* Πέτρου Πατρικίου
καί τών τοιούτων.
Πλήν ί έ τών ιστορικών έργων καί συλλογών έγίνοντο κανά πα­
ραγγελίαν τού Κωνσταντίνου καί άλλα τινά ε’πιστηρονικά έργα* γεω­
πονικά, χειρουργικά, ιατρικά, καί ίπ π ια τρικά .^Έ π ί πάσιν δ Κων­
σταντίνος έγραψε, κατά. ρίρ.ησιν τού πατρος, πραγρ.ατείας τινά,ς στρα-
 ; Β\ Χαρακτήρ αύτοΰ. Ο! περί αυτόν επιφανείς άνδρες. 113
Ψ* ■ _____- -~ |

τιωτικάς και ναυτικάς* άλλ* αν και ουδέποτε αυτός έστρατήγησεν,

έπέστησεν όμως πολλήν επιμέλειαν ιδίως εις.τη ν τοΰ στόλου συγκρό*
τησιν, επιστατών την των πολεμικών νηών επισκευήν, και δ ιά της
εμπειρίας ήν προς τούτο εκτησατο, συντελέσας ου μικρόν εις τον άπαρ-
τισμόν των στόλων εκείνων, οϊτινες δεν έπαυσαν επι της βασιλείας αύ­
τοΰ νικηφοροΰντες, ένω ήξεύρομεν εις ποιαν ταπεινωσιν είχε περιέλθει
επί Λέοντος ή ναυτική του κράτους δύναμιςΓ Συγκεφαλαιουντες δέ
την περί τοΰ άνδρός κρίσιν μας, έπιφέρομεν έν τελεί ότι ένω ο Λέων
ύπήρξεν δλως διόλου το αντίθετον τοΰ Βασιλείου, ό Κωνσταντίνος «$ιε-
τελεσεν δριοιος μέχρι τίνος έν μέρει μέν τοΰ ενός, έν μέρειδέ τοΰ ετέρου
των προγόνων. Δεν ήτο έκδεδι*/ΐτημένος όπως 6 πατήρ, άλλα σώφρων
όπως δ πάππος* δεν ήτο άμαθής όπως 6 πώππος, άλλα λόγιος όπως δ
πατήρ· δεν ήτο άπρακτος όπως 6 πατήρ, άλλα, καί τοι μή έχων τήν πο­
λιτικήν δραστηριότητα τοΰ-παππού, δεν έστερεϊτο πρακτικοΰ πνεύματος.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ Γ \ . - .
’Ακμή τής μακεδονικής-δυναστείας.

‘Ρωμανός Β'. Νικηφόρος Φωκδίς. *Ιω&ννης Τσιμισ*ής.

Τον Κωνσταντίνον Πορφυρογέννητον άποθανόντα κα τά νοέμβριον

τοΰ 9 5 9 διεδέχθη δ υιός αύτοΰ 'Ρωμανός Β ' εις'ηλικία ν είκοσι καί
ενός έτους. Διά τής εις τον θρόνον άναβάσεως τοΰ νέου τούτους προήλ-
θεν επί τήν ιστορικήν σκηνήν χαρακτήρ άλλότριος δπωςοΰν των προη­
γουμένων ηγεμόνων τής μακεδονικής δυναστείας. Ό 'Ρωμανός Β '
ειγε τό αθλητικόν σώμα καί τήν νοημοσύνην τοΰ άρχηγέτου τής δυ­
ναστείας ταύτης. Άλ7νά παρ’ αύτω τα δύο ταυτα προτερήματα δεν
συνεδυάζοντο εις τρόπον <υςτε νά έπέλθη ή δέουσα μεταξύ αυτών ι­
σορροπία. ΤΗ το επιτήδειος εις τό νά κατανοή τά καθολικά τοΰ κρά­
τους συμφέροντα καί ζητήμ α τα καί εις τό νά άποφασίζγι περί αυτών'
έν γένει τά δέοντα* άλλα ούδεμίαν είχεν όρεξιν νά μελετά καί διεξάγω
αυτά κατά μέρος. Ε π ε ιδ ή δε ή σφριγώσα αύτοΰ κράσις είχε χρείαν έ-
νασχολήσεως καί δεν εύρισκεν αυτήν εν τφ ήθικω καί διανοητικώ
κόσμω, έτράπη επί τον υλικόν καί κατέβα)νλεν εις τό στάδιον τοΰτο
αγώνας άτρύτους καί άξιους τή άληθεία χρηστοτέρας άμίλλης. "Ινα
( εαα. ιετορ . κ . παπαρρηγοπουλου τομ . δ '.) 8
114 'Ρωμανός Β ' γ Χαρακτήρ αυτου. Οί περί αυτό/ επιφανείς άνδρες.

8 ε περιορισθώμ,εν εις τούς κοσμιωτερους των αγώνων τούτων και εις εν

μόνον'παράδειγμα, άναφέρομεν οτι ε’ν μια ημέρα Σ υ ν ή θ η να παρευ-
ρεθή είς τον ίππόίρομον, να έστιαθή έπειτα μετά της συγκλήτου, και
νά (Λοιράσγ) εις τούς χρ/οντας τάς είθισμ.ένας χρηματικας άμοιβάς,
κατόπιν νά μεταβή εις το σφαιριστήριον, τότε λεγόμενον τζυκανιστή-
ριον, ν* άγωνισθή αυτόθι προς τούς εμπειρότερους των σφαιριστών και
νά νικησν) αυτούς* τελευταΐον μετέβη αυθημερόν πάντοτε εξω της
Κωνσταντινουπόλεως είς κυνήγιον και, αφού έθήρευσεν αυτόθι 4 παμ-
μεγέθεις χοίρους, έπέστρεψε σώος τό εσπέρας είς τά βασίλεια. Έ ν τού-
τοις καίτοι τοιούτον όΥήγε frtov, τά πράγματα διεξήχθησαν επί της
βασιλείας αυτού ειπερ ποτέ καλώς, $ιότι δ 'Ρωμανός είχε την νοη­
μοσύνην την άπαιτουμένην ίνα άναθέτιρ αυτά είς τούς ίκανωτέρους
τών άντρων, καί νά άποφασίζη τό πρακτέον έν κρισίμοις περιστάσεσι.
Βεβαίως είς την επιτυχίαν εκείνην συνετέλεσε προ πάντων η επιτή­
δεια τών πόρων καί- τών δυνάμεων τού κράτους άναδιοργάνωσις ήν
διεξήγαγεν δ Βασίλειος Α ', άλλα τό εργον τούτο τού Βασιλείου ήδύ-
νατο νά ματαιωθή αν δεν υπήρχε ίεξιότης περί την χρήσιν τών πόρων
εκείνων καί τών δυνάμεων, ως συνέβη επί Δέοντος. Ό ίέ 'Ρωμανός Β*
άνεδείχθη καί τού πατρός του έπιτηδειότερος, ένάμ,ιλλος δέ μάλλον
τού εκ μητρός πάππου του 'Ρωμανού Α' περί την εκλογήν τών αν­
θρώπων καί τάς περί τών πραγμάτων αποφάσεις. Ό Κωνσταντίνος
Πορφυρογέννητος, άμα ως έμονάρχησεν, είχεν, ως προείπορ,εν, αναθέσει
την δλην εσωτερικήν τού κράτους διοίκησιν είς τον νόθον υιόν τού 'Ρ ω -
μ.ανού Λεκαπηνού Βασίλειον, προχειρίσας αυτόν παραδυναστεύοντα
της συγκλήτου. Ό Βασίλειος, καί τοι έξωσθέντος τής βασιλείας τού
πατρός αυτού, ύπηρέτησε πιστώς τον Κωνσταντίνον, διότι ήτο φαί­
νεται ιδίως προςηλωμένος είς την αδελφήν αυτού Ελένην, την σύζυ­
γον τού Κωνσταντίνου. Καθ' όσον όμ.ως ήλικιούτο δ τούτου υιός 'Ρ ω ­
μανός, συνέβη μεταβολή τις είς την θέσιν τού Βασιλείου. Ή πρώτη
τού 'Ρωμανού σύζυγος ή μάλλον ή μνηστή αυτού Βέρθα είχεν
άποθάνει τφ 9 4 9 , τφ δε 956 δ 'Ρωμανός έπτακαιδεκαέτης ήδη
ών ένυμφεύθη την Θ;οφκνω, ήν άλλοι μεν λέγουσιν εξ εγκρίτου
τής Κωνσταντινουπόλεως οίκου έλκουσαν τό γένος, άλλοι 8ε όνομά-
ζουσι καπήλου θυγατέρα. Τό βέβαιον είναι ότι ή Θεοφανώ ήτο καλ-
λίστη τό είδος άμα καί είς ύπερβολήν φίλαρχος γυνή. Ό τ ε τφ 959
άπεβίωσεν δ Κωνσταντίνος, διεδόθη φήρ.η ότι είχε δηλητηριασθή υπό
 *Ανάχτησις τής Κρήτης ύπό Νικηφόρου Φωκά. 115

του υιού αυτού ’Ρωμανού μή έχοντος την υπομονήν νά περιμεινη τον

φυτικόν του πατρός θάνατον ϊνα άναλάβγ) την όλην των πραγρ.άτων
διοίκησιν, προτρεπορ,ένου δέ είς το ανοσιούργημα τούτο και υπο τής
Θεοφανούς. Την φήμην ταύτην έπανέλαβον άπαντες οί ρ.εταγενεστεροι
χρονογράφοι, άλλα δεν αναφέρει ή έκ προςτώγματος τού Πορφυρο­
γέννητου χρονογραφία, καίτοι ψέγει τάς άλλαςΛού ’Ρωμανού κακίας.
Ά λ λ * είτε αληθώς έχουσιν εϊτε μή αληθώς τά περί τούτου θρυληθέντα,
έκ των πραγμάτων εξάγεται άναμφισβητήτως, οτι άμα ο ^Ρωμανός
ένυμφεύθη την Θεοφανώ, αύτη έδιχονόησε προς τάς άνίραύ'έλφας αυ­
τής καί προς την πενθεράν, οτι ο Βασίλειος άπέκλινεν έν τγ οικογε­
νειακή ταύτη διενέξει προς την αδελφήν αυτού, καί οτι 6 Κωνσταν­
τίνος φοβούμενος εύλόγως μήπως έκ τής έριδος ταύτης διακινδυνεύσει
ό ’Ρωμανός, δεν έπαυσε μέν εύνοών καί μεταχειριζόμενος τον Β α σ ί­
λειον, άλλα τω 9 5 8 προεχειρίσατο παραύ'υναστεύοντα τής συγκλήτου
τον Ιω σήφ εκείνον τού οποίου είχε διακρίνει τήν ικανότητα άμα έ-
μονάρχησε. Τούτον λοιπόν τον Ίο^σήφ, οςτις έπελέγετο Βρίγγας, δ ιε -
τήρησεν h ’Ρωμανός έν τφ ύπερτάτο) έκείνω άξιώματι* καί ένταυτφ
οιο>ρισε δομέστικον μεν των σχολών τής ανατολής τον Νικηφόρον Φ ω -
κάν, δορ,έστικον δέ τών σχολών τής δύσεως τον Λέοντα Φωκάν, όιά
δέ τών τριών έκείνων άνδρών ού μόνον έκραταίωσε παραδόξωςτήν βα­
σιλείαν, αλλά καί δ ιά μεγάλου κατορθώματος έλάμπρυνεν αυτήν όσον
προ καιρού δ.έν είχε λαμπρυνθή.

Ά φ ’ ής τφ 8 2 3 ή Κ ρήτη κατεκτήθη υπό τών μο^αμεθανών (σελ.

6 5 7 καί έπορ.. τού τρίτου τόμου) πολλαι έγένοντο προς άνάκτησιν
αυτής άπόπειραι* άλλ* άπασαι άπέτυχον, οι δέ "Αραβες έκείνω τής
Κ ρήτης, τή συνεργείς τών Ομοθρήσκων αυτών τών έν ’An'icp καί ’Α ­
φρική, έξαιρετως τών τής Ταρσού, καί διά τής προθύμου συμπράξεως
πολλών άρνησιθρήσκων, δεν έπαυσαν λεηλατούντες τάς νήσους καί
τάς παραλίας τού κράτους, κυριεύοντες πόλεις μεγάλας και έκ δ ια ­
λείμματος κυριαρχούντες τού Αιγαίου. Κ α ί είχε μεν ύποστή δεινήν
συμφοράν ή ναυτική αύτη τ ώ ν ’Αράβων τής Κ ρήτης δύναμις δ ιά τής
περί Λήμνον νίκης τού ναυάρχου Ίωάννου τού 'Ραδινού έν έ'τει 9 2 4 ,
άλλ’ ή επί Κωνσταντίνου τού Πορφυρογεννήτου τω 9 5 6 σταλεΐσα προς
άνάκτησιν τής Κ ρήτης έκστρατεία ύπό ήγερ,όνα Κωνσταντίνον τον
Γογγύλην άπέτυχεν αύθις δλοσχερώς, διότι 0 βασι7νβύς έκεΐνος επραξε
8 *
 \

116 Άνάκτησις τής Κρήτης ύπο Νικηφόρου Φωκά,

το λάθος ν’ άναθέση αυτήν είς άνδρα μήδεμίαν ενχοντα αξίαν. Έ κ τ ο τ ε

δέ, ώς φαίνεται, 6 Νικηφόρος Φωκάς έμελέτησε νά έπαναλάβη το έ-
πιχείρημ,α καί ήρχιζε νά παρασκευάζηται επί τούτω, διότι έν αρχή
του 9 6 0 έτους ύπήρχον έτοιμα διςχίλια πυρφόρα χελάνδια, χίλιοι δρο-
μ.ωνες καί 3 0 7 φορτηγά τά όποια οί χρονογράφοι όνομάζουσι «καρά­
βια καματηρά σιτήσείς έχοντα καί όπλα π ο λ εμ ικ ά .»'Κ α ί πλήν τού­
των δύναμις πεζική ανάλογος Θρακών, Μακεδόνων, Ανατολικών
καί Σλαύων. Ά λ λ ’ έν τούτοις, Ιν τω συμ.βουλίω, τό όποιον συνεκρο-
τήθη εις Κωνσταντινούπολή ινα άποφασίση όριστικώς περί τής έπι-
-χειρήσεως, οί πλεΐστοιτών συγκλητικών έψήφισαν κα τ’ αυτής, ύπομνή-
σαντες μεν τάς προηγουμένας, αποτυχίας, καί τήν πληθύν των είς
μάτην άναλωΟέντων άνθρυ^πων καί χρημάτο>ν, παραστήσαντες δέ τούς
κινδύνους τής θαλάσσης καί τήν μ,εγάλην επικουρίαν ήν ήδύναντο οί
μωαμεθανοί τής Κρήτης νά λάβωσιν έξ Αφρικής καί ε ξ ’Ασίας. Άνέφε-
ραν δέ καί έτερον τινά/ λόγον χαρακτηριστικώτατον τών χρόνων εκεί­
νων, OTt κατά τήν διατρέχουσαν φήμην ό πορθητής τής Κρήτης θέ­
λει καταλάβει τήν βασΟ^είαν. ΤΗτο άρά γε ή φήμη αύτη μία τών
συνήθων τότε προφητειών, τάς όποιας ή τών πολλών πρόληψις προθύ-
μ.ως ήσπάζετο, ή είχε τήν σπουίάιοτέραν ύπόστασιν ότι πολλοί τών
περί τον 'Ρωμανόν έφοβούντο μήπως ό Φωκάς, όςτις καί προ τούτου
μ,έγα έκτήσατο κλέος, ήδύνατο νά άποβή μ,ετά τήν άνάκτησιν τής
Κρήτης τοσούτον παντοδύναμος, <υςτε νά καταλάβν) παρά τψ Τ ω -
μ.ανφ Β ' ήν τάξιν είχε σφετερισθή παρά τω πάτοι αυτού ό 'Ρωμανός
ό Λεκαπηνός; Τ ό βέβαιον είναι ότι οί πλεϊστοι τών συγκλητικών,
είτε διά τούτον, είτε όΥ άλλους λόγους, ήσαν έναντίοι τής επιχειρη-
σεως. ’Αλλά μετά τής μειονοψηφίας ήτις έπεμενε νά έπαναληφθή ό
άγών^ συνετάσσετο ό ’Ιωσήφ Βρίγγας. « Ό δέ παρακοιμώμενος Ίωσηφ,
λέγει ή εκ προςτάγματος τού Πορφυρογέννητου χρονογραφία, ό χρηστός
καί ορθός καί άϋπνος νούς, είς μέσον σταθείς έφη· Η μείς μέν,' δέσποτα,
ίσμ,εν πάντες όσα δεινά συνέβησαν παρά τών αρνητών τού Χριστού
εις ήμ,άς* καί δίκαιόν έστι λογίσασθαι τάς σφαγάς καί τάς τών παρ­
θένων φθοράς καί τάς τών εκκλησιών καταστροφάς καί τάς τών πα­
ραθαλασσίων θεμάτων αιχμαλωσίας, καί πρέπον έστίν ύπέρ τών χρι­
στιανών καί όμ.οφύλων άγωνίσασθαι, καί μή δεδιέναι τής οδού τό μ-ή-
κος, καί τά τής θαλάσσης πελάγη καί τής. νίκης τό άδηλον καί τής
φήμ,ης τό αδύνατον. Κ α ί χρή μάλιστα τή θεοσυνεργήτψ βουλή καί
 Άνάκτησις τής Κρήτης υπό Νικηφόρου Φωκά 117

προστάζει σου πειθαρχείς ήμ,άς, ώς εκ Θεού σοι τούτο το ενθύμημα.

Κ αί γάρ καρδιά βασιλέως εν χειρ! Θεού* αάλιστα δ ιά τον ορθόν καί
πιστόν ό'ούλον στέλλεσθαι τον δομέστικον των σχολών τής θεοκυβερνή­
του βασιλείας σου.»
Τοιαύτα είπεν δ παρακοιμώμενο';* ύπελείπετο λοιπόν ή νά επιμείνη
δ βασιλεύς εις τήν αρχικήν αυτού γνώμην, ή νά μ,εταβάλτ) α υ τή ν ή -
δύνατο δέ τόσω μάλλον νά διστάση όσω οί πλείστοι τών συγκλητικών,
-παρεκτος πολλών άλλων λόγων κατά τής επιχειρήσεως, ύπεδείκνυον
καί οτι, εν επιτυχία, ήδύνατο νά διακινδυνεύσω δ θρόνος τού νέου βα -
σιλέως. *Άλ7νθς λοιπόν ήθε7,ε διστάσει* άλ7κ* δ 'Ρωμανός δεν έδίστασε,
καί συνταχθείς μ.ετά τής γνώμης τού παρακοιμωμένου, διέταζε νά
συμ.πληρωθώσιν αί τελευτάιαι απαιτούμε ναι παρασκευαί. Τ<ι>όντι μ.ετ*
ου πολύ δ Νικηφόρος άνεχώρησεν εκ Κωνσταντινουπόλεως * καί έπο-
ρεύθη εις Φύγελα τής Λ υδίας, προς μεσημβρίαν τής Εφέσου κείμ,ενα,
όπου εμελλε νά άθροισθή όλος δ στόλος. Προέπεμ.ψε δε έν τφ μετάζύ
εις τά παράλια τής Κρήτης ταχυδρομ.ικάς τινας ναΰς, τάς δποίας δ ιέ-
ταξε~«κατασκοπήσαι καί κρατήσαι γλώσσαν» λέγει ή χρονογραφία,
όπου το «κρα τήσ α ι γλώσσαν» σημαίνον τό λαβείν πληροφορίας ένθυ-
θυμ.ιζει παραδόζως τον ανάλογον γαλλικόν ιδιωτισμόν p r e n d r e la n g u e .
Κ α ι μ.αθων λοιπόν ότι δ εμίρης τής Κ ρήτης Ά β δ ο ύ λ Ά ζ ίζ , καί οί
έπισηρ.ότεροι τού φρουρίου Χάνδακος άρχοντες διατρίβουσιν αμέριμνοι
εις τάς α γ ρ ο ίκ α ς αυτών έπαύλεις, έξέπλευσε κατά Ιούλιον 9 6 0 έκ
Φυγέλων μ.εθ’ όλης τής δυνάμεως καί προςωρμίσθη ου μ.ακράν τής
πρωτευούσης εκείνης τής νήσου. Ό εχθρός είχε προφθάσει νά παρατα­
χθώ) εις τινα από τής θαλάσσης άπόστασιν, αλλά δεν έτόλμ,ησε νά άν-
τισταθή εις τήν άποβασιν, καταπλαγείς έκ τού καινού τρόπου,.καθ* ον
αυτή έγένετο. Δ ιότι κατά τ ίν σύγχρονον Λέοντα τον Διάκονον, τον
άκριβέστερον συγγράψαντα τά τής εκστρατείας ταύτης. δ Νικηφόρος
συνεπαγόμενος κλίμ.ακας, ή μ,άλλον γέφυρας, καί ταύτας προςυφαπλιό-
σας από τών πλοίων εις τήν παραλίαν, άπεβίβασε τά χ ισ τα τήν στρα­
τιάν ένοπλόν τε καί έφιππον,. μεθ* δ διαιρέσας τριχή τήν φάλαγγα,*
καί σαλπίσας τό-πολεμ,ιστήριον έπήλθεν επί τούς πολεμίους, έχώνπρο-
πορευόμενον τό σταυρικόν τρόπαιον. Ή ρ,άχη·δε'ν διήρκεσε πολύ* οί
πολέμιοι μ.ή δυνηθέντες νά άνθέζωσιν εις τήν δρμ,ήν τών αύτοκρατορι-
κών ταγμάτων .καί ίλών, έστρεψαν τά νώτα καί κατέφυγον εις τό φρού-
ριον, παθόντες δεινήν ανθρώπων φθοράν» Τότε δ ‘Νικηφόρος έπεχείρησε
118 Άνάκτησις τής Κρήτης ύπο Νικηφόρου Φωκά.

την πολιορκίαν του Χάνδακας, ήσφάλισε το στρατόπεδον αυτού, Α­

θροισε τον στόλον εις εύλίμ.ενον έπίνειον διατάξας νά διακωλύη πά­
σαν ·ε”ξωθεν επικουρίαν, καί συγχρόνως δτέ (Λεν πέμπων αποσπάσματα
εις τά ενδότερα τής νήσου, δτέ δέ αυτός απερχόμενος καί υπό των ιθα­
γενών δδηγούμ,ενος, άπέτρεπε πάσαν απόπειραν συνδρομής, ήν οί μωα­
μεθανοί τής Κρήτης διενοούντο νά δώσωσιν εις τούς εν τφ φρουρίω
κεκλεισμ.ένους.
Έ ν τούτοις ο Χάνδαξ, καί τοι άπεκλείσθη ούτω άπανταγόθεν καί
έγκατελείφθη εις τάς ίδιας δυνάμεις ύπο των ε’μερών Χαλεπίου καί
Αίγυπτου, ών είς μ,άτην δ Ά β δούλ *Αζίζ έζήτησε την επικουρίαν, αν-
θίστατο έπιμόνως. Πολλοί παρήλθον μήνες· έπελθόντος δέ τού χειμ,ώνος,
δεινήν ύπέστη δ στρατός-κακουχίαν εκ τε τού ψύχους καί τής των
τροφών ένδειας, καί άθυμ.ήσας ήρχισε νά άπαιτή την εις τά Μια ε­
πάνοδον. Ά λ λ * ή καρτερία τού Νικηφόρου καί ή πειθαρχία εις ήν έ-
συνήθισε τά τάγματα αυτού κατίσχυσαν τής δυςχερείας ταύτης, εις
τούτο δε συνετέλεσε καί δ παρακοιμώμενος ’Ιωσήφ φροντίσας νά έξα-
ποστείλη νέαν καί άφθονον προμήθειαν σίτου καί κριθής. νΑξιον δέ
σημειώσεως είναι ότι ή εκ προςτάγμ,ατος τού ΓΙορφυρογεννήτου χρονο­
γραφία άξιούσα νά παράθεση όσα δ Νικηφόρος έλάλησεν ίνα ένθαρ-
ρύνη τον άθυμ.ήσαντα στρατόν, αντιγράφει κατά λέξιν τον λόγον, ον
κατά Θεοφάνην έξεφώνησέ ποτέ δ Ηράκλειος πρός τον ίδιον στρατόν
περί Γάζαν τής Άτροπατηνής Μηδίας εύρισκόμενος (σελίς 2 3 2 — 2 3 3
τού τρίτου τόμ,ου)· παρέχουσα άπόδειξιν παραδόξου τού συγγραφέως
αυτής πνευμ,ατικής στειρώσεως. Εις τον Λέοντα τον Διάκονον δένευρί-
σκομεν τό ατόπημα τούτο* διότι δ λόγος, δν είς έτέραν τινά περίστασιν
τής πολιορκίας αποδίδει είς τον Νικηφόρον Φωκάν, είναι οίκειότερος
πρός τά πράγματα.
Τελευταΐον μ,ετά οκτώ μ,ηνών πολιορκίαν δ Χάνδαζ έκυριεύθη ττ,
7 μαρτίου 9 6 1 έξ εφόδου αίματηοάς. Ό Νικηφόρος έπιφυλάξας τω
βασιλει τά τιμκώτατα τών λαφύρων, έπέτρεψεν είς τον στρατόν την
άλλην λεηλασίαν τής πόλεως, ή τις εβριθε θησαυρών διά τής πειρα­
τείας συλλεγεντων. ’Αφού δέ άπεκομ,ίσθησαν ουτω πάντα τά έν τφ
φρουρίορ, καθηρε'θη τό τείχος αυτού, καί έπειτα άπήλθεν ή δύναμις είς
τά ενδότερα τής χώρας καί εύχερώς καθυποτάξασα τούς έν αυτή
μωαμεθανούς έπέστρεψεν αύθις είς Χάνδακα. Ε κ ε ί έπί λόφου ύψηλού
καί άνάντους, εχοντος πίδακας υδατος δαψιλείς, ού μακράν δέ κειμ,έ-

V
 Άνάκτησις τής Κρήτης ύπο Νικηφόρου Φωκά. 119

νου του κατερειπωθέντος άστεως, ώκοδόμησεν 6 Νικηφόρος φρούριον

ό/υρόν, το όποιον ώνόμασεν ελληνικώτατα Τέμενος, καί ήσφαλισε δ ιά
φρουράς αξιόχρεου, ϊνα -χρησιμεύη ώς τό κύριον ορμητήριον τής άνα-
καΐνισθείσης εν Κ ρήτη ελληνικής κυριαρχίας. Ουδέ εις τούτο ήρκέσθη,
αλλά προςεκάλεσεν εις την νήσον πολλούς νέους χριστιανούς άποίκους
’Αρμενίους καί Έ λ λ ηνα ς, δ ι’ ο μέχρι τής σήμερον σώζονται αυτόθι
εις τ ά ; επαρχίας Άποκορώνου καί 'Ρεθύμνης χωρία τινά ονομαζόμενα
Αρμένι. Προςέτι έπρονόησε περί τής διαδόσεως μεν τής χριστιανικής
πίστεως παρά τοΐς μωαμεθανοί; τής νήσου, περί τής αναζυπυρήσεως
δε τής πίστεω; ταύτης καί παρά τοις ίΟαγενέσι, παρ’ οις αύτη πολυει-
δώς ένοΟεύθη κατά την μακράν εκείνην μωαμεθανικήν κυριαρχίαν. Έ π ί
τούτω ήλθε τότε εις Κρήτην ', όσιος πατήρ ημών Νίκων ο έπικάλνού-
μενος Μετανοείτε, οςτΓς έκήρυξε τον λώγον τού Θεού, ήνιύρθωσε τάς πε-
πτο^κυίας ε’κκλησίας, και άνήγειρεν άλλας νέας, ών ε'πιφανεστάτη μά“
λίστα ύπήρξεν ή επ’ ονόματΓτής αγίας Φωτεινής κατασκευασθεΐσα
έπί των ερειπίων ναού αρχαίου άπέχοντος τής Γόρτυνος τριών ημερών
όδόν. Ά λ λ ’ όμως ούκ ολίγοι τ ώ ν ’Αράβων, όσοι έμειναν τότε έν Κ ρήτη
διετήρησαν το θρήσκευμα αυτών* καί μέχρι τούδε ύπάρχουσιν εις τήν
επαρχίαν Ά μ ά ρ ι χωρία τινά, ών οί μωαμεθανοί κάτοικοι λογίζονται
απόγονοι των ’Αράβων εκείνων, καθό φέροντες ολα. τά χαρακτηριστικά
αραβικής καταγωγής, ένω οί πλεΐστοι άλλοι μωαμεθανοί τής νήσου
είναι Έ λληνες, άναγκκσθέντες νά μεταβάλωσι θρήσκευμα επί τής
μεταγενεστέοας^τουρκοκρατας.
Τα ύτα δέ διαπράξας ό Νικηφόρος Φο>κάς, «κα ί τήν νήσον έξημε-
ριύσας ά,πασαν,» ώς λέγει Λέων ό Διάκονος, άνέπλευσεν ή δ η εις Β υ ­
ζάντιον, συνεπαγόμενος τήν λείαν καί τούς αιχμαλώτους. Έ κ ε ΐ έ'τυχε
μεγαλοπρεπούς δεξιώσεως παρά τού αύτοκράτορος 'Ρωμανού, και
έθριάμβευσε διά. μέσης τής βασιλευούσης μέχρι τού ιπποδρόμου, παρα-
κολουθούμενος καί άνευφημούμενος ύπο τού δήμου παντός, τού συρ-
ρεύσαντος ινα Οαυμάση τό θέαμα. ΤΗτο δε τό θέαμα τούτο τή α λή­
θεια λαμπρόν. Προ πάντων έπορεύοντο οί άμαξαι αί κομίζουσα» τήν
λείαν /ρυσον καί άργυρον παμπληθή εις νόμισμα βαρβαρικόν καί ά -
κοπον πέπλους χρυσοπάστους, τάπητας άλουργούς, κειμήλια παντο-
δαπά έξειργασμένα μεν τεχνικώ τατα, μκρμαίροντα δέ χρυσφ καί λ ί-
θοις· πανοπλίας, ξίφη, θώρακας διά χρυσού κεκοσμημένα πάντα, καί
εγχη καί ασπίδας καί τόξα αναρίθρ.ητα. Οί μάρτυρες τής π<κρα-
 / ·

120 Άνάκτησις τής Κρήτης ύπο Νικηφόρου Φωκά.

τάξεως ταύτης ένόμιζον ότι βλέπουσι προ των οφθαλμών αυτών

διερχόμενον άπαντα τον πλούτον τής βαρβάρου γής, και ώς ποταμόν
τινα άφθόνως ειςρέοντα. Κατόπιν δε είποντο οι πολυάριθμοι αιχμά­
λωτοι, εν οις διεκρίνοντο ό,τε Ά βδούλ Ά ζ ίζ καί ‘αί γυναίκες αυτού
καί οι^παίδες, τεταπεινωμένοι, στένοντες, όδυρόμενοι. Τ Ι Κωνσταντι-
νούπολις προ καιρού δεν είχεν άξιωθή τοιούτου δείγματος τής δυνά-
μεο^ς του κράτους· ή δέ οίκτρά του τελευταίου έμίρου τής Κρήτης
τύχη έφαίνετο προαναγγέλλουσα την ολοσχερή των μιυαμεθανών
πτώσιν. ’Αλλά μετά τον θρίαμβον ύ βασιλεύς προςηνέχθη επιεικώς
προς τον ήττηθέντα εκείνον αντίπαλον* άπένειμεν αύτώ πλούσια δώρα,
καί κτήμα προςοδοφόρον περί την πρωτεύουσαν, όπου ό πρώην εμίρης
διέζησε το υπόλοιπον τού βίου έν άνέσει καί τιμή, διατηοήσας το
πάτριον θρήσκευμα. Θί απόγονοι όμως αύτου έδέχθησαν το άγιον βά-
πτισμα* καί άπαντώνται εκ διαλειμμάτων εν τή ίστορίο: ύπο την επω­
νυμίαν των Άνεμάδων. Ό υίος τού εμίρη Άνεμάς, εις ών των βασι­
λικών σωματοφυλάκων, διέπρεψε τω 9 7 2 εις τον κατά των ‘Ρώσων
πόλεμον* πολύ δέ βραδύτερον ό απόγονος αυτού Μιχαήλ ‘Ανεμάς συν-
νώμοσε μετά των αδελφών του κατά ‘Αλεξίου Α ' τού Κομνηνού, καί
φωραθείς έφυλακίσθη εις τινα πύργον πλησίον των Βλαχερνών, ονομα-
σθέντα έπειτα πύργον τού Ά νεμά καί χρησιμεύσαντα ώς δεσμωτήριο*/
των επί έσχατη προδοσία κατηγορουμένων.
Ή ύπο τού Νικηφόρου Φωκά κατορθωθεΐσα άνάκτησις τής Κρήτης
ύπήρξε βεβαίως εν των σπουδαιοτάτων γεγονότων τής μεσαιωνικής
ημών ιστορίας. ”Αν ή Κ ρήτη παρέμενεν ύποτεταγμένη εις τούς μωα­
μεθανούς μέχρι των αρχών τής 1 3 εκατονταετηρίδας ότε κατελήφθη
ύπο των Ενετώ ν, πιθανώς ούδέν ήθελε παραμείνει έν α υτή ίχνος έλλη-
νισ,νού* ένω ήδη ό ελληνισμός τής Κρήτης, επειδή άνεζιοπυρήθη τώ
9 6 1 , καί μέχρι τού 1 2 0 5 , ήτοι έπί 2 5 0 περίπου έτη, πολυειδώς έκρα-
τύνθη ύπο τής έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας, ήδυνήθη νά άνθέξη
εις τε τήν ένετικήν καί τήν νέαν μωαμεθανικήν κυριαρχίαν. Κ α ί, ίνα
τά λοιπά παραλιπωμεν, ειδομεν αυτόν έν τή παρούση εκατονταετηρίδι
γενναίος καί έπανειλημμένως ύπέρ τής ανεξαρτησίας αύτού άθλή-
σαντα. "Οθεν δικαίως τό κατόρθωμα έκεινο ύμ,νήθη καί ύπο τής ποιή-
σεως διά πέντε ακροάσεων τού διακόνου Θεοδοσίου, όπως προ 3 0 0
ετών αι τού ‘Ηρακλείου νίκαι ειχον ύμνηθή ύπο ετέρου διακόνου,
Γεωργίου τού Πισίδου (σελ. 2 8 4 καί έπομ. τού τρίτου τόμου). Δυςτυ-
 Τά εν Άσί% κατορθώματα του Ν. Φωκά. Θάνατος του 'Ρωμανού. 121

χώς ή ποίησις του Θεοδοσίου είναι οπω; και ή του Πισινού ολίγον
αξία του αντικειμένου το οποίον έπεχείρησε νά ψάλη. Τούτο δε μόνον
ενχει το προτέρημα, ότι μαρτυρεί, όπως καί εκείνη, την διαρκή έπί-
δρασιν των αναμνήσεων καί παραδόσεων του αρχαίου κόσμου, Ιδίως
του ελληνικού, διότι συνεχώς μνημονεύει τού Όμηρου καί τών ή;ώ ω ν
αυτού, καί τού Ξενοφώντος, καί τού Δημοσθένους, και τού Φιλίππου,
καί τού ’Αλεξάνδρου, καί τού Πλουτάρχου.

’Αλλά μετά την νέαν ταύτην επιφανή υπηρεσίαν ην 6 Νικηφόρος

Φωκάς προςήνεγκεν εις το κράτος, συνέβησαν εν Κωνσταντινουπόλει
περιπλοκαί καί δυςχέρειαι, τών οποίων γινώσκομεν τά άποτελέσματα
μόνον, ούχί δε καί τας άφορμάς* τουλάχιστον δεν γνωρίζομεν αύτάς α­
κριβώς. Όκυβερνών τά πράγματα Ίωσηφ Βρίγγας δεν ήτο βεβαίως άν­
θρωπος κοινός. Έ ν έτει 9 6 0 σύμβασης έν Κωνσταντινουπόλει σιτοδείας
δεινής, ώς έκ της οποίας ύπερηύξησεν ή τιμ ή τού σίτου καί της κρι-
θης, ο Ιω σήφ έφρόντισε διά προμηθειών μεγάλων νά καταβιβάσ·/) τάς
τιμάς εις τό ημισυ. Πλήν'τούτου διά νέων διατάξευ>ν έπεκύρωσε κα
ηρμηνευσε την προηγουμένως εις τούς μικρούς γαιοκτήτας άπονεμη-
Οεΐσαν προστασίαν κατά της έπεμβάσειυς τών ισχυρών· καί δ ι ’ άλλης
νεαράς διηυκόλυνε την εις τους στρατευσίμους άπόδοσιν τών ούτως η
άλλο>ς άφαιρεθέντων από αυτών στρατιωτικών κτηματιών. Κ α ί ού μό­
νον έμπειρος κυβερνήτης ήτο b Ιω σ ήφ , αλλά καί συνέπραττεν είλι-
κρινώς μετά τού Νικηφόρου Φωκά. Ήξεύρομεν λόγου χάριν οτι εί-
χεν άγορεύσει ύπέρ τής επί την Κρήτην εκστρατείας, καί οτι προθύ-
μως συνέδραμε τον Νικηφόρον έν τή άρηχανία εις ήν ούτος εύρέθη
επί τής νήσου εκείνης κατά τον χειμώνα τού 9 6 0 προς τό 9 6 1 . Ά λ λ ’
αμέσως μετά το κατόρθωμα τούτο ό Ίο^σήφ έδυςπίστησε προς τόν μέγαν
στρατηγόν.' Τινές μάλιστα τών μεταγενεστέρων χρονογράφων άξιούσιν,
οτι ούδ’ έπετρεψεν αύτω νά είςέλθτ) εις Κο>νσταντινούπολιν, άλλα διέ­
ταξε νά άπέλθ/j αμέσως εις ’Ασίαν, ί'να έπιχειρήσηνέους κατά τών αυτόθι
μωαμεθανών αγώνας. Κ αί τούτο μεν ή δεν είναι αληθές ή δεν ενεκρίθη
ύπό τού βασιλέως, διότι, ώς προ μικρού ειπομεν, ο σύγχρονος Λέυ>ν
ο Διάκονος ρητώς λέγει οτι b Νικηφόρος έπιστρέψας εκ Κρήτης έτέλεσε
λαμπρόν θρίαμβον. Τ ο βέβαιον όμως είναι, ότι αμέσως μ.ετά τόν θρίαμβον,
b Νικηφόρος προχειρισθείς αύθις δομέστικος τής ανατολής άπεστάλη εις
’Ασίαν κατά τού έμίρου τού Χαλεπίου Χ α μ β δά ν , οςτις επί τής κα τά

4»
 122 Τα ev Ά σι$, κατορθώματα του Ν. Φωκά. Θάνατος τού ‘Ρωμανού.

της Κρήτης εκστρατείας είχε μεν ταπεινωθή υπό του Λεοντος Φωκά,
άλλ’ έπειτα ήρχισε πάλιν δηών τάς πέριξ χώρας. Τ® εύλογώτερον
ήτο ίσως νά έκπεμφθή κατά του πολεμίου εκείνου ό καί πρότερον κα-
τατροπώσας αυτόν Λέων" η δέ σπουδή ήν έ'δειξεν ό Ίο>σήφ νά άνα-
Οεσ*/) το εργον εις τον Νικηφόρον, ύπεμφαίνει ότι ύπώπτευε την έν Κων-
σταντινουπόλει παρουσίαν του άνδρός. ίΠόΟεν άρά γε έπήγασεν ή υ­
πόνοια αυτού αΰτη ; Οί χρονογράφοι άναφέρουσιν ότι συγχρόνως ή,τε
χήρα του Πορφυρογέννητου Ε λ έ ν η , καί αί θυγατέρες αυτής δεινώς έ-
πιέζοντο ύπό τής Θεοφανούς, καί ότι φοβερά συνωμοσία παρεσκευά-
ζετο υπό τον Βασίλειον Πετεινόν επί τφ σκοπώ τού νά καΟαιρέσωσι
τον 'Ρωμανόν καί νά άναγορεύσωσι τον υιόν αυτού Βασίλειον, καί τοι
νήπιον έτι όντα. Ή συνωμ.οσία αυτή δεν ευδοκίμησε. Μήπως όμως
είχε κοινωνήσει αυτής ού μόνον ύ πρώην παρακοιμκύμ.ενος Βασίλειος, ό
αδελφός τής Ελένης, τον όποιον Θέλομεν ι'δει μετ’ ολίγον προκύπτοντα
εις ρ,έσον ώς αντίπαλον τού ’Ιωσήφ, άλλα καί αυτός ό Νικηφόρος, δε-
λεασθείς υπό τής έλπίδος οτι επί ανηλίκου βασιλέως θέλει έχει πολύ
πλείονα εξουσίαν ή επί τού 'Ρωμανού; Όπωςδήποτε έκτοτε' ό Ιωσήφ
ήρχισε νά άντιπράττη κατά τού Νικηφόρου* και τούτο τόσ<ρ μάλλον
θαρρούντως όσω ένόμιζεν εαυτόν πανίσχυρον, διά την απόλυτον εύ­
νοιαν τού 'Ρωμανού καί τής Θεοφανούς. Ά λ λ α μετ’ ολίγον άπώλεσεν
άμφότερα ταύτα τά ερείσματα.
Τφ όντι περί τά μίσα τού 9 6 1 ό Νικηφόρος έστράτευσεν εις Α σίαν
συνεπαγόμενος στρατόν, τον όποιον ό Ά ρ α ψ ιστορικός Έλμακίν ανα­
βιβάζει εις 2 0 0 , 0 0 0 άνδρών. Διαπεράσας δε τόν Ευφράτην έν αρχή
τού έτους 9 6 2 καί δραστηρίως άγωνισθείς, καί αείποτε προκινδυνεύων,
έκυρίευσε καί κκΟήρεσεν υπέρ τά 6 0 των μωαμεθανών φρούρια, συνέ-
λεξε πλούτον άμύθητον καί τότε άποπέμψας εις τούς ίδιους σταθμούς
τά δεάφορα τού στρατού σώματα άνεχώρησε κατά μάρτιον τού 9 6 3
εις Κωνσταντινούπολή μετά τής λείας, ίνα παραδιόση αυτήν τφ βα-
σΟαΐ. Α λ λ ά καθ’ όδον έτι ευρισκόμενος έμαθεν άπροςδοκήτως, ότι τή
1 5 τού ρ,ηνός εκείνου άπεβίωσεν ό βασιλεύς 'Ρωμανός, καί ότι ό πα­
τριάρχης Πολύεΰκτος καί ή σύγκλητος άνηγόρευσαν μέν τούς ανηλί­
κους αυτού υιούς Βασίλειον καίΚο^νσταντινον, άνέθηκαν δέ την αρχήν
εις τήν μ,ητέρα αυτών Θεοφανώ. Ό αιφνίδιος τού 'Ρωμανού θάνατος,
καίτοι μόλις άγοντος τό 2 4 τής ηλικίας αυτού έτος, συνέβη ίσως ώς
 ’Αναγόρευσις του Ν. Φωκά ώς συμ-βασιλέως τών υιών του ΊΡωμανοΰ. 153

εκ της ύπερβχλλούσης ασωτίας χ,α.1 άκρασίαςτού βίου αυτού* ο ύ ^έν ή τ-

τον άμέσως #ιείόθ η ή φήμη δτι έ^ηλήτηριάσθη υπό της Θεοφανούς,
επί #έ του προκειμένου η φήμη αΰτη άναφέρεται καί υπό του Δέοντος
του Διακόνου. Κ α ί τή αλήθεια εάν κρίνωμεν περί Θεοφανούς ώς έκ
της μ.ετέπειτα γνωστότατης αυτής δ ια γ ω γ ή ς,'το πράγμα $έν φαίνε*
ται άπίθανον. Όπωςό'ήποτε ή περί του θανάτου του βασιλέως αγγελία
ένέβαλεν εις πολλήν αμηχανίαν τον Νικηφόρον Φωκαν. Γινώσκων την
προς αυτόν #υςμένειαν τού ’Ιωσήφ περί ής κατά πρώτον ήό'η ομι-
λει καί 6 Λέων ο Διάκονος, έό'ίσταζε νά έπιστρέψη εις Κωνσταν­
τινούπολή. Άφ* ετέρου μή έ/ω ν στρατόν πρόχειρον, έφοβεϊτο νά
ύψώσν) τήν σημαίαν τής στάσεως. Τελευταιον άπεφάσισε νά είςέλθν) είς
την βασιλεύουσαν. Έ ά ν πιστεύσωμεν μάλιστα τον Κεό'ρηνον (6 Λέων
(•ο Διάκονος ούίέν τοιούτο αναφέρει) ελαβε περί τούτου ό'ιαταγήν της
Θεοφανούς, παρά την γνώμην τού ’Ιωσήφ έκίοθεΐσαν. Είςήλθε λοιπόν
εις Κωνσταντινούπολή, ήξιώθη ευμενέστατης ύποδοχήςύπό τετού # ή -
μου καί της συγκλήτου, έτέλεσε ό'εύτερον θρίαμβον έν τω ίππικω, π α -
ρέ^ωκεν εις το δημόσιον ταρ,ειον πάντα τον πλούτον ον συναπήγαγεν
ές'Ά σ ία ς, και άπε^ώρησεν είς τά Τ^ια ήσυχάζιυν.

*λλλ’ ο παρακοιμώμενος Ιω σήφ ήσθάνετο ότι η ησυχία αυτή έκυο-

φόρει μεγάλην πραγμάτων μεταβολήν. Έ κ τών $ΰο βασιλέων b μεν
Βασίλειος ήτο έπταέτης, ο δε Κωνσταντίνος τεσσάρων μόλις ετών. Τό
κράτος είχεν ώς πάντοτε χρείαν κυβερνήτου ό'ιαπρέποντος επί πολε­
μική μάλλον ή πολιτική αρετή* έν'χλλαις λέξεσιν ή κοινή πεποίθησις
ήτο οτι τά πράγματα έπρεπε νά άνατεθώσι- μάλλον είς τον Νικηφόρον
Φωκαν, ή νά μείνωσιν είς χεΐρας τού Ιω σ ήφ . Κ α ί τούτο εννοούσα ή
θεοφανώ ήρχισε νά έγκαταλίπη τον παλαιόν αύτής φίλον, καί νά έλ­
πιζα) είς τήν ύποστήριξιν τού ευτυχούς στρατηγού. ί Είχεν άρά γε εν­
νοήσει τήν ανάγκην ταύτην ζώντος έτι τού 'Ρωμανού, κα ί, μή εχουσα
πεποίθησιν είς τήν σύνεσιν αύτού, απηλλάγη τού συζύγου εκείνου, ίνα
συνό'έσν) σφιγκτοτερον τήν τύχην αύτήρ μετά τού Νικηφόρου, όςτις,
καθ’ ά λέγεται προς τοΐς ά λ λ ο ις,ίέν είχε μείνει προ καιρού αδιάφορος
προς τά θέλγητρα τής νέας βασιλίό'ος; ί ’Ή αφού έπήλθεν έκ τύχης ο
θάνατος τού 'Ρωμανού, ένόμισεν ή Θεοφανώ απαραίτητον νά θυσιάσγ,
τον ευνούχον Ιω σ ήφ ύπέρ τού άκμάζοντος ετι Ν ικηφόρου; Τ ό αναμ­
φισβήτητος είναι ότι όπως ήλθον τά, πράγματα κατά τούς πρώτους
y.

s
124 Άναγόρευσις του Ν·. Φωκά ώς συμβχσιλέως τών υιών του ’Ρωμανού.

μ.ήνκς του 9 6 3 ή,τε Θεοφανώ καί η κοινή γνώμη, έκπροςωπουμ,ενη υπό

του πατριάοχου Πολυεύκτον, είχον τά βλέμματα εστραρ,μένα 7ΐρός
τον Νικηφόρον, τούτο δέ άναλογιζόμ.ενος δ ’Ιωσήφ, άπεφάσισε νά α­
παλλαγή του άνδρός δπο>ςδήποτε, καί, ώς' βεβαιουται, έκάλεσεν αυ­
τόν είς το άνάκτορον επί τώ σκοπώ του νά εκτυφλώση καί τον παρα-
πέμψη εις ύπερορίαν. Ά λ λ * δ Νικηφόρος εχων πάντοτε ύπόπτως προς
τον ’Ιωσήφ, δεν ένέπεσεν είς την παγίδα ταύτην. 'Αντί νά μεταβή εις
το άνάκτορον, άπήλθε προς τον πατριάρχην Πολυευκτον, καί έκεΐ έ-
λάλησεν όπως προςηκεν είς άνδρα έχοντα την συνείδησιν άμα μέντων
ίδιων κατορθωμάτων, άμα δέ της γινόμενης αυτω αδικίας. «Καλώ ς,
είπε προς τον ιεράρχην, καρπρυμαι παρά του κατάρχοντος' τών βασι­
λείων, τάς άμοιβάς τοσούτιυν αγώνων καί πόνο>ν. ί ’Αλλά νομ,ίζει άρά
γε δ άνθρωπος αυτός δτι διαφεύγει τον άλάνθαστον καί μέγαν οφθαλ­
μόν, σκευωρών θάνατον κατ’ εμού, του πλατύναντος τά όρια του κρά­
τους διά της θείας άντιληψεως, κατ' εμού οςτις μηδέποτε μηδέν είς
τό-κοινόν έπλημμέλησα, άλλ’ απ' εναντίας συνήνεγκον όσα μηδείς τών
νυν τελούντιυν άνδρών, τοσαύτην μέν χώραν τών ’Αγαρηνών πυρί καί
* μ,αχαίρ$ δγ,ωσάμενος, τηλικαύτας δέ πόλεις εκ βάθρων κατερειπώσας;
Όμολογώ οτι ήλπιζον πλείονα επιείκειαν καί μετριότητα παρ’ άνδρός
συγκλητικού, οςτις ώφειλε νά γνωρίζη οτι ούδένα έπρεπε νά έπιβου-
λεύη καί μάλιστα είς μάτην.» ~ '· ^
Ό πατριάρχης Πολύευκτος ητο άνήρ γέρων μέν, αλλά χρηστός,
συνετός καί ψέκτης. Συνησθάνετο την ανάγκην του νά μ,ή διασεισθη
ή δια δοχική μοναρχία, κατενόει όμως δτι δι* αυτό τούτο δέν έπρεπε
νά εξοίθήσώσιν είς απελπισίαν τόν περιφανή εκείνον στρατηγόν. "Όθεν
άμέσως είςήλασεν είς τά βασίλεια μετά του Νικηφόρου, καί συγκαλέ-
σας την σύγκλητον παρέστηοεν'είς αυτήν δτι δέν ητο δίκαιον νά προ-
πηλακίζωνται καί νά άτιμάζωνται οί υπέρ της κοινής ευημερίας ά-
φειδήσαντες έαυτυύν. καί πόνους καί κινδύνους καθυπομείναντες. Ταυτα
δέ προοιμιασάμενος προςέθηκεν, οτι ϊνα διασωθώσι τά δίκαια τών
ανηλίκων τέκνων του 'Ρωμανού, καί ενταύτω άσφαλισθή τό κράτος
από τών έξωθεν πολεμίων, έΊόμιζε το καθ’ εαυτόν απαραίτητον νά
άναλάβη δ Νικηφόρος Φωκάς τό άςίωμα οπερ είχεν έπί τοΰ τελευτή-
σαντος βασιλέως, αναγορευόμενος δομίστικος τών σχολών της ανατο­
λής, η καθώς λέγει δ Λέων δ Διάκονος, αύτοκρά.τωρ στρατηγός της
Α σ ία ς. Α υτή του πατριάρχου ή γνώμη εγένετο δεκτή παμψηφεί

\λ
 Άναγόρευσις του Ν. Φωκά ώς συμβασιλέως των υιών του 'Ρωμ%ν·υ. 125

διότι ούτε 6 παρακοιμώμενος Ιω σήφ έτόλμήσε νά άντιταχθν) εις αυ­

τήν αναφανδόν. _Κ αί ού. μόνον 6 Νικηφόρος προεχειρίσθη στρατηγός
άπασώ'Γ των κατά την Α σ ία ν δυνάμεων, άλλ* άφ’ ενός μ.έν οί συγλη-^
τικοί ώμοσαν ότι ούδένα διορισμόν η προβιβασμόν θέλουσιν επιχειρή­
σει. ουδέ αποφασίσει τι περί των κοινών άνευ της εκείνου γνώμης,
άφ’ ετέρου δέ αυτός ώρκίσΟη ότι ούδέν θέλει επιχειρήσει άπαίσιονκατά
των ανηλίκων βασιλείαν.
Ούτω 8ε περιβληθείς εξουσίαν σχεδόν βασιλικήν, άπήλθεν ό Ν ικη­
φόρος εις τό κατά την Καππαδοκίαν στρατήγιον αυτού καί ήρχισενά
συλλέγη δυνάμεις, ινα επιφέρω νέας πληγάς κατά τε του έρ,ίρου του
Χαλεπίου και κατά των Ταρσέο>ν. *Αλλ* ενώ ήθροίζετο ο στρατός καί
καθεκάστην ένησκεΐτο καί ένεθαρρύνετο, ο παρακοιμώμενος Ιω σ ήφ ,
όςτις δεν έπαυε μελετών πώς δύναται νά απαλλαγή του αντιπάλου
εκείνου, £γραψβ προς τον στρατηγόν Ίωάννην τον Τσιμ,ισκήν,
τον έπέχοντα τά δευτερεΐα της ηγεμονίας μετά τον Νικηφόρόν έν τ ή
Α να τολή , νοι συ7Λάβη τον Φο^κάν ώς στασιαστήν, καί νά παραπέμ,ψη
αυτόν εις Κο)νσταντινούπολιν, άναλαμ.βάνων αυτός την ύπερτάτην
στρατηγίαν. Προςυπέσχετο 0έ ο παρακοιμώμενος εις τον στρατηγόν*
Ίωάννην νά αναβιβάση αυτόν μετ’ ολίγον εις την τής # βασιλείας
περιωπήν, Ό, Ιωάννης ούτος ήτο ανεψιός εκ μ.ητρός του Νικηφόρου
καί στρατηγός επιφανέστατος καί φιλόδοξος. Μετά τινας ενιαυτούς
άπέδειξεν ότι ή στενή εκείνη συγγένεια δεν ήτο ικανή νά άποτρέψή αυ­
τόν από τής έσχάτης κατά του Νικηφόρου επιβουλής' α λλ’ ή δ η , είτε
διότι δεν ύπελάμ,βανεν ετι εαυτόν oSpip.ov νά άνταγωνισθή προς άνδρα
τηλικουτον, είτε διότι έδυςπίστει προς τον ’Ιωσήφ, άνεκοίνωσε τήν
επιστολήν προς τον Νικηφόρόν, καί προέτρεψεν αυτόν νά , άναλάβη
άμεσους αυτό τής βασιλείας τό ονομ.α, έπερειδόμενος επί τού περικει­
μένου πολυαρίθμου καί πιστού στρατού. Ό δέ, αφού έδίστασεν επί με-
κρόν, έπείσθη τελευταιον καί άνευφημήθη βασιλεύς υπό όλων των τα γ ­
μάτων έν Καισαρεία, τή 2 Ιουλίου, προεξαοχόντων τού κινήματος
τού τε προρρηθέντος στρατηγού Ίωάννου, καί τού ‘πατρικίου 'Ρ ω μ α ­
νού Κουρκούα, καί τού πατρικίου Νικηφόρου τού Έξακιονίτου καί
των λοιπών τού στρατού ηγεμόνων. "Αμα δέ γενομένης τής τελετής
ταύτης, άνέδειξε μάγιστρον καί δομέστικον τής ανατολής τον σ τρ α τη -,
γόν Ίωάννην, έξέπεμ,ψεν απανταχού τού κράτους διατάγμ,ατα άναγ-
γέλλοντα τήν άνάρρησιν αυτού, εσπευσε νά προκαταλάβγ, πάντα τά

¥ /

./ ’
r'
 /

124 Άναγόρευσις του Ν% Φωκάώς συμβχσιλέως τών υΙών του 'Ρωμανού.

μήνας του 9 6 3 ή,τε Θεοφα νώ καί η κοινή γνώμη, έκπροςωπουμενη ύπό

του πατριάρχου Πολυεύκτον, είχον τά βλέμματα εστραμμένα προς
τον Νικηφόρον, τούτο Si άναλογιζόμενος δ Ίο^σήφ, άπεφάσισε νά α­
παλλαγή του άν^'ρός δπιος^ήποτε, καί, ώς βεβαιοΰται, εκάλεαεν αυ­
τόν εις τό άνάκτορον επί τφ σκοπώ του νά εκτυφλώσω, καί τον παρα-
πέμψη εις ύπερορίαν. Ά λ λ ’ δ Νικηφόρος έ'χων πάντοτε ύπόπτως προς
τον Ιω σήφ , δεν ενέπεσεν εις τήν παγίδα ταύτην. ’Αντί νά μεταβή είς
το άνάκτορον, άπήλθε πρός τον πατριάρχην Πολύευκτον, καί έκει έ-
λάλησεν οπο^ς πρ.οςήκεν είς άνδ'ρα έχοντα τήν συνεί^ησιν άμα μέντων
ίίίω ν κατορθωμάτων, άμα Si τής γινόμενης αυτοί αδικίας. «Καλώ ς,
είπε προς τον ιεράρχην, καρπρυμαι.-παρά του κατάρχοντος * τών βασι­
λείων, τάς άμοιβάς τοσούτων άγιυνοον καί πόνων, ί ’Αλλά νομίζει άρά
γε δ άνθρωπος αυτός οτι διαφεύγει τον άλάνθαστον καί μεγαν οφθαλ­
μόν, σκευωρών θάνατον κατ’ έμου, του πλατύναντος τά όρια του κρά­
τους £ιά τής θείας άντιλήψεως, κα τ’ έμου δςτις μηδέποτε μηδ'έν είς
τδ* κοινόν έπλημμέλησα, άλλ* άπ* εναντίας συνήνεγκον οσα μηδ'είς τών
νυν τελούντων άντρων, τοσαύτην μέν χώραν τών ’Αγαρηνών πυρί καί
* μ α χ α ίρ ι δ'ηωσάμενος, τηλικαύτας $έ πόλεις εκ βάθρων κατερειπώσας;
Όμολογώ δτι ήλπιζον πλείονα επιείκειαν καί μετριότητα παρ’ άνδ'ρος
συγκλητικού, -δςτις ώφειλε νά γνωρίζη οτι ούίένα έπρεπε νά έπιβου-
-λεύη καί μάλιστα είς μάτην.» * " ν.
Ό πατριάρχης Πολύευκτος ήτο άνήρ γέρων μέ-ν, αλλά χρηστός,
συνετός καί ψέκτης. Συνησθάνετο τήν άνάγκην του νά μή ίιασεισθή
ή ίιαδ'οχ.ική μοναρχία, κατενόει δμως δτι δι* αυτό τούτο δ'έν έπρεπε
νά εξωθήσώσιν είς απελπισίαν τον περιφανή εκείνον στρατηγόν. *Όθεν
άμέσως είςήλασεν είς τά βασίλεια μετά του Νικηφόρου, καί ' συγκαλέ-^
σας τήν σύγκλητον παρέστησεν είς αυτήν οτι $έν ήτο δ'ίκαιον νά προ-,
πηλακίζωνται καί νά άτιμάζωνται οί υπέρ τής κοινής ευημερίας ά-
φε’ιό'ήσαντες εαυτών, καί πόνους καί κινδ'ύνους καθυπομείναντες. Ταυτα
Si προοιμιασάμενος προςέθηκεν, δτι ί’να ό'ιασωΟώσι τά δίκαια τών
ανηλίκων τέκνων του ’Ρωμανού, καί ένταύτω άσφαλισθή τό κράτος
από τών έ'ξωθεν πολεμίων, ένόμιζε τό καθ’ εαυτόν απαραίτητον νά
άναλάβη δ Νικηφόρος Φωκάς τό άζίωμα δπερ είχεν επί του τελευ.τή-
σαντος βασιλέως, αναγορευόμενος ύ'ομέστικος τών σχολών τής ανατο­
λής, ή καθώς λέγει δ Λέων δ Διάκονος, αύτόκρά,τωρ στρατηγός τής
’Ασίας. Α υτή, του πατριάρχου ή γνώμη έγένετο ί ε κ τ ή . παμψηφεί

Λ ν -·,ν · ·. ' ■·
 ’Αναγόρέυσις τού Ν. Φωχά ώς συμβασιλέως των υιών τον 'Ρωμανού. 125

διότι οΰτε δ παρακοιμώμενος ’Ιωσήφ έτόλμησε νά άντιταχΟή εις αυ­

τήν αναφανδόν. _Κ αί ού μόνον ο Νικηφόρος προεχειρίσΟη στρατηγός·
άπασών των κατά την Α σία ν δυνάμεων, ά.λλ’ ά.φ’ ενός μεν οί σ υγ λ η-ς
τικοί ώμοσαν ότι ούδένα διορισμόν η προβιβασμόν θέλουσϊν επιχειρή­
σει, ουδέ αποφασίσει τι περί των κοινών άνευ της εκείνου γνώμης,
άφ’ ετέρου δέ αυτός ώρκίσθη ότι ούδέν θέλει επιχειρήσει άπαίσιονκατά
των ανηλίκων βασιλέων.
Ουτω δε πέριβληθείς εξουσίαν σχεδόν βασιλικήν, άπήλθεν δ Ν ικη­
φόρος εις τό κατά την Καππαδοκίαν στρατήγιον αυτού και ήρχισε νά
συλλέγχ, δυνάμεις, ϊνα επιφέρω νέας πληγάς κατά τε του έμίρου του
Χαλεπίου καί κατά των Ταρσέων. Ά λ λ * ένω ήΟροίζετο δ στρατός καί
καθεκάστην ένησκειτο καί ένεθαρρύνετο, ο παρακοιμώμενος ’Ιωσήφ,
οςτις δεν έπαυε ρ.ελετών πώς δύναται νά. απαλλαγή του αντιπάλου
εκείνου, έ'γραψε προς τ ο ν . στρατηγόν Ίωάννην τον Τσιμισκήν,
τον έπέχοντα τά δευτερεΐα τής ηγεμονίας μετά τον Νικηφόρον εν τ ή
’Ανατολή, νά. συλλαβή τον Φο)κάν ώς στασιαστήν, καί νά παραπέμψν)
αυτόν εις Κωνσταντινούπολιν, άναλαμβάνων αυτός τήν ύπερτάτην
στρατηγίαν. Προςυπέσχετο δέ δ παρακοιμώμενος εις τον στρατηγόν'
Ίωάννην νά. άναβιβάστ) αυτόν μετ’ ολίγον εις τήν τής „ βασιλείας
περιωπήν. Ό Ιωάννης ούτος ήτο ανεψιός εκ μητρός του Νικηφόρου
καί στρατηγός επιφανέστατος καί φιλόδοξος. Μ ετά τινας ενιαυτούς
ά.πέδειςεν ότι ή στενή εκείνη συγγένεια δεν ήτο ικανή νά άποτρέψιτ) αυ­
τόν ά.πό τής έσχάτής κατά του Νικηφόρου επιβουλής* ά λλ ’ ή δ η , είτε
διότι δεν ύπελάμβανεν ετι εαυτόν ώριρ.ον νά άνταγωνισθή προς άνδρα
τηλικουτον, είτε διότι έφυςπίστει πρός τον ’Ιωσήφ, άνεκοίνωσε τήν
επιστολήν πρός τον Νικηφόρον, καί προέτρεψεν αυτόν νά άναλάβ*/)
αμέσως αυτό τής βασιλείας τό ονομα, έπερειδόμενος επί τού περικει­
μένου^πολυαρίθμου καί πιστού στρατού. Ό δέ, αφού έδίστασεν επί μι­
κρόν, έπείσΟη τελευταϊον καί άνευφημήΟη βασιλεύς υπό όλων τ ώ ν τ α γ -
ρ,άτων έν Καισαρεία, τή 2 Ιουλίου, προεξαρχόντων τού κινήματος
τού τε προρρηθέντος στρατηγού Ίωάννου, καί τού ‘πατρικίου ’Ρ ω μ α ­
νού Κουρκούα, καί τού πατρικίου Νικηφόρου τού Έξακιονίτου καί
τών λοιπών τού στρατού ήγεμόνυ;ν. "Αμα δέ γενομένης τής τελετής
ταύτης, άνέδειξε μάγιστρον καί δομέστικον τής ά,νατολής τον σ τ ρ α τ η -.
γόν Ίωάννην, εξέπεμψεν άπανταχού τού κράτους δ ια τά γ μ α τα άναγ-
γέλλοντα τήν άνάρρησιν αυτού, εσπευσε νά πβοκαταλάβτ, πάντα τά
126 ’Αναγόρευσις του Ν. Φωκά ώς συμβασιλέως τών υΙών του'Ρωμανού.

παράλια διά στρατιωτικών άποσπασμάτιυν, και έν ταύτφ άπήλθε

μετά του κυρίου αύτου στρατού έπί την βασιλεύουσαν. *Έτι καθ’ οδόν
ευρισκόμενος έγραψε πρός τε τόν πατριάρχην ΙΙολύευκτον/καί προς τον
παρακοιμώμενον ’Ιωσήφ προτρέπων αυτούς νά τον άναγνωρίσωσι, καί
ύποσχόμενος νά σεβασθή τά δίκαια των ανηλίκων βασιλέων, καί νά
φροντίση περί της ανατροφής αυτών καί έκπαιδεύσεως. ’Λλλ’ δ ’Ιωσήφ,
εςω φρένων γενόμενος ενεκα της νέας ταύτης αποτυχίας τών επιβου­
λών αύτου, ήτοιμάσΟη νά άντιστή διά τών φίλων του στρατηγών Μα-
ριανού, Πασχαλίου καί τών Τορνικίων, ο'ιτινες ήγον μακεδονικά τινα
τάγματα. Τοσαύτη όμως ητο η κοινή κα τ’ αυτού άγανάκτησις, ώςτε
καί τοι είγεν εις τάς διαταγάς αυτού τακτικόν στρατόν, ουδέ έν αυτή,
τν) Κωνσταντινουπόλει ήδυνήθη νά διατηρηθή. Οι μεν συγγενείς τού Ν ι­
κηφόρου, οί αυτόθι ευρισκόμενοι, ούδέν επραξαν ίνα ωφεληβώσιν έκ τής
καταστάσεο>ς ταύτης της κοινής γνώμης. Ό Λέων Φωκάς εσπευσε νά
φύγη καίνάάπέλθη είς τό στρατόπεδον τού αδελφού αυτού, όςτιςείχε
προελάσει ήδη μέχρι Χρυσοπόλεως, ό δέ γηραιός αυτών πατήρ Βάρδας
. έζήτησεν άσυλον έν τφ ίερφ της άγιας Σοφίας Ά λ λ ’ ό δήμος άνευ
έπισήμου τίνος αρχηγού κ α τ’ άρχάς, έξεγερθείς έπέπεσε κατά τών είς
τάς άγυιάς περιπολούντων Μακεδόνων, καί τρεψας αυτούς είς φυγήν,
έφόνευσε τόν Μαριανόν. Τούτου τού πρώτου κινήματος γενομένου, πα-
ρέστη'αίφνης έν μέσω δ^πρώην παρακοιμώμενος Βασίλειος καίάνέλαβε
την αρχηγίαν της στάσεως* υίςτε ή συνεννόησις αυτού μετά τού Ν ικη­
φόρου φαίνεται αναμφισβήτητος. "Ινα λάβωμεν δέ έννοιαν δπόσον με­
γαλοπρεπείς καί ισχυροί ήσαν οί οίκοι τών τότε πολιτικών άνδρών,
παρατηρούμεν ότι δ Βασίλειος ώπλισεν ύπέρ τούς τριςχιλίους έκ τών
ίδίο^ν ύπηρετών και δούλων. Μετά τούτων δέ κατελθών είς τάς δδούς
διήρπασε καί κκτηδάφισε τάς οικίας τού Ιω σήφ καί τών οπαδών αυ­
τού, κατέλαβε τη, συνευδοκήσει τής συγκλήτου τά νεώρια καί έγένετο
κύριος τών βασιλείων. Ό Ιωσήφ, έντρομος γενόμενος, κατέφυγεν εις τό
ιερόν τής αγίας Σοφίας, δ δέ Βάρδας απαλλαγείς έκείΟεν άνεσώΟη πρός
τόν υιόν. Ή αναρχία έκείνη διήρκεσεν έπί τρεις ημέρας* τ ή δ έ 1 5 αύ-
γούστου, οι έν τέλει, προεζάρχοντος τού Βασιλείου, έξήλΟον, έκ δια ­
ταγής τού Νικηφόρου, μετά τού στόλου είς προϋπάντησιν αυτού δια -
τρίβοντος έτι έπί τής ασιανής παραλίας έν τφ τής Ίερείας άνακτόρω.
Κ α ί τούτου γενομένου, τή επαύριον 16 τού μηνός, ήμέρ</. κυρίακή, έ-
πιβιβασθείς δ βασιλεύς είς τό βασιλικόν δρομώνιον καί παρακολουθού-
 Άνχγόοευσις του Ν. Φωκά ώς συμβασι^έως των υιών του'Ρωμανού. 127

ρ.ενος ύπό των άλλων πλοίων προςεπέλασεν είς την χρυσήν πύλην, ο­
πού έ'δραμον εις δεξίωσιν αύτού πάσα ή λοιπή πόλις, μικροί τε καί με­
γάλοι, μετά λαμπάδων καί θυμιαμάτων.
Ό Νικηφόρος έξελθών τού δρόμωνος άνέβη επί ίππου λευκού κεκο-'
σρ.ηυ.ένου διά βασιλικών φαλάρων καί ταπήτων άλουργών, και άπήλθε
τό πρώτον είς την έξω τών πυλών μ.ονήν των Ά β ρα μ ιτώ ν. Ε κ ε ί άνε-
παύθη επί τινα ώραν καί περί την ένάτην περιβληθείς τον βασιλικόν ι­
ματισμόν καί ίππεύσας πάλιν προςήλθεν ήδη είς την χρυσήν πύλην
Περί την πύλην ταύτην, δι* ής διήλθον καί εμελλον ετί νά διέλθωσι
τοσαυται θριαμβικαί παρατάξεις, ήσαν συμ.πεπυκνωμέναι αι δύο τού
ό'ήμου μερίύ'ες, οί Πράσινοι καί οί Βένετοι. Ό βασιλεύς εστη εν μέσω
αυτών καί ήκουεν^εύμενώς τάς άνευφημ,ίας, δ ι’ ών ό λαός τής πρω-
τευούσης έξεδήλωσε την προς αύτόν πεποίθησιν αύτού. ((Καλώς ήλθες,
ανέκραξαν οί δήμοι, άνδρειότατε νικήτα, άεισέβαστε, καλώς ήλθες,
όΥ ου ύπετάγησαν έθνη. Διά σου ’Ισμαήλ ήττηθείς κατεπτώθη, διά
σου τά σκήπτρα 'Ρωρ,αίων κρατύνονται. "Εντεινε ούν καί κατευοδού
καί βασίλευε. Ήλέησεν ο Θεός τον λαόν αύτού, άναδείξας σε, Ν ικ η ­
φόρε, βασιλέα αύτοκοάτορα *Ρωρ.αίων. Εύφραίνου τοίνυν πόλις ή τών
’Ρωμαίων* ύπόδεξαι τον Οεόστεπτον Νικηφόρον* ήλθε γάρ όντως λαμ­
πών τήν ύφήλιον πάσαν.» ’Αφού δε έσ ίγ η σ α ν α ί μακραι αύται προςρή-
σεις, έξηκολούθησεν ό Νικηφόρος τήν πορείαν αύτού μέχρι τού Φόρου,
ήτοι τής .μεγάλης τού Κωνσταντίνου πλατείας. Αυτόθι άφικόμ,ενος
αφιππέυσε, καί είςήλθεν είς τήν παρακειμένην εκκλησίαν τής Π ανα­
γίας Θεοτόκου, όπου άνήψε κηρία καί προςεκύνησε τήν εικόνα τής Π α ­
ναγίας* ρ.εθ’ ο συμπληριύσας έν τή εκκλησία ταύτγ) τον βασιλικόν ιμα­
τισμόν, ε’πορεύθη πεζός είς τον ρ,έγαν ναόν τής τού Θεού Σοφίας ρ.ετά
λιτής καί τού τίμιου σταυρού. ’Εκεί πριν ή είςέλθν), έστάθη επί μικρόν
προ τού ωρολογίου καί άνευφηρ.ήθη πάλιν ύπό τών“ δύο ρ.ερών τού
δήμου.
Ό Νικηφόρος δεν ήτο βεβαίως άνδρών κάλλιστος, άλλ* είχεν εξω­
τερικά τινα προτερήμ,ατα, τά όποια συνδυαζόρ.ενα ρ.ετά μεγάλων η ­
θικών πλεονεκτημάτων, πλείστην προξενούσα είς τον λαόν εντύπωσα.
Τ)ψιν προς τό μέλαν μάλλον ή προς το λευκόν άποκλίνουσαν. κόμην
βαθείαν καί κυανήν, οφθαλμούς ρ,αύρους, όφρύς δασείας, ανάστημα
στρογγύλον όπωςούν. αλλά βραχίονας στιβαρούς καί στέρνον εύρύτατον
καί ώρ,ους πλατείς. Ούτω δέ εχων καί άγων τό 51 τής ηλικίας έτος,
 128 *Αναγόρευσις τοΰ Ν. Φωκά ώς σνμβασιλέως των υΙών του 'Ρωμανού.

δεν έπαυσε ν εκ νεότητος διαπρέπων έν τοΐς πεδίοις της μάχης καί έπ*
εσχάτων ανέκτησε μέν την Κρήτην, ανέκτησε δέ πλείστας κατά την
Α σ ία ν πόλεις, δύο δέ έτέλεσεν έν Κοονσταντινουπόλει θριάμβους. Ού-
δέν λοιπόν παράδοξον άν ό λαός τής πρωτευούσης, θεωρών την πολι­
τείαν περιελθούσαν εις δύο νηπίους βασιλείς κηδεμονευόμενους ύπ* άν-
- δρό'ς δεξιού μέν κατά τά άλλα, άλλ* όλως άπολέμ.ου, οίος ητο ό Ι ω ­
σήφ, είς τον Νικηφόρον μάλλον άνήρτησεν άπάσας αύτού τάς έ).πί-
δας. Τούτο δε τό αίσθημα έξέφρασαν αί άνευφημ,ίαι, αίτινες αντήχη­
σαν' καθ' ήν στιγμ.ήν έμελλε να είςέλθη είς την μεγάλην έκκλησίαν
καί ήνάγκασαν αυτόν νά σταθή προ του ωρολογίου. «Νικηφόρον βα-
• σιλέα τό πράγμ.α τό δημ.όσιον αίτει, ανέκραξαν τά πλήθη* Νικηφόρον
οί vop.ot έκδέχονται, Νικηφόρον τό παλάτιον έκδέχεται. Αύται ~εύ
χα ί του παλατιού* αύται έντεύξεις του στρατοπέδου* αύται εύγαί
τής συγκλήτου· αύται εύχαί τού λ α ο ί. Νικηφόρον ό κόσμ.ος αναμέ­
νει· Νικηφόρον ό στρατός έκδέχεται. Τό κοινόν καλόν Νικηφόρον
έκδέχεται. Τό κοινόν αγαθόν, Νικηφόρος βασιλεύσειν Είςάκου-
σον, ό Θεός, Σε παρακαλούμ,εν* έπάκουσον ό Θεός, Νικηφόρω ζω ή#
Νικηφόρε αύγουστε, συ ευσεβής, σύ σεβαστός. Ό Θεός σέ εδωκεν,.
: ό Θεός σέ φυλάξει. Τον Χριστόν σεβόμενος αεί νικο:ς. Πολλούς
χρόνους Νικηφόρος βασιλεύσει. Χριστιανών βασίλειον ό Θεόςπερι-
φρουρήσα.» Ά φ ο ύ δ έ κατέπαυσαν a t άνευφημ,ίαι αύται, είςήλθεν ό
Νικηφόρος είς τον ναόν, οπού ύπεδέξατο αυτόν τό τών ιερέιυν πλή-
' ρωμ,α καί οπού π ;ριεβλήθη τό βασιλικόν διάδημα κατά τά είθισρένα
ύπό τού" πατριαρχου Πολυεύκτου. Τότε έπορεύθη προς τά βασίλεια
δορυφορούμ,ενος ύπό τού πλήθους καί τών έν τέλει, άνέδειξε μέν Κ α ι-
σαρα τον πατέρα αυτού Βάρδαν, καί κουροπαλάτην καί μ,άγιστρον
τον αδελφόν αυτού Λέοντα, έπεκύρωσε δέ τον στρατηγόν Ίωάννηνμά-
γιστρον καί δομ.έστικον τής ανατολής, άνεβίβασε δέτόν Βασίλειον είς
τό τού προέδρου τής συγκλήτου άξίωμ.α, τό όποιον ό άνήρ ούτος διε-
τήρησεν έκτοτε 2 5 όλα έτη, έπί τριών έξίσου έπιφανών βασιλέων. Ό
δέ παρακοιμ.ώμ.ενος Ιω σήφ έξωρίσθη κα τ’ άρχάς είς Παφλαγονιαν καί
■·*
έπειτα είς μ.οναστήριόν τι όπου μετά δύο έτη άπεβίωσε. \ 1
Τό πρώτον ζήτημ.α τ ό ’ όποιον προέκειτο ήδη νά λυθν) ήτο, πώς ή­
θελε συμ,βιβασθή ή νέα αυτή βασιλεία μ.ετά τής έπί τού θρόνου δια -
τηρήσεως τής μ,ακεδονικής δυναστείας. Ό -Νικηφόρος έλυσε τό ζή­
τημά τούτο όπως πιθανώτατα έξ άρχής είχε συρ.φωνηθή μ.εταξύ αύτού

·. \·
 Neot ev Άσίςι τρόπαια tovN . Φωκά. Τρίτο; αύτου θρίαμβο;. 129

καί της Θεοφανούς, ένυμφεύθη δ η λ α όή αυτήν περί τά τέλη σεπτεμ-

βρίου. ί ΤΑρά γε την ήγάπα προ καιρού, ώς λέγεται υπό τινων χρονο­
γράφων; Δεν έρωτώμεν αν εκείνη έτρεφε προς αυτόν τοιούτό τ ι α ί­
σθημα, διότι ώς έκ του χαρακτήρος αύτης ουδέποτε φαίνεται άγαπη-
σασα τινά δπωςδήποτε, ώς εκ της νέας Si αύτης ηλικίας ίυςκολως
ήδύνατο νά προςηλωθή εις άνδρα πρεσβύτην καί όχι εύειδή. ’Α λλά
γωρίς ν’ άγωνισθώμεν νά χρονολογήσωμεν πότε ακριβώς έτρώθη υπό
τών θέλγητρων αύτης δ Νικηφόρος, ό'υνάμεθα νά βεβαιώσωμεν δτι ύ-
πέκυψεν ε!ς τά θέλγητρα ταύτα μετά τής τυφλώσεως εκείνης, ήτις συ­
νήθως παρακολουθεί τούς πρεσβυτικούς έρωτας* όθεν ευθύς εξ αρχής
κατεκάλυψεν αυτήν διά κοσμημάτων αμύθητων, καί έπροίκισε δ ιά
κτημάτων έχόντων πλουσιωτάτας προςόό'ους. Έ π ί τινας ημέρας δ
πατριάρχης Πόλύευ*κτος έδυςκολεύθη νά έγκρίνη τό συνοικέσιον τούτο
έπί τω λόγω οτι δ Νικηφόρος ειχεν άναδεχθή έκ τού θείου λουτρού
τούς παΐδας τής Θεοφανούς. ’Αλλά μετ’ ολίγον άπεδέχθη τό γεγονός,
είτε πεισθείς εις την βεβαίωσιν τού Νικηφόρου δτι ούχί αυτός αλλ* δ
πατήρ αυτού Βάρνας ύπήρξεν δ τών παίδων άνάδοχος, είτε κλείσας
τούς οφθαλμούς χάριν τής πολιτικής ανάγκης, διότι τφ όντι δ δ ιά τού
γάμου σύνδεσρ.ος τού Νικηφόρου μετά τής Θεφανούς ήτο δ επ ιτηδειό-
τερος τρόπος τού νά είςέλθη δ νέος βασιλεύς εντός τής μακεδονι­
κής δυναστείας και νά άσφαλισθώσι τά δίκα ια τών νομίμων αυτής
διαδόχων.

Τοιουτοτρόπως δ οίκος τών Φωκάδων έπέτυχεν έπί τών ανηλίκων έγ-

γόνων τού Κωνσταντίνου τού Πορφυρογέννητου, διά τού Νικηφόρου,
δ,τι μάτην είχεν επιζητήσει, έπί τής άνηλικότητος αυτού εκείνου τού
Κωνσταντίνου, δ ιά τού Λέοντος Φωκά* καί δεύτερον λοιπόν, έπί τής
μακεδονικής δυναστείας, ένισχύθη αυτή διά συμβασιλέως άλλοτρίου
αυτής. Ό νέος βασιλεύς έφιλοτιμήθη νά διατηρήση τήν άρχήν, όπως
τήν έλαβε, διά πολεμικών κατορθωμάτων. Διατρίψας δι* όλου τού
χειμώνος περί στρα τιω τικά ; ασκήσεις, έπειτα τήν άνοιξιν τού 9 6 4 ,
άνθαμιλλώμενος προς τον στρατηγόν Τωάννην’τον νικήσαντα προ μ ι­
κρού τούς μωαμεθανούς έν τή ’Ανατολή, άνεχώρησεν έκ Κ ω νσταντι­
νουπόλεως ινα έπιχειρήση τήν κατάκτησιν τής Ταρσού. Μετά τήν
Κρήτην ή πόλις αΰτη ήτο τό έπιφοβιύτερον δρμητήριον τών αραβικών
έπιδρομών κατά τών ελληνικών νήσων καί παραλίων. ’Αλλά φαίνεται
( εαα. ιετορ . κ . παπαρρηγοπουδου τομ. δ'.) 9
130 Νέα έν Άσίφ τρόπαια του Ν. Φωκά. Τρίτος αυτού θρίαμβος.

οτι αί πρώται παρασκευαί δεν υπήρξαν ίκαναί να έπαγάγωσι την ά-

λωσιν αυτής, περιπεφραγμενης ούσης’διά διπλού τείχους κ α ίρ ια τά ­
φρου, εις ήν έπλημμύοει 6 ποταμός Κύίνος. "ΟΟεν αφού είς μάτην
προςέβαλεν επί τινα χρόνον την Ταρσόν, ό Νικηφόρος ένησχοληθη κατά
.τό ύπολοιπον του έτους περί την έκπολιόρκησιν ετέρων της Κιλικίας
φρουρίων, καταλαβουν τά τε ‘Ά δα να καί την ’ Λνάζαρβον, καί την
Μοψουεστίαν. Μεθ’ ο διεχείμ,ασεν εις Καππαδοκίαν, άφου άπέπεμψεν
οικαδε τό πλεΐστον της" δυνάμεο.ς καί διέταξε τούς στρατιώιας να η-
ναι ετοιρ.οι είς νέους αγώνας την πρώτην άνοιξιν. Έ κ ε ϊ ηλΟεν είς έν-
τάμο)σιν αυτού ή βασίλισσα μετά τών δύο νεαρών βασίλευαν. Κατά
μάρτιον δέ τού 9 6 5 συγκροτήσας αύΟις τον στρατόν, συρ,ποσωθέντα,
ώς λέγει Λέων ό Διάκονος, είς 4 0 0 ,0 0 0 άνδρών, άπηλΟεν επί την ά~
λωσιν της Ταρσού. Οί κάτοικοι αυτής έπαιρόμενοι εις τάς προτέρας
νίκας έπεχείρησαν ν* άγωνισΟώσιν έκ τού συστάδην εξω τού τείχους*
αλλά. κατατροπωΟέντες ήδη καί άποκλεισθέντες εντός τών τειχών, η-
ναγκάσΟησαν επί τέλους μετά τινας μήνας νά παραδοΟώσιν υπό της
πείνης, επί τω όρω ότι θέλορσ&ν άπέλΟει είς Συρίαν συνεπαγόμενοι
μόνον τον άναγκαϊον ιματισμόν. Τρεις ημέρας μετά την άλωσιν εφθα-
σεν έξ Αίγύπτου στόλος κομίζων σίτον καί άλλα εφόδια* ευρών όμως
την Ταρσόν κατεχομένην ύπό^ών αύτοκρατσρικών, άπήλΟεν άπρακτος,
παθών έν τή επιστροφή πολλην φθοράν, από τε τών τρικυμιών καί της
επιδρομής τών πλοίων τού βασιλέως. Τότε συνεπληρώθη, ώς φαίνεται,
καί της Κύπρου ή άνάκτησις υπό τού πατρικίου' Ν ικήτα τού Χ α λ-
κούτση, ώςτε προήχΟη ου μικρόν τό έ'ργον τό όποιον ηρχισεν από της
καταλύσεως της κατά την Κρήτην'μωαμεθανικής κυριαρχίας, καί σκο­
πόν κύριον είχε την άνχκτησιν όλων τών παραλίων δρμητηρίων, άφ*
ών τοιαύτας επασχε τό κράτος συμφοράς επί ημιόλιον-περίπου εκα­
τονταετηρίδα. Δεν ήρκέσθη δέ εις τό αποτέλεσμα τούτο ό Νικηφόρος,
άλλά έπολιτεύθη είς την νοτιοδυτικήν μικράν ’Ασίαν όπως προηγου­
μένως εις σήν Κρήτην "Οσοι μωαμεθανοί έδέχΟησαν τον χριστιανι­
σμόν, έ'λαβον την άδειαν νά μείνωσιν. Οι λοιποί οι μή αίχμαλωτευ-
Οέντες έν πολέμψ, άπεπέμφθησαν είς Συρίαν τά τζαμία κατεστράφη-
σαν· πάσαι δέ αί πόλεις κατωκήθησαν υπό χριστιανών. Ή είς Κων­
σταντινούπολή επάνοδος έτελέσθη θριαμβικώς. Ό βασιλεύ; έπεστρεφε
συνεπαγόμενος τρόπαια λαμπρά* τό, τε μέρος τής αναρίθμητου λείας
οσον δεν είχε διανείμει είς τον στρατόν, καί τούς σταυρικούς τυπους
 Βούλγαροι. 'Ρώσοι. Προδοσία του Καλοκύρη. 131

τού; άλλοτε ύπό των Ταρσέων*.υριευθέντας, και αύτάς τάς πύλας τής
Ταρσού καί της Μοψουεστίας. Ύ π ό τοιούτων άθλων δορυφορούμενος,
εννοείται, δτι εντυχε δεξιώσεως ένθουσιιύδους. Οί σταυροί έξειργασ[χέ-^
νοι δντες εκ χρυσοΰ καί πολυτίμων λίθων, άνετέθησαν είς τον ναόν της
τού Θεού Σοφίας* αί πύλαι των δύο άνακτηθέντων μεγάλων φρουρίων
έστήθησαν αί μέν κατά την άκρόπολιν, αί δέ κατά το τείχος της
χρυσής -πύλης* το δέ πλήθος εψυχαγωγηθη δι* ίπποδρομικών άγώνων
καί άλλων ποικίλων θεαμάτων.

Έ ν τφ μεταζύ τούτω ήλθον εις Κωνσταντινούπολή πρέσβεις των

Βουλγάρων, ϊνα ζητήσωσιν, ως είπον, τούς είθισμένους φόρους. Ό π οιοι
τινες ήσαν οί φόροι ούτοι, δέν γνω ρίζουν. Μετά τον θάνατον τού
Συμεών το βουλγαρικόν -κράτος είχεν αρχίσει νά παρακμάζω επί τού
υιού καί διαδόχου αυτού Πέτρου, αί δέ τελευταΐαι γνωσταί μεταξύ
της Βασιλείας καί των Βουλγάρων σχέσεις δέν άπέβησαν τοσούτον
υπέρ των Βουλγάρων ευτυχείς, <£ςτε νά έξηγώσι την έξακολούθησιν
τοιαύτης τίνος φορολογίας. *Ίσως η τού 'Ρωμανού Β* κυβέρνησις έτέ-
λει έκ διαλειμμάτων δώρά τινα είς τούς γείτονας εκείνους, ϊνα άπαλ-
λάττεται των επιδρομών αυτών καί διεξάγη άπερισπάστως τον κα τά
τών μωαμεθανών πόλεμον. Βέβαιον όμως είναι ό τι, άφ’ ης εβασίλευ-
σεν b Νικηφόρος, 963, τοιαύτην άπαίτησιν οί Βούλγαροι δεν προέ-
τειναν, καί ούδέν ηττον βέβαιον, δτι κακώς έζελέζαντο την έυραν τού
νά έπαναλάβωσιν αυτήν. Ό Νικηφόρος δεν είχε πάθη σφοδρά* η του­
λάχιστον ηξευρε νά οικονομά τά πάθη τα ύτα , άλλ* η πρεσβεία ε­
κείνη, έρχομένη την επιούσαν τοσούτων κατά τών ρ.ωαμ,εθανών θριάμ-
μβων, ητο επιτήδεια νά παρόργιση καί αυτόν τον ψυχρότερον,άνθρω-
πον. Όθεν φαίνεται δτι δταν ύπεβλήθη εις τον βασιλέα η εντολή ήν
είχον οί τών Βουλγάρων πρέσβεις, παρεφέρθη υπό της άγανακτήσεως,
καί ύψώσας παρά τό σύνηθες την φωνήν, «δεινόν, είπεν, ηθελεν είναι
τη αλήθεια, εάν, καταβαλόντες άπαντας ημών τούς αντιπάλους, ήθέ-
λομεν δίκην ανδραπόδων έκτίσει φόρους είς έθνος Σκυθικόν, πενιχρόν
άρ,α καί μιαρόν.» Στραφείς δέ πρός τον πατέρα αυτού Βάρδα ν, δςτις,
ως Καϊσαρ, παρεκάθητο έν τω συνέδριο) της κυβερνήσεως, τον ήρώ-
τησε ρ,ετ* απορίας α ί τί σημαίνει αρά γε h περί τών φόρων αυτή
άπαίτησις ; ‘.μήπως δούλον μέ έγέννησας ; καί τηλικούτου κράτους βα­
σιλεύς γενόμενος, θέλω καταντήσει νά ύποκύψω είς τάς άζιώσεις τού
9*
i32 Βούλγαροι. *Ρώσοι. Προδοσία του Καλοκύρη.

αθλίου εκείνου έθνους;» Ταύτα δε ίστορήσας ό Λέων ό Διάκονος, πρυς-

τίθησιν ότι 6 Νικηφόρος διέταξε καί νά ραπίσιυσι τούς πρέσβεις, « χ -
πιτε, είπών, κα ι-τφ σκυτοτρωκτη καί διφθερία υμών άρχοντι απαγ­
γείλατε, ώς ο των 'Ρωμαίων κράτιστος καί μέγιστος βασιλεύς ές αυ­
τής την σήν μετελεύσεται χώραν, εντελώς oot τούε φόρος άποδιδούς*
ώς μάθης τρίδουλος ών έκ προγόνων, δέσποτας τούς ΊΡαψ.αίων ηγεμό­
νας άνακηρύττειν, ούγ ώς ανδράποδα τούτους φόρους αίτεϊν.»
"Οσον έν τούτοις καί άν έννοώμεν τήν άγανάκτησιν του Νικηφόρου,
νορ.ίζομεν οτι επί του προκειμένου αύτη υπερέβαλε πάν μέτρον. At
πολλαί άποτυχίαι άς οί ήμέτεροι είχον πάθει έκπαλαι έν Βουλγαρία n
δεν έ'διδον εις τον αύτοκράτορα τό δικαίωμα του νά όμιλήση μετά
τοσαύτης περιφρονήσεως περί τού έθνους εκείνου καί των ηγεμόνων
αυτού* έτι δέ όλιγώτερον εδικαιούτο νά πολιτευθή τοσούτον βαρβάρως
προς τούς πρέσβεις αυτών. Κ αί πολλοί μεν ίσως ηθελον συγχωρήσει
τήν παραφοράν ταύτην, έάν 6 βασιλεύς, κυρών διί έργων τούς λόγους,
έπεχείρει σπουδάίαν κατά τών πολεμίων τούτων έκστρατείαν, ικανήν
νά καταβάλη αυτούς, όπερ ήδύνατο βεβαίως νά πράξη* δυςτυχώς ό­
μως δέντόέ'πραξε. Στρατεύσας είς Βουλγαρίαν έκυρίευσε μέν εξ επι­
δρομής τά κατά τά μεθόρια φρούρια, ότε όμως ύπερβάς τόν Αίρ.ον ά-
πήντησε χώραν δασώδη καί τελματώδη καί ύπό όρέων πανταχόθεν
περικλειομένην, δεν προεχώρησε περαιτέρω, άλλ* έπιστρέψας είς Κων­
σταντινούπολή άπεφάσισε νά μετάχειρισθή προς τιμωρίαν τών Βουλ­
γάρων τον τρόπον τον όποιον μετεχειρίσθησαν πολλοί τών ασθενών
αυτού 'προκατόχων,;ήτοι νά υποκίνηση κατ' αυτών έτερόν τινα έκ τυύν
προς βορράν οικούντων λαών. Έ π ί τούτψ άπετάθη έν έ'τει 9 6 7 προς
τούς 'Ρώσους.
Ήγεμών τής 'Ρωσίας ητο τότε ό Σβιατοσλαύος, ό υιός τής έν Κων-
σταντινουπόλει βαπτισθείσης 'Όλγας, όςτις όμως δεν είχεν ετι άπο-
δεχθή τό νέον δόγμα. ΙΊρός τούτον λοιπόν τόν Σβιατοσλαύον έπεμψεν
ό Νικηφόρος τόν πατρίκιον Καλοκύρην, υιόν τού πρωτεύοντος τής Χερ-
σώνος, δηλα δή τής σημερινής Σεβαστουπόλεως, έπιτετραμμένον νά
διεξαγάγη τήν διαπραγμάτευσιν. Ό Καλοκύρης άπήλθεν είς Κίεβον,
τήν τότε πρωτεύουσαν τών 'Ρώσων, συνεπαγόμενος 15 κεντηνάρια
χρυσίου ( 1 , 6 2 0 ,0 0 0 δραχμών). Τ ά χρήματα ταύτα ηθελον ίσως άρ-
κέσει νά καταπείσωσι τόν Σβιατοσλαύον εις τό νά άναλάβη τό έργον·
άλλ’ ό Καλοκύρης, όςτις ήτο άνήρ θερμουργός καί τολμηρός καί φιλό-
 Διατάξεις του Νικηφόρου περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων. 133

δοξος, παραβαίνων εκ προίτης αρχής την προς τον βασιλέα καί το βα-
σίλειον πίστιν, προςέθηκεν εις τον ηγεμόνα των ΊΡώσων ότι, αντί νά
έπιχειρήση απλήν επιδρομήν εις την χώραν των Βουλγάρων, ήδύνατο
νά καταλάβη αυτήν δριστικώς ώ ; ίδιον κτήμα, καί ότι άν, έκείθεν δρ-
μώμενος, έβοήθει τον Καλοκύρην εις το νά άρπάση την βασιλείαν τής
Κωνσταντινουπόλεως, ήθελε λάβει προςέτι μεγάλας ωφελεί ας έκ των
βασιλικών ταμ,είων. ""
Τοιαύτας άκούσας προτάσεις δ Σβιατοσλαυος ουδόλως έδίστασε νά
καταβή μετά 6 0 .0 0 0 μαχητών εις τον Δούναβιν. Έ μβαλώ ν δέ εις την
Βουλγαρίαν έκυρίευσε μέγα αυτής μέρος καί πο7/λ'άς πόλεις, καί ε-
δρευσεν εις Περεϊασλάβετς, ή, καθώς την λέγουσιν οί ήμέτεροι χρονο­
γράφοι, ΠραισΟλάβαν, την προ>τεύουσαν του βου'λγαρικου κράτους, πο­
λιτευόμενος ώς κύριος τής χώρας, καί εχων παρ’ εαυτοί ώς σύμβουλον
τον Καλοκύρην. Τότε ό Νικηφόρος μ,εταβαλών σύστημα, έπεζήτησε
την συμμαχίαν τών ταπεινωθέντων Βουλγάρων κα τά τών 'Ρώσω ν,
καί προς κύρωσιν αυτής προέτεινεν-εις τον Πέτρον νά πέμψη αύτω κό­
ρας εκ τού βασιλικού τών Βου7^γάρων γένους ώς συζύγους τών δύο
νέων βασιλέων. Ό Πέτρος άπεδέχθη προθύμως την συμμαχίαν ταύ-
την, καί έκπέμψας τάς ζητηθείσας κόρας εις Κωνσταντινούπολιν, πα­
ρέστησε την ανάγκην ταχείας επικουρίας. Α λ λ ά δεν έπέπρωτο δ Ν ι­
κηφόρος νά έπανορθώση την προς τούτο τό μέρος ήμαρτημένην αυτού
πολιτικήν. Το εργώδες επιχείρημα τής έζιυσεως τών 'Ρώσων έκ Βουλ­
γαρίας, καί μεταβολής αυτής εις επαρχίαν τού μεσαιωνικού ημών
κράτους, έπεφυλάσσετο είς τούς δύο αυτού διαδόχους. ’Ολίγον μετά
τά προεκτεθέντα γεγονότα δ Πέτρος άπέθανεν εξ αποπληξίας, ήν
προεκάλεσαν αί Θ7άψεις αυτού. Οι υιοί αυτού ’Ρωμανός καί Βορής συ-
νελνήφθησαν υπό τών 'Ρώσων. Ό δέ Νικηφόρος, όςτις είχε τελευταίον
αποφασίσει τω 9 6 9 νά επιχείρηση σπουδαίαν κατά τών νέων τούτιυν
πολεμίου εκστρατείαν, έγένετο θύμα συνοψ,οσίας, ήν παρεσκεύασαν
περιστάσεις ποικίλαι, είς τών οποίων μ,εταβαίνομεν ήδη την έκθεσιν.

Ό Νικηφόρος δεν ήτο μόνον στρατηγός ρώγας οσάκις έπείθετο ότι

πρέπει νά ά να πτύξη πάσαν την πολεμικήν αυτού έρ,πειρίαν καί δε4·
ξιότητα, αλλά καί κυβερνήτης έν πολλοϊς επιτήδειος. Ί δ ί ώ ς δέ
ένεπνέετο ύπό τών άρχών αϊτινες έπέπλευσαν επί τού ναυαγίου
τής μεγάλης μέταρρυθμίσεως, τάς δποίας είδομεν προαχθείσας είς
134 Διατ/ξϋς του Ν ικήσου περί τών εκκλησιαστικών πραγμάτων.

μέσον επί ’Ρωμ,ανού του Λεκαπηνού, επί Κωνσταντίνου του Πορφυ­

ρογέννητου, επί ’Ρωμανού του νεωτέρου, καί τάς Οποίας βλεπομεν ήδη
ετι μάλλον κυρωΟείσας επί του κατακτητού της Κρήτης καί της Κ ι­
λικίας. Τψόντι τού Νικηφόρου σιύζονται δύο νεαραί, Si ών επαναλαμ­
βάνεται μετά τινων τροπολογιών ή προστασία ήν οί άμεσοι αυτού
προκάτοχοι άπένειμ.αν εις την τάξιν των ελευθέρων γεωργών κατά της
τών δυνατών καταπιέσεως. Δεν περιωρίσθη δμως δ Νικηφόρος είς
τούτο* αλλά ρ.ή άρκούμενος είς την διάταξιν δι* ής δ ’Ρωμανός δ Λε-
καπηνός άπηγόρευσεν είς πάντα μικρόν γαιοκτήτην, άσπαζόμενον τον
μοναχικόν βίον, νά άφιεροί το κτήμα του είς την μ,ονήν, έτόλμησε νά
δρίση οτι ούδενί εν γένεε επιτρέπεται του λοιπού νά άφιεροι αγρούς,
τόπους η οικίας είς μοναστήρια, η μ.ητροπόλεις, η έπισκοπάς, η ξενώ-
νας, η γηροκομεία* ουδέ επιτρέπεται ή ίδρυσις νέων μ,ονών η ξενώνιυν
η γηροκομείων.
Ή περί τούτου νεαρά αύτου, ή κα τ’ αυτό τό πρώτον έτος της βα~
σιλείας του έκίοθεϊσα, πρεσβεύει τοσούτον ύγιεις άρχάς, ώςτε καλόν
νομ.ίζομεν νά άναλύσωμεν αυτήν ενταύθα πλατύτερον. « Ό Θεός, λέγει,
ύπέδειξε πολυειδώς οτι ο πλούτος δεν είναι 6 ασφαλέστερος τρόπος τού
νά επιτύχωμεν τήν της ψυχής ημών σωτηρίαν καί όμ.ως είς τά μο­
ναστήρια καί τούς άλλους ευαγείς οίκους επικρατεί περιφανής ή τής
απληστίας νόσος, την οποίαν βλέπων δεν ήξεύρω τή αληθείς τίνα τού
κακού νά επινοήσω θεραπείαν ή πώς νά κολάσω την άμετρίαν. 1 Είς
τίνας άρά γε τών πατέρων πειθόμενοι, ή πόθεν άλλοθεν λαβόντες τάς
αφορμάς προήχθησαν είς τοσαύτην περιττότητα; Ά διακόπ ω ς σπου-
δάζοντες πώς νά προςαποκτήσωσι τής γης πλέθρα μ,υρία, καί λαμπράς
οικοδομάς, καί άγέλας βοών, ίππων καί καμ.ήλων, άλλων δε κτηνών
αναρίθμητα πλήθη, κατατείνουσι περί ταύτα δλην τής ψυχής την μέ­
ριμναν, ώςτε κα τ’ ούδέν διαφέρει τού κοσμ,ικού βίου δ διά πολλών
φροντίδων φλεγμ.αινόμενος τοιούτος μοναχικός βίος* ένω καί τά θεία
λόγια ρητώς άπαγορεύουσιν αύτοίς τάς τοιαύτας φροντίδας, καί δ
βίος τών θείων πατέρων τών έν Αίγύπτο> καί εν Α ντιόχεια καί έν *Α­
λεξάνδρειά καί πολλαχού γης διαλαμψάντων, ύπήρξεν ουτω λιτός,
ούτως απέριττος, ώςτε ένόμιζες αύτούς σχεδόν μ.όνγ) ψυχή ζώντας καί
παραψαύοντας ούτως είπεΐν τής τών αγγέλων άϋλίας. Πλήν δέ τού­
του δταν άφ* ενός μ.έν ακούω τού Χριστού λέγοντος, βιαστήν ύπάρχειν
τήν βασιλείαν τών ουρανών, καί βιαστάς άρπάζειν αύτήν καί διά πολ­
 Διατάξεις του Ν ικήσου περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων. 135

λών θλίψεων δέον ημάς εις αυτήν έλθεν^ άφ* ετέρου δέ βλέπω τούς
τοιοϋτον βίον έπαγγελλομένους και επί τούτω δι* ίδιου σχήματος
διακρινομένους, έπειτα δέ σφόδρα τού επαγγέλματος καταψευδομένους
και άντιφθεγγομένοος τω σχήμ.ατι, δεν ήξεύρω πώς νά μή καλέσω
το πράγμα απλήν κωμωδίαν και βλασφημίαν αντικρυς τού ονόματος
τον Χριστού. Πρόδηλες χρα κχτάχρησίς έστιν ή των πολυπλάθοων
τούτων αγρών και τών χωρίων κτήσις των ούτως υπερφυών, καί φρον­
τίδων πλνήΟος υπέρ τού; καρπούς γένναν πεφυκότων. Ή δ έ_.κ χ τά χ ρ η -
σις αύτη προήλθεν, ώς συνήθως συμβαίνει, εις το έσχατον τής υπερβο­
λής. Ούδ’ εννοώ τι παθόντες οί άνθρωποι οσοι προαιρούνται νά πρά-
ξωσί τι ε’πιτήδειον εις θεραπείαν' τού Θεού και λύσιν αμαρτημάτων,
αντί νά έκτελε'σωσι τήν εύκολον καί Φροντίδων έλευθέραν εντολήν τού
Χριστού." τήν παρχγγέλνλουσαν το πωλε ιν τά υπάρχοντα καί διδόναι
τοί; πτιυχοίς, έπιχειρούσιν εξεπίτηδες, ούτως ειπετίν, νά καταστήσωσι
δύςκολον καί πραγματιυδεστέραν τήν εντολήν ταύτην καί νά έπισω-
ρεύσιυσιν εις εαυτούς πλήθος φροντίδων συνιστώντες μοναστήρια* ώς
αν δέ μή ήρκουν τά μοναστήρια, ίδρύοντες προςέτι ξενώνας καί γηρο­
κομεία. Τούτων εν τοΐς προτέροις χρόνοι; ή σύστασις, ενόσω ήτο σπά-
νις αυτών, είχε πολύ το εύλογον καί το χρήσιμον, διότι διά τοιόύτων
καταστημάτων ή εύποιία άπέβαινε μονιμωτέρα καί άπεδίδετο έίς
πολλούς σύναμα άνθρώπόυς. ’Αφού όμως επλ.ιό/ασαν υπέρ τήν χρείαν
καί το μέτρον τά ιδρύματα ταύτα, οί άσχολούρ.ενοι έ'τι εις σύστασιν
νέων τοιούτων, καί παραιτούντες τήν πρόχειρον κ α τ’ ιδίαν αγαθοερ­
γίαν, δεν άναμιγνύουσιν άρά γε τήν κακίαν μετά τλς εύποιίας καί
τά ζιζάνια μετά τού σίτου ; ΜάΛλ.ον δέ πώς νά μή είπω οτι παρ’ αυ­
το ί: ή φΟνοθεία γίνεται προκάλυμμα κενοδοξίας, ινα φανεροί πάσιν
ώσι το καλόν ποιούντες, μή άρκούμ-νοι νά έχω σι μάρτυρα; τής αρε­
τής αύτών μόνον τού; παρόντα;, αλλά Οέλοντες ώςτ: καί οί έπιγινό-
υ.ενοι νά μή άγνοώσι ταύτην. Κ α ί ταύτα χριστιανοί Οντες, £ι: ούς
παραγγέλ^λεται νά άποφεύγωσι παντί τρόπω πάσαν περί τάς αγαθά;
πράξεις έπίδειξιν. Διότι δέν γίνεται *άρά γε τούτο κατάδηλνΟν αφού,
ένω μύρια έ'τερα ύπάρχουσι τοιαύτα ιδρύματα, διά τού χρόνου παρα-
μεληθέ^τα καί πολ.λή; δεόμενα συνδρομή; καί βοήθεια;, ημείς αμε·
‘λούντες αύτών, επιχειρούμεν μετά πολλού ζήλου την ίδρυσιν νέων, μό­
νον καί μόνον ίνα φέρωσι ταύτα το ίδιον ημών ονομα, και καθαρώς
άναφαίνωνται αί ήμέτεραι προς αυτά προςφορκί j Δ ιά τούτο καί προς

■ /-
136 Διατάξεις του Νικηφόρου περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων

την εργασίαν των του Χρίστου εντολών υμάς διεγείροντες, και τής
θεΟμισούς ταύτης φιλοδοξίας Οέλοντες νά έκκόψωμεν το κακόν, καί
σπουδάζοντες, εάν προαιρώμεθα νά ποιήσωμεν αγαθόν, διά Θεόν μό­
νον νά ποιώμεν τούτο, καί νά μη συνάπτωμεν αύτω καί την άνθρω-
πίνην αρέσκειαν, Ι'να μη στερηθώμεν πάντως της του Θεού αντιμι­
σθίας, κελεύομεν τους ευσεβείς τούς βουλομένους νά πράττωσιν έργα
χρηστότητος καί φιλανθρωπίας, νά πωλώσι τά υπάρχοντα αύτών καί
νά δίδωσιν εις τούς πένητας, άκολουθούντες την τού Χριστού εντολήν,
δςτις τοσούτον θέλει ημάς φιλοδαπάνους περί τον ελεον, ώςτε όχι μό­
νον οσα χρήματα εχομεν νά προςφέρωμεν εις τούς χρήζοντας, αλλά
και άφού δαπανήσωμεν τα ύτα , νά έπιχειρώμεν προθύμως την πώλήσιν
των κτήσεων. Έ ά ν δε τινές είσι τοσούτον φιλόκαλοι καί μεγαλουργοί
ό^ςτε νά θέλωσι καί μοναστήρια νά συνιστώσι καί ξενώνας καί γηρο­
κομεία, δ κωλύων, ούδείς. Ά λ λ ’ επειδή πολλά τών εκ πολλού
τού χρόνου προϋπαρχόντων περιέστησαν, καθ’ ά προείπομεν, εις παν­
τελή απορίαν, εκείνα ούτοι άς έπιμεληθώσιν, εις τά κείμενα άς δ ί-
δωσι χείρα βοήθειας καί περί αυτά άς δείξωσι το φιλόθεον. Ενόσω
δέ παρορώντες τά προύπάρχοντα ούτως εχοντα, έπιχειρούσι την οικο­
δομήν άλλων νέων, ούτε επαινέσω το πράγμα, ούτε επιτρέψω παντά-
πασι, συνειδώς δτι ούδέν άλλο έστίν ή έρως δόξης κενής και μανία
περί αυτής όμολογουμένη. Κελεύομεν δέ αυτούς νά έπιμεληθώσε τών
προλαβόντων καί βοήθειας δεόμενων ούχί παρέχοντες αγρούς ουδέ τό­
πους καί οικοδομάς (διό τι ικανά είσιν οσα έξ αρχής έχουσιν), αλλά
συντελουντες εις το νά καταστήσωσι χρήσιμα ταύτα πάντα, ήμελη-
μένα όντα καί ακαλλιέργητα δι* απορίαν χρημάτων, επί δέ τούτω
πωλούντες τούς άγρούς καί τούς τόπους ούς έ'χουσι προς τούς θέλοντας
τών κοσμικών, καί έκ τού τιμήματος αύτών παρέχοντες εις εκείνα
οίκέτας, βόας, ποίμνια καί άλλα χρήσιμα κτήνη. Διότι άν αντί
τούτο)ν παράσχωμεν εις τά περί ών 6 λόγος ιδρύματα αυτούς
εκείνους τούς άγρούς, καί τούς τόπους ούς εχομεν, επειδή 6 νό­
μος εμποδίζει την έκποίησιν τών κτημάτων τών άνηκόντων εις ευαγή
καταστήματα καί εκκλησίας, κα τ’ ούδέν θέλομ,εν ωφελήσει τά ιδρύ­
ματα εκείνα, άφίνοντες άθεράπευτα τά κακώς εχοντα δ ι’ ε^λλειψιν
χρημάτων καί εργατών. "Οθεν άπο τού νύν ούδενί επιτρέπεται νά
άφιεροι άγρούς καί τόπους εις ρ.οναστήρια, ή γηροκομεία ή ξενώνας ή
μητροπόλεις καί έπισκοπάς* διότι ούδέν έκ τούτων προκύπτει εις τά
 Διατάξεις του Νικηφόρου περί των Ι*«λησια<χτικων πραγμάτων. 137

καταστήματα ταύτα όφελος. Έ άν δε τινα έξ αυτών τοσούτον κακώς

ύ\ωκήθησαν, ώςτε κατελείφθησαν έρημα τόπων, δ is κωλύεται ώς
προ; ταύτα ή των άρκούντων κτήσις, άλλ* α π αιτείτα ι προς τούτο ή
βασιλική γνώμη και δοκιμασία. Κελλία όμως καί τ ά ; καλουμένας
λαύρας, έφ’ όσον εν έρήμοις οίκοίομούμενα, περιορίζονται εις μόνην την
ΐίία ν περιοχήν, καί ύ'έν περιλαμβάνουσιν αγρού; καί έτερας κτήσεις,
όχι μόνον δίν εμποίίζομεν νά κατασκευάζωνται, αλλά καί έπαινούμεν
μάλλον το πράγμα.
((Ταύτα παραινών εγώ καί νομοθετών, επιφέρει επί λέξεως ο βασι­
λεύς Νικηφόρος, οιύ'* ότι τοΐς πολλοΐς μεν καί φορτικά λέγειν #όξω,
καί προς την γνώμην αύτών άπάύ'οντα* ών ού#έν έμοί μέλλον, ειπερ
άρέσκειν, κατά (τον) Παύλον, ούκ άνθρώποις, άλλα Θεω βούλομαι.
Τοΐς δε νούν εχουσι καί φρένας, καί μή εξ έπιπολής δραν ήσκημένοις,
ως το προςπεσόν απλώς ταραχήν αύτών έπάγειν τή διάνοια, αλλά
προςωτερω χωρούσι καί συνοράν βάθος πραγμάτων £υναμένοις, καί
λυσιτελή ^όξομεν καί ωφέλιμα τοΐς τε κατά Θεόν ζώσι, καί τω κοινω
παντί φθέγξασθαι.» Συνετώτερον καί μετριοπαθέστερον ύ'έν ή ίύ ν α το
" *
δ βασιλεύς νά ε’πιχειρήσγ, την κατάπαυσιν καταχρήσεως ολέθριας, ώς
έκ της οποίας πλεΐστα κτήμ ατα παραό'ι^όμενα εις τά μοναστήρια καί
εις τά άλλα εκείνα ιδρύματα ή ένεκρούντο μή καλλιεργούμενα όπως
οτε άνήκον εις ίδιους κυρίους, ή αν έκαλλιεργούντο δπως^ήποτε, αί έξ
αύτών πρόςο^οι κατείαπανώντο υπέρ τής αργίας καί τής ακολασίας.
Ό βασιλεύς, καθώς είό'ομεν, δεν άπηγόρευσεν απολύτως πάσαν υπέρ
τών καταστημάτων εκείνων προςφοράν* άπηγόρευσε μόνον την ιό'ρυσιν
νέων καταστημάτων, καί την εις τά ύπάρχοντα άφιέρωσιν ακινήτων
κτημάτων. Χ ρη μ α τικά ; όμως προςφοράς ε’πέτρεπεν εις τα ύτα , καί ού
μόνον έπέτρεπεν, αλλά καί προέτρεπε προς τούτο, επί τω σκοπώ τού
νά κατασταθώσι χρήσιμα τά πολλαχού ακαλλιέργητα μένοντά α κί­
νητα τών εύαγών οίκων καί μοναστηρίων. Τελευταΐον έπέτρεπε καί
αύτών τών ακινήτων εις ταύτα την άφιέρωσιν, δσάκις κατήντησαν
νά μή ε*χωσι τοιαύτα, άλλά τούτο μόνον ύ'υνάμει βασιλικής ά ίεία ς
καί έγκρίσεως. Κ α ί όμως το μέγα πλήθος τών μοναχών κατεξανέστη
κατά τής £ιατάξεως ταύτης, όσον μέτριος καί άν ήτο δ δι αύτής
επιβαλλόμενος περιορισμός. Ήξεύρομεν δε ή # η δπόση ήτο ή επί τού
πλήθους επιρροή τής μοναχικής τάξεως κατά τούς χρόνους εκείνους
Τ ό δε ίεινότερον, οχι μόνον ή μοναχική τάξις, άλλά καί τού κλή­

I
138 Διατάξεις του Νικηφόρου περί τ ον εκκλησιαστικών πραγμάτων.

ρου το πλεΐστον κακώς διετέθη προς τον βασιλέα διά τε την προκει-
ρ,ένην νεαράν, ήτις πρός%τοίς άλλοις άπηγόρευε την-εις τάς εκκλη­
σίας άφιέρωσιν ακινήτων κτηρ,άτων, καί δι* άλλας τινάς έκκλήσια-
στικάς διατάξεις. Οί προηγούμενοι βασιλείς παρείχον τακτικάς χρη-
ματικάς χορηγίας είς τούς ευαγείς οίκους καί τάς εκκλησίας, '
b δε Νικηφόρος εντελώς έκοψε τάς χορηγίας ταύτας. Πλήν τού­
του b βασιλεύς ένόμισεν άναγκαΐον νά άναλάβη την άνωτάτην έπο-
πτείαν τής των εκκλησιαστικών πραγμάτων διοικήσεως. Εις τί συ-
νίστατο ή εποπτεία αυτή, ακριβώς δεν γνωρίζομεν ό piv Κεδρηνός
λέγει ότι* κατά τον τότε έκδοθέντα νόμον ώρίζετο «μή άνευ τής αυτού
(τού βασιλεως) γ^υόρ-ης καί προτροπής επίσκοπον ή ψηφίζεσθαι ή ποο-
χειρίζεσθαι* επισκόπου τε τεθνηκότος, βασιλικόν έκπέμπων άνθρωπον
έσταθμευμένην ποιείν την εξοδον προςέταττε, καί τα περιττά άνε^αρ.-
βάνετο.» Έ κ τούτων δυγάμε5α νά συρ,περάνωρ,εν ότι ένω πρότερον ή
εκλογή καί ποοχείρισις τών αρχιερέων ένηργειτο άποκλειστικώς ύπά
τής εκκλησιαστικής αρχής, ή δη ό Νικηφόρος έκανόνισε το ζήτημα
τούτο όπως σήμερον υπάρχει κεκανονισρ,ένον έν τω βασιλείω τής Ε λ ­
λάδος, όπου ή ιερά σύνοδος προτείνει τούς επισκόπους, άλλ* b βασι­
λεύς διορίζει αυτούς. Κ α ί προςέτι επειδή πολλάκις συνέβαινε νά παρα-
τείνεται ή τών επισκοπών χηρεία, b βασιλεύς, άποθανόντος επισκό­
που, επερ,πεν άρ,έσως βασιλικόν άνθρωπον έπιτετραρ,ρ.ένον νά δια χ ει­
ρίζεται μέν τάς είςπράξεις τής επισκοπής,- νά επαρκή δέ δ»’ αυτών
είς τά άπαραιτήτως αναγκαία έ'ξοδα, νά άποδίδη δέ τό περίσσευμα
είς το δημόσιον ταρ,εΐον. Ά λλ* ό Λέων ό Διάκονος άλλως έκτίθησι τό
πράγρ,α. Κ α τ ’-αυτόν ό Νικηφόρος «είτε τά θεία πρός τινων τών ιερέων
κινούρ,ενα βουλόμενος διορθούν, ώς ωετο, είτε κατεξουσιάζειν καί τών
ιερών οπερ έκσπονδον ήν, τόρ,ον σχεδιάσαι τούς ιεράρχα*ς κατεβιάσατο
μή τι τών εκκλησιαστικών πραγμάτων έκτος της εκείνου ροπής ενερ-
γειν.ϊ) Κ ατά Λέοντα λοιπόν τ ό ν ‘Διάκονον b Νικηφόρος άπήτησε
πολύ πλείονα, ή ηατά τόν Κεδρηνόν άπήτησε μηδέν τών εκκλησία- \
στικών νά πράττεται άνευ τής έγκρισεως αυτού. , Άλλ* όπιυςδήποτε,
έκ τών άλλων γνωστοτέριυν τού βασιλεως τούτου διατάξεων κρίνοντες,
δυνάμεθα εύλόγο>ς νά συρ.περάνωρ,εν οτι Κα« τά περί τούτου δρισθίντα
ήσαν εύλογα καί κ α τ’ ούδέν προςβάλλοντα τά δόγαατσ τής πίστεως,
απεναντίας έσκόπουν νά ένισχύσωσιν 'αυτήν διά τής περιστολής πολ-r
λών καταχρήσεων* προςέβαλλον όμως τά ύλικά συρ,φεροντα τού κλή­
 Πολλή προς τον στρατόν εύνοια· Έτεραι άφορμαί δυςαρεσκείας. 139

ρου, καί τούτου ένεκα, το πλείστον τού κλήρου άντεπολιτεύετο τώ

βασιλεΐ. Λέγομε ν το πλείστον, διότι ούκ ολίγοι επίσκοποι, άνομολο-
γούντες την χρηστότητα των προαιρέσεων τού βασιλέως καί την α­
νάγκην της έπεμ,βάσεως αυτού, δέν έδίστασαν νά ύπογράψωσι τον
ποομνησθέντα τόμον.

Ά λ λ α καί άλλαι τού έ'θνους τάζεις παρεσύρθησαν εις την κατά τού
Νικηφόρου άντιπολίτευσιν δι* άναλόγους τινάς αιτίας. Το δημόσιον
ταμεΐον κατέβαλλεν εκ διαλειμμάτων φιλοτιμήματα, ώς έλέγετο τότε,
ήτοι χρηματικάς δωρεάς εις τά μέλη της συγκλήτου βουλής, τάς
οποίας ό βασιλεύς Νικηφόρος ύπολαβών υπέρογκους περιώρισεν. Έ ν
γένει δέ ό Νικηφόρος άναλογιζόμενος ότι τό κύριον τής πολιτείας κα­
θήκον ήτο νά απαλλαγή των εξωτερικών πολεμίων, από των όποιων
τοσαύτα επασχε δεινά, καί ότι τό κύριον προς τούτο οργανον ήτο ό
στρατός, εις τούτου προ πάντων την διοργάνωσιν καί την έπίδοσιν ε­
πέστησε την προςοχήν, περικόπτων οσον ενδέχεται τάς άλλας δα π ά ­
νης, ίνα έπαρκέση εις την σπουδαιοτάτην εκείνην χρείαν. Λ έγεται μά­
λιστα ότι ινα καί ηθικώς συντελέση εις τού στρατού την έπίρρωσιν
ήθέλησε νά ανανέωση τόν νόμον, όν, ώς ήξεύρομεν ή δ η , άπεπειράΟη
ποτέ νά θέσπιση καί ό Φωκάς ο μετά Μαυρίκιον βασιλεύσας (σελ.
1 9 2 τού τρίτου τόμου)* νόμον δρίζοντα, τούς έν πολέμοις ά,ποθνή-
σκοντας στρατιιύτας μαρτυρικών άξιούσθαι γερών,» ό έστιν ότι οί έν
πολέμοις πίπτοντες στρατιώται θέλούσι λογίζεσθαι καί τιμάσθαι ώς
μάρτυρες τής πίστεως. Είπομεν δέ καί άλλοτε οτι επειδή τό αίσθημα
τής φιλοπατρίας καί τής εθνικής φιλοτιμίας δέν ύπήρχε τότε έν τή κ ο ι-
νιυνία έκείνη, μόνον δέ έπ-κράτει παρ’ αυτή τό θρησκευτικόν αισθημ,α,
άλλος τρόπος τού νά κατασταθή τό αίσθημ.α τούτο χρήσιμον εις τά πρα­
κτικά τής πολιτείας συμφέροντα δέν ύπήρχεν, ειμή νά καθιερωθή ότι ό
ύττέρ τού κράτους πίπτων στρατιώτης έκπληροι καθήκον άνάλογον του
υπέρ τής πίστεα>ς μαρτυρούντος. *Άριστα λοιπόν ό Νικηφόρος προη-
ρέθη νά έκδιύση τόν τοιούτον νόμον καί προέτρεψε τόν τε Π ατριάρ­
χην καί τούς έπισκόπους νά συναινέσωσιν εις αυτόν. Δυςτυχώς τινες
τούτων ((γενναίους άντιστάντες» κατά Κεδρηνον, κατά δε τάς παρού­
σας τής ιεράς ημών εκκλησίας δοξασίας, άνοηταίνοντες, προέτειναν εις
μ.έσον τόν δι* άλλας περιστάσεις καί δι* άλλους λόγους εκδοθέντα κα­
νόνα τού μεγάλου Βασιλείου, οςτις άπεφήνατο άκοινωνήτους επί τριε­
Ί 40 Πολλή προς τον στρατόν εύνοια· "Πτεραι άφορμαί δυςαρεσκείας.

τίαν τους πολέμιον εν τινι πολεμώ κνηρηκότας. Ό δέ βασιλεύς, εν-

δούς είς την παράλογον τχύτην άξίωσιν, άπετράπη τού σωτηρίου αυ­
τού σκοπού. Ά λ λ α τόσω μάλλον έπέμενεν εις τήν έκ παντός τρόπου
περιποίησιν καί προστασίαν τού στρατού. Έ κ τούτων S i ωφελούμενοι
ό,τε κλήρος καί οί μοναχοί καί οί συγκλητικοί ήρέθιζον δσημέραι
πλειότερον τήν κοινήν γνοίμην κατά τού βασιλέως.
Έ ν γένει Si συνέβη κατά τούτο είς τον Νικηφόρον ό,τι είς τούς βα­
σιλείς τής μεταρρυΟμίσεως, προς τήν πολιτείαν τ£>ν οποίων είχενού μι-
κράν συγγένειαν ή πολιτεία αυτού. Έ κ τούτου πάσαι αί κοινωνικαί
τάξεις όσων τά συμφέροντα προςεβαλλοντο υπό των ποικίλων δια τά ­
ξεων, Si ών ούτος ήγιυνίζετο νά περιποίηση νέαν τινά ζωήν είς το κρά­
τος, κατεξανέστησαν κατά τού άνδρός. Καί κα~ά το σύνηΟες οί χρο­
νογράφοι καί μάλιστα οί μεταγενέστεροι χρονογράφοι, συμμερισθέντες
τά πάθη ταύτα, έπεσώρευσαν κατ’ αυτού ποικίλας όσας κατηγορίας
τάς οποίας ή παντάπασι Siv εύρίσκομεν, ή πολύ μετριώτερον άπαντώ-
μεν έκφερομένας ύπό τού άξιολογωτέρου των συγχρόνων Δέοντος τού
Διακόνου. Ό τελευταίος ούτος, δςτις, καθά προ ολίγου ειδομεν, καί είς
τό εκκλησιαστικόν ζήτημα υποδεικνύει έν μερει τήν προαίρεσιν τής
διορθώσεως των κακώς έχόντων, δύο μόνας άλλας προςτρίβει είς τον
Νικηφόρον μομφάς* ότι άνείχετο τήν πλεονεξίαν τού αδελφού αυτού
Δέοντος, δςτις άποβαλών τον άνδρώδη καί στρατιωτικόν βίον έτραπη
είς τήν χρηματολογίαν καί έσφετερίσθη τό μονοπώλιον τού σίτου ά-
γοράζων αυτόν εις μικράν τιμήν, μεταπωλών δε είς μεγάλην καί βτι
b βασιλεύς νέους έψήφιζί φόρους, καί άπαραιτήτως είςέπραττεν αυτούς
έπι τω λόγω δτι έχει χρείαν πολλών χρημάτων προς συντήρησιν τού
στρατιωτικού.' Ό δέ Κεδρηνός καί ό Ζωναράς καί δ Γλύκας ταύτά τε
δεινότερον έκτραγωδούσι, καί άλλ.ας πολλάς προςθέτουσιν αιτιάσεις.
Ό Γλύκας λόγου χάριν δεν αναφέρει τήν πλεονεξίαν τού Δέοντος,
άλλ’ αυτόν τον Νικηφόρον έπί τω τοιούτφ πάθει κατηγορών ιστορεί,
δτι, έπικρατήσαντος λιμού είς τήν πόλιν τοιούτου, ιόςτε ό "μέδιμνος έ-
πιυλείτο αντί νομίσματος, ο Νικηφόρος μικροπρεπώς έθεράπευσε τό
κακόν διατάξας-νά άνοίξωσι τάς δημοσίας σιτοθήκας καί-νά δίδωσι
δύο μεδίμνους άντί νομίσματος, ένφ δ Βασίλειος δ Μακεδών είς άνά-
λογον τινά περίστασιν διέταξε νά πωλώνται δώδεκα μέδιμνοι ,άντι
νομίσματος. Έξελθόντος δε κα τ’ εκείνο του καιρού τού Φωκά προς
γύμνασιν τού στρατού, προςήλθεν άνήρ πολιός τήν τρίχα καί έζήτησε
Υ

Πολλή προς τον στρατόν εύνοια. "Ετεραι άφορμαί δυςαρεσχ'ιας. 141

νά καταταχθή ώς στρατιώτης. Κ αι επειδή δ βασιλεύς άπορήσας ήρώ-

τησε τον άνθρωπον, πώς γέρων ών ζητεί τοιούτό τι, ύπολαβών εκείνος
εύστόγως άπεκρίθη* «πολλνώ δυνατώτερος ειρ.ί νυν ή οτε ήκρ.αζον.»
Του δε βασιλέως είπόντος « :καί πώς τούτο ;» 6 γέρων έπέφερεν οτι
πρότερον έπεφόρτιζεν εις δύο ήρ.ιόνονς τον σίτον, ον αντί νο[λίσρ.ατος ή -
γόοαζεν, επί δε της παρούσης βασιλείας φέρει επί τον ώρ.ον σίτον δύο
νορ.ισρ,άτων· δπερ άκούσας ό βασιλεύς καί έννοήσας την ειρωνείαν, έ~
στρεψεν απλώς τά νώτα προς τον άνθρωπον. Ό Si Κεδρηνος πάλιν
βέβαιοί δτι δ στρατός δτε άνηγόρευσε τον Νικηφόρον βασιλέα έζε-
τράπη εις πολλάς καταχρήσεις καί λεηλασίας εν τε ταίς έπαρ-,
χίαις καί έν τή βασιλευούστ, αυτή, καί δρ,ως δ βασιλεύς ούτε τούς
πταίσαντας έτιρ,ώρησεν, ούτε τούς άδικηθέντας άπεζηριίωσε, λ έ -
γων απλώς δτι αούδέν θαυρ,αστόν ει εν τοσούτω πλήθει λαού
άτακτούσι τινές.»
Κ α ί ταύτα piv φαίνονται κατά το ρ,άλλον καί ήττον πιθανά. Ό
Λέων b Διάκονος δρ.ιλεΐ τωόντι περί τού ρ,ονοπωλίου τού σίτου ύπο τού
αδελφού τού βασιλέως, περί τού επικράτησαντος κατά τά τελευταία
τρία έτη τού Νικηφόρου λιρεού, περί τής ίδιαζούσης αυτού προς τον
στρατόν εύνοιας, καί περί των γενοριένων έν Κωνσταντινουπόλει επί
τής άναρρήσεως τού βασιλέως α τα ξιώ ν άλΛ* δ Κεδρηνος καί δ Ζω-
ναράς προςεπιφέρουσιν άλλα τινά τά δποία διστάζορ.εν νά πιστεύσω-
ρεν καθ’ ολοκληρίαν. Ό ριέν Ζωναράς λέγει δτι ένω πρότερον το νό-
(Λίσρεα είχεν έζαγίου σταθμόν, δ Νικηφόρος επενόησε το λεγόμενον τε-
τόρτηροτ, ο έστιν ένόθευσε το νόμισμα κατά j . Ό δε Κεδρηνος ειπών
ώςαυτως τού^ο προςτίθησιν, δτι έξέδιό'ε δύο ειδών νορ.ίσρ.ατα, τά ρ.έν
κίβδηλα, τά Si γνήσια* δτι των ρ.εν φόρων ή πληρωμή εις τά δημό­
σια ταρ.εία άπΥ)τείτο διά γνησίων νορ.ισρ.άτων, αί δε δαπάναι ένηρ-
γούντο διά κιβδήλων* καί οτι άπηγόρευσε την κυκλοφορίαν τού νΟρ.ί-
σρ.ατος, έκτυπωθέντος επί των προτέρων βασιλέων. Ά λ λ * δ Λέων δ
Διάκονος ούδέν τοιούτο λέγει, ένφ ίστορήσας τάς άλλ ας άτοπίας τής
τού Νικηφόρου διοικησεως, δεν έννοούρ.εν πώς ήθελε σιωπήσει γεγο­
νός, το δποΐον, αν ητο αλ^ηθές, ήθελεν επιφέρει φοβεράν άναστάτωσιν
εις δλας τάς ληψοδοσίας τού κράτους. ΙΙλήν τούτου δε καί καθ’ έαυ-
τάς έξεταζόρ.εναι αί κατηγορίαι αύται, φαίνονται όπωςούν απίθανοι.
Λέγεται δτι τό κίβδηλον, τό (χικρον νόρ.ισυ.α έσκορπίζετο εις τάς δ α -
πάνας τού κράτους* βεβαίως δρως οχι εις την. μισθοδοσίαν τού στρα-

✓
1 42 Πολλή πρός τον στρατόν εύνοια. Έτεραι άφορμαί δυςαρεσκείας.

του καί τάς χλλας προς αυτόν χορηγίας* διότι 6 Νικηφόρος, οςτις ο-
μολογουμ,ένως έπεδείκνυε πάσαν προς τον στρατόν εύνοιαν, ήτο αδύ­
νατον να δυςαοεστήση αυτόν δια τοιαύτης αδικίας* βεβαίως δχι εις
τάς προς τούς ξένους έρ.πόρους συναλλαγάς, διότι τοιούτό τι ήθελε φυ«
γαδεύσει πάσαν εξωτερικήν εμπορίαν. Τούτων όμ.ως τεθέντων, επειδή
6 στρατιωτικός προϋπολογισμός άπετέλει εν των κυριωτάτων κεφα­
λαίων τής δημοσίας δαπάνης, ιδίως επί Νικηφόρου, και προς τούτοις
τό εξωτερικόν έμπόριον κατά τούτους μάλαστα τούς χρόνους ήκμαζεν,
επεται ότι ή χρήσις τού κίβδηλου νομίσματος ήθελεν ίκανώς περιορι-
σθή, ώςτε ή έξ αυτού ωφέλεια δεν άπεβαινε πολλού λόγου ά ξ ία .-Ή
ύπό τού κράτους κιβδηλία τού νομίσματος δεν δύναται νά ένεργηθή
είμή-όπου δεν ύπάρχουσιν, ούτε τακτική διοίκησες ούτε έξωτερικαί
σχέσεις πολλαί. Ά λ λ * εις το μεσαιωνικόν τού ελληνισμού κράτος όπερ
ήκμαζε κατά τήν δεκάτην εκατονταετηρίδα, ήτο αδύνατον νά ευδο­
κίμησή, ουδέ προέκυψε τό κακόν τούτο ενταύθα είμ.ή βραδύτερον ότε
συνέπεσε μετά τής οικονομικής, διοικητικής καί τής άλλης αυτού π α ­
ραλυσίας. Δεν έννοούμεν προςέτι εις τί ήδύνατο νά χρησιμ.εύση ή ά-
παγόρευσις τής κυκλοφορίας τού νομίσματος τών .προτέρων βασιλέων,
αφού λέγεται ότι καί ό Νικηφόρος .δύο ειδών νομίσματα εκοπτε, βαρύ
ή γνήσιον, καί μικρόν ή κίβδηλον. Τελευταΐον tva συνυπάρξωσι τωόντι
επί ικανόν χρόνον νομ,ίσματα κίβδηλα καί γνήσια, απαιτούνται δια ­
τάξεις τινές, περί ών ούδέν λέγουσιν ό Κεδρηνός καί ό Ζωναράς. "Οταν
ό βασιλεύς τής Γαλλίας Φίλιππος ό καλός ( 1 2 8 5 — 1 3 1 4 ) ήθέλησε
νά πράξη άνάλογόν τ ^ ά φ ο ύ τω μέν 1 2 9 5 ήλάττωσε την εσωτερικήν
αξίαν τής λιτρας από 2 0 φράγκων, εις φρ. 1 6 καί 7 2 εκατοστά, τω δε
1 3 0 3 εις φρ. 6 καί 9 7 εκατοστά, τ ω δ έ 1 3 0 5 εις 6 φρ. καί 1 5 εκα­
τοστά, καί έλήστευσεν ούτω τό υπήκοον, έπειτα ήλθεν ή ώρ^ τής άν-
ταποδόσεως, διότι οι φορολογούμενοι τφ άπέδιδον τούς φόρους διά
τού κίβδηλου νομίσματος. Τότε ό βασιλεύς έξέδωκε πάλιν νόμισμα βα-
ρύτερον, τω 1 3 0 6 , άναβιβάσας τήν ε’σωτερικήν αξίαν τής λιτρας άττό
φράγκα 6 καί 15 εκατοστά, εις φράγκα 17 καί 6 3 εκατοστά. Ό
λαός τών Παρισίων έστασίασεν, αλλά περιεστάλη, καί ή κιβδηλία έ-
ξηκολούθησεν ώς ίτρότερόν. Τω 1 3 1 1 ήλαττώθη πάλιν ή του νομίσμα­
τος αξία, τφ δε 1 3 1 4 πάλιν ηύξησεν εις φράγκα 18 καί 3 7 εκατο­
στά. Έ κτος δε τούτου απηγορεύθη ή εξαγωγή τού χρυσού καί τού αρ­
γύρου καί ή εις αγωγή ξένων γνησίων νομισμάτων. "Ανευ νοιούτων
 ΓΙολλή προς τον στρατόν εύνοια. "Ετεραι άφορμαί δυςαρεσχείας. 143

διατάξεων άπέβαινεν αδύνατος ή -συνύπαρξις των γνησίων κ'άί τών

κιβδήλων νορ.ισμάτων διότι άναγκαίως τά γνήσιοί ήθελον φυγαδευθή
ή κρυβή όπως συμβαίνει επί τού χαρτονομίσματος, νΓ δέ άξια τών
πραγμάτων ήθελεν ύπερτιμηθή άναλό^ος τής ελαττώσεως τής εσωτε­
ρικής αξίας τού κίβδηλου νομίσματος. Λ
Ά λ λ ’ είτε αληθή είναι είτε μή τά περί τούτου ύπο τού Κε^ρηνού
καί τού Ζωναρά λεγάμενα, το βέβαιον φαίνεται ότι ο αδελφός τού Ν ι­
κηφόρου Λέων εξετράπη εις πολλήν πλεονεξίαν καί κατάχρησιν, καί
οτι ή ύπερβάλλουσα αυτού τού Νικηφόρου προς τον στρατόν εύνοια
άπέβη καταθλιπτική εις το υπήκοον, έξ ών ωφελούμενοι μοναχοί, ιε­
ρείς καί συγκλητικοί ύπεςέκαιον την κατά τού βασιλέως δυςμένειαν
τού οχλου. Συνετέλεσαν δέ εις τούτο, ώς πολλάκις συμβαίνει, καί τ^-
χαίαί τινες περιστάσεις. Ό βασιλεύς έπανελθών έκ τής κατά Βουλγά­
ρων εκστρατείας- αύτού έτελεσεν αγώνα ιππικόν. Ά λ λ ’ αντί ν’ άφήση
νά γίνωσιν αί συνήθεις ίπποδρομίαι, διέταξε τον στρατόν νά καταβή
εις jo στάδιον, καί εκεί, διαιρεθείς εις αντίπαλους φάλαγγας κ α τ’
άλλήλων έπερχομένας, νά συγκρότηση μάχην πλαστήν* άλλ" οί παρα-
καθήμενοι επί τών βάθρων τού ιπποδρόμου Βυζάντιοι καταπλαγέντες
εκ τού άπροςδοκήτου θεάματος, καί φοβηθέντες τά γυμνά ξίφη καί
την ορμήν τών στρατιωτών, ετράπησαν μ,ετά πολλής βίας εις φυγήν*
έκ δε τού ώθισμού καί τής άτακτου φοράς συνέβη ούκ ολίγος φόνος,
πλείστων συμπατηθεντων καί άποπνιγέντων οίκτρώς. Εννοείται οτι ο
βασιλεύς δεν επταιε διά τον πανικόν τούτον τού όχλου φόβον, καί ετι
όλιγεύτερον διά τ ’ αποτελέσματα αυτού. Ούχ ήττον οί εχθροί του δ ιέ -
δωκαν ότι τό πράγμα έγένετο εξεπίτηδες, έρεθίζοντες ούτιυ τούς κα­
τοίκους κατά τού στρατού. Εντεύθεν δε έπήλθε μ ετ’ ού πολύ πραγμα­
τική μεταξύ αυτών οήξις. Έ π ί τής εορτής τής Άναλήψεως, έξελθον-
τος τού βασιλέως κατά τά είθισμ,ένα ε’ν παρατάξει προς την καλου-
μένην Πηγήν (το σημ,ερινον Μπαλυκλή) όπου υπήρχεν ωκοδομημένος
περικαλλής ναός τής Θεοτόκου, συνέβη, άδηλον πώς, δια μά χη μεταξύ
βυζαντίων καί τών άρμενιακών ταγμάτων, καθ’ ήν οί στρατιώ ται έ-
τραυμάτισαν πολλούς πολίτας. Περί δ ε τό εσπέρας έπανερχομ,ένου τού
βασιλέως εις τά άνάκτορα, οί δυςηρεστημένοι βυζάντιοι ύβρισαν αυ­
τόν άναφανδόν καί τι γύναιον μετά τού θυγατ«ίου αύτού εις τοσαύ-
την εφθασαν άπόνοιαν, ώςτε προέκυψαν τής οικίας καί ερριψαν ‘λίθους
κατά τού βασιλέως. Συλ)/θ<ρθείσαι δέ άρ.έσως αί δύο αύται γυνα ίκ ε
1 4 4 Άτυχης έπI ϊικελίαν στρατεία. Λαμπρά έν Ανατολή κατορθώματα.

κατεό'ικάσθησαν' ύπό του πραίτωρος βΐς τον «ϊιά τού πυρός θάνατον,
έκτελεσθέντα την επιούσαν εις τάς καλούμε νας Άναράτας, (η Όνω-
ράτα), προάστειον της πόλεως. Τοιαύται ήσαν αί άφορμ.αί, αί πλεΐ-
σται aA'txot, όλίγαι δε μ.όνον εξ αυτών ^ίκα ια ι, αϊτινες άρχίσασαι
από της πρώτης στιγμής τής είς τον θρόνον άναβάσεως του Νικηφόρου,
και έπ ιτηίείω ς καθεκάστην ύποτρεφόμ.εναι ύπο των ανθρώπων όσων τά
συμ,φέροντα ποοςεβάλλοντο ύπό τής συνετής τού άνίρος ό'ιοικήσεως,
ηυξησαν την κατ’ αυτού δυςαρέσκειαν. Ά λ λ ’ επί πολλά έτη ά'ένίσχυ-
σαν νά άποτρέψωσιν αυτόν από τής έκτελέσεως τού καθήκοντος. Ό
Νικηφόρος ήτο όμολογουμ,ένως άνήρ ενξοχος. Είό'ομεν πώς έτελείωσε
την προπαρατεθεισαν αυτού νεαράν. Ήξεύρω, ενλεγεν, ότι ό\ατάσσω
πράγματα άπάό'οντα είς την γνώμην τών πολλών* άλλ* αδιαφορώ περί
τούτου πεπεισμένος ότι θέλω έχει μ.ετ* εμού τούς νούν έχοντας καί
φρένας. Ό δε Λέων ό Διάκονος ό'ιηγεϊται ότι αύτόπτης γενόμενος, ένω
ετι ήτο μειράκιον, τής στασιαστικής εκείνης σκηνής, καθ’ ήν μ.ετά την
σύγκρουσιν τών βυζαντίων προς τούς ’Αρμενίους ό βασιλεύς έπανήρ-
χετο είς τά ανάκτορα ά'εινώς ύβριζόμενος ύπό τού οχλου καί λιθοβο-
ληθείς μάλιστα, έθαύμασε τό άκατάπληκτον τού άνό'ρός καί την ά #ιά -
σειστον τής ψυχής ευγένειαν, ήν συνετήρει έν μέσω τοιαύτης καταιγί-
#ος, βάό'ην|ό\ά τού άστεως πορευόμενος καί ύ'ιασώζων τό φρόνημα στα­
θερόν καί #ιακείμενος ώςάν ρ.ή συνέβη τι έκτακτον. "Οθεν ό Νικηφόρος
έζηκολούθησε την έκπλήρωσιν τού μεγάλου βουλεύματος το όποιον συ­
νέλαβε τού νά ταπεινώσω όλοσγερώς τούς μωαμεθανούς. Κ αί αφού α­
νέκτησε την Κρήτην, την Κύπρον καί την μεσημβρινήν μικράν ’Ασίαν,
άπεφάσισε νά έξώσγ) τούς πολεμίους εκείνους ένθεν μέν έκ Σικελίας,
ένθεν δε έκ Συρίας.

’Ε π ί τούτψ παρεσκεύασεν έν έτει 9 6 6 έκστρατείαν ίσχυράν προ πάν­

των κατά τών μ.ωαμ.εθανών τής Σικελίας. Δυςτυχώς περισπώμενος
ύπό τών πολλών καί σπουδαίων ασχολιών τής κεντρικής κυβερνήσεως,
καί μελετών ένταύτω νά στρατεύσν) επί την Συρίαν, δεν ή^υνήθη νά
άναλάβγ, αυτός την ηγεμονίαν τού προς ό'υσμάς έκείνου έπιχειρήμα-
τος, καί δεν έπέτυχε περί την εκλογήν τών στρατηγών είς ου; άνέθηκε
τό έργον. Κ α τ ’ άρχάς ηύό'οκίμησαν ούτοι, άνακτήσαντες αμαχητί
σχεό'όν τάς Συρακούσας, τήν Ίμέραν, τό Ταυρομένιον καί τούς Λεον-
τίνους. ’Αλλά μ ετ’ ού πολύ ό αρχηγός τής πεζικής £υνάμεως πατρί"

\
κ*.
 Άτυχης επί Σικ·λίαν στρατβία. Λαμπρά εν Ανατολή κατορθώματα. 145

χιο; Μανουήλ, ανεψιός ών του αύτοκράτορος και νέος Θερμουργό'ς μέν

άλλ’ απερίσκεπτος, προήλθεν άσυνέτως εις τά ενδότερα της νήσου, ένέ-
πεσεν είς ένέδρας, καί κατεστράφη αυτόθι μετά τού πλείστου στρα­
τού. Οί 8ί μωαμεθανοί έπελθόντες αμέσως μετά τό κατόρθωμα επί
την παραλίαν δπου έναυλόχει ο αύτοκρατορικός στόλος, έγένοντο εξ ε­
φόδου έγκρατεΐς καί των πλειστών πλοίων, αίχμαλωτεύσαντες προς
τοις άλλοι; αυτόν τον ναύαρχον Νικήταν.
’Αλλά δεν έβράδυνεν 6 Νικηφόρος νά άποζημιωθή διά κατορθώμα­
τος λαμπρότατου. Διότι δδηγήσας αυτός τω 9 6 8 επί την Συρίαν
στρατόν 8 0 ,0 0 0 άντρων, ε’κυρίευσε πλεΐστα τής χώρας ταύτης φρού­
ρια, καί συνεξεφόρησεν έξ αυτών πλούτον άμύθητον, μεθ’ ο έπεχείρησε
την πολιορκίαν τής ’Αντιόχειας, τής πολυθουλήτου καί μεγάλης μη-
τροπόλεως, ήτις άλλοτε ήμιλλάτο προς την Κωνσταντινούπολή, αλλά
καί άπό τής αραβικής κατακτήσεως ήτο μία των ακμαιότερων τής
’Ασίας πόλεων, ώςτε ή άλωσις αυτής ήτο απαραίτητος προς την α­
σφαλή τής Συρίας άνάκτησιν. Ε π ε ιδ ή όμως οί πολέμιοι συνεσώρευσαν
έν αυτή άπάσας αύτών τάς δυνάμεις, ή έξ έφόδου έκπόρθησις άπέβη
δυςχερεστάτη, 6 δε[ βασιλεύς προετίμησε νά έξαναγκάσγ) αυτήν νά
παραδοθή διά τής πείνης, κατασκευάζων επί παρακειμένου τινός λό­
φου οχυρού και καταρρύτου τετειχισμένον στρατόπεδον καί καταλείπων
h αύτω δύναμιν ικανήν νά φέργ) τό ποθούμενον αποτέλεσμα, αποστε­
ρούσα τούς κατοίκους τής ’Αντιόχειας πάσης τροφής 81* επιτηδείων
καταδρομών καί διαοπαγών. Ταύτην Si την άπόφασιν α'ύτού έξετέ-
λεσε τάχιστα εν αρχή τού 9 6 9 , τειχίσας, εντός τριών ημερών κατά
Λέοντα τον Διάκονον, τόν περί ού b λόγος λόφον, πρώτος αυτός έπω-
μισάμενος λίθον καί τού έργου άρξάμενος ίνα έμψυχώσν) την προθυ­
μίαν τού στρατού. ’Αφού δε έπετελέσθη τό φρούριον, κατέλιπε μέν έν
αύτφ στρατόν άποχρώντα προς έκτέλεσιν τών προμελετηθέντων, άνέ-
θηκε S i την ηγεμονίαν τής άλλης κατά την Συρίαν δυνάμεως είς τόν
πατρίκιον καί στρατοπεδάρχην Πέτρον, άνδρα ρέκτην καί ρωμαλεώ-
τατον, εί καί ευνούχον οντα. Κ α ί τότε έπανέζευξε προς την βασιλεύ­
ουσαν μεγαλοπρεπώς ύπό τών κατοίκων ύποδεχθείς. Τω όντι δε δσα
προεΐδε συνέβησαν, εί καί οί στρατηγοί αυτού έπετάχυναν κατά τ ι την
παράδοσή διά τελευταίας επικαίρου έπιθέσειυς. Κ α τά μήνα νοέμβριον
τού 9 6 9 οί μέν κάτοικοι τής ’Αντιόχειας είχον περιέλθει είς αμηχα­
νίαν καί σπάνιν των αναγκαίων, h Si στρατοπεδάρχης Πέτρος πλη-
( ε ΛΛ. ILTOP. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. α \ ) 10
146 Ai δύο διαβόητοι πρεσβεία» του Λουιτπράνδου.

σιάσας μετά τής δυνάμεως, έξέπεμψεν είς κατασκοπήν τής πόλεωςτον

ταξίαρχον Μ ιχαήλ Βούρτζην. Ό Μ ιχαήλ Βούοτζης παρατηρήσας
το τείχος έπέστρεψεν εις το στρατόπεδον καί κατεσκεύασε κλίμακας
ανάλογους προς το ύψος των πύργων. Φορτώσας δέ ταύτας έπι φορτη­
γών ζώων καί παραλαβών λεγεώνα γενναιότατων στρατιωτών, έπλη-
σίασε περί ριέσας νύκτας προς την ’Αντιόχειαν καί έπιθείς τάς κλίμα­
κας εν πάστ) ησυχία, άνέβη δι* αυτών, εύρε τούς φύλακας καθεύδόν­
τας, έφόνευσεν αυτούς, εγένετο υύτυ.» κύριος τών τειχών, και καταβάς
εκ τών πύργων είς την πόλιν έβαλε πυρ είς τάς τέσσαρας αυτής γω­
νίας. Οί μωαμεθανοί τής Α ντιόχειας κατ’ άρχάς καταπλαγέντες συ-
νήλΟον μετ* ολίγον καί άπεφάσισαν νά άντισταθώσιν* άλλ* έπειδή πολλά
πρωί προέφθασε καί δ στρατοπεδάρχης ΙΙέτρος μεθ’ όλης τής δυνά­
μεως καί είςήλασεν είς το άστυ διά τών πυλών τάς όποιας ήνοιξαν
αύτω οί προκατασχόντες αύτάς περί τον Μ ιχαήλ Βούρτζην στρατιώ-
τα ι, οι κάτοικοι ενόησαν ότι πάσα άντίστασις άπεβαινε ματαία καί
παρεδόθησαν είς την διάκρισιν του νικητού. Τοιαύτη εγένετο ή τής πε­
ριφανούς καί μεγάλης ’Αντιόχειας άνάκτησις, ήν πληροφορηΟεί; ό βα*
σιλεύς έτέλεσε λαμπράν δοξολογίαν έν Κωνσταντινουπόλει.

Έ ν "'ώ μεταξύ τούτω ό βασιλεύς Νικηφόρος περιήλθε καί προς τούς

κοσμικούς καί τούς πνευρΛ&τικοΰς ηγεμόνας τής δυτικής Ευρώπης είς
σχέσεις πολυειδώς άξιομνημονεύτους. Το αύτοκρατορικόν τήςδύσεως α­
ξίωμα μετεβιβάσθη τότε άπο τής φραγκικής δυναστείας τών Καρολιδών,
είς τήν^γερμανικήν τών ΌΟώνων. Έ ν αρχή τού έτους 9 6 2 ό βασύλεύς
τής Γερμανίας ‘Όθων Α' έστέφθη έν ’Ρώμή ύπο τού τότε άρχιερέως
Ίωαννου 1Β ' αύτοκράτωρ Ρωμαίων, 1 6 2 περίπου έτη αφ* ής το πρώ­
τον ό Κάρολος ό μέγας έ'λαβε το αξίωμα τούτο παρά τού πάπα
Λέοντας τού Γ ' (σελ. 5 3 7 καί έπομ. τού τρίτου τόμου). Ό νέος αύ.
τοκράτωρ τή** Δύσειυς ήτο άνθρωπος ισχυρός, πολυμήχανος καί όλως
διάφορος τών χσθενών διαδόχων τού Καρόλου τού μεγάλου. Κ αί δεν
ήθελε μεν νά περιέλΟ^ είς ρήξιν προς τον αύτοκρατορα τής Ανατολής^
διότι πολύ άπείχεν ετι τού νά άοφαλίοτ; την κυριαρχίαν αύτού έν τή
άνω καί έν τή μέογ) ’Ιτα λία , αλλά συνέλαβε τον σκοπον τού νά προςοι-
κειωθή δι* ειρηνικών συμβάσεων την ύπο τών βασιλέων τής Κων­
σταντινουπόλεως κατεχομένην ετι κάτω ’Ιταλίαν. "Οθεν έσοφίσθη νά
ζητήσγ) ώς νύμφην έπί τφ υίφ αύτού την θυγατέρα τού ’Ρωμανού καί
 Αί δύο διαβόητοι πρεσβείαι του Λουΐτπράνδου. 147

τής Θεοφανούς, Θεοφανώ καί ταύτην καλουμένην, επί τή ελπίδι δτι

ο γάμος ούτος θέλει φέρει προίκα εις τον υίον του τήν Αβουλίαν και
την Καλαβρίαν. Τνα δέ διαπραγματευθή το συνοικεσιον τούτο εξα-
πέστειλεν έν έτει 9 6 8 εις Κωνσταντινούπολή ώς πγέσβυν τον επίσκο­
πον Κρεμόνης Λουιτπράνδον. Ή πρεσβεία τού Λουϊτπράνδου άπέβη
πολύκροτος, προ πάντων διά την σκανδαλιύδη έκθεσιν ην περί αυτής
συνέταξε, καί ήτις διεσώθη εις ημάς. Ό Λουϊτπράνδος ητο μεν εις
τών 7.ογιωτέρων άντρων τής δυτικής Ευρώπης κ α τ’ εκείνο τού χρονου,
ά7Λ’ ένταύτω ητο εις ύπερβολην κενόδοξος, έμπαθής καί ίδιοτελής
άνθρωπος. ’Αφού υπηρέτησε τον βασιλέα τής Ιτ α λ ία ς Βερεγγάριον Β ',
συγγενή μεν όντα έκ θηλυγονίας τών Καρολιδών, πολέμιον δε τού *Ό-
θωνος έπειτα περιύβρισε την ρ.νήρ.ην τού Βερεγγαρίου Β ' διότι
ούτος gW'Iv κατέλιπεν αύτφ ωφέλημα διά τής διαθήκης του, καί τόρα
ήρχ^ετο πάλιν εις Κωνσταντινούπολή νά πολεμήση τά συμφέροντα τού
υιού τού Βερεγγαρίου Β ' καί νά συνηγορήση ύπέρ τού αντιπάλου του
"Οθωνος Α '. Τούτο ήδη ητο φυσικώτατον νά παραγάγή δυςπιστίαν
κα τ’ αυτού παρά τω Νικηφόρφ* την Si δυςπιστίαν ταύτην αντί νά
έλαττώση ο Λουϊτπράνδος διά τής εύπρεπείας τών τρόπων αύτού, ηυ-
ξησεν απ’ εναντίας διά δυςτροπίας καί αύθαό'είας άφορήτου. Ούδέν
λοιπόν παράδοξον δτι ή αποστολή του άπέτυχε, καί δτι ή κυβέρνησις
τού Νικηφόρου παροργισθεΐσα έκράτησεν ως λαθρεμπορίαν πράγματά
τινα τά όποια ούτος άναγωρών ήθελε νά παραλαβή μεθ’ εαυτού ά τε-
7.ώνιστα, οπερ δεν κατέστησε βεβαίως τον επίσκοπον πολύ εύμενέστε-
ρον προς τούς ήμετέρους. Α λ λ ά ‘ τίνος πίστεως δύνανται νά ήναι άξιαι
έπειτα απο όλα ταύτα ή χλεύη καί ή υβρις άς επισωρεύει έν ταΐς
έκθέσεσιν αύτού κατά τε τού βασιλέως Νικηφόρου, τής κυβερνήσεως
καί τού έθνους αυτού, υποτιθεμένου δτι δύνανται ποτέ νά ήναι άξιαι
πίστεως ή υβρις καί ή χ7^εύη ; Δεν άρνούμεθα δτι έν τω βίω καί τη
πολιτείορ τού ανατολικού κράτους, δπω; διεμορφώθησαν δ ι’ ά7^λοκότου
τίνος κράσεως τών λειψάνων τού έλληνικού καί ρωμαϊκού κόσμου μετά
τού χριστιανισμού καί τών ασιανών δοξασιών καί έθίρ,ων, οί τύποι, άν
δεν έξηφάνιζον καθ’ ό7»οκ7*ηρίαν, έξευδετέρουν δρ.ως ώς επί τό π7.εΐστον
τήν ατομικήν δραστηριότητα. Οί δε τύποι ούτοι δεν ήδύναντο είμή
νά φανώσιν όπωςούν παράδοξοι εις τον άντιπρόςωπον έκεΐνον τού νεά-
ζοντος δυτικού πολιτισμού, τού όποιου κυριώτατον στοιχειον καί κε-
φαλαιιύδης αφετηρία ήτο έν παντί ή ατομική ενέργεια καί άνεξαρτη-
 14 8 Αΐ.δόο διαβόητοι πρεσβεία ι του ΛουΤτπράνδου.

σία. ΠροςΟέσωμ.εν elς ταύτα την ζηλοτυπίαν, την όποιαν ήτο φυσικόν
να αίσθανθώσιν ενώπιον της θαυμαστής εμπορικής καί βιομηχανικής
κινήσεως τού ανατολικού κράτους καί της ύπερβαλλούσης πολυτελείας
ήτις επεκράτει είς την αυλήν καί την βασιλεύουσαν, ανΟρονποι ερχό­
μενοι άπο χωρών, αί'τινες πολύ ά.πείχον νά απολαμβάνουν ετι τοιαύτα
πλεονεκτήματα. Μη λησμονήσωμεν παρεκτός τούτων τα θρησκευτικά
πάθη, τά ό ποια επίσκοπος Λατίνος δεν ήδύνατο εί,μή νά i f 7) κατά
της ανατολικής Εκκλησίας. Ά λ λ ’ όλα ταυτα δύνανται νά εζηγήσωοι
μ,έχρι τίνος, δεν δύνανται όμως ποτέ νά δικαιολογήσωσι τήν'μοχΟη-
ράν τού ανθρώπου τουτου κακοβουλίαν. Τούτο ομολογούσΐ|τινες των
νεωτερων ιστοριογράφων οίον ο Λεβώ καί ό Σλόσσερ. Ό τελευταίος
ούτος μάλιστα ψεγει διαρρήδην την πεφυσιωμένην τού Λουϊτπρανδου
οίησιν καί την αισχράν κολακείαν προς τον ‘ΌΟωνα καί τον υιόν του·
Λέγων δέ αυτόν προςφοριότερσν εις κωμωδίας παράστασιν η είς πρε­
σβείας διεξαγωγήν, επιφέρει ότι δι* ολα ταύτα ήτο εντελώς ανεπιτή­
δειος νά επιτυχή συμβιβασμόν τινα εύλογον μεταξύ των δύο επικρα­
τειών. "Αλλοι όμως, οίον ο Γ ίββ ω ν,-παρεδέχΟησαν κατά γράμ.μ,α τον
Αίβελλον τούτον εν γένει δε, επειδή τά πλεΐστα των όσα περιέχει
άνταπεκρίνοντο εις τά αισθήματα καί τά φρονήματα τής τότε δυτι­
κής κοινωνίας, ή έκθεσις τού Λουϊτπράνδου συνετέλεσε τά μέγιστα είς
τό νά αύξηση τάς καθ’ ήμ,ών προλήψεις τής δύσεως, είς το νάαορυ-
φώση τά μ,εταξυ των δύο κόσμων πάθη καί είς τό νά προπαρασκευάσω
τό ρ,έγα κίνημ,α των σταυροφοριών. Τούτου ενεκεν ανάγκη νά ένδιατρι-
ψωμ,εν περί την λεπτομερεστέραν τού γεγονότος.τούτου έκθεσιν, τόσω
μ.άλλον όσω θέλομεν λάβει εντεύθεν άφορμ.ήν νά παραστήσωμεν είς
τούς άναγνώστας ήμ,ών πολλάς των έΟιμ,οταξιών τής εν Κωνσταντινου-
πόλει αύλής. *
Καθ’ ά προείπομεν δ Λουϊτπράνδος δεν ήλθε τότε πρώτον είς την
Κιυνσταντινούπολιν, είχεν ελΟει καί προ εϊκοσιν ενιαυτών, τ φ 9 4 8 , εις
ά,λλας όλως διόλου περιστάσεις. Έβασίλευε τότε τής Κωνσταντινου­
πόλεως δ Κωνσταντίνος δ Πορφυρογέννητος, τού δποίου δ υιός 'Ρ ω ­
μανός είχε μνηστευΟή, ώς προείπομεν, την αδελφήν τού βασιλέως τή ς,
Ιτ α λ ία ς ΛοΟαρίου ΒέρΟαν. Ό Κωνσταντίνος πληροφορηθείς ότι δ Βε-
ρεγγάριο; B r γενόμενος παντοδύναμος έν Λομβαρδία, δεν κατέλιπεν
είς τόν ΛοΟάριον είμή τό όνομ.α τής βασιλείας, τό όποιον ήτοιμάζ£τ0
και αύτό νά σφετερισθγ, έγραψε προς τόν ισχυρόν εκείνον δυνάστην
 At δύο διαβόητοι πρεσβεία ι του Λουιτπράνδου. 149

διαβεβαιών αύτδν περί της φιλίας του καί συνιστώ*/ αύτώ τον νεαρόν
βασιλέα. Ό ό'ε εξαπεστειλε την άπάντησιν αυτού διά του γραμμα-
τέως τοο Λουιτπράνδου, νεωτάτου τότε όντος, καί του οποίου ή οι­
κογένεια ανέλαβε προθύμως νά έπαρκέση εις όλα τα εζοό'α της απο­
στολής τχύτης, ?νχ παρκσ/ r j αύτω τό πλεονέκτημα του νά έκμ,άθγ;
την ελληνικήν γλώσσαν. Ό Λουϊτπράνδος άναχο>ρήσας έκ ΙΙα υίχς με-
τεβη κατά αύγουστον του 9 4 8 εις Ένετίαν, οπού εύρεν'ενα εκ το>y
επίσημων αύλικών του βασιλέως έπανερχόμενον εκ τίνος αποστολής,
ην ειχεν έπιτραπη εις Ισπανίαν καί Σαξωνίαν, καί συνεπαγόμενον
τούς τε πρέσβεις του καλίφου της Ισπανίας, καί Λουϊτφρέδον τον πρέσ-
βυν του βασιλέως "Οθωνος. Έκπλεύσαντες δέ έκειθεν ολοι όμού, εφθα-
σαν εις Κωνστχν-ινούπολιν τή 1 5 σεπτεμβρίου. Ό αυτοκράτωρ ε’δέ-
χθητούς πρέσβεις έν τω μεγάλω τρικλίνω της Μχγναύρας, τό όποιον
έκοσμείτο υπό δένδρου έξ ορειχάλκου επίχρυσου κατεσκευασμένου, καί
φέροντος επί των κλάδων αυτού διάφορα έκστόύ αυτού μετάλλου π τη ­
νά. Τό δένδρον τούτο είχε.- κατασκευασθή επί Θεοφίλου· όλόχουσον
(σε).. 6 8 3 του τρίτου τόμου), άλλ* άφ* ης ό Μ ιχαήλ Γ ', ινα έπαρ-
κέσα, εις τάς άσωτίας του, χωνεύσας τό καλλιτέχνημα εκείνο μ.ετε-
ποίησε τό μέταλλο*/ εις νόμισμα, δεν κατεσκευασθη πλέον, ώς φαίνεται,
έκ χρυσού καθαρού, άλλ1 εξ επίχρυσου ορειχάλκου. Ό αυτοκράτωρ έκά-
θητο έπι μεγάλου χρυσόν θρόνου, του καλούμενου Σολομιοντείου κε-
κοσμημένου δέ υπό δύο επίχρυσων λεόντων. Καθ' ην στιγμήν ό Λ ουϊτ-
πράνό'ος, ύποβασταζόμενος ύπό δύο ευνούχων, ένεφανίσθη ενιυπιον του
βασιλέως, πάντα τά πτηνά τού δένδρου ήρχισαν νά κελαδώσιν, οί δε
έν τω Ορόνω λέοντες νά βρυχώνται. Ό πρέσβυς, όςτις είχε προειδο­
ποιηθώ περί τούτου, ούδεμίαν εδειξεν, ώς βέβαιοι, απορίαν ουδέ φόβον
άλλ’ οτε προςκυνήσας τρις τον βασιλέα κατα τό έθος, ύψωσε ση,ύς οφ­
θαλμούς, έόεπλαγη ούκ ολίγον ιίώ ν τον θρόνον ανασυρθέντα δ ι' αφα­
νούς τίνος μηχανισμού μέχρι τής οροφή:, τον δ* επ’ αύτού καθήμενον
αύτοκράτορα περιβεβλημένον έτερον ιματισμόν. Ή άπόστασις, λέγει,
καί τό έθος αυτό δεν έπέτρεπον τω αύτοκράτορι νά τω άποτείντρ
κατ' ευθείαν τόν λόγον τον ήρώτησε δέ ό λογοθέτη:, πώς έχει ό Β ε -
ρεγγάριος, με θ’ ο άπήλθεν ό πρέσβυς εις τό ’ίδιον καταλυμα. Σημειω­
τέο*/ όμως ότι ένψ τ κ περί τού κελαδήματος τυύν πτηνών άναφέρον-
ται επί τής υποδοχής τών πρέσβεων εν τω ιέ κεφαλαίερ τού δευτέ­
ρου βιβλίου τής Βασιλείου τάξεως, τό όποιον περιγράφει πώς έγίνετό
 150 At δύο διαβόητοι πρεσββΓαι του Λουϊτπράνδου.

η τελετή αυτή, περί της άνυψώσεως του θρόνου μέχρι της οροφής ούτε
εν τω κεφαλαίω τούτω, ούτε αλλαχού που των τότε γραφέντων εύρο-
μέν Tt λεγόμενον.
Ό Λουϊτπράνδος διηγείται ότι δ Β:ρεγγάριος, δςτις ήτο σφοδρά
φιλάργυρος, ούδεμίαν είχε λάβει πρόνοιαν περί των δώρων τά όποια,
κατά τό έ'θος, έπρεπε νά προςφερθώσιν εις τον αύτοκράτορα* όθεν δ πρέσ-
βυς ήναγκάσθη νά προςφέργ) ώς εκ μέρους του κυρίου του, τά δώρα
όσα ό πενθερός του, πλουσιώτατος ών, τω είχε δώσει ϊνα προςαγάγη
τω βασιλεΐ εν ίδίω όνόματι. ΤΗσαν Si τά δώρα ταύτα όπλα έπιτη-
δείως έξειργασμένα, δύο άργυροι και επίχρυσοι κύλικες, καί τέσσαρες
ευνούχοι, ών η γαλλική πόλις τού Βεροδούνου πολλήν μετήρ^ετο τότε
εμπορίαν μετά της Ισπανίας. Τό τελευταίου τούτο δώρονήρεσε πλειό-
τερον των άλλων. Ό πατήρ τού Λουϊτπράνό'ου, όςτις είχεν άλλοτε
ενλθει ώςαύτως ως πρέσβυς εις Κωνσταντινούπολιν, εϊγε διακριθή Si*
ίτι τιμιωτέρας προςφοράς* διότι προςβληθείς καΟ* οδόν πλησίον τής
Θεσσαλονίκης υπό Σλαύων στασιαστών, καί κατατροπώσας αυτούς,
προςήνεγκε τούς αιχμάλωτευΟέντας αύτών αρχηγούς τω βασιλεϊ 'Ρ ω -
μανω Α ', όςτις έπεδείξ'/το τούτου έ'νεκεν ίδιάζουσαν προς'τον άνδρα
εύμίνειαν. 'Α λλά την υποδοχήν τού πατρός τού Λουϊτπράνδου ει^ε
ταράξει κωμικόν τι περιστατικόν. Μεταξύ των δώρων τά όποια εστελλεν
εις τον ‘Ρωμανόν ό πατήρ τού Λοθαρίου Ούγων, ήσαν καί δύο κύνες,
όποιοι ουδέποτε έφάνησαν εν τή ανατολή· τά δε ζωα ταύτα, είς τά
όποια ως φαίνεται ό ιματισμός τού αύτοκοάτορος ε’προξένησε παράδο­
ξον έντύπωσιν, ώρμησαν κ α τ’ αυτού, καί μετά πολλού κό που κατωρ-
θώθη νά άναχαιτισθώσι.
Μετά τήν πρώτην επίσημον ενώπιον τού αύτοκράτορος παοάστασιν
τών πρέσβειον, καθ’ ήν συνήθως ούδείς έγίνετο λόγος περί ύποθέσεων,
ό αύτοκράτωρ έκάλει αυτούς είς ιδιαιτέρας συνεντεύξεις, συνωμίλει
μετ' αύτών περί τού αντικειμένου τής αποστολής των, συνεστιάτο
ρ.ετ* αύτών καί προςέφερε δώρα είς αύτούς τε καί τού; περί αύτούς.
Τα ύτα πάντα έγένοντο καί ώς προς τον Λουιτπράνδον, όςτις προς
τοϊς άλλοις παρευρέθη είς διαφόρους επισήμους τελετάς, αί'τινες συνέ­
πεσε νά πανηγυρισθώσι κατά τήν ε’ν Κωνσταντινουπόλει διατριβήν
του. Μία τούτων ήτο τό μένα γεύμα τό όποιον έδίδετο ύπό τού αύ-
τοκράτορος κατά τήν γενέθλιον τού Χριστού ημέραν είς τό έξάερον
τών ιθ' ακκουβήτων, ήτοι είς τήν αίθουσαν τών ιθ* τραπεζών. Τό
 AI δύο διαβόητοι πρεσβείαt του Λουΐ'τπράνδου. 151

γεύμα τούτο ήτο το πρώτον των 1 2 μεγάλων γευμάτων τα όποια 6

αύτοκράτωρ έ'διδε καθ’ εκάστην τών άπο της τού Χριστού γεννήσεως
12 ημερών, και είς έκαστον των ottoIojν εκαλούντο περί τούς διακοσίους
πεντήκοντα άντρας έκ των άνωτέρων αύλικών, πολιτικών, στρατιω τι­
κών και εκκλησιαστικών αξιοκρατικών* πλήν τούτων δέ και 1 2 πένη-
τες, καί εκ διαλειμμάτων οί παρευρισκόμενοι εν Κωνσταντινου-
πόλει ξένοι πρέσβεις, Τά γεύματα ταύτα, τών οποίων το τυπικόν
περιγράφεται λεπτομερέστατα εν τω νβ' κεφαλαίω τού δευτέρου βιβλίου
καί έν τοΐς κεφαλαίοις οε’ καί πγ* τού πρώτου βιβλίου της Βασιλείου
τάξε ως,' διέφερον εις πολλά τών άλλων αύτοκρατορικών γευμάτο;ν.
Ένώ συνήθως οι έστιώμενοι εκάθηντο ώς ήμεΐς περί την τράπεζαν,
κατά τάς επισήμους έκείνας ημέρας καί άλλας τίνάς ετι άνεκλίνοντο
κατά το άρχαΐον έθος. Κ αί αυτοί οί καλούρ.ενοι εις την ιδιαιτέραν
καί τιΐΛίοιτάτην τού βασιλέως τράπεζαν, οΐτινες ήσαν συνήθως αν οχι
πάντοτε, 12 εις τύπον τής άποστολικής ό'οιδεκάδος, έν οίς καί οι ξέ­
νοι πρέσβεις, ώνομάζοντο δέ άπαντες Ιδίως φίλοι τού βασιλέως, τοιαύ-
την τινά άνχκεκλιμένην θέσιν έλάμβανον παρ’ αύτφ. Ένω εις τά άλλα
γεύματα τά σκεύη τής τραπεζής ήσαν αργυρά, επί τού προκειμένου
τά σκεύη ήσαν όλόγρυσα. Έ ν γένει δέ τοσαύτη ήτο ή πολυτέλεια καί
ή μεγαλοπρέπεια τών γευμάτων τούτων, ώςτε ταύτα κατετάσσοντο
μεταξύ τών λαμπρότέρων πανηγύρεων τού κράτους. Κ α ί οσάκις συνέ-
πιπτον Α'ημόσιαι συμ.φοραί, τά γεύμ,ατα ταύτα δεν έγίνοντο, ή δέ δ α ­
πάνη ή δ ι’ αυτά ποοςδιο^ρισμένη έδίδετο εις τούς πτο>χούς, όπως συ­
νέβη λ. χ . έν ετει 31 τής τού ’Ιουστινιανού βασιλείας δτε σεισμών γε-
νομένων φοβερών, καί συμφορών έκ τούτων δεινοτάτων, «λυπούμ,ενος ο
βασιλεύς, λέγει ό Κεδρηνος, τά έξ ενθους κλητόρια τού δωδεκαημέρου
ούκ έποίησεν, αλλά τάς εξόδους αυτών δέδωκε τοίς πτο>χοΐς .» Εις
έν λοιπον τών γευμάτων τούτο^ν τού έτους 9 4 8 , πιθανιύτατα εις το
πρώτον, έκλήθη ό Λουϊτπράνδος* καί ύμ ίλών περί αυτού διηγ είτα ι
πολλά αλλόκοτα, προς τοΐς άλλοις Si το εξής. Περί τά τέλ η, λέγει,
τού γεύματος οι καρποί προςήγοντο εντός τριών γρυσών δοχείων, τά
όποια ήσαν τοσούτον βαρέα, ώςτε έκομίζοντο επί άμαξίου διά πορφύ­
ρας κεκαλυμ,μένου. Διά νά τά παραθέσιυσι δέ εις την τράπεζαν κα τε-
βίβαζον απο τής οροφής σχοινιά επίχρυσα, έχοντα εις τάς άκρας* κρί­
κους χρυσούς, δι* ών προςαρτωμένιυν εις τάς λαβάς τών αγγείων, άνε-
σύροντο ταύτα διά μηχανήματος τίνος επί τής οροφής ύπαρχοντος
152 Λ! δϋ3 διαβόητοι πρεσβείαι του ΛουΊτπράνδου.

μέχρι του ύψους τής τραπέζης, και τότε τέσσαρες* άνθρωποι, συνωθούν-
τες το κολοσσιαίον τούτο κατασκεύασμα, τδ έναπέθετον επ' αυτής.
Ό άπεσταλμ,ενος του Βερεγγαρίου προςεκλήθη ώςαύτως νά παοευ-
pt09) εις την διανομήν των φιλοτιμημ.άτων προς τούς εν άξιώμασι, το
σάββατον τών Βαιων. Μακρά τράπεζα έχουσα μ.ήκος 15 ποδ'ών και
πλάτος 6 , ήτο, λέγει 6 Λουϊτπράνδ'ος, έντε7.ώς κεκαλυμμένη ύπό θη­
κών, ών εκάστη ενφερεν έπισεσημειωμένον τό τε χρηματικόν ποσδν τδ
δποιον περιείχε, και τδν δημόσιον λειτουργόν SC ον ήτο προς^ιωρισ-
μενη. Ό βασιλεύς άστατο εις την άκραν τής τραπέζης* εις Si των αύ-
λικών έκάλει ένα κατόπιν τού άλλου τού: μ.έλλοντας λαμβάνειν τάς
δωρεάς. Πρώτος έκλήθη δ κουροπαλάτης, εις ον δεν ένεχείρισαν, άλλΙ
έφόρτωσαν επί τών ώμων αυτού τδ μέγα χρηματικόν ποσδν τδ Si9
αύτδν ώρισμ,ένον, προςέτι Si καί τέσσαρα σκαραμάγγια, ήτοι επενδ'ύ-
τας μακρούς τούς οποίους οί στρατιωτικοί έ'φερον όταν ενβρεχε. Μετά
τούτον προςήλθεν δ μέγας δομ.έστικος καί δ αρχηγός τού στόλου, λα-
βόντες, ώς ίσοι την αξίαν, τδ αύτδ άμφότεροι ποσδν, τδ δποΐον ήτο
τηλικούτον, ό^ςτε μετά κόπου ήδυνήθησαν νά τδ άνασηκώσωσι. Κ α ­
τόπιν παρέστησαν 2 4 μάγιστροι, ών έκαστος ενλαβεν άνά 2 4 λίτρας
χρυσίου, ήτοι 2 6 ,0 0 0 περίπου δραχμών καί δύο σκαραμ-άγγια. Έ ­
πειτα οί πατρίκιοι, λαβόντες έκαστος 2 λίτρας χρυσίου καί έν σκαρα-
μάγγιον καί μετά τούτους οί σπαθάριοι, οί κα νδιίά τοι καί άλλοι
πολλοί τών έν άξιώμασι. Παρατηρούμεν δτι τδ κεφάλαιον λ α 'τού πρώ­
του βιβλίου τής Βασιλείου τάξεως τδ διαλαμβάνον «δσα δει παρα-
φυλάττειν τη παραμ.ονή τής βαϊοφόρου» καί λέγον δτι οί εν άξιώμα-
σιν ειςερχόμενοι στιχηδόν εις τδν ναόν λαμβάνουσιν έκ χειρδς τού
βασιλέως άνά βαιου ενός καί προςετι άνά ενός άργυρού σταυρού οι μέν
μεγάλου οί Si μικρού, ούδέν επιφέρει περί χρηματικών δωρεών άλλά
έκ τούτου δεν εξάγεται δτι αί χρημ.ατικαί διανομ,αί περί ών δμ.ιλει
δ Λουΐτπράνδος δεν έγένοντο* εξάγεται μόνον δτι άλλοτε εις άλλας
ημέρας κατεσπαταλώντο ουτω τά δημόσια χρήματα καί πολλάκις
μάλιστα τού ενιαυτού, ώς καταφαίνεται έκ τού νγ κεφαλαίου τού
δευτέρου βιβλίου τής Βασιλείου τάξεως. Ταύτην δέ την κατάχρησιν
ήθέλησε πρδς τοΐς άλλοις νά περιστείλη δ Νικηφόρος, καθ' ά προει-
πομ.εν. Μη παραλείψωμεν ώςαύτως νά σημειώσωμεν δτι οί κατακτή-
σαντες βραδύτερον την Κωνσταντινούπολή δθωμανοί, οίτινες εμιμήθη-
σαν πλειστα δσα τής τε διοικήσεως καί τής αύλικής έθιμοταξίας τών
 At δύο διαβόητοι πρεσβεΓαι τον) Λουϊτπράνδου. 153

προκατόχων, έτήρησαν επί μακρον χρόνον και το έθος νά καλώσι τούς

ζένους πρέσβεις εις την τελετήν της πληρωμής των Γενιτσάρων, έπι^εΐ-
ξεως χάριν των θησαυρών τού κράτους.
Κ αι ταύτα μεν περί της πριυτης πρεσβιίας τού Λουϊτπράν^οι· καθ*
ην, έπειδ'ή ο,τε Βερεγγάριος και 6 Κωνσταντίνο; δ Πορφυρογέννητος
είχον άμοιβαίον συμφέρον νά οικονομήσωσιν άλλήλους, τά πράγματα
δ'ιεξήχθησαν δμαλώς. Ά λλ* εις την Δευτέραν πρεσβείαν ητις έγένετο
ακριβώς μετά είκοσιν έτη, τω 9 6 8 , πολλαϊ ύπήρξαν ώς ήξεύρομεν
' ή ίη αί άφορμαί ίυςαρεσκείας καί ίυςπιστίας έκ μέρους τού Νικηφό­
ρου* εκ τούτου Si αί σχέσεις άπέβησαν ίύςκολοι, τόσω μά7Λον δσω
ένω δ νΟθων ήθελε δ'ιά τού συνοικεσίου τδ δποιον έπρότεινε νά προς-
λάβη ώς προίκα την κάτω Ιτ α λ ία ν , δ Νικηφόρο; τάνάπαλιν έπέμενεν
εις τδ νά άνακτήσν) την μέσην καί την άνω, εχων εις τούτο συνεργδν
τον υίον του Βερεγγαρίου B r Ά ία λ β έρτον , δςτις μετά τδν πρδ μι­
κρού συμβάντα θάνατον τού πατρός του είχε καταφύγει εις Κων­
σταντινούπολή.
Ό Λουϊτπράν^ος εφθασεν εις Κωνσταντινούπολή τή f\ Ιουνίου, καί
κατέλυσεν εντός τού προςίιορισθέντος SC αύτδν οικήματος, τδ δποιον
ονομάζει μέν παλάτιον, περιγράφει Si ώς φυλακήν, προςτιθέμενος δτι
δ έπιτραπείς τά τής καθημερινής αυτού συντήρησε ως οικονόμος ετρε-
φεν αύτδν κάκιστα. Μετά 5υο Si ημέρας ώό'ηγήθη ενώπιον τού αδελ­
φού τού αύτοκράτορος, Αέοντος τού κουροπαλάτου καί λογοθέτου,
όπου προέκυψεν έκ πρώτης αφετηρίας συζήτησις, έξ ής κακή προοιωνί-
σθη ή έκβασις τής αποστολής. Ό Λ έω ν ίέν ήθελε νά άποκαλέσν) τδν
Όθωνα β α σύ εα , £ηλαδνή όπως ήθέλομεν είπεί σήμερον αντοκράζορα ,
άλλα ώνόμαζεν αύτδν απλώς ρήγα ήτοι προςηγόρευε βασιλέα κατά
τήν σημερινήν τής λέξ ως ταύτης παρ’ ήμίν σημασίαν. Κ α ί έπειό'ή δ
πρέσβυς επέμενε νά ^ιατηρήση τδ αύτοκρατορικδν όνομα τού κυρίου
του, δ Λέων τον είπεν οτι ηλθεν εις Κωνσταντινούπολιν ούχί ειρήνης,
αλλα φιλονεικιας χάριν, μεθ* δ αναστάς ώργισμένος, έ$έχθη τάς έπι-
στολάς τού "Οθωνος ούχί αύτδς αμέσως, άλλα S ιά ίιερμηνέως.
Την επιούσαν 7 Ιουνίου, ητις συνέπεσε κατά τδ έτος εκείνο νά ήναι
ή εορτή τής Πεντηκοστής, προςήχθη δ Λουϊτπράν^ος εις τά ανάκτορα
ένοίπιον τού Νικηφόρου. Κ α ί ενταύθα περιελθών τής έκθέσεώς του επι­
χειρεί τήν άκόλουθον τού βασιλέως γελοιογραφίαν. Ό Νικηφόρος είναι,
^ γ ε ι , άνθρωπος δπωςούν τερατώδης, πυγμαίος, εχων κεφαλήν μεγά-
 154 AI δύο διαβόητοι πρεσβεΐαι του Λουϊτπράνδου.

λην, οφθαλμούς Si ‘ίσους κατά την σμικρότητα του άσπάλακος* γέ-

νειον βραχύ. πλατύ, πυκνόν καί άη#ώς μιξοπόλιον μέτωπον στενό-
τατον, κόμην μακράν καί ό'ασειαν. Είναι αίθίοψ την χροιάν, ώςτε ό'έν
ηθελον νά τον απαντήσω περί μέσας νύκτας* καί ένω είναι προγά-
στο^ρ, έχει τούς γλουτούς ισχνούς, τούς μηρούς μικρότατους, τάς κνη-
μας βραχείας, καί τούς πό^ας μικρούς. Ό βύσσινος μανδύας ύν φορεΐ
είναι τετριμμένος καί ό'υςοκΤης. Έ π ί πασιν είναι θρασύς την γλώσσαν,
άλώπηξ την ^tavotav, Ό ίυσσεύς την επιορκίαν καί τό ψεύό'ος. Ε ν ­
τούτοις την εικόνα τού Νικηφόρου κατέλιπεν ημΐν καί έτερος αύτό-
πτης χρονογράφος, b Λέων' b Διάκονος, οςτις γράψας πολύ μετά τον
θάνατον τού βασιλέως τούτου, ενω ηρχον έν Κωνσταντινουπόλει άν­
τρες ό'υςμενώς προς την μνημην αυτού ^ιακείμενοι, ό'έν ίύναται νά
λογισθη ώς κολακεύσας αυτόν. Είό'ομεν ό'έ έκ της είκόνος ταύτης (σελ.
1 2 7 καί 1 4 4 τού παρ. τόμου) δτι b βασιλεύς ό'έν ητο μεν πολλά ευει­
δής άνθρωπος, είχεν όμως σώμα αθλητικόν, καί ήθος άκατάπληκτον
-καί εύγενές, προξένων έν γένει -σεβαστήν καί ούχί γελοίαν εις τούς
παρισταμένους έντύπιοσιν. ’Αλλά καί αν ύποτεθη ότι είχε κατά τι
τό σώμα άσύμμετρον, ί πώς ητο ό'υνατόν πρέσβυς σπουό'αιος εις τούτο
καί μόνον νά άποβλέψη τό έ>άττωμα, ότε κατά πρώτον ενβλεπε τον
άνό'ρα εκείνον, τον ύ'ιαγαγόντα τον βίον άπαντα έν τοΐς πεό'ίοις της
μάχης, καί τοσαύτα περιφανή κατά τών μο)αμεθανών στήσαντα τρό­
π α ια ; "Ωςτε η κακοβουλία του γίνεται πρόδηλος έξ άρχης, καί εξακο­
λουθεί καταφαινομένη έν όλη σχεό'όν τη συνεχεία τού λόγου του. Έ ξ
εύωνύμων τού Νικηφόρου, επιφέρει, ούχί ομυ>ς εις ‘ίοην προς αυτόν
θέσιν, αλλά κατωτέρω έκάθηντο ό'ύο μικροί αύτοκράτορες (ό Βασίλειος
καί ό Κωνσταντίνος, τά τέκνα τού 'Ρωμανού καί της Θεοφανούς) πρώην
μέν ό'εσπόται αυτού, νυν ό'έ ύπηκοόι. Μετά την προειςαγωγικην ταύ-
την περιγραφήν ο Λουιτποών(ϊος παρατίθησι την μεταξύ τού βασιλέως
καί αυτού δμ,ιλίαν. Πριν η προχωρησωμεν, παρατηρούμεν ότι ώς προς
τον ποέσβυν τούτον ύ'έν έτηρηθη τό σύνηθες τυπικόν, τό όποιον είό'ομεν
έφαρμοσθέν καί εί; αυτόν τον Λουί*τπράν<δον ε’πί της πρώτης αυτού
πρεσβείας. Δεν ε'γένετο ό'ηλαό'η επίσημος αυτού ό'εξίωσις καί μετά
ταύτα περί ύποθέσεων συνέντευξις. άλλ’ έκληθη αμέσως εις την
συνέντέυξιν ταύτην, καθ’ ην ό Νικηφόρος λαβών τον λόγον ώμίλη-
σεν ώς έξης.
. α Έπρεπε καί ηθέλομεν τφόντι νά σε ύπο^εχθώμεν εύμενώς καί με-

\V
 Αί δύο διαβόητοι ποεσβειαι του Λ'ουϊτπράνδου. 155

γαλοπρεπώς, αλλά δέν έπέτρεψε τούτο η ασέβεια του κυρίου σου,

δςτις κατέλαβε μέν την 'Ρώμην έχθρικώς, κατεύίωξε δε μέχρι θανά­
του τον Βεοεγγάριον καί τον Ά ύ α λ βερτον και αφού εφονευσεν η ετυ-
φλωσεν, η εξ<ύρισε πολλούς ‘Ροψ.αίους, άπεπειράθη επί τέλους νά ύπο-
δουλώση καί αύτάς τού ήμετέρου κράτους τας πόλεις διά φονου καί
πυράς. Ε π ε ιδ ή δέ άπετυχε τού αδίκου τούτου σκοπού, ιδού σήμερον
αποστέλλει πρός ημάς επί προσχη{Λατι ειρήνης, ώς εί κατάσκοπον, σέ
τον ύπαγορεύσαντα καί παρορμήσαντα την κακοβουλίαν του.))
Είς ταύτα δ Λουϊτπράνδος βέβαιοι δτι άπήντησε διά των ακολού­
θων ορθών ρ.έν ώς επί το πολύ, άλλ’ ούχί κοσμίο)ς έκτεθεισών παρατη­
ρήσεων. Είναι αληθές δτι καί οί προ μικρού άποδοθέντες εις τον αύτο-
κράτορα λόγοι άποπνέουσιν ύπερβάλλουσαν τινα κατά τού νΟθωνος
πικρίαν. ’Αλλά παρεκτός τού δτι δ αύτοκράτωο ηδύνατο νά δμιλήση
αύστηοότερον τού πρέσβεως, νομίζομεν έν γένει οτι δ Λουϊτπράνδος δεν
έξέθηκε κατά λεξιν τούς γενομένους-διαλόγους, αλλά διεσκεύασεν αυ­
τούς κατά τά ϊδια πάθη καί συμφέροντα. Όπωςδήποτε ιδού πώς λέγει
οτι άπηντησεν εις τά,προειρημένα.— Ό κύριός μου δεν άπηλθε κατά
της 'Ρώμης διά της βία ; καί τυραννικώς, άλλ* άπήλλαξεν αυτήν τυ­
ράννου, ή μάλλον τυράννων. Μήπως δεν έδέσποζον αυτής θηλυδρίαι,
το δέ δεινότερον καί αίσχιστον, πόρναι; "Υπνωττε τότε νομ.ίζω ή
ίσ/ύς σου καί ή ισχύς των προκατόχων σου, ο'ιτινες ονόματι μέν ούχί
δε καί πράγματι εκαλούντο 'Ρω μαίοι αύτοκράτορες. Έ ά ν ήσαν Ισχυ­
ροί, εάν ήσαν αύτοκράτορες --'Ρω μαίων, δ ια τί έγκατέλιπον την πόλιν
εις πορνών χεΐρας-; Μήπως καί τών άγιωτάτων παπών άλλοι μέν δεν
έξωρίσθησαν, άλλοι δε δεν κατεπιέσθησανπαρά σου; Μήπως δ Ά δ α λ -
βέρτος δεν επερ.ψεν ύβριστικάς έπιστολάς προς 'Ρωμανόν καί Κ ω ν­
σταντίνον τούς προκατόχους σου αύτοκράτορας; μήπως δεν ε’σύλησε
τάς εκκλησίας τών άγιωτάτων άποστόλων; Τις εκ τών αύτοκρατόρων
υμών θείω ζήλο) κινούμενος έφρόντισε νά τιμωρήσγ, την τοιαύτην ασέ­
βειαν, καί νά ανόρθωση έν τώ ιδίω αυτής κράτει την εκκλησίαν; Υ ­
μείς ήμελήσατε ταύτα πάντα, ούχί δέ δ κύριός μου, δςτις έκ περάτων
γης προκύψας καί είς 'Ρώμην έλθών, άνέτρεψε μέν τούς ασεβείς, άπέ-
δωκε δέ είς τούς τοποτηρητάς τών άγιων άποστόλων πάσαν δύναρ.ιν
καί τιμήν. Μεθ* ο τωόντι τούς καθ’ εαυτού καί τού άποστολικού πα-
τρός στάσιάσαντας, τούς ίεροσύλους παραβιαστάς τών όρκων, τούς
βασανίσαντας καί ληστεύσαντας τούς άποστολικούς πατέρας, εθανά-
 L

156 Ai δύο διαβόητοι πρεσοεΐαι του Λουϊτπρανδόυ.

τωσε διαφοροτρόπως καί εζολρισεν, επόμενος είς τά δόγματα των ’Ρ ω ­

μαίων αύτοκρατόρων Ιουστινιανού, Ουαλεντινιανού, Θεοδοσίου καί άλ­
λων. Ά λ λ ’ εάν δεν έπραττε τούτο ήθελε λογισΟή ασεβής, άδικος, ώμος,
τύραννος. Είναι δέ πασίγνωστου οτι ό Βερεγγάριος καί ο Άδ'αλβέρ-
τος, διά τής συνέργειας των οπλών του, παρέλαβον έκ των χειρών αύ-
τού το χρυσούν σκήπτρου τού ’Ιταλικού βασιλείου, υποσχόμενοι ενόρ­
κως πίστιν επί παρουσία τών δούλων σου. των ετι σωζορ.ένων καί εν
τή πόλει ταύτη ζώντων. Ά λ λ / επειδή είςηγήσει τού δ'ιαβόλ»ου έπι-
βούλως παρεβίασαν τον ορκον εκείνον, δικαίως άπεστέρησεν αυτούς
τής βασιλείας, ώς λειποτάκτας καί καθ’ εαυτού άποστάτας, ώ ; ήθελ,ες
πρώξει καί σύ προς υπηκόους άποστατήσαντας.
Τα ύτα όμως, είπεν ο αύτοκράτωρ. δεν συνορ.ο/ογεΐ δ αξιωματικός
ούτος τού Άδαλβέρτου.
Έ ά ν άλλνα λέγη ούτος, άπήντησεν ο Λουϊτπράνδος, είς τών περί εμέ
αξιωματικών θέλει αποδείξει αύριον, τή άδεια σου, διά μονομαχίας
δτι το πράγμα έχει δπως εγώ άποφαίνομαι.
νΕστω , ύπέλαβεν δ Νικηφόρος, οτι δικαίως ε”πραξε ταύτα, ώς λέ­
γεις. Ά λ λ α ίδ ια τ ί προςέβαλε διά πολέμου καί π-»ρος τά μεθόρια τού
ήμετέρου κράτους, ένφ είμεΟα φίλοι, καί διενοούμεθα νά συνομολνογή-
σωμ,εν δΥ άγγιστείας συμμαγίαν άδιάρρηκτον ;
Ενταύθα h Λουϊτπράνδος παοετήρησε. Την χώραν ναύτην, ήν λέ­
γεις άνήκουσαν είς το κράτος σου, ή καταγωγή τών κατοίκων αυτής
καί ή γλώσσα άποφαίνονται άνήκουσαν είς τό Ιταλικόν βασίλειον.
Κ α ίά φ ού διά διαφόρων λόγων έπεχείρησε νά απόδειξη τον ισχυρισμόν
τούτον, έπέφερεν. Έ ν τούτοις δ κύριός ρου μέ επεμψε προς σέ,ίνα,έάν
Οέλης νά δ'ώσης σύζυγον τήν θυγατέρα τού αύτοκράτορος 'Ρωμανού
καί της αύτοκρατορίσσης Θεοφανούς, είς τον υιόν τού αύτοκράτορος
αύγούστου Όθωνος καί κυρίου μου, βεβακύσης τούτο ενόρκως προς
εμέ, καί εγώ πάλιν βεβαιώσω ενόρκως οσα είς άμ,οιβήν τής χάοιτος
ταύτης δ κύριός μου θέλει πράξει καί τηρήσει προς σέ. Ά λ λ α καί κάλ-
λιστον ήδη άρραβώνα φιλαας προςέφερεν ό κύριός μου τή σή αδελφό-
τ η τ ι, πάσαν τήν ύπ* αυτόν τεταγμένην Άπουλάαν.
Ή δεύτερα ώρα, ύτέλ^αβε τότε ο Νικηφόρος, παρήλ^Οεν ηδη, ωςτε
άνάγκη νά τελέσωμεν τήν προέλνευσιν άλλνΟ τε δε Οελομεν απαντήσει
είς τά ^ηθέντα.
Προέλευσις έλέγετο ή σήμερον παρ’ ήμϊν λεγομένη τελετή καί πα-

- V
 At δύο διαβόητοι πρεσβείαι του Λουϊτπράνδου. 157

ράταζις· η δε προέλευσις της Πεντηκοστής, ο έστιν ή πομπική του

βασιλέως μετάβασις είς τον μέγαν ναόν, ή έν αύτω τέλεσις τής θείας
λειτουργίας, ή επιστροφή αυτού είς τα ανάκτορα καί το επίσημον
γεύμα το οποίον επί χρυσών τραπεζών έδίδετο ενταύθα τή ημέρα ε­
κείνη, περιγράφονται λεπτομερώς έν τω κεφαλαίω θ' τού προίτου βι­
βλίου τής Βασιλείου τάξεως. Ά λ λ ' όπόσον ή μεγαλοπρεπής εκείνη πε­
ριγραφή διαφέρει τής βωμολοχίας, δι* ής δ Λουϊτπράνδος έπεχείρησεν
ήδη νά διακωμωδήση την τελετήν ταύτην ! Τούς ένθεν καί ένθεν πα-
ρατεταγμ,ένους δήμους παρίστησιν ώς συρφετόν ανθρώπων χυδαίων καί
ανυπόδητων, ένω, ώς γνωστόν, οί καλούμενοι δήμοι, δηλα δή οί Βένε­
τοι -καί οί Πράσινοι, άπετέλουν τό κράτιστον μέρος τών κατοίκων τής
Κωνσταντινουπόλεως, οίτινες έκοινώνουν όλων των τελετών, καί περν
τού ιματισμού το3ν δποίων ιδίως δμιλών δ Προκόπιος λέγει ότι «εύπά-
ρυφοι ήξίουν είναι άπαντες, κομπωδεστέραν ή κατά την έκάστου αξίαν
ένόιδυσκόμενοι την έσθήτα.» ’Αλλά τούτο είναι μικρόν παραβαλλό­
μενου προς τά επόμενα. Κ α ί αυτοί, λέγει, οί άρχοντες, οι περί τον
βασιλέα άνά μέσον τού ό'χλου έκείνου πορευόμενοι, ήσαν περιβεβλη-
μένοι χιτώ να: είς αληθή ράκη υπό τού χρόνου μεταβεβλημ.ένους, διότι
χ.ατήγοντο, ώς βέβαιοί, από τών χρόνων τιύν παππεπιπάππων αυτών.
Ούδείς κα τ’ αυτόν ήτο έκεΐ διά χρυσού καί πολυτίμ,ων λίθων περι-
βεβλημένος, παρεκτός μόνου τού Νικηφόρου, τον όποιον όμως τά αύ·
τοκρατορικά κοσμήματα, κατεσκευασμένα όντα δι* άνθρωπον μεγα-
λήτερον, άνεδεί/.νυον άη^έστερον τού συνήθους. αΜά τήν ζωήν υμών,
άνακραζει, (διότι αποτείνεται προς τε τον "Οθωνα Α ’ καί τήν σύζυ­
γον αυτού Ά δ ε λ α ΐδ α μά τήν (ζωήν υμών, ήν εχω τής έμ,ής τιμ ιω -
τέραν, μία καί μόνη τών πολυτίμων έσθήτων τών μεγιστάνων σας είναι
άσυγκρίτω πολυτιμότερα εκατόν έξ εκείνων τών στολών, καί αύτής
τής στολής του Νικηφόρου.» Είναι πρόδηλον ότι ένταύθα δ παραλογι-
σμός τού Λουϊτπράνδου ύπερβαίνει πάντα ορον. Αί στολαί τών αρχόν­
των τής Κωνσταντινουπόλεως δεν ήδύναντο να ήναι ούτε παμ.πά-
λαιαι, ούτε παλαιαί, διά τον άπλούστατον λόγον ότι, ώς είδομεν, κατ*
έ'τος οί βασιλείς έδιδον είς αύτους πολλάς νέας τοιαύτας στολάς. ΤΗ -
σαν δε αύτα.ι *κατά τήν άναμφισβήτητον μαρτυρίαν έκάστης σχεδόν
σελίδος τΙς Βασιλείου ταξεως καί τού Κωδίνου, χρυσοκέντητοι, καί
ούδείς ύπήρ */ι λόγος νά ηναι ή πολυτέλεια αυτών μικροτέρα έπι Ν ι­
κηφόρου, ότε τοσούτοι συνέρρευσαν από τής άναχ.τήσεως τής Κρήτης,
158 At δύο διαβόητοι πρεσβεΓαι του Λουϊτπρανδου.

της Κιλικίας καί της Συρίας εις την αυλήν τής Κωνσταντινουπόλεως
θησαυροί, ώςτε ή σύγκρισις τής αυλής ταύτης προς τάς όμολογουμέ-
νως πενιχρότερα; τότε βασιλείας τής Ρύσεως, είναι τή άληθείφ κω­
μική *Αλλά τό πάθος του Λουϊτπράνίου προβαίνει κορυφούρ.ενον. Ά -
γανακτών ί ι ά τάς συνήθεις εύχάς καί εύλογίας, αϊτινες αντηχούν
ί'ιερχου-ένου του Νικηφόρου, ανακράζει ότι πολύ εύστοχώτερον ήθελον
πράξει αν άπέό'ιό'ον αύτω τά ακόλουθα 16 επίθετα* άνθραξ έσβεσμένε,
γραιό'ιον το βήμα, αίγίπαν το πρόςωπον, αγροίκε, ακάθαρτε, α ίγι·
πόό'η, κεραςφόρε, κένταυρε, σύαγρε, αμαθέστατα, αγριάνθρωπε, βάρ­
βαρε, ώμε, τριχωτέ, άποστάτα, Καππαό'όκα. Μετά τήν επιστροφήν
από τής εκκλησίας, ό Αουιτπράνίος προςεκλήθη εις τό γεύμα, τό ό­
ποιον έό'ίίετο κατά τήν ημέραν τής Πεντηκοστής. Άρ,έσως όρ,ως ό'υςη-
ρεστήθη ίιό τε ό'έν προςό'ιώρισαν αύτω ρ.ίαν των πρώτων έν τή τραπέζη
θέσεων, αλλά τήν 1 5 . Διαρκούντος τού γεύματος, τό όποιον ό πρέσβυς
χαρακτηρίζει ως ριακρόν καί άη^ές, ό Νικηφόρος ώμίλησε προς αυτόν
μετά σαρκασμού τίνος καί περιφρονήσεως περί των στρατιωτικών καί
ναυτικών #υνάρ„εων τού κυρίου του. Ένω Si ό πρέσβυς ήτοιρ.άζετο νά
#ώση τήν προςήκουσαν άπάντησιν, ό βασιλεύς ό'έν έπέτρεψεν αύτφ νά
όμιλήση καί προςέθηκεν, ώςανεί προς περιφρόνησιν, «εσείς £έν εισθε
'Ρω μ αίοι, αλλά Λογγοβάρ^ιοι.» Τότε ό Λουϊτπράνό'ος, ρ.ή δυνάμενος
νά κράτηση τήν άγανάκτησιν άύτού καί μή προςέχων ότι δ Νικηφόρος
ό'ιά τού ίείκ του έπέτασσεν αύτω σιωπήν, έξεσφενίόνισε πολλάς κατά
τών ‘Ρωμαίων ύβρεις, άρχόμενος άπό Τωρ.ύλου, προςέθηκεν ότι οί
Αογγοβάρίιοι καί οί άλλοι γερμανοί, όταν ,θέλωσι νά ύβρίσωσί τινα,
όνομάζουσιν αύτόν 'Ρωρ.αίον, έν μόνφ τούτω τω όνόρ.ατι περιλαρ.βά-
νοντες-παν ό,τι αγενές, παν ό,τι άνανίρον, παν ό,τι φιλάργυρον, παν
ο,τι ασελγές, παν ό,τι δόλιον, πάσαν ένί λόγω κακίαν. Κ αι μή άρ-
κούμενος εις ταύτα προςεπέφερεν ότι εάν γίνη πόλερ.ος, αί πρώται ρ.ά-
χαι θέλουσιν άρ,έσως αποδείξει ποιοι είναι άνό'ρειότεροι, ήρ,είς ή εσείς.
Έ κ τών λόγων τούτων παροζυνθείς ό Νικηφόρος, τόν μεν Λουϊτπράν-
ίον ό'ιέταζε ύ'ιά τής χειρός νά παύση ‘λάλων, άρθείσης ό'έ εκ μέσου
τής τραπέζης καρήγγειλε νά άπέλθη εις τό κατάλυμα αύτού, τό ό­
ποιον ό Λουίτπράνό'ος όνορ,άζει πάλιν φυλακήν, καί όπου βέβαιοί ότι
ύπέστη τά πάνό'εινα. Έ πΡτέλους έγραψε προς Λέοντα τόν κουροπα-
λάτην καί λογοθέτην τού δρόμου (τόν αδελφόν τού Νικηφόρου) επι­
στολήν έχουσαν ώς έςής. «Έ ά ν ό γαληνότατος αύτοκράτωρ σκοπόν
 At δύο διαβόητοι πρεσβειαι του Δου'ιτπράνδου. 159

έχτ, νά αποδεχθτ, την πρότασιν ένεκα της οποίας ήλθον, τά παθήματα

όσα ύπεφέρω ενταύθα δεν με καταβαλλουσι* παρακαλώ μ,όνον νά πλη-.
ροφορήσω τον κύριόν ρ.ου ότι δεν χρονοτριβώ ενταύθα επί ματαίω . Έ ά ν
δέ άλλως εχωσι τά πράγματα, άς μοί έπιτραπή νά άποπλεύσω διά
τού άναχωρούντος ένετικού πλοίου, διό τι είμαι ασθενής, καί άν
επέστη η ωρα τού θανάτου μου, επιθυμώ νά ταφώ εις την πατρίδα μου.»
Τίσσαρας ήρ.έρας από της παραλαβής της επιστολής ταύτης, ό
Λέων έκαλεσε τον Λουϊτπράνδον εις συνέντευςιν, εις .ήν παρευρέθη-
σαν καί άλλοι τινές των δημοσίων λειτουργών καί ιδίως ό παρακοι­
μώμενος Βασίλειος. ’Αλλά μετά τά προεκτεθέντα, εννοείται, ότι ή συ-
νεννόησις ητο δύςκολος.
’Αφού ήρώτησαν τον πρέσβυν τίνος ενεκεν έλαβε τον κόπον νά έλθν)
εις την Κωνσταντινούπολή, ό δέ άπεκρίθη ότι άφίκετο ινα συνομολο­
γήσω κηδεστίαν μέλλουσαν νά έπαγάγη διηνεκή ειρήνην, οί περί τον
Λέοντα παρετήρησαν ότι δέν ήκούσθη ποτέ πορφυρογέννητου πορφυ­
ρογέννητος θυγατηο νά συζευχθή αλλόφυλον* ότι ουδέν ηττον, ει και
μέγα τό πράγμα, είμπορεΐ νά γίνη, εάν παραδώσωσι την Ραύενναν,
καί την ΊΡώμην καί την έπίλοιπον μέχρι της κάτω ’Ιταλίας χώραν.
Έ άν.δε πάλιν έπιθυμώσι την φιλίαν τού βασιλέως άνευ κηδ εστίας, ας
άφήσωσιν έλευθέραν την 'Ρώμ,ην, καί άς ύπαγάγωσιν εις τό άγιον αυ­
τού κράτος τούς άποστατήσαντας ηγεμόνας τής Καπύης καί τού Β ε-
νευέντου. Εις ταύτα b Λουϊτπράνδος άντιπαρετήρησεν ότι b αύτοκρά-
τωρ Χριστοφόρος συνεζεύχθη την θυγατέρα τού ήγεμ,όνος τών Βουλ­
γάρων Πέτρου, ενώ ο *Οθων εχει δούλους ίσχυροτέρους τού ηγεμονος
τούτου, όπερ δέν έρρέθη πολλά εύφυώς, καί εύχερώς άνγρέθη υπό τών
πεοι τον Λέοντα, είπόντων ότι ό Χριστόφορος ουτος δέν ήτο πορφυρο­
γέννητος. Έζακολουθήσας 8ε τον λόγον ό Λουϊτπράνδος επανελαβε
το έπιχείρημ,α οτι ο *Οθων δέν άφήρεσε την Ρώμην από τού ανατο­
λικού κράτους, άλλ* άπήλλαςεν αυτήν από τής εις πόρνας τινάς δ'ου-
λείας, άποδούς προς τοϊς άλλοις εις τον τοποτηρητήν τών αγίων ’Α ­
ποστόλων όλα τά εις αυτόν άνήκσντα έν τή δυτική Ευρώπη κτήμ ατα.
: Δ ιατί λοιπόν καί ο αύτοκράτωρ τής Α νατολής δεν^υράττει το αυτό
ως πρόςτά κτήματα τής άποστολικής έδρας τά έν τω κράτει αύτού
κείμενα ; Κ α ί επειδή ό παρακοιμώμενος Βασίλειος άπηντησεν ότι θε-
λει πραξει τούτο, όταν ή 'Ρώ μ η καί ή 'Ρω μ αϊκή εκκλησία οργανω-
θώσι κατά τό δοκούν αύτω, ό Λουϊτπράνδος^ άπεκρίθη είρωνικώτατα,
160 AI δύο διαβόητοι πρ·σβεϊοιι του Λουϊτπράνδου.

ότι άνθρωπος περιυβρίσθείς έπεκαλέσατο την του Θεού έκδίκησιν τού

δέ Θεού^είπόντο;, οτι Οελει πράξει τούτο εν ημέρα κρίσεως, δπόσον
αργά, ύπέλαβεν εκείνος.
Ενταύθα ^κάγχασαν πάντες πλήν τού αδελφού τού βασιλέως, και
διάκο πείσης της συνεντεύξεως, άπήχθη πάλιν δ Λουϊτπράνδος εις το
κατάλυμά του, οπού διετέλεσεν, ώς λέγει, αύστηρώς φυλαττόμενος
μέχρι της εορτής των άγιων Αποστόλων. Τότε προςεκλήθησκν αυτός
τε καί τινες πρέσβε.ς των Βουλγάρων άφιχΟέντες την προτεραίαν, νά
παρευρεθώσιν είς την εκκλησίαν των αγίων Αποστόλων, καί, μετά την
λειτουργίαν, νά παρακκθήσωσιν εις την βασιλικήν τράπεζαν. Ά λ λ ’
ενταύθα νέον πάλιν συνέβη σκάνταλον. Ε π ε ιδ ή δ πρέσβυς των Βουλ­
γάρων έκάθησεν είς θέσιν προηγουμένην τής τού Λουϊτπράνδου, δ τε­
λευταίος ούτος άγανακτήσας κατέλιπε τό συμπόσιο/. Άρ,έσως όμως
παρηκολούθησαν αυτόν δ αδελφός τού αύτοκράτορος καί δ άρχιγραμ-
ματεύς Συμεών, καί το μεν δ ι’ εξηγήσεων, τδ δέ δι* απειλών, τον κα-
τέπεισαν νά έπχνέλθη είς τήν βασιλικήν τράπεζαν, όπου δ αύτοκρά-
τωρ, ί'να καταπραύνη τήν οργήν αυτού, τον έπεμψεν έκ τού εριφίου ού
έγεύετο μέρος είς ένδειξή ίδιαζούσης εύνοιας* όπερ όμως δεν έμπόδισε
τον Λουϊτπράνδον νά εύρη άηδέστατον τδ έρίφιον τούτο, τδ δποΐον
λέγει ότι ήτο μετά σκορόδων, κρομμύων καί πράσων ώνθυλευμένον,
καί διά χαβιαριού κ·καρυκευρ.ένον. Μετά οκτώ ήρ,έρας, άφού έν τφ
μεταξύ άνεχώρησαν οί πρέσβεις των Βουλγάρων προςεκλήθη πάλιν είς
τδ βασιλικόν γεύρ.α, είς τδ δποΐον παρευρέθησαν ο,τε πατριάρχης καί
πολλοί επίσκοποι. Έν τω συρ.ποσίφ τούτο) ή- δμιλία περιεστράφη φυ-
σικω τω λόγο) περί εκκλησιαστικά ζητήμ α τα , δ δέ Λουϊτπράνδος ά­
φού παρετήρησεν οτι ολαι α ί αιρέσεις προέκυψαν έν τή ανατολή,δπερ
μέχρε των χρόνων εκείνων ήτο αληθές, ίσχυρί'σθη έπειτα οτι αί αιρέ­
σεις αύται δεν περιεστάλησαν καί δεν κατεστράφησαν είρ,ή ύπδ των
έν τή δύσει συνόδων, οπερ δεν ήτο άληθές, διότι, καθώς ήξεύρομεν, αί
επτά οικουμενικά! σύνοδοι αί κυρίως καταπολερ.ήσασαι πάσαν αΐρεσιν,
συνεκροτήθησαν ολαι εν τη Α να τολή. "Ελαβε δέ καί άλλας πολλάς
συνεντεύξεις ρ,ετά τού Νικηφόρου, οςτις δέν έπαυε ν άπαιτών ώςτε δ
"Οθων νά παραίτηση τδν αύτοκοατορικδν τίτλον, καί νά παραδώση
τδ Βενεύεντον καί τήν Καπύην είναι περιττόν νά προςθέσωμεν, οτι δ
Λουϊτπράνδος δμιλών περί των συνεντεύξεων τούτων καί των γευμάτων,
είς τά όποια πάντοτε εκαλείτο, δέν παύει ύβρίζων καί χλευάζων τά
 At δύο διαβόητοι πρεσβεΓαι του Λουϊτπράνδου. 161

πάντα. Έ ξ αυτού δέ μανθάνομεν περίεργόν τι περιστατικον, ότι το τραπε-

ζομάνδυλον της βασιλικής τραπέζης δεν έκάλυπτεν αυτήν ολόκληρον,
αλλά ριερος (/.όνον αυτής, ότι αί θέσεις τής τιμής ήσαν αί εντός τής
οθόνης ταύτης κείμεναι, καί ότι αί λοιπαί έλογίζοντο πολύ κατώτεραι.
Εις την Βασίλειον τάξιν ούδεμ,ίαν τοιαύτην λεπτομέρειαν εύρίσκομ,εν.
Οί προςκαλούμενοι εις την άποκοπτήν τράπεζαν, δηλαδή εις την τρά­
πεζαν, είς ήν εκάθητο δ ίδιος ό βασιλεύς, ώνομάζοντο φίλοι αυτού
καί επομένως ησαν ολοικατά τό μάλλον καί ήττον δμοταγεΐς, μη δ ια -
κοινόαενοι
t \ είαή
ι κατά τούτο ότι άλλοι έκάθηντο πλησιέστεοον » καί
άλλοι άπώτερον τού βασιλέως. Ό πωςδήποτε δ Ά δα λ β έρτο ς, όςτις εν
τω μεταξύ είχεν επανελθεί είς την ’Ιταλίαν, διεμήνυσεν είς τον βασι7νέα
ότι είχεν ετοίμους 8 ,0 0 0 άνδρών, καί ότι ήτο βέβαιος νά καταβάλη
τον *Όθωνα, εάν έλάρ.βανεν επικουρίαν τινά ελληνικήν. "Οθεν δ Ν ικη­
φόρος παρεσκεύασε στόλον 2 8 πλοίων, καί επειδή δ Ά δα λβέρτος έζή-
τει προς τοϊς άλλοις χρηματικήν συνδρομήν, δ βασιλεύς διέταζε τον
αρχηγόν τού στόλου νά δώση τά χρήματα ταύτα είς τον ’Ιταλόν η­
γεμόνα, εάν τω όντι έχη τήν δύναμιν την οποίαν ελεγεν. Ό στόλος
εξέπλευσε τήν 19 ίου7νίου, αλλά δεν ήξεύρομεν αν διεπεραιοίθη είς ’Ι ­
ταλίαν. Το μόνον βέβαιον είναι ότι δ ’Όθων πληροφορηθείς περί των
δυςμενών διαθέσεων τού αύτοκράτορος, ένέβαλεν είς τήν Ά πούλιαν κα'Ε
έπολιόρκησε τήν Baptv, μή περιμένων τήν επιστροφήν τού πρέσβεως του·
άλλ’ έπειτα δ ιά προτροπών τού Λουϊτπράνδου, παρήτησε τήν έπεχεί-
ρησιν ταύτην. Ό δε Νικηφόρος, κατά τής απιστίας καί τού δόλου κα}
τής απάτης τού δποίου δεν παύει κατακραυγάζων ο Λουϊτπράνδος,
έσεβάσθη το δίκαιον των εθνών, καί ούδέν κακόν επραξε προς τον πρέ-
σβυν ήγεμόνος, εχοντος μέν έτι άντιπρόςα>πον έν Κωνσταντινουπόλει,
επιχειρούντος δε συγχρόνως εχθροπραξίας* περίωρίσθη μόνον νά καλέση
τον Αουϊτπράνδον καί νά τω είπη ότε δύναται νά έπιστρέψη έλευθέρως
προς τον κύριόν του, τόσω μάλ7νθν όσω ήτοιμάζετο καί αυτός νά ά -
πέλθη είς τήν προεκτιθείσαν τελευταίαν κατά των μωαμεθανών εκ­
στρατείαν του. Ό βασιλεύς άνεχιύρησεν έκ Κωνσταντινουπόλειυς τήν
2 2 ίουλίου. Διατρίψας όμιυς ε7|ί τενας ημέρας είς τά παλάτια τού
Βρύαντος έν Βιθυνία, έκάλεσε πάλιν παρ’ έαυτω τον Αουϊτπράνδον καί
τον παρετήρησεν ότι αφού δεν ήθέλησε νά πράξη κατά τάς ευχας αύ­
του καί επιθυμίας καί νά συνάψη φιλίαν άίδιον μεταζύ τού αυτοκρά-
τορος καί τού κυρίου του, τουλάχιστον άς κατορθώση νά μή συντα-
(ΐΛ Λ . ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ TOM. δ '. } 11 /

)
162 ΛΙ δύο διαβόητοι πρεσβειαι του Λουϊτπράνδου.'

χθή 6 κύριός του μετά των ηγεμόνων Καπύης και Βενευέντου, τούς
οποίους, δούλους όντας τού αύτοκράτορος, προτίΟεται ούτος νά κατα­
πολέμηση. Εις ταύτα δ πρέσβυς τού "Οθωνος άπήντησεν ότι επειδή οι
ηγεμόνες ούτοι είναι ύποτελεις τω κυρίω του, ούτος δεν δύναται ειμή
νά τούς υπεράσπιση ποοςβαλλομένους, και ότι ο αύτοκράτωρ επιτιθέ­
μενος κα τ’ αυτών, κινδυνεύει νά άπολέση, έκτος τού στρατού ον θέλει
πέμψει, καί τά δύο θέμ.ατα όσα τον μ,ένουσιν είςέτι πέραν τής θαλάσ­
σης, δη λ α δή έν τη κάτω Ιτ α λ ία . Ό Νικηφόρος, /.αϊτοί δυςαρεστη-
θείς διά τούτο, έκάλεσεν ούχ ήττον τον Λουϊτπράνδον εις τό βασι­
λικόν γεύμα, περί τού οποίου πάλιν δμιλεΐ ούτος μετ’ αηδίας, καί
βέβαιοι ότι, διαρκουντος αυτού, οί περί τον βασιλέα κα τ’ είςήγησίν
του εϊπον τά εξ άμ,άξης κατά τε τού *Όθωνος καί των Λατίνων έν γέ-
νει καί των Τευτόνων. Ό πρέσβυς είδε περί τά παλάτια τού Βρύαντος
καί τον στρατόν ον συνεπήγετο δ Νικηφόρος κατά τής Συρίας. Κ ατά
τήν συνήθειαν δέ ήν είχε τού νά δμιλή μετά περιφρονήσεις περί πάν­
των των πραγμάτων τής ανατολής, λέγει δτι δ στρατός ούτος συνέ-
κειτο μεν έξ 8 0 ,0 0 0 άνδρών, άλλ’ ήτο καθ’ όλα άθλιος καί απόλεμος.
Εντούτοις δ στρατός ούτος είναι δ μετ’ ολίγον έκπορθήσας πολλά
μωαμεθανικά φρούρια καί επί τέλους κύριος γενόμενος τής Αντιόχειας.
Μετά τήν άναχώρησιν τού Νικηφόρου, δ Λουιτπράνδος, καίτοι είχε
λάβει παρ’ αυτού τήν άδειαν νά έπιστοέψη εις τά ΐδια , διεκωλύθη έν
Κωνσταντινουπόλει παρά τού επιτρόπου τής αρχής, τού πατρικίου
Χριστοφόρου, έπί τφ λόγω ότι αί δδοί δεν ήσαν ασφαλείς ούτε κατά
ξηράν ένεκα των Ούγγρων, ούτε κατά θάλασσαν ένεκα των Σαρακη-
νών. Ό πρέσβυς άξιοι ότι ταύτα πάντα ήσαν προφάσεις, καί ότι έπαθε
πάλιν τά πάνδεινα κρατούμενος έν τω καταλύματί του ως έν φυλακή.
’Εν τφ μεταξύ έφθασαν τή 15 αύγούστου εις Κωνσταντινούπολή έ- *
πιστολαί τού πάπα δι’ ών, «Νικηφόρος δ τών Γραικών αύτοκράτωρ
παρεκινειτο νά συνάψη επιγαμίαν καί φιλίαν άδιάρρηκτον μετά τού
προςφιλούς καί πνευματικού υιού νΟθωνος, τού σεβαστού 'Ρωμαίων
αύτοκράτορος.» Ό τίτλος τού σεβαστού 'Ρωμαίων αύτοκράτορος δ α­
ποδοθείς διά τών επιστολών τούτων εις τον "Οθωνα, παρώργισεν εις
υπερβολήν τούς έν Κωνσταντινουπόλει. Οί γραμματοκομισταί έφυλα-
κίσθησαν, τά δε γράμματα άπεστάλησαν προς τον *Νικηφόρον έν Με­
σοποταμία τότε όντα. Ή άπάντησις τού αύτοκράτορος ήλθε τή 10
σεπτεμ,βρίου, τή δε 17 προςήχθη δ Λουιτπράνδος εις τά βασίλεια ενώ­
 Αί δύο διαβόητοι πρεσβεΓαι του Λουίτπράνδου. 163

πιον του πατρικίου Χριστόφορου, όςτις έ'χων περί εαυτόν τρεις ετέρους
αξιωματικούς, ύπεδέξατο, κατα την ομολογίαν τού πρέσβεως, εύνοϊ-
κώς αυτόν, ύπαναστάς κατά τήνεΐςοδόν του* τον είπεν δτι δεν πρέπει
νά οργίζεται ούτε κατά τού αγίου αύτοκράτορος, ούτε κ α τ’ αυτού αν
δεν έπέστρεψεν είςέτι προς τον κύριόν του* ότι παραίτιος τούτου είναι 6
πάπας, όςτις άπέστειλε τω άγιωτάτω αύτοκράτορι έπιστολάς ύβρι-
στικάς, Si* ών όνομ.άζει αυτόν αύτοκράτορα όχι 'Ρωμαίω ν, αλλά Γραι­
κών, καί ότι ό πάπας επραξε τό άνόσιον τούτο κατά προτροπήν τού
κυρίου του. ’Ά ν ο πάπας δεν ήναι δ άμ,αΟέστερος των ανθρώπων, έ-
πρόςθ:σεν δ Χριστοφόρος, έπρεπε νά ήξεύρη οτι δ Κωνσταντίνος, με-
ταθέσας εις Κωνσταντινούπολή τά σκήπτρα τής 'Ρωμαϊκής αυτοκρα­
τορίας, μετεβίβασεν ενταύθα και τά σύμβολα αύρής καί την σύγκλη­
τον καί τον· στρατόν, ρ.ή κα,ταλιπών έν τή πρεσβυτέρα ‘Ρώρ,η είμή
ό/λον γυδαΐον καί δουλικόν. Ε π ε ιδ ή Si αδύνατον νά άγνοή ταύτα
πάντα, επεται οτι κατ' είςήγησιν μόνον τού 'Όθωνος έγραψε την υ­
βριστικήν εκείνην επιστολήν, τής δποίας τά δεινά επακόλουθα-θελουσι
ρ,ετ' ολίγον προκύψει εις μέσον.
Ό δυςτυγής Λουϊτπράνδος ένόμισε, κατά τήν δμολογίαν του, ότι
εφθασεν ή τελευταία του ώρα καί έζήτησε διά παντός τροπου ν ά _δι-/
καιολογήση καί νά διόρθωση τό πράγμα. Είπεν ότι δ πάπας, οςτιζ
διακρίνεται επί άφελεία ρ,άλλον, ή επί πονηριά, έγραψε ταύτα νομί-
ζων ότι θέλει εύγαριστήσει τον αύτοκράτορα καί ούχί S ιά νά τόν ύ-
βρίση. Ό πάπας ήξευρεν ότι δ αύτοκράτωρ Κωνσταντίνος μετέθεσεν
ενταύθα δλόκληρον τήν 'Ρωμαϊκήν αυτοκρατορίαν* άλλ’ ήξευρε συγ­
χρόνως ότι οί έν Κωνσταντινουπόλει μετέβαλον έκτοτε καί γλώσσαν καί
έ'θιμα καί ενδυμασίαν, καί ένομισεν οτι καθώς ταύτα πάντα άπήρε-
σκον ήδη εις αυτούς, άπήρεσκεν ώςαύτως καί τό τών 'Ρω μαίω ν όνομα.
Ε π ε ιδ ή όρ.ο)ς άλλους έχει τό πράγμα, είμπορούν νά ήναι βέβαιοι ότι εις
το έξης δ πάπας θέλει επιγράφει τάς έπιστολάς του ούτως. (('Ιωάννης
Πάπας 'Ρώμης προς Νικηφόρον, Κιυνσταντινον καί Βασίλειον, τούς
κραταιούς αύγούστους καί αύτοκράτορας 'Ρω μ α ίω ν.» Ή διαβεβαίωσις
αυτή ηύχαρίστησε τούς περί τόν Χριστοφόρον. Α λ λ ά μετ' ολίγον ή
συζήτησις έπανελθούσα εις τά περί κηδεστίας καί ειρήνης απέβη αύ«
θις τοσούτον πικρά, ώςτε δ επίτροπος τής αρχής δεν έπεχείρησε μ,έν
νά διακωλύση επί πλέον τήν άναχώρησιν τού πρέσβευες, αλλά ηθέλησε
νά ταπείνωση αυτόν πολυειδώς. Εϊδομεν έκ τής προς τούς Ρώσους γε·
11*
164 t δύο διαβόητοι πρεσβείαι του Λουιτπράνοσυ.

νομένης συνθήκης ότι δσάκις οί ’Ρώσοι έμποροι ήγόραζον ύφασμα του

οποίου ή άξια, ύπερέβαινε τά πεντήκοντα χρυσά, ώφειλον να καθυ-
ποβάλλωσιν αυτό εις τον άρμόό'ιον υπάλληλον ίνα σφραγισθή ύπ* αύ-
τοΰ, καί τούτο ί'να μή διαφυγή επί τής εξαγωγής την πληρωμήν του
νενομισμένου τέλους. Άνάλογόν τι ήτο κεκανονίσμένον ώς προς τούς
Ενετούς καί τούς Ά μαλφίτας εμπόρους τής ’Ιταλίας, περί των οποίων
άλλοτε θέλομεν είπει πλειότερα τινά. Έν άλλαις λέξεσι, τα έθνη προς
τά οποία είχον συνομολογηθή έμπορικαί συνθήκαι, ήσαν άπηλλαγμένα
τής πληρωαής τού έξαγωγικού τέλους μέχρι τίνος αξίας των εμπο­
ρευμάτων, ενίοτε Si καί τά εμπορεύματα άνωτέρας αξίας, ή κατέβαλ-
λον τέλος κατώτερον τού κεκανονισμένου, ή δλως ήσαν ατελή. Ά λλ*
έπειό'ή μετά τού "Οθωνος ού^εμία είχε συνομολογηθή εμπορική συν­
θήκη, οί υπήκοοι αυτού ούδέν άπελάμβανον εξαιρετικόν προνόμιον, ·
καί ήσαν υπόχρεοι νά π7.ηρώνωσι το τέλος ακέραιον Six παν έμπό
ρεύμα οίας^ήποτε αξίας. Έ ν τούτοις δ Λουϊτπράνό'ος, άγοράσας διά ­
φορα πολύτιρ.α πορφυρά υφάσματα, ήθέλησε νά έξαγάγη αυτά ατε­
λώνιστα. Ά λ λ * ή κυβέρνησις ήτις'όΥ ούό'εμιάς μέν επί τού τίροκειμέ-
νου έίεσμεύετο συνθήκης, ούδεμίαν Si αφορμήν είχε νά έπι^αψιλεύση
ίίιαζούσας προς τον Λουϊτπράν^ον χάριτας, διέταξε τά μέν ευτελέ­
στερα των υφασμάτων νά σφραγισθώσι £ιά μολυβ^ίνης βούλλης, ίν:
τελέσωσι,τόν νενομισμένον φόρον, τά Si πολυτελέστερα όλιος νά κράτη*
θώσιν επί τω λόγω δτι τοιαύτα ίμάτια ήρμοζον εις μόνον τούς άρχονταν
τής Κωνσταντινουπόλεως, ούχί ό'έ καί εις αλλοφύλους, παραγγίίλασα
όμως συγχρόνως νά άποό'οθή το άντίτιμον αυτών εις τον πρέσβυν. Ό
Λουϊτπράν^ος έκμανείς έξετράπη εις ύβρεις, ώς λέγει, καί έπεχείρησεν,
δπερ πιθανώτερον, νά ό'ικαιολογήση την λαθρεμπορίαν ^του ^ιά ί ι α -
φόριυν σοφισμάτων, προςθείς δτι κατά την πρώτην αυτού πρεσβείαν,
επί Κωνσταντίνου τού Πορφυρογεννήτου, είχεν αγοράσει πολύ πλείονα
καί πολυτελέστερα ίμ,άτια τά δποια ούτε ήρευνήθησαν ούτε έσφραγι-
σθησαν #ιά μολυβό'ίνης βούλλης. Ά λ λ ’ δ Χριστοφόρος εμεινεν άμετά-
πειστος, καί παρετήρησεν ώς προς τό τελευταίον επιχείρημα, ότι δ
μέν αύτοκράτωρ Κωνσταντίνος τ.το άνήρ μαλακός καί απόλεμος, δςτις
ίιά τοιούτων παραχωρήσεων ε’πειράτο νά επιτυχή την εύνοιαν τών
αλλοδαπών, ένψ δ νύν βασιλεύων είναι άνήρ ρέκτης (τδ λατινικόν τοι
Λουϊτπράνό'ου κείμενον μεταχειρίζεται την ελληνικήν λέξιν ταχνχείρ)

\
 ΜεγαλεΓον του Νικηφόρου Φωκά Εσωτερικοί αυτού πολέμιοι. 165

οςτις ίέν αγοράζει #ιά χρημάτων την φιλίαν των εθνών, άλλ* έν α ­
νάγκη επιβάλλει Six τού ξίφους το οφειλόμενον αύτω σέβας.
Αφού Si είπε ταύτα παρέ^ωκεν αύτω ύ'ύο έπιστολάς, την [/.έν
προς τον *Όθωνα χρυοόβονΛ.Ιοτ, ο έστι γρυσοις γράμμασι γεγραμμένην
καί Λπογεγραμμένην ύπο αυτού τού βασιλέως, την ύ'έπρος τον πάπαν
άργνρόβου.Μοκ, προςθείς ότι «τον πάπαν σας τον κρίνομεν ανάξιον
άπαντήσεως αύτοκρατορικής, όθεν γράφει προς αυτόν τάς αναγκαίας
παραινέσεις ο αδελφός τού βασιλέως, 6 κουροπαλάτης.» Κ α ί αφού
παρέλαβεν ο πρέσβυς τάς έπιστολάς, ο Χριστόφορος καί οί περί αυτόν,
άναλαβόντες ήθος εύμενέστερον, ηύχήθησαν αύτφ κατευόίιον, καί
άσπασθέντες φιλικώς απέλυσαν αυτόν. Ά λ λ * ένω άπήρχετο, τον ανήγ­
γειλαν συγχρόνως ότι ύ'έν ύ'ύνανται'νά τω χορηγήσωσιν, είμή τούς α ­
ναγκαίους Six την 1#ίαν αυτού τε καί των περί αυτόν χρήσιν ίππους,
ούχί ό|/.ως καί ζφα φορτηγά. Τελευταΐον τη Δευτέρα τού Οκτωβρίου
h Λουϊτπράνύ'ος αφού έπέγράψεν επί των τοίχων τού καταλύμ,ατός
του αθλίους τινάς ύβριστικούς στίχους, άνεχώρησεν έκ Κωνσταντινου­
πόλεως Six ξηράς, καί ού'οιπορήσας ημέρας 4 9 άφίκετο εις Ν αύπα­
κτον* έκειθεν έξέπλευσε τή 2 4 νοεμ,βρίου, καί S ιά Λευκάύ'ος καί Κέρ­
κυρας επέστρέψεν εις Ιτα λ ία ν , έξακολουθών πάντοτε νά ύβρίζη καί νά
συκοφάντη.

Τοιουτοτρόπως έτελείωσεν ή πολυθρύλητος αυτή πρεσβεία. Ούτε αι

περί κη£εστίας προτάσεις τού "Οθωνος, ούτε αί άτοποι καί άκαιροι
τού πρέσβεως αυτού άπειλαί παρέπεισαν τον Νικηφόρον νά παραχώ­
ρηση ή σπιθαμήν των £υτικο>τέρων τού κράτους κτήσεων, ή έλαχίστην
τινά των αρχαίων τής ανατολικής βασιλείας αξιώσεων. Κ α ί μετ’ ού
πολύ ή τής ’Αντιόχειας άλωσις συνεπλήρο/σε την μακράν σειράν των
κατά μωαμεθανών θριάμβων τού βασιλέως τούτου. Έ νω άλλοτε ή έν
Κωνσταντινουπόλει μοναρχία έπολιορκειτο έπανειλημμένως έν αύτή
αυτής τή πρωτευούση ύπο των εχθρών έκείνων τής χριστιανικής π ί-
στεως* ένω προ ολίγων έτι ένιαυτών, ούτοι, κύριοι όντες τής Συρίας,
τής Κιλικίας, τής Κύπρου, τής Κρήτης, έλεηλάτουν άύ'εώς ολας τάς
λοιπάς τής ελληνικής θαλάσσης νήσους καί όλας τάς παραλίας αυτής,
έκυρίευον την ύ'ευτέραν τού κράτους πόλιν, την Θεσσαλονίκην, καί.
πολυειύ'ώς έταπείνουν καί έξησθένιζον τον έν τη ανατολή χριστια­
νισμόν, ή 5η ύ Νικηφόρος άνακτήσας την Κ ρήτην, την Κύπρον, την
166 *0 διάλογος Φιλόπατρις η Διδασκόμ,ν*<·

Κιλικίαν, ήπείλει διά της άνακτήσευ/ς της ’Αντιόχειας, την Ολοσχερή

αυτών εξωσιν καί έξ αυτής της Συρίας, έπλήρου το δημόσιον ταμείον
διά θησαυρών αμύθητων, καί διέκοπτε πάσαν κοινωνίαν μεταξύ μωα­
μεθανών καί της Δύσεως. Είναι αληθές ότι έν τω μεταξύ άπέτυχεν η
εκστρατεία ήν έξέπεμψε κατά τών εν Σικελία ’Αράβων, αλλά τά εν
τή Α να τολή κατορθώματα εθεράπευσαν μέχρι τίνος την αποτυχίαν
ταύτην, καί κατέδειξαν το μέγεθος του αξιώματος όπερ έκτήσατο καθ’
άπαντα τον μωαμεθανικόν κόσμον. Διότι λαβών λάφυρον εκ τίνος τών
κατά την Παλαιστίνην κυριευθέντων φρουρίων το ξίφος του Μωάμεθ,
άπιστειλεν αυτό πρός τον καλίφην της ’Αφρικής, άπαιτήσας εις άρ.οι-
βην την άπόδοσίν του πατρικίου Ν ικήτα καί τών άλλων τής Σικελίας
αιχμαλώτων* ό δέ έσπευσε νά έκπληρώση την άπαίτησιν* αδέος γάρ
αυτόν ύπειςήει, εκστρατείαν καί έκπλουν τούτου ένωτισάμενον, λέγει
ό Λέων ό Διάκονος. Τ ό γάρ ακαταγώνιστο'/ του άνδρός καν ταις μά-
χαις άνυπόστατον καί άπρόςιτον, καί όπως εύπετώς τό αντίπαλον ά-
παν ώς εκ τίνος θείας ροπής εύείκτως κατεστρέφετο, έφριττόν τε πάντα
έθνη καί έτεθήπεσαν, καί ου πολέμιον έχειν, αλλά φίλον καί δεσπότην
ήπείγοντο.» Ά λ λ * όσηδήποτε ήτο ή πολεμική τού Νικηφόρου δεξιό-
της, καί ή ισχύς ήν δ ι’ αυτής περιεποίησεν εις τό κράτος, είχεν, ώς
γνωρίζομεν ή δ η , διά την περιστολήν ήν έπεχείρησε διαφόρων εσωτε­
ρικών καταχρήσεων, πολλούς πολεμίους καί ίδ'ίως άπαντα; τούς μονα­
χούς. Ένω πάντες οί φιλότιμοι άνθρωποι έχαιρον επί τοις κατορθώρ,α-
σιν αυτού, και τά αίσιώτερα προοιωνίζοντο περί τού μέλλοντος, οι αν­
τιπολιτευόμενοι ύπέσκαπτον τήν άρχήν αυτού, διαδίδοντες εις τον
Οχλον ποικίλους περί τής προςεχούς αυτού πτώσεως χρησμούς, καί υ­
ποσχόμενοι τήν ελευσιν χρυσού μετά τήν πτώσιν ταύτην αίώνος. Περί
δέ τής αντιπάλου ταύτης διαθέσεως τής κοινής γνώμης σώζεται μνη-
μεΤόν πιριεργότατον διά τε τήν εσωτερικήν αυτού αξίαν, καί διά τάς
παραδόξους φιλολογικάς τύχας άς υπέστη.

’Επ ί πολύν χρόνον άπεδίδετο είς τον Λουκιανόν, τον εύφυέστατον

τών πολεμίων τού αρχαίου θρησκεύματος, 6 διάλογος ό έπιγραφόμε-
νος φι.Ιόπαζρις ή διδασκόμενος. Έ π ε ιτ α ένομίσθη ότι ό διάλογος ου-
τος έγράφη μάλλον κατά τούς χρόνους τού Ίουλιανού τού ’Αποστά­
του. *Άλλοι όμως συμπεραίνοντες έκ τού περιεχομένου έν αύτφ τύπου
τής έκπορεύσεως τού άγιου πνεύματος καί έξ άλλων τινών λεπτομε-
 Ό διάλογοςΦι λόπατρις η Διδασκόμενος. 167

ρεκυν, ήξίωσαν δ τι ό διάλογος ούτος δέν είναι προγενέστερος της 1 2

έκατονταετηρίδος. Τελευταιον δέ b Γάλλος "Ασε, b άριστος σχολια­
στής τού Δέοντος τού Διακόνου, καί οί έν Βόννη τούτου έκδόται, έπιμε-
λέστερον έγκύψαντες είς τό πνεύμα καί εις τό γράμμα της μ.ικράς ταύ-
της συγγραφής, παρετήρησαν ιδίως ότι αύτη αναφέρει σφαγάς παρθένων
έν Κρήτη, αϊτινες ούτε επί"Λουκιανού, ούτε επί Ίουλιανού συνέβησανί
άλλ* επί Νικηφόρου τού Φωκά, ώς ρητώς έκτραγψδεΐ ο Θεοδόσιος έν τη
ε αυτού άκροάσει* καί προςέτι ότι όσα λέγει περί των κατορθωμάτων
τού αύτοκράτορος καί των κα τ’ αυτού τεκταινομένων έν τη πόλει, συν-
δυαζόμενα προς άλληλά τε καί προς τό γεγονός των έν Κ ρήτη σφαγών,
άναφέρονται μάλλον εις την βασιλείαν τού Νικηφόρου Φωκά, ή εις
πάσαν άλλην. Έ κ τούτων δέ πάντων συνήγαγον τό εύλογον συμπέ­
ρασμα ότι ο διάλογος συνετάχθη επί τού βασιλέως εκείνου μικρόν
προ τού θανάτου αυτού. Διό καί περιελήφθη έν τη Βονναι<>: έκδόσει
μεταξύ των ρ,νημείων των άναγομένων εις την βασιλείαν τού Ν ικ η ­
φόρου. Εντεύθεν Si γίνεται προς τοϊς άλλοις δήλον ότι έν τη 1 0 έκα-
τονταετηρί^ι ύπήρχον έν Κωνσταντινουπόλει άνδρες των οποίων τά
έργα, όλίγιστα’ δυςτυχώς ό'ντα, ή τούλάχιστον μη διασωθέντα, ή δύ-
ναντο διά την περί τον λόγον τέχνην, καί την εύφυΐαν τού πνεύμα­
τος, καί την γενναιότητα τού φρονήματος νά άποδοθώσιν εις ενα των
λαμπρότέρων άντιπροςώπων τού αρχαίου ελληνισμού. ”Αν ο συγγρα-
φεύς ημών δέν μιμείται πάντοτε εύστόχως τον Λουκιανόν, τουλάχι­
στον αγωνίζεται νά μιμηθή πρότυπον γενναιον. "Αν ή λέξις αυτού
δέν είναι πάντοτε καθαρά, τό πνεύμα είναι ελληνικόν. Ό π οια τωόντι
διαφορά μεταξύ τής συνήθους απειροκαλίας τών χρονογράφων καί
τής γάριτος τού διαλόγου* μεταξύ τών άγενών ώς έπί τό πλεΐστον
αφοσιώσεων ή αντιπαθειών τών πρώτων, καί τής εύγενούς τιμής ήν
αποδίδει εις τά κατορθώματα τού αύτοκράτορος b τού διαλόγου συγ-
γραφεύς, παρ’ ω άπαντώμεν άπροςό'οκήτως καί αυτό τό ιερόν τής πα-
τρίδος ονομα, τό τοσούτον σπανίως άντηχήσαν παρ’ ήμιν έν τφ μέσφ'
άίώνι· μεταξύ τής πολλάκις γλαφυράς, τής πολλάκις κομψής του δ ια ­
λόγου γλώσσης καί τού συνήθως ήμιβαρβάρου επισήμου ιδιώματος
τής κυβερνήσεως. Ά λλ* ύπό τό αύχμηρόν όπωςούν στρώμα τού με­
σαιωνικού ελληνισμού δεν έπαυσε ποτέ τρέχον τό διαυγές ρεύμα τού
αρχαίου πνεύματος, ιδιώματος καί φρονήματος, έπιτέλλον μέν έκ
διαλειμμάτων εις την έπιφάνειαν, ταχέως Si %πάλιν καταδυόμενον,
 168 ‘Ο διάλογος Φιλόπατρις η Διδασκόμενος.

μέχρις ού άπό της 13 έκατονταετηρί^ος άνέβλυσε ίαψιλέστερον καί

συνετέλεσεν είς την £ιάπλασιν νέας πραγμάτων καταστάσειυς.
Τρία είναι τά ποόςωπα του ίιαλόγου φιΛόηατρις η διδασκόμενος'
Τριεφών, Κριτίας καί Κλεόλαος. Ό Τριεφών άπαντήσας τον Κριτίαν
ήλλοιωμένον, τεταραγμένον καί ωχρόν, έρωτά αύτδν τί παθών περιέ-
στη είς τοσαύτην φρένων έ'κστασιν 6 δε αποκρίνεται οτι μέγαν τινά
καί άπορον ήκουσε λνόγον παρά των τριςκαταράτων εκείνων σοφιστών*
καί εμπαιζόμενος μεν υπό τού Τριεφώντος, άντιστρέφων δε κα τ’ αυ­
τού τον σαρκασμόν προςκαλεϊ επί τέλους αυτόν νά άπέλΟωσιν εις χώ­
ραν όπου αί πλάτανοι άποτρέπουσι τάς ακτίνας τού ήλιου, εύηχα δε
κελαδούσιν άη^όνες καί χελιδόνες, ίνα ή μελωδία των-πτηνών τάς
άκοάς ένηίύνουσα, καί τό ύ ίω ρ ήρέμα κελαρίζον, καταΟέλξν) τάς ψυ-
χάς αυτών. Συναινεΐ προΟύμως ό Τριεφών* άλλ’ εκφράζει τον φόβον
μήπως τό άκουσμα είναι έπ φ ίή καί είς ύπερον, ή θύρετρον ή άλλο τι
τών άψυχων μεταβάλη αυτόν ή θαυμασία εκείνου αυτή κατάπληζις,
Ό Κριτίας, οςτις ήτο, φαίνεται, έζωκειωμ,ένος πρός την άρχαίαν μυθο­
λογίαν μάλλον ή πρός τά δόγματα τής χριστιανικής πίστεως, ορκίζο­
με νος οτι τοιούτό τι ό'έν ό'ύναται Υα συμβή, επικαλείται Δία καί Α ­
πόλλωνα, καί Ποσειό'ώνα, καί Έρμήν, καί 'Αθήναν, καί "Ηραν. Εν­
ταύθα ό'έ περί 'Αθήνας όμιλών παρειςάγει καί τάς έν Κρήτη προς-
φάτως τότε γενομένας σφαγάς, περί ών ανωτέρω ώμιλήσαμεν. Ά λ λ ' ό
Τριεφών καθ' έκάστην αυτού έπώμοσιν ύπομιμνήσκει αΰτψ τά αίσχη
καί τάς άνοσιουργίας τών πεπαλαιωμένων εκείνων θεών. Έρωτήσαν-
τος ό'έ ήό'η τού Κριτίου καί τίνα λοιπόν έπομόσεται, αποκρίνεται*
*Τψιμέδοντα Θεόν, μέγαν, άμβροτον, ουρανίωνα,'
υιόν πατρός, πνεύμα έκ πατρός έκπορευόμενον,
εν έκ τριών, καί έξ ενός τρία,
ταυτα νόμιζε Ζήνα, τόν 8V ήγου Θεόν.

Ενταύθα ό Κριτίας παρατηρεί είς τόν φίλον του cm ό'ιό'άσκει αυτόν

άριθμεϊν, καί μεταβάλλει τόν ορκον είς άριθμητικήν, 5ιότι άριθρ,εΐ ώς
Νικόμαχος ό Γερασηνός, μη£έ καταληπτός είναι είς αυτόν λέγων,
-εν τρία, τρία εν. Μήπως εννοείς, επιφέρει, την τετρακτύν τού Πυθάγό-
ρου, ή την ογό'οώό'α καί τριακάό'α, ό δε Τριεφών άποκρίνεται οτι δεν
πρεπει νά άναμ.ιγνύη επί τού προκειμένου τά επίγεια* οτι ό λόγος δεν
είναι νά μ,ετρηθώσι τά ψυλλών ίχνη, άλλ' οτι θέλει τόν διδάζπ τί τό
παν, καί τις b πρώην πάντων, καί τί τό σύστημ,α τού παντός. Κ αί

\
 *0 διάλογος Φιλόπατρις η Διδασκόμενος. 169

εγώ, λέγει, τά αύτά άλλοτε έπασχον όσα καί σύ. Άφ* ης όμως μέ ά -
πήντησε Γαλιλαίος, δ η λ α χ ρ ι σ τ ια ν ό ς , άναφαλαντίας, έπίρρινος, εις
τρίτον ούρανόν άεροβατήσας, καί τά κάλλιστα έκμεμαθηκώς, αυτός
άνεχ-αίνισεν ήμας 8ι υδατος και παρειςήγαγεν εις’ τά τών μ.ακάρων
ίχνη, λυτρώσας έκ τών ασεβών χώρων. Έ λ α λοιπόν νά σέ κάμω καί
εσένα, άν θέλησές νά μέ κκούσης, έτσ* άλ,ηθείας άνθρωπον.— Λέγε, ώ
πολυμαθέστατε Τριεφών, είπε τότε μετά φόβου ο Κριτίας. Ό ^έ, επι­
καλούμενος παραδόξως, ούχί την 'Αγίαν γραφήν, αλλά τάς όρνιθας τού
Άριστοφάνους, ίσως ώς οίκειοτέρας τω ακροατή αυτού, περιέγρα-
ψεν ήδη το χάος, μεθ’ ο έπήλθε φώς άφθιτον, αόρατον, ά κα τα -
νόητον, όπερ έλυσε το σκότος, καί την ακοσμίαν ταύτην απή­
λασε, λόγω μόνφ ρηθέντι ύπ* εκείνου, όςτις γην έπηξεν έφ* υδασιν, ου­
ρανόν έτάνυσεν, αστέρας έμόρφωσεν απλανείς, δρόμον διετάξατο, ούς
σύ σέβγι Θεούς, γην δέ τοίς άνθεσιν έ καλλώπισε ν, άνθρωπον έκ μη όν-
των εις το είναι παρήγαγε* καί εστιν έν ούρανω βλέπων δικαίους τε
κάδίκους καί έν βίβλοις τάς πράξεις άπογραφόμενος' ανταποδώσει Si
πάσιν ήν ημέραν αυτός ένετείλατο. Ταύτα άκούσας 6 Κ ριτίας, ήρώ-
τησε πώς συμβιβάζονται τά περί τής άπογραφής τών δικαίων καί α­
δίκων πράξεων, καί τής άνταποδόσεως, προς τά περί τής ειμαρμένης
ύπό τού ποιητού πρεσβευόμενα, καθ* ον όλος ό βίος καθείμ,αρται καί
όλαι αί έν αύτω μεταβολ^αί. ’Αλλ* ό Τριεφών άποδεικνύει τον "Ομ,ηρον
αλλαχού άντιφάσκοντα καί άξιούντα οτι εΐ μέν τούτο πράξης, τοιούτον
θέλει έπελθει το τέλος, ε ίδ ε έτερον, έτερον. "Οθεν προςκαλεί τον φίλον
του νά άφήστ) πάντα τά τών ποιητών ώς αδιόρθωτα καί άμφίλοξα, και
μηδέπω ήδραιωμίνα, εάν θέλη νά αναγραφή μεταξύ τών αγαθών εις
τάς έπουρανίους βίβλους. Κ α ί έπειδή b Κ ριτίας, διστάζων έτι, έξέφρασε
την απορίαν του περί τού πλήθους τών γραφέων οσοι πρέπει νά ήναι
έν τψ ούρανω ινα προφθάνωσι νά καταγράφωσι τοσαύτα πράγματα, ο
Τριεφών τον προςεκάλεσε νά μή βλασφημή άμφιβάλλων περί τής παν­
τοδυναμίας τού Θεού, αλλά κατηχούμενος νά πείθεται, έάν θέλν) νά
ζήσγ, εις τον αιώνα. Μι θ’ ο ό Κριτίας ομολογεί ότι ορθά λέγει b φίλος
του, καί οτι έπροξένησεν αύτω πάθημα αντίστροφον τού τής Νιόβης,
διότι έκ στήλης άνθρωπον άνέδειξεν αυτόν* καί ή δ η όλως παραδούς
τά όπλα τής είδωλολατρείας επικαλείται τον υιόν τον έκ πατρός, καί
αποδεχόμενος σιωπηρώς την προςθήκην τού Τριεφώντος, έπειπόντος
170 Ο διάλογος Φιλόπατρις η Διδασκόμενος.

«λέγε, παρά του πνεύματος δύναρ.ιν του λόγου λαβών,» άρχεται τε-
λευταΐον της άφηγήσεως αυτού.
Άπηρχόμην,· είπεν, επί την λεο^φόρον, ί'να αγοράσω τά χρειώδη,
ότε είδα πλήθος πάρ.πολυ είς το ούς ψιθυρίζοντας. Τούτο έκίνησε την
προςοχήν μου, καί εκύτταξα ρ.ετά πολλής προςοχής μήπως διακρίνω
των φίλων τινά. Τωόντι δε είδα Κράτωνα τον πολιτικόν έκ παίδων φί­
λον όντα καί αγαθόν σύντροφον. Ήξεύρω ποιον λέγεις, ύπέλαβεν δ
Τριεφών, τον έξισωτήν των φόρων. Κ αί έπ ειτα ; Τότε παραγκωνισάμε-
νος πολλούς, έξηκολούθησεν δ Κριτίας, έπροχώρησα, καί είπών τδ εω­
θινόν, χαιρε, έδιευθύνθην προς αυτόν:' Άνθρωπίσκος δέ τις, όνόματι
Χαρίκενος, γερόντιον ελεεινόν, ρέγχον, ύποβήχον, καί ρ.ετ’ αγωνίας
πτύον, εύηγγελίζετο διά φωνής ισχνής, άρια ήδύνατο νά άρθρώσ*/) λέ­
ξεις τινάς, την έρ.φάνισιν άνθριόπου, περί ού είχεν ήδη ορ.ιλήσει προη­
γουμένως, καί οςτις έμελλε νά χαρίση τά καθυστερούμενα τών φόρων
καί νά πληρώση αντί τών οφειλετών ολα τά χρέη, τά τε δημόσια καί
τά ιδιω τικά . Κ αί άλλα ετι άνοητότερα κατεφλυάρει, οί δέ περί αυ­
τόν ευχαριστούντο είς τά λεγόμενα καί έπρόςεχον εις τά καινά εκείνα
ακούσματα. Συγχρόνως άλλος όνόματι Χλευόχαρμος, εχων τριβώνιον
πολύσαθρον', καί άνυπόδετος ών καί ασκεπής, έβεβαίου ότι άνθρωπός
τις τον οποίον πεοιέγραφεν ώς έρηρ.ίτην μοναχόν, «κακοείμων, έξ όρέων
παραγενόμενος καί κεκαρρ,ένος την κόμην» έ'δειξεν είς αυτόν εν τω
θεάτρω άναγεγραριμένον διά γραμμάτων ιερογλυφικών τό όνομα εκεί­
νου όςτις έμελλε νά κατακλύση την λεωφόρον διά χρυσού. Ό Κριτίας
ένόμ,ισε καθήκον του νά'τούς παρατήρησή ότι τά λαμπρά ταύτα ενύ­
πνια δεν θέλουσιν άποβή είς καλόν, αλλά τά μεν χρέη τού Χαρικένου
θέλουσι πληθυνθη άναλόγως της όνειρευθείσης άποδόσεως, δ 81 Χλευό-
χαρριος, αντί τού'πολλού χρυσίου ο έφαντάσθη, θέλει στερηθη και αύ-
τού τού οβολού τον δποΐον εχει τυχόν. Αυτοί τε όμως καί άπαντες οί
περί αυτούς άνεκάγχασαν έμπαίζοντες την άμάθειάντου, τό 8i δεινό­
τερο ν καί δ Κράτων τού δποίου έπεκαλέσατο την συνδρομήν, τον έ-
συμβούλνευσε νά σιωπήση, προςθέτων ότι εάν υπόσχεται νά φυλάξν) το
ρ.υστικόν θέλει τον άποκαλύψει τά παρασκευαζόρ.ενα κάλλιστα πράγ-
ρ.ατα, τά δποΐα δεν είναι όνειρα, άλλ* αληθή, καί θέλουσι συμβή είς
μήνα Μεσορί, οςτις ήτο δ τελευταίος μην τού αιγυπτιακού έτους, άν-
ταποκρινόμενος προς τόν ήρ.έτερον αύγουστον. Κ α ί είς έπίρ,ετρον τού
κακού, εις τών παρεστώτων, «δριμύ καί τιτανώδες ενιδών» άρπάσας

■Λ
 Ό διάλογος Φιλόπατρις η Διδασκόμενος; 171

Si τον Κριτίαν από του ίματίου, καί εις συζητήσιν σφοδράν προς αυ­
τόν έλθών, τον κατέπεισε νά συνχπέλθη μ ετ’ αυτού, ί'να φωτισθγ) πλη­
ρέστερο ν, εις καταγώγιόν τι. τό όποιον ητο φαίνεται εν εκ των πολυτε­
λών εκείνων μοναστηρίων, έν ώ ένδιαιτώντο άνθρωποι εχοντες προς
τοις κλλοις την ύπόληψιν,προφητικής δυνάμεως, καί επί τούτφ συν-
δυάζοντες τον μοναδικόν βίον μετά της άκμαζούσης τότε άστρολογι-
κης σοφίας. Αφού λοιπόν διηλθον «σιδηρέας τε πύλας καί χαλκέους
ουδούς» καί άνέβησαν πλείστας άναβάθρας, είςηλθον εις οί'κον χρυσό-
ροφον, καί εύρον έν αύτω άνδρας ε’πικεκυφότας καί κατωχριωμένους.
Οί άνθρωποι ούτοι είδον τούς προςερχομένους ευχαρίστως, καί ύπεδέ-
χθησαν αυτούς προθύμως, έλπίζοντες ότι φέρουσι θλιβερών τινα άγγε-·
λίαν, διότι έφαινοντο ευχόμενοι τά κάκιστα, καί εχαιρον επί τοΐς δ ε ι-
νοΐς, καί τοιαΰτά τινα προςδοκώντες έψιθύριζον ηδη προς άλληλους.
Μετά Si ταύτα ηρώτησαν τον Κριτίαν,
Τις , χοθεν εις άνδρών, πόθι τοι πδΛις, ήδε 'ζοκηες ;
Διότι φαίνεσαι χρηστός από γε τού σχήματος. Ό δέ αδυςτυχώς, ά -
πεκρίθη, οί χρηστοί είναι ολίγοι καθώς βλέπω πανταχού. Τό όνομά
μου είναι Κ ριτίας, πατρίδα Si έχω την αυτήν μέ υμάς.»— « Κ α ί πώς
έχουσι τά της πόλεως καί τά τού κόσμου ; » — «Χαίρουσι πάντες, ά -
πεκρίθη 6 Κριτίας, καί προςεχώς θέλουσι λάβει ετι πλείονας άφορμάς νά
χαρώσιν.» Οί Si άνανεύσαντες ταις όφρύσι «δεν εχ ειου τω τό πράγμα,
ειπον, εξ εναντίας η πόλις δυςτοκεΐ.» Τότε b Κριτίας προςποιούμενος
ότι δεν τούς εννοεί, «βεβαίως, ειπεν, ύμεΐς πεδάρσιοι όντες, καί ως
από υψηλού άπαντα καθορώντες, εννοείτε καί τ ίύ τ α οξυδερκέστατα.
Μήπως λοιπόν θέλει συμβη εκλειψις ήλιου, η ραγδαίοι ύετοί, η νιφε-
τός πολύς, η χάλαζα, καί λοιμόν καί λιμόν έπιπέμ.ψωσιν;» Εκείνοι
Si αφού πολλά κατεφλυάρησαν περί της σοφίας αυτών, έξηγηθέντες
ηδη σαφέστερον άπεφήναντο ό τ ιτ ά πράγματα θέλουσι μεταβληθη, ά -
ταξίαι δέ και ταραγαί θέλουσι καταλάβει την πόλιν καί τά στρατό­
πεδα θέλουσιν ηττηθη υπό τών εναντίων. Αί δε κακόβουλοι αύται
προρρήσεις κατετάραξαν τόν καλόν κάγαθόν Κριτίαν, οςτις μη δυνώ-
μενος επί πλέον νά κρατηθτ), (( ώ δαιμόνιοι άνδρών, άνεβόησε, μη τε-
ρατολογεΐτε, τρίζοντες όδόντας κατ* άνδρών αρειμάνιων, διότι τά κακά
ταύτα επί την κεφαλήν υμών θέλουσιν έπιπέσει, ως εύχομένων τά κά­
κιστα κατά της πατρίδος ύμών. Τάς μαντείας ταύτας δεν έδίδαξεν
εις υμάς ή σοφία επί τγ) οποία καυχάσθε, άλλ’ υμείς τάς έπενοήσατε,
 ν
in Ό διάλογος Φιλόπατρις η Διδασκόμενος.

παρεκτός άν ήκούσατε παρά γυναικών γραϊό'ίων, των περί τοιαύτα εύ-

ρέματα ασχολούμενων.» « Ό χ ι , άπεκρίθησαν εκείνοι, άλ.λ* ημέρ&ς 10
άσιτοι ίιατελοΰντες, και επί παννύχους ύμ.νψό'ίας έπαγρυπνούντες ό-
νειρώττομ,εν τα τοια υτα.» Ά λ λ * ή τετεχνασμένη αυτή επίνοια, ώς την
λέγει, ό'εν ε”πεισε τον Κριτίαν, όςτις ,ένέπαιζε τά όνειρα εκείνα καί την
χαιρεκακίαν, καί προέτρεψεν αυτούς νά άφήσωσι κατά - μ,έρος «τάς
άλλοκότους ταύτας φαντασίας καί τά πονηρά βουλεύματα καί μαν-
τεύμ.ατα, μ,ήπου θεός ύμ.άς ές κόρακας βάλοι ό'ιά το τή πάτρί^ι έπα-
ράσθαι καί λόγους κίβδηλους έπιφημίζειν.» Ούτοι όμως άπαντες ό-
μοθυμ,αό'όν πολλά αυτού κατεμ,έμ.φοντο, καί πολλά προςέθηκαν ετι α ­
παίσια, τά όποια όΤριεφών ό'έν θέλει νά άκούσγ), φοβούμενος μη πάθη
ρ.έγα τι δεινόν* α ώςτε εασον τούτους, έπιφωνει, την ευχήν από πατρός
άρξάμενος καί την πολυοίνυμον φό'ήν ές τέλος έπιθείς.»
Ά λ λ * ενώ περί τούτο το μ,έρος τού λόγου εύρίσκοντο, βλέπουσιν αί­
φνης τον κοινόν φίλον Κλεόλαόν, μετά πολλής σπουό'ής ό'ιερχόμενον,
καί κράξαντες αυτόν, ερώτώσι τι τρέχει, καί εάν φέρη χαροποιόν τινα
αγγελίαν. Ό £έ, χαίρετ* άμφω, άνεφώνησε προς αυτούς, ώ καλήξυνωρίς.

Τριεφών» ί Τις ή σπουδή ; ασθμαίνεις γάρ επί πολύ. Μών τι καινόν πέπρακται;
Ιίλεόλαος. Πέπτωκεν "όφρυς ή πάλαι βοωμένη ΓΙερσών*
καί Σοΰσα κλεινόν άστυ. , .' »
Πέσει 8’ ετι γε πασα χθων 'Αραβίας, . ^
χειρt κρατούντος εύσθενωτάτω κρατεί ,
Κριτίας. Τουτ’ εκείνο, ώς
αεί τό ΟεΓον^όύκ αμελεί* των άγαθών,
άλλ' αυξει, άγον επί τά κρείττονα.

Ή μεΐς #έ, ώ Τριεφών, τά κάλλιστα εύρηκότες- έσμέν. Έίυςχέραινον

γάρ Ιν τή άποβιώσει τί τοις τέκνοις καταλιπεϊν επί ταις ^ιαθήκαις.
Οι&ας γάρ την έμήν πενίαν, ώς εγώ τά σά. Τούτο αρκεί τοις παισίν,
αί ήμέραι τού αύτοκράτορος* πλούτος γάρ ημ.ας ούκ έκλείψει, καί ενθνος
ημάς ού καταπτοήσει.
Τριεφών. Κ άγώ , ώ Κ ριτία , ταύτα καταλείπω τοις τέκνοις, ώς ίίω σ ι
Βαβυλώνα όλλυμ,ένην, Αίγυπτον ό'ουλουμένην, τά των Περσών τέκνα
$ού7νειον ήμ,αρ άγοντα, τάς έκό'ρομάς των Σκυθών παυομένας, είτ* ούν
καί άνακοπτομένας. Ηρ· εις #έ τον έν Άθήναις 'Άγνωστον έφευρόντες,
καί προςκυνήσαντες, χεΐρας εις ουρανόν ε*κτ*είναντες, τούτω εύχαρι-
στήσωμεν, ώς καταξιωθέντες τοιούτου κράτους υπήκοοι γενέσθαι* τούς
 ‘Προμηνύματα θανάτου. 173

δέ λοιπούς ληρεΐν έάσωρ.εν, άρκεσθέντες υπέρ αυτών είπεΐν το, ού φρον·

τις Ίπποκλείδ^, κατά την παροιμίαν.»

Τοιαύτη ητο έν. Κωνσταντινούπολη ή κατάστασις της κοινής γνώ­

μης, ότε περί τά μέσα τού νοεμ.βρίου 9 6 9 έφθασεν αυτόθι ή περί της
άλοίσεως της ’Αντιόχειας ευφρόσυνος αγγελία, ην πρώτος δ Κλεόλαος
εύ'ωκεν εις τούς δύο φίλους. Οί μεν καλοί κάγαθοί πολίται εχαιρον
επί τοίς κατορθώμασι τού αύτοκράτορος, καί ηλπιζον έτι μείζονα παρ*
αυτού έργα, οί δέ μοναχοί καί* πολλοί τών ιερωμ-ένων, καί τών πολι­
τευόμενων δε ούκ ολίγοι, δυςηρεστημένοι όντες, οί μέν πρώτοι διά την
άπαγόρευσιν τών αφιερωμάτων, οί 81 λοιποί 8 ιά τάς εύλογους τού
βασιλέως οικονομίας, ύπέσκαπτον άδιακόπως την αρχήν αυτού, δ ια -
δίδοντες ψευδείς φηρ,ας, καί μαντείας ανυπόστατους, καί ύποσχέσεις
παραλόγους. Ό Νικηφόρος ητο άνθρωπος συνετός καί γενναίος* άλλ*
όσω έξοχος καί άν ητο, δέν διέφυγεν, ως φαίνεται, την επίδρασιν της
κ α τ’ εκείνο τού χρόνου τοσούτον έπικρατησώσης δεισιδαιμονίας. Έ ν
τω μέσφ της δυςαρεσκείας ήν έπροξένουν εις τούς πολλούς τάτε,π ρό
μικρού ύπομνησθέντα εις τον αναγνώστην γεγονότα, καί τά πρότερον
ίστορηθέντα περί της φιλαργυρίας τού αδελφού αυτού Δέοντος, καί
περί τινων έκ τύχης έν Κωνσταντινουπόλει συμβάντων ατυχημάτων,
διεφημίσθη προ διετίας προφητεία τις είτε άστρολόγου, είτε.ρ.οναχού,
ότι 6 Νικηφόρος εμελλε νά καταλύση τον βίον παρά την βασίλειον ε­
στίαν ύπο οικείων φονευόμενος. Εκείνος δέ φοβηθείς τον χρησμόν τού­
τον, κατεσκεύασε πέριξ τών άνακτόριυν από. της παραλίας τού Κερα­
τίου κόλπου μέχοι της παρά την Προποντίδα παραλίας, τείχος ύψη-
λόν καί οχυρόν, άσφαλίσας ουτο>, ούς ένόμισε, την βασίλειον εστίαν.
Ταύτα λέγει ό σύγχρονος Λέων ό Διάκονος. Οί δέ μεταγενέστεροι
προςθέτουσιν ότι κατασκευαζομένου τού τείχους τούτου, ηκούσθη από
θαλάσσης έν μια τών νυκτών φιυνη βοώσα «ώ βασιλεύ, ύψοίς τά τείχ η ,
καν μέχρι πόλου φθάσγις, ένδον το κακόν, εύάλωτος η πόλις·» καί otc
επί πολύ άναζητηθείς ό τούτο είπών, δέν άνευρέθη. Κ α ί ταυτα μέν
επειδή, ώς προς το κυριώτατον τούλάχιστόν μέρος, την τού τείχους
κατασκευήν καί της κατασκευής την αιτίαν, λέγονται καί υπό τού
Δέοντος τού Διακόνου, δέν είμπορούν είμη νά έκληφθώσιν ώς άληθη.
Ά λ λ ’ οί μεταγενέστεροι προςεπάγονται καί άλλα τινά, τά όποια δ
σύγχρονος εκείνος διαφόρως ιστορεί. Λέγουσιν ότι ετερος πάλιν έφέρετς
174 Προμηνύματα θανάτου.

χρησμός, ώς μέλλοντος του βασιλέως νά άποθάνη άμα τή άλώσει τής

πόλεως Α ντιόχεια ς, και δτι δ βασιλεύς πιστεύων εις αυτόν, αντί νά
χαρή #ιά την της πόλεο>ς ταύτης κλωσιν άπ* εναντίας ελυπηθη σφο­
δρά δ ΐ αυτήν, καί αντί νά άνταμ.είψη τούς #ιαπράξαντας το έργον,
ήτοι τον στρατοπεδάρχην Πέτρον, καί τον ταξίαρχον Μιχαήλ Βούρ-
τζην, απ' εναντίας έτιμ,ώρησεν αυτούς. Ταύτα είναι άναμφισβητήτως
ψ ευίή, ^εότι παντάπασιν άλλοίως εκτίθενται ύπο τού Λέοντος τού
Διακόνου, δν καί μόνον #έον νά άκολουθήσωμ,εν περί την έξιστόρησιν
των τελευταίων τού Νικηφόρου ημερών, oyi μ.όνον ώς αύτόπτην των
γεγονότων, αλλά καί ώς άπη7Λαγμ.ένον της κακοβουλίας ύπο της δ-
ποίας οί μεταγενέστεροι ένεπνέοντο προς τον άνδρα ένεκα τού ελευθε­
ρίου αυτού φρονήματος. ,
Περί τά μέσα νοεμβρίου 9 6 9 ο Νικηφόρος παρεσκεύαζε την εκ­
στρατείαν ην έσκόπευε νά επιχείρηση το προςεχές έαρ κατά των 'PoS-
σων, ότε ελαβε την αγγελίαν της άλώσεως της ’Αντιόχειας. Πλησ-
θείς #έ ευφροσύνης επί τω γεγονότι, έ'θυσεν ευχαριστήρια τφ Θεφ· άλλ*
ενω έπανήρχετο εκ της τελετής ταύτης, μοναχός τις έπέά'ωκεν εις αυ­
τόν έπιστόλιον καί ε\ινεν αμέσως άφαντος. Τό έπιστό 7νΐον τούτο
τού δποίου τδ περιεχόμενον ενθυμίζει μέχρι τίνος την ύπο τού Κρά-
τωνος διακοινωθείσαν είς τον Κριτίαν προφητείαν, δ'ιελάμβανε τά
έξης* «Έ μ ο ί τω σκουλήκι παρά τής προνοίας άπεκαλύφθη, βασιλεύ,
μεταστήναί σε των τήδε τφ μετά τον παρελθόντα σεπτέρ,βριον τρίτω
μηνί.» Ή νέα αύτη προφητεία έτάραξε πάλιν τον βασιλέα, ’Αφού είς
μάτην άνεζήτησε τον μονάχον, άπέβηκατηφής καί σκυθρωπός,ουδέ ήθέ-
λησεν εκτοτε πλέον νά άναπαυθή επί κλίνης, άλλ’ έκοιμάτο κατά γης
ύποστρωννύων μεν δέρμα παρδάλεως καί κοκκοβαφή πίλον, καλυπτόμε­
νος#! διά μανδύου δςτις άνήκεν είς τον ρ.οναχον Μ ιχαήλ, θειον αυτού,
προς δν έσωζε πάντοτε πλείστην εύλάβειαν. Συνέπεσε προςέτι κατ’ έκεί-
νας τάς ημέρας νά τελευτήση δ πατήρ αυτού, δ καΐσαρ Βάρδας, περί
τού θανάτου τού δποίου δμιλών δ Λέων δ Διάκονος λέγει αυτόν υπέρ
τά έννενήκοντα έτη διαβιώσαντα, καί τοίς στρατιωτικούς καταλόγοις
έξ αυτής ήβης καταγηράσαντα, καί πολλά τρόπαια καί νίκας έν τοίς
κατά πόλεμον άνδραγαθήμασιν άναδησάμενον.» Ή #έ στέρησις αύτη
ηύξησε τήν τού Νικηφόρου άθυμιαν, δςτις δεν ήδύνατο νά νόηση πό-
θεν έπέκειτο δ έπανειλημμένως αναγγελλόμενος κίνδυνος, ουδέ ήδύνατο
νά φαντασθή, δτι άνθρωποι προς αυτόν οίκειότατοι έπεβουλεύοντο αυτόν
I
Επιβουλή τής Θεοφανούς. 175

ύπηρετούντες άμα μεν tSta πάθη, άμα δε την των άλλων δυςαρέσκειαν.

Είδομεν δ ια τί και πώς ή βασίλισσοΤθεοφανώ είχε συντελέψει προ

εξαετίας εις το νά λάβη 6 Νικηφόρος την ύπερτάτην αρχήν. Βεβαίως
δέν ήγάπησεν αυτόν. Τ φ 9 6 3 ή Θεοφανώ είχε μόλις ύπερβή τό εικο­
στόν τής ηλικίας αυτής έτος, b Si Νικηφόρος ήτο πεντηκοντούτης
καί επέκεινα, καί άν είχε τάς άρετάς δι* ών σώζονται καί κλεί-
ζονται αί πολατεϊαι, έστερεΐτο των προτερημάτων όσα δελεάζουσι
τάς γυναίκας. Το πιθανώτερον λοιπόν είναι ότι ή Θεοφανώ, είτε συνέ-
πραξεν, εΐτε δέν συνέπραξεν εις τον θάνατον τού 'Ρωμανού, βλέπουσα
τότε κινδυνεύουσαν, ως από τού Νικηφόρου, την τύχην αύτής και
των τέκνων της, έδέχθη την μετά τού ισχυρού εκείνου άνδρός σύζευξιν
μόνον ϊνα άσφαλίσν) τά καθ* έαυτήν. Προϊόντος όμως τού χρόνου, κα­
θόσον αί ^αδιουργίαι των μοναχών καί πολλ^ών κληρικών και πολιτι­
κών άνδρών κατώρθωσαν νά παροξύνωσι τούς πολνλούς κατά τού Ν ι­
κηφόρου, καθ* όσον είδε παρασκευαζομένην δεινήν κατ’ αυτού θύελ­
λαν, δέν έπεθύμησε παντάπασι νά συμπεριλ,ηφθή εις την απειλούσαν
αύτόν καταστροφήν, καί έζήτησε πάλιν έν τή έπικειμένη) ταύτγι τρι­
κυμία νά άσφαλισθή S ιά νέου προστάτου, τόσω μάλλον όσω εις την
περίστασιν ταύτην ίσως ώδηγεϊτο καί υπό αισθήματος όλως διαφό­
ρου τών όσα είχον υπαγορεύσει άπασαν την προτέραν αύτής διαγωγήν.
Ή θεοφανώ διετέλει τότε εν ακμή τής ηλικίας καί τού κάλλους.
Ό Λέο^ν ό Διάκονος, όσον διάκονος καί άν ήτο, άποθαυμάζει έπανει-
λημρ,ένως τάς ποικίλας τής δαιμονίου ταύτης γυναικός χάριτας. Τό
κάλλος αύτής δέν ήτο έκ τών τρυφερών καί επιεικών εκείνων τά
οποία συρ,βιβάζονται προς τά μαλθακά αισθήματα τής ειρηνικής συμ-
βιώσεως, άλλ* έκ τών άριπρεπών καί άδυςωπήτων, τά όποια δεσπό-
ζουσι καί φονεύουσιν. Ό διάκονός μας μή ήξεύρων πλέον πώς νά εκ-
φράση την κατάπλ^ηξιν ήν συνησθάνετο, οσάκις ένθυμεϊτο αυτήν, τήν
ονομάζει που Λάκαιναν. Τοιαυτη δέ ούσα είχε μέν κατακυριεύσει ό-
λόκληρον τήν ψυχήν τού πρεσβύτου ήδη Νικηφόρου, άλλά δέν είχε
παραχωρήσει εις αυτόν ουδέ κεραίαν τής ιδίας καρδίας. Έ ζ ή τ ε ι προ
καιρού συναγωνιστήν τού βίου νεο^τερον καί ακμαιότερου. Κ α ί όταν
εις την ανάγκην ταύτην προςετέθη ο φόβος μήπως συναπολέσ*/) τήν
αρχήν (^*ετά τού ανθροίπου μετά τού οποίου ένεκα αυτής καί μόνης
 176 Επιβουλή τής Θεοφανους.

είχε συνδέσει την τύχην της, ο συνδυασμός των δύο εκείνων παθών,
ύπηγόρευσεν είς αυτήν τεγνασμα όντως σατανικόν.
"Οτε 6 παρακοιμώμενος ’Ιωσήφ ήγωνίζετο εκ παντός τρόπου νά
προλάβη τήν είς τον θρόνον άνάβασιν τού Νικηφόρου, είχε ζητήσει,
ώς ενθυμείται h άναγνίύστης, τήν συνδρομήν τού στρατηγού Ίωάννου,
τού επιλεγόμενου Τσιμισκή, ύποσχόμενος αύτω προς τοΐς αλλοις και
αυτήν τήν βασιλείαν. Τότε ο στρατηγός Ιωάννης διεκοίνωσε τά πάντα
είς τον δορικτήτορα* τής Κρήτης, καί προέτρεψεν αυτόν νά προλάβη
τάς σκευωρίας τού Ίωσήφ_ καταλαμβάνων αμέσως τήν ύπερτάτην
αρχήν. Τούτου δέ γενομένου άντημ,είφθη διορισθείς μάγιστρος και γε*
νικός αρχηγός τού στρατού τής ’Ανατολής, ’Αλλά μετά τινα χρόνον
6 βασιλεύς είτε ένδίδων είς τάς φθονεράς είςηγήσεις τού αδελφού αυ­
τού Λεοντος, είτε άλλην εχων αίτίαν, άφήρεσεν από του Ίωάννου τήν
μ,εγάλην εκείνην στρατηγίαν, υίςτε εκτοτε ούτος S ιέ τρίβε συνήθως είς
τά έν Ά σ ία κτήματα αυτού, άδηλον άν οίκειοθελώς ή κατά βασιλι­
κήν παραγγελίαν. Ό στρατηγός Ιωάννης ήτο πολύ νεώτερος τού
θείου του, μόλις διανύων το 4 5 έτος τής ηλικίας αυτού, καθ’ ούς εύ·
ρισκόμεθα ήδη χρόνους* καί ενω μέγα έκτήσατο επί τοΐς πολεμικοΐς κα-
τορθώμασιν ονομα παρά τοΐς πολλοΐς, ήτο συγχρόνως ωραιότατος καί
χαριέστατος άνθρωπος* λευκός, ξανθός, οφθαλμούς εχων αποπνέοντας
γενναιότητα άμα καί γλυκύτητα, καί ανάστημα μέν βραχύ, άλλα
στερνόν καί μετάφρενον εύρύ,ίσχύν γ ιγ α ν τώ ίη , αλκήν άνανταγώνιστον,
ηρωικός μέν άναδεικνύμενος έν τοΐς πεδίοις τής μάχης, θαυμασίως Si δε­
ξιός περί πάσαν σωματικήν άσκησιν* επί πάσι φιλόδωρος καί μεγαλό­
σωμος, αγαθός τήν καρδίαν, ίλαρός τούς τρόπους. Τοιαύτη προτερημά­
των συνδρομή κατιόρθωσεν άρά γε προ καιρού νά τραυματίση τήν σι­
δηράν τής Θεοφανούς καρδίαν ; Τό βέβαιον είναι ότι περί τά τέλη
τού νοεμβρίου b μέν στρατηγός Ιωάννης ί ιέ τρίβε ν έτι είς τά κτήματα
αυτού, διάγων βίον μεγαλοπρεπή καί οπωςούν άσωτον, ή Si θεοφανώ
άπεφάσισε νά φέρη αυτόν έκ παντός τρόπου είς Κωνσταντινούπολιν.
Ό Νικηφόρος διετέλει έτι απορών ένεκα των απαίσιων γρησμών καί
άθυμών ένεκα τού προςφάτου θανάτου τού πατρός. ότε ή Θεοφανώ ένό-
μισεν έπιτηδείαν τήν περίστασιν νά έπιτύχη τού ποθουμένου. "Οθεν
προςελθούσα αύνφ κατά μόνα; μετεχειρίσθη πάσαν αύτής τήν τέχνην
καί τήν χάριν^’να πείση τον βασιλέα νά άνακαλέση, τον στρατηγόν
«Ίωάννην είς τήν βασιλεύουσαν μετά τοσαύτης επιμονής καί περιπα-

I
 Δολοφονία του Νικηφόρου υπό Ίω'ννου του Τσιμισκή. 177

\
θείας, ώςτε ή^ύνατο να κίνηση τάς ύπονοίας αυτού. εάν ούτος ητο
πλειότερον ίύςπιστος η όλιγώτερον περιεσπασρ,ένος τον νουν. «Π ώ ς, βα­
σιλεύ, τον είπε προς τοις άλλοις, ένω ρυθμίζεις πάντα τά σά ρ,έτρω και
σταθρ.ω άκριβεΐ, κανών τούτου ένεκα λογιζόρ.ενος ευθύτατος σωφροσύ­
νης, άφίνεις τον γενναΐον εκείνον καί νεανικόν άν#ρα νά κυλιέται εις
τον βόρβορον τώνήό'ονών $ιάγων βίον αργόν καί άσωτον, καί τούτο
αύτανεψιόν οντα τού σού κράτους, λαρ,πράν 8ε τού γένους ελκοντα
την σειράν; Ά λ λ * εύ^όκησον ή ίη νά ό'ιατάξης ινα, έγκαταλείπων
τούς χώρους ένθα ^ιατρίβει, ελθη τάχιστα προς ημάς καί λνάβη σύζυ­
γον έκ των εύγενών, αφού έστερήθη ^υςτυχώς ί ι ά θανάτου πικρού την
νόμιμον αυτού γυναίκα. Μη άρνηθής, βασιλεύ, την εύλογον ταύτην
ίεησίν ρ.ου, καί μη άνεχθης νά γίνεται κωμ,ωό'ία καί σαρκασμ,ός των
ακολάστων γλωσσών άνθρωπος συγγενής σου στενότατος καί ί ι ά τάς
των πολέρ.ων άνό'ραγαθίας παρά πάντων μεγαλαυχούμενος.» Ό Ν ι­
κηφόρος όςτις ό'έν ήίυνατο νά άρνηθη τίποτε εις τάς γοητείας της
Θεοφανούς, καί ού^εμ.ίαν ειχεν, ώς φαίνεται, άφορρ.ήν ίό'ιαζούσης ά'υς-
μενείας προς τον ανεψιόν του, τον $ιέταξεν άρ.έσως νά έλθη εις Κων­
σταντινούπολή. καί, έμφανισθέντα ενώπιον του, τον ύπε^έχθη φιλικώς
καί τόνείπενότι έπιθυμ.εΐ νοιτόν βλέπη καθ’ έκάστην εις τά βασίλεια.

Τοσούτον ειλικρινής ό'εξίωσις ητο βεβαίως επιτήδεια νά εξευμενιση

την γενναίαν τού στρατηγού Τωάννου ψυχήν, οίαιό'ήποτε καί άν ύ-
πήρξαν αί προηγούμενα ι μεταξύ των δύο άνδρών διενέξεις, περί ών
άλλως τε ούδέν λέγει ύ Λέων ο Διάκονος. F loiat, είςηγήσεις, ποΐαι
συκοφαντίαι ήδυνήθησαν νά μεταβάλωσιν επί ρ.ίαν στιγμήν εις θη-
ρίον άνήμερον καί επίβουλον, άνθρωπον άναδειγθέντα δ ι’ όλου του
βίου, καί προ καί ρ.ετά, ειλικρινή καί γενναιόφρονα, δεν το ήξεύρομεν.
νΙσως είχε ρ.ισήσει τον Νικηφόρον, διότι ένω άνεβίβασεν αυτόν εις τον
'θρόνον, έπειτα περιεφρονήθη ύπ* αυτού. "Ισιος ή Θεοφανώ τον έπεισε ν
ότι δεν άνεκλήθη εις Κιυνσταντινούπολιν είμ.ή διά νά γίνη, θύμα τής
τού Νικηφόρου επιβουλής. Το βέβαιον είναι οτι, έπανελθών εις Κων­
σταντινούπολή καί τυχών φιλικής παρά τω βασιλεΐ δεξιιυσεως, ύ
Ιωάννης ελαβε κρυφίως πολλάς συνεντεύξεις ρ.ετά τής αύγούστης ·
προςερχόρ.ενος εις τά Μια αυτής δώματα δ ιά τινιυν αφανών ειςόδωνι
καί συνεφιόνησεν από κοινού μετ* αυτής τον έν τοΐς άνακτόροις θάνα­
τον τού αύτοκράτορος. Έ π ί τούτφ δέ άφ* ενός μέν είςήγαγεν έκ δ ια -
( ε ΛΑ. ΙΓΤΟΡ. Κ. ΠΛΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. δ \ ) 12
178 Δολοφονία του Νικηφόρου ύπο του ’Τωάννου του Τσιμισκή.

λειμμάτων είς τά ανάκτορα άντρας ρωμαλέους καί τολμ,ηρούς, τούς

οποίους ύποΔεχομένη εκείνη παοεφύλαττεν εν οίκίσκω σκοτεινώ καί
παρακειμένφ είς τον ΐΔιον αύτής θάλαμον. Ά φ ’ ετέρου Δέ b ’Ιωάννης
την 1 0 Δεκεμβρίου καλέσας παρ’ έαυτω Δύο των πιστότερων φίλων,
τον γνωστόν είς ημάς Μ ιχαήλ Βούρτζην καί Λέοντα τον ΠεΔιάσΐμον,
ώρισε μετ’ αυτών πάντα τά άπαιτούμενα προς έκτέλεσιν τού βου­
λεύματος κατά την έπομένην νύκτα. Λ έγεταιοτι την εσπέραν εκείνην,
ένω b βασιλεύς παρευρίσκετο είς τάς συνήθεις ύμνωΔίας, είς των κλη­
ρικών της αυλής παρέΔωκεν αύτώ σημ,είωσιν άναγγέλλουσαν τον πα«
ρασκευαζόρ.ενον την νύκτα όλεθρόν, καί προτρέπουσαν νά βεβαιωθή
περί τούτου Διατάσσων έρευναν είς την γυναικωνίτιΔα· οτι b Ν ικη­
φόρος ΔιέταΕεν άμ.εσως τον τού κοιτώνος κατάρχοντα Μιχαήλ νά erct-
χειρήση την έξέτασιν, άλλ* ότι ούτος, είτε ευλαβούμενος την αυγού-
σταν, είτε έξ άλλης αίτιας, άφήκεν άνεξερεύνητον το Δωμάτιον εν ω
έκρύπτετο το στίφος τών Δολοφόνων. Έπελθούσης Δέ της νυκτος ή βα-
σελίς είςφοιτήσασα προς τον αύτοκράτοοα κατά το είθισμένον, αφού
έλάλησε προς αύτον περί τών Δύο νυμ,φών αϊτινες είχον έ'λθει τότε
προ μ,ικρού έκ Βουλγαρίας, προςέθηκ'εν οτι απέρχεται νά φροντίση
περί της θεραπείας αυτών, καί οτι έν τω μ,εταξύ άς μείνη ήνεφγμέ-
νος ο κοιτών, τον όποιον αυτή θέλει κλείσει όταν έπανέλθη. Κ α ί ταύτα
είπούσα έξήλθεν, 6 Δέ προςευχηθείς επί ικανήν ώραν, καί περί την
μελέτην τών θείων γραφών σχολάσας, ήσθάνθη τελευταΐον εαυτόν ύπο
τού ύπνου καταβαλλόμ,ενον καί κατεκλίθη κατά γης επί τού παρΔα-
λίου Δέρματος. Ε ν τ ο ύ τ ο ις ο ί έν τφ Δωματίω τής αύγούστης κεκρυμ-
μ.ένοι Δολοφόνοι έξελθόντες έκείθεν ξιφήρεις άνέβησαν είς τά ύπαιθρα
τών βασιλείων υπερώα καί κατεσκόπευον την προςΔοκωμένην άφιξιν
τού Ίωάννου. Ό στρατηγός Δεν ήΔύνατο νά είςέλθη την νύκτα είς τά
ανάκτορα άπο τού χερσαίου τείχους, ύψη)νθτάτου οντος καί ασφαλέ­
στατα φρουρουμένου* ώςτε έδέησε νά καταβή εις την παραλίαν ενξωθίν
τού τείχους, καί άπο έκει νά πλεύση Διά λέμβου μετά τών Δύο συ­
νωμοτών ποός το έπιθαλάσσιον τείχος, τού όποιου ο λιμήνήτο, οός φαί­
νεται, αφρούρητος, καί είχε προςέτι το πλεονέκτημα ότι ήτο πλησιέ-
στατος είς τά τής βασιλίΔος Δώματα. Τό ώρολόγιον έσήμαΐνεν ήΔη
πέμπτην τής νυκτος ώραν, ήτοι την ένΔεκάτην περίπου καθ’ ημάς·
Δριμύς έπνεε βορράς, καί χιών κατέπιπτε πολλή. Ή νύξ ήτο έκ τών
απαίσιων έκείνων, αϊτινες φαίνονται προωρισμέναι νά καλύπτωσι τά
 X

Τελευταία περί Νικηφόρου κρΐσις. 179

δεινότατα των κακουργηρ,άτων. Ό ατρόμητος Ιωάννης παραπλεύσας

τον αιγιαλον, άπεβιβάσθη, και κατά τά συρ,πεφωνηρ,ένα έσύριξεν ΐνα
άναγγείλη εαυτόν εις τούς επί τών υπαίθρων ύπερωων περιδένοντας συν­
τρόφους. Έρρίφθη αμέσως έκειθεν κόφινος διά σκοινιών ασφαλών έξηρ-
τημένος, καί άνεσύρθησαν εντός αυτού οί συνωμόται άνά εις, τελευ­
ταίος δε απάντων ό Ιωάννης. Κ αί άνελθόντες ούτω χωρίς ύπ* ούδενός
νά έννοηθώσιν, ώρρ,ησαν ήδη πάντες προς τον βασιλικόν θάλαρ,ον. Μη
εύρόντες δέ τον βασιλέα εντός της κλίνης αυτού επάγωσαν έκ τού φό­
βου, καί ήτοιμάζοντο νά κατακρημνίσωσιν εαυτούς εις την θάλασσαν,
δτε εύνουχίσκος τ ι ; της γυναικωνίτιδος, προηγούρ,ενος αυτών, τούς ύ-
πέδειξε καθεύδοντα κατά γης τον βασιλέα, δν περικυκλώσαντες η δη
ήρχισαν νά λακτίζωσιν. Έξυπνήσαντα δέ καί έπ* άγκώνος στηρίξαντα
την κεφαλήν, δ Λέων, ό επικαλούμενος Βαλάντης, πρώτος έπλήγωσεν
αυτόν διά τού ξίφους, ρ,εθ* ο προςείλκυσαν αυτόν δλον αίρ.ατόφυρτον 'ε­
νώπιον τού Ίωάννου, δςτις πολλάς είπε κα τ’ αυτού ύβρεις καί άπει-
λάς, καί τον πώγωνα αυτού ανηλεώς ετιλεν, ενώ οί συνωρ,όται εθραυ-
σαν τάς σιαγόνας του, μεταχειριζόμενοι προς τούτο τάς λαβάς τών
ξιφών. Ό δέ τοσαύτα πάσχων ούδέν άλλο ελεγεν, ενόσω ήδύνατο νά
άρθρωση λέξεις, είμή «Θεοτόκε βοήθει*)) ρ,έχρις ού, αφού πλειστας άλ-
λας ε*λαβε πληγάς, ρ,ίαν παρά τού Ίωάννου και τάς άλλας παρά τών
λοιπών, εις τούτων, όνόματι Θεόδωρος, κατετρύπησε τά στέρνα αυτού
διά τραύρ.ατος καίριου.

Προς τον Νικηφόρον Φωκάν τον ούτω οικτρώς καταλύσαντα τον

βίον, οφείλει τό ελληνικόν έθνος ρ.έχρι της σηρ,ερον εύγνωρ,οσύνην ε-
ζαίρετον καθό άνακτησαντα από τών μωαρ,εθανών την Κρήτην, την
Κύπρον καί την ρ.εσηρ,βρινοδυτικήν μικράν Α σ ία ν , καί άνασώσαντα
τον αυτόθι έλληνισρ,όν διά τής τού χριστιανισμού άναζωπυρήσεως.
Ά λ λ ' εν γένει ή ιστορία οφείλει νά δμολογήσηοτι ύπήρξεν εις τών α­
ρίστων βασιλέων τού μεσαιωνικού έλληνισρ.ού. Την σηρ,ερον κρίνοντες
την πολιτικήν αυτού διαγωγήν, ώς προς τε τον αύτοκρώτορα τής Δ υ-
σεως καί τον αρχιερέα τής *Ρώμης, δυνώρ,εθα ίσως νά εϊπωμεν ότι
έφερεν εις ρ,έσον άκαίρους προς αυτούς αξιώσεις, καί οτι ή σύνεσις α -
πήτει νά αναγνώριση τήν εν τή δυτική Ευρώπη έπελθούσαν μεγάλην
τών πραγρ,άτων μεταβολήν, αποδεχόμενος μέν τήν άρχήν τής ίσ ότη-
τος τής έν Κωνσταντινουπόλει βασι7.είας καί εκκλησίας, προς τήν εν
12 *
180 Άναγόρευσις του Ίωάννου χαί πρώται αυτοΟ πράξεις.

τη Δύσει εκκλησίαν καί βασιλείαν, άρκούμενος δέ εις την άμυναν καί

παγίωσιν τού ανατολικού χριστιανισμού.‘ Ά λ λ ’ ή πατροπαράδοτος πο­
λ ιτική επενεργεί πολλάκις καί εις τά έξοχώτερα των πνευμάτων, καί
μάλιστα εις καιρούς καθ’ ους ή των πνευμάτων κίνησις είναι όπωςούν
νωθρά και ή*·αστα νεωτεριστική, δπως τότε συνέβαινεν. Έ άν όμως ό
Νικηφόρος δεν ήδυνήθη νά απαλλαγή των αρχαίων εκείνων προς την
Δύοιν αξιώσεων, ήγωνίσθη γένναίως καί ως ούδείς ΐσως άλλος των
προκατόχων ή των διαδόχων έπιτυχώς κατά τού μωαμεθανισμού· το
δέ ούδέν ήττον σπουδαιότερον, καθωδηγήθη περί την εσωτερικήν διοί-
κησιν υπό αρχών ελευθερίων, αϊτινες μαρτυρούσιν ότι τό πνεύμα τής
μεταρρυθμίσεως δεν είχεν ειςέτι άποβάλει εν Κωνσταντινουπόλει ά-
παντας αυτού τούς οπαδούς καί τους μάρτυρας. Ό Λέων ο Διάκονος,
οςτις έν τη πρώτη νεότητι είδεν έκτου σύνεγγυς την βασιλείαν ταύ-
την, αφού περιέγραψε τό τραγικόν αυτής τέλος, συγκεφαλαιών τήν
περί τού άνδρός κρίσιν, άποθαυμάζει τήν τε περί τά πολέμια εμπειρίαν
καί δραστηριότητα αυτού, καί τήν περί τά πολιτικά μεγαλοφροσύ-
νην καί μεγαλοφυΐαν, καί τήν τού σώματος ρώ^ην καί σωφροσύνην,
καί τήν προς τό θειον εύλάβειαν* επιφέρει δέ ότι. τούτο μόνον προςή-
πτον οΓ πολλοί εις τον άνδρα τό ελάττωμα, δτι Λ,θελεν άμεμπτον τήν
τής αρετής εν παντί συντηρησιν καί άπαραχάρακτον τήν τού δικαίου
ακρίβειαν, απαραίτητος ών εις τήν τούτων έκδίκησιν και άδυςώπητος
πρός τούς ολισθαίνοντας. Ε λ ά ττ ω μ α τό όποιον εξηγεί έν μέρει τήν
πτώσιν τού Νικηφόρου, άλλ* είναι βεβαίως τό λαμπρότερον έγκώμιον τό
όποιον δύναται νά επιγραφή εις τήν μνήμην αυτού. ,

Ό στρατηγός Ιωάννης, άμα περί μέσας νύκτας έτελέσθη τό άνό-

σιον εκείνο κακούργημα, άπήλθεν εις τήν έπιφανεστάτην των βασι­
λείων αίθουσαν, τό καλούμενον χρυσοτρίκλινον, έφόρεσε τά ερυθρά
πέδιλα, καί καθήσας εις τον βασιλικόν θρόνον, έφρόντισεν άνευ ανα­
βολής περί των κοινών πραγμάτων, καί ποό πάντων περί τής δ ια τη -
ρήσεως τής δημοσίας τάξεως. Ή αύτοκρατορική φρουρά, άκούσασα
τήν κατά τού Νικηφόρου επιβουλήν, ώρμησεν από τής Χαλκής, έν
ή ήτο ό κύριος αυτής σταθμός, πρός τό τμήμα τών ανακτόρων όπου
ιδίως κατώκουν οι βασιλείς, έλπίζουσα οτι θέλει εύρει έτι ζώντά τόν
ηγεμόνα. ’Αλλ* αί σιδηραΐ πύλαι δι* ών τό τμήμα έκεΐνο έχωρίζετο
από τών λοιπών ήσαν ασφαλώς κεκλεισμέναι, ένφ δέ ή φρουρά ηγωνί-
 ‘Αναγόρευες του Ίωάννου καί πρώται αύτοΟ πράξεις. 181

ζετο ν* άναμοχλεύσγ αύτάς, δ νέος βασιλεύς διέταξε νά έπιό'είξωσιν εις

αύτην την κεφαλήν του Νικηφόρου* ώςτε οί άνθρωποι αυτοί, οιτινες
ώς επί το πλεΐστον συνέκειντο έκ ξένων μισθοφόρων, και ύΐτηρέτουν τον
έκάστοτε μισθο&οτούντα αυτούς, πεισθέντες η#η ότι δ πρώην βασιλεύς
ίεν ύπηρχεν έν τοΐς ζώσιν, άνεκηρυξαν δμοφώνως αύτοκράτορα τον
Ίωάννην. Ούτω Si γενόμενος κύριος των ανακτόρων δ Ιω άννης, άρια
ηργ ισε νά έξημερώνη η 11 $εκερ.βρίου, έξαπέστειλεν άνό'ρών λογάδων
στίφος, οΐτινες ίιερχόμενοι τάς άγυιάς της πόλεως άνηγόρευον αυτόν
αύτοκράτορα σύν τοΐς παισι τού ΊΡωμανού. Εις το στίφος τούτο προςε-
τέθη μετ’ ολίγον άνθρωπός τις, τον δποϊον οί άναγνώσται ημών ίέν
περιέμενον βεβαίως νά άκούσωσι πρωταγωνιστούντα εν τυ) πτώσει τού
Νικηφόρου. Ό άνθρωπος ούτος ητο δ πρόεδρος Βασίλειος, οςτις αφού
έτιμηθη υπό τού βασιλέως εκείνου ώς ουρείς άλλος, καί επετράπη την
όλην των εσωτερικών πραγμάτων ό'ιοίκησιν, άρια είό'ε την κατ* αυτού·
έγερθεΐσαν άντιπολίτευσιν, εσπευσε νά συνεννοηθτ) ρ.ετά τού Ίωάννου.
Άλλ* έπειό'η ό'έν ητο βέβαιος ά ν 'η συνωμοσία επιτύχν,, προςεποιήθη
επί τινας ημέρας ότι ασθενεί καί έμενε κλινήρης περιμένων την τοιαύ-
την η τοιαύτην έκβασιν, #ιά νά πολιτευθ*?, κατά τάς περιστάσεις.
Μόλις λοιπόν έμαθε ό'ιά νυκτός τον θάνατον τού Νικηφόρου καί αμέ-
σως άναλαβών τάς δυνάμεις, καί περιστοιχισθείς ύπο σπείρας γεν*-.,
ναίων νεανίσκων, καί ενωθείς μετά τού στρατιωτικού άποσπάσριατος
το οποίον άνήγγειλεν εις την πό7»ιν την έπελθούσαν μεταβολήν, συνα-
νεκηρυττε μετ’ αυτού σεβαστόν βασιλέα τον Ίωάννην. Μ ετ' ολίγον Si
ό'ραμών εις τα βασίλεια προεχειρίσθη υπό τού βασιλέως παρακοιμώ­
μενος, καί ηόνη συμπράττοντες άμφότεροι έξαπέστειλαν αύθωρεί προς-
τάγματα εις όλας τάς άρ/άς τ*7,ς πρωτευούσης, παραγγέλλοντα επί
ποινγ θανάτου νά ρ.ή τολμησνι τις νεωτερισρ,όν τινα η £ιαρπαγήν,
καί προέλαβον τοιουτοτρόπως τωόντι πάσαν λη,στείαν καί σφαγήν έξ
εκείνων αίτινες συνέβαινον πάντοτε c^eSbv έν τοιαύταις μεταβολαΐς.
νΑλλως τε δ μόνος επίφοβος άνθρωπος έν Κωνσταντινουπόλει ητο δ
άάελφος τού Νικηφόρου Λέων, όςτις ό'ιά μέν των πολλών αυτού χρη-
ρ,άτων έ^ύνατο νά κινησγι τον, οχλον της βασιλευούσης κατά τού σφ ε-/
τεριστού της άρ/ης, εχων Si υπέρ εαυτού άπάσας τάς άρχάς καί ά -’
πάσας τάς στρατιωτικάς ό'υνάρ-εις της πόλεως άφωσιωμένας ούσας εις
την μνηρ,ην τού Νικηφόρου, εύχερώς ήθελε καταβάλει τον Ίωάννην,
άν έπε/είρει τούτο άρ.ελλητί. Ά λ λ ' αυτός έξυπνήσας καί μαθών την
182 Καταγωγή καί χαροικτήρ του βασιλέως ’ίωάννου.

σφαγήν του άό'ελφού επί τοσούτον κατεπτοήθη, ώςτε ού#* έσκέφθη νά

πράξη τι γενναίον,εσπευσε ύ'έ ρ.όνον να καταφύγηώς είς άσυλον εις τον
ναόν τής του Θεού Σοφίας, καταλείπων τα πράγματα είς την φοράν
αύτών καί την τύχην. Ό ό'έ Ιωάννης, ωφελούμενος εκ τής ά^ρανείας
ταύτης, επαυσεν αμέσως όλους τούς ανώτερους τής πολιτείας άρχοντας
όσοι ήσαν ό'ιωρισμένοι ύπο τού Νικηφόρου, τον πραίτωρα, ήτοι έπαρ­
χον τής πόλεως, τίν $ρουγγ^.ριον των πλωίμων, ήτοι τον αρχηγόν τού
στόλου, τον #ρουγγάριον τής βίγλης, ήτοι τον φρούραρχον, καί τον
νυκτέπαρχον, άντικαταστήσας άντ* αύτών άντρας οικείους, διέταξε
8ε όλους τούς παυθέντας, καί όλους τούς συγγενείς τού πρώην βασι-
λεως νά άπέλθωσιν είς τούς αγρούς αύτών, καί αύτόθι νά ό'ιατρίβωσι.
Τρεις μόνον έξερέσεις^τούτου έγένοντο. Ό μέν κουροπαλάτης Λέων καί
h υιός αύτού Νικηφόρος ό πατρίκιος, έν Κωνσταντινουπόλει εύρισκό-
μενοι, έξωρίσθησαν είς Μήθυμναν τής Λέσβου, ό ό'έ άλλος υιός, 6 στρα­
τηγός Χ α λ^ία ς (ήτοι Τραπεζούντος) Βάρό'ας, παύσας τής άρχής, έξω-
ρίσθη είς Ά μάσειαν. \Αλλ’ ένω 6 Ιωάννης τοσούτον επιεικώς έπολι-
τεύετο προς τούς συγγενείς τού Νικηφόρου, έξηκολούθει έφυβρίζων τον
νεκρόν αύτού, όςτις αφού έμεινε καθ’ όλην την ημέραν τής 11 είς τό
ύπαιθρον επί τής χιόνος κατακείμενος, έκη^εύθη έπειτα λαθραίως
8 ιά νυκτός είς τον ναόν τών ’Αγίων Αποστόλων. Α υτή 8'ε ή περί την
έ^αγώγήν τού νέου βασιλέως άντίθεσις καθίστησι πρόδηλον ότι άπαξ
τού βίου αποθηριωθείς ύπό τού πάθους τής φιλαρχίας καί 8 ιά τών
ολέθριων τής Θεοφανούς είςηγήσεων, έπανήλθεν αμέσως είς την συνήθη
αύτού μεγαλοφροσύνην. Κ ατά τάς ακολούθους ημέρας έξηκολούθησε
μεταβάλλων άπαν τό ύποπτον προςωπικόν τών επαρχιών καί ύ'ιορίζων
οικείους αντί τών άπολυομένων τής υπηρεσίας, παύσας ί#ίως καί άντι-
καταστήσας άπαντας τούς στρατηγούς ήτοι τούς γενικούς ό'ιοικητάς
τών θεμάτων. Τοιουτοτρόπως ό'έ έν ό'ιαστήματι επτά ημερών, καθ’
άς 8εν έξήλθε παντάπασι τών ανακτόρων, καίτοι βαθεία έπεκράτει
απανταχού ησυχία καί τάξις, άσφαλισας όσον έ'νεστιν ενν τε τή Κων-
,σταντινουπόλει καί έν ταΐς έπαρχίαις την άρχήν αύτού, άπεφάσισεν
ήύ'η νά κύρωση αύτήν καί ό\ά τών συνήθων ευχών τής εκκλησίας.

Ό βασιλεύς Ιωάννης άνήκεν είς μίαν τών μεγάλων έκείνων άρμε-

νιακών οικογενειών, αίτινες συνταύτίσασαι την τύχην αύτών μετά
τής τύχης τού χριστιανικού έν τή ανατολή κράτους, άπέβησαν περί-
 Καταγωγή καί χαρακτήρ του βασιλέως Ίωάννου. 183

φανείς από της 8 μέχρι τής 1 2 έκατονταετηρίδος και άπετέλεσαν τά

κυριώτατα στοιχεία της λαμπρας στρατιωτικής αριστοκρατίας, οι
ής το κράτος τούτο συνετηρήθη και έκλεΐσθη. Ό πρώτος ύπο τής
ιστορίας άναφερόμενος εκ τής οικογένειας ταύτης, και τουτου ενεκα
δυνάμενος νά λογισθή ώς αρχηγέτης αυτής, είναι δ πατρίκιος 'Ρω *
μανδς δ Κουρκούας, δςτις τφ 8 8 6 ήτοι κατά το τελευταίον έτος τής
βασιλείας τού Βασιλείου τού Μακεδόνος, δομέστικος ών των Ίκανάτων,
δηλα δή ήγεμ,ών μ,ιας μοίρας τής αύτοκρατορικής φρουράς, είχε συνο-
μδσει μετά πολλών στρατιωτικών καί άλλων κατά, τού βασιλέως
εκείνου, φωραθείς δέ έτιμωρήθη εϊτε πηρωθείς τούς οφθαλμούς, εϊτε
τυφθείς καί έξορισθείς. Τούτου τού ‘Ρωμανού Κουρκούα δύο έγένοντο
υιοί, Τωάννης καί Θεόφιλος, εξ ών ή οικογένεια εκείνη διηρέθη εις δύο
κλάδους, εξ ίσου σχεδόν επισήμους έν τή ιστορία τής 1 0 εκατονταε­
τηρίδάς, τών οποίων δμ,ως μόνον δ πρεσβύτερος διετήρησε το άρμενια-
κον έπιύνυμον τού Κουρκούα, προφερόμενον έν τή άρρ.ενιακή γλώσσν)
Γούργεν, μετατραπέν δέ επί το μαλακιύτερον, κατά τδ άοχαϊον ελλη­
νικόν έθος, εις Κουρκούαν. Κ α ί ήτο τδ ονομα Γούργεν κύριον παρά τοϊς
Άρμενίοις, μετεβλήθη δέ εις οίκογενειακδν παρά τοΐς ήμετέροις, όπως
πο7Λάκις συμβαίνει. Ό αρχηγέτης τού πρεσβυτέρου κ7νάδου Τωάννης
Κουρκούας, είναι δ πολυθρύλητος εκείνος στρατηγός, οςτις επί είκοσι
καί δύο χρόνους διατελέσας δορ.έστικος τής ανατολής, βασιλεύοντος
'Ρωμανού τού Λεκαπηνού, αναρίθμητα έστησε τρόπαια κατά μωα­
μεθανών επί τέλους δέ τφ 9 4 2 έξέπεσε τής αρχής διά ραδιουργίας
τών τού 'Ρωμανού υιών, οΐτινες έφθόνησαν τδν ευτυχή στρατηγόν,
διότι δ βασιλεύς ήθελε νά συζεύξη την θυγατέρα τού δομεστίκου Εύ-
φροσύνην, μεθ* ένδς τών ιδίων έγγόνων. Τού Τωάννου τούτου υίδς ύπήρ-
ξεν δ 'Ρωμανός Κουρκούας, στρατηγός ώςαύτως περιφανής, δ ν τ φ 9 6 3
δ παρακοιμισμένος Τωσήφ διούρισε δομέστικον τής Δύσεως, δτε προε-
χειρίσατο δομέστικον τής Α νατολής τον Τιυάννην Τσιρ,ισκήν, επί τή
έλπίδι τού νά προλάβη δι* αυτών την άναγόρευσιν τού Νικηφόρου
Φωκά. Ό τού 'Ρωμανού τούτου υίδς Τωάννης Κουρκούας διατελέσας
στρατηγός επί Τωάννου τού Τσιμισκή, έπεσε τφ 9 7 2 έν τφ ρωσικφ
πολέμο), περί ού μετ' ολίγον θέλομεν δμΟ/ησει. Τελευταίος δ ετο ύ πρω­
τοτόκου τούτου κλάδου άναφέρεται, επί Βασιλείου τού Βουλγαροκτό-
νου, τφ 1 0 0 8 , δ πατρίκιος 'Ρωρ,ανός Κουρκούας, δ τού προηγουμένου
Τωάννου υιός. Ά λ λ * ή οικογένεια διεσώθη φαίνεται επί πολύ, διότι
184 Καταγωγή χαί χαρακτήρ του βχσιλέως Ίωάννου.

μετά 2 5 0 έτη περίπου, δ τφ J 1 4 3 πατριαρχεύσας Μ ιχαήλ Β ' έπω-

νομάζετο Κουρκούας. Του δέ δευτερότοκου κλάδου αρχηγέτης ύπήρξεν
δ του πρώτου ’Ιωάννου Κουρκούα αδελφός Θεόφιλος, όςτις, στρατη­
γός ών Μεσοποταμίας, δτε δ ’Ιωάννης Κουρκούας ήτο δομέστικος τής
Α νατολής, πολλάκις ώςαύτως τούς μωαμεθανούς κατετρόπωσεν. Ό
υιός τού Θεοφίλου δεν άναφέρεται υπό τής ιστορίας. Γνεοστόν είναι
μόνον ότι συνεζεύγθη την αδελφήν τού Νικηφόρου Φωκά, και ότι εξ
αυτής έγέννησε τον ήμέτερον Ίωάννην, περί τού έπωνυμίου τού όποιου,
Τσιμισκής, δ Λέων ο Διάκονος λέγει «τούτο δε τό τής ’Αρμενίων δια­
λέκτου πρόςρημα ον, εις τήν Ε λ λ ά δ α μεθερμηνευόμενον, Μουζακί-
τζην δηλοι* βραχύτατος γάρ τήν ηλικίαν (τό ανάστημα) τελών, επω­
νυμίαν ταύτην έκτήσατο.» Εντεύθεν δ Δουκάγγιος ύπολαμβάνει τήν
λέξιν Μουζακίζζ?/c ώς παραφθοράν τού Μειραχίτζης. *Αλλη όμως εί-
vat ή νεωτάτη έρμηνία τού έπωνυμίου Τσιμισκής κατά τούς δεινούς
περί τά άρμενιακά. T s c h e m is c h g a iz a g , όπερ σημαίνει, λέγουσι,
σάνδαλον λαμπρόν ή ερυθρόν, οια φορούσιν αί γυναίκες τής 'Ανατο­
λής, είναι ενταύτω το όνομα πόλειύς τίνος τής μεγάλης ’Αρμενίας, ήτις
εκαλείτο τό πάλαι καί Ίεράπολις, καί έξ ής κατήγετο δ Ιωάννης
Τσιμισκής. Τό τελευταιον λοιπόν τούτο έπωνύμιον, τό όποιον άρμε-
νιαστί γράφεται T s c h e m e s c h g ig h δεν είναι ε ίμ ή ^ τ ό ύποκοριστικόν
τού τής πόλεως έγ.είνης ονόματος καί σημαίνει λαμπρόν σανδαλίσκον.
Ήξεύρομεν ή δ η ότι δ βασιλεύς ’Ιωάννης, καί τοι μικρός ών τό ανά­
στημα, ήτο άνήρ ωραίος καί αθλητικός. Ή έλευθεριότης αυτού ήτο
τοσαύτη, ώςτε ούδείς των επικαλούμενων αυτόν ανθρώπων άπήρχετο
ελπίδων κενός. Κ αί άν, επιφέρει δ Λέων δ Διάκονος, δ παρακοιμώ­
μενος Βασίλειος δεν περιέστελλε τήν άπληστον αυτού προς τό εύε^γε-
τεΐν ροπήν, ήτο ικανός νά διανείμη εις τούς δεομένους όλους τούς βα­
σιλικούς θησαυρούς. Τουλάχιστον είναι βέβαιον ότι άμα ώς έβασίλευ-
σεν, έσπευσε νά απαλλαγή άπάσης τής ύπερόγκου αύτού περιουσίας,
ήν τό μέν έκ προγόνων έκληρονόμησε, τό Si διά των ίδιων πολεμι­
κών τροπαίων προςεκτήσατο, έν μέρει μέν διανείμας εις τούς γείτονας
γεωργούς, έν μέρει δέ προςδιορίσας εις συντήρησιν μεγάλου τίνος τών
λελωβημένων νοσοκομείου. Ουδέ ήρκέσθη εις τούτο, αλλά πρός τού­
τους τε καί πρός πάντα πάσχοντα πολλήν αείποτε έπεδείκνυε συμ­
πάθειαν, μή αποτροπιαζόμενος νά παραμυθή καί νά πλησιάζν) τούς έκ
τών οίκτροτέρων νόσων άσθενούντας, αυτός δ εις ύπερβολήν ών αβρός
 Στέψις Ίωάννου χαί πρώται αύτοΰ πράξεις. Εξορία Θεοφανους. 185

καί φιλόκαλος καί περί τούς πάτους καί τούς έρωτας καί πάσαν τού
σώματος ηδονήν έκδοτος. Ό βασιλεύς Ιωάννης είχε λοιπον άπαντα
τά προτερήματα, καί άπαντα τά ελαττώ ματα των γενναίων φύσεων*
δυςεξήγητον δε μένεΓπάντοτε εις ημάς πώς τοιούτος διατελέσας δι*
άπαντος του βίου, άνεδείχθη τοσούτον άλλοίος καθ' όλας τάς περιπέ­
τειας τού κακουργήματος δ ι' ού έσφετερίσθη την αρχήν* διότι δεν ήρ-
κέσθη νά θανατώση διά φρικτών βασάνων τον Νικηφόρον, 8 h ήρκέ-
σΟη νά περιύβριση τον νεκρόν αυτού, αλλά έδέησε καί νά ψευδολο-
γήση ενώπιον της εκκλησίας, ίνα μη άποκρουσθή ύπ* αυτής.

Τψόντι ότε επτά ημέρας άφ* ής κατέλαβε την άρχήν, καί τάς
οποίας ρ,ετεχειρίσθη ίνα εξασφάλιση αυτήν, ό βασιλεύς Ιωάννης προς-
ήλθε τελευταΐον εις τον ναόν τής τού Θεού Σοφίας, ινα στεφθή ύπο
τού πατριάρχου, 6 γέρων Ιίολύευκτος δεν έπέτρεψεν αύτφ νά είςέλθη
εις το ιερόν, πριν ή έκπληρώση τρεις ορούς. Πρώτον, άποπέμψη έκ τών
βασιλείων την Θεοφανώ, τής οποίας ή σύμπραξις είς την δολοφονίαν
τού Νικηφόρου ήτο άναρ.φισβήτητος* δεύτερον, υπόδειξη τον αυτουρ­
γόν τής δολοφονίας ταύτης, όςτις καί άν ήναι* καί τρίτον άποδώση
είς την σύνοδον τον τόμον δ ι' ού ό Νικηφόρος καθυπέβαλλεν είς την
ιδίαν αυτού κρίσιν καί άπόφασιν πάντα τά εκκλησιαστικά πράγματα.
Ό δε βασιλεύς Ιωάννης δεν έδίστασε νά ένδώση είς άπάσας ταύτας
τάς απαιτήσεις. Ή Θεοφανό; έξωρίσθη αμέσως είς τήν νήσον Π ρ ώ -
την, καί μετ* ού πολύ είς τήν οπωςούν άπωτέρω κείμένην ΙΙροκόννη-
σον (τήν νήσον τού Μαρμαρά), ίδούσα ούτω ματαιωθέντα τά χρυσά
αύτής όνειρα, καί τιμωρηΟεΐσα τάχιστα διά τήν κατά τού Νικηφό­
ρου επιβουλήν. Ή ευκολία μέ τήν οποίαν ένέδωκεν 6 βασιλεύς είς τήν
άπαίτησιν ταύτην τού ΓΙολυεύκτου, άποδεικνύει οτι δεν άνταπεκρί-
νετο είς τά αισθήματα τής Θεοφανούς. ’Ά ν ήθελεν, εσωζεν αυτήν,
ήτις δεν ήτο πλειότερον αυτού ένοχος. Ά λ λ ' αφού ώφελήθη εξ αυτής,
ίνα καταστήση εκποδό;ν τον αντίπαλον, δεν ένόμισε <ppovtp.ov νά
προβή περαιτέρο;. καί νά έπιρ,είνη είς τήν συρ.βίωσιν ρ,ετά γυναικος
ή οποία ήδύνατο επί τέλους νά έπιβουλεύση καί αύτον, $πως ίσως
τοσούτους άλλους, βεβαίως δέ τον δεύτερον σύζυγον^ Ή δυςκολωτέρα
τών απαιτήσεων του ΓΙολυεύκτου ήτο ή περί τής τιρ.ωρίας τού τής
δολοφονίας αυτουργού, διότι ήτο άναρ.φισβήτητον οτι καί αυτός ό
Ιωάννης ίδίγ. χειρί επλήγωσε τον Νικηφόρον -καί τούς άλλους προς
ί 86 Σ τέψ ΐί. Ίωάννου καί πρώται αύτοΰ πράξεις. Εξορία Θεοφανους.

τούτο προέτρεψεν. Ούδέν ήττον ο βασιλεύς Ιωάννης δεν έδίστασε νά

καταγγείλω, ώς μόνον εκτελεστήν του φόνου τον Λέοντα τον Βαλάν-
την καί νά καταδικάση αυτόν είς εξορίαν. Τελευταΐον άπέδωκεν είς
την σύνοδον τον περί των εκκλησιαστικών πραγμάτων τόμον τού
προκατόχου, κάλλιστα είδώς οτι άν δεν έπραττε τούτο, ήθελεν έκτεΟη
είς την επικίνδυνον οργήν τού κλήρου. Τούτων δε γενομένων έστέ-
φΟη υπό τού πατριάρχου τή 2 5 δεκεμβρίου, καί άναιρών άπάσας τάς
άρχάς της εσωτερικής τού Νικηφόρου διοικήσεως, ηύξησε τάς δωρεάς
δσαι άπενέμοντο είς την σύγκλητον καί τούς άλλους ^της πολιτείας
άρχοντας, παρέσχεν ατέλειαν φόρων είς το θέμα των Άρμενιακών, έξ
ου κατήγετο, καί έν γένει ούδεμίαν εδειξε φειδώ περί την διαχείρισιν
των δημοσίων χρημάτων.
Ά λ λ ’ εάν καθ’ ολα ταύτα έφάνη ενδεέστερος τού μεγάλου αυτού
προκατόχου, περί την άλλην των πραγμάτων διεξαγιογήν άνεδείχθη
λαμπρότατος, περί δε τούς κατά των πολεμίων αγώνας κρείσσων τή
αληθείς καί αυτού τού επιφανέστατου εκείνου άνδρός. Εϊδομεν την
άνάκτησιν της Αντιόχειας γενομένην κατά τάς τελευταίας τού Ν ι­
κηφόρου ημέρας. Ό πατριάρχης αυτής Χριστοφόρος είχε φονευθή ύπο
τών μωαμεθανών επί τής πολιορκίας* δθεν ο Ιωάννης εσπευσε νά προ-
χειρίσν) διά Πολυεύκτου καί τής περί αυτόν συνόδου ιεράρχην τής πό-
λεως εκείνης τον μοναχόν Θεόδωρον, χρισθέντα τφ 8 ίανουαρίου 9 7 0
έν Κο^νσταντινουπόλει, πιθανώς διότι έν τή άνωμάλω καταστάσει τών
πραγμάτων τής Συρίας δεν ήδύνατο νά ένεργηθφ αυτόθι ή έκλογη καί
ή χειροτονία τού πατριάρχου τούτου. Μ ετ’ όλίγας δέ ημέρας άποθα-
νόντος καί τού Πολυεύκτου τν) 2 8 ίανουαρίου, b ’Ιωάννης, καλέσας ευ­
θύς την επιούσαν είς την βασίλειον αυλήν τούς ίεράρχας καί την σύγ­
κλητον, ειπεν είς αυτούς δτι αναβιβάζει εις τον οικουμενικόν θρόνον
τον άναχωρητην Βασίλειον, δςτις καί έχειροτονήθη τφ οντι την κυρια-
κήν τής ορθοδοξίας, 13 φεβρουαρίου. Τ ά δύο ταύτα γεγονότα μαρτυ-
ρούσιν OTt άν 6 Ιωάννης ε"σχισε τον έκκλησιαστικόν τού προκατόχου
τόμον, πράγματι όμως διετήρησε τό δικαίωμα τής τών αρχιερέων
εκλογής. Συγχρόνως έφρόντισε διά σιταγωγίας, ήν τάχιστα συνήγαγεν
έκ τών άπανταχού έμπορίων, νά θεραπεύση κατά τό ένόν τά δεινά
τού λιμού ύπό τού οποίου επί τριετίαν κατετρύχετο τό κράτος. Κ αί
τότε έπέστησε την προςοχήν είς τούς εξω πολεμίους, ών οί μάλλον
κατεπείγοντες ησαν δύο, οί μωαμεθανοί τής ’Ανατολής καί οί 'Ρώσοι,
 'Αρχή του ρωσικού πολέμου. Λαμπρά νίκη του Βάρ-'α Σκληρού. 187

οϊτινες ύπο τον Σβιατοσλαύον είχον γίνει κύριοι άπάσης της Βουλγα­
ρίας» Κ ατά των τελευταίων τούτων ήτοιμ.άζετο νά έκστρατεύση το
-ροςεχές ε*αρ, ώς γνωρίζομεν ήδη, ο βασιλεύς Νικηφόρος* καί 6 βασι­
λεύς Ιωάννης ένόμισε τωόντι δτι οφείλει νά έκτελεση τούτο μάλλον το
βούλευμα τού προκατόχου, ή νά εξακολούθηση τον κατά μωαμεθανών
πόλεμον. Ναι μεν ή άλωσις της ’Αντιόχειας δεν είχε συνεπαγάγει την
άνάκτησιν δλ^ης τής Συρίας* πολλαί τών αυτόθι κατακτηθεισών πό­
λεων άπέβλε πον είς στάσιν, διότι ο Νικηφόρος δεν είχε λάβει καιρόν
νά διαθέση τ ά κ α τ ’ αύτάς ασφαλώς, έλέγετο δέ ότι θέλευσιν έλθει είς
βοήθειαν αυτών οί μωαμεθανοί τής Αφρικής. Ά λ λ ’ οπωςδήποτε οί
προς τούτο τό μ.έρος πολέμιοι ήσαν σφόδρα τεταπεινωμενοι καί έζη-
σθενημένοι ένεκα τών προτερων ατυχημάτων, 6 δ ’ έζ αυτών κίνδυνος
ολτγώτερον επικείμενος τού από τών 'Ρο^σων, οίτινες ήδύναντο νά άπει·
λ,ή^ωσι καί αυτήν την Κωνσταντινούπολην. *Όθεν 6 βασιλνΐύς ’Ιωάννης
παρατάξας είς *Ανατολ>ήν στρατόν άποχοώντα ύπο τον Πατρίκιον Ν ι­
κόλαον, δςτις, καίτοι ευνούχος ών, είχε πολλήν τών πολεμικών πραγ­
μάτων εμπειρίαν, άπεφάσισε νά έπιπέση μεθ’ όλης τής άλλης δυνά-
μεως τού κράτους κατά τού Σβιατοσλ,αύου.

Πριν ή επιχείρηση πολεμικήν τινα πράςιν, 6 βασιλεύς προςεκάλέσε

τον ηγεμόνα τών ’Ρώσων νά λάβη τον συμφωνηθέντα προς τον Νικηφό-
ρον επί τή καταδρομή τής Βουλγαρίας μεσθόν καί νά άπέλθη είς τά
ίδ ια . Ε π ε ιδ ή δέ ο Σβεατοσλαύος άπερριψεν έπανειλημμένως την πρός-
κλ.ησιν ταύτην, προςαπειλήσας οτι έπελθών, θέλει πολιορκήσει την
βασιλεύουσαν, ο Ιωάννης διέταξεν αμέσως τά προς την εκστρατείαν
άπαιτούμενα. *0 μ,άγιστρος Βάρνας δ Σκληρός καί δ πατρίκιος Πέ­
τρος διετάχθησαν νά πορευθώσι μετά άντρων μυρίων, καί κα ταλα -
βόντες τά μεταςύ Βουλνγαρίας καί Θράκης σύνορα, νά διαχειμάσωσιν
αυτόθι περιμενοντες τον βασιλέα, δςτις έμελλε νά έκστρατεύση το έαρ,
εν τώ μεταζύ δέ γυμ.νάζοντες μεν τον στρατόν, πληροφορούμενοι δέ
διά κατασκόπων τά κατά την Βουλνγαρίαν συμβαίνοντα. Ό πατρίκιος
Πέτρος ήτο δ στρατοπεδάρχης εκείνος δςτις περί τά τέλ.η τού προη­
γουμένου έτους είχε κυριεύσει την ’Αντιόχειαν. Ό S i τών Σκλ^ηρών
οίκος ανήκεν είς την μεγάλην στρατιωτικήν αριστοκρατίαν τής δεκά-
της καί τής ένδεκάτης έκατονταετηρίδος. Πρώτος έκ τού οίκου τού­
του άναφέρεται ύπο τής ιστορίας δ πατρίκιος ^Νικήτας Σκληρός, τψ
188 Στάσις τοΰ Βά^δα Φωκά.

8 8 9 , επί Δέοντος του υιού του Βασιλείου του Μακεδόνος* δεύτερος

δέ δ προκείμ,ενος Βάρνας Σκληρός, του όποιου Sly γνυ>ρίζομεν την
προς τον Νικήταν συγγένειαν, οςτις δαως ήτο αδελφός (λεν τής προ
μικρού θανούσης συζύγου του Ίωάννου Μαρίας, τής φημιζομένης επί
κάλλει καί σωφροσύνν), άνήρ Si δραστήριος και γενναιότατος. "Αρ.α
καταλαβούσης τά μεθόρια τής' στρατιάς ταύτης, οί 'Ρώσοι έπήλθον
κατ* αυτής, συνεπαγόμενοι πολλούς Ούγγρους καί Βουλγάρους, καί
συμποσούμενοι εις 3 0 ,0 0 0 . Κ αίτοι Si έχων νά άγωνισθή προς τρ >
πλασίαν δύναμιν, ο στρατηγός Σκληρός δεν έδίστασε νά άντιπαρα-
ταχθή, διαιρέσας εις τρία τον στρατόν αύτού, καί δύο μεν μοίρας δια -
τάξας νά ένεδρεύσωσιν είς τούς ένθεν καί ένθεν τών αντιπάλων δρυμ.ούς,
μή προκύπτουσαι έκειθεν είμή όταν ήχήσγι τό πολεμιστήριον σάλπισμ.α,
αυτός Si μ,ετά των λοιπών επιτεθείς κατά μ,έτωπον. Ή συμπλοκή υ­
πήρξε σφοδρά. Ευθύς έξ άρχής ο αδελφός του Βάρδα Κωνσταντίνος,
νεώτατος ών έτι, άλλα πελιυριος τό σώμα καί την ίσχύν ακαταγώνι­
στος, έφόνευσε τολμηρόν τινα 'Ρώσον, οςτις είχεν έξορμήσει κατά τού
προκινδυνεύοντος Βάρδα* μετ’ ολίγον δε άμ,φιρρόπου έτι οντος τού
άγώνος, ήχησαν αί σάλπιγγες, καί έπατάγησαν τά τύμπανα, καί
προςεβλήθησαν κατά νώτων οί 'Ρώσοι υπό τών ένεδρευόντων ταγμά­
των, ώςτε έκπλαγέντες ήρχισαν νά ύπενδίδωσι. Τότε είς τών επιφα­
νέστερων αυτών ηγεμόνων προελάσας ήθέλησε νά ένθαρρύνν) τούς συ-
..ναγωνιστάς, άλλ’ ό Βάρδας άντεπεξελθών έσχισευ αυτόν διά τού ξί­
φους εις δύο^άπό κεφαλής μ.έχρι ζωστήρος, καί ούτω πεσόντος κατά γής
τού αθλητικού εκείνου σώματος, οί 'Ρώσοι έτράπησαν ήδη είς φυγήν
καταδιωκόμενοι καί ανηλεώς σφαζόμενοι «αέχρις ε'σπέρας. Τ ά προοίμια
λοιπόν τού άγώνος άπέβησαν λαμ,πρά, καί b βασιλεύς ’Ιωάννης μ,ετα-
βιβάζων άδιακόπως τάς δυνάμεις έξ ’Ασίας είς Ευρώπην, καί τοπο­
θετών αύτάς έπιτηδείως καί γυμ,νάζων, ήτο έτοιμος νά είςβάλν) παν­
στρατιά είς τήν Βουλγαρίαν, δτε περιστάσεις άπροςδόκητοι ήνάγ-
κασαν αυτόν νά άναβάλη καθ’ δλον τούτο τό έτος τό ρ,έγα εκείνο
επιχείρημα.

Οί Φωκάδες δεν έπείσθησαν νά ύποφέρωσι μέχρι τέλους άμ,αχητί

τήν μεταβολήν τής τύχης αύτών. Ό υιός τού Δέοντος .Βάρδας, οςτις
ήτο εξόριστος είς Άμάσειαν, σΰνεννοηθείς' μετά τριών αύτού έξαδέλ-
φων, καί δραπετεύσας έκ τής πόλεως εκείνης, ήλθεν είς Καισάρειαν

X
 Στάσις του Βάρδα Φωκά. 189

της Καππαδοκίας,«ήθροισεν αυτόθι μέγα πλήθος ανθρώπων, εξ εκείνων

οίτινες ρέπουσι πάντοτε προς στάσιν, άνηγορεύθη ύπ* αυτών προχεί-
ρως αύτοκράτωρ, έχειροτόνησε*πολλούς στρατηγούς καί άλλους άρχον­
τας, εδωκεν έ'τι πλείονας ύποσχέσεις, καί έπραττε ταύτα πάντα εκ
συνεννοήσεως μετά τού πατρος αύτού Λέοντος, οςτις, φρουρούμεν.ος εις
Λέσβον, ύπεκίνει εις έπανάστασιν τούς Μακεδόνας διά τού επισκόπου
Ά βύδου Σ τεφάνου, ύποσχόμενος και αυτός τιρ,άς καί χρήματα. Ό βα­
σιλεύς Ιωάννης πληρόφορηθείς αίφνης τά γινόμενα, καθυπέβαλεν α­
μέσως εις δίκην τον επίσκοπον Ά β ύδου , τον Λέοντα Φωκάν, καί τον
υιόν αύτού Νικηφόρον, έξ ών ο μέν πρώτος καθγ,ρέθη τής ίερωσύνης, οί
δέ δύο άλλοι κατεδικάσθησαν εις θάνατον. Ά λ λ * ο βασιλεύς δεν έξε-
τέλεσε^ την ποινήν ταύτην, πέμψας δέ εις Λέσβον διαταγάς, έπήρωσε,
λέγουν, άμφοτέρων τούς οφθαλμούς, πράγματι όμως τάς βλεφαρίδας
μόνον αυτών εκαυσεν, άφήσας άβλαβή την όψιν. Ά λ λ α επέβαλε βα­
ρείας χρηρ,ατικάς ποινάς εις πολλούς έκ τών φίλων αυτών, όσοι ειχον
άποδεχθή τάς στασιαστικά,; ε'κείνας συμβουλάς. Προς δέ τον Βάρδαν
Φωκάν έγραψε παραινών νά παραΐτηθή τού ολέθριου τολμήματος καί
ύποσχόμενος αύτω επί τούτω πλήρη αμνηστίαν. Ά λ λ * εκείνου αύθα-
δώς καί ύβριστικώς άπαντήσαντος, επεμψε κα τ’ αύτού τόν Βάρδαν
Σκληρόν, ^τον προ μικρού κατά τών ’Ρώσων άριστεύσαντα, άναβαλών
ες αναγκης*επι τού παρόντος την κατά τών άρκτώο>ν πολερ.ίων έπι-
χειρησιν. Ο Βάρόαο Σκληρός κατώρθωσε νά διαλύσν) την στάσιν σχε­
δόν αρ,αχητι. *Όχι μονον είχε ρητην διαταγήν τού βασιλέως v* άπο-
φύγγι οσον ενδεχεται,πάσαν αιματοχυσίαν, αλλά καί οίκοθεν άπέκλινε
προς τούτο, κηδεστης ών τού Βάρδα Φωκά, τού όποιου ή αδελφή ήτο
νύμφη του, επι τω ήρωικω αύτού άδελφω Κωνσταντίνω. "Οθεν άμα
πλησίασας εις το αντίπαλον στρατόπεδον, προέτεινεν αύθις είςτε τόν
^'Ρ//^Υον τ °ύς οπαδούς αύτού αμνηστίαν και απάθειαν, εάν άπο-
θεσωσι τά όπλα. Κ α ι ό μέν Βάρδας Φωκάς έπέμενεν αποποιούμενος*
αλλ οί περί αυτόν ενδιδοντες εις τάς ύποσχέσεις καί τάς άμοιβάς τού
Σκληρού, ηυτορ.ολησαν σο^ρηδόν εις τό βασιλικόν στρατόπεδον, υ!>ςτε
ό Βάρδας Φωκάς, βλεπων εαυτόν παρά πάντων σχεδόν έγκαταλιπό-
μενον, εφυγε διά νυκτος καί άπήλθε μετά 3 0 0 μόνον εις φρούριόν τι
καλουμενον Αντιγούς, το όποιον είχε λάβει τήν πρόνοιαν προ καιρού
να οχυροίσγι, ειςαγαγο^ν εν αύτω καί τροφάς ά,ποχρώσας. Έ κ ε ΐ παρη-
κολουθησεν αυτόν ό Βάρδας Σκληρός καί άποκλείσας’ πανταχόθεν? πα^
190 Γάμος του Ίωάννου μετά τής θείας τών βχσιλοπχ&ων Θεοδώρας.

ρήνεσεν εκ νέου νά έπικαλεσθή την εύμένειαν του βασιλέως. Ό δε Φω­

κάς, βλέπων δτι παντελώς έμονώθη, καί δτι αδύνατον ήτο νά διαφύγη
τήνάλωσιν, ένέδωκε τελευταίου και λαβών πίστεις περ'ι τής άπαθείας
έαυτοΰ τε καί τών φιλτάτων, κατήλθεν από του φρουρίου μετά τής
γυναικος καί τών τέκνο^ν. Ό Σκληρός ύπεδεχθη αυτούς φιλανΟρώπως
καί άνέφερε τά γενόμενα εις τον βασιλέα, ζητών τάς διαταγάς του. Ό
δε αύτοκράτωρ Ιωάννης έδήλωσεν, ο μέν Βάρδας Φωκάς, άποκαρείς
κληρικός νά περιορισθή etc Χίον μετά τής οικογένειας του, b 8ε Σκλη­
ρός άναλαβών τάς δυνάμεις νά διαπεράση διά τού Έλληςπόντου εις
την Ευρώπην, καί αυτόθι νά δ ια χ ε ίρ ισ η , ινα κατά το προςεχές έαρ
συνεκστρατεύση μ,ετά τού βασιλέως κατά τών 'Ρώσων.
Το προ ενός έτους μελετοίμενον κατά τούτων επιχείρημα άπέβαινεν
ύσημέραι μ,άλλον κατεπεϊγον. Έπαρθέντες έκ τής στάσεως τού Βάρδα
Φωκά, καί ώφεληθέντες έκ τής ολίγης εμπειρίας καί τής περί τον βίον
ακολασίας τού μ,αγίστρου Τωάννου Κουρκούα, εις ον μετά την άνα-
χώρησιν τού Σκληρού ειχεν άνατεθή ή ηγεμονία τού ευρωπαϊκού στρα­
τού, οί 'Ρώσοι διέπραξαν πολλάς έπιδρορ.άς καί 8 ζώσεις εις την Θρά­
κην καί την Μακεδονίαν, ώςτε ειπερ ποτέ απαραίτητον άπέβη νά πε-
ρισταλώσι. Καθ' δλον λοιπόν τον χειμώνα τού 9 7 0 προς τό 9 7 1 , ο
βασιλεύς Ιωάννης έπαναλαβών καί συμπληρών τάς προπαρασκευάς
αυτού, κατήρτισε τον στρατόν καί τον στόλον, συνέλεξε τροφάς καί ή-
τοίμασε μ,εγάλας οπλών προμήθειας.

Συγχρόνως 8ε έρρύθμισεν άσφαλέστερον τάς σχέσεις αύτού προς τούς

δύο νομίμους διαδόχους τής μακεδονικής δυναστείας, τον Βασίλειον,
δςτις ήτο ήδη 14 ετών, καί τον Κωνσταντίνον ενδεκαέτη όντα. Ή
ρ,ήτηρ αυτών Θεοφανώ ένόμισε, φαίνεται, ότι δύναται, ωφελούμενη έκ
τού κινήματος τών Φωκάδων, νά κίνηση έπανάστασιν εις την Κιυν-
σταντινούπολιν. "Οθεν δραπετεύσασα έκ Προκοννήσου ήλθεν εις την
βασιλεύουσαν, όπου ουδέ να ρ.έν εύρε πρόθυμον νά την άκολουθήση, κα-
τώρθωσεν όμως νά είςέλθη εις τά βασίλεια, καί νά ϊδη τόντε βασιλέα
Ίωάννην, καί τον παρακοιμώμενον Βασίλειον. Ή σκηνή υπήρξε σκαν­
δαλώ δης. Πάντα τά πάθη τού._διαπαιδαγωγηθέντος έρωτος καί τής
άποτυχούσης φιλαρχίας οσα προ μ,ηνών εβραζον εις την καρδιαν τής
γυναικος ταύτης, έξεχείλισαν ήδη ακάθεκτα. Κ αί επειδή ούτε τά
θέλγητρα, ούτε οι ελεγχοι, ούτε αί παρακλήσεις, ούτεαί άπειλαί ίσχυ-
 'Ολοσχερής ήττα των ‘Ρώσων. *Η Βουλγαρία επαρχία του κράτους, 191

σαν νά μεταπείσωσι τον βασιλέα Ίωάννην, ή Θεοφανώ, στραφεισα

προς τον παρακοιμώμενον, ύβρισεν αυτόν, ώνόμασε Σκύθην, ώνόμασε
βάρβαρον, καί εν τή παραφορά της όρμήσασα τον έγρονθοκόπησεν εις
το πρόςωπον. Τότε άπήχθη έκ των ανακτόρων καί έξωρίσθη είς την έν
Άρμενί^ μονήν τής Δάμιδος. Σννεςωρίσθη δέ καί ή μήτηρ αυτής έν
Μαντινείω τής Καππαδοκίας. Ά λ λ * έν τούτοις ή θέσις των νομίμων
διαδόχων τής μακεδονικής δυναστείας άπέβαινεν επισφαλής* διότι
είχον συμβασιλέα άνδρα πανίσχυρον, δ ι’ ούδενός συνδεόμενον προς αυ­
τούς δεσμού, δυνάμενον δέ νά γέννηση έκ δευτέρου γάμου τέκνα ί­
δια , καί ώς έκ τούτου νά παραγάγη συμφέροντα επικίνδυνα είς την
τύχην των νομίμων διαδόχων. Ταύτα τά ατοπήματα θελνουσα να
προλάβη ή σύγκλητος, ήτις έπεθύμει πάντοτε την διατήρησιν τής
μακεδονικής δυναστείας, προέτρεψε τον βασιλέα ^Ιωάννην διά ,τού
προέδρου Βασιλείου, νά άσφαλίση τά καθ’ εαυτόν άμα καί τά κα τά
τούς βασελόπαιδας, νυμφευόρ,ενος άνευ άναβολνής τήνΟείαν αυτών Θεο­
δώραν, την θυγατέρα τού Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου καί κατ* ακο­
λουθίαν αδελφήν τού πατρός των 'Ρωμανού. Ό δέ ήσπάσθη προθύμως την
συμβουλήν, εΐ καί ή Θεοδώρα διέπρεπε μάλλον έπί ταις άρεταϊς αύτής
ή έπί κάλλει καί νεότητι. Qt γάμοι έτελέσθησαν κατά μήνα νοέμβριον
9 7 0 καί έπροξένησαν πολλήν άγαλλίασιν είς άπαν το υπήκοον. Είς
τήν άγαλλίασιν ταύτην συνετέλεσαν πλεΐσται αύλικαί καί δημοτικαί
πανηγύρεις, αί’τινες άπέβησαν τόσω μάλλον λαμπραί καί κοινής εύχα-
ριστήσεως πρόξενοι, όσω δ βασιλεύς άνεδείχθη κατά τήν συνήθειάν
του μεγαλοπρεπής καί φιλόφρων. Περί ταύτα δέ διατρίψας καθ’ ολον
τον χειμώνα, εύρέθη κατά το έαρ έτοιμος νά έπιχειρήση τήν έκτέλεσιν
τού μεγάλου αύτού βουλεύματος.

Ή 2 8 μ α ρ τίο υ 971 ώρίσθη ώς ημέρα τής έκ Κωνσταντινουπόλεως

εξόδου τού πεζικού καί τού ναυτικού στρατού. 'Από πρωίας τής ημέ­
ρας εκείνης, ήτις ήτο ή πέμπτη τής εβδομάδας των Βαίω ν, 6 μεν
στρατός παρετάχ^θη έπί πολεμώ διεσκευασμένος είς τάς μεταξύ των
βασιλείων καί τής τού Θεού'Σοφίας πλατείας καί δδούς, δ όέ στολος
εντός τού Κερατίου κόλπου. Ό στρα,τός ήτο πολύ εύαριθμότερος των
έπί Νικηφόρου τού Φωκά έπανειλημμένως κατά μωαμεθανών επελθον-
tojv δεκάκις, είκοσάκις καί τεσσαρακοντάκις μυρίων άνδρών, αλλά
συνέκειτο έκ μαχητών λογάδ<ον, έν οίς μάλιστα διέπρεπεν η ιλη των
192 ‘Ολοσχερής ήττα των ‘Ρώσων. ‘Η Βουλγαρία επαρχία του κράτους.

Αθανάτων, ήν πρώτος διωργάνωσεν δ βασιλεύς ’Ιωάννης, εκ τών α­

ρίστων καταφράκτων ιππέων έπιλεξάμενος, ώς τό κράτιστον τών ιδίων
δορυφόρων σώμα, κατά μίμησιν των παρά τοϊς άρχαίοις (σελ. 3 8 7 του
πρώτου τόμου) καί τοϊς μετέπειτα Πέρσαις (σελ. 9 2 του τρίτου
τορ,ου) *Αθανάτων. Ή ίλη αύτη λαμπρώς τφόντι ήγωνίσατο κατά
τον προκείμενον πόλ.εμον, βραδύτερον ομ^υς δεν αναφαίνεται πλέον εν
τή ιστορώ ώ<· σπουδαϊον στρατιωτικόν σώμα, καί πιθανώς κατηργήθη
ώς κινήσασα τον φθόνον των άλνλων σωμάτων τής αύτοκοατορικής
φρουράς. Ό δέ στόλος συνέκειτο έκ 3 0 0 περίπου πλοίων μεγάλων καί
μικρών, ών τά κράτιστα ήσαν διά σκευαστου πυρός ώπλισμένα, καί
τούτου ενεκεν εκαλούντο πυρφόρα. Ό βασιλεύς έζήλ,Οε τών ανακτόρων
περί την ένάτην ώραν τής πρόκας, αφού προςηυχήθη εις τό εν τή
Χαλκή ιερόν τού Σωτήρος Χριστού, άπήλθε δ\ά μέσου τών ταγμάτων
καί ίλών εις τον μέγαν ναόν τής τού Θεού Σοφίας, έξητήσατο ενταύθα
την αρωγήν τού Ύψίστου, καί έπορεύθη έπειτα, παρεπομένου σόμπαν·
τος τού στρατού καί λιτανεύοντος τού κλήρου, προς τον έν Βλαχέρναις
οικον τής Θεομήτορος. Ενταύθα προςηυχήθη τό τρίτον. ΈξελΟών δέ
τής εκκλησίας, άνήλθεν εις τά αυτόθι ανάκτορα, ίνα έπιθεωρήση έ-
κεϊθεν τον παρά τον αίγιαλόν παρατεταγμένον καί εις εκπλουν κατά
πάντα παρεσκευασμένον στόλον. Ό βασιλεύς ένέκρινε την ναυτικήν
παρασκευήν, παρήγγειλε νά διανεμηθώσι χρηματικαί άμοιβαί εις τούς
.ναυβάτας καί τούς έρέτας, καί διέταξε νά έκπλεύσωσιν αμέσως επί
.τον Εύζεινον πόντον καί τον *Ίστρον ποταμόν, διότι δ σκοπός αύτού
ήτο νά διακωλύση τοιουτοτρόπως πάσαν τών 'Ρώσων υποχώρησή
"Αμα δέ ώς έξέπλευσεν δ στόλος, άνεχώρησε καί δ βασιλεύς* αυθημε­
ρόν ρ.εθ’ όλου τού στρατού εις Άδριανούπολιν.
Έ κ ε ϊ άφικόμενος τήν τρίτην ημέραν έμαθε παρά τών ^ροσκόπευν ότι
αι κλεισούραι τού Αίμου ήσαν αφύλακτοι, διότι οι 'Ρώσοι ένόμιζον
δτι δ βασιλεύς δεν θέλει εκστρατεύσει πριν ή πανηγυρίση τήν εορτήν το^
πάσχα καί τάς παρεπομ.ένας αυτή τελετάς.' "Οθεν ωφελούμενος έκ τού
λάθους τούτου τών πολεμ,ίων άπεφασισε νά δ'ιέλθη άνευ αναβολής τάς
ρτενάς έκείνας διόδους, καί νά έπιπέση άπροςδοκήτως κατά τής Πραι-
σθλαύας, ήτις, ώς γνωρίζομεν ήδη, ήτο ή πρωτεύουσα τών ηγεμόνων
τής Βουλγαρίας. Έ π ί τούτ<ρ διήρεσε τον στρατόν εις δύο. Κ αί αυτός
μέν παραλαβών τούς 'Αθανάτους καί πεζούς τών άλκιμωτάτων
1 5 ,0 0 0 , καί ιππείς 1 3 ,0 0 0 προεπορεύθη όσον έ’νεστι τάχιον, τό δέ

\
 'Ολοσχερής ήττα των 'Ρώσων. Ή Βουλγαρία επαρχία του κράτους. 193

λοιπόν στρατιωτικόν μετά των σκευών καί των πολιορκητικών (Ληχα-

νών έπέτρεψεν εις τον πρόεδρον Βασίλειον, παραγγείλας νά έπέλθγ) έξ
όπισθεν βά^ην. Τωόντι ό βασιλεύς ό'ιήλθεν άκωλύτως άπάσας τάς του
Αίμου ^υςχωρίας, έξησφάλισε τήν ^ιάβασιν του κατόπιν βα^ίζοντος
ΒασΓλείου, καί άμα εύρεθείς επέκεινα του όρους εντός της Βουλγαρίας
ίιέταξε τό στράτευμα εις βαθείας φάλαγγας, 'παρήγγειλε τάς σάλ­
πιγγας νά έπηχήσωσι τό ένυάλιον, νά άλαλάξωσι τά κύμβαλα καί
νά παταγήσωσι τά τύμπανα, πορευθείς ούτω εν παρατάξει λαμπρ«£
επί Πραισθλαύαν,Ενώπιον της οποίας ε'φθασε τήν πρωίαν τής 3 άπρι-
λίου προς μεγάλην έκπληξίν των 'Ρώσων. Ό Σβιατοσλαύος $έν εύ-
ρίσκετο τότε εις Πραισθλαύαν, άλλα όιέτριβε περί Δορύστολον, τήν
σημερινήν Σιλίστριαν, αετοί τού πλείστου τής 5υνάμε<υς. Ύπήρχεν
όμως εν Πραισθλαύα φρουρά ικανή 'Ρώσων καί Βουλγάρων ύπο
ενα των έπιφανεστάτων ήγεμ,όνων 'Ρώσων, ον ό Λέων ο Διάκονος
ονομάζει Σφέγγελον, καί προςέτι ό τών Βουλγάρων ήγεμών Βορίς
μετά τής οικογένειας του, καί αυτός δ προδότης πατρίκιος Καλοκύ-
ρης. "Οθεν πάσα κατεβλήθη προςπάΟεια ίνα άποκρουσθή ή έπίθεσις.
Κ αί αυθημερόν έΕελθόντες τού φρουρίου οί 'Ρώσοι ήγωνίσθησαν έκ
παρατάξεως νά άναγκάσωσι τον βασιλέα εις ύποχώρησιν. Μ αχόμε-
νοι όμως πεζοί ό'έν ήόυνήθησαν επί τέλους νά άνθέξωσιν εις τό προε-
λάσαν κα τ’ αυτών ιππικόν, καί μάλιστα εις τήν άκάθεκτον τών Α ­
θανάτων προςβολήν, τραπέντες όέ κατέφυγον εντός τού περιβόλου τής
πόλεως,άφού ύπέστησαν φθοράν ίεινήν, 8 ,5 0 0 άνό'ρών, καθάπερ ιστο­
ρεί, άλλα ως λεγόμενον, δ Λέων δ Διάκονος.
Μετά τήν ήτταν ταύτην δ πατρίκιος Καλοκύρης ένόμισε φρόνιμον
νά μή μείνη πλειότερον εις Πραισθλαύαν, καί άναχωρήσας λαθραίως
Six νυκτός κατέφυγε πρός τον Σβιατοσλαύον. Τήν S* επιούσαν, έπειό'ή
έφθασεν ήύ'η καί ή λοιπή στρατιά ύπό τον πρόεδρον Βασίλειον μ.ετά
τών πολιορ’κητικών μηχανών, δ βασιλεύς Ιωάννης έπεχείρησε τήν εξ
έφόό'ου άλωσιν τής πόλεως. Κ α τ ’ άρχάς οί αύτοκρατορικοί πλησιά-
σαντε£"εις τό τείχος εβαλον κάτο>θεν ύ\ά τόξων καί πετροβόλων ορ­
γάνων καί σφενδονών καί ακοντίων τούς επί τών επάλξεων 'Ρώσους,
οϊτινες αμυνόμενοι έρριπτον άνωθεν ακόντια καί βέλη καί λίθους.
’Αλλά μετ’ ολίγον δ βασιλεύς ό'ιέταξε νά προςαγάγωσι κλίμακας εις
τά τείχη* καί τούτου γενομένου, πρώτος νεανίας τις δ Θεοδόσιος Με-
σονύκ,της, έκ τής Ανατολής καταγόμενος, σπασάμενος τό ξίφος, και
(ε λ λ . ις τ · ρ. κ . π απ α ρρη γο π ο υλο υ τομ . δ ’ .) 1 3
 194 'Ολοσχερής ήττα των 'Ρώσων Ή Βουλγαρία επαρχία του κράτους.

διά τής άριστεράς την ασπίδα υπέρ κεφαλήν ανατείνας, άνέβη επί
τάς επάλξεις, καί έκτύπησεν είς τον αυχένα τον 'Ρώσον όςτις ήθέ-
^ λησε νά άντιταχθή είς αυτόν, και του Οποίου ή άποκ©πεΐσα κεφαλή
μ,ετά τής περικεφαλαίας έκύλισεν ώς σφαίρα έ'ξω των τειχών προς το
έδαφος. Εντεύθεν οί αυτοκρατορικοί έπαλαλάξαντες ανέδραμον πολυά­
ριθμοι διά των κλιμάκων, καί μετά πεισματώδη επί του τείχους αν­
ταγωνισμόν ήνάγκασαν τούς ΊΡιύσους νά καταλίπωσι τον περίβολον,
διά των πυλών τού οποίου είςελθούσα ήδη πάσα ή περί τον Ίωάννην
δύναμ,ις κατεκυρίευσε την πόλιν, καί δεινήν έπήγαγεν είς τούς πολε­
μίους φθοράν. Τότε λέγεται ότι συνελήφθη καί ό Βορίς μετά τής γυ-
ναικός καί τών δύο τέκνων, καί προςήχθη τω βασιλεί, όςτις~~έδέξατο
αυτόν έν πάσγι τιμή, άποκαλών ηγεμόνα τών Βουλγάρων, καί λέγων
ότι ήλθε νά έκδικηθή τάς συμφοράς ά<ς ούτοι ύπέστησαν παρά τών
' 'Ρώσων. Έ ν τούτοις ο αγών δεν έτελείωσε διά τής από τού περιβόλου
άποχωρήσεως τών αντιπάλων. Έ πτακιςχίλιοι 'Ρώσοι καί Βούλγαροι
(διό τι πολλοί Βούλγαροι έκθύμως έμάχοντο κατά τών ήμετέρων ώς
αίτιων γενομένων τής ρωσικής επιδρομής καί τυραννίας) κατέλαβον
τήν βασίλειον αυλήν, έν ή, επειδή ήτο ώχυρωμένη, έναπέκειτο καί ό
τών Βουλγάρων θησαυρός. Οί περί τον Ίωάννην παροτρυνόμενοι ύπ*
αυτού ήθέλησαν νά έκπορθήσωσι διά μιας καί τό τελευταιον τούτο
τών πολεμίων -καταφύγιον* αλλά μή δυνάμενοι νά προςέλθωσιν είμή
διά στενής πυλίδος, πολλοί ενταύθα είς μάτην κατεκόπησαν, μέχρις
ου ό βασιλεύς, άναχαιτίσας τήν ορμήν των, διέταξε νά βάλωσι πυρ
είς διάφορα τού οικοδομήματος εκείνου μέρη, τό οποίον δεν ήτο φαί­
νεται πανταχόθεν διά τείχους ασφαλούς περιπεφραγμ.ένον. Τότε οί Ρ ώ ­
σοι ήναγκάσθησαν νά έξέλθωσι τού οικοδομήματος καί συνεπυκνώθη-
σαν άπαντες εντός τής υπαίθρου αύλής, όπου ήγωνίσθησαν μεν γεν­
ναίος, αλλά ούδέν ήττον καταπολεμηθέντες υπό τού περικυκλώσαντος
αυτούς Βάρδα τού Σκληρού, άπαντες σχεδόν έπεσον έκτος ολιγίστων,
οί'τινες μετά τού Σφεγγελου έπέτυχον νά διαφύγωσι προς τον Σ βια-
τοσλαύον.
Τοιουτοτρόπως έκυριεύθη έντός δύο ημερών ή Πραισθλαύα τήν με-
„ γάλην πέμπτην. Ό βασιλεύς Ιωάννης άνέπαυσεν έν αύτή τον στρα­
τόν έπί τινας ήμ,έρας, έβράβευσε τούς άριστευσαντας καί έώρτασε τήν
θείαν.τού Σωτήρος άνάστασιν. Έ ν τω μ,εταξύ δέ διεμήνυσεν αύθις είς
τον Σβιατοσλαύον νά έκχωρήσν) έκ τής Βουλγαρίας, οχύρωσε τά πα-
 Όλοσχ«ρή< ήττα των ’Ρώσων. Ή Βουλγαρία έ,ταρχία του κράτους. 195

θόντα του φρουρίου μέρη, μ,ετίυνόμασε την Πραισθλαύαν επί το έλληνι-

κώτερον Ίωαννούπολιν, καί τελευταίον καταλιπών εν αυτή φρουράν
άπο/ρώσαν, άπήλθε πανστρατιά επί το Δορύστολον, κυριεύσας καθ’
ςδον την τε Πλίσκουβαν καί την Δίνειαν καί άλλας διαφόρους πολνεις,
αύθορμήτως νποταχθείσας. Ό Σβιατοσλαύος ούδεμίαν ήθέλ^ησε νά
άκούση περί ύποχωρήσεως πρότασιν. Ά π * εναντίας επειδή έ*βλεπε τούς
Βουλγάρους μετά τού βασιλνέως ήδη συντασσομένους, συγκαλέσας τούς
επιφανέστερους εξ αυτών τον αριθμόν 3 0 0 , άπαντας ανηλεώς άπέ-
κτεινε, το S i λοιπόν πλνήθος συνέκλεισεν εις ειρκτάς* αυτός δε συνα-
γαγών την δύναμΧν αύτού είς 6 0 ,0 0 0 άνδρυύν συμ/ποσουμένην, άπεφά-
σισε νά άντιταχθή είς τούς έπεργομ.ένους αντιπάλους. Ό βασιλεύς
’Ιωάννης, βαδίσας όπωςούν βραδέως, δεν έπλησίασεν είς Δομύστολον
είμή την 5 3 άπριλίου καί εύρε τούς 'Ρώσους ετοίμους νά ύποδεχθώσιν
αυτόν έν πυκνή παρατάξει προ της πολεως. Ά ντιτά ξα ς λοιπον καί αυ­
τός τον ίδ ιο ν στρατόν καί έχων εν τφ μέσω μέν την πεζικήν φά­
λαγγα, κατά θάτερον δέ το κεράς τούς,πανσιδήρους ίππότας, έξ όπι­
σθεν δε τούς τοξότας καί σφενδονήτας, άδιακοπως ύπερ τάς κεφαλάς
των παρατεταγμ.ένων βάλλοντας, έπήλθε κατά των πολ.εμ.ίων επ’ αί-
’ σίοις διότι την ημέραν εκείνην έτελείτο ή μνήμη τού καλλινίκου μ,άρ-
τυρος Γεωργίου. Ή μάχη ύπήρξε μ.ακρά καί εναγώνιος. Οί ’Ρώσοι
γαυριώντες επί τή άρχαίγ. αυτών πολεμική φήμη ήγωνίσθησαν, εί καί
πεζοί, μετά ρώμης άγριας καί ενθουσιώδους. Οί περί τον βασιλέα Ίω άν-
νην αναμ,ιμ.νησκόμενοι τά πρόςφατα αύτών κατά μωαμεθανών κατορ-
θώματα, καί έπαιρόμ.ενοι επί τω ίππικω αύτών, άντετάχθησαν μ.ετ’
εμπειρίας καί τεχνικής επιστήμης. Πολλοί επεσον εκατέρωθεν καί ή
νίκη ε’φαίνετο άμφιταλαντευομένη μ.έχρΓ δειλής βαθείας, δτε ο βα­
σιλεύς έπιρράξας κατά τών πολεμίων άνά κράτος άπαν το ιππικόν,
καί άναβοήσας δτι επέστη ή ώρα νά. άποδείξωσι δ ι’ έργων την αρε­
τήν, έπήνεγκε την κρίσιν τού άγώνος. Οί σαλπιγκταί ήλάλαξαν το
ένυάλιον βοή ά,θρόα άντήγησεν, 6 στρατός ολος θεωρών τον βασιλώα
προκινδυνεύοντα, έξώρμ.ησε δ ι’ άκατασχέτου φοράς κατά τ ώ ν ’Ρώσων,
οϊτινες μ.ή δυνηθέ/τες νά ύπομείνωσι την τελευταίαν ταύτην ροπήν,
έκλιναν είς φυγήν, καί προς το τείχος συνώσθησαν, πολλούς άποβα-
λόντες τών άνδρών κατά την μάχην εκείνην. Έ νω δέ ούτοι έζήτουν
άσυλον όπισθεν τού περιβόλου τής πολεως, έν τω έλληνικω στρατό*
πέδψ αντήχησαν τά επινίκια, καί άνευφημεΐτο 6 αύτοκράτωρ, δςτις
13 *

/
196 ‘Ολοσχερής ήττα τών ‘Ρώσων. Ή Βουλγαρία επαρχία του κράτους.

άμέσως και περιστοιχισμένος ετι ών άπο νεκρούς καί τραυματίας,

προεβίβασε τούς άνδραγαθήσαντας, καί διά ποικίλων άλλων δεξιιύ-
σεων καί φιλοφρονήσεων κατέστησεν άπαντας προθυμότερους εις νέους
αγώνας.
Την επιούσαν πολλνά πρωί 6 βασιλεύς διέταξε την κατασκευήν ο­
χυρού στρατοπέδου περί γεώλοφόν τινα, οςτις άνυψούτο επί τού πεδίου
τού εκτεινόμενου προ τού Δορυστόλου, έν μικρω άπο τής πόλεως ταύ-
της δια στήμ ατι. Το παρά τον *Ίστρον κείμενον Δορύστο7>ον ήτο, ως
φαίνεται, άσφαλέστερον ώχυρωμένον τής ΓΙραισθλαύας καί προςετι
κατείχετο ύπο 6 0 ,0 0 0 Ρώσων, ών ηγείτο αυτός δ Σβιατοσλαύος.
"Οθεν δ βασιλεύς ένόησεν οτι ή άλωσις τού φρουρίου τούτου δεν ήδύ-
νατο νά ήναι έργου πρόχειρον, καί ένόμισε προ πάντων συνετόν νά ε­
ξασφάλιση εαυτόν κατά των ενδεχομένων περιπετειών του πολέμου.
Έ π ί τούτω κατεσκεύασε το οχυρον εκείνο στρατοπέδου, καί μετ* ολί­
γον έπελνθόντος διά τού Τστρου τού στόλου, οςτις προ ένος περίπου
μηνος είχεν έκπλεύσει άπο τού Κερατίου κόλπου, ήρξατο συντόνως το
τής πολιορκίας εργον. Τό ώχυρωμένον στρατοπέδου δεν έχρησίμευεν
είμή ώς ή άκρόπολις ούτως είπεΐν άπαντος τού άπο ξηράς επιχειρήμα­
τος. Έ ν αύτω δεν έστάθμευε συνήθως είμή δ βασιλεύς μετά τής αύ-
τοκρατορικής φρουράς, έτοιμος νά έπέλθη εις βοήθειαν των άλλων τού
στρατού μοιρών,αίτινες έστρατοπέδευον δεξιά καί άριστερά παρά τ *η
πόλιν· καί προς άνατολάς μεν ήσαν τεταγμένοι οι Θράκες καί οί Μα-
κεδόνες ύπο τον γνωστόν στρατοπεδάρχην Πέτρον, προς δυσμάς δε αί
άνατολικαί δυνάμεις ύπο τον ετι γνωστότερου Βάρδαν Σκληρόν. Αί
πολιορκητικαί μηχαναί ήσαν έπιτετραμμέναι ε^ς τον Ίωάννην Κουρ-
κούαν, τού δποίου τά κατά το προηγούμενου έτος αμαρτήματα, δεν
εμπόδισαν τον βασιλέα Ίωάννην, δεύτερον έξάδελφον αυτού δντα, νά
τον μεταχειρισθή καί πάλιν. Οι 'Ρώσοι άμα έπλησίασεν δ στόλος,
εϊλκυσαν τά -ά κά τια αύτών προ τού περιβόλου τού άστεως, <&ςτε ή πό­
λις ήτο πανταχόθεν περιεζωσρ.ένη. Ή πολιορκία διεξήγετο δτέ ρ.έν
άκροβολιζομένων των δύο αντιπάλων άνωθεν άπο τών επάλξεων καί
κάτωθεν άπο τού πεδίου διά σφενδονών καί βελών καί ποικίλων έκη-
βόλων οργάνων, δτέ δέ δ ι’ άγώνων έκ παρατάξεως ούς έπεχείρουν οί
'Ρώσοι έξορμώντες έκ διαλειμμάτων άπο τού φρουρίου, άλλ* αναγκα­
ζόμενοι πάντοτε νά έπιστρέψωσιν εις αυτό. Εις μίαν δέ τών πρώτων
τούτων εξόδων έπεσεν δ γενναίος Σφέγγελος, έκθύμως διαγωνισάμενος.
 *Ολοσχερής ήττα των 'Ρώσων. Ή Βουλγαρία επαρχία του κράτους. 19/

περιφανώς δέ διέπρεψε μεταζύ των ήμετέρων δ Θεόδωρος Λαλάκων,

«ά,νήρ κατά τε την αλκήν και σώματος ρώρ/ην δυςάντητος και ακα­
ταγώνιστος,» λέγει δ Λέων δ Διάκονος. ^
*Αλλ* ένω ούτως είχον ενταύθα τά πράγματα, δ Λέων δ κουροπα-
λάτης καί δ υιός αυτού Νικηφόρος, οΐτινες έκρατούντο εις Μήθυμναν
τής Λέσβου, ένόμισαν έπιτηδείαν την περίστασιν, ενεκα τής απου­
σίας τού βασιλέως, ίνα έπιχειρήσωσι νέαν κατ’ αυτού στάσιν. "Οθεν
διαφθείραντες διά χρημάτων τούς φρουρούς αύτών άπήλθον ύΥ άκα·
τίου εις ριοναστήριόν τι άντικρύ τού Βυζαντίου επί τής ασιανής πα­
ραλίας κείμενον, καλούμενον Πηλαμ,ίς. Έκειθεν Si συνεννοηθέντες μετά
των έν τή πρωτευούση φίλων, ελ.αβον παρ^ αυτών υποσχέσεις πολλάς,
ότι θέλουσιν αθροίσει πλήθος ανθρώπων προς έκτέλεσιν τού τολμήμα-
τος καί ανθίζει εις αυτούς τάς πύλας των βασιλείων. Οι φίλοι ούτοι έ-
κάλεσαν τω οντι μετ’ ολίγον τον κουροπαλάτην καί τον υιόν αυτού
νά διαπεραιωθώσιν εις Βυζάντιον, όπου ελεγον δτι τά πάντα είναι έ­
τοιμα προς επιτυχίαν τού ενργου. "Οθεν άφικόμενοι οί δύο αρχηγοί τής
στάσεως <5“ιά νυκτος είςήλθον εις την οικίαν ένός των φίλων καί πε-
ριέμενον εκεί τούς άλλους συνωμ.ότας, δτε δ πατρίκιος Λέων, δ δρουγ-
γάριος τού 7ΐλωίμου, εις δν δ βασιλεύς είχεν επιτρέψει την φυλακήν τού
Βυζαντίου, μαθών τά παρασκευαζόμενα, ώρμησε μετά δυνάμ,εως προς
την οικίαν έν ή διέτριβον δ κουροπαλάτης καί δ υιός αυτού· οί Si
προέφθασαν μέν νά διαφύγωσι S ιά παραθύρου, καί νά είςέλθωσιν εις
τον μέγαν τής τού Θεού Σοφίας ναόν, άλλν* άποσπασθέντες έκειθεν ά-
πεστάλνησαν φρουρούμενοι προς την λεγομένην Καλώνυμον νήσον, ή
κατά Κεδρηνόν εις τήνιΠρώτην. Άναγγελθέντος Si τού πράγματος
εις τον βασιλέα, διέταζεν ούτος νά συμπληρωθή ήδη ή τΰφλωσις των
δύο άνδρών, νά δημευθή δέ ή περιουσία αύτών* καί ούτω έματαιώθη
προχείρους τό νέον εκείνο τών Φωκάδυ^ν έπιχείρημα.
Έ ν τω μεταζύ δ βασιλεύς έζηκο),ούθησε την τού Δορυστόλου πο­
λιορκίαν κατά τον ανωτέρω έκτεθειμένον τρόπον. Ή τού φρουρίου έζ
εφόδου έκπόρθησις έφαίνετο ακατόρθωτος, είτε διότι τά τείχη αυτού
ήσαν υψηλότερα καί πλατύτερα τών συνήθων, είτε δ ιότι αί πολιορ-
κητικαί μηχαναί δεν ήσαν άποχρώσαι. "Οθεν ο βασιλεύς ’Ιωάννης,
έχων πανταχόθεν περιπεφραγμένην την πόλιν, καί παρενοχλών ά δ ια -
κόπως τούς πο7αορκουμένους διά σφενδονών καί βελών καί πετροβό­
λων οργάνων, καί άποκρούων πάσαν αύτών έ'ζοδογ, ήλ^πισε μάλλον διά
198 ’Ολοσχερής ήττα τών ’Ρώσων. Ή Βουλγαρία επαρχία του κράτους.

λιμού νά καταναγκάσει αυτούς εις παράό'οσιν. Πάσα ή εντεύθεν τού

*Ιστρου χιύρα ειχεν ύποταχθή ή #η εις αυτόν, #ιότι 6 Σβιατοσλαύος
ειχεν ανακαλέσει πανταχόθεν τάς ριυσικάς φρουράς, συμπυκνιύσας όλην
αυτού την ^ύναμιν εις Δορύστολον* άλλα καί τά επέκεινα τού *Ίστρου
φρούρια παρε^όθησαν εις τον βασιλέα ώςτε ούτος εύλόγως προςεύ'όκα
καί την τού Δορυστόλου προςεχή άλωσιν, ύ'ιότι ηξευρεν ότι άπο τών
αρχών τού μαΐου πολλή ή #η έπεκράτει έν αύτω τροφών ένύ'εια ένεκ.α
τής κατεσπευσμένης τοσούτου στρατού συμπυκνώσεως. Ά λ λ ’ αίφνης ή
τού Σβιατοσλαύου τόλμη καί ύ'εξιότης κατιόρθωσε νά παρατείνει επί
μήνα ετι δλον την άντίστασιν. Έκλέξας νύκτα βαθείαν καί άσέληνον
καθ’ ήν ύετός ραγύ'αίος έπιπτε μετά χαλάζης άναμεμιγμένος καί ύπο
βροντών καί αστραπών συνο#ευόμ.ενος, 6 ήγεμ,ών τών ’Ρώσων, έμβάς
εις μονόξυλα ρ.ετά ύ'ιςχιλίων άνύ'ρών, καί ύ'ιαφυγών την προςοχήν τού
στόλου, έξήλθεν είς επισιτισμόν καί συλλέξας παρά τάς οχθας τού
*Ίστρου σίτον, κέγχρον, καί όσα άλλα τρόφιμα εύρεν. έπέστρεφεν ή£η
είς Δορύστολον, δτε ειύ'ε κατά το χείλος τού ποταμού πολλούς τών
στρατιωτών θεράποντας τούς μεν ποτίζοντας ίππους, τούς Si χορτο-
λογούντας καί άλλους ξυλεύοντας, έπέπεσεν έκ τού άφανούς κατ’ αυ­
τών καί πολλούς μέν φονεύσας, τούς Si λοιπούς άναγκάσας είς φυγήν,
έπέστρεψεν ή ί η ύ'ιά τών ρ.ονοξύλων αύτού είς Δορύστολον. Ό βασι­
λεύς πληροφορηθείς τάγενόμενα, ήγανάκτησε κατά τών άρχηγών τού
στόλου, τών οποίων ή άμέλεια έπέτρεψε τον έκπλουν τών 'Ρώ σω ν καί
ήπείλησεν αυτούς θάνατον, εάν έπαναληφθή τοιούτό τ ι. Συγχρόνως
Si καί άπό ξηράς άπέκλεισεν έτι στενότερον ύ'ιά τάφρων καί φυλάκων
τήν πύλην, ίνα καταστήση άό'ύνατον τήν είςαγωγήν νέων τροφίμων.
Κ α ί τούτο μέν κατωρθώθη, άλλ’ οί ’Ρώσοι έπέμειναν καρτερικώς άν-
ταγωνιζόμενοι. Ή άμυνα αύτών «^ήρκεσε μέχρι τών μέσων τού Ιουλίου
καί επέκεινα. Κ ατά τάς τελευταίας μ.άλιστα τούτου ημέρας πειρα-
θέντες νά πυρπολήσωσι τάς πολιορκητικάς μηχανάς, τούτου μέν τού
έπιχειρήμ.ατος άπέτυχον, έφόνευσαν Si τον Ίωάννην Κουρκούαν, δςτις
καίτοι ένεκα τού άκολάστου αύτού βίου ολίγην είχε περί τήν έκπλή-
ρωσιν τού καθήκοντος πρόνοιαν, κατά τήν κρίσιμον όμως εκείνην στιγ­
μήν έκθύμωςκατά τών πολεμίων άντεπεξήλθε καί γενναίως έπεσε. Τήν
S ’ επιούσαν οί 'Ρώσοι έπαρθέντες έκ τού συμβεβηκότος τούτου, έξήλ-
θον αύθις ίνα έκ παρατάξεως άγωνισθώσιν, ύπό Τκμορα τον μετά
Σβιατοσλαύον πρώτον αυτών ήγεμ,όνα, άν#ρα γιγαντώύ'η καί νεανι-
 Όλοσχερήί ήττα των Ρώτων. *Η Βουλγαρία επαρχία τοΰ κράτους. 199

/.ον, καί πολλήν σφαγήν εν τή μάχη ταύτη εις τούς αντιπάλους έπε-
νεγκόντα. *Αλ7.ά τότε 6 βασιλικός σωματοφύλαξ Άνεμάς, οςτις, ως η -
ξεύρομεν ήδη ήτο υιός του τελευταίου έμίρου της Κρήτης Ά π ύούλ
Ά ζ ίζ , καί άξιος τή αλήθεια τού 'Ρώσου μαχητού άνταγωνιστής, δρ-
μήσας κα τ’ αυτού διά μιας πληγής άπέκοψε την τε κεφαλήν καί την
δεξιάν αυτού· οι δε 'Ρώσοι καταπλαγέντες εκ τού παθήματος τούτου,
ύπεχιύρησαν είς το άστυ, αφού κατέλιπον πολλούς εις το πεδίον τής
μάχης νεκρούς. —
Ό θάνατος τού Ίκμορος έπροξένησεν είς τον ρωσικόν στρατόν άθυ-
μίαν ήτις έξηκολούθησεν, ώς φαίνεται, και μετά την ύποχώρησιν, ώςτε
ο Σβιατοσλαύος ένόμισεν απαραίτητον την ακόλουθον ήξεραν νά συγ-
καλέση συμβούλιον των άριστων τού στρατού, ινα βουλευθη μετ’ αυ­
τών περί τού πρακτέου, πράγματι S i ινα ένθαρρύνη αυτούς προς ά­
μυναν. Τωόντι έκ των παρευρεθέντων έν τφ συμβουλίω τούτψ , οί μέν
έγνωμοδότήσαν οτι-άλλο δεν έχουσι νά πράξο^σιν, άφ’ ου μ,άλιστα ά -
πέβαλον τοσούτους -πρώταγωνιστάς, είμή νά φύγωσι διά νυκτος όπως
ήδύναντο έπιβάντες εις τά πλοία αύτών· οι δέ, οτι έπειδή ή τοιαύτη
φυγή ήτο άκατόρθωτος ένεκα τού στόλου, οςτις άγρύπνως ή δ η έπε-
τήρει τον ποταμόν, ανάγκη νά συνθηκολογήσωσι προς τούς αντιπά­
λους. ινα διασώσωσι την περιλιπομένην στρατιάν. Ταύτα άκούσας μετά
βαθείας λύπης ό Σβιατοσλαύος είπε λόγους τινάς, τούς οποίους πρέ­
πει νά ύποθέσωμεν ότι γνωρίζορ.εν ακριβώς, διότι άναφερονται σχεδόν
άπαραλλάκτως υπό τε τού Λέοντος τού Διακόνου καί υπό τού Σλαύου
χρονογράφου Νέστορος. «Μ ή καταισχύνωμεν, είπε, την 'Ρωσίαν, αλλά
καταλείψωμεν ενταύθα τά οστά ή(χών. Έ ά ν άποθάνωμεν ούδεμία θέλει
προςγίνει είς ημάς ατυχία, ένφ έάν σωθώ|χεν, θέλθ(χεν ύπό πάντων κα-
τακριθή. Έγκαρτερήσωμεν λοιπόν, καί, άν εγώ προκινδυνεύων πέσω,
τότε σκεφθήτε περί ύμών.» Οί μα χητα ί άπεκρίθησαν αθέλομ,εν πέσει
πάντες (χετάσού·» καί άπεφάσισαν v’ άγωνισθώσιν έτι άπαξ. Την ε­
πιούσαν τό απόγευμα συνεκροτήθη ή τελευταία κρίσιμος έκ παρατά-,
ξεως μάχη, προ τού τείχους τής πό7νεως. Κ α τά την μάχην ταύτην ό
Άνεμάς κατέφερε πληγήν βαρειαν κατά τού Σβιατοσλαύου, άλλ* δ
'Ρώσος ηγετών έσιυθη διά τού αλυσιδωτού αυτού χιτώνος, δ δε ατρό­
μητος εκείνος νέος, κυκλωθείς ύπό τών πολεμίων, πολλούς μέν τούδων
Ιφόνευσεν, έπί τέλους όμως έφονεύθη καί αυτός. Οί περί αυτόν κα τα ­
πλαγέντες ύπό τού ατυχήματος τούτου ύπεχώρησαν προτροπάδην, καί
200 Ολοσχερής ήττα των 'Ρώσων. ‘Η Βουλγαρία επαρχία του κράτους.

ελέησε νά προκινδυνεύση b βασιλεύς Ιωάννης, ίνα έπιστρεψωσιν είς

τάς τάξεις καί όρμήσωσιν αύθις επί τούς πολεμίους. Θύελλα δε μετά
βροχής άναρριπισθεϊσα, προςέβαλε τάς όψεις των ‘Ρώσων, καί φήμη
διεδόθη οτι άνήρ λευκόπωλος προηγούμενος των ήμετέρων. διέκοπτε
καί συνετάραττε τάς των πολεμίων φάλαγγας, καί οτι 6 θεσπέσιος
εκείνος ήτο δ μέγας έν μάρτυσι Θεόδωρος, δν ο βασιλεύς έπεκαλεΐτο
αείποτε προστάτην καί αρωγόν εις τούς αγώνας αυτού. Ταύτα δε
πάντα, άνεπτέρωσαν το θάρρος των χριστιανών καί μετ’ ού πολύ δ
Βάρδας Σκληρός κατορθώσας νά περικύκλωση σχεδόν τούς ’Ρώσους,
έτρεψε τελευταίου αυτούς είς φυγήν προς τον περίβολον, καθ’ ήν μι­
κρού δειν νά συλληφθή καί αυτός ο Σβιατοσλαύος. Εις την μάχην ταύ-
την λέγεται οτι έφονεύθησαν 1 5 ,0 0 0 ’Ρώσων, έλήφθησανδέ διςμύριαι
ασπίδες καί ξίφη πάμπολλα. Χριστιανοί Si επεσον 3 5 0 έκτος των
πολλών τραυματιών. Κ αί την έπομένην ημέραν ό Σβιατοσλαύος ε-
περ,ψε προς τον βασιλέα Ίωάννην πρέσβεις, προτείνων, οί μέν ’Ρώσοι νά
παραδώσωσι το Δορύστολον, νά άπολύσωσι τούς αιχμαλώτους, καί νά
έκχωρήσωσι τής Βουλγαρίας, ε’πιστρέφοντες διά τού ποταμού είς τά
ίδ ια · οί δε αύτοκρατορικοί νά έπιτρέψωσι τον άπόπλουν, νά έπιχορη-
γήσωσι τάς αναγκαίας τροφάς, καί νά συγχωρήσωσιν ώςτε νά προςέρ-
χωνται είς Βυζάντιον χάριν εμπορίας, κ α τ ά τ ά ανέκαθεν είΟισμένα.
Ό βασιλεύς Ιωάννης έδέχθη προθύμως τάς συμβάσεις ταύτας, καί
διέταξε νά δοθώσιν είς έκαστον άνδρα σίτου μέδιμνοι δύο* εύρέθησαν
Si οί λαβόντες τον σίτον 2 2 .0 0 0 εκ των 6 0 ,0 0 0 , όσοι ήσαν εν άρχή
τής πολιορκίας. Γενομένων τών σπονδών ο Σβιατοσλαύος εζήτησε νά
ΐδ η τον βασιλέα, οςτις δεν άπεποιήΟη την συνέντευξιν, καί κάθοπλι-
σθείς διαχρύσω πανοπλία προςήλθεν έφιππος παρά την όχθην του "Ι­
ατρού συνεπαγόμενος μυρίους χρυσοφορούντας ιππείς, ένω ο ’Ρώσος
ήγεμών έπήλθε ταπεινότερου επί ^ωσικου άκατίου παραπλέων τον
ποταμόν και κωπηλατών μετά τών άλλων ώς είς έξ αυτών. Τότε
ειδον οί ήμέτεροι εκ τού σύνεγγυς τον Σβιατοσλαύον, καί b Λέων ο
Διάκονος δίδει ήμιν ακριβή τινα εικόνα ενός-τών αρχηγετών τού ση­
μερινού αύτοκράτορος ’Αλεξάνδρου. Τό ανάστημά του ήτο μέτριου,
αλλά κάλλιστα κατά πάντα διηρθρωμενον, είχε δασείας τάς όφρύς,
καί γλαυκούς τούς οφθαλμούς, ήτο. σιμός τήν ρίνα καί αραιόν μέν είχε
τό γένειον, τον Si μύστακα πυκνόν καί μακροτατον· ή κεφαλή του
ήτο σχεδόν φαλακρά, άλλ* εκατέρωθεν αυτής έκρεματο βόστρυχος

Λ
 ‘Ολοσχερής ήττα των ‘Ρώσων. ‘Η Βουλγαρία επαρχία του κράτους. ^01

έμφαίνων το του γένους επιφανές* και πάλαν άφ* έκατέρου των ώτων'
έξηρτάτο χρυσούν ένώτιον κεκοσμημένον ί ι ά ό'ύο μαργαριτών, εχόν-
των έν τω μέσφ λίθον άνθρακα. νΕφερεν έσθήτα λ.ευκήν. κα τ’ ουί-εν
άλνλ,ο ή την καθαριότητα ό'ιαφέρουσαν της ςσθήτος των συντρόφων
του* η όλη οψις αυτού είχε τι σκυθρωπόν καί τραχύ. Ό λ ίγ α Si τινα
όμιλνήσας εις τον βασιλέα περί ό'ιαλλαγής, καθήμενος παρά τον ζυγόν
τού άκατίου, έπέστρεψεν εις Δορύστολον, καί από εκεί, αφού κατά τάς
σπονό'άς άπέ^ωκε τούς αίχμαλνώτους, άπέπλεύσεν εις την αντίθετον
όχθην, όπου όμως ή τύχη αυτού άπέβη οίκ.τρά* όιότι πολυάριθμοι
ΙΙετσενέγοι ένεό'ρεύοντες έπέπεσον κα τ’ αυτού έπιστρέφοντος καί κα-
τεσφαςαν αυτόν τε καί τούς σύν αύτω, ώςτε εκ της τοσαύτης εκείνης
ρωσικής στρατιάς ολίγοι μόνον άνεσώθησαν εις τά ίό'ια.
Ό Si βασιλεύς ’Ιωάννης, καταβαλών ούτω εντός ό'ύο καί ήμισυ
περίπου μηνών τον άγέρα>χον εκείνον καί φοβερόν αντίπαλον καί ά-
νακτήσας πάσαν την Βουλνγαρίαν, καί μετονομάσας τό Δορύστολον
θεοό'ωρούπολιν από τού στρατηλάτου καί μάρτυρος Θεοό'ώρου, καί κα-
ταλιπών εν αυτή φυλακήν άξιόμαχον, επανήλθε μετά τροπαίων^μεγί­
στων είς Κωνσταντινούπολην. Ή βασιλεύουσα παρεσκευάσθη νά ύπο-
ό'εχθνί έπαζίως τοιούτων άθλων τον λαμπρόν αυτής κυριάρχην. Καθ’
όλ,ον τό μήκος τής λεωφόρου όΥ ής προέκειτο νά #ιέλθγ), αι οικιαι έ-
κοσμήθησαν Si υφασμάτων άλουργών, κλάδοι Si δάφνης συμπεπλεγ-
μενοι μετά πέπλων χρυσοϋφών μετεσχημάτισαν την μακράν εκείνην
όό'όν είς θάλαμον ούτως είπεΐν συνηρεφή. Την πρωίαν τής ημέρας καθ’
ήν έμελλε νά είςέλθγ) ό βασιλεύς, ό λαός όλος συνέρρευσε προ των τει­
χών τής πόλνεως, συνεπαγόμενος στεφάνους μεν καί σκήπτρα' εκ χρυ­
σού καί λνίθων πολυτελών, χρυσοκόλνλ^ητον ό'έ λευκόπωλον άρμα, ί'να
έπιβάς έπ* αυτού καταγάγν) τον νενομισμένον θρίαμβον. Ό βασιλεύς
όμως τούς μέν στεφάνους καί τά σκήπτρα εύμενώς ά π είέζα το, καί πολ­
λαπλάσια αντί τούτων άπέίωκε ό'ώρα, επί τού άρματος Si Siv ήθέ·
λησε νά έπιβή, άλλα ό'ιέταςε νά θέσωσιν επ’ αυτού έκ τών λαφύρων
όσα συνεπήγετο, τάς άλουργούς τών Βουλνγάρων στολ.άς καί τά στέμ­
ματα, επί ό'έ τον τού άρματος χρυσήλατον θρόνον άνέθηκε την εικόνα
τής Θεομήτορος, ένηγκαλισμένην τον Θεάνθρωπον λ.όγον, ήν έκ Βουλ­
γαρίας ώςαύτως έκόμισεν, αυτός παρακολουθήσας έφιππος, τεταινιω-
μένος την κεφαλήν ό'ιαό'ήματι, καί φέρων άνά χείρας τούς στεφάνους
καί τά σκήπτρα. Ούτω κατήγαγε τον θρίαμβον άνά μέσον τής κομ-
 202 Εσωτερική διοίκησις. Νέα Παυλιανιτών μετοικεσία εις Θράκην,

ψώς καί πολυτελώς διεσκευασμενης λεωφόρου μέχρι του μεγάλου ναού

τής του Θεού Σοφίας, είς ον είςελθών άπέδονκε τάς ευχαριστηρίους ευ-
χάς, καί έπέ,θηκεν επί της αγίας τραπέζης, ώς πρωτόλειον τρόπον τινά
τφ Θεφ δώρον, το λαμπρότατον των Βουλγάρων στέφος. Μεθ* ύ έπι-
στρέψας εις τά βασίλεια έκάλεσε τον πριύην. ηγεμόνα των Βουλγάρων
Βορίς, 'καί κατέπεισεν αυτόν νά άποΟέσν) τά της βασιλείας παράσημα,
δη λ α δή την περιπόρφυρον καί διά χρυσού καί μαργαριτών κατάστικτον
τιάραν, την άλουργόν έσθήτα, καί τά πέδιλα τά ερυθρά. Γενομένου
δέ καί τούτοΜ, δμέν Βορίς έτιρ.ήθη διά τού άξκύματος των μ,αγίστρων,
ή δέ Βουλγαρία έδιοικήθη ώς επαρχία του κράτους.

Ή άνάκτησις της Βουλγαρίας, ή κατάλυσις της βασιλείας εκείνης,

ήτις τοσαύτας καί επί τοσούτους αιώνας έπήνεγκε πληγάς είς τον
μ,εσαιωνικόν ελληνισμόν, καί ή κατατρόπωσις τών 'Ρώσων, οίτινες ει-
χον άρχίσει νά πρότεινωσι κυριαρχικά; επί της Κωνσταντινουπόλεως
αξιώσεις, ύπήρξε τό λαμπρότατον, άλλ’ οχι το μόνον τών πολεμικών
έργων του βασιλέως Ίωάννου. "Αμα έπανελθών έκ της εκστρατείας
ταύτης έρ.ελέτησε νά έπέλΟν) κατά τών μωαμεθανών της Ανατολής.
Δπίλθεν όμως έν τω μεταξύ ικανόν χρόνον είς Κωνσταντινούπολή πα­
ρασκευαζόμενος μέν είς τό νέον αύτού επιχείρημα* ασχοληθείς δ ’ έν-
ταύτφ περί την ρύθμισιν ποικίλων ζητημάτων της εσωτερικής 8 toixv)-
σεως καί τών εξωτερικών σχέσεων. Τ ά λάφυρα της Βουλγαρίας καί
προ πάντων ή τα κτική φορολογία είς ήν αυτή καθυπεβλ^θη από
τούδε ηυξησαν τούς πόρους τού δημοσίου ταμείου τοσούτον, υίςτε ό
βασιλεύς ε’νόμισεν ότι δύναται νά. απαλλάξω τούς υπηκόους ενός τών
καταβαλλόμενων ύπ’ αυτών φόρου* οθεν τότε κατηργήθη είς ολα τά
θέματα ό φόρος ό καλούμενος καπνικόν ή καπνικά, όςτις ήτο φόρος ει­
δικός πληρωνόμενος δι* έκάστην κάμινον πάσης οικίας (σελ. 6 6 5 τού
τρίτου τόμου). Πλήν τούτου ό'έ είς δείγμα ίδιαζούσης εύλαβείας προς
τον Σωτήρα Χριστόν, διέταξε την εγγραφήν της είκόνος αύτού ε’πί τε
τού νομίσματος καί τού οβολού, καί τήν επ’ αυτών προςθήκην τής ε­
πιγραφής (C’Ιησούς Χριστός βασιλεύς βασιλειών.» ’Αλλά πολύ σπου­
δαιότερα ύπήρξαν δύο ετερα γεγονότα τής βασιλείας ταύτης. Ό α­
ναγνώστης ενθυμείται τήν αί’ρεσιν τών Παυλιανιτών, τήν μετοικεσίαν
πολλών εξ αυτών επί K or/σταντίνου Ε* είς Θρφκην, τήν ε’πί τής Θεο-
. δώρας φοβέραν καταδρομήν και έπανάστασιν εκείνων έξ αυτών όσοι
 ’Εσωτερική διοίκησή. Νέα Παυλιανιτών μετοικεσία εις Θράκην. 203

παρέμειναν έν τή Μικρά Ά σ ία , καί την επί Βασιλείου του Μακεδόνος

κατάλυσιν τής έπαναστάσεως ταύτης (σελ. 7 3 του παρόντος τόμου).
Ά λ λ ’ άν καί το πολιτικόν τών Παυλιανιτών τούτων έ ν ’Ασία κράτος
διελύθη εκτοτε όριστικώς, πολλαί χιλιάδες έξ αυτών έξηκολούθησαν
έκ διαλειμμάτων άγωνιζόμενοι υπέρ της ιδίας ελευθερίας καί αίρέσεως
καί επί τούτω συμμαχούντες μετά τών παντοτεινών πολεμίων του α­
νατολικού κράτους, τών μωαμεθανών. Ταύτην λοιπόν την επικουρίαν
θελων νά άφαιρέσν) από τών αντιπάλων αυτού 6 βασιλεύς ’Ιωάννης,
καθ’ ούς χρόνους ήτοιμάζετο νά στρατεύστ) κ α τ’ αυτών, έπεχείρησε
την εις Ευρώπην μετοικεσίαν όλιυν τών Παυλιανιτών της Α σ ία ς, επί
τή συμβουλή, ώς λέγεται, τού αρχιεπισκόπου ’Αντιόχειας Θεοδώρου.
Καί 8 ιά τίνων μέν διαπραγματεύσεων κατωρθώθη ή ρ,ετοικεσία αύτη,
δεν εξηγείται, άλλα πρέπει νά ύποθέσωμεν ότι συνετέλεσεν εις τούτο
πολύ άφ’ ενός μέν ή άθυμία τών ανθρώπων εκείνων διαγόντων επί μίαν
καί επέκεινα εκατονταετηρίδα βίον ληστρικόν καί νομάδα, άφ ’ ετέ­
ρου τά μεγάλα πλεονεκτήματα όσα ή κυβέρνησες παρεσχεν αύτοις εις
τάς νέας αυτών κατοικίας. Αί κατοικίαι αύται ήσαν αύταί έκεΐναι
εις τάς οποίας προ 2 0 0 περίπου ετών είχον μετοικισθή πολλοί ομόδο­
ξοι αύτών, ήτοι ή Θράκη καί ιδίως ή περί Φιλιππούπολιν χώρα. "Ωςτε
τό πρώτον πλεονέκτημα τών μετοικιζόμενων ήτο νά έγκατασταθώσι
μεταξύ ανθρώπων οικείων καί όμοδόξων. Ό δέ βασιλεύς ’Ιωάννης δέν
έδίστασε νά ένισχύσγ) την άρχαίαν εκείνην αποικίαν διά νέων μετοί-
κων, διότι ή πείρα είχεν αποδείξει ότι οί Π αυλιανιται τής Θράκης,
ευχαριστούμενοι εις την επί μακρόν χρό^ρν ανοχήν τού δόγματος αύ­
τών, ουδέποτε συνεμάχησαν μετά τών προς τούτο τό μέρος πολεμίων
τού κράτους, άλλ* άπ* εναντίας πάντοτε προθύμως ήγευνίσθησαν καί
γενναίως ύπέρ τών πολιτικών συμφερόντων τής έν Κωνσταντινουπόλει
μοναρχίας, συντελούντες άφ’ ετέρου διά τού βιομηχανικού καί εμπορι­
κού αύτών πνεύματος εις τ ολλήν επίδοσιν ού μόνον τής έπιτραπείσης
αύτοις χώρας, αλλά καί τής Μακεδονίας καί τής ’Ηπείρου, μέχρι
τών όποιων κατά μικρόν έξηπλιυθησαν. Κ α ί ουτω τωόντι έξηκολούθη-
σαν πολιτευόμενοι έν τφ μέλλοντι μέγα προςέτι κτησάμενοι όνομα έν
τή καθ’ όλου ιστορία τής άνθρωπότητος, διό τι, καθ’ ά καί άλλοτε εϊ-
πομεν, διά τών έμπορικών καί στρατιωτικών αύτών σχέσεων, διέδωκαν
προς βορράν καί δυσμάς τάς θρησκευτικάς αύτών άρχάς καί δοξασίας,
καί κατέθεσαν ουτω τά πρώτα τής νεωτέρας θρησκευτικής μεταρρυθ-
204 Γάμοι της νέας Θεοφανους μετά του "ΟΟωνος Β\

ρ.ίσεως έν τή Ευρώπη σπέρματα. Α λ λ ά καθώς η τώ ν Παυλιανιτών

αϊρεσις έξηλείφθη βαθμηδόν έν τη αρχαία αυτής κατά την Ασίαν
κοιτίδι, ουτω καί ή έν Θροκκη αυτη^άποικία, αφού τοσοΰτον ήκμασεν
ενταύθα επί πολλάς εκατονταετηρίδας, επί τέλους έρ.αράνθη παντε­
λώς, ένω το πνεύμα .αυτής άπεπτη προς δυσρ,άς καί έγένετο αυτόθι
πρόξενον σωτηρίων ώς προς την τύχην τής όλης άνθρωπότητος μετα­
βολών. Αί αδιάκοποι συμφοραί εις τάς οποίας έξετέθησαν αί χώραι
των Παυλιανιτών, μάλιστα άπό τής 1 3 έκατονταετηρίδος καί εφε­
ξής, ή μετ* αυτών άνάμιξις ποικίλων βαρβάρων, ή καταδρομή τινών
βασιλέων, καί ή αύξουσα δεισιδαιμονία καί άρ,άθεια συνεπήγαγον
κατ* ολίγον την δλοσχερή καταστροφήν τών ελευθερίων εκείνων δογ­
μάτων, ώςτε σήμερον ούδέν ίχνος αυτών σώζεται έν Θράκη. Πολλοί
προςήλθον βεβαίως εις τήν ορθόδοξον εκκλησίαν, πολλοί ήσπάσθησαν
το μωαρ.εθανικόν δόγρ.α, εύάριθρ.οι δέ τινες ύπήρχον ετι κατά τάς
τελευταίας εκατονταετηρίδας εις τάς κοιλάδας τού Αί'μου διάγοντες
μεν τον βίον έν άπαιδευσί^ καί έν πενί^, άναμίξαντες δέ εις το θρή·
σκευμα αυτών θυσίας αίρ,ατηράς καί άλλα τοιαύτα παντελώς άλλό-
τρια τών αρχαίων δοξασιών. Ά λ λ α καί ,ούτοι, ώς φαίνεται, έξηλεί-
φθησαν έκτοτε, οί δέ ολίγοι ΓΙαυλιανϊται ή μάλλον Παυλικιάνοι, ώς
λέγονται οί κατοικούντες σήρ,ερον εις Φιλιππούπολιν, οΫτινες είναι καί
οί ρ,όνοι φέροντες έν τοΐς καθ’ ημάς χρόνοις το άλλοτε πολύκροτον έ-
κιΐνο όνομα, κατήντησαν καθολικοί.

Το έτερον αξιομνημόνευτο* γεγονός τό μεσολαβήσαν ρ,εταξύ τού

^ωσικου πολέρ,ου καί τού ρ,ωαμεθανικού, ανάγεται εις τάς έξωτερι-
κάς τού κράτους σχέσεις. Μετά τήν διακοπήν τών έπί Νικηφόρου τού
Φωκά διαπραγματεύσεων προς τον αύτοκράτορα τής δύσεως, δ "Οθων
έπανέλαβε τάς έν τή κάτω ‘Ιταλία έχθροπραξίας. Κ αί δεν ηύδοκίμει
μ,έν πολύ, άλλ’ ούδέν ήττον δ βασιλεύς Ιωάννης, έχων νά πολεμήση
προς διαφόρους καί ισχυρούς έν τή ανατολή αντιπάλους, ένόμισε συνε­
τόν νά μή άπασχολήται ύπό τοιούτων έν τή δύσει περιπλοκών. "Οθεν
άπολυσας ενα τών έπισηρ,οτέρων αιχμαλώτων τών επί τού ιταλικού
τουτου πολέρ.ου γενορ.ένων, ΙΊανδούλφον τον ήγερ,όνα Εενευέντου καί
Καπύης, άνέθηκεν αύτφ νά καταπείση τον *Όθωνα νά είρηνεύση.
Έπανελήφθησαν λοιπόν αί διαπραγρ,ατεύσεις καί δ *Όθων δέν έδί-
στασε νά άπευθύνη νέαν αϊτησιν περί τού γάμου τής Θεοφανούς ρ,ετά
 Λάμπροι άλλα ατελέσφοροι κατά Μωαμεθανών στρατεΓαι. 205

τού "Οθωνος Β ', χωρίς να απαιτήσω ρητήν τινά παραχώρησιν, άλλ’

άρκούμενος εις το δικαίωμα το όποιον ένόμιζε ν ότι ό γάμος ούτος
θέλει διαβιβάσει εις τον υιόν του επί της κάτω ’Ιταλίας. Δεν επεμψε
δέ πλέον προς παραλαβήν της νύμφης τον κενόδοξον καί κακοήθη
Λουϊτπράνδον, άλλ* έπέτρεψε την εντολήν ταύτην εις τινας Γερμανούς
μεγιστάνας, ών προΐστατο ό επίσκοπος Μογοντιάκου Θευδέριχος, εις
των συνετωτέρων καί λογίωτέρων ιερωμένων τού κράτους. Ουτω δε
διεξαχθέντων των πραγρ,άτων, ό βασιλεύς Ιωάννης έ'δωκε προθύμως
την συναίνεσιν αύτού, καί ή έκκαιδεκαέτις Θεοφανώ άναχωρήσασα
έκ Κωνσταντινουπόλεως μετά συνοδίας λαμπράς, έφθασεν εις 'Ρώμην
την 14 άπριλίου 9 7 2 , όπου έτελέσθη ό γάμος αυτής μετά τού *Όθω-
νος Β ' ύπο τού πάπα Ίωάννου ΙΓ \ Ή χρηστή, ή ωραία καί ευφυής
>αυτη νέα, ήτις έκληρονόμησε μόνα τά προτερήματα τής ομωνύμου
μ.ητρός της, ι'σχυσε βραδύτερον ούκ ολνίγον καί εις τά δημόσια πράγ­
ματα, επιτροπεύσασα διά τον πρώιμον τού συζύγου της θάνατον τον
ανήλικον υιόν της νΟθωνα Γ ' καί άναδείξασα εις περιστάσεις δυςχε-
ρεΐς μεγαλοφροσύνην καί δεξιότητα. Οί δε παρακολουθήσαντες αυτήν,
ή μετέπειτα ύπ* αυτής μετακληθέντες σοφοί ελληνες, έπενήργησαν
εις τήν ήθικήν καί διανοητικήν διάπλασιν τής Δύσεο^ς.

Τοιουτοτρόπως έξασφαλισθείς άπανταχόθεν διά τής καταπαύσεως

των εξωτερικών στάσεων, διά. τής κατατροπώσέως των ’Ρώσων καί
τής χειρώσεως τής Βουλγαρίας, διά τής μετοικεσίας των Παυλιανι-
τών καί διά των φιλακών σχέσεων εις άς περιήλνθε προς τον ισχυρόν
δυνάστην τής Δύσεως, ο βασιλεύς ’Ιωάννης έτράπη ήδη κατά των
μωαμεθανών τής ’Ανατολής. Είδομεν ότι εν άρχή“τής βασιλείας αύ­
τού ειχεν επιτρέψει εις τον πατρίκιον Νικόλαον νά άντιταχθή εις τήν
μ,ελετωμένην έπανάστασιν των μωαμεθανών τής Συρίας, οϊτινες τωόντι,
προςλαβόντες μ.ετ’ ού πολύ επικουρίας έξ Λίγύπτου, καί τής άλλης
Αφρικής καί των άνατολικωτέρων χο>ρών, έπεχείρησαν τήν πολιορ­
κίαν τής ’Αντιόχειας. Κ α ί ό μ.έν πατρίκιος Νικόλαος ένίκησεν αυτούς'
καί διέλυσεν, άλλ’ ο βασιλεύς ’Ιωάννης ήσθάνετο ότι άπητεΐτο όρι-
στικωτέρα τών πραγμάτων ρύθμισις προς τούτο το μέρος, καί άπεφά-
σισεν ήδη νά διεξαγάγη, αυτόθι μέγαν επιθετικόν αγώνα, ινα ανα­
κτήσω όλοσχερώς προς μεσημβρίαν μεν τήν Συρίαν μετά τής Φοινί­
κης καί τής Ίουδαίας, προς άνατολάς δε τήν Βαβυλωνίαν, τήν Me*
206 Λαμπραί άλλα άτελ&φοροι κατά Μωαμεθανών στρατεΓαι.

σοποταμ,ίαν καί την ιδίως λεγομ.ένην μ,εγάλην 'Αρμενίαν, καθιστών

ούτω σύνορα τού κράτους προς άνατολάς μεν από βορρά προς μεσημ­
βρίαν, τον Ά ράξην, το Κάσπιον ορος καί τον Ttyptv, προς νότον δε
απ’ ανατολών προς ό'υσμάς την ερημ,ον τής Συρίας καί τον Σουεσσι-
κον Ισθμόν. Ή έκτέλεσις τού βουλεύμ,ατος τούτου εμελλε να έπιφέρη
την εντελή διακοπήν τών διαφόρων κλασμάτων τού μ,ωαμεθανικού
κόσμου καί νά έπιταχύνη την έξασθένισιν καί την παραλυσίαν αυτού.
Διά νά διευκολύνη δε το έργον ο βασιλεύς Ιωάννης έζήτησε παρά τών
Ενετώ ν, οιτινες μόνοι τότε έκ τών της Δύσεως διεξήγον έμ-πόριον εν
τη Α να τολή , νά έκδώσωσι νόμον έπιβάλλοντα θάνατον η χρηματι­
κήν ποινήν 1 0 0 λεχρό3ν χρυσίου ( 1 0 8 ,0 0 0 δραχμώ/) κατά παντός,
όςτις ήθελε κομ,ίσει εις τούς μωαμεθανούς σίδηρον, ξυλικήν, όπλα, η
άλλο τι προς πόλεμον χρήσιμον, καί α Ε ν ετο ί, οιτινες ένεκα τών
εμπορικών αυτών έν τη Α νατολή συμφερόντων ήναγκάζοντο νά άνα-
γνωρίζωσι μ.έχρι τίνος την επικυριαρχίαν της έν Κωνσταντινουπόλει
βασιλείας, έξέδωκαν τον ζητηθέντα νόμον* αλλά δυςτυχώς αί τοιαύ-
τα ι απαγορεύσεις, καίτοι πολλάκις διαταχθεΐσαι, πάντοτε παρεβιά-
ζοντο ύπό τής πλεονεξίας, ως λέγει 6 Μουρατόρης.
Ή πρώτη εκστρατεία έγένετο τω 9 7 3 κατά τής μ,εγάλης Α ρμ ε­
νίας, διά τού τότε δομεστίκου τής Ανατολής, τού όποιου τό όνομα
δεν άπεμνημ-όνευσεν ή ιστορία. Ό δομ,έστικος ούτος, συνεπαγόμενος
στρατόν καλώς κατηρτισμένον, ηύδοκίμησε κατ' άρχάς* διότι διελθών
την μ,ικράν Α σ ία ν καί περάσας τον Ευφράτην, έλεηλάτησε την περί
Έδεσσαν χώραν Όσροηνήν (τμήμα τής Μεσοποταμίας, κατεχόμενον
έτι ύπό τών ^Αράβων), έκυρίευσε την Νίσιβιν τής "Μυγδονίας (μέρος
καί τούτο τής Μεσοποταμίας άνήκον έτι εις τούς πολεμίους), καί έ­
πειτα τραπείς προς βορράν καί έμβαλών εις την μεγάλην 'Αρμενίαν,
έκυρίευσε την Ά μ ίδα ν (τό σημερινόν Διαρβεκίρ) καί έπόρθησε πάσαν
την πέριξ χώραν, συλλαβών πολλούς αιχμαλώτους. Ή ΓΙερσαρμενία,
ήτις είχε διατηρήσει την αύτονομίαν αυτής ύπό ίδιους ηγεμόνας, συ-
νεμάχησε μ,ετά τού Ίωάννου. Οί έκπλαγέντες μωαμεθανοί εφυγον
προτροπάδην ποός τό Βαγδάτιον καί διέδωκαν τον τρόμον αυτών εις
την μεγάλην ταύτην πόλιν έν η ούδεμία υπήρχε σχεδόν κυβέρνησις.
Ο ί καλίφαι είχον προ καιρού άποβάλει παν πραγματικόν κράτος, μή
διατηρήσαντες είμή τό όνομα τής αρχής καί τό προνόμιοντού νάμνη-
μονεύωνται πρώτοι,αύτοί εις τάς δημοσίας προςευχάς. Αληθείς κυβερ-
 .. Λαμπραί αλλά ατελέσφοροι κατά Μωαμεθανών στρατβΐαι. 207

νηται ησαν τότε οί κατά τόπους έμίραι* αλλά και τούτων οί πλει-
στοι έξαχρειωθέντες κατέτριβον τον βίον περί κυνηγέσια και ευωχίας,
ώςτε ούδεμ.ία έγένετο παρασκευή προς άπόκρουσιν τού χριστιανικού
στρατού, όςτις εξακολουθεί προβαίνων πρός τάς πηγάς τού Τίγρεως, καί
έλεηλάτει την περί Μαρτυρόπολιν Σωφηνην. Τότε 6 μωαμεθανός διοι­
κητής τ^ς χώρας ταύτης, άνηρ γενναίος, Ά β ού Τα γλά β καλούμενος,
άθροίσας όσον ηδυνηθη στρατόν, άντεπεξηλθε κατά τού ρεγάλου δο-
ρεστίκου. Κ α τά δυςτυχίαν ο στρατηγός ούτος, θαρρών εις τά προη­
γούμενα κατορθώμ.ατα καί είς τό πλήθος τού στρατού ον ηγε, περιε-
φρόνησε τον αντίπαλον εκείνον, καί-ένέβαλεν άπερεσκέπτως είς στενόν
τι άδιάβατον διά τό ιππικόν. Έ νω 8ε εύρίσκετο έτι έν τγ ό'υςχωρί<ρ
ταύτν), έπέπεσε κα τ’ αυτού 6 μ.ωαρεθανός ηγεμ.ών καί κατατροπυ^σας
μεν τον στρατόν, αίχμ.αλνωτεύσας 8ε τον δορεστικον, έρ.αταίωσεν ουτω
τούς καρπούς των αγώνων ολοκλνηρου ταύτης της εκστρατείας.
Ό βασιλεύς Τωάννης" ανέλυαβε τότε αυτός την έκτέλεσιν τού μεγά­
λου βουλεύματος κατά τό, εαp τού επομένου έτους 9 7 4 . ΓΙαρακολου-
θησας τά ίχνη τού δορεστίκου, έπέρασε τόν Ευφράτην, είςηλθεν είς
την Νίσιβιν, την οποίαν είχον έγκαταλίπει οί κάτοικοι αυτής, έλεη-
λάτησε πάσαν την πέριξ χώραν' ένέβαλεν είς την μεγάλην Αρμενίαν,
έκυρίευσε την Ά μεδαν, ήν οί "Αραβες είχον ανακτήσει έν τφ μεταξύ,
καί έ'λαβε παρά των αυτόθι μ.ωαμεθανών λύτρα πολλά. Εντεύθεν ό
βασιλεύς προηλασε προς την Μύκταρσιν, την πλουσιωτεραν πόλιν της
χώρας, ώς λέγει Λέο/ν, ό Διάκονος, όςτις όνομ.άζει αυτήν Μιεφαρκίμ,
καί ήτις έξηγόρασεν ώςαύτως την λεηλασίαν αυτής διά πλείστων καί
καλνλίστων 8ώ ρων είς χρυσόν, είς άργυρον καί χρυσόστικτα υφά­
σματα. Ήθελε δέ ό βασιλεύς νά προχωρήσω μέχρις Έκβατάνων (Χ α -
μαδάν) ττίς Μηδίας καί μέχρι τού Β α γ δα τίου , όπου ηλπιζε νά ευρν)
θησαυρούς άμ.υθήτους, άλλά δεν έξετέλεσε τό βούλευμ.α τούτο, διότι
ένω έ'δει νά διαβ/ι χιυραν έρημον, άνυδρον καί δύςβατον, ό έκπεπληγ-
μενος καλίφης τού Βαγδατίου έσπευσε νά προτείντ) αύτφ την π λη-
ρωμ.ην ετησίου φόρου, καί νά πέμ.ψτ) αύτφ άρ.έσιος δώρα πλουσιιύτατα
καί χρηματικόν ποσόν, τό όποιον δεν δυνάμεθα νά όρίσωμεν ακριβώς,
διότι b Λέων ό Διάκονος λέγει περί αυτού άορίστως «μ.υριάδας τρια-
κοσίας αργύρου καί χρυσού,» τό όποιον όμ.ως είς πάσαν περίστασιν
φαίνεται μεγα. "Οθεν ό βασιλεύς Ιωάννης ένόμισε συνετόν νά άρκε-
σθη είς'την έκτασιν ην ελαβε τό κράτος προς τούτο τό μέροςΓ κοοί
/

208 Λαμπραί άλλα ατελέσφοροι κατά Μωαμεθανών στρατεΐαι.

έπανήλθεν εις Κωνσταντινούπολή, οπού έθριάμβευσε διά τής αγοράς,

έπιδεικνύων τα λάφυρα τής 'Ασίας, καί προπεμ.πόμενος υπό των ευφη­
μιών του πλήθους.
Μετά τήν άπό τής εκστρατείας ταύτης επάνοδον, ελαβε νέαν άφορ^
μήν νά άποδείξγ, ότι άν έσχισε τον τόμον Si ού 6 κλήρος είχεν επί
Νικηφόρου Φωκά ύπαχθή ρητώς εις τήν άνωτάτην τού βασιλέως κυ­
ριαρχίαν, ήζευρεν όμως νά διατηρή τά δίκαια αυτού καί ως προς αυ­
τόν τον άνώτατον τού κλήρου άρχοντα. Ό οικουμενικός πατριάρχης
Βασίλειος κατηγορήθη, δικαίως ή αδίκως, επί συνωμοσία μέν κατά
τού βασιλάο>ς, επί παοαβασει δε των θείων τής εκκλησίας κανόνων.
Ό βασιλεύς έκάλεσε λοιπόν αυτόν νά άπολογηθή· ο δέ άπεποιήθη
προφασιζόμ,ενος ότι ό πατριάρχη; δεν δύναται νά δικασθή είμή συ-
νοδικώς. Τότε ό βασιλεύς έζώρισε τον πατριάρχην καί διέταζε νά χει­
ροτονηθώ έτερος, 6 Αντώνιος ό Στουδίτης, τού όποιου επαινείται ή
ίερότης καί ή έπιστήμ,η.
Εις τό κατά πόδας έ'τος ο βασιλεύς έπανέλαβε τήν έκτέλεσιν των
περί Α νατολής βουλευμ.άτων αύτού. At προς τον κα)νίφην γενόμεναι
συνθήκαι άνετράπησαν άμα άναχωρήσαντος τού βασιλικού .στρατού.
Οί μωαμεθανοί ανέκτησαν άμέσως πάσας τάς μεταζύ Εύφράτου καί
Τίγρεως χώρας, ωςτε ό Ιωάννης ένόησεν οτι δεν άρκούσιν άπλαί περί
υποταγής υποσχέσεις, αλλά δέον νά κυριευθώσι πάντα τά φρούρια,
ίνα άσφαλισθή τό έ'ργον. 'Επί τούτω δέ άφείς τάς άπωτέρω κειμ,ένας
άνατολικωτέρας χώρας, έτράπη ήδη επί τήν Συρίαν, καί ενταύθα
έκυρίευσε προ πάντων τήν Ίεράπολιν, τήν Άπάμειαν, τήν Έμεσον
καί τήν Ήλιούπολιν. Εις τήν Ίεράπολιν, τήν οποίαν ό Λέων h Διά­
κονος ονομάζει Μέμπετζε, εύρε τά τού Σωτήρος Χριστού σανδάλια,
καί τάς τού σεβασμ,ίου τε Προδρόμου τρίχας, τού Κήρυκος, καί ε*πεμ-
ψεν άρ,φότερα ταύτα τά κειμήλια εις Κωνσταντινούπολή, ινα άποτε-
θώσιν εντός δύο των έν τοίς άνακτόροις ναών. Από Ηλιουπόλεως
(Βα αλβέκ) ώρμ.ησε προς τήν Δαμασκόν, όπου έπραζε πάλιν τό λάθος
νά μή έπιμ.είνη εις τήν άλωσιν αύτής, άλλ' έζελθόντος τού έμίρου Ά φ -
τεκίου μετά των κατοίκων καί πλουσίων δώρων εις προϋπάντησίν του,
περιωρίσθη νά έπιβάλν) αύτω φόοον, διήλθε τό Λίβανον, ορος, έκυ­
ρίευσε ν έζ εφόδου οχυρόν τ ι φρούριον κείμενον εις μίαν των ύψηλοτέρων
καί άποτομωτέρων κορυφών τού ορούς εκείνου, κατέβη έκεΐθεν εις τήν
φρινίκην, καί έζεπολιόρκησεν ενταύθα τάς τε Βαλαναίας καί τήν Β η -
 _Θάνατος του βασιλέως Ίωάννου. 209

ρυτόν, έν η εύρε προς τοίς χλλοις την του Σωτηρος έν είκόνι σταύρωσιν,
ην παρεπεμ,ψεν ωςαύτως είς Κωνσταντινούπολή. Μετά την της Β η ­
ρυτού άνάκτησιν, έπλησίασεν εις την Τριπολιν, χλλ* αυτή ητο οχυ-
ρωτατη, καί προςέτι δεν ηό'ύνατο νά κυριευθη α,νευ στολου, παραόο-
ξως δέ στόλος δεν άναφέρεται εν τη εκστρατεία ταύτη* όθεν 6 βασιλεύς
καταλιπών την Τριπολιν, έξεπολιόρκησεν άλλας τινάς πόλεις, καί η δη
άπεφάσισεν αίφνης νά έπιστρέψη εις την βασιλεύουσαν, άδηλον διά τ ί,
ενωείχεν ετι καιρόν νά παρχτείνη την εκστρατείαν αυτού.

Επανερχόμενος δέ συνέπεσε νά διέλθη από την Άνάζαρβον, καί τον

Ποδανδόν,-καί άλλας κτήσεις πολυτελείς, καί χώρας ευφόρους, ώςτε“
ελαβε την περιέργειαν νά ερώτηση είς τίνα άνηκουσιν αύται. Οί περί
αυτόν άπεκρίθησαν ότι τά λαμπρά ταύτα κτήματα άνακτηθέντα επ’
εσχάτων τά μεν ύπό Νικηφόρου τού Φωκά, τά δε ύπο διαφόρων δο-
μεστίκων, τά δε ύπό αυτού τού βασιλέως Ίωάννου, έδωρηθησαν ά­
παντα είς τον παρακοιμώμενον Βασίλειον. Τότε ό βασιλεύς άπορησας
καί άγανακτησας «δεινόν, είπε, νά άναλίσκωνται τά δημόσια χρή­
ματα, νά ταλαιπωρώνται - τά στρατεύματα καί νά άναδέχωνται οί
βασιλείς ύπερορίους αγώνας, τά δε εκ τοσούτων κόπων καί μόχθων
προςκτώμενα νά γίνωνται κτήμα ευνούχου.» Ό λόγος ούτος δεν εβρά-
δυνε νά φθάση είς τά ώτα τού παρακοιμωμένου, όςτις εννοήσας ότι
ενδέχεται νά άπολεση τό παντοδύναμον αύτού αξίωμα, άπεφάσισε νά '
προλάβη έκ παντός τρόπου τον κίνδυνον. ''Οθεν ότε άφίκετο 6 βασιλεύς
είς ,τήν παρά τό όρος τού Όλύμ,που επαυλιν ενός των επιφανέστερων
μεγιστάνων τού κράτους, τού πατρικίου καί σεβαστοφόρου ’Ρωμανού,
όπου καί διέτριψίν επί τινας ημέρας, κατιύρθωσεν ό παρακοιμ.ώμονος,
δ ι’ ενός των ευνούχων υπηρετών, νά κεράση τον Ίωάννην δ η λ η τ η -
ριον, εξ εκείνων τά όποια κατά μ.ικρόν άναλίσκουσι την δύναμιν τού
άνθριύπου, καί τό όποιον τωόντι κατέβαλε μ.ετά τιναςμ.ηνας τό αθλη­
τικόν εκείνο σώμ,α.
Ό βασιλεύς Ιωάννης άπέθανε τη 1 8 ίάνουαρίου 9 7 6 είς ηλικίαν
ετών 5 1 . Έ ά ν είς τάς τελευταίας κατά των μωαμεθανών εκστρατείας
δεν άνέδειξε πρόνοιαν καί επιμονήν άνάλογον προς τό μέγεθος τών
βουλευμάτων τά όποια προηρείτο νά έκτελέση, η κατά τών 'Ρώσων
εκστρατεία αύτου υπήρξε λαμ,προτάτη λόγω τέχνης, δεξιότητος καί
τόλμης. Κ αί έν γένει άπας τού βασΟέως τούτου ό βίος παρίστησιν
(β δ λ , εετο ρ . κ. π απ α ρρη γο π ο υλο υ τομ . δ '.) ./ 14

/
210 Παντοδυναμία τού παρακοιμωμένου Βασιλείου. Στάσις Σκληρού.

ήρωϊκόν τινα χαρακτήρα, παρεκτός τής αποφράδος εκείνης νυκτός καθ’

ήν, μεθυσθείς υπό του πάθους τής έκδικήσεως καί τής φιλαρχίας, έξε-
τράπη τής συνήθους αύτψ μ,εγαλοφροσύνης. Ό δέ πρόωρος θάνατός του
υπήρξε τόσψ μάλλον θλιβερός, όσω, εάν έπέζη ολίγον, ή αρχή ήθελε
περιέλθεε από των δεξιών αυτού χειρών εις τάς ούδέν ήττον δεξιάς χεί-
ρας του Βασιλείου Β ', ένφ ήδη διά την παρεμ,πεσούσαν μεσοβασιλείαν
του ευνούχου Βασιλείου, πολλά των ύπό τού Ίωάννου πραχθέντων ά-
νετράπησαν, b δέ Βασίλειος Β ' αντί νά συμπλήρωσή τό εργον τής
εσωτερικής ειρήνης καί τής κατατροπώσεως των εξωτερικών πολεμίων,
ελέησε νά έπιχειρήση τό εργον τούτο έξ αρχής.

ΚΕΦΑΛΑΪΟΝ Δ'.
*Αν.μή τής Μακεδονικής δυναστείας.
Βασίλειος Β' ό βουλγαροκτόνος.

"Οτε άπέθανεν b βασιλεύς ’Ιωάννης, έκ των δύο νομίμων διαδόχων

b μεν Βασίλειος ήτο 2 0 ετών, 6 δέ Κωνσταντίνος 1 7 . Ό πρώτος λοι­
πόν έδύνατο βεβαίως ως έκ τής ηλικίας του νά άναλάβη την πραγ­
ματικήν ένάσκησιν τής αρχής, άλλ* ήτο έ'τι άπειρος, καί ανέκαθεν εΐ-
θισμενος νά εύλαβήται τον ευνούχον Βασίλειον ώς προστάτην καί δ-
δ η γ ό ν έκ τούτου δέ ωφελούμενος ό πολυμήχανος εκείνος άνθρωπος5
οςτις, αφού διετέλεσεν αλληλοδιαδόχους ~ πρόεδρος τής κυβερνήσεως
επί τε τού Νικηφόρου Φωκά καί τού Ίωάννου, κατέστησεν άμφοτε-
■ ρους έκποδών, κατώρθωσεν ήδη άν όχι νά λάβη καί τό όνομα αυτό
τής βασιλείας, όπως οί δύο έκεΐνοι στρατηγοί, νά μετέλθη όμως έπί
ικανά έτη πάσαν αυτής τήν έξουσίαν. Τνα άσφαλισθή δέ κατέφυγεν
εις διάφορα μηχανήματα, έξ ών τι νά άπέβησαν ολέθρια. Προ πάντων
άνεκάλεσεν έκ τής έξορίας τήν μ,ητέρα τών δύο βασιλέων Θεοφανώ,
πιθανώς ΐνα εις αμοιβήν τής ευεργεσίας ταύτης συντέλεση αΰτη εις
παγίωσιν τής αρχής αυτού διά τής επιρροής ήν είχεν έπί τών υιών της.
Τουλάχιστον άλλως δεν δυνάμ.εθα νά έξηγήσωμεν τήν άνάκλησιν ταύ-
την τής Θεοφανούς, τής οποίας όμως τό όνομα δεν ακούεται έκτοτε
εν τή ίστο pioc.
Ά λ λ ’ b πρόεδρός Βασίλειος προέβη συγχρόνως καί εις έτέραν πράξιν,
 Παντοδυναμία του παρακοιμυ>μέ'ου Βασιλείου. Στάσις Σκληρού. 21 1

-τής δποίας γνωστότερα είναι τά τε αίτια καί τάαποτελέσματα. ’Επί

"Ίωάννου, το πρώτον μετά τον βασιλέα έν τφ κρατεί πρόςωπον ήτο δ
Βάρνας Σκληρός, οςτις, ώς στρατηλάτης πάσης Α να τολής, καί, ένεκα
τών πολλών αυτού πολεμικών κατορθωμάτων, μέγα ισχύων έν τω
στρατφ, δεν ητο φυσικόν νά άνεχθή άλλην κυριαρχίαν. "Οθεν δ ευνού­
χος Βασίλειος ένόυ-ΐσε πρέπον νά περιστείλη μεν την εξουσίαν αυτού,
νά περιποιηθή δέ καί νά άντιτάξη εις αυτόν τούς γνωστούς εις ήμ.άς
στρατηγούς Πέτρον καί Μ 7 . αηλ Βούρτζην. Έ π ί τούτω τον μέν Β ά ρ­
ναν Σκληρόν, άφαιρέσας από αυτού την τού στρατηλάτου αρχήν, έ-
ξαπέστειλεν εις την δευτερεύουσαν στρατηγίαν της Μεσοποταμίας, τόν
•δε στρατοπεδάρχην Πέτρον διώρισε στρατηλάτην της Α να τολής, καί
τόν Μ ιχαήλ Βούρτζην μάγιστρον καί στρατηγόν Α ντιόχεια ς.
Ό Σκληρός άγανακτήσας, μεταβαίνει έν τάχει εις την έπιτραπεί-
σαν αύτφ επαρχίαν, ούχί ίνα ύπακούση εις τάς διαταγάς τού ευνού­
χου, άλλ’ ?να έκδικηθή αυτόν. Ό στρατός τον οποίον εύρεν αυτόθι, καί
•οςτις τόν έλάτρευε, τόν άνηγόρευσεν αμέσως βασιλέα, «τών ’Αρμενίων
καταρξάντων της εύφημεας.» Οι "Αραβες, οί'τινες ήσαν πάντοτε πρό­
θυμοι νά ύποθάλπωσι πάσαν παρά τοΐς ημετέρος στάσιν, συμμ.αχούσι
μετ’ αυτού* τινές τών άξιωμ.ατικών τού βασιλικού στρατού αύτομ.ο-
λ^ούσιν έκτοτε προς τόν Σκληρόν* άλλοι, ώς δ Μ ιχαήλ Βούρτζης, συ­
νεννοούνται μετ’ αυτού. Συγκροτηθείσης δε περί τά μέσα τού 9 7 6 κατά
τήν Αάπαραν τής Καππαδοκίας μ.άχης μεταξύ τού Σκληρού καί τού
στρατηγού Πέτρου, τρέπονται οι βασιλικοί, καί άπαν τό στρατοπέδου
αυτών, σύν τή αποσκευή καί πλούτο) άπειρο), περιπίπτει εις χειρ ας
τών νικητών, οίτινες μετ’ ου πολύ ένισχύονται έτι μάλλον διά τής
προς αυτούς αύτομ.ολήσεως τού τε Μ ιχαήλ Βούρτζη καί τού στρατη­
γού ’Ανδρονίκου τού Λυδού καί τού στόλου τών Ά ττα λ έω ν . "Οταν
αί ειδήσεις αύται έφθασαν εις Κωνσταντινούπολή, δ Βασίλειος έτα-
ράχθη μεν, άλλα δεν άπηλπίσθη έτι νά καταβάλη τόν άντιπαλον διά
τών περί αυτόν άνθρώπων καί τών συνήθων αύτώ μ.ηχανημ,άτων. Π εί­
θει λοιπόν τόν βασιλέα νά πέμψωσιν εις ’Ασίαν τόν πρωτοβεστιάριον
Λέοντα, σύμ.βουλον μεν ε'χοντα τον επί ευγλωττία διαβόητου πατρί­
κιον Ίωάννην, περιβεβλημένον δέ πάσαν τήν βασιλικήν εξουσίαν τού
δωρεΐν, καί διορίζειν, καί προβιβάζειν, έπί τή έλπίδι οτι δ Λέων, ά -
φειδώς ποιούμενος χρήσιν τού τοιούτου δικαιώματος, Οέ>ει προςελκύσ:ι
'τούς πλείστους τών άποστατών. Ό Λέιυν ελ^ών εις Κοτυάειον τής
212 Παντοδυναμία του παρακοιμωμένου Βασιλείου. Στάσις Σκληρού.

Φρυγίας, καί πήξας αυτόθι τό στρατόπεδον, του οποίου ηγείτο πάν­

τοτε 6 πατρίκιος Πέτρος, ήρχισε τάς ένεργείας αυτού* άλλ’ αύται ά -
πέτυχον, ύποληφθεΐσαι ως σημεϊον αδυναμίας. Τότε άπεφάσισε συνετόν
τι άμα καί τολμηρόν. Άναχωρήσας άπό Κοτυαείου, καί άφείς κατά
ρ.έρος τον εις Διπόταμον παράτεταγμ,ενον Σκληρόν, ώρμησε προς άνα-
τολάς, ΐνα άπειλήσν) τά νώτα των στασια<*7ών. Τό κίνημα τούτο κα-
τεφόβισε τούς περί τον Σκληρόν, καί πολλοί εξ αυτών ύπολαμβάνον-
τες κινδυνεύουσαν την στάσιν νά διαλυθή, προςέρρευσαν προς τον πρω-
τοβεστιάριον'. Ταύτα άναλογιζόρ,ενος ό Σκληρός απέσπασε τον Μ ι­
χαήλ Βούρτζην μετά εύζα»νου στρατιάς, παραγγείλας ν* άντιταχθή
μέν κατά τό δυνατόν εις πάσαν πρόοδον του Λέοντος, νά άποφύγν) δέ
όσον οΐόν τε καθολικήν προς αυτόν συρ,πλοκήν. Ά λ λ ’ ενώ ό Μιχαήλ Βούρ-
τζης άνέλαβε τό έργον τούτο, μανθάνει οτι οί προς άνατολάς τ ή ς Β ε ρ -
ροίας "Αραβες επεμψαν εις τούς ήρ,ετέρους τον συμπεφωνημένον ετήσιον
φόρον καί ότι οί κομίζοντες τον χρυσόν τούτον εμελλον νά διέλθωσιν
εις ρητήν ημέραν άνά ρ.έσον τών δύο στρατευμάτων. "Ηξευρον δέ τούτο
καί οί περί τον Λέοντα, ώςτε οί δύο αντίπαλοι ώρρ,ησαν κατ’ άλλη-
λων περί τό φρούριον Όξύλιθον, ί'να κυριεύσωσι τό λάφυρον, καί συγ-
κροτηθείσης μ,άχης, τρέπονται οί περί τον Βούρτζην, πολλούς άποβα-
λόντες, μάλιστα έκ τών ’Αρμενίων, τούς όποιους ανηλεώς έσφαζον οί·
βασιλικοί, ώς πρώτους προςχωρήσαντας προς τον α π οστάτην.‘Μετά
τήν ήτταν ταύτην ό Σκληρός ένόησεν οτι ή τύχη του έξαρτάται έκ
μάχης κρίσιμου, κα'Γέπελθών άνευ αναβολής ρ.εθ* όλης τής στρατιάς,
ής αυτός ρ„έν ήγε τό ρ.έσον, έπέτρεψε όνέ τό μέν δεξιόν κέρας εις τον
γενναΐον αύτού αδελφόν Κωνσταντίνον, τ ό δ * αριστερόν εις τον Κων­
σταντίνον Γαβράν, έπέπεσε κατά τού Λέοντος περί 'Ραγέας, καί έτρεψε
τούς περί αυτόν μ.ετά φόνον πολύν. Έ κει έ'πεσεν 6 πατρίκιος 'Ιωάννης,
έκεϊ ό στρατοπεδάρχης Πέτρος, έκεϊ ε*πεσον καί άλλοι επιφανείς άν-
δρες, ήχμαλωτεύθη δέ καί ό πρωτοβεστιά’ριος ρ.εθ*' ετέρων έκ τών έν
τέλει. Ή μάχη αυτή συνεκροτήθη περί τά μέσα τού 9 7 7 , ό δέ Σκλη­
ρός άπέβη ή δ η κύριος άπάσης σχεδόν τής μικράς ’Ασίας, είςελθών ρ.ετ’
ού πολύ καί εις αυτήν τήν Νίκαιαν.
Έ ν τή "δεινή ταύττ) αμηχανία ό ευνούχος Βασίλειος, όςτις καθώς
ήξεύρομεν δεν ήτό άνθρωπος κοινός, έ'δειξε δεξιότητα καί τόλμην
σπάνιάν. ΙΙρό πάντων έπέστησε τήν προςοχήν εις τά ναυτικά πράγ­
ματα, διότι ό ναύαρχος τού Σκληρού Μιχαήλ Κουρτίκιος,'-θαλασσο-

\ .
 Παντοδυναμία του παρακοιμωμένου Βασι)είου. Στάσις Σκληρού. 213

κρατών, ού μ,όνον πάσαν νήσον έπόρθει, άλλα καί είς τον Έλλήςποντον
•ητοιμάζετο νά είςέλθη. "Οθεν b Βασίλειος, έξαρτυσάμενος στόλον ά -
ποχρώντα, εκπέμπει τον ύποναύαρχον Θεόδωρον τον Καραντηνόν κατά
τών πολεμίων. Κ αί γενομένης ναυμαχίας πεισματώδους είς Φώκαιαν,
τρέπονται οί περί τον Κουρτίκιον καί διασκεδάζονται. Ένω δέ ουτω
επ*τύγχανε πρόςκαιρον τινα από θαλάσσης αναψυχήν, άντιπαρέτασσε
καί κατά ξηράν εις τον Σκληρόν ούχί πλέον δευτερεύοντας στρατη­
γούς καί ,πρωτοβεστιαριους καί πατρικίους απολέμους, άλλ* ανταγω­
νιστήν όντως ε’κείνου ένάμιλλον. Ό άνήρ είς ον έπέστησε_ τότε την
προςοχήν του ήτο ό Βάρδας Φωκάς, 6 υιός τού κουροπαλάτου Δέον­
τος, b επί τού βασιλέως Ίωάννου στασιάσας, άναγκασθείς νά κ α τα -
θέση τά όπλα, άποκαρείς κληρικός, καί περιορισθείς είς Χίον μετά της
συζύγου καί των τέκνων του. Ό Βάρδας Φωκάς ήτο είς των εμπειρό­
τερων στρατηγών των χρόνων εκείνων. Έ σ ω ζε μεν άφορμ,άς δυςαρε-
σκείας κατά τού προέδρου Βασιλείου, όςτις είχε πολυειδώς καταπο­
λεμήσει αυτόν άλλοτε, άλλ’ ε’μίσει πολύ μάλλον τον καταβαλόντα
την στάσιν αυτού Βάρδαν Σκληρόν. Είχε μέν άποκαρή κληρικός, ά λλ’
-η βεβιασμένη αυτή ίερωσυνη δεν έλογίζετο σπουδαία* ή δέ κατεπεί-
γουσα άνάγκη τού Βασιλείου και ή άκοίμ,ητος φιλοδοξία τού Φωκά
συνεμάχησαν προς άλλήλας, λησμονήσασαι τάς άρχαίας έριδας, καί
καταπατήσασαι τούς ίερωτέρους νόμ.ους. Ό Βάρδας Φωκάς άνακλη­
θείς λοιπόν εκ τής εξορίας, προεχειρίσθη δομέστικος των σχολών, καί
έξαπεστάλη κατά τού Σκληρού* ώςτε συνέβη ήδη τό παράδοξον τούτο,
υτι ό άλλοτε κατά τής βασιλείας στασιάσας Φωκάς* ό υπό τού Σκλη­
ρού καταβληθείς, έπεχείρησε νά καταβάλη τόν Σκληρόν, στασιάσαντα
νυν κατά τής βασιλείας. Ό Φιοκάς άναδεξάμενος ούτω τόν ύπέρ των
όλων άγώνα, διεπέρασε μόνος διά τού Έλληςπόντου είς την μ,ικράν
Α σ ία ν καί διά νυκτός πορευόμ.ενος έφθασεν είς Καισάρειαν, όπου συ-
νεκέντρωσε τά λείψανα τού περί ΊΡαγέας ήττηθέντος βασιλικού στρα­
τού, καί όπου προςήλθε προς τοϊς άλλοις ποός αυτόν ό Μ ιχαήλ Βούρ-
τζης, όςτις μετά την ήτταν ήν είχε πάθει, δέν έτυχε, φαίνεται, ευ­
χάριστου δεξιώσεως παρά τω Σκληρω. Ά π ό Καισαρείας προήλθεν h
-φωκάς είς το Ά μ όριον καί ενταύθα προςεβλήθη τό πρώτον ύπό τού έκ
Νίκαιας έπελθόντος κατ’ αυτού Σκληρού. Οί περί rov Φωκάν δέν ή -
δυνήθησαν ν* άνθέξωσιν, άλλ* ή ύποχώρησίς έγένετο ε’ν τάξει, χάρις
είς την δεξιότητα καί την ανδρείαν τού στρατηγού, οςτις καταλαβω ν
51 4 Παντοδυναμία του παρακοιμωμένου Βασιλείου. Στάσις Σκληρού.

χωρίον ασφαλές, έξηκολούθησεν ένθαρρύνων καί αύξάνων την περί αυ­

τόν δύναμιν. Έ κ ει παρακολούθησαντος του Σκληρού, συνεκροτήθη-
περί τά καλούμενα Βασιλικά θέρμα, δεύτερα μάχη πεισματωδεστέρα
της πρώτης καθ’ ήν όμως έτράπησαν πάλιν οι περί τον Φωκάν. Ε ν ­
τεύθεν ούτος άναλογιζόμενος ότι έχει χρείαν ίσχυράς τίνος επικουρίας*
άπήλθε προς τον ηγεμόνα τής Ίβηρίας Δ αβίδ, όςτις ητοφίλος αυτού,,
καί συλλέξας αυτόθι στρατόν ούκ ολίγον, άθροίσας δέ τούς έκ της
προηγούμενης τροπής διασκεδασθέντας, κατήλθε κατά τό επόμενον έ­
τος 9 7 9 , εις Παγκάλειαν, πεδίον άπλούμενον παρά τον ποταμόν "Α -
λυν, οπού έστρατοπέδευεν ό Σκληρός. Κ αί εκεί συνήφθη τρ ίτη
εναγώνιος μ ά χη. Οί περί τον Φωκάν ηρχισαν πάλιν νά ύπενδίδωσιν*
άλλ* αυτός, «βελτιον είναι κρίνας τον ευκλεή θάνατον της αγενούς
καί επονείδιστου ζωής,» ώρμησεν άνά μ.έσον των αντιπάλων κατά
τού Σκληρού, καί μονομαχήσας προς αυτόν, καί βαρείαν έπενεγκών
κ α τ’ αυτού πληγήν, μετέβαλε την άρξαμένην τροπήν εις νίκην λαμπράν
καί κρίσιμον. Ό Σκληρός κατέφυγεν εις Μαρτυρόπολιν καί έξέπεμψεν
έκείθεν τον αδελφόν Κιυνσταντίνον προς τον καλίφην Βαγδατιου, έ-
ξαιτούμενος επικουρίαν καί συμμα/ίαν. Τού δέ καλίφου μή δίδοντος.
άπάντησιν οριστικήν, ήναγκάσθη καί αυτός ό Σκ7.ηρός νά άπέλθη εις
Βαγδάτιον. Ό Βασίλειος, πληροφορηθείς τά γενόμ.ενα τον μέν Φωκάν-
έτίμησε προςηκόντως, έξέπεμψε δέ εις Βαγδάτιον πρεσβευτήν τον Ν ι-
κηφόρον Ουρανόν, διττήν έ*χοντα ε’ντολήν τό μέννά άποτρέψη τονκα~
λίφηνάπό πάσης προς τούς στασιαστάς συνδρομής, τό δέ νά ύποσχεθν;
αμνηστίαν εις τον Σκληρόν καί τούς περί αυτόν, εάν μετανοήσαντες
έπιστρέψωσιν εις τά ίδια . Ά λ λ ’ ό καλίφης άνησυχήσας διά τήν το -
σαύτην επισήμων χριστιανών εν τή πρωτευούση αυτού συρροήν, διέ­
ταξε νά φυλακισθώσιν άπαντες, ό,τε πρεσβευτής δηλαδή καί h Σκλη­
ρός καί οί σύν αύτω. Κ α ί μετ’ ολίγον μέν θέλομεν λάβει αφορμήν νά
ίστορήσωμεν τάς τελευταίας τού Σκληρού τύχας. Έν τούτοις δέ
τινες των οπαδών αυτού, καί ιδίως οί τού ’Ανδρονίκου τού Λυδού
παΐδες, έξηκολούθησαν άντέχοντες εν τή μικρά Ά σ ί^., καί δηούντες
τήν χώραν, μεχρις ού λαβόντες αμνηστίαν τφ 9 8 0 ύπετάγησαν εις
τον βασιλέα.
Τό επιχείρημα λοιπόν τού Σκληρού άπέτυχεν, ό δέ ευνούχος Β α σ ί­
λειος άπηλλάγη επί τού παρόντος τού επικινδύνου εκείνου αντιπάλου,
αλλά δέν επέτυχε τούτο είμή διά θυσιών ολέθριων. Τνα ύποθάλψη
 Έπανάστασις Βουλγαρίας. Ό Βασίλειος Β' προκύπτει εις μέσον. 215

την πίστιν των βασιλικών, καί αύξηση τον άριθμόν αυτών, ελέησε
να κατασπαταλ,ήση τά δημόσια χρήματα καί άξιώμ,ατα-ουδέ ένίκησε
νίκην οριστικήν, άλλα κατέρυγεν εις έ πανειλημμένας αμνηστίας, αϊ-
τινες, έπιτρεπόμεναι εις κατατροπωθέντας εσωτερικούς πολεμίους, εί­
ναι σωτήριας άλλ’ οσάκις δίδονται εις στασιαστάς άνθισταμένους,
ούδέν άλλνΟ είναι η συνθηκολ^ογίαι ένθαρρύνουσαι την κακόβουλον φι­
λοδοξίαν καί παρασκευάζουσαι νέας στάσεις. Πλην τούτου επί τρία
καί επέκεινα έτη η μικρά 'Ασία έξετέθη εις τάς καταπιέσεις καί τάς
λεηλνασίας άμ,φοτέρων τών διαμ.αχομ.ένων μερών. Ή εϊςπραξις τών
πλουσίων αυτής φόρων άπέβη δυςχερής η αδύνατος* πολλοί επιφανείς
στρατηγοί καί ετι πλειονες κατώτεροι αξιωματικοί καί στρατιώται
έπεσον εν τω άνοσίω τούτω άγώνι. Οί μωαμεθανοί αντί νά καταπο­
λεμούνται υπό τών ήμ.ετέρων, άπέδησαν τάνάπαλαν υ ια ιτ η τα ί της τύ­
χης αυτώ ν τό δε χείριστον η Βουλγαρία, ώφελ^ουμένη εκ τού αντι­
περισπασμού, τούτου, έπανέστη.

Ή Βουλγαρία είχε μ.έν ύποταχθή ύπο τού βασιλέως Ίωάννου, άλλ*

ϊνα παγιωθή ή μ.ετά τού κράτους ενωσις αυτής, άπητεΐτο νά συμπλη-
ρωθή τό υπό τού βασιλέως εκείνου άρξάμενον έ'ργον τού έξελνληνισμ.ού
αυτής καί της άφορ.οιώσεως, άπητεΐτο μ.ακρά, συστηματική καί απε­
ρίσπαστος ενέργεια. Οί περιλιπόμενοι εν τη εύρεία, μ.εταξύ Α?μ.ου καί
"Ιστρου χώρα "Ελληνες ήσαν ευάριθμοι. Οί κύριοι αυτής κάτοικοι,
Σλαύοι καί έκσλαυισθέντες’ Βούλγαρος δεν ήδύναντο νά λησμονήσω-
σιν εύχερώς ότι επί 3 0 0 περίπου έτη διετέλεσαν κατά τό μ,άλλονκαί
ηττον ανεξάρτητοι, καί ότι έκ διαλειμμάτων μάλιστα έπεξέτειναν
τάς κυρεαρχικάς αύτών αξιώσεις επί τό πλείστον της Θράκης καί της
Μακεδονίας. Ό μέν τελευταίος αύτών βασιλεύς Βορίς Β ' είχμν άπα-
χθή εις Κωνσταντινούπολην, καί άποβαλών το αρχαίον άξίωμ.α κα-
τετάχθη μ.εταξύ τών μ,αγίστρων τού κράτους. Άλλνά παρεκτός τού
ότι, ώς μετ’ όλάγον άπεδείχθη, καί αυτός ό Βορίς δεν ύπέλα£εν αμ.ε·
τάκλ^ητον την μ.εταβολην της τύχης αυτού, εν τη Βουλγαρία ύπηρ-
/ον πολλοί Βοεβόδαι ένάμ.ιλλοι μ.έν τού αρχαίου βασιλικού οϊκου κατά
την επιρροήν ην ήσκουν επί τού λαού, άκμ.αιοτέρας δε σώζοντες τάς
έθνικάς πεποιθήσεις, καί μ.άλλ.ον άναλλ,οίωτα - τά πάτρια ήθη· υίςτε
φυσικώτατον ήτο νά άναρριπισθή εις την πρώτην ευκαιρίαν,το άρ-
χαΐοντώ ν Βουλγάρων εθνικόν αίσθημ.α κα ινά άναρριπισθή τόσω μ.άλ*
2 1 6 - Έπανχστάσις Βουλγαρίας. Ό Βασίλειος Β' προκύπτει εις μέσον.
_ #

λον όξύτερον, όσω πλειοτέρα ύπήρξεν ή ταπεί νεύσις ήν ούτοι ύπέστη-

σαν εσχάτως. Ή ευκαιρία αυτή έδόθη υδς εκ του θανάτου του βασι-
λέως Ίωάννου καί της στάσεως τού Σκληρού.
Τ ω οντι κατά τούς πρώτους μ.ήνας τού 9 7 6 , ό Βορίς έδραπέτευσεν
έκ Κωνσταντινουπόλεως μ.ετά τού αδελφού αυτού ‘Ρωμανού. Συγ­
χρόνως έπανίσταντο εις την Bc/υλγαρίαν οί τέσσαρες υιοί τού έκ
Τουρνόβου Βοεβόδα Σίσμαν. Ό οίκος ούτος, ανέκαθεν ισχυρότατος ών,
,,ειχεν άποβή εσχάτως καί αυτού τού βασΟακού ισχυρότερος, την 8ε 8ΰ-
ναμιν ταύτην έκληρονόμησαν καί ηύξησαν οί τέσσαρες τού Σίσμαν
υιοί* Δ α β ίδ, Μωϋσής, Άαοών καί Σαμουήλ. Μή παραλειψωμ,εν εν­
ταύθα νά άναφέρωμεν ότι οί εν Κωνσταντινουπόλει ώνόμαζον τούς
Βοεβόδας των Βουλγάρων κόμητας, καί ότι, κατά Κεδρηνόν, οί τέσ­
σαρες ούτοι υιοί τού Σίσμαν 8 ιά τούτο ώνομ,άζοντο κομ.ητόπουλοι* την
δέ κατάληξιν ταύτην Δευτέραν ήδη φοράν άπαντώμεν έν τή μεσαιω­
νική ημών ίστορί<£. ΙΙολλαί περιστάσεις συνετέλεσαν εις*την έπιδοσιν
τού κινήμ.ατος. Παρεκτός των περισπασμών τής έπαναστάσεως τού
Σκληρού, ένεκα των όποιων ή κυβέρνησις δέν ήδυνήθη νά έπέλ.θη έκ
πρώτης αφετηρίας πάση δυνάμει κατά τών Βουλγάρων, καί κόψη
ουτω το κακόν από £ίζης, ή προ καιρού ύφισταμένη διένεξις μ,εταξύ
τού Βοεβοδικού εκείνου οίκου καί τής βασιλικής γενεάς έτέθη έκ μέ­
σου διά τούτου, ότι ό μέν Βορίς έθανατώθη, άμα άναχωρήσας έκ
Κωνσταντινουπόλεως, καθ’ δδόν παρά Βουλγάρου τίνος, παραγνωρί-
σαντος αυτόν 8 ιά την ενδυμασίαν ήν έφερεν, b 8ε αδελφός του *Ρω-
μ.ανος, ευνούχος ών καί χαρακτήρος μαλακωτέρου, άνωμ,ολόγησε την
υπεροχήν τού αντιζήλου οίκου καί έδέχθη νά ύπηρετήση ύπ* αυτόν.
Πλήν τούτου έκ τών τεσσάρων αδελφών ό μεν Δ αβίδ έθανατώθη ευ­
θύς έξ αρχής παρά τινων Βλάχων οδοιπόρων, δ δέ Μωϋσής έπεσε πο-
λιορκών τάς Σέρρας, τον δέ *Ααρών έφόνευσεν δ Σαμ,ουήλ παγγενεί,
έξαιρέσει μόνου τού υιού αυτού Βλαδισλαύου τού καί *Ιωάννου, δν δ ιέ-
σωσεν δ τού Σαμουήλ υιός ‘Ραδομήρ ή Γαβριήλ δ καί ’Ρωμανός. Ε ν ­
τεύθεν κατέστη μ.όναρχος άπάσης Βουλγαρίας δ Σαμουήλ (δ καί Σ τέ­
φανος όνομαζόμ.ενο<·) όςτις, ών άνήρ πολεμικός, ρέκτης καί άδυςιύπη-
τος, άμα συμπληρώσας τήν έπανάστασιν τής Βουλγαρίας, έτράπη προς
δυσμάς καί προς μεσημβρίαν, καί έπεχειρησεν έν τφ διαστήματι τών
τεσσάριυν ενιαυτών καθ’ ούς ή αύτοκρατορική κυβέρνησις άπησχολείτο
έν Ά σ ία , νά άφαιρέσν) απ' αυτής τάς πλείστας εύρωπαϊκάς έπαρχίας.
 Έπανάστασις Βουλγαρίας. Ό Βασίλειος Β ’ προκύπτει είς μέσον. 217

Κ α τ’ άρχάς έτράπη προς δυσμάς καί έστησε την έδραν αυτού είς Πρ|-
σπαν πλησίον της λίμνης τής "Οχριδος ή Ά χ ρίδος. Έκείθεν δέ όρμώ-
μένος έπεξέτεινε 'την κυριαρχίαν του είς την Μακεδονίαν καί είς την
Η πειρον, όπου εύρε περί Νικόπολιν αποικίας ομογενών άπό των χρό­
νων τού 'Ρωμανού τού Λεκαπηνοϋ αυτόθι ΙγκατασταΟείσας. Κ α ί ουδέ
είς ταύτα ήρκέσθη, άλλ’ αφού περιέστειλε την εν Μακεδονία ελληνι­
κήν αρχήν είς μόνην την Θεσσαλονίκην, ένέβαλεν είς Θεσσαλίαν, καί
έκυρίευσε την Λάρισαν, μετοικίσας τούς κατοίκους αυτής πανεστίους
είς τά ενδότερα τής Βουλγαρίας, τούς δε άνδρας κατατάξας είς τον
στρατόν του* μετήγαγε δέ καί το λείψανον τού αγίου ’Αχίλλειου, επι­
σκόπου Λάρίσης (παρευρεθέντος είς την πρώτην οικουμενικήν σύνοδον
μετά 'Ρηγίνου Σκοπέλων, καί Διοδιόρου Τρίκκης)* καί άπέθετο αυτό
είς τήν βασιλεύουσαν αυτού Πρέσπαν. Έ κ Θεσσαλίας είςήλθεν είς τήν
κυρίως Ε λ λ ά δ α , καί ήπείλησεν αυτήν τήν Πελοπόννησον. Ό στρα­
τηγός τής χερσονήσου ταύτης Βασίλειος Άπόκαυκος, πρόγονος οίκου
πρωτεύσαντος βραδύτερον έν Βυζαντίω επί των Παλαιολόγων, ήγω-
νίσθη νά διάσωση τήν Κόρινθον, καί επειδή ήτο βαοεως ασθενής, έξη-
τήσατο τήν συνδρομήν τού όσιου'Νίκωνος, έν Σπάρτη τότε διατρίβον-
τος- ό δέ ού μόνον έθεράπευσεν αυτόν, αλλά καί έκόμισε τήν ευγάρι-
στον αγγελίαν ότι οι Βούλνγαροι αιφνιδίως άναζεύξαντες ύπεχοίρησαν
προς βορράν. Τήν ύποχώρησιν ταύτην γενομενην έν αρχή τού 9 8 1 προε-
κάλεσεν ή είδησις οτι αύτοκρατορικός στρατός ένέβαλεν είς τήν Βουλ­
γαρίαν. Το γεγονός ήτο βέβαιον, καί, ώς έκ των περιστάσεων δι’ ών
συνωδεύθη, άπέβη κρίσιμον έντή εποχή ταύτη τής μεσαιωνικής ημών
{στορίας.
ΓΙρό τινων μηνών τά πράγματα είχον οπουδήποτε είρηνεύσει εν
’Ασία. Ό πρόεδρος Βασίλειος ένόρ.ιζεν ότι είχεν εξασφαλίσει τήν αργήν
αύτού διά τής ήττης τού Σκλ^ηρού. Δεν ήξεύρομεν τ ί έμελέτα νά
πράξη κατά τού άλλου πολ^ύ φοβερompoo πολεμίου, όςτις έν τω μεταξύ
έγένετο-κύριος άπάσης τής άπό "Ιστρου μέχρι Πελοπόννησου χώρας,
άλλ’ αίφνης ήσθάνθη τά πράγματα έξολισθαίνοντα έκ των χειρών του.
Ά π ό τού θανάτου τού βασιλέως Ίωάννου υπήρξε παντοδύναμος. Ό νό-
ματι μεν ή βασιλική εξουσία ένησκεΐτο υπό των δύο απογόνων τής
Μακεδονικής δυναστείας, Βασιλείου Β ' καί Κωνσταντίνου Η ', οϊτινες
παρισταντο είς όλα τά συμβούλια 'τής κυβερνήσεως, καί είς τήν εγ-
κρισιν των όποιων ύπεβάλλοντο τά πάντα, τή άληθεία. δέ τά πάντα
218 Πρώτη κατά Βουλγάρων στρατεία του Βασιλείου Β\ ’Ιταλία. 'Ρωσία.

άπεφασίζοντο ύπό του προέδρου Βασιλείου, δτε άπροςδοκήτως προέκυψεν

είς μέσον νέα θέλησις. Ό βασιλεύς Βασίλειος β ' ητο τότε 2 5 ή δη ετών.
Έ ν τφ δια στήμ ατι τών πέντε ετών καθ' ά καίτοι έπιτρέπων την ολην
διοίκησιν είς τον πρόεδρον Βασίλειον, παρηκολούθησεν εντούτοις εκ τού
σύνεγγυς τάς διαφόρους τών πραγμάτων περιπέτειας, ελαβε πείράν τινα
αυτών, καίήρχισε φαίνεται νά έννοή οτι όσηδήποτεκαί άν ήτο ή ίκανό-
της τού άνδρός εκείνου, ούτος διεκινδύνευσε πολλάκις την τύχην τού κρά­
τους, χάριν τών ιδίων συμφερόντων καί παθών. "Οθενδέν άπεφάσισε ρ.έν
ετι νά καθαίρεση αυτόν, άπεφάσισεν όμως νά άναλ.άβη ήδη την πραγ­
ματικήν διεξαγωγήν τών πολεμικών τουλάχιστον πραγμάτων, νοήσας
ότι άπό τούτων κυρίως έξαρτάται ή τύχη τού κράτους, ό δε βασιλεύς,
ενόσω εμενεν αμέτοχος αυτών, δεν ήδύνατο είμή νά ηναι άπλούν παί-
γνιον είςχεΐραςτώ ν στρατηγών. Πώς ό Βασίλειος Β ', οςτις όχι μόνον
ένόησε την αλήθειαν ταύτην, άλλα καί άνεδείχθη άξιος νά έκτελέση
τά νοηθέντα, έβράδυνεν επί τοσούτον νά περιέλθη εις την τοιαύτην έ-
πίγνυ^σιν τού δέοντος, είναι δν/ςεξήγητον. Τό βέβαιον όμως, είναι OTt
τω 9 8 1 άπεφάσισε νά στράτευση αυτός κατά τών Βουλγάρων, μη ά-
κούσας την εναντίαν γνώμην τού προέδρου, τού δυςαρεστηθέντος διά
την τοιαύτην έξέγερσιν τού βασιλικού φρονήρ,ατος, καί μη ζητήσας
την σύμπραξιν τών επιφανέστερων στρατηγών της ’Ανατολής, οϊτινες
ούδεν ηττον εκείνου ήγανάκτησαν διά την τοιαύτην αυτών παράβλε-
ψιν. Κ α ί ηρχισεν ουτω ό Βασίλειος Β ' τό ένδοξον αυτού στάδιον τό
όποιον έμελλε νά δια τρέξη' άπνευστί επί τεσσαράκοντα καί επέκεινα
ενιαυτούς, ένάμιλλος τη άληθεία άναδεικνύμενος τών μεγάλων αύτού
κηδεμόνων Νικηφόρου καί Ίωάννου.

Ή πρώτη εν τούτοις εκστρατεία του άπέβη άτυχης. Ό Βασίλειος

Β ' παραλαβών τάς δυνάμεις τών ευρωπαϊκών- θεμάτων, ύπό τον δο-
μέστικον τής Δύσεως Κοντοστέφανον, ένέβαλεν είς την Βουλγαρίαν τώ
9 8 1 διά τής παρά την 'Ροδόπην καί τον ποταμόν "Εβρον χώρας, καί
διελθών τά στενά, τών όποιων την φύλαξιν έπέτρεψεν εις τον μάγι-
στρον Λέοντα τον Μελισσηνόν, παρεσκευάσθη νά επιχείρηση την πο­
λιορκίαν τής Σαρδικής (τής σημερινής Σόφιας, τής τότε όνομαζομένης
Τριαδίτσας, σελ. 5 7 6 τού τρίτου τόμου). Ένω*δέ περί τά τοιαύτα εύ-
ρίσκετο ό βασιλεύς, 6 δε Σαμουήλ έπιστρέψας έξ Ε λ λ ά δος κατείχε
τάς κορυφάς τών πέριξ όρέων, ό δομέστικος Κοντοστέφανος, όςτις ών
 Πρώτη κατά Βουλγάρων στρατεια του Βασιλείου Β\ Ιταλία. ‘Ρωσία. 219

εχθρός άσπονδος τού Δέοντος Μελισσηνού, ένόμισεν ότι είμπορεί νά

κατα στρέψη αυτόν ωφελούμενος έκ της απειρίας του βασιλ.έως, προςηλθε
διά νυκτός προς τόν-Βασίλειον Β '# είπεν εις αυτόν δτι 6 Μελισσηνός,
αντί νά φυλ.άττη τά στενά, άπηλθεν εις Κωνσταντινούπολή ϊνα άρ-
πάση τδ βασιλικόν αξίωμα, καί δτι ανάγκη νά άναζεύξωσιν αμέσως,
τά άλλα δεύτερα λογιζόμενοι. Ό Βασίλειος β ' ταραχθείς φυσικφ τω
λόγω, ηκουσε την συμβουλ,ην καί διέταξε την άναχώρησιν κατεσπευ­
σμένους όπωςούν. Τούτο νοησας δ Σαμουήλ επιπίπτει κατά των ήμ,ετέ-
ρων, καί καταπλή'αςαύτούς τρέπει εις φυγήν, καί καταλαμβάνει τό τε
στρατόπεδον καί άπασαν την αποσκευήν, καί αυτήν την βασιλικήν
σκηνην μετά των βασιλικών παρασήμων. Ό δέ βασιλεύς διελθών τά
στενά ρ.όλις. διεσώθη εις Φιλιππούπολιν. Ενταύθα όμως άφικόμενος,
εύρε τον Μελισσηνον έπιμελνώς τηροΰντα την έμπιστευθεΐσαν αύτω φυ-
λ.ακήν. "Οθεν καλέσας τον Κοντοστέφανον, ηλεγξεν αυτόν ώς ψεύστην
καί παραίτιον τοσούτου κα κού.Επ ειδή δέ εκείνος ένόμισεν δτι έχει ακόμη
ενώπιον του νέον εύαπάτητον, καί εύπτόητον, καί ίσχυρίσθη αύθαδιά-
ζων δτι δίκαια έσυμβούλ.ευσεν, ό βασιλεύς άρπάσας αυτόν από των τρι­
χών καί της γενειάδος, ερριψε κατάγης, άπσδείξας ουτω εις πάντας
δτι δεν έχει σκοπόν νά άγεται καί νά φέρεται τού λοιπού ύπ* ούδενός.
Ούχ ηττονδέν έπανέλ^αβεν αμέσως το κατά Βουλγάρων επιχείρημα,
τό μέν διότι έδέησε νά καταπολέμησή νέαν εσωτερικήν στάσιν, τ ο δ έ
διότι περιεσπάσθη υπό ετέρων τινών πολεράων, υ!>ςτε οί Βούλγαροι η -,
δυνηθησαν επί πεντεκαίδεκα έτι ένιαυτούς νά άρξωσι σχεδόν άκωλύ-
τως των πλειστών ευρωπαϊκών χωρών. Ό "Οθων β ', διαδεξάμενος ώς
αύτοκράτωρ της Γερμανίας τόν πατέρα αύτού από τού 9 7 3 , έπεχείρησε
κατά τό προηγούμενον εντος 9 8 0 νά καταλάβη την κάτω Ίταλάαν,
αξιών δτι εδικαιούτο εις τούτο διά τόν γάμον αύτού μετά της Θεο­
φανούς. Ό Βασίλειος Β ' είχε ζητησει νά άποτρέψη αυτόν από της
έκτελέσεως τού βουλεύματος τούτου, καί έν τω μεταξύ είχεν έμβάλει
εις Βουλγαρίαν. Ε π ε ιδ ή όμως αί παρά τω νΟθωνι Β ' παραστάσεις ά -
πέβησαν μάταιαι, ένόμισε καλόν νά μη έπιμείνη εις τόν βουλγαρικόν
πόλεμον πριν η ρυθμισθώσι τά ιταλικά πράγματα καί κατιυρθωσε
τωόντι τω 9 8 2 νά κατατροπώση όλοσχερώ: διά των στρατηγών αύ­
τού την ίσχυράν τού "Οθωνος Β ’ δύναμιν περί Τάραντα. Έ κ τ ο τ ε η
έν Κωνσταντινονπόλει ρ.οναρχία ά,νέκτησε πάντα δσα είχεν αποβά­
λλει έν τη Άπουλ^ία καί έν τη Καλαβρία κατά τά τελευταία 1 0 0 έτη.
 230 Πρώτη κατά Βουλγάρων στρατεία του Βασιλείου Β '. Ιταλία/Ρωσία.

Όχυρυ^σαντες ό'έ τά φρούρια ανέβηκαν την πολιτικήν καί στρατιωτι­

κήν ύ'ιοίκησιν της άπωτάτω κείμενης ταύτης επαρχίας εις άνοίτατον
αρχοντα καλούμ,ενον Κατεπάνω, δπυ>ς εκαλείτο καί 6 αρχών της ΓΙα·*
φλαγονίας (σελ. 6 7 4 του τρίτου τόμου) καί δ αρχών των Μ αρίαϊτών
Ά τ τα λ εία ς. Ό Κατεπάνω της Ιτ α λ ία ς έ^ρευεν εις Βάριν, καί έκ του
τίτλου αυτού προέκυψεν, ώς εικάζεται, κα τ’ αναγραμματισμόν ή Κ α -
π ιτανάτα, ήτοι το μέχρι της σήμερον σωζόμενον ονομα μιας των ε­
παρχιών της χώρας εκείνης. Μ ετ’ ού πολύ ύ'έ έό'έησεν ο Βασίλειος Β '
νά έπιστήση πάσαν αώτου τήν προςοχην εις τά 'Ρωσικά πράγματα.
Ό υιός καί ύ'ιάύ'οχος τού Σβιατοσλαύου Βλαδίμηρος, είχεν αποφασί­
ζει νά άποβάλνη την άρχαίαν τών ολαυϊκών εθνών ειύ'θ)λολατρείαν·
καί άν πιστεύσωμ,εν τον χρονογράφον Νέστορα, Μωαμεθανοί, Ιουδα ίοι,
δυτικοί Χριστιανοί, καί ανατολικοί Χριστιανοί ήγωνίσθησαν νά προςοι-
κειωθώσι διά πρεσβειών είς το ίδιον θρήσκευμα-τον δυνάστην εκείνον
της 'Ά ρκτου. Το δέ βέβαιον είναι ότι ο'ύτος άπεφώσισε νά άσπχσθή
τον χριστιανισμόν, καί νά ύ'εχθή το νέον θρήσκευμα, παρ’ εκείνων άπο
τών οποίων είχε δεχθή αύτα η προμήτωρ αύτού "Ολγα. Α λ λ ά τοσού-
τον συγκεχυμένα; ιδέας είχε περί τών δογμάτων της χριστιανικής
πίστεως, ώςτε ένόμεσεν δτι ήθελεν έξευτελισθή. εάν προςήρχετο προς
αυτήν έν ειρήνη, καί δτι ή αξιοπρέπεια του άπήτει νά κατακτήση
αυτήν διά πολεμικών κατορθωμάτων. "Οθεν τω 9 8 8 έπήλθε μ ετά δυ -
νάμ,εως ίσχυράς επί τήν άλωσιν τής Χερσώνος. Ή πόλις αυτή, περί
τής<εμπορικής ακμής τής δποίας έλάβομεν πολλάκις αφορμήν νά δμι-
λήσωμεν, έξηκολούθει ευπορούσα άπο τής εμπορίας καί σώζουσα μέ­
χρι τίνος τον ελληνικόν αυτής χαρακτήρα. Ά λ λ α το πλειστον τής υ­
παίθρου χώρας κατείχετο άπο βαρβάρους, οίτινες έ,λογίζοντο μεν ύπή-
κοοι τού εν Κωνσταντινουπόλει κράτους, άλλ’ ούδεμίαν ειχον προ-
θυμίαν νά άγωνισθώσιν υπέρ αύτού. ’Ά ν έστέλλετο ναυτική επικου­
ρία, ή Χέρσων έσώζετο βεβαίως, άλλ* άπο τού προηγουμένου έτους
εξερράγη έν τω κράτει νέα μεγάλη στάσις, υ>ςτε ή πόλις έγκατελεί-
φθη είς τάς Ιδίας δυνάμεις. Ό στρατηγός αυτής, τού δποίου περιε-
σώθη ή περί τών γεγονότων τούτων έκθεσις, συνεκάλεσε τούς ηγεμό­
νας τών πέριξ φυλών ίνα συμβουλευθή μετ’ αυτών περί τού πρακτέου.
Ά λ λ ’ αυτοί, λέγει, «ώς μ.ηδέποτε βασιλικής εύνοιας άπολελαυκότες,
μ η#’ ελληνικότερων τρόπων επιμελούμενοι» (δπου άξιοσημείωτον
οτι δμιλει περί ελληνικών τρόπο>ν καί δχι περί ρωμ.αϊκών, δπως συ-
 4 \

Καβαίρεσίς του προέδρου Βασιλείου. Ή εν 'Ασία στάσις-f 221

νήθως τ ό τ ε έ λ έ γ ε τ ο ), ά π ή ν τ η σ α ν , ό τ ι σ υ ν εβ ιβ ά σ θ η σ α ν ή ^ η προς τ ο ν

Β λ α δ ίμ η ρ ο ν , και εμέ π ροέτρεψ αν νά π ρ ά ξω τό αυτό. "Ο θεν .ή

■ πόλις παρε& όθη, 6 δέ ήγεμώ ν τω ν 'Ρ ώ σ ω ν έ β α π τ ίσ θ η ήδη έν
τ ή π α ρ ’ α υ τ ο ύ κ α τ α κ τ η θ ε ίσ η π ό λ ε ι, κ α ι ε λ α β ε σύζυγον τ η ν τού Β α ­
σ ιλ είο υ Β ’ άδελ^φήν "Α ν να ν , ρ.εθ* ο ου μ.όνον τ η ν Χ έ ρ σ ω ν α ά π έ δ ω κ ε ν ,

ά λ λ α κ α ί επ ικου ρία ν έξ α π έσ τειλ ε προς τον Β α σ ίλ ε ιο ν Β ' είς τ η ν κ α τ ’*

α υ τ ο ύ έκ ρ α γ είσ α ν (Αεγάλην σ τ ά σ ιν . “ Ν .

Την στάσιν ταύτην προεκάλεσαν κυρίως οί στρατηγοί της ΛΑσίας,

άγανακτήσαντες διότι ο βασιλεύς παρέβλεψεν αυτούς παντάπασιν
επί της είς Βουλγαρίαν εκστρατείας. Άλ.λά συνέπραξαν είς αυτήν καί
χλ.λοι πολλοί μεγιστάνες, ένεκα της άπροςδοκήτου αύστηρότητος μ.εθ*
ης άνέλαβε τά πράγματα ό Βασίλνειος Β ', ιδίως δε 6 (/.άγιστρος Ε υ ­
στάθιος Μαλεϊνος, οςτις ητο είς έζ-εκείνων οϊτινες άπεπέμ.φΟησαν ά-
τίμως υπό τού βασιλέως από της είρημ.ένης εκστρατείας. Κ α ί μάλαστα.
είς την εν τω Χαρσιανφ οικίαν τού Μαλείνου συνήλθον τή 1 5 αυγού-
στου 9 8 7 οί συνωμόται καί άνηγόρευσαν βασιλ.έα τον Βάρναν Φω-
κάν, περιθεντες αύτω τό τε διάδημ,α καί τά άλλα τής βασιλείας γνω­
ρίσματα. Δεν ήξεύρομεν μέχρι τίνος ο πρόεδρος Βασίλειος άνεμάχθη £ΐς
την σκευωρίαν ταύτην.-^Ο-Κε^ρηνος λέγει ότι άφ* ης μετά την είς Σ υ­
ρίαν ύποχώρησιν τού Σκλ/ηρού ο βασιλνεύς ήψατο ανδρικώτερον της.
διοικήσεως, 6 πρόεδρος, μη άρεσκόμενος είς τά γενόρ.ε^α, κατέκρινεν
αυτά ύποτονθορύζων, καί έφαίνετο μελετών κακά, καί ότι ό βασιλεύς
νοησας τούτο καθήρεσεν αυτόν της άρχής, περιορίσας απλώς είς την
οικίαν του·1 έπειτα δέ, επειδή δεν ησύχαζε καί έπέμενεν ενεργών αλ­
λόκοτα ϊνα ανάκτηση, την προτέραν έζουσίαν, τον έζιύρισεν είς τό Σ τε­
νόν, άφαιρέσας κα ί τό πλείστον της περιουσίας, ϊνα μη έχη πόρους προς
έκτέλνεσιν των ολέθριων εκείνων βουλνευμάτων ό!>ςτε περί τά τέλη τού
9 8 7 ο βασιλεύς εύρίθη μ,ονος, άνευ συμβούλιου, καί ενώ είςέτι δεν εί-
χον ^υθμ.ισθή αί προς τούς 'Ριυσους σχέσεις, απέναντι δεινής τών εσω­
τερικών πραγμάτων καταστάσεως. Κ αί ρ.ετ* ού πολύ τά πράγματα
περιεπλάκησαν ετι ρ.άλλον.
Άφήσαμεν τον Σκληρόν έν φυλακή οντα είς Β α γ δ ά τ ιο ν αλλά μετ*
ού πολώ ό καλίφης, ρ.ή Συνήθεις νά κατατροπιόση διά τών οικείων
δυνάμεων ρ.εγάλην τινά έν Περσία στάσιν, άνέθηκε τό έ’ργον είς τον
περιφανή εκείνον στρατηγόν τού Βμζαντίου, ^ οςτις παραλαβών μόνον

/
222 Καθαίρεσις τού προέδρου Βασι)«ίου. 'Β εν Άσία στάσις.

τούς ομογενείς αίχμαλιύτους, είς τριςχιλίους συμποσουμένους, κατέβαλε

δ ι ’ αυτών τούς ΙΙέρσας, και έπειτα είτε εκόντος είτε άκοντος τού κα«
λίφου, είςήλθεν εις την μικράν ’Ασίαν, όπου εύρε τον Φωκάν ώς βασι­
λέα άνευφημούμενον, ενώ και αυτός όμοίως ύπό των ίδικών του άνευ-
φημείτο. Ούτως έχόντων των πραγμάτων, ο Σκληρός ένόησεν οτι α­
δύνατον ητο μόνος νά κατίσχυση τού τε Φωκά καί τού βασιλέως. " 0 -
θεν αποφάσισε νά συνεννοηθή προς παν ενδεχόμενον μετ’ άμφοτέρων,
επί τούτω δέ πρίς μεν τον Φωκάν προέτεινε κοινοπραγίαν, καί δια ­
νομήν της βασιλείας, προς δε τον βασιλέα έξέπεμψε τον υιόν του 'Ρ ω ­
μανόν, ώς δήθεν αύτομολήσαντα. Κ αί h μέν βασιλεύς, οςτις είχεν α­
νάγκην συνεργών καί συμ,βούλων, ύπεδέξατο τον'Ρωμανόν φιλοφρόνως,
διότι ήξευρεν αυτόν ό'ντα άνδρα έμπειρον, δραστήριου καί περί τά
πολεμικά ικανώτατον. Ό δε Φωκάς συνήνεσεν είς την κοινοπραγίαν,
ύποσχεθείς εν περιπτώσει επιτυχίας νά παραχώρηση είς τον πρώην
αντίπαλον ολόκληρον την Συρίαν καί την Μεσοποταμίαν. Ά λ λ * άμα
b Σκληρός πεισθείς είς τάς υποσχέσεις ταύτας καί τούς περί αυτών
ορκους, ήλθε προς τον Φωκάν είς Καππαδοκίαν, ούτος διέταξεν άμέ-
σως νά συλληφθή καί άφαιρεθείς τά βασιλικά παράσημα νά φυλακι-
σθή είς φρούριόν τι καλούμενου Τυροποιόν. Κ αί τότε διαιρέσας την δύ-
ναμιν είς δύο, τον μεν πατρίκιον Καλοκυρόν Δελφινάν έξέπεμψεν είς
Χρυσόπολιν, αυτός δε άπήλθεν είς την πολιορκίαν τής Ά βύδου, ίνα,
κατέχων ούτω τά στενά, πίεση τούς κατοίκους τής βασιλευούσης διά
τής τών αναγκαίων στερήσεως. Ταύτα έγένοντο περί τά μέσα τού 9 8 8 ,
ούδέν δε άναφέρεται εν τω μεταξύ πραχθέν ύπό τού βασιλέως κατά
τής στάσεως. ’Αλλά τότε ρυθμίσας όοιστικώς τάς προς τούς Ρίόσους
σχέσεις, καί λαβών παρά τούτων ε'πικουρίαν ναυβατών ικανήν, άπεφά-
σισε νά έπιτεθή. Κ α ί πρώτον έζήτησε νά προςαγάγη διά λόγων τόν
κατέχοντα την Χρυσόπολιν Δελφινάν. Τούτου δέ άποποιηθέντος, διεπε-
ραιώθη διά νυκτός καί έπιπεσών άπροςδοκήτως, καί κυριεύσας τό στρα-
τόπεδόν του, τόν μέν Δελφινάν έκρέμασεν επί ξύλου κα τ’ αυτόν εκείνον
τόν τόπον οπού είχε πήξει ούτος την σκηνήν αυτού, τόν δέ αδελφόν
τού Φωκά Νικηφόρου, οςτις, καίτοι τυφλός, ών, συνέπραττε μετά τού
Δελφινά, ε’φυλάκισεν, έπιβαλών δέ καί είς τούς άλλους αιχμαλώτους
τάς προςηκούσας ποινάς, ε’πέστρεψεν είς τήν βασιλίδα.
Έ ν τφ μεταξύ ή νΑβυδος πολιορκουμένη στενώς ύπό τού Φωκά
άνθίστατο. Ό βασιλεύς είχε πέμψει είς αυτήν τόν γενναίου ναύαρχον
 'Ρύθμισή των πραγμάτων Μακεδονίας, Ίβηρίας καί 'Αρμενίας. 223

Κυριάκόν μετά μικρόν έπεραιώθη δ του Βασιλείου Β ' αδελφός Κων­

σταντίνος καί κατόπιν άφίκετο αυτός δ βασιλεύς μεθ* όλης της δυνά-
μεως. Ένω δέ οί δύο αντίπαλοι ήτοιμ.άζοντο νά άγωνισθώσιν εκ του
συστάδην κατά άπρίλιον του 9 8 9 , αίφνης δ Φωκάς άπέθανε, δηλ η-
τηριασθείς ώς έφημίζετο. Κ α ι οί μεν άποστάται ώρμ,ησαν ευθύς εις
φυγήν, οί δέ βασΟακοί διώξαντες αυτούς επί μ,ακρόν συνέλαβον τόν τε
Λέοντα καί Θεόγνωστον τούς Μελισσηνούς καί Θεοδόσιον τόν Μεσα-
νύκτην καί άλλους πολλούς, τούς όποιους παραλαβών δ βασιλεύς* έ-
θριάμβευσε διά μέσης της βασιλευούσης, επί όνων αυτών καθημένων.
Έξήρεσε δέ της ταπεινώσεως ταύτης μόνον τόν Λέοντα Μελισσηνόν,
διότι ούτος, οτε άντιπαρετάσσοντο οί δύο στρατοί, άκούσας τόν αδελ­
φόν του Θεόγνωστον υβρίζοντα άπρεπώς τόν βασιλέα, τόν είχε προτρέ-
ψει νά παύσγ;, καί μη ύπακούσαντα τόν είχε μ.αστιγώσει, όπερ ίδών δ
βασιλεύς, είχεν είπεΐ προς τούς παρόντας «ιδετε, ώ ούτοι, άφ* ένός
ξύλου καί σταυρόν καί πτύον» (λικμητηριον). Μετά τόν θάνατον τού
Φωκά δ Σκληρός ελευθερωθείς, ήθέλησε κ α τ’ άρχάς νά εξακολούθησή
την αποστασίαν άλλα προτραπείς ύπό τού βασιλέως, καί πιθανώτατα
υπό τού υιού του 'Ρωμανού, κατέθεσε τά όπλα, λαβών εις αμοιβήν
τό τού κουροπαλάτου άξ'ωμα. Δεν ήξιώθη όμως νά ϊδ η τόν Βασίλειον
Β ', #ιότι καθ* δδόν παθών οφθαλμίαν, έστερήθη της δράσεως, καί ειςή-
χθη τυφλός προς τόν βασιλέα, όςτις Ιδών αυτόν χειραγωγούμενον είπε
προς τούς παρόντας «ον έφοβούμην καί ετρεμον, χειραγωγούμενος
έρχ ετα ι»

Έ ν ετει λοιπόν 9 9 0 δ Βασίλειος Β ' είχεν απαλλαγή όλων των

εσωτερικών αντιπάλων, συμπυκνώσας εις χειρ ας αυτού δλτ,ν την πραγ­
ματικήν εξουσίαν. ’Αλλά καί πάλιν δεν ήδυνήθη νά άναλάβη σπου-
δαίως τόν κατά Βουλγάρων αγώνα. Περιωρίσθη νά περιοδεύση εις
την Θργ.κην και την Μακεδονίαν, ώχύρωσε τά ύπό τών πολέμιον/
μή κατεχόμενα χωρία, κατήλθεν εις Θεσσαλονίκην, καί άποδούς τά
ευχαριστήρια εις τόν ρ.εγαλομάρτυρα Δημήτριον, κατέλιπεν άρ­
χοντα τής πόλεως ταύτης τον μάγιστρον Γρηγόριον Ταρωνίτην,
απόγονον τού άρμενίου ήγερ.όνος Κρικορικίου (ήτοι Γρηγορίου) οςτις
είχεν ύποταχθή είς τό κράτος επί Λέοντος τού υιού τού Β α σ ι­
λείου τού Μακεδόνος. Έπιτρέψας δε εις τόν Γρηγόριον Ταρωνίτην καί
στρατόν άξιόμαχον, ί'να διακωλύση καί περιστείλη τάς έπιδρομάς του
224 ‘ Ρύθμισις των πραγμάτων Μακεδονίας, ^βηρίας καί Αρμενίας.

Σαμουήλ, ήναγκάσθη νά τραπή αύθις 'επί την £ύθμ.ισιν ανατολικών

τενων πραγμ.άτο>ν. - ·
Ή - προς βορράν τής 'Αρμενίας Ίβηρία διετέλει μέν αυτόνομ.ος .υπό
Ιδιους ιθαγενείς βασιλείς, αλλά προ καιρού άνεγνο^ριζε κατά το μ.άλ-
λον καί ήττον τήν κυριαρχίαν τών βασιλέων τής Κωνσταντινουπόλεως,
από δε τού,Λέοντος τού υίοΰ Βασιλείου του' Μακεδόνος, οί βασιλείς τής
Ίβηρίας περιεβάλλοντο το αξίωμα του κουροπαλάτου τής βασιλικής
αυλής. ’Αλλά εν ετεt' 9 9 1 ο βασιλεύς τής Ίβηρίας Δαβίδ, οςτις δεν
είχεν υιόν, κατέλιπε τάς κτήσεις αυτού διά διαθήκης εις τον Βασίλειον
Β ', δ δε ένόμισε συν·τον νά κα ταλά β^ άύτοπροςώπως την χώραν ταύ-
την, ήτις ου μ,όνον καθ' εαυτήν ήτο πλούσια, αλλά καί προς τήν ασφά­
λειαν του κράτους έπ ιτηδειοτά τη, καθδ κρατούσα τάς κλεΐς τών λε­
γομένων Κασπίων ή Καυκάσιων πυλών. "Οθεν έπορεύθη αυτόθι, εγκα-
τεστάθη εις τήν δοθεΐσαν αύτω κληρονομιάν, καί επίτρεψε το βόρειον
μόνον μέρος τής Ίβηρίας εις τον αδελφόν του Δ αβίδ Γεώργιον, πεί-
σας μέν τούτον νά ρ„ή άπαιτή πλειότερα, παραλαβών δε τόν υιόν αυτού
ως όμηρον τών συντεθειμένων. Ένω λοιπόν αι πλεΐσται εύρωπαϊκαί τού
κράτους χώραι, αί πλησιεστατα εις τήν πρωτεύουσαν κείμεναι, κατε-
λαμβάνοντο υπό τών Βουλγάρων, τό κράτος προςελάμ,βανε νέας έν τή
Α να τολή κτήσεις απώτατα κειμένας. Κ α ί τούτο δεν ήρκει* άλλ* αφού
άνεκτήθη, ώςειδομ.εν, πάσα ή κάτω Ιτ α λ ία , συγχρόνως ή τοσούτονήδη
ισχυρά Έ νετία έξηκολούθει διατηρούσα προς το κράτος σχέσεις, α ιτι-
νες εφερον κ α τ’ επιφάνειαν τουλάχιστον τον χαρακτήρα τής ύποτε-
λείας. Ό δόγης Τριβούνος Μέμμος ενπεμψε κα τ’ εκείνους τούς χρόνους
τον υιόν του Μαυρίκιον εις Κωνσταντινούπολή, ΐνα λάβη άξίωμ,ά τι
έν τή αυτόθι αυλή και εύκολυνθή ουτω ή εκλογή του ώς ύπερτάτου
άρχοντος τής πολιτείας μετά τόν θάνατον τού πατρός του. Ό πρόωρος
τού Τριβούνου θάνατος έμ.αταίωσε τό σχέδιον τούτο. Ά λ λ * δ διάδοχός
του Πέτρος Ούρσέολος έπεμψεν επί τω αύτφ σκοπώ τόν υιόν του Ίω άν-
νην εις Κωνσταντινούπολιν. Ό νέος ούτος συνεζεύχθη τωόντι αυτόθι
Μαρίαν τήν αδελφήν ’Ρωμανού ’Αργυρού τού μετά ταύτα βασιλεύ-
σαντος. Ό πατριάρχης έστεφάνωσε τούς δύο συζύγους δεά χρυσού
στεφάνου, καί δ μέλλων αρχών τής Ένετίας ένόμισεν ότε έτυχε τ ι-
μ.ής έςαιρέτου, λαβών τό αξίωμα τού πατρικίου. Γεγονότα παράδοξα,
τά δποία όμ,ως ύποδεικνύουσιν οτι τό κράτος, τό μ,εγαλυνόμενον εις τά
 Μέγας κατά Βουλγάρων πόλεμος. ΤΙττα αυτών περί Σπερχειόν. 225

άκρα ένω ε’τραυματίζετο εις τό κέντρον, είχε πολύ πλείονα επιφά­

νειαν δυνάμεως η πραγματικήν δύναμή.
Ά π ό Ίβηρίας 6 Βασίλειος β ' έπορεύθη εις την ’Αρμενίαν καί την Συ­
ρίαν, ΐνα άσφαλνίσ'/) οπωςούν την εκ των προηγουμένων ανωμαλιών
κινδυνεύσασαν αυτόθι αρχήν αυτού. Τφόντι ο μέν διοικητής Α ρμ ε­
νίας Ά β ο ύ -Ά λ ή -Χ α σ ά ν ε’πανέλαβε τάς έπιδρομάς του, οί δε έμιραι
Τριπόλεως, Δαμασκού, Τύρου καί Βηρυτού είχον στρατεύσει κατά της
’Αντιόχειας, καί, φονεύσαντες τον άρχοντα αυτής Δαμιανόν εις πολύν
ένέβαλον κίνδυνον την μεγάλην εκείνην πόλιν. Φαίνεται Si ότι b Β α ­
σίλειος Β ' έστράτευσε δις κα τ’ εκείνο τού χρόνου προς περιστολήν των
μωαμεθανικών τούτων κινημάτων· τω μέν 9 9 2 άπο Ίβηρίας ε ι ς ’Αρ­
μενίαν άναγκάσας τον ηγεμόνα αυτής νά συνομολόγησα) εικοσαετείς
άνακωχάς, τω δέ 9 9 4 άπο Κωνσταντινουπόλεως κατά των έμιρών
της Συρίας, τούς οποίους ύπεχρέωσε νά άναγνωρίσωσι πάλιν την κυ­
ριαρχίαν αυτού καί νά δώσωσιν ομήρους. Τότε Si επανερχόμενον εις
Κωνσταντινούπολή καί διά της Καππαδοκίας διαβαίνοντα ύπεδεχθη
καί άφθόνως έφιλοζένησεν αυτόν τε καί άπαντα τον στρατόν εις τάς
αχανείς αυτού κτήσεις ο. μάγιστρος Ευστάθιος Μαλεϊνος, οςτις ητο εις
τών τυχόντων συγγνώμης συνωμοτών τού 9 8 7 . Ό ποια άρά γε πρέπει
νά ητο η περιουσία άνδρος δυνηθέντος νά καταβάλη τοσαύτας χο·"
ρηγίας* όπόσα ελεύθερα χ^ωρία κατηντησαν ώς έζ αυτής υποτελή, καί
όπόσον επικίνδυνος ητο b άνθρωπος, b τοσούτους' νεμόμενος πόρους;
Όθεν b Βασίλειος Β ', εύχαριστήσας αυτόν, τον προςεκάλεσε νά τον
παρακολουθήσει εις Κωνσταντινούπολή, άπο της όποιας δεν έπέτρεψε
πλέον αύτψ νά άνακάμψη εις τά ίδια . Ό Ευστάθιος Μαλεϊνος διέζη -
σεν αυτόθι έν πάσγι άνέσει τό ύπόλοιπον τού βίου, μετά Si τον θάνα­
τόν του πάσα αυτού η κτησις έδημεύθη* καί πλην τούτου μετ’ ού πολύ
b Βασίλειος έξέδο>κε τον δεύτερον τών νόμων αυτού δι* ών βαίνων εις
τά ίχνη τών πρόκατόχων της μακεδονικής δυναστείας, άπηγόρευσεν
εις τούς δυνατούς τό ύπειςέρχεσθαι εις χ<υ{?ίον η εις άγρόν η καθόλου
η μερικώς.

νΕκτοτε άρχεταιό άδιάλειπτος, b μάκρος, b διαβόητος αυτού κατά

τών Βουλγάρων πόλεμος. Τον άγώνα τούτον κατέστησεν άναπόδρα-
στον τό όσημέραι-αποκαλυπτόμενον βούλευμα τού Σαμουήλ ούχί νά
άφαιρέσγ), ώς άλλοτε συνέβη, επαρχίας τινάς *τού κράτους, άλλ’ 0λο>ς
( β ΛΑ. ΙΒΤΟΡ. Κ. ΠλΠλΡΡΗΓΟΠΟϊΛΟΥ ΤΟΜ. ▲ ' . ) 15
 2^6 Μέγας κατά Βουλγάρων πόλεμος. Ήττα αυτών περί Σπερχειόν.

νά καταλύση τούτο εν Ευρώπη, και νά περιποίηση την μέχρι Πελο­

πόννησού κυριαρχίαν el; την Βουλγαρο-Σλαυικήν φυλήν, έφ’ ο έπεχεί-
ρησε τ ω 9 9 5 νά κυριεύση καί αυτήν την Θεσσαλονίκην, ΓΙλησιοςσαντος
τού εχθρού, έξήλθεν ό Γρηγόριος Ταρωνίτης ϊνα άντιπαραταχθή κα τ’
αυτού καί έξέπεμψε τον υιόν του Άσοίτην επί κατασκοπεύσει* b δέ
συμπλακείς προς τούς προδρόμους καί τρεψας αυτούς, ένέπεσεν'εις ένέ-
δ'ρας πολυαρίθμων πολεμίων, καί ηχμαλωτεύθη. Τούτο μαθών ύ Γρη­
γόριος έσπευσεν εις βοήθειαν τού παιδός επ’ έλπίδι τού νά λυτροίση
αυτόν, άλλα καί αυτός κυκλωθείς ύπό των Βουλγάρων, έπεσεν ήρωϊ-
κώς άγωνισάμ.ενος. Μετά τό κατόρθωμα τούτο b Σαμουήλ δεν έχρο-
νοτρίβησε περί την πολιορκίαν τής Θεσσαλονίκης, ωφεληθείς δε έκ τής
καταπλήξέως ήτις παρήχθη εντεύθεν εις τάς νοτκοτερας χυίρας, ών
τενες, καί μάλιστα-η Πελοπόννησος, κατείχοντο ετι ύπό των αύτο-
κρατορικών, διέβη τά Θεσσαλικά τέμπη καί περάσας τον Π η­
νειόν ποταμόν είςέβαλεν άκωλύτως.είς Θεσσαλίαν καί Βοιωτίαν καί
'Α ττικήν καί αυτήν τ ή ν ‘ Πελοπόννησον διά τού έν Κορίνθψ ισθμού,
δηών τά πάντα καί λαφυραγωγών. ’Ολόκληρον το ευρωπαϊκόν τού
κράτους μέρος έφαίνετο προωρισμένον νά ύποκύψη εις τήν βουλγαρικήν
κυριαρχίαν τόσω μάλλον, δσερ άνδρες επιφανέστατοι έν Πελοποννήσω,
έν Θεσσαλονίκη καί αλλαχού ήσαν κατά τό μάλλον καί ήττον συνεν-
νοημενοι μετά των πολεμίων. Ά λ λ ’ ό Βασίλειος Β ' δεν έμεινεν αρ­
γός. *0 αναγνώστης ενθυμείται τον μάγιστρον Νικηφόρον τον Ουρανόν,
οςτις είχεν άποσταλή τω 9 8 0 εις Βαγδάτιον ϊνα έπαναγάγη τον
Σκληρόν, καί οςτις είχε φυλακισθή αυτόθι μ.ετά τούτου. Ό Νικηφόρος
Ουρανός είχε κατορθώσει νά διαφυγή έκειθεν είτε μετά τού Σκληρού,
είτε άλλως, καί ευρίσκετο κατά τήν κρίσιμον ταύτην στιγμήν εις Κων­
σταντινούπολή* εις αύτόν δε όντα ενα των πιστότερων καί έπιτηδειο-
. τερών τού κράτους στρατηγών άνέθηκεν ό Βασίλειος Β ' τήν σωτη­
ρίαν τών ευρωπαϊκών επαρχιών, διορίσας τάν άνδρα «πάσης δύσεως
άρχοντα.» Ό Ουρανός, άφικόμενος εις Θεσσαλονίκην, άπήλθε μετά
τών περί αύτόν στρατευμάτων εις άπάντησιν τού Σαρ,ουήλ, οςτις, μα-
θών δτι νέος στρατηγός καί νέος στρατός έφθασαν είς Θεσσαλονίκην, ά -
νήρχετο έκ Πελοπόννησου καί Ε λ λ ά δ ο ς προς τήν Θεσσαλίαν. Έν τφ
μεταξύ ό Ουρανός, διελθών τάς υπώρειας τού Όλύμπου, άφήκεν είς
Λάρισαν τήνάποσκευήν, καί οδοιπορήσας συντόνως διά τής κάτω Θ εσ­
σαλίας, έπηξε τό στρατόπεδον είς τό χείλος τού Σπερχειού ποταμού,

ι
 Ό Βουλγαρικός πόλεμος από του 997 μέχρι του 1002. 227

ενώ ο Σαμουήλ ύ'ιετέλει στρατοπε^εύων εις την αντίθετον όχθην.’ Ό

ίιαχωρίζων τούς #ύο αντιπάλους ποτχ.μος είχε πλημμυρησει προ ολί­
γου εξ όμβρων υπερβολικών, ώςτε η συμπλοκή έφαίνετο επί τού παρόντος
άύ'ύνατος. οι ύ'έ Βούλγαροι έπελθούσης νυκτος ε’κοιμώντο αμέριμνοι,
ότε 6 Νικηφόρος Ουρανός, άνω καί κάτω τον ποταμον προσκοπήσας
καί ευρών πόρον, όιεβιβάσθη καί έπέπεσε κατ* αυτών. Οί πολέμιοι α­
παρασκεύαστοι οντες, κατετροπώθησαν κατά κράτος. "Αναρίθμητοι υ­
πήρξαν οί σφαγεντες, έπληγώθη δε καί αυτός ο Σαμουήλ, καί b τού­
του υίος "Ρωμανός, καί ηθελον αίχμαλωτευθη, εάν μη εκειντο ώς τε-
θνεώτες, συμμίξαντες εαυτούς μετά“τών νεκρών, μέχρις ου έπιγενομε-
νης νυκτος ύ'ιέφυγον απαρατήρητοι είς'τά οοη τών Αίτωλών καί έκει-
θεν ό'ιά της Πίνδου ύ'ιεσώθησαν εν Βουλγαρία. "Αλλ" άπαν αυτών το
στρατόπε^ον μετά της ανυπολογίστου αύτού λείας έκυριεύθη ύπο του
νικητού, άπαντες δε οί αιχμάλωτοι ηλευθερώθησαν. Κ α ί ή μεν μάχη
αυτή, ύΥ ης η κυρίους Ε λ λ ά ς καί η Πελοπόννησος άπηλλάγησαν της
βουλγαρΓ/,/ης κυριαρχίας, ύ'ύναται νά λογισθτ) ώς εν τών μάλλον αξιο­
μνημόνευτων γεγονότων της πα,τρίουημών ιστορίας, ό δε αοίδιμος Ν ι­
κηφόρος ώς εις τών σωτηρων τού ελληνισμού.

Ό αγών εκτοτε #ιεξηχθη κυρίως εις τάς προς βορράν και ίυσμάς
της Θεσσαλίας χιύρας. Μ ετ’ ού πολύ ύ'έ, 9 9 7 , άνεκτηθη το Δυρράχιον
ύ'ιά παραδόξου συνδρομής περιστάσεων. Ό αίχμαλωτευθείς υίος τού
Ταρωνίτου "Ασωτης είχεν εμπνεύσει έρωτα σφο^ρον εις-μίαν τών θυ­
γατέρων τού Σαρ.ουηλ, όςτις, έπανελθών εκ της περί Σπερχειόν συμ.-
φοράς, ηναγκάσθη νά συζεύξη αυτήν μετά τού νέου εκείνου* καί νομί-
σας αυτόν ί ι ά τούτο είλικρινώς άφοσιωθέντα, προεχειρίσατο στρατηγόν
Δυρραχίου. Ό δε πείσας την σύζυγον, ού μόνον αυτός έφυγεν εις Κων­
σταντινούπολή, όπου έτιμηθη μάγιστρος καί ή τούτου σύζυγος ζωστη,
αλλά ύ'ιά τίνος τών δυναστών Δυρραχίου ονόματι Χρυσηλίου, μετά
τού όποιου είχε προηγουμένως ^συνεννοηθη, ύ'ιενήργησε την παράδοσιν
τού μεγάλου εκείνου φρουρίου εις τον στρατηγόν Ευστάθιον Δαμνομή-
λην. Έ άν όμως πολλοί ένέμενον πιστοί είς τύ κράτος, καί έν πάση πε-
ριπτιύσει ηγο>νίζοντο νά ύπηρετησωσι τά συμφέροντα αύτού, πολλοί
άλλοι είτε έβουλγάριζον τοίόντι, εΐτε εσυκοφαντούντο επί τούτω, παρά­
γοντες όποχ^ήποτε τω βασιλει πράγματα. Έ ν αύτη τ?} Πελοποννήσφ,
είς τών προυχόντων της Λακεύ'αίρ,ονος, ό πρω^τοσπαθάριος "Ιωάννης b
15*

. Λ
 228 Ό Βουλγαρικός πόλεμος απο του 997 μεχοι του 1002.

Μαλακηνός, όςτις λογίζεται ώς πρόγονος των μετέπειτα έν Μεσσηνία

καί έν Φ ω κ ίίι μεγαλοκτημ.όνων Μελισσηνών, κατηγορήθη παρά τω
βασιλεϊ ώς συνεννοούμενος λάθρα μετά των Βουλγάρων. Ό Μαλακη­
νός ούτος, τον οποίον αναφέρει δι ολίγων καί b Κεό'ρηνός, ητο, κατά
τον βιογράφον τού όσιου Νίκωνος, πλειότερά τινα περί αυτού λέγον-
τος, άνήρ τά πρώτα φέρων έπ’ εύγενεία και συνέσει ού μ,όνον έν Λακε-
ό'αίμ.ονι, αλλά καθ’ όλην την Πελοπόννησον καί την άλλ.ην Ε λ λ ά δ α .
Τούτον λοιπόν τον Μαλακηνόν, ο βασιλεύς πέμψας ό'ύο τουρμάρχας
εις Λακείαίμ,ονα, προςηγαγε δέσμεον εις Κωνσταντινούπολιν. Κ αί κα-
τώρθωσε μεν ούτος νά άποό'είξη αυτόθι την αθωότητα του, καί νά
προχειρισθγ μ.άλιστα συγκλητικός, εάν πιστεύσωμεν τον βιογράφον
τού Νίκωνος, άλλα εκ τού Κεό'ρηνού συνάγεται μάλλον οτι b βασιλεύς
ένόμισεν άπαραίτητον νά κρατησγ, τον άνό'ρα εκείνον εις Βυζάντιον.
’Ανάλ^ογόν τι δε έό'έησε νά πράξη ώς προς τον μάγιστρον Βωβόν, επι­
φανή κάτοικον της Θεσσαλονίκης, τον οποίον κατηγορηθέντα ότι φρο­
νεί τά των Βουλγάρων, μετώκισεν εις την έν Θρακησίω πε#ιά$α. Τ ι-
νές δε των έπισημ,οτάτων κατοίκων της Άό'ριανουπόλεως φοβηθέντες
μ.η πάθωσι τά αυτά καθ’ $ ύποπτοι γενόμενοι, κατέφυγον προς τον
-Σαμουήλ* ώςτε ητο πρόδηλον ότι άπαραίτητον κατέστη νά καταπολε­
μηθεί ούτος πάση δυνάμει καί έν αύταΐς ταϊς βορειοτέραις χοόραις, ινα μη
διαό'οθη το κακόν της άποστασίας καί άπολεσθώσιν αύται ό'ιά παντός.
"Οθεν άπό τού 9 9 9 μέχρι τού 1 0 1 9 ό'έν έπαυσεν b Βασίλειος Β # στρα-
τεύων κα τ’ έτος κατά των Βουλγάρων, ότέ μεν έκ Κωνσταντινουπό­
λεως 6τέ δε έκ Θεσσαλονίκης ορμώμενος, καί ό'ιεξαγαγών ούτω ενα
των πεισματωό'εστέρων άγώνων έξ όσο>ν άναφέρει ή ιστορία.
Τ φ 9 9 9 έπεχείρησεν είςβολην έν Βουλγαρία διά Φιλιππουπόλεως,
καί ό'ιορίσας φρούραρχον αυτής τον πατρίκιον Θεοίωροκάνον, κατέ­
στρεψε πολλά των περί Τρια^ίτσαν (Σόφιαν) φρουρίων καί έπέστρεψεν
εις Μοσυνούπολιν (το σημερινόν Κομουλτζινά). Τφ 1 0 0 0 έκπέμ.ψας ό'ύ-
ναμιν βαρεΙαν κατά των πέραν τού Αϊμου βουλγαρικών φρουρίων ύπό
τόν Θεοό'ωροκάνον καί τον πρωτοσπαθάριον Νικηφόρον τον Ξιφίαν, έ-
κυρίευσε την μεγάλην καί την μικράν Πραισθλαύαν καί την Πλίσκου-
βαν. Τ ω 1 0 0 1 ο βασιλεύς αυτός στρατεύσας έκ Θεσσαλονίκης πρώ­
τον μεν παρέλαβε την Βέρροιαν παρα^οθεΐσαν αύτφ ύπό τού φρουράρ­
χου αυτής Δοβρομηρ, ον έτίμ,ησε δια, τού αξιώματος τού ανθυπάτου.
Έ π ε ιτ α δε κυριεύσας μετά επίμονον πολιορκίαν τά Σέρβια, μετώκισεν

i
 *0 Βουλγαρικός πόλεμος άπο του 997 μέχρι του 1002. 229'

έκείθεν τούς Βουλγάρους, έγκατέστησεν εις αυτά ιδίαν φρουράν καί

έπανήλθεν εις την βασιλίδα, συνεπαγόμενος τον φρούραρχον Σερβίων
Νικολιτσάν, τον οποίον, καίτοι γενναίως άντιστάντα, προεχειρίσατο
πατρίκιον διότι το σύστημα αυτού ητο νά περιποιήται δσον ενδέχε­
ται τούς Βουλγάρους, ίνα προςοικειωθή αυτούς. Δυςτυχώς οι άνθρωποι
ούτοι ήσαν άδυςώπητοι, καί πολλάκις δι* επανειλημμένων προδοσιών
ήνάγκασαν τον βασιλέα νά μεταβάλν) προς αυτούς τρόπον. Πρώτος
δέ αύτος 6 Νικολιτσάς δραπετεύσας μετ’ ολίγον καί ενωθείς μετά τού
Σαμουήλ, έπολιόρκησε τά Σερβία. Ά λ λ ’ ο βασιλεύς οξέως επιφανείς
έλυσε μέν την πολιορκίαν, έτρεψε δέ εις φυγήν τόν τε Σαμουήλ καί
τον Νικολιτσάν, δςτις όμως συλληφθεις μετ’ ολίγον καί προςαχθεις εις
τον βασιλέα άπεστάλη δέσμιος εις Κωνσταντινούπολή. Τότε 6 Β α σ ί­
λειος Β ' στραφείς μικρόν προς τά οπίσω ήνώρθωσε μέν έν Θεσσαλίιγ
τά ύπο τού Σαμουήλ άλλοτε κατασκαφέντα φρούρια, έκυρίευσε δέ τά
ύπο των Βουλγάρων ετι κατεχόμενα, καί τούς μέν Βουλγάρους μετοί­
κισα ς εις Βολερον τής θρακικής χερσονήσου, καταλιπών δέ εις πάντα
εκείνα τά οχυρώματα φρουράν άξιόμαχον, άνήλθε πάλιν πρδς βορράν,
έζεπολιόρκησε τά Βοδενά, καί άσφαλίσας αύτά διά φρουράς άξιολό-
γου, άποικίσας s i τούς έν αύτοίς Βουλγάρους ώςαύτως εις Βολερον, έ-
πέστρεψεν εις Θεσσαλονίκην. Ε π ε ιδ ή δέ h Βούλγαρους φρούραρχος τών
Βοδενών Δραζάν έζήτησε νά κατοίκησή εις Θεσσαλονίκην, ο βασιλεύς
έπενευσεν εις -τούτο, καί εδωκε μάλιστα αύτφ σύζυγον τήν θυγατέρα
ενός τών εγκρίτων τής πόλεως κατοίκων. Ά λ λ ’ εκείνος αφού έγέννησε
δύο εξ αύτής τέκνα, έδραπέτευσε* καί συλληφθεις έσυγχωρήθη διά τής
μεσιτείας τού πενθερού* καί δεύτερον όμως έδραπέτευσε, καί συλλη-
φθείς πάλιν έ'τυχε συγγνοψ,ης. Ά λ λ * αφού ετερα δύο έποίησε τέκνα,
έδραπέτευσε το τρίτον, καί τότε συλληφθεις άνεσκο7νθπίσθη. Ά να φ έ-
ρομεν το γεγονός τούτο εις άπόδειξιν τού πόσον αδιάλλακτα ήσαν τά
πάθη τών Βουλγάρων;
Τω 1001 έγένοντο προς τ ο ΐς ά λ λ ο ις σ π ου δα Τ α ί τινες μ ετα βολα ί
περί τά ς σ τ ρ α τ η γ ία ς τ ή ς δ ύ σ ε ω ς . Ε π ε ι δ ή διά φ ο ρ ο ι ά ρ α β ικ α ί φ υ λ α ί έ-
πεχείρησαν δ ε ιν ά ς έπ ιδ ρ ο μ ά ς εις τή ν κ ο ίλ η ν Σ υ ρ ία ν , κ α ί π ερί α υτήν

τήν Α ν τ ιό χ ε ια ν , ο β α σ ιλ εύ ς φ οβηθ είς μ ή π ω ς α ί α ν ω μ α λ ία ι α ύ τ α ι,

π ρ ο α γ ό μ εν α ι, π α ρ ά γ ά γ ω σ ιν οχληρόν α ν τιπ ε ρ ισ π α σ μ ό ν εις τ ο κύριον
α ύ τ ο ύ έ'ργον, ένόμισεν ά ν α γ κ α ιο ν νά πέμψτ^ εις Α ν τ ι ό χ ε ι α ν , ϊν α ά σ φ α -
λ ισ θ ή α π ό τ ο ύ τ ο υ τού μέρους, α ύ τον τον Ν ικ η φ ό ρ ο ν Ο ύρα νόν, δ ς τις
 230 Λ· ..Ό Βουλγαρικός πόλεμος από τού 997 μέχρι του 1002.

τερόντι κατατροπώσας επανειλημμένος τούς "Αραβας, έπήγαγε βαθεϊαν

ειρήνην εις τάς άνατολικάς έκείνας χώρας. Διάδοχον Si τού Ουρανού
ό'ιώρισεν είς Θεσσαλονίκην τον πατρίκιον Δαβιό' τον Άριανίτην, και
συγχρόνως άποίεξάμενος την παραίτησιν ήν ένεκα γήρατος ύπέβαλεν
b Θεοό'ωροκάνος, έπέτρεψε την στρατηγίαν της ΦΟαππϋυπόλεως εις
τον Νικηφόρον Ξιφίαν. Ούτω ό'ε ουθμίσας τά κατά τούς στρατηγούς
αυτού, εστράτευσε τω 1 0 0 2 επί το παρά .τον "Ιστρον' κείμενον Βιό'ί-
—
νεον, καί μετά οκτάμηνον πολιορκίαν έκυρίευσεν αυτό κατά κράτος.
Ό Σαμουήλ, όςτις άπέφευγεν, ώς φαίνεται, πάντα εκ τού 'συστάδην
προς τον Βασίλειον αγώνα, έπέπεσε διαρκούσης της πολιορκίας, τή
1 5 αύγούστου, κατά της Ά^ριανουπόλεως, καί την τε π ανηγύρι, ή-
τις κ α τ’ έτος έτελεΐτο αυτόθι την ημέραν εκείνην της κοιμήσεως της
Θεοτόκου, έξαιφνης ίιαρπάσας, καί άλλην πολλήν λείαν συλλέξας,
έπέστρεψεν είς τά Ιδια. Ά λ λ ’ b βασιλεύς, άμα γενόρ.ενος κύριος τού
βιδινίου, καί όχυρώσας αυτό ασφαλώς, άπηλΟεν είς άναζητησιν τού
Σαμουήλ, ό'ηών εν τω μεταξύ καί καταστρέφο>ν πάντα τά καθ’ όό'όν
βουλγαρικά φρούρια. Ιίλησιάσας Si είς τά Σκόπια, εύρε πέραν τ ο ύ ’Α­
ξιού ποταμού, καλούμενου έκτοτε Βαρ^άριον, κατεσκηνωμένον τον Σα­
μουήλ, οςτις επαΟεν ενταύθα, ό,τι είχε πάθει προ επτά ετών περί
Σπερχειόν. Δ ιότι θαρρών είς την πλημ,μυραν τού ποταμού καί νομίζων
αυτόν ά^ιάβατον, ό'ιέτριβεν άμερίμνως, ότε εις τών στρατιωτών τού
βασιλέως ευρών πόρον ^ιεβίβασε δι αυτού αυτόν, έπιπεσόντα ούτω
άπροςίοκήνως κατά τών Βουλγάρων, τρέψαντα αυτούς είς φυγήν,
καί κυριεύσαντα την τε σκηνήν τού Σαμουήλ καί ολον αυτού τό
στρατόπε^ον. ’Αμέσως S ’ έπειτα παρεό'όθησαν τά Σκόπια, υπό τού
V άρχοντος αυτών ’Ρωμανού τού άό'ελφού τού προηγουμένου ήγεμόνος
Βορίς, Κ α ί τοσαύτη ύπηρξεν ή πεποιθησις τού βασιλέως είς την ειλι­
κρινή. υποταγήν τού ’Ρωμανού τούτου, ώςτε μη άρκεσθείς νά τον τί­
μηση ό'ιά τού ψιλού άξιιυματος τού πατρικίου, ό'ιώρισεν αυτόν στρα­
τηγόν Άβύό'ου. Ά λ λ ’ 6 βασιλεύς ύπηρξεν όλιγώτερον ευτυχής είς την
πολιορκίαν τού Περνίκου, την όποιαν αμέσως έπειτα έπεχείρησε. Τό
φρούριον τούτο ητο, φαίνεται, όχυρώτατον, b Si φρούραρχος αυτού
Κρακράς, άνήρ άριστος τά πολεμικά καί πιστότατος είς τον Σαμουήλ.
"Οθεν 6 Βασίλειος Β ', αφού είς-μάτην άπέβαλεν ούκ ολίγον στρα­
τόν, κα ί είς μάτην ήγωνίσθη νά προςοικειωθη τον Κρακράν, έγκατέ-

\
 I

‘ΑνανΙωσις της επιβολής, μέτονομασθείσης άλληλέγγυον. 231

λιπε τό εργον πλησιάζοντος του χειμώνος, καί έπέστρεψε διά Φ ιλιπ -

πουπόλεως εις Κωνσταντινούπολή. . -

Οι χρονογράφοι δεν άναφέρουσι λεπτομερώς τά γεγονότα του πο­

λέμου τούτου κατά τά επόμενα ένδεκα έτη. Ό Κεδρηνός, όςτις Ιξέ—
θηκεν όσα άχρι τούδε ίστορήσαμεν, δεν άκριβολογεί πάλιν είμή από
τού 1 0 1 4 καί* έφεξής, περί δέ των εν τω μ,εταξύ λέγει απλώς ccb δέ
βασιλεύς ου διέλειπε καθ’ έκαστον ενιαυτόν είςιών έν Βουλγαρία καί
τά έν ποσί κείρων τε καί δηών.» *Όθεν βέβαιον είναι ότι ό βασιλεύς
δέν έπαυσε πεισματωδώς έπιμένων εις τον έναγώνιον τούτον πόλεμον,
μη άποτραπείς από αυτού μήτε υπό της κατά τούς χρόνους τούτους"
γενομένης στάσεως της κάτω Ιτ α λ ία ς , στάσεως μετά κόπου δαμ α-
σθείσης, μήτε ύπό τής σύμβασης έν τω μεταξύ επιδρομής τών ’Αράβων
τής Αίγύπτου κατά τών ’Ιεροσολύμων, όπου οι πολέμιοι ούτοι κατέ­
στρεψαν τον ναόν τού οποίου μετ’* ολίγον ήρχισεν ή άνοικοδόμησις.
'Εννοείται προς τούτοις ότι ό Βασίλειος είχε νά παλαίση καί πρό^
άλλας δυςκολίας. Ό μάκρος εκείνος πόλεμός άπαιτών άναλώματα
μεγάλα, κατέστησεν άναπόδραστον την αύστηροτάτην τών φόρων εϊς-
πραξιν. Έ ν τούτοι; έν μεν τη Ευρώπη, ένεκα τού, πολέμου τούτου, έν
δέ τή ’Ασία ένεκα τών επανειλημμένων στάσεων, πολλοί τών γ α ιοκτη-
τών έγκατέλιπον τά κτήματα αύτών, τό δέ δημόσιον ταμεΐον ά π ε-
στερείτο ούτως άξιολόγου μέρους τών είςπράξεων αύτού έν ορ χρόνφ είχεν
είπερ άλλοτε ποτέ χρείαν πόρων δαψιλών. ”Οθεν ο Βασίλειος ήναγκά-
σθη νά άνανεώση μέχρι τινός την ύποχρέωσιν την οποίαν είχον άλλοτε
οί γείτονες τού νά πληρώνωσι τούς φόρους τών έγκαταλειφθέντων κτη­
μάτων. Ή ύποχρέωσις αυτή, ήτις έλέγετο πρότερον εχιβοΛη καί ήτο
τότε γενική, δ έστιν έπεβάλλετο είς πάντα; τούς γείτονας ως προς πάντα
τά περί αυτούς έγκαταλειφθέντα κτήμ ατα, περιωρίσθη ή δη εις μόνους
τούς δυνατούς, δηλ α δή τούς μεγάλους γαιοκτήτας, καί τούτο ως προς
μόνα τά έγκαταλειφθέντα κτήματα τών ταπεινών, δηλ α δή τών μικρών
γαιοκτητών. Τούτου δε ένεκα και έτερον ε’λαβεν όνομα, κληθείσα αντί
έπιβολής, αΑηΛΛέγγυον. Δεν λέγομεν οτι έπαυσε διά τούτο έχουσα
ο7να τά ατοπήματα οσα έξεθέσαμεν, ότε κατά πρώτον ώμιλησαμεν
περί επιβολής (σελ, 6 3 , 6 4 , 6 5 καί έπομ. τού τρίτου τόμου), άλλα
νομίζομεν ότι τό άλληλέγγυον υπήρξε πολύ ολιγώτερον καταθλιπτι-
κόν καί άδικον ή ή επιβολή, διότι, ώς προείπομεν, δεν έπεβάρυνεν είμή

*
$32 Άνανέοίσις τή ς ε π ιδ ο λ ς η , μετονομασθέίσης αλληλεγγυών.

τούς πλουσίωτέρους γαιοκτήτας καί τούτο ώςπρός μόνα τά ύπό πενη-

των έγκαταλειφθέντα κτήματα, Ύπ*?(ρξαν ίσως δυνατοί τινες εις ούς
άπέβη επαχθής καί ή τοιαύτη ύποχρεωσις, ηξεύρομεν δμως δτι όσον
και άν ηγωνίσθησαν πολλοί βασιλείς, καί αυτός ο Βασίλειος, vie δια-
κωλύσωσιν αυτούς από τού νά έπεκτείνωσι τάς ιδίας κτήσεις, διά της
εκ. παντός τρόπου 7ίροςλήψεως τών μικροτέρων κτημάτων, πολλοί έξ
αυτών δεν έπαυον έπιδιώκοντες την τοιαύτην προςαύξησιν, ώς εξά­
γεται εκ της συνεχούς επανα7νηψεως των απαγορευτικών εκείνων δια ­
τάξεων* ώςτε ώς προς τούς τοιούτους το άλληλέγγυον διηυκόλυνε μάλ­
λον την έκπληρωσιν της πλεονεκτικής αυτών £οπ*7}ς, και δύναται μά­
λιστα νά λογισθη επί τέλους ώς έμμεσός τις κατάργησις των νόμων
όσοι έξεδόθησαν προς περιστολήν της απεριορίστου έπεκτάσεως των
μεγάλων κτημάτων. Είναι αληθές δτι ούδέν ηττον έκίνησε πολλην
κατακραυγήν. Πολύ δμως ύποπτεύομεν δτι δ θόρυβος ούτος έπροξε-
νήθη ούχί τόσον υπό τών δυνατών δσον υπό τού πατριάρχου Σέργιου
καί πολλών αρχιερέων καί ασκητών άνδρών ούκ ολίγων, οίτινες ηθέ-
λησαν νά ώφεληθώσιν εκ της περιστάσεως ταύτης ίνα έπιτύχωσι την
κατάργησιν της νεαράς, δ ι’ ης δ Νικηφόρος Φωκάς είχεν απαγορεύσει
την άφιέρωσιν γαιών εις μοναστήρια καί ε’κκλησίας. Τό κείμενον της
νεαράς ταύτης, δ ι’ ης κατηργηθη ή προηγούμενη, περισιυθέν, μαρτυρεί
δτι δ Βασίλειος Β ' ειχεν άλλας περί θρησκείας δοξασίας η δ Νικηφό­
ρος, μάλλον δε δτε,ώνπρο πάντων άνηρ πολεμικός, ύπέγραφεν, ώςπρός
την εσωτερικήν διοίκησιν, δ,τι τω καθυπέβαλλον, χωρίς νά έξετάση
πολύ τον τρόπον καθ’ ον ητο συντεταγμένον. "Οθεν παραθέτομεν επί
λέξεως αυτό της νεαράς ταύτης τό κείμενον, ίνα. δ αναγνώστης, δςτις
γνωρίζει η δη την προηγουμένην, δυνηΟτ, οίκοθεν νά κρίνη περί της
ακρίβειας της ανωτέρω παρατηρησεως. « Ή έκ Θεού βασιλεία ημών
καί παρά μοναχών επ’ ευλαβείς και άρεττ, μαρτυρουμένων, και παρά
πολλών άλλων άναμαθούσα την περί τών εκκλησιών τού Θεού καί
τών ευαγών οίκων παρά τού της βασιλείας ε’πιβάντος κυρού Νικηφό­
ρου τεθείσαν νομοθεσίαν, αιτίαν καί £ίζαν τών παρόντων γινέσθαι κα­
κών, καί της οικουμενικής ταύτης ανατροπής καί συγχύσεως, άτε μη
προς αδικίαν καί υβριν τών εκκλησιών μόνον καί τών ευαγών οίκων,
αλλά καί αυτού τού Θεού γενομένην, άλλως τε δέ καί έ'ργω τούτο
βεβαιωθεΐσα (εξ δτου γάρ τά της τοιαύτης εκράτησαν νομοθεσίας,
ούδ’ δπωςούν, ούδ* δτιούν χρηστόν άχρι καί σήμερον τω καθ’ ημάς άπην-

I
 Συνέχειχ του Βουλγαρικοί -πολέμου. Κατορθώματα του 4014. 233

τ η σ ε β ίω , α λ λ ά συμφοράς μ ά λ λ ο ν έ π ίλ ιπ ε ν ε ίδ ο ς ολ ω ς ού δέν )* θ ε σ π ίζ ε ι
δ ιά του π α ρόντος εύσεβούς ενυπόγραφου χ ρ υ σ ο β ο ύ λ λ ο υ , τ ο τ η ν ρ η θ ε ϊ-

σαν νομοθεσίαν ά ργ ειν ά π ό τ η ; πχρούσης τ α ύ τ η ς η μ έ ρ α ς , ά κυρόν τε

κα ι ά π ρ α κ το ν του λ οιπ ού δ ια μ έ ν ε ιν ένεργεΐν ό'ε τούς προ τ α ύ τ η ς κ ε ί­
μενους περί τε τ ω ν εκ κ λ η σ ιώ ν τ ο ύ Θ εού κ α ί τ ω ν ε υ α γ ώ ν ο ικ ω ν νομ ούς,

κ α ίο ύ ς δ ,τ ε α ο ίδ ιμ ο ς τ η ς β α σ ιλ ε ία ; η μ ώ ν πάππος^ ό ,τ ε π α τ ή ρ εκείνου,

ό ,τ ε έπ ίπ α π π ο ς ά ρ ισ τ ά τ ε κ α ί θ ε ο φ ιλ έ σ τα τ α έθεσαν. Καί ω ςτ έ α ­
σ φ α λ ή κ α ί ά μ ε τά θ ε το ν ε ίν α ι τ η ν π α ρ ούσ α ν δ ιά τ α ξ ιν , ο ικ ε ία χ ε ιρ ί ύ π ο -

σ η μ ειο ύ μ εν ο ι, χ ρ υ σ ή σ φ ρ α γ ιδ ι τ α ύ τ η ν ύ π οσ φ ρ α γ ισ θ η ν α ι δ ιω ρ ισ ά μ ε θ α .

Μ η ν ί άπ ριλίερ δ\ έπ ινεμ η σ εω ς ά. έν έ τ ε ι 6 4 9 6 .» Ό π ω ςδηπ οτε τ^

ά λ λ η λ εγ γ υ ο ν Τσχυσεν επ ί 2 5 έ τ η , κ α τ α ρ γ η θ έ ν υπό 'Ρ ω μ α ν ο ύ Γ " τού

Α ργυρού. ^

Έ ν τ ω μ ε τ α ξ ύ έξη κολ ούθ ει ο κα τά τ η ς Β ο υ λ γ α ρ ία ς π ό λ εμ ο ς , έ π ι

έν δ κ α ε τ η , άλλ*’ α τελ έσ φ ορος, δ ι ό τ ι ό μέν Σ α μ ο υ ή λ δεν ε τ ό λ μ α ν’

χ ν τ α γ ω ν ισ θ η έκ π χ ρ α τ ά ξ ε ω ς προς τον β α σ ιλ έ α , ό δε Β α σ ίλ ε ιο ς μη
επ ιχ ειρ ώ ν τ η ν έκ π ο λ ιό ρ κ η σ ιν τ ώ ν φ ρουρίω ν, η τ ις έν τ ο ια ύ τ η κα τά -

σ τ ά σ ε ι π ρ α γ μ ά τ ω ν η δ ύ ν α τ ο μ ό ν η νά έ π χ γ ά γ η τ η ν ο ρ ισ τ ικ ή ν τ η ς χ ώ ­

ρας κ χ τά λ /η ψ ιν , π ε ρ ιω ρ ίζ ετο εις ά π λ ά ς έ π ιδ ρ ο μ ά ς κ α ί δ η ώ σ ε ις . Έπί

τέλ ο υ ς ό μ ω ς α ί σ υμ φ ορα ί τ ά ς ο π ο ία ς σ υ ν επ η γ ο ν το α ί έ π ιδ ρ ο μ α ί α ύ -
τ α ι ά π έ β η σ α ν το σ ο ύ το ν δ ε ιν α ί, ώ ςτε ό Σ α μ ο υ ή λ ά π εφ ά σ ισ ε τ ψ 1014

νά π ρ ά ξ η γενναιότερων τ ι προς ά μ υ ν α ν τ η ς ιδ ία ς χ ώ ρ α ς . Έ π ί τούτερ

δ ε ά φ ’ ενός, ε π ε ιδ ή b β α σ ιλ ε ύ ς ένέβχλ.λε π ά ν τ ο τ ε δ ι ά τ η ς κ λ ε ισ ο ύ ­
ρας τ η ς ον ο μ α ζόμ εν η ς Κ λ ε ιδ ίο ν , έ π ε τ ε ίχ ισ ε τ η ν δ ύ ς χ ω ρ ία ν τα ύτην,
κα ί συμπύκνω σα; όπισθεν τού φ ρα γ μ ού π ο λ λ η ν δ ύ ν α μ ιν π ε’ρ ιέμενεν

εκ εί τον α ν τ ίπ α λ ο ν άφ' ετέρ ου δ έ έξέπ εμ ψ ε, προς ά ν τ ιπ ε ρ α σ π ισ μ ό ν ,

ενα τώ ν εγ κ ρ ίτ ω ν α ύ τού σ τ ρ α τ η γ ώ ν , τον Δ α β ί δ Ν ε σ τ ω ρ ίτ σ η ν μ ε τ ά

σ τ ρ α τ ιά ς ά ξ ιο λ ό γ ο υ κ α τ ά Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ς . Ό α ν τιπ ε ρ ισ π α σ μ ό ς ο ύ το ς
δεν δ ιε κ ώ λ υ σ ε τ ό ν Βασίλνειον ά π ό τ ο ύ νά έπ έλ θ η κ α τ ά τ ο ύ Κ λ ε ιδ ιο ύ .

Τ η ς Θ εσ σ α λ ο ν ίκ η ς η ρ χ ι τ ό τ ε , α ν τ ί τ ο ύ Ά ρ ια ν ίτ ο υ , ά ν α λ χ β ό ν τ ο ς τ η ν

η γ εμ ο ν ία ν μ οίρα ς τινός τού ενεργού σ τ ρ α τ ο ύ , ό Θ ε ο φ ύ λ α κ τ ο ς Β ο τ α ν ε ιά -

τ η ς ,ό ς τ ι ς έξελθών μ,ετά τ ο ύ υιού Μ ιχ α ή λ εις ά π ά ν τ η σ ιν τ ο ύ Ν ε σ τ ω ρ ίτ σ η ,

κ α ί τρέψ ας α υτόν κ α τ ά κ ρ ά τ ο ς , κ α ί π ρ ο ςλ α β ώ ν λ ε ία ν άφθονον κ α ί α ΐ χ -

μ α λ ώ τ ο υ ς π ο λ λ ο ύ ς, ά π η λ θ ε π ρος τ ό ν 'β α σ ιλ έ α , π ο λ ιο ρ κ ο ύ ν τ α τ ό έν τ η
κ λ εισ ο ύ ρ α τ ο ύ Κ λ ε ιδ ιο ύ ο χ ύ ρ ω μ α . Έ ν τ ο ύ τ ο ις ή π ο λ ιο ρ κ ία α υ τ ή π α ρ ε -

τ ε ίν ε τ ο . Ο ί περί τον Σ α μ ο υ ή λ ά ν τε ϊχ ο ν γ εν ν α ίω ς, κ α ί άπ ό τού ύψους

 2^4 Συνέχεια του Βουλγαρικού πολέμου. Κατορθώρατα του 1014.
/
/
βάλλοντες έτραυρ,άτιζον πολλούς των έπιτιθερένων, ώςτε b Βασίλειος
είχεν αρχίσει νά απελπίζεται ότι θέλει κατορθώσει την διάβασιν, οτε
6 στρατηγός Νικηφόρος Ξιφίας έπενόησε νά κά|/,ψη την δυςχωρίαν
περιοδεύουν ρετά της μοίρας του το προς ρ,εσηρ.βρίαν τού Κλειδιού
κείρ,ενο'ν υψηλόν όρος Βαλαθίσταν, καί άνερχόρενος διά τών τραχύ-,
' τάτο>ν αυτού πλευρών. Τούτου δέ γενορένου κατηλΟεν έξαίφνης την
2 9 Ιουλίου εις τά οπίσθια τών Βουλγάρων, οιτινες καταπλαγέντες
διά τό άπροςδόκητον τού πράγρ,ατος, ετράπησαν εις φυγήν εγκατα-
λιπόντες τό τείχος καί κατεδιώχΟησαν απνευστί ύπό τε τού Ξιφιού-,
καί τού "βασιλέως. Την ήρέραν εκείνην επεσον πολλοί πολέριοι,
καί πολύ πλείονες ήχραλωτεύθησαν. Αυτός ο Σαρ,ουήλ ρ,όλις διέφυγε
τον κίνδυνον ττ) συνεργεία τού υιού του, γενναίως υπέρ τού πατρός άγω-
νισθέντος καί άναβιβάσαντος αυτόν εις ίππον, καί άπαγαγόντος είς
τό φρούριον ΙΙρίλαπον (τον σηρ,ερινόν ΙΙερλεπέν, παρά τφ Κιουτσούκ-
καρά σθΓύ, προς δυσράς τού Βαρδαρίου). Ό δε βασιλεύς έπεχείρησεν
ή δ η , ώς λέγεται, έκδίκησιν φοβέραν κατά τών Βουλγάρων. Παρατά-
ξας τούς α ί/ρα λώ τους, οί'τινες συνεποσούντο κατά τά φηρ.ιζόρ.ενα είς
1 5 ,0 0 0 κατά λόχους άνδρών 1 0 0 , διέταζε νά τυφλωΟώσιν οι 9 9 άν­
θρωποι έκαστου λόχου, τού δέ εκατοστού νά έξορυχθή b έτερος ρόνον
όφθαλρ,ός ίνα δυνηθή νά χρησιρ,εύση ώς όδηγός τών λοιπώνΓΟύτω δέ *
έ'χοντας άπέρπερ,ψεν αυτούς είς ΙΙρίλαπον προς τον Σαρούήλ, οςτις
λειποθυρήσας άρα είδε τό οικτρόν τούτο Οέαρ,α, δεν συνηλθεν είρή
ρετά καρδιακού παλρου, έζ ού άπέθανε ρετά δύο ήρέρας, την 15 σε-
πτερβρίου. Άνεφέδαρεν τό γεγονός τούτο όπως τό διηγούνται, οι χρο­
νογράφοι, άν καί 6 ρέν Κεδρηνός εκφράζει δ υ τα γ ρ ό ν τινα περί τού
τοσούτου άριθρ,ού τών έκτυφλωθέντων α ί^ α λ ώ τ ω ν , ό δέ Σλόσσερ ύπό-
δεικνύει δτι τό δλον πράγρ,α φαίνεται άπίθανον, τά δέ ρ,εταξύ τών
δύο εβνών πάθη ήσαν τοιαύτα, ώςτε ήδύναντο νά έπινοήσωσι βραδύ-
τερον, 'η νά έζογκώσωσι τουλάχιστον, την άγρίαν καί έπιτετηδευρ.ένην
έκδίκησιν. Σηρειωτέον προςέτι οτι κατά τον Έφραίρκον, h Βασί7νειος
έκ τούτου έπωνορ,άσθη Βουλγαροκτόνος, ένώ τό τοιούτο έπώνυρον προϋ-
ποτίθησι θανάτωσιν ράλλον η τύφλωσιν. ’Αλλά καί γενορένην ρέχρι
τίνος άνύποθέσωρεν την πράζιν, δεν πρέπει ώς πολλάκις είπορ,εν, νά
κρίνωρεν αυτήν κατά τάς παρούσας ηρών δοξασίας, ρ.ηδέ νά κατα-
δικάσωρεν τον Βασίλειον ώς. άνήρερόν τι θηρίον. Ή τύφλωσις ήτο
ποινή αποτρόπαιος, άλλ’ άνεγνωρισρένη τότε, ώς ρή ώφειλε, ύπό τού
 Συνέχεια του Βουλγαρικού πολέμου. Κατορθώματα του 1014._ 235

ποινικού δικαίου, όπως 6 διά του πυρος ή διά μυρίων άλλων βασά­
νων θάνατος ήτο, ώς μή ώφειλε, ποινή άνε γνωρισμένη' εις τινας περίτ
στάσεις εν ταϊς νομοθεσίαις πολλών δυτικών της Ευρώπης επικρα­
τειών μέχρι της παρελθούσης εκατονταετηρίδας και έν μέρει μέχρις
έσχατων. Βεβαίως ή εφαρμογή τοιούτων ποινών προξενεί τόσο) μάλ­
λον άπαισίαν έντύπωσιν, όσω πλειότεροι είναι οί άνθρωποι εις οΰς
διά μιας εφαρμόζονται. *Α7Λά, και υποτιθεμένου πάντοτε οτι τοσου-
τοι έγένοντο οί τυφλωθέντες, ύπάρχόυσι περιστάσεις καθ' άς τά φιλαν-
θρωπότερα έθνη εξίστανται ούτως ειπεϊν τών φρενών και εκτραχηλί­
ζονται εις ανοσιουργήματα άξια λαών αγρίων. Ή ιστορία τών δύο
πρώτων εθνών τής οίκουμ.ένης, τού αρχαίου ‘Ελληνικού καί τού ,νεω-
τέρου ’Αγγλικού, βρίθει δυςτυχώς τοιούτων γεγονότων. ’Αρκεί νά έν-
θυμηθώμεν επί παραδείγματος τάς πανδήμ.όυς σφαγάς τάς διαπρα-
χθείσας κατά τών Μιτυληναίων, τών Μηλιών, καί τών καθολικών Ι ρ ­
λανδών. Κ α ί έπειτα-μ.ή λήσμονώμ.εν ότι ενταύθα προέκειτο ούχί περ'Γ
πράξεως δικαστικώς ή νομοθετικώς, μετά συζήτησιν μακράν καί άνε-
τον, άποφασισθείσης, όπως συνέβη πολνλνάκις έν τή αρχαία Έ λ λ ά δ ι
και έν τή *Αγγλί<?., αλλά περί πράξεως γενομένης έν τή ακμή πολέ­
μου μακρού, εναγώνιου. καταστρεπτικού, ύπο το κράτος πάθους^άκα-
ριαίου και ,άκατασχέτου, ύπο τού οποίου καταλαμβάνονται πολλάκις
οί στρατηγοί, καί αυτοί οί έν τοις καθ’ ημάς χρόνοις εις ανάλογους
περιστάσεις (έν Αφρική λόγου χάριν οί Γάλλοι στρατηγοί), καί ύπο
τού όποιου τόσο) μάλλον παρεφέρθη b Βασίλειος οσώ ο αγών ουτος b
διαρκέσας ήδη έκ διαλειμμάτων 4 0 περίπου έτη, .έξηκο7νθύθει ών το-
σούτον πεισματώδης, ώςτέ έμελλε νά διαρκέση έτι ού μικρόν πεισμα-
τωδέστερος παρά ποτέ.
Τωόντι b βασιλεύς έκπολιορκήσας το ΙΟ.ειδίον, προεξέπεμψε τον
Θεοφύλακτον Βοτανειάτην προς τά περί Στρούμ.πιτζαν όρη (την ση­
μερινήν Στρούμ.νιτζαν, προς άνατολάς τού Βαρδαρίου)ιϊνα καταστρέψη
τά προς τούτο το μ.έρος ομυρώμ.ατα τών πολεμ.ιων και διάνοιξη αυτό)
την έκειθεν προς την Θεσσαλονίκην αγουσαν οδον, Αλλ ot Βούλγαροι
άφησαντες τον Βοτανειάτην να ειςελθη ακώ λυτος, επειτα ενο;· ηθελησε
νά έπιστρέψη προς τον βασιλέα, έπεπεσον κατ αυτού εν τινι έπιμ.ήκει
στενφ, καί κατέστρεψαν τον στρατόν αυτού ές ολοκλήρου, πεσόντος
καί τούτου έν τή πανωλεθρία τα υτη. Τότε ό βασιλεύς αθυμ,ήσας, δεν
έκρινεν εύλογον νά προχωρήση, άλλ* επαλινδρόμησεν εις τά Ζαγόρια,
236 Βουλγαρικός πόλεμος*, 1015. Πολλά κατορθώματα, «ν ατύχημα.

δπου παρέλαβε διά συνθηκών το οχυρόν φρούριον Μελένικον, και κα-

ταλιπών έν αύτω φρουράν άρκούσαν μετέβη εις Μοσυνούπολιν. Ε κ ε ί
έμαθε τή 2 4 Οκτωβρίου τον θάνατον τού Σαμουήλ., και την αναγόρευα
σιν του υιού αυτού Γαβριήλ του και 'Ρωμ.ανού, δςτις υπερείχε μεν του
πατρός κατά την ρολμ.ην του σώματος, κατά δε την φρόνησιν καί τον
νουν ητο πολνύ αυτού υποδεέστερος. Το γεγονός τούτο ένεψύχωσε τον
Βασίλειον, δςτις, κατελθών επί μικρόν εις Θεσσαλονίκην, άπεφάσισεν
έν μέσω του .χειμώνος νά επιχείρηση νέαν εκστρατείαν, ένέβαλεν εις
Πελαγονίαν, έπυρπόλησε τά έν Βουτελίιρ (τά σημερινά Βιτώ λια)
βασίλεια του Γαβριήλ, έκυρίευσε τά φρούρια ΓΙριλάπου και Στυπείου,
καί έπειτα διά τού ποταμ.ού Τσερνά, ήτοι τού αρχαίου Έριγώνος,
καί των Βοδενών έπέστρεψεν αύθις'εις Θεσσαλονίκην τή 9 Ιανουά­
ριου 1 0 1 5 .

*Αλλ’ άμα έπιστάντος τού έαρος άπεδύθη εις νέους αγώνας. Έ ν τώ

πολεμώ τούτψ τά πάθη καί τά συμ.φέροντα διεσταυρούντο επί τοσού-
τον, ώςτε το χθες ύποτασσόμενον φρούριον, σήμερον άφίστατο, καί ό
σήμερον όμ.νύων πίστιν αυριον προέδιδεν. Ό βασιλεύς έ'μ.αθεν ήδη δτι
ή ,φρουρά ήν είχεν έγκαταστήσει εις Βοδενά, δτε προ 14 ετών έκυρίευσε
τήν όχυράν'ταύτην πόλιν, ύψωσεν αίφνης την σημαίαν τής στάσεως.
"Οθεν έπελνθών ανευ αναβολής ήνάγκασεν αυτήν νά παραδοθή διά συν­
θηκών καί ταύτην ρ.έν ρ.ετωκισεν, δπως καί την προηγουμένην, εις
Βολερόν, ήσφάλισε δε την κατοχήν τών ενταύθα θρακικών στενών
άνεγείρας έν τφ μ,έσψ τής δυςχωρίας δύο έ’τερα φρούρια, ών τδμέν ώνό-
μ.ασε Καρδίαν, τδ δε άγιον ’ΒΪλιαν, Τότε έπέστρεψεν επί μικρόν εις Θεσ­
σαλονίκην, δπου ελαβε γράμματα τού νέου ήγεμόνος τών Βουλγάρων
Γαβριήλ, ύποσχομένου ύποταγήν καί δούλωσιν. *Αλλ* δ βασιλεύς δυς-
πιστήσας εύλόγως προς τάς ύποσχέσεις ταύτας έ^απέστειλε τον Ν ικη­
φόρο ν Ξιφίαν, καί τον Κωνσταντίνον Διογένην (τον δ;ορισθέντα στρα­
τηγόν Θεσσαλονίκης μ,ετά τον θάνατον τού Βοτανειάτου) εις την χώ ­
ραν τών Μογλένων, μετ’ ου πολνύ δε φθάσας καί αυτός εκεί έπολιόρ-,
κησε τό φρούριον τούτο, καί δι* άγώνο>ν άτρύτιυν ύπορύξας και κατα-
στρέψας τό τείχος ήνάγκασε τούς ένδον νά παραδοθώσιν εις τήν διά -
κρισίν του. Ε κ ε ί ήχμ,αλνωτεύθησαν άνδρες Βούλγαροι έπιφανείς πολλοί,
δ Δομ,ετιανός Κασκάνος, σύμβουλος τού Γαβριήλ, 6 φρούραρχος Μογ­
λένων Ή λ ίτζη ς, καί έτερο*, δυνάσται καί λαός πολεμιστής ούκ όλί-
 Βουλγαρικός πόλεμος, 1045. Πολλά κατορθώματα, ίν ά τύχημα . 237

γος* καί ή"μέν φρουρά έξωρίσθη εις την άνω Μηλιάν της Α σ ία ς ( Ά -
σπρακανίαν τότε καλούμενην, Βασπουρακάν) των ύ'έ κατοίκων έπέ-
τρεψεν 6 βασιλεύς την #ιαρπαγήν εις τον στρατόν αυτού, καί ε πυρπό­
λησε το φρούριον. Έκυρίευσε Si καί ετερον φρούριον γειτονικόν των
Μογλένων καλούμενον Έ νιύτια, καί ενω περί ταύτα ησχολειτο κατά
μ,ήνα αύγουστον, λαμβάνει πάλιν εκ Βουλγαρίας ειδησιν σπου^αίαν.
Ό Γαβριήλ ούτε έτος ολόκληρον άρξας έύ'ολοφονήθη ύπο τού έξα-
ύ'έλφου αύτού Ίωάννου του καί Βλαύ'ισλαύου, τού οποίου άλλοτε είχε
σώσει την ζωήν, μέλλοντος νά θανατωθή ύπο τού Σαμουήλ. Ό Si
νέος κυρίαρχης έ'περ.ψε προς τον βασιλέα πρέσβεις καί έπιστολάς εαυ­
τού τε καί των αρχόντων Βουλγαρίας, Si ών άνωμολόγουν πάντες ότι
θέλουσι #ιατελεΐ τού λοιπού υπήκοοι πιστοί καί ύ'ούλοι. Κ α ί τφόντι
προςήλθε μετ’ ολίγον εις τον βασιλέα ό Κασκάνος, ό άύ'ελφός τού εν
Μογλένοις αίχμαλωτευθέντος Δομετιανού, τον όποιον πολυει^ώς έπε-
ριποιήΟη καί έτίμησεν ό βασιλεύς. ’ Αλλά μικρόν έπειτα μανθάνει ότι
ο Ιωάννης έίολιεύετο αυτόν καί ότι ήτοιρ,άζετο νά έξακολουθήσν) την
στάσιν. "Οθεν άγανακτήσας Six την νέαν ταύτην προδοσίαν έλεηλά·
τησε την περίχωρον Όστροβού καί Σωσκού καί την πεύ'ιάύ'α Πελαγο-
νίας, άποτυφλών έν τή οργή αύτού, ^ώς 'λέγεται, πάντας τούς αΙχρ.α-
λωτευορ,ένους Βουλγάρους. Έκεΐθεν προήλάσε μέχρις Ά χ ρ ίίο ς , έν^ή
ύπήρχον τά βασίλεια των BcυλγάpoJV, καί παραλαβών την πόλιν καί
ύ'ιατάξας τά δέοντα, άπεφάσισε, καίτοι προςεγγίζοντος τού χειμώνος,
νά βα δίογ προς το Δυρράχιον, ίιό τ ι έμαθεν ότι ή πόλις αυτή απειλεί­
ται ύπο τού Ίωάννου, όςτις άπελπισθείς'περί των ανατολικών επαρ­
χιών, ήθέλησε νά ρ.εταφέρτ, την αγώνα εις τάς ύ'υτικάς. Έ ν φ όρ.ως ό
Βασίλειος ήτο έτοιμος νά επιχείρησή την προς τά πρόσω ταύτην πο­
ρείαν, λαρ.βάνει αίφνης την αγγελίαν ότι ύ'ύο στρατηγοί του, ό Γεώρ­
γιος Γονιτσιάτης καί ό Όρέστης, τούς οποίους είχεν αφήσει όπισθεν
αύτού'ίνα συνέχωσι την Ιίελαγονίαν, έμπεσόντες εις ένέύ'ραν τινά ένος
των έπισηρ,οτέρων καί ^οκιμωτέρων στρατηγών της Βουλγαρίας, τού
‘Ιβ ά τζη , εντελώς μετά τού στρατού αυτών έξωλοθρεύθησαν. Εντεύθεν
ύπο λύπης καταληφθείς έπέστρεψεν εις Ιίελαγονίαν, καί καταδίω ξα ς
τον Ίβά τζην κατήλθε μέχρι ΘεσσαλονίκηςΓ Ά π ο εκεί S i πά7αν άνέβη
εις Μοσυνούπολιν καί έξέπερ.ψεν άφ’ ένος μ.έν κατά Στρουρ,πίτζης τον
Δ α β ί# Ά ριανίτην, άφ* ετέρου κατά τών έν Τρίαύ'ίτζγ) φρουρίων τον Ν ι-
κηφόρον Ειφίαν, εξ ών ό μέν Ά ρια νίτης έκυρ,ίευσε το φρούριον Θερμί-
238 Βουλγαρικός πόλεμος, 1016 καί 1017. Νέα κατορθώματα.

/< ■- . _/
τσα, δ δέ Ξιφίας το φρούριον Βοίων, καί τότε τελευταιονδ βασιλεύς
έπανήλθεν'εις Κωνσταντινούπολή, τον Ιανουάριον του 1 0 1 6 *

Κ α τά το έτος τούτο δ βασιλεύς άπησχολήθη κατ' άρχάς υπό έτε­

ρ ο ί σπουδαίων ύποθεσειυν. "Ινα εζασφαλίση την Ταυρικην χερσόνησον
έξέπεμψε κατά των αυτόθι Χαζάρων υπό Μογγόν τον ι ιόν 'Ανδρονί­
κου τού Λυδού, ναυτικήν και πεζικην δύναμιν, δι* ης τγ συνδρομή τού
ηγεμόνος των 'Ρώσων Βλαδίμηρου, καθυπέταζε την χυ>ραν. Συγχρό­
νως επειδή δ της άνω Μηδίας αρχών Σεναχηρείμ μη δυνάμενος νά
άνΟέζη είς τάς γείτονας τουρκικά; φυλάς, παρέδωκε την χώραν, αυ­
τού εις τον βασιλέα, ούτος τούτον μέν προεχειρίσατο πατρίκιον καί
στρατηγόν Καππαδοκίας, άνταποδούς ώς Ιδιοκτησίαν τάς πόλεις Σε­
βάστειαν, Λάρισαν, Ά β α ρα ν , καί άλλας πολλάς κτήσεις, στρατηγόν
δε Μ ηδίας διώρισε τον Βασίλειον Άργυρόν, καί τούτου άποτυχόντος,
άπέστειλεν άντ’ αυτού τον Νικηφόρον Κομνηνόν, όςτις τό μεν διά.
πειΟούς τό δέ διά βίας κατέστησεν υπήκοον την χώραν τφ βασιλεΐ.
Μόλις δέ^κατά τούς τελευταίους τού έτους τούτου μήνας έστράτευσεν
δ βασιλεύς εις Τριαδίτσαν καί επεχειρησε την πολιορκίαν τού ισχυρού
Περνίκου. Α λ λ ά καίτοι επιμείνας ενταύθα επί 8 8 ημέρας δένηδυνηθη
νά επιτυχή τού σκοπού καί ύπεχώρησεν άπρακτος εις Μοσυνούπολιν.
Έ κ ε ΐ δέ άναπαύσας τάν στρατόν μέχρι τού εαρος τού ε'πομένου έτους
1 0 1 7 , ένέβαλεν αύθις εις Βουλγαρίαν, καί τον μέν Δαβίδ Άριανιτην,
καί τον Κωνσταντίνον Διογένήν έζέπεμψεν εις την λεηλασίαν των πε­
διάδω ν της Πελαγονίας, αυτός δέ έξεπολιόρκησε καί ένέπρησε τό.φρού-
ριον Λογγο.ν, διαμοιράσας εις τρία τούς αίχμ,αλώτους, ώνμίαν μερίδα
παρέσχεν εις τούς συμμάχους αυτού 'Ρώσους, μίαν εις τον ιθαγενή
στρατόν, καί μίαν έπεφύλαξεν έαυτω. Μεθ* ο έλθών μέχρι Καστοριάς
ηθέλησε νά πολιορκηση τό δυςπόρθητον τούτο φρούριον. Ά λλ* ένφ έ-
πείθετο πόσον δύςκολον ητο τό έργον, μανθάνει συγχρόνως }. ΓΑγράμ­
ματος τού έν Δορυστόλω στρατηγού ότι δ Ιωάννης καί δ’ Κρακράς
μετά δυνάμεως πολλής, μέλλοντες νά προςλάβωσι καί Πετσενέγους,
ετοιμάζονται νά έπιτεθώσιν έξόπισθεν κα τ’ αυτού. *0 βασιλεύς, όςτις,
προ καιρού ποθών ν’ άγωνισθγί έκ τού συστάδην κατά των πολεμίων,
εβλεπεν αυτούς άποφεύγοντας πάσαν κρίσιμον συμπλοκήν', καί τούτου
ενεκεν άνηλίσκετο εις λεηλασίας καί πολιορκίας, Ιπέστρεψε τοσούτφ
προθυμότερον εις άπάντησιν των πολεμίων, όσφ έ'βλεπε δυςκατάλυτον

ν.
'•-ν'.'·
ύ

Οί Βούλγαροι δαμάζονται, 1018. Θριαμβική πορεία Βασιλείου. 239

\ Τ
την Καστοριάν. Πορευόμενρς Si κα τ’ αυτών έκυρίευσε και ένέπρησε τδ
φρούριον Βοσιγράδ', ώγύρωσε τήνΒέρροιαν καί έ$ήωσε τα πέριΕ Ό στρο-
βού καί Μολισκού. Πάλιν όμως έψεύσθη τής ε’λπίδος τού νά πολεμήσγ)
εκ παρατάΕεως, ίιό τ ι άρνηΟέντων τών ΓΙετσενέγων την συμ.μ.αχίαν αυ­
τών, δ Ιωάννης καί b Κρακράς δ'έν έτόλμ.ησαν νά έπιχειρήσωσι το
εργον μόνοι. Τότε έτράπη ο βασιλεύς αύΟιςέπί πολιορκίας, νομίσας ότι
αρκεί νά έκπέμψη κατά τού Ίωάννου τον Κωνσταντίνον Διογένην
μετά δ'υνάμεω; ικανής. Αυτός ό'έ έΕεπολιόρκησε και κατέφλεζε την
Σεταιναν, εν τ, ήσαν τά βασ&εια τού Σαμουήλ., καί σίτος άπέκειτο πο­
λύς, τού όποιου επετράπη ή δ'ιαρπαγή εις τον στρατόν. ’Α λλά μόλις
^ιαπράξας τούτο πληροφορείται οτι b Ιωάννης, μαΟών την κ α τ’ αυτού
πορείαν τού Κωνσταντίνου τού Διογένους, εστησεν ενείραν καθ\δίόν.
Ό βασιλεύς εφοβήθή εύλόγως μ.ήπως ό στρατηγός του ούτος έμπεσν)
εις την παγίδα όπως τοσούτοι άλνλοι προηγουμένως στρατηγοί, ό Γ ο -
νιτσιάτης καί ό Ό ρέστης, ό Βοτανειάτης καί ό Ταρωνίτης* όΟεν ούίέν ,
ούδ'ενί ^ιακοινώσας, αλλά προελάσας έφιππος προ τού στρατού,
καί είπών μόνον αοςτις' πολεμιστής άκολουΟείτω μ.οι,» άπήλθε
κατεσπευσμένως εις τον χώρον τής ενεδ'ρας. Ή έντύπιυσις „ήν έπροξέ-
νησεν ή άπροςό'όκητος έμφάνισίς του μαρτυρεί τον τρόμον τον όποιον
είχεν εμπνεύσει εις τούς Βουλ.γάρσυς. ‘Ό τα ν οί σκοποί τού Ίωάννου
ειδον τον βασιλέα έπερχόμενον, έ'^ραμον αμέσως εις τό στρατόπε&ον
κραυγάζοντες σΒεζήτε, Τ ζα ίζα ρ ·» ό\λαόνή «φύγετε, δ αύτοκοάτωρ.))
Οί Βούλγαροι είχον ή ίη φέρει εις αμηχανίαν τον Διογένην, άλλ’ άμα
άκούσαντες την φοβέραν εκείνην κραυγήν, έ'φυγον αμέσως προτροπά-
ό'ην σύν τω Ίωάνννί, οί SI περί τον Διογένην άναθαρρήσαντες έίίωκον
αυτούς κατόπιν, κτείναντες μ,έν πολνλούς, συλλαβόντες ί έ 2 0 0 πανο-
πλίτάς, καί τούς ίππους καί τήν αποσκευήν τού Ίωάννου καί τον τού­
του ανεψιόν. Τα ύτα κατορθώσας ό βασιλεύς επέστρεψε προς -τά Β ο -
όενά κρεί ό'ιατάζας αυτόθι τά ό'έοντα έπανήλ.Οεν εις τήν πρωτεύουσαν
τή 9 Ιανουάριου 4 0 1 8 . /.

Κ α τά τό έτος τούτο έπήλΟε τελευταίος ή οριστική κρίσις τού με­

γάλου τούτου άγώνος. Ό βασΟ.εύς τών Βουλγάρων ’Ιωάννης, όςτις
καί πρότερον είτε αυτός είτε Six τών στρατηγών του είχε προςβάλει
τό Δυρράχιον, άπεφάσισεν ή £η Νά πολιορκήσω αυτό πάσγ) ίυνάμει.
’Αλλά κρατεράς γενομένης συμπλοκής περί τά τείχη τής πόλεως^ταύ- ,

✓
240 ΟΙ Βούλγαροι δαμάζονται, 1018. Θριαμβική πορεία Βασιλείου.

της έπεσεν ο Ιωάννης· h δέ θάνατος αυτού, μετά τον θάνατον το ύ Γ α -

βριήλ, και μετά τον θάνατον του Σαρ.ουήλ, και μετά τοσαύτας συμ­
φοράς και ήττας των τεσσάρων μάλιστα τελευταίων ενιαυτών, κατέ-
πεισε τούς Βουλγάρου; ότι ανάγκη νά ύποκύψωσιν εις το πεπρωμένον.
Ό βασιλεύς, άμα πληροφορηΟείς τά συμβαίνοντα, έσπευσε νά στρά­
τευση δι* ύστάτην φοράν έκ Κο)νσταντινουπόλε<υς εν έαρι του 101.8
ινα δρέψη τά άθλα τής καρτερίας αύτού καί τής δεξιότητος.’ Μόλις
δε άφίκετο εις Άδριανούπολ,ιν, καί προςήλθον εκ μέρους τού περίφη­
μου Κρακρά 6 αδελφός καί δ υιός του αναγγέλλοντας την υποταγήν
αυτού καί την παράδοσιν τού δίς έπί ματαίω πολιορκηθέντος ^Περνί'
κου καί ετέρων 3 5 φρουρίων. Ό βασιλεύς, τιμ,ήσας αυτούς άξίως, καί
άναβιβάσας τονΚρακράν εις τον των πατρικίων Θρόνον, ήλθεν εις Μο-
συνούπολνίν. Ενταύθα ένεφανίσθησαν πάλιν πρέσβεις έκ Πελαγονίας
καί Μωροβίσδου, καί Αιπενίου, παραδίδοντες τάς πόλεις τών χωρών
τούτων. Έκεΐθεν έβάδισε προς τάς Σέρρας, δπου παρέστη αυτός ο
Κρακράς μετά τών περί αυτόν 3 5 φρουράρχων, καί έτυχε καλής δε-
ξιώσεως. Έ κ ει ώςαύτως προςέφυγε καί ο ήγεμών Στρουμπιτζης Δρα-
γόμουζ προςφέρων τό τε φρούριον τούτο καί τά περί αυτό, συνεπαγό­
μενος S i τον πατρίκιον Ίωάννην Χ αλδίας, δςτις αίχμαλωτευΟείς ποτέ
υπό του Σαμουήλ είχε μείνει έν τή φυλακή 2 2 όλα έτη. Ό βασιλεύς
τιμήσας τον Δραγόμουζ διά τού αξιώματος του πατρικίου, έβάδισε
.προς την Στρούμπιτζαν, καί ενώ προςήγγιζεν εις αυτήν, είδε προςερ-
χόμενον μετά γραμμάτων Μαρίας τής χήρας τού Ίωάννου, τον αρχιε­
πίσκοπον Βουλγαρίας, υποσχόμενης νά παραχώρηση τήν Βουλγαρίαν,
εάν συναίνεση εις τά παρ' αυτής αίτούμενα. Τ ί ήσαν τά αίτούμενα
ταύτα, δεν γνωρίζομεν, αλλά μετ’ ολίγον έπείσθη ή Μαρία οτι πάσα
περί συνθηκών συζήτησις ήτο άκαιρος, διότι, παρεκτός τοσούτων άλ­
λων στρατηγών άνευ όρου παραδοθέντων, συγχρόνως ρ.έ τά γράμματα
αυτής ήλθεν εις άπάντησϊν τού βασιλέως καί 6 Βόγδανος, ο τούν εν­
δοτέρων φρουρίων τοπάρχης, όςτις προ καιρού συνεννοημένος ών μετ
αυτού, προεχειρίσθη ήδη πατρίκιος. Έ κ Στρουμπιτζης h βασιλεύς
προέβη μέχρι Σκοπιών, καί καταλιπών έν τή πόλει ταύτη στρατηγόν
αύτοκράτορα τον Δαβίδ Ά ριανίτην, έστράφη προς τά όπίσω διά τών
φρουρίων Στυπείου (Ίσ τίβ ) καί Προσάκου, μετά λιτών καί ύμνων εύ-
φημούμενος καί τιμώμενος. Τότε δέ τραπείς προς τά δεξιά έπορεύθη
εις 'Α χρίδα , παρά τή δποί<£ εΜ
πηξε τό στρατόπεδον, καί τής δποίας
 Τ ελευταίαι π εριπ ετεια ι του Πουλγαρικου πολέμου. 241 *

όλος δ λαός εςήλθεν εις προϋπάντησιν αύτού ρ.ετά παίάνων καί κρό­
των x a i ευφημιών. Ή Ά χρίς (ή παλαιά Λυχνίς) κείμενη επί λόφου
ύψηλού καί οχυρού παρα την αρκτικήν όχθην τής λίμνης, ήτις εξ αυ­
τής ρ.έν ανέκαθεν ονομάζεται, άπλούται δέ είς τά μεθόρια τής Μακε­
δονίας καί ’Αλβανίας, ήτο μητρόπολις τής πάσης Βουλγαρίας, καί έν
αυτή ήσαν ιδρυμένα μέν τά βασίλεια των βασιλέων αυτής, αποτετα-
μιευμένοι δε οί θησαυροί. Είςελάσας λοιπόν εις αυτήν δ Βασίλειος θριαμ-
βικώς, εύρε χρυσόν πολύν, καί στέμματα εκ μαργάρων, καί χρυσοϋ-
φεις έσθήτας, καί νορκσματος κεντηνάρια εκατόν, ήτοι 1 0 , 8 0 0 , 0 0 0
δραχρ.άς, τάς δποίας δλας εμοίρασεν είς τον στρατόν αυτοί». Έ π ισ τ ή -
σας δέ άργοντα τής πόλεως τον Ευστάθιον Δαφνομήλην, καί άφήσας εν
αυτή άζιόλογον φρουράν, έξήλθεν είς την παρεμβολήν καί έκει υπε-
δέχθη την άχθεισαν είς αυτόν χήραν του Ίωάννου μετά τριών αυτής
υιών καί εζ θυγατέρων, καί πολλών έκ των περιλιπορ.ενων γόνων του
Σαμουήλ. Τρεις μόνον έτεροι υιοί του Ίωάννου είχον καταφύγει είς
τό έντή μέση Α λβανία όρος Τμώρον (Τομόρ προς τό νοτιοανατολικόν
του Βερατίου)* άλλα περιζωσθέντες αυτόθι στενώς ήναγκάσθησαν καί
ούτοι νά παραδοθώσι ρ.ετά τινα χρόνον. Έ ν τω ρ,εταξύ εδέχθη δ βα­
σιλεύς τήν Μαρίαν, καί τούς ρ.ετ* αυτής προςαχθέντας, ήπίως καί φι-
λοφρόνως, διατάξας νά φυλαχθώσι μέχρι νεωτέρων διαταγώ ν. Τ ότε
προςήλθον τφ βασιλει καί έτεροι μεγιστάνες τών Βουλγάρων, δ Ν ε-
στωρίτσης, δ Ζαριτσης, καί δ νέος Δοβρορ.ήρ μ,ετά τών οικείων έκα­
στος ταγμάτων, τούς δποίους άπαντα ςύπεδέχθη εύρ,ενώς καί βασιλι-
κώς έτίρ.ησεν. Ούτω δέ διατρίψας ικανόν χρόνον περί ’Α χρίδα , μετέβη
έκεΐθεν είς Πρέσπαν, τό φίλτατον ενδιαίτημα του Σαρ.ουήλ, καί φ -
κοδόμησεν αυτόθι δύο φρούρια, ών τό μέν επί τού όρους, έπονομ,άσας
αυτό Β α σ ιλ ίδα , τό δέέν τή παρακειμένη λίρ.νη. Έ κ Πρέσπης δέ ρ.ε-
τέβη είς τήν λεγομενην Διάβολιν (τό σημερινόν Δεβόλ πρός άνατολάς
τής Κοριτσάς), οπού ίδρυθέντος βήρ.ατος υψηλού, εδέχθη τούς τρεις
τελευταίους ύποταχθέντας υιούς τού Ίωάννου, τούς δποίους παραμυ-
θήσας διά λόγων επιεικών καί φιλανθριύπων, έτίμησε προςηκόντως^
προχειρίσας τον ρ.έν πρεσβύτερον ρ.άγιστρον, τούς δέ δύο άλλους πα­
τρικίους. t

Έ κ ε ΐ ήχθη ενώπιον τού βασιλέως καί δ ήρως τών πεδίων τής Π ε-

λαγονίας Ίβά τζης. Ά λ λ * δπόσον ήτο διάφορος'ή άλλοτε. Ό Ίβ ά τζη ς
( ελα. ιγτορ . κ . παπαρρηγοπουλου τομ . δ'.) 16
 242 Τβλευτοςιαι π εριπ έτβια ι του Βουλγαρικού “πολέμου.

ούτε^μετά τον θάνατον του Ίωάννου, ούτε μ.ετά την υποταγήν της Μ α­
ρίας καί των παίδων αυτής καί των άλλων δυναστών της Βουλγα­
ρίας, έπείσθη νά κύψη τον αυχένα, αλλά καταφυγών είς το δύςβα-
τον ορος Βροχωτόν, έν ώ ήσαν τά περικαλλή βασίλεια της Προνίστας
καί παράδεισοι καί άλλαι απολαύσεις ποικίλαι, καί συγκροτήσας περί
εαυτόν δύναμιν ού μικράν, άπεφάσισε νά εξακολούθησή τον αγώνα.
Τούτου έ'νεκεν δ βασιλεύς έγκαταλιπών την προς τά πρόσω πορείαν,
άπέκλινε προς μεσημβρίαν καίήλθεν είςΔιάβολιν, Ι’να η διά νουθεσιών,
η διά πολέμου απαλλαγή καί τού τελευταίου τούτου αντιπάλου. Ό δέ
Ίβ ά τζη ς, παρατείνων επί διαφόροις προφάσεσι τάς διαπραγματεύσεις,
ηνάγκασε τον βασιλέα, δελεαζόμ,ενον έκ τών ύποσχέσεών του, νά χρο-
νοτρζβήση αυτόθι επί 5 5 ημέρας. Τα ύτα μαθών ο Ευστάθιος Δαφνο­
μήλης, τον οποίον είδομ.εν διορισθέντα φρούραρχον *Αχρίδος, καί Οέ-
λων νά ανακούφιση τον βασιλέα της φροντίδος ταύτης, έπεχείρησε
πράξιν τολμ.ηράν, μαρτυρούσαν δπόσον άφωσιωμένοι καί ριψοκίνδυνοι
ήσαν τινές τών στρατηγών τού Βασιλείου. Είχεν έπέλθει τότε ή 15
αύγούστου, καί 6 Ίβά τζης άγων την δημοτελή εορτήν της κοιμήσεως
τής Θεοτόκου, είχε καλέσει είς εύωχίαν πολλούς τών επισημότερων
γειτόνων. Εννοείται οτι δ Εύστάθιος δεν έκλήθη, ήλθεν όμως αύτό-
κλητος μετά δύο μόνον πιστών θεραπόντων, δ δε Ίβά τζης, καίτοι
άπορήσας πώς άνθρωπος πολέμιος παρέδιδεν οΰτω έαυτον είς χείρας
τών εχθρών του, τον έδέχθη ούχ ήττον περιχαρώς καί τον ήσπάσθη.
Μετά δέ την θείαν ακολουθίαν αφού πάντες οί συνειλεγμένοι διεσκε-
δάσθησαν είς ίδ ια καταλύματα, δ Εύστάθιος προςελθών προς τον Ί -
βάτζην τον είπεν ότι επιθυμεί νά τον ίδ η κ α τ’ ιδίαν δ ιά ν ά τον δμι-
ληση περί πράγματος άναγκαιοτάτου καί λυσιτελεστάτου είς αυτόν.
Ό Ίβ ά τζη ς, νομίζων τότε ότι δ Δαφνομήλης ήλθε διά νά συμπράξη
είς την αποστασίαν, διέταξε τούς θεράποντας νά άπομακρυνθώσι καί
λαβών αυτόν έκ τής χειρός είςήγαγεν εις συνηρεφές τι καί όλως διό­
λου ερημικόν τού παραδείσου μέρος. *Αλλ* άμα εφθασεν εκεί, δ Εύστά­
θιος, οςτις ήτο ρωμαλεώτατος άνθρωπος, δίψας τον Ίβάτζην κατά
γής, καί προςερείσας τό γόνυ είς τό στήθος του, άπετύφλωσεν αύτόν,
τή συνδρομή τών δύο υπηρετών του, τούς δποιους ειχεν δδηγήσει νά
εύρίσκωνται πάντοτε παρ* αύτφ, εί καί αφανείς όσον ενδέχεται. Τ υ -
φλωθέντα δέ τον Ίβάτζην έξέβαλον τού παραδείσου είς την αύλήν,
καί αύτοί άνέδραμον είς ύπερωόν τι οίκημα, καί έλκύσαντες τά ξίφη
 Τελβυ ratal π εριπ ετεια ι του Βουλγαρικοί πολέμου. 243

ήτοιμάσθησαν ν' άντιτταθώσι. Τωόντι μετ' ολίγον περιεκυκλώθησαν

ύπό άπειρου ανθρώπων πλήθους, βοώντων έκδίκησιν και όπλισθέντων
ύπό παντός του προςτυχόντος, συν τοιςά λ λ οιςδέ ύπό δαυλών καιομέ-
νων καί εύπρήστου ύλης. Ή επικείμενη καταστροφή ήτο προφανής·
άλλ* δ Δαφνομήλης, προκύψας εκ τίνος θυρίδος, καί διά τής χειρος
κατασιγάσας τον όχλον, είπεν ότι έπεχείρησε το έργον ούχί εκ προςω-
πικής άπεχθείας προ: τον δυνάστην αυτών, άλλ* έκ προςτάγμ«ατος τού
βασιλέως* ότι είμπορούν ή δη νά τον φονεύσωσιν, άλλ' οτι αυτός τε
καί οί περί αυτόν αφού άγωνισθώσιν έκθύμως, θέλνΟυσεν ευχαρίστως
άποθάνει, πεποιθότες ότι υπάρχει δ μέλλων νά έκδικήσ'/ι τό αίμα
αυτών, προς δν άς σκεφθώσιν άν δύνανταε ν' άντισταθώσιν επί πολύ.
Ή απειλή αύτη κατέπληξε το πλήθος, τό όποιον ήρχισε νά διαλύε­
ται κατά μικρόν. Οί γηραιότεροι μ,άλιστα καί φρονιμώτεροι εύφημή-
σαντες τον βασιλέα ύπετάγησαν, ό δέ Εύστάθιος ήδυνήθη εν πάσν) ά -
νέσει νά προςαγάγγ τον Ίβά τζην τεταπεινωμένον, προς τον βασιλέα,
οςτις, βραβεύων την ανδραγαθίαν του άνδρός, διώρισεν εύθύς αυτόν
στρατηγόν Δυρραχίου, καί έδωρήσατο αύτψ πάσαν την κινητήν πε­
ριουσίαν τού Ίβάτζου, τούτον δέ παρέδωκεν εις φυλακήν.
Ό Βασίλειος διέτριβεν ετι περί Διάβολιν, ότε, αύτόμ.ολος, κα τελ-
θών διά νυκτός εις τό στρατόπεδον, έκρουσε την θύραν τής παρεμβολής.
Έρωτηθεις υπό των σκοπών τις ε ί ; άπεκρίθη ότι είναι ό Νικολιτσάς,
καί οτι έρχεται νάπαραδώση τό σώμα τω βασιλει. Εΐδομεν τον Ν ι-
κολιτσάν τούτον προ 18 ετών ύπερασπίσαντα γενναίως τά Σερβία, ά-
ναγκασθέντα επί τέλους νά παραδοθή καί τιμηθέντα ούδέν ήττον διά
τού αξιώματος τού πατρικίου. Εΐδομεν έπειτα αύτόν δραπετεύσαντα,
καί πάλιν συλληφθέντα καί σταλέντα τότε δέσμιον εις Κωνσταντινού­
π ολή. Βραδύτερον απολυθείς των δεσμών έδραπέτευσε τό δεύτερον
καί επανέλαβε τον αγώνα* καί ούδέ’μετά τήν ύποταγήν τής Μαρίας καί
τοσούτων άλλων δυναστών ήθέλησε νά ύποκύψν) εις τό πεπρωμένον,άλλά
διετέλεσε κρυπτόμενος εις τινα όρη μέχρις οδ βλέπων ότι έκ τών συν­
τρόφων του οι μέν παρεδίδοντο εις τήν“ κα τ' αύτών πεμφθεισαν δύνα-
μιν, οί δέ ήλίσκοντο, άπεφάσισεν ή δη εν τή άπελπισία του νά προςπέση
εις τό ελεος τού βασιλέως. Ά λ λ ' αυτός άηδιάσας δ ιά τά.ς τοσαύτας
έκείνας προδοσίας, ουδέ νά ίδ ή ήθέλησε τον άνθρωπον καί διέταξε να
άποσταλή εις Θεσσαλονίκην καί νά μείνγι έκεΐ φρουρούμενος. Διαθέ-
σας δέ τά τού Δυρραχίου καί τής Κολωνείας tfat τής Δρυϊνουπόλεως,
16*
2 4 'ι ΟΙ δύο θρίαμβέ τού Βασιλείου. Έν ΆΟήναις. Εν Κ/πόλιι.

καί έπιστήσας είς τά θέματα εκείνα στρατηγούς και φύλακας» έκ 5ε

των αυτόθι εύρεθέντων αιχμαλώτων τούς μεν θέλοντας νά μείνωσιν
οπού εύρίσκοντο, άφησας, συμπαραλαβών Si τούς άλλους, απηλθεν εις
Καστοριάν. 'Ε κεί προςήχθησαν αύτφ θυγατέρες 5ύο του Σαμουήλ,
ακτίνες 15ούσαι παρισταμένην τω βασιλεί Μαρίαν την-χήραν τού
Ίωάννου τού 5ολο_φόνου τού αδελφού αύτών, υ!>ρμησαν νά την σχίσωσι.
Κ α ί τούτων ριεν την άγανάκτησιν κατεκοίμισεν ό βασιλεύς ύποσχό-
μένος OTt θέλει τιμήσει καί καταπλουτίσει αύτάς, την ό'έ Μαρίαν τι-
μήσας τω άξιώματι της ζωστης έξέπεμψε μετά των υιών εις Κων­
σταντινούπολή. Μεθ’ ο παραγγείλας τον Ξιφίαν νά κατεδάφιση πάντα
τά έν Σερβίοις (μεταζύ Άλιάκμωνος καί Όλύμπου) καί έν Σωσκω
φρούρια, έπορεύθη εις το φρούριον των Σταγών έν Θεσσαλία, όπου ηλ-
θεν είς προςκύνησιν αυτού μετά δουλικού τού σχήματος δ αρχών των
Βουλγάρων, δηλαδη τού έν τη μέση ’Αλβανία Βερατίου, Έ λεμάγ,
έπαγόμενος καί τούς συνάρχοντας. Καθ’ ά όρθώς παρατηρεί ό Χόπφ,
έκ των τελευταίων περιπετειών τού πολέμιου τούτου συνάγεται cm η
βουλγαρική κυριαρχία εέχεν έζαπλωθη ού μόνον εις την άνω ’Αλβανίαν,
αλλά καί είς την μέσην καί είς την κάτω. Τρεις υιοί τού Ίωάννου η-
γωνίσθησαν έπ* εσχάτων είς την περί το άρχαϊον ορος Τομαρον χώραν,
την Τομόρνιτσαν, η Τόμεριτ, καί ιδού ηδη οί άρχοντες τού Βερατίου
έξαιτούμ.ενοι συγγνώμην .παρά τού βασιλέως διότι ειχον ύποκύψει είς
τό τών„ Βουλγάρων, κράτος. Α λ λ ά καί μέχρι της σήμερον ούκ ολίγα
σλαυϊκά χωρίων καί κωμών είς τά μέρη ταύτα ονόματα μαρτυρούσιν
ού μόνον την βουλγαρικήν έκείνην κυριαρχίαν, άλλα καί τούτο, οτι
μετά την κατάλυσιν αυτής παρέμειναν αυτόθι ικανοί Σλαυο-Βούλγαροι,
έξ ών, καίτοι επί τέλους συνεχωνεύθησαν μετά τών εγχωρίων, περιε-
σώθησαν όμως πολλά τοπικά ονόματα, όπως συνέβη καί αλλαχού της
Ε λ λ ά δ ο ς . Ά λ λ * άφ’ ετέρου πολλοί ’Αλβανοί ύπηρέτουν, ώς φαίνεται,
έν τφ αύτοκρατορικφ στρατφ· διότι ’Αλβανός πιθανώτατα ητο δ στρα­
τηγός Δ αβίδ ό Ά ρια νίτης, δ τοσάκις έν τφ πολέμφ τούτφ μνημο­
νευθείς, καί τού όποιου τούς απογόνους θέλομεν ιδει έν τη πεντεκαί-
δεκάτη έκατονταετηρίδι άγωνιζομένους μετά τού Καστριώτου κατά
τών μωαμεθανών.

Έ κ τού φρουρίου τών Σταγών δ βασιλεύς έξηκολούθησε την προς

μεσημβρίαν πορείαν καί κατηλθεν είς την κυρίως ’Ελλάδα. Διατριβών
 « * · * *'
•N
1*1
. 4*
0t δύο 6;ίαμβοι τον Βασιλείου. Έν ‘Δθήναις. Εν Κ/π?λ·ι. 245

περί Λα(/.ίαν, ήτις έκτοτε ώνομάζετο Ζητούνιον, έπεσκέφθη το πεδίον

τής|χάχης, καθ’ ήν προ 2 4 ενιαυτών ό στρατηγός Νικηφόρος Ουρανός
είχεν όλοσχερώς κατατροπιύσεί τον Σαμουήλ. Τ α οστά των πεσόν-
των Βουλγάρων κατέκειντο εντι εις σωρούς μεγάλους παρά τάς όχθας
τού Σπερχειού, τό δέ θέαμα κατέπληξε τον βασιλέα, καίτοι εις το-
σοΰτους παρευρεθέντα αγώνας. Εις Θερμοπύλας υπερευχαριστώ,θη ίδών
το τείχος τό όποιον κκτεσκευάσθη παρά τό όρος ΊΡουπένι προς απο­
τροπήν τών Βουλγάρων, και τό όποιον ωνομαζετο τότε Σκέλος. Ε-
κειθεν δέ διά της Λοκρίδος και της Βοιωτίας ήλθεν εις τάς ’Αθήνας
περί τάς άρχάς τού 1 0 1 9 .
Προ καιρού δεν έλάβομεν αφορμήν νά άναφέρωμεν τό όνομα τής
πόλεως ταύτης. ’Από τού τέλους τής όγδοης καί τών αρχών τής ίνά-
της έκατονταετηρίδος, ότε, δύο κόραι εντεύθεν καταγόμεναι, , ή Ε ι­
ρήνη καί ή_Θεοφανώ, έκάθισαν άλληλοδιαδόχως επί τού θρόνου τής
Κωνσταντινουπόλεως, ελάχισταί τινες ειδήσεις διεσώθησαν περί ’Α ­
θηνών μέχpt τής ένδεκάτης έκατονταετηρίδος. Ενταύθα έξηκολούθουν
εξοριζόμενοι έκ διαλειμμάτων άνθρωποι οίτινες ήσαν ή έλογίζοντο
έσχάτης προδοσίας ένοχοι. Έ ν έτει 8 8 7 , ό βασιλεύς Λέων εξώρισεν
εις ’Αθήνας τον επίσκοπον Εύχαίτων Θεόδωρον Σανταβαρηνόν, κα τη-
γορηθέντα οτι είχε συνομόσει κα τ’ αυτού μετά τού πατριάρχου Φω·*
τίου, όπως άλλοτε επί Ειρήνης έξωρίσθησαν εις την πόλιν ταύτην οι
άνδράδελφοι αυτής, καθ’ ά έν οίκέίιρ χρόνω ιστορήσαμεν. Εύρίσκομεν
ώςαύτως παρά τοΐς χρονογράφοις ότι τφ 9 1 5 επί τής άνηλικότητος
τού Κωνσταντίνου τού ΙΙορφυρογεννήτου, οί κάτοικοι τής Ε λ λ ά δ ο ς
καί ιδίως τών Αθηνών, μη ανεχόμενοι τάς καταπιέσεις τάς όποιας
έ'πασχον εκ τής άσωτείας καί απληστίας Χασέ τού υιού τού ’Ιούδα*
έπετέθησαν κ α τ’ αυτού καταφυγόντος είς τον έν Άθήναις ναόν, καί
ότι ούτε τό άσυλον τούτο έσεβάσθησαν θανατώσαντες αυτόν δεά λ ί-
θων εντός τού θυσιαστηρίου. Ό Χασέ ούτος είναι πιθανώτατα αυτός
εκείνος ό πρωτοσπαθάριος Χασέ, τόν όποιον ό Κωνσταντίνος ό Πορ­
φυρογέννητος έν τή προς ’Ρωμανόν συγγραφή λέγει μάλιστα εύνοού-
μενον υπό τού θείου του ’Αλεξάνδρου, καί χαρακτηρίζει ώς Σ αρακη-
νόν ού μόνον τφ γένει, αλλά καί τή γνώμγι καί τφ τρόπω. Μετά τόν
θάνατον τού ’Αλεξάνδρου τόν συμβάντα τφ 9 1 3 ό Χασέ ίσως άπεμα-
κρύνθη ούτως ή άλλως έκ Κωνσταντινουπόλεως υπό τών έπιτρόπων
τού Κωνσταντίνου Ζ ', καί διατριβών εν Άθήναΐς λόγψ υπηρεσίας τι*
246 01 δύο 6ρίαμ6οι του Βασιλείου. 'Εν 'Αθήναις. ’ΙίνΚ/πόλει.

νός η καί εξορίας, προεκάλεσε διά της μοχθηριας αυτού την των κα­
τοίκων άγανάκτησιν. Άναφέρονται προςέτι τά ονόματα έπισκόπων
τινών των ’Αθηνών, οΐον του ’Αναστασίου, 8 7 2 , του γράψαντος μέν
κατά του πάπα Ίωάννου του Η*, διαδόχου δέ διατελέσαντος του
Ν ική τα καί του Σάββα, οπαδών του Φ ω τίου. ’Ομοίως μνημονεύονται
επίσκοποι ’Αθηνών τφ μεν 9 9 7 6 Θεοδήγιος, τφ δέ 1 0 2 5 δ Μιχαήλ,
τφ δέ 1 0 5 4 δ Λέων. Ά λ λ ’ από της ένδεκάτης ταύτης έκατονταετη-
ρίδος καί εφεξής αι περί ’Αθηνών ειδήσεις άποβαίνουσι σπουδαιότεραι
καί πλειότεραι. Πρώτον εχομ.εν πληροφορίας δύο περιηγητών της δυ­
τικής Ευρώπης, αϊτινες, δσω αφελείς καί άν ώσι, μαρτυρούσιν ούχ
ηττον οτι ή φήμΓη της πόλεως έσώζετο έτι ακμαία ε’ν τφ κοσμώ. Ό
Βουργούνδιος Γουίδ,ων έγκωμ.ιάζει τάς ’Αθήνας ως μητέρα πάλαι
ποτέ της φιλοσοφίας καί καλλιέπειας, έξαιρετως όμως άποθαυμάζει
τό θειον καί άκοίμητον φως τό όποιον είδεν έν τφ πολυτελεί ναφ της
αειπάρθενου καί Θεοτόκου Μαρίας, δςτις ονομαζόμενος άλλοτε Προπύ-
λαιον ωκοδομήθη υπό τού βασιλέως Ίάσωνος. Κ α ι ό Ίσλανδός Σ αι-
βούλφ, οςτις έπορεύθη εις προςκύνησιν τού άγιου τάφου, 1 1 0 2 — 1 1 0 3
δμ,ιλήσας έν τφ οδοιπορικφ αυτού περί τών Πατρών, άς καί πόλιν
τού αγίου Άνδρέου ονομάζει, περί της Εύβοιας καί άλλων νήσων,
μνημονεύει προςέτι τού παρά τον κορινθιακόν κόλπον βοιωτικού λιμέ-
νος *Όστου τού σήμερον λεγομένου Λιβαδόστου (της αρχαίας Κρεού-
σης), από τού οποίου άναχωρήσας καί βαδίσας δύο ημέρας, τό μέν
πεζός, τό Si επί όνου, άφίκετο εις Θήβας «τάς όποιας, λέγεΝ
ΐ, ό λαός
ονομάζει Σ τή βα ς.» Έ π ε ιτ α δέ αναφέρει τάς ’Αθήνας, δύο ήμερων έξ
ίσου δρόμον άπεχούσας από τού κορινθιακού κόλπου, περιφήμους δέ
S ιά τον κηρύξαντα αυτόθι τον λόγον τού Θεού απόστολον Παύλον,
καί τον άγιον Διονύσιον, δςτις γεννηθείς έν τή πόλει ταύτν) καί παι-
cfευθείς κατηχήθη υπό τού Παύλου εις τά τής χριστιανικής πίστεως.
Ό μέν Γουίδων λοιπόν ενθυμείται προ πάντων τούς έθνικούς φιλοσό­
φους, όήτορας καί ήρωας, άν καί παραδόξως διαστρέφω τά κα τ’ αυ­
τούς* διό τι, ως ειδομεν, ονομάζει τον μέν Παρθενώνα Προπύλαιονι
ιδρυτήν δέ αυτού λέγει τον Ίάσω ^α. Ό δε Σαιβούλφ κυρίως γνώριζε1
τούς ήρωας τής χριστιανικής πίστεως, μή λησμ.ονών, εννοείται, νά έπα-
ναλάβ*/) τά περί τού άκοιμήτου έν τγ, έκκλησί<£ τής Παναγίας λύχνου.
’Αλλά καί παρά τοΐς ήμετέροις μέγα ήτο τό αξίωμα τής πόλεως τών
Αθηνών, ενεκα τού ενδόξου αυτής παρελθόντος. Τούτο καθίσταται
 ·*&-*■$5· ■ ■ ■
^ C S ‘K : ; ■· : .·':·:** v ; :\· *..·.·'·-;- - / *
ϊί££ΐ <.#&#:■= ■ ·’ ■·' ' -■ ■>·1;^"· .· -'■' ν·’ .<-;'-(ν· · . ■ •'/«‘'Μ·','· ·>···.:'
' · '·■ ■ ’*' ■ *--■ · - -/ ' :Γ\· '·’ ·■
'. · · '·! ■.· ■■ i : νΛ
■.-·■ .v:u·
N G lH ta& r ^ V · / "····'; · -/ Υ- . Χ·"

*<·.·:. ' . · -,*\ ■ r ·· · · ·. , '· i0T^

·■ .· v y -
jg g g K ^ I^ U *
%&<v-
 - ; ·ν ■ X

0{ δύο Ορίαμβοι τού Βασιλείου. Έν ,ΆΟήναις. Έν Κ/πόλει. 24*?

•s
πρόδηλόν έκ τής έν αυτή άφίζεως του Βασιλείου Β εις το τέρμα
της θριαμβικής πορείας ήν ειό'ομεν αύτον επιχείρησα ντα από του
εαρο<· του 1 0 1 8 μέχρι του εαρος 1 0 1 9 εκ Κωνσταντινουπόλεως μεχρις
Ά /ρίό'ος καί έζ Άχρίδος μέχρις ’Αθηνών. Τό πρώτον της πορείας τα υ-
της μέρος ήτο απαραίτητον ϊνα ό'εχθή την ύποταγήν τών χωρών οσαι
κατείχοντο ετι ύπό τών Βουλγάρων ε’ν Θράκη, εν Μακεδονία, και εν
Ά λ β α ν ί^, καί ϊνα όιατάξη τά κατά την στρατιωτικήν καί π ο λ ιτ ι-'
κήν ό'ιοικησιν τών χωρών τούτων. Έ κ Καστοριάς όμως ο βασιλεύς η-
ό'ύνατο κάλλιστα νά άνακάμψη εις Θεσσαλονίκην, ίνα ε.κειθεν είτε
£ιά ξηράς είτε ό'ιά θαλάσσης^έπιστρέψη εις Κωνσταντινούπολή, ό'ιότι
αί μεσημβρινώτεραι έλληνικαί χώραι είχον προ 25 ετών απαλ­
λαγή από πάσης βουλγαρικής επιδρομής καί κατακτήσεως καί ύπα-
χθή δλοσχερώς εις την βασιλικήν κυβέρνησιν. Τούτο 81 ότι 6 Β α σ ί­
λειος ήθέλησεν ούόέν ήττον νά έπισκεφθή την Θεσσαλίαν καί την κυ­
ρίως Έλλάό'α, ύποό'εικνύει την ίίιάζουσαν αυτού περί τών χωρών
τούτων επιμέλειαν. ’Αλλά καί τούτο άπαζ άποφασισας* εάν 6 βασι­
λεύς άπέβλεπεν εις την κατ* εκείνο τού χρόνου σπου$αιότν)τα τών πό­
λεων τής Έ λ λ ά ίο ς, ήθελε βεβαίως προτιμήσει έτέραν τινά ώς τελευ-
ταιον σταθμόν τής άξιομνημονέύτου εκείνης στρατιωτικής καί πολιτι­
κής πορείας αυτού. Αί Πάτραι, ή Κόρινθος^ αί Θ ήβαι ήσαν πόλεις
πολύ μάλλον τών Αθηνών "λόγου αξιαι £ιά την βιομηχανίαν αυτών'
καί την ευπορίαν. Έ κ τούτων ό'έ φυσικώτατον ..ήτο μάλιστα να έ'λθη
εις Κόρινθον καί ώς καθέό'ραν τού στρατηγού τής Πελοπόννησου και
ώς έπιτηό'ειότατα κείμενην προς τον επί την Κωνσταντινούπολή έκ-
πλουν. Δεν ό'υνάμεθα λοιπόν άλλως νά έξηγήσωμεν την προτίμησιν ήν
άπένειμεν εις τάς Αθήνας καί την έν Πειραιει συγκέντρωσιν τού στό­
λου, όςτις έ'μελλε νά ό'ιαβιβάση αυτόν εις την βασιλεύουσαν, είμή «διά
τών έν£ όξιυν αναμνήσεων, αίτινες 8 έν έπαυσαν καί τότε συνό'εόμ,εναι
μετά τού ονόματος τής πόλεως ταύτης. 01)81 ό'ιήλθεν άπλώς 81 αυ­
τής^ ο Βασίλειος, άλλ* άνήλθε μετά τού στρατού, λαρ.πρώς έσκευασμέ-
νου καί παρατεταγμένου εις την ακρόπολη, είςήλθεν εις τον Παρθε­
νώνα, όςτις εξωθεν μέν έσώζετο τότε ακέραιος όπως ήν τό πάλαι, έ­
σωθεν ό'έ ήτο ό'ιεσκευασμένος εις περικαλλή ναόν τής Παναγίας Θεο­
τόκου, καί ταύτη «δούς τά τής νίκης ευχαριστήρια, έκόσμησε όΥ ανα­
θημάτων πολυτελών τό ιερόν αυτής. Ουτω ό'έ τιμήσας την πόλιν τα ύ-
την, ήτις έπέπρωτο νά μή μείνη ποτέ αμέτοχος τών μεγίστων τής

/
 Υποταγή StpfAtou καί *Δρμ«ν«α^

ανατολής συμβεβηχ-ότων, κατήλθεν έν παρατάξει εις τον Πειραιά,

καί άπέπ)νευσεν είς Κωνσταντινούπολή. Ε κ ε ί είςήλασε θριαμβευτικώς
διά τής χρυσής πύλης, έστεφα νωμένος διά στεφάνου χρυσού έ'χρντος
έφύπερθεν λόφον Si άδαμάντων κεκοσ{7.ημένον. ΙΙρο τού άρρ.ατος έβά-
διζον πεζή ή βασί7ασσα Μαρία, a t θυγατέρες τού Σαμουήλ καί ο{
άλλοι επιφανείς Βού7νγαροι. At δ* άνευφημίαι τού πλήθους άπέδωκαν
αύτφ έπισήμως κατά τήν αείμνηστον εκείνην ημέραν την προςωνυμίαν
τού ΒονΑγαροχζόνου^τιΊ οποίαν έπεκύρωσαν οί αιώνες καί ή ιστορία.

Μετά τήν ύποταγήν τής Βουλγαρίας εσπευσαν να άναγνωρίσωσι

τήν κυριαρχίαν τού Βασιλείου καί τά όρ.ορα σλαυικά έθνη των Χρω
' βάτων, των όποιων οί δύο άρχοντες, προςελθόντες είς τον βασιλέα ελα-
βον παρ' αυτού αξιώματα "κ α ί κτήσεις ίκανάς. Είς καί ρ.όνος δεν
ήθέλησε νά ύποταχθή, b ήγεμ,ών τού Σιρρ.ίου, πόλευ^ς κειρ.ένης παρά
τήν άριστεράν όχθην τού ποταμού Σάου καί τής οποίας τά μεγαλα
ερείπια φαίνονται ρ-έχρε τής σήρ.ερον πλησίον τού πολιχνίου Μήτρο-
βιτς* άλλ* b διοικητής τής χώρας εκείνης Κωνσταντίνος b Διογένης,
δολοφονήσας τον άνδρα, παρέλαβε το φρούριον παρά τής γυναικος αυ­
τού, ήτις περ.φθεΐσα είς Κωνσταντινούπολή έλαβε σύζυγον ένα των
έν αύτή μεγιστάνων. Τότε b βασιλεύς άνεπαύθη επί μικρόν έκ των
άτρύτων αύτού κόπων* καί ώφελήθη έκ τής ανέσεως ταυτης, tva προς
τοΐς άλλοις ανακαίνιση τον αγωγόν τού Ούάλεντος τον πολλάκις καί
πρότερον έξ ύπαρχής σχεδόν κτισθέντα (σελ. 4 7 2 τού τρίτου τόμου).
Ά λ λ έπί μικρόν τή αληθείς άνεπαύθη. Τ ω 1 0 2 1 άφίκετο είς Κων­
σταντινούπολή αγγελία ότι b αρχών τής Ά βασγίας Γεώργιος, άθετή-
σας τάς συμφωνίας άς είχε συνομολογήσει προ 18 ετών, έπεχείρησεν
έπιδρομάς είς τάς όμορους τού κράτους χώρας. Ό Βασίλειος ήτο ήδη
6 6 έτών, έζ ών περί τά τεσσαράκοντα διήγαγεν άγωνιζόμενος προς
ποικίλους πολεμίους, περί τά είκοσι Si διετέλεσεν άδιαλείπτως σχεδόν
έφιππος κατά τον φοβερόν εκείνον βουλγαρικόν άγωνα*'ώςτε εδικαιούτο
βεβαίως νά μη άναλάβη νέας στρατείας. Αλλά έδίσταζε νά έπι-
τρέψη τον σωφρονισμόν τού Γεωργίου εις τούς στρατηγούς αύτού, οί-
τινες πολλάκις αύτού άπόντος δεν έδείκνυον τήν άπαιτουμένην πρό-
votav^aai δεξιότητα. Είχε δε σώμα σιδηρούν καί δύναμιν θελήσεως
άκαταβλητον. Όθεν τω 1 0 2 2 άπήλθεν είς Ά βασγίαν. Έ νφ δέ είχεν
ή δ η π7νησιάσει προς τούς πολεμίους μανθάνει οτι δύο των στρατηγών

1
 Μίγα αξίωμα τοΰ κράτους έν τώ κόσμψ. 249

του, b Νικηφόρος Ξιφίας καί Νικηφόρος b τοΰ Βάρδα Φωκά υιός,

άγανακτήσαντες διότι δεν είχε παραλάβει αυτούς μεθ* εαυτού, έστρα-
τολόγησαν εν Καππαδοκία καί εις τάς πέριξ χώρας καί έστασίασαν.
Ή αγγελία ήτο δεινή, καί ένέβαλεν είς πολλήν αγωνίαν τό στρατό-
πεδον, τό όποιον εύλόγως έφοβήθη μήπως συλληφθέν έν τφ μέσω των
Άβασγών καί των αποστατών, πάθη τι άνήκεστον. Ευτυχώς ό βα­
σιλεύς κατώρθωσε δι* επιστολών τάς όποιας έγραψε προς έκαστον
τούτων νά κίνηση την άμοιβαίαν αυτών δυςπιστίαν. Ό Ξιφίας δολο­
φονεί τον Φωκάν, οί πλεΐστοι τών στασιαστών εντεύθεν διαλύονται,
καί μετ' ολίγον ό Ξιφίας συλληφθείς πέμπεται εις την βασιλεύουσαν,
εξορίζεται εις την νήσον τού ’Αντιγόνου καί άποκείρεται μοναχός.
Ό δε βασιλεύς απαλλαγείς ούτω τής από τών αποστατών ανησυχίας,
κατατροπώνει ήδη δίς τον Γεώργιον καί τούς στρατηγούς αυτού, καί
αναγκάζει αυτόν νά παραχώρηση όσην χώραν τον άπήτησε, καί νά
δώση όμηρον τον υιόν του Παγκράτιον, είς όν άπενεμήθη τό τού μ α -
γίστρου άζίωμ,α. Συγχρόνως δε Ίωβανεσίκης, ό αρχών τής χώρας τοΰ
Άνίου έν τή μεγάλη Αρμενία (σήμερον Ά ν ι, πρότερον δε Ά βνικον)
όςτις είχε διατελέσει σύμμαχος τού Γεωργίου, φοβηθείς μήπως ό Β α σ ί­
λειος έπιπέση ήδη κατ’ αύτου, παρεδόθη είς αυτόν, κομίσας καί τάς
κλεΐς τής πόλεώς του. Κ αί ό βασιλεύς άποδεξάμενος αυτόν προεχειρί-
σατο μάγιστρον καί άρχοντα έφ’ ορού ζωής ου μόνον τού Ά ν ίου, αλλά
καί πάσης τής μεγάλης Αρμενίας, άπαιτήσας όμως έγγραφον παρ’
αύτού υπόσχεσή, ότι μετά θάνατόν του πάσα εκείνη ή αρχή θέλει
περιέλθει είς τό κράτος.

Αυτή τών άρμενιακών πραγμάτων ή υπό τοΰ βασιλέως ^ύθμισις,

καθ’ ήν ούδ* άναφέρεται καν τό τών μωαμεθανών όνομα, καθίστησι
πρόδηλον όποσον ούτοι διετέλουν τεταπεινωμένοι. Έ ν γένει δε, επειδή
έφθάσαμεν ή δ η νά ίστορήσωμεν άπασαν σχεδόν την πολύκροτον ταύ-
την βασιλείαν, δυνάμεθα νά παρατηρήσωμεν ότι από τών λαμπρότε­
ρων χρόνων τού Η ρακλείου, ουδέποτε τό ανατολικόν κράτος τηλικού-
τον έκτήσατο αξίωμα έν τφ κόσμω. Έ ν Ά σ ία ήρχεν από Ινολχψδος
^μέ/ρι τής Ά ν ω Συρίας καί πρός άνατολάς μέχρι τής μεγάλης ’Αρμε­
νίας* έν Ευρώπη από τού νΙστρου μέχρι τού Ταινάρου καί πρός δυσμάς
μέχρι τής Ά δρια τικής καί μέχρι τής Κροατίας* έν ταις μεταξύ θα-
λάσσαις από τής Ταυρικής χερσονήσου μέχρι Κύπρου καί Κρήτης.
250 Μέγα αξίωμα του κράτους εν τώ χόσμψ.

Μία αδελφή του Βασιλείου, ή Θεοφανώ, είχε καθήσει εις τον αύτοκρα-
τορικόν θρόνον τής Γερμανίας, μία άλλη, ή "Αννα, επί του ηγεμονι­
κού τής 'Ρωσίας θρόνου. Ά π ο τής παραδοχής του χριστιανισμού, καί
του γάρου αυτού μετά τής "Αννης, ό Βλαδίμηρος διετέλεσε πιστός
του Βασιλείου σύμμαχος, αί δέ χώραι ών ήρχεν, ύπέκυψαν έ'κτοτε έπί
πολλάς εκατονταετηρίδας υπό την πνευματικήν κυριαρχίαν τού πα-
τριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Είναι αληθές ότι μ,ετά τον θάνατον
τού Βλαδιρ,ήοου καί τον μετέπειτα έπελθόντα θάνατον τής "Αννης,
εις των συγγενών τού ήγεμόνος εκείνου, Χρυσόχειρ ύπό των χρονογρά­
φων καλούμενος, έπεχείρησε τφ 1 0 2 4 μακράν διά τού Εύζείνου πόν­
του έπιδρομ,ήν εις τον Βόςπορον καί τον Έλλήςποντον· αλλά προςβλη-
θείς περί Λήμ,νον ύπό τού στόλου των Κιβυρραιωτών καί τού στρατη­
γού Σάμου Δ α βίδ τού από ’Αχριδών, καί τού στρατηγού Θεσσαλονί­
κης Νικηφόρου τού Καβάσιλα, όλοσχερώς κατεστράφη. Ό αύτοκρα-
τορικός στόλος ήτο πάντοτε ό κάλλιον κατεσκευασμένος, ό δεξιώτερον
υπηρετούμενος καί κυβερνώμενος, ό τελειότερον παντός άλλου «οπλισμέ­
νος* ή δέ ταχύτης p i τήν όποιαν, έν τή προ μικρού άναφερθείσγ, πε-
ριπτώσει, εδραμ,ον προς τήν Λήμ,νον, αι ναυτικαί μοϊραι τής Θεσσαλο­
νίκης, τής Σάμου καί τής μικράς Α σ ία ς, άποδεικνύει ότι αί δια τα -
γαί έφθανον έκ Κωνσταντινουπόλεως έν άκαρεί άπανταχού τού κρά­
τους, καί έξετελούντο άνευ τής ελάχιστης αναβολής. Α λ λ ά καί ό κατά
ξηράν στρατός ούδενός τή άληθεία ήτο υποδεέστερος, όσας δήποτε
φλυαρίας καί άν έγραψε περί αυτού ό Λουίτπράνδος. Έ άν άναλογι-
σθώμεν πώς ήγωνίσθη εις μόνον τόν βουλγαρικόν πόλεμον καί εις μόνον
τό τελευταίον τούτου μέρος, ότε επί είκοσι συνεχείς ενιαυτούς δεν
έπαυσεν άδιακόπως στρατεύων, καί κα τ’ έτος επί δέκα πολλάκις ρ.ή-
νας έν ύπαίθρω μαχόμενος, έκπολιορκών φρούρια, έκπορθών δυςχωρίας
όχυρωτάτας, βαδίζων έκ Κο^νσταντινουπόλεως νύν piv είς Βιδίνιον,
νυν δέ είς ’Α χρίδα καί Δυρράχιον, νύν δέ είς Λάρισαν καί Λαρ,ίαν,
καί έ'χων αντίπαλον έθνος άρειμάνιον καί ύπό δεινότατου'πάθους οί-
στρηλατούμ,ενον, ανάγκη νά όρολογήσωμ.εν ότι ί'να κατισχύσγι τελευ­
ταίον έν άγώνι τοσούτον πεισματώδες έπρεπε νά έχη άναγκαίως ά-
πάσας τάς προς τούτο άπαιτουμ,ένας άρετάς, πειθαρχίαν, γενναιότητα,
άσκησιν, επιτήδειον οπλισμόν καί στρατηγούς πεπειραμένους.
At ρ.ετά τής δυτικής Εύρώπης έμ,πορικαί σχέσεις ήσαν είπερ ποτέ
συνεχείς καί επικερδείς. Όπόσον δέ σπουδαίαι ήσαν αί σχέσεις αύται
 Μέγα αξίωμα του κράτους έν τώ κόσμψ. 251

συνάγεται προς τοΐς άλλοις εκ τούτου, δτι χάριν αυτών, ή ισχυρό­

τερα των πόλεων της Δύσεως, ή Έ νετία, έξηκολούθει άναγνωρίζουσα
πάντοτε, έστω καί κατ’ έπιφάνειαν μόνον, την κυριαρχίαν τού κρά­
τους. Τφόντι εκ πρώτης αφετηρίας ή Έ νετία συνηριθμείτο εν Κ ω ν-
σταντινουπόλει μετά των παραρτημάτων τού Εξα ρχά του της 'Ρ α υ έν -
νης, οί δε δόγοι ύπελαμβάνοντο υπό τών αύτοκοατόρων, ώς επίτροπο t
αυτών, όπως οί έν 'Ρώ μ η, οί έν Νεαπόλει καί έν Σικελίικ διοικ η τα ί.
Εννοείται ότι πράγματι η πόλις εκείνη ήτο έξ αρχής σχεδόν ανεξάρ­
τητος* καί ένω οί άρχοντες αυτής έκοσμούντο δ ιά π οικίλω ν^τιμητι-
κών αξιωμάτων υπό τών αύτοκρατόρων Κωνσταντινουπόλεως, δεν έ-
βοήθει αυτούς Six τών στόλων της είμή όσάκις εύρισκεν εις τούτο τό
Ιδιον συμφέρον. Ά φ ' ης δέ οί Φράγκοι ισχυσαν έν 'Ιτα λ ία , ή Έ νετία
δεν έδίστασεν, αντί τών προνομίων τά όποια παρ' αυτών ελαβε, νά
πολιτευΟη καί πολεμίως προς τό ανατολικόν κράτος. Κ α ί έπί τού δό-
γου'Ιουστινιανού Παρτετσιπάτσιο ( 8 2 7 - 8 2 9 ) , κ α ίτ ο ι τού όόγου τού­
του όιορισθέντος ύπάτου ύπό τού τότε βασιλέιυς Λέοντος Ε 1, άπέβαλε
τον πρότερον πολιούχον αυτής Έ λ λ η ν α άγιον Θεόδωρον καί έχειρο-
τόνησεν άντ* αυτού τον ευαγγελιστήν Μάρκον. Μ άτην έ'κτοτε οί βα­
σιλείς τού Βυζαντίου έξηκολούΟουν έκδίδοντες κανονιστι κά τής έμπο*
ρίας τών Ενετώ ν δια τά γμ α τα . Οί Εν ετοί ολίγον έπρόςεχον εις αυτά»
καί παρά τάς επανειλημμένα; απαγορεύσεις τών αύτοκρατόρων δεν
έπαυον ου μόνον έμπορευόμενοι προς τούς Σαρακηνο ύς, αλλά καί αυ­
τήν την σωματεμπορίαν μετερχόμενοι. Ούδέν ήττον επειδή είχον συγ­
χρόνως μ.εγάλα συμφέροντα έν τω άνατολικφ κράτει, ή S i αυλή τού­
του έ’σωζεν ειςέτι τήν άρχαίαν αιγλην, οι άρχοντες τών Ε νετώ ν έφρόν-
τιζον νά διατηρώσιν επιφάνειαν τινα ύποτελείας, δεχόμ,ενοι καί έπΓ
ζητούντες μάλιστα αξιώματα τού κράτους, τό μέν διότι ή από τού­
των τιμή ηύξανεν όπωςδήποτε τήν π^ρά τοϊς συμπολίταις έστιρροή^
αυτών (σελ. 2 2 4 τού παρόντος .τόμου) τό 0έ δ ιό τι διά τού προσχή­
ματος εκείνου τής ύποτελείας κατώρΟουν νά πεοιποιώσιν εις τήν έμπο-
ρίαν αύτών σπουδαία ωφελήματα. Ο ύτως έν ετει 9 9 1 , 4έπί Βασιλείου
τού Β ' έξεδόθη χρυσόβουλλον δ ι'ο ύ εκανονίζετο ή δι* ένετικών πλοίων
έν τφ κράτει έμπορία, καί Ιδίως ώρίζετο ότι έκαστον ενετικόν πλοίον
έρχόμ.ενον έπί σκοπφ εμπορίας έξ Έ νετίας ή έξ άλλου τίνος μέρους εις
τούς λιμένας τού ανατολικού κράτους, δεν θέλει πληρώνει εις τό δ η ­
μόσιον αυτού ταμείον είμή 1 7 χρυσά νομίσματα, ήτοι 2 5 5 περίπου
252 Μέγα αξίωμα του κράτους εν τώ κόσμιρ.

ό'ρ^χμ-άς, ενώ πρότερον έκ καταχρήσεων των υποδεεστέρων υπάλληλων,

συνέβαινε πολλάκις έκαστον πλοίον νά πληρώνη υπέρ τά 3 0 χρυσά νο­
μίσματα ( 4 5 0 δραχμώς). ΓΙλήν τούτου επειδή περί την Ιζέτασιν καί
την έκτίμ,ησιν των έν τοίς ένετικοίς πλοίοις εμπορευμάτων πολλάί συ-
νέβαινον καταχρήσεις παρά των λιμενικών καί οικονομικών αρχών
(χάρτουλαρίων, παραθαλασσίων νοταρίων, λιμεναρχών, γενικών υπο­
λόγων, ξυλοκαλάμων, κομ.ερκιαρίων Ά βύδου καί άλλων), το χρυσό-
βουλλον διέτασσεν ότι εις το εξής ή έξέτασις καί ή έκτίμ,ησις τών
είρημένων πραγματειών θέλει ένεργειται ύπο μόνου τού λογοθέτου τών
οικειακών, τού άλλως ειδικού καλουμένου, οςτις ητο ό ύπουργος ό επι­
τετραμμένος την δια χείρισή τής Ιδιαιτέρας βασιλικής περιουσίας.
’Α-φ* ετέρου όμως επειδή καί οί Ε ν ετο ί έξετρέποντο εις καταχρήσεις
μ,ετακομ.ίζοντες διά τών πλοίων αυτών ούχί μόνον ίδια έμπορεύμ,ατα,
άλλα καί ε’μπορεύματα Άμαλφιτώ ν, ’Ιουδαίων, Αογγοβαρδίων έκ
τής πόλεως Βάριος, καί άλλων, ώς προς τούς όποιους τά λιμενικά καί
άλλα τέλη ήσαν, φαίνεται, βαρύτερα, το περί ου ό λόγος χρυσόβουλ-
λον ^ητώς άπηγόρευε την τοιαύτην εις τούς Ενετούς κατάχρησιν επί
ποινή απώλειας τών ιδίων πλεονεκτημάτων. Διά τού χρυσοβούλλου
λοιπον τούτου παρεχωρήθησαν μεν είς τούς Ενετούς ωφελήματά τινα,
ούχί όμως καί τά ολέθρια εκείνα προνόμ.ια τά όποια βραδύτερον ύπέ-
σκαψαν αυτά τού κράτους τά θεμέλια. Κ αί ού μόνον προνόμκα τοιαύτα
δεν παρεχιυρήθησαν ετι, άλλ’ απεναντίας έξησφαλίσθησαν τά ωφελή­
ματα τού δημοσίου ταμείου. "Ωςτε αί πρόςοδοι αυτού άπό τής ευρω­
παϊκής εμπορίας ήσαν πάντοτε δαψιλέσταται. Ουτω δέ προ πάντων
εξηγείται πώς ό Βασίλειος ένφ διεξήγαγεν έν διαστήματι 4 0 καί ε­
πέκεινα ενιαυτών τοσούτους καί τηλικούτους δαπανηρούς πολέμους,
ένω, ?να ανακούφιση τούς υπηκόους, δεν είςέπραξε τάς τών δύο τελευ­
ταίων ενιαυτών είςφοράς, ήδυνήθη νά “έχη εις τά τέλη τής βασιλείας
αύτού αποταμίευμα, κατά τόν Ζωναράν, 2 0 0 ,0 0 0 ταλάντων χρυσών
είς νου,ίσμ,ατα, παρεκτος απείρων πολυτίμων σκευών και άλλων πραγ-
μ,άτων. Τ ί εννοεί ό Ζων'αρκς διά τής λέξεως τάλαντα ακριβώς δεν γνω-*
ρίζομεν. Οί ήμέτεροι ήρίθμ,ουν τότε συνήθως διά νόμ,ισμ,άτων (δραχμ.αί
1 5 ), λιτρών ( 7 2 νομίσματα), καί κεντηναρίων ( 1 0 0 λίτραι). Βεβαίως
τάλαντα δεν ήτο δυνατόν νά όνομ,ατθώσι τά άπλά νομάσματα* απ'
εναντίας έκ πριυτης οψεως εύλογώτερον φαίνεται νά άποδοθή το μέγι-
στον νομ,ισματικον μετρον τής" αρχαίας Ε λ λ ά δος εις το μέγιστον
 Πρώτη των Νορ(Ααννών ιπ ιτ ο λ ή . Θάνατος του Βασιλείου Β'. 253

νομισματικόν μέτρον του Βυζαντίου* αλλά τούτου τεθέντος, αί

2 0 0 .0 0 0 κεντηναρίων, άναλυόμεναι είς λίτρας, νομίσματα καί δραχ-
μάς. ήθελον άπολήζει είς ποσά μυθιύδη. "Οθεν το πιθανώτερον είναι
οτι ό Ζωναράς ώνό[Αασεν επί τού προκειμένου τά λα ντα τάς λίτρας, ών
2 0 0 .0 0 0 ήτοι δραχμαί 2 1 6 ,0 0 0 , 0 0 0 περίπου άναβιβάζουσι τό απο­
ταμίευμα τού Βασιλείου είς ποσόν ικανόν τή αλήθεια νά ρ,αρτυρήση
περί τής δαψιλείας των πόρων τού ανατολικού κράτους.

Έν τώ μέσω τής λαμπράς ταύτης καταστάσεως των πραγμάτων,

εν καί μόνον νέφος ύπεφαίνετο είς τον απανταχού αϊΟριον φαινόμενον ό-
ρίζοντα* νέφος μικρόν, το όποιον όμως έκυοφόρει (αίαν των πολλών κα­
ταιγίδων αί'τινες έμελλον μετ’ ού πολύ νά σεισωσιν εκ θεμελίων το
ανατολικόν κράτος. Έλάβομεν αφορμήν νά άναφέρωμεν δτι, άκμάζον-
τος τού βουλγαρικού πολέμου, στάσις έξερράγη έν τή κάτω Τ τ α λ ί^ .
Τούτο συνέβη έν ετει 1 0 0 9 καί Αρχηγός τού κινήματος ύπήρξεν είς των
προκρίτων τής Βάριος, ονόματι Μέλ. Κ α τ ’ άρχάς 6 Μέλ άνεδείχθη
νικηφόρος, αλλά τω 1 0 1 1 ό Κατεπάνω (ήτοι γενικός διοικητής) τής
κάτω Ιτα λ ία ς Βασίλειος Άργυρός έγένετο κύριος τής Βάριος, καί ρ,ι-
κρού έδέησε νά συλλάβη αυτόν τον Μέλ, οςτις όμως επέτυχε νά σωθή
διά φυγής. Ή στάσις λοιπόν κατεβλήθη τότε* άλλ* ό Μέλ δέν έπαυσε
μελετών έκδικησιν καί ζητών έπί τούτω συμμάχους. Συνέβη δέ τω
1 0 1 6 νά ελθωσι Νοομαννοί τινες ώς προςκυνηταί είς την κάτω Τ τ α -
λίαν, διότι κα τ' έκεΐνο τού χρόνου άπήρχοντο οι άνθρωποι ώς προςκυ­
νηταί ού μόνον είς τον άγιον τάφον, άλλά καί είς πολλά άλλα π λη-
σιέστερα μέρη, έν.οίς καί το έν Ά π ουλία Γάργανον όρος, φημιζόμ,ενον
διά τά έν αύτφ γινόμενα υπό τού αρχαγγέλου Μ ιχαήλ θαύματα. Οί
Νορμαννοί ήσαν τό τολαηρότατον καί τό πονηρότατον των γερμανικών
έΟνούν, των τότε προεζαρχ^όντων τής δυτικής Εύρώπης* 'καί έδέσποζον
μεν ήδη τότε άξιολόγου μέρους τής βορείου Γαλλίας, τό όποιον άχρι
τούδε ονομάζεται από αυτών Νορμανδία, ήσαν όμως πάντοτε πρόθυ­
μοι νά άποδυθώσιν είς νέας πολεμικάς επιχειρήσεις. "Οθεν ό Μέλ ά -
παντήσας τούς προειρημένους προςκυνητάς, εύχερώς επεισεν αυτούς νά
τον βοηθήσωσιν είς το νά καταπολέμηση τούς ήμετέρους, λαμβάνον-
τες αμοιβήν τάς ώραιοτέρας τής γης χώρας. Τψ όντι οί Νορμαννοί ού-
τοι, έπανελθόντες είς τά ίδ ια , συνέλεξαν πλήθος μέγα τυχοδιωκτών,
έπέστρεψαν μετ’ αυτών εις Ιτ α λ ία ν καί ένέβαλον είς Ά πουλίαν όδη -
254 Ό περί Βασιλείου επίλογος,

γούμενοι υπό τού Μέλ, τφ 1 0 1 8 . Κ α τ ’ <χρχάς ηύδοκίμησαν έπί τινα

χρόνον, αλλά μετ' ού πολύ δλοσχερώς κατετροπώθησαν ύπό τού ικα­
νού Κατεπάνω Βουγιανού, τον οποίον εσπευσε νά πέμψτ) αυτόθι δ Β α ­
σίλειος. Ά λ λ ’ 6 ακαταδάμαστος Μέλ έζήτησε καί* επέτυχε νέον σύμ­
μαχον, τον τότε'-αύτοκράτορα τής Γερμανίας Ερρίκον Β ' τον δ ιά δ ο ­
χον *Όθωνος Γ\ Και δ μέν Βουγιανός κατώρθωσε νά άνθέξη καί εις
τον νέον τούτον πολέμιον, άλλ’ ή κατάστασις των πραγμάτων άπέ-
βαινεν εντεύθεν δσημέραι επισφαλέστερα. Έ νψ οι εγχώριοι, καίτοι έν
-τω μεταξύ θανόντος τού Μέλ, άδιακόπως Ιστασίαζον, οί μέν Σαρα-
κηνοί, έκ Σικελίας δρμώμενοι, δεν έπαυον έπιχειρούντες ολέθριας έ-
πιδρομάς, άπο βορρά δέ επετίθετο δ αύτοκράτωρ τής Γερμανίας, οί δέ
Νορμαννοί έπανήλθον μετά την πρυίτην αποτυχίαν πολυαριθμότεροι,
καί ύπήρετούντες κατά τάς περιστάσεις όλους τούς διαμαχομένους,
παρεσκεύαζον ουτω τον ίδιον επί τέλους θρίαμβον. Ό Βασίλειος δεν
ήτο δυνατόν βεβαίως νά προιδη ότι οί τυχοδιώ κται εκείνοι εμελλον
νά κυριαρχήσωσι τής κάτω Σικελίας καί τής ’Ιταλίας, νά έπιχειρή-
σωσι,μεγάλας εκστρατείας κατά τής Μακεδονίας, τής Ηπείρου καί
τής ενταύθα Ε λ λ ά δος καί νά πρωταγωνιστήσωσιν έν αρχή των σταυ­
ροφοριών. Ά λ λ ’ ένόει ότι ή κατάστασις τής κάτω Ιτα λ ία ς άπήτει ί-
διά>ουσαν προςοχήν καί έν αρχή τού 1 0 2 5 έξέπεμψεν αυτόθι μετά
δυνάμεως ίσχυράς τον Όρέστην, ένα των πιστότατων αυτού ευνούχων,
σκοπεύων νά άπέλθη καί αυτός κατόπιν, ίνα άναλάβη την άνωτέραν
διεύθυνσιν τού έπιχειρήμ.ατος. Ά λ λ ’ Ιλησμόνει ότι ητο εβδομηκοντού­
τη ς, καί ότι βίος πολύμοχθος ειχεν αναλώσει τάς σωμαΐίκάς αύτοπ
δυνάμεις. ’Ολίγους μετά την αναχώρησήν τού Όρέστου μήνας, νοσή-
σας αίφνης έτελείωσε τή 1 5 δεκεμβρίου το μακρδν καί ένδοξον αύ-
τού στάδιον.

Ό Βασίλειος Β ' ύπήρξεν δ τελευταίος τών τριών ηρώων, οίτινες

έκλέϊσαν τον μεσαιωνικόν ελληνισμόν κατά το δεύτερον ήμισυ τής δε-
κάτης καί το πρώτον τέταρτον τής ένδεκάτης έκατονταετηρίδος. Ό
ελλην αναγνώστης δεν έχει χρείαν πλειοτέρο;ν σχολίων ίνα θαυμάση,
ίνα άγαπήση, ίνα εκτίμηση τούς άθλους τών άνδρών τούτων. ’Αλλά
μίαν θέλομ,έν επιφέρει παρατήρησιν ώς προς τούς ξένους. Τούς άθλους
εκείνους δεν ύπερέβαλε καθ’ όλον τον μέσον αιώνα είμή εις καί μόνος
τής δυτικής Ευρώπης άνήο, δ Κάρολος δ μέγας. Κ αί όμως Ινφ τά
 Κωνσταντίνου Η' βασιλεία καί θάνατος, 255

έργα των άλλων της δύσεως πρωταγωνιστών ιστορούνται άπανταχού

"5ιά (/.ακρών, ή μεσαιωνική ημών ιστορία, καί ί$ίως ή παρούσα αυτής
περίοδος, #έν κατέλαβεν είςέτι την προςηκουσαν τάξιν εν τη είό'ική ή
καθολική άφηγήσει των περιπετειών του ανθρωπίνου γένους. Έ ν τού-
τοις εάν ή σχετική τών γεγονότων αξία δρίζεται κατά τήν επιρροήν
ην ενσχον επί μακρόν κατά τό (/.άλλον καί ηττον χρόνον εις τή^ τύχην ά -
ξιολόγου (Λερούς της άνθρωπότητος, εν τη μέση ιστορία ^ένύπάρχουσι
βεβαίως πολλά τά ύπερέχοντα κατά τούτο τών προ μικρού εκτεθέντων
παρ’ ημών συμβεβηκότων. "Εν εκ τών σπου^αιοτάτων ζητημάτω ν,
τά δποϊα μέχρι τής σήμερον ένασχολούσι καί εκ ^ιαλειμ,μώτων τ α -
ράττουσιν όλον τον κόσμον, είναι το λεγόμενον ανατολικόν ζή τη μ α ,
ίηλαύ'ή δ τρόπος καθ’ δν θέλει ρυθμισθή ή αμοιβαία πολιτική σχέσις
τών έν τή ανατολή οίκούντων εθνών, καί έξαιρέτως τού μ.ωαμ.εθανι-
κού, τού σλαυϊκού καί τού ελληνικού. Ά λ λ ’ αύτδ τούτο τδ ζήτημ α ή -
γωνίσθησαν νά ρυθμισωσι προ ετών 9 0 0 , δ Φωκάς, δ Ιωάννης καί δ
Βασίλειος Β ’. Ό δ'έ τρόπος καθ’ δν έρρύθμ,ισαν τδ ζήτημα τούτο επε­
νεργεί προδ'ήλως μέχρι τής σήμερον εις τήν κατάστασιν, εις τά συμ­
φέροντα, εις τά πάθη ού μόνον τής Α νατολής, αλλά καί σύμπαντος
τού πεπολιτισμένου κόσμου, δ'.ότι, ινα εις ο τινά μόνον περιορισθώ-
μεν, εάν #έν κατελύετο τότε ή έν Κ ρήτη μωαμεθανική κυριαρχία, καί ή
άπδ τού Ίστρου μέχρι τού Ταινάρου βουλγαρική, όέν 'ήξεύρομεν δ-
ποία τις ήθελεν άποβή ή αμοιβαία τύχη τών Ελλήνω ν, τών Μ ωαμε­
θανών καί τών Σλαύων. Ίσ ω ς ανατολικόν ζήτημα ίέν ύπήρχεν ήδ'η,
άλλ* άν ύφίστατο, ήθελεν ύφίσταται δμολο^ουμένως ύπδ άλλας περι­
στάσεις καί ύπδ άλλους όρους. "Οθεν τά προεκτεθέντα γεγονότα καί
οί ποωταγωνισται αυτών δικαιούνται άναμφισβητήτως νά λάβωσιν έν
τή ολη ευρωπαϊκή ιστορία τάξιν πολύ μείζονα τής ύπ’ αυτών άχρι
τούίε κατεχομένης,

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε'.
Παρακμή καί κατάλυσις τής μακεδονικής δυναστείας.

Ό Βασίλειος ίέν είχενι ως φαίνεται, νυμφευθή ποτέ· όθεν άνέλαβεν,

fi$n την ένάοκησιν τη { όλης υπέρτατης λρχης b άίελφός του Κ ω ν-
256 Κωνσταντίνου ΙΓ βασιλεία χαί θάνατος.

σταντΐνος Η ’ όςτις καί πρότερον έλογίζετο μετέχων αυτής, αλλά όνό-

ματι {/.όνον. Όπόσον δέ δίκαιον είχεν 6 Βασίλειος νά μή νέμη μερίδα
τινά εξουσίας εις .τον αδελφόν του, απέδειξαν μετ* ού πολύ τά πράγ­
ματα αυτά* διότι 6 Κωνσταντίνος; καίτοι διατρέχων ήδη το 6 7 έτος
της ηλ ικία ; του, έχαιρεν έτι εις ιπποδρομίας, καί. μίμους, καί γελωτο­
ποιούς,· καί διενυκτέρευε περί κύβους καί κοττάβους, καθαιρών μεν
τούς επί αρετή καί πείρα προεχοντας στρατιωτικούς καί πολιτικού;
αρχο,ντας, ανάγων δ* άντ’ -αυτών εις τά υψηλότατα αξιώματα ανδρά­
ποδα ανίκανα καί κατά πάντα λόγον ουτιδανά. ’Ιδίως δε διώρισεν
αμέσως τον μεν πρώτον αύτου θαλαμηπόλον Νικόλαον, δομέστικον
τών σχολών καί παρακοιμώμενον, τον δέ δεύτερον Νικηφόρον, ποωτο-
βεστιάριον, τον δέ τρίτον Συμεών^ δ'ρουγγάριον της Βίγλης ήτοι νυ-
κτέπαρχον* Ευστάθιον δέ, ενα τών ελάχιστων ύπηρετών, μέγαν έται-
ρείάρχην* εύνουχον δε τινά Σπονδύλην, δούκα Α ντιόχεια ς, καί τον
έκ^Πισιδίας Νικήταν,· δούκα Ίβηρίας, αμφοτέρους διαβεβοημένους επί
κακόηθείά ανθρώπους. Κ α ί μή άρκούμενος εις ταύτα άπετύφλωσε καί
πολυειδώς έτιμο$ρησε πολλούς τών διαπρεπέστερων στρατηγών, επί
ποικίλαις προφάσεσι, καί ιδίως τον περιφανή άρχοντα τής Μηδίας Ν ι-
•κηφόρον τόν.Κομνηνόν, τον πατρίκιον Βάρδαν Φωκάν, τον πατρίκιον
Βασίλειον Σκληρόν, τον 'Ρωμανόν Κουρκούαν καί άλλους* άνεκάλεσε
δέ έκ· τ ή ς ’Ιταλίας τον Όρέστην καί τον Βουγιανόν. Ένω δέ τοιουτο­
τρόπως άντήμειβεν αρχαίας καί προςφάτους υπηρεσίας τηλικούτων άν-
δρών, επειδή οι κάτοικοι τής Ναυπάκτου, μή δυνάμενοι νά ύποφέρωσι
τάς φοβέρας καταπιέσεις τού στρατηγού αυτών Γεωργίου, (οςτις καί
Μωρογεώργιος έπεκαλεΐτο) εφόνέυσαν αυτόν καί διήρπασαν τήν π :ρι-
ουσίαν του, b βασιλεύς επί τοσούτον ήγανάκτησε, δ ιό τ ι 6 πονηρός εκεί­
νος άντιπρόςωπός του τοιούτου έ'τυχε» τέλους, ώςτε ού μόνον τούς διαπρά-
ξαντάς τον φόνον άπηνώς έκόλασεν, αλλά καί αυτόν τον άμέτοχον δλως
τής πράξεως αρχιερέα Ναυπάκτου έτύφλωσε. Συγχρόνως ένω ειςέπραξε'
τούς καθυστερούντας φόρους τών’δύο τελευταίων ενιαυτών τής τού'αδελ­
φού αυτού βασιλείας, εξεβίασε τήν εισπραξιν όλων τών φόρων τών τριών
ενιαυτών τής ιδίας αύτου αρχής, ώςτε οι άνθρωποί άναγκασθέντες νά
καταβάλωσιν εντός τριών ετών πέντε δασμοφορίας, εντελώς έξηντλήθη-
σα,ν. Κ ά τ ’ ευτυχίαν δεν έτόλμησεν ή δέν έπρόφθασε νά καθαίρεσή δλους
τούς στρατηγούς δσοι επαιδεύθησαν εν τή μεγάλη τού αδελφού'αυτού
σχολή. "Οθεν τ ω ·1 0 ? 6 εμβαλόντων των Πετσενέγων είς Βουλγαρίαν, b
 Ζωή και 'Ρωμανός Γ'. Οίκτρος Θάνατος του'Ρωμανού. 257

στρατηγός Σιρμίου Κο.>νσταντίνος Διογένης συμπλακείς προς αυτούς τούς

ήνάγκααε νά έπιστρέψιυσιν εις τα ίδ ια . Κ α τά δέ το επόμενον έτος, ένφ
ό ανάξιος ήγεμ,ών της ’Αντιόχειας ήττά το οίκτρώς υπό των ’Αράβων, οϊ-
τινες, περισταλέντες ενόσω έ'ζη ό Βασίλειος, ήδη έπανέλαβον τάς εχ­
θροπραξίας, ci αρχαίοι στρατηγοί της Σάμου καί της Χίου Γεώρ­
γιος Θεοδωροκάνος και Βεριβόης, συμ.πλακέντες προς τον αραβικόν
στόλον, τον επελΟόντα κατά των κυκλάδων νήσων, έτρεψαν αυτόν εις
φυγήν, κυριεύσαντες καί δώδεκα σκάφη αύτανδρα. Έ τ ι Si εύτυχέστε-
ρον ύπήρξεν ότι ό Κιυνσταντΐνος, νοσήσας αίφνης κατά- νοέμβριον τού
1 0 2 8 , άπεβίωσεν.

Ο Κωνσταντίνος Η ', νυμφευθείς την θυγατέρα τού πατρικίου Ά λ υ -

πίου, άρρενα μεν τέκνα δέν κατέλιπε, τρεις δέ μ.όνον θυγατέρας, α ί-
τινες ήσαν ή δη καί αί μόναι κληρονόμοι τού μακεδονικού οίκου. Έ κ
τράτων ή μέν πρεσβυτέρα Ευδοκία είχεν άσπασθή τον μοναχικόν βίον,~
at δέ δύο άλλαι, ή Ζωή καί ή Θεοδώρα, καίτοι προβεβηκυϊαι την ή -
7νΐκίαν, ειχον μείνει άμφότεραι άγαμοι μέχρι των τελευταίων ήμερων
τής ζωής τού πατρός αύτών. Τ ότε δέ μόνον ούτος, βλέπων πλησιάζοντα
τον θάνατον, ένόησεν ότι etvat καιρός νά/σκεφθή περί διαδόχου καί
άπεφάσισε νά ύπανδρεύση επί τούτω την μ-ίαν των θυγατέρων.
*Α7νλ’ αφού τοσούτον βραδέως έπρονόησε περί τού πράγματος, έπολι-
τεύθη πάΛιν ασύνετους κατά την συνήθειαν αύτού. Τ ό εύλογώτερον ήτο
νάέκ7.έξη ώς γαμ.βρόν καί διάδοχον ενα των δοκιμ-ωτέρων στρατηγών
τού κράτους, καί τοιούτοι δεν έ'λειπον βεβαίως. Αυτός όμ-ως προετί-
μ,ησε τον πατρίκιον *Ρώμ.ανόν Άργυρόν, δςτις κατήγετο μ-έν εξ ενός
των άργαιοτέρων οίκων τής Κωνσταντινουπόλεως, άλ,λ* ήτο όλως ά­
πειρος των πολεμικών πραγμάτων, καί, τό δεινότερον, έγγαμ.ος* ώςτε
έδέτίσε νά άναγκασθή δι* άπει7ώ5ν εις την από τής πρώτης συζύγου
διάζεοξιν. Τούτου δέ ενεκα επειδή ή νεωτέρα Θεοδώρα άπεποιήθη νά
συζευχθή άνδρα χωρισθέντα διά τής βίας από τής συζύγου του, ύπαν-
δρεύθη αυτόν ή Zor/j, ήτις καίτρι άγουσα τό 4 8 έτος τής ηλικίας τη ς,
ήτο ό7αγοίτερον δύςκολος, καί ήρχισε μ.έν βραδέως όπώςούν τό συζυγι­
κόν στάδιον, άλλ* άπεζημ,κνθη αρκούντως δ ιά τ ή ν άναβο7νήν ταύτην,
λαβούσα εις ήλικίαν 5 4 ετών δεύτερον σύζυγον, καί εις ήλικιαν 6 2 ? τρί­
τον, έκτος των έν τφ μ,εταξΰ έπιφορημ-άτων.
Έ ν τούτοις δ νέος βασιλεύς ΊΡωμ.ανός, όσ<|> μ.έτριος άνθρωπος καί
( έ λ α . ΙΣΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ TOM. A 17
 258 -Ζωή και /Ρωμανός Γ'. Οίχτρός 0/γάτος του/Ρωμανού.

άν ή το, .fiiy . είχε τάς κακίας του Κωνσταντίνου. Άνεκάλεσεν εις .τήν
υπηρεσίαν, ή f άλλως παρεαύθησε. πολλούς έκ τών καταδΐωχθέντυ>ν
ύπο του „προκατόχου του επισήμων άνδρών., Τότε δε έπεστρεψεν εις
Κωνσταντινούπολιν καί £ επί Βασιλείου έτι εις ’Αντιγόνην έςορισθείς
, Νικηφόρος Ξιφίας, 6 περιφανής τού βουλγαρικού ; π °^ ^ .ό υ στρατηγός,
οςτις ρριως δένήθέλησε πλέον νά άνα(/ιχθή εις τά δημόσια πράγματα
καί,, έλαβε -το των (λοναχών σχήρ.α έν τή (ΑΟνή^ τού Στουδίου. ,Πλήν
τούτων ό -'Ρωμανός- άνεδείχθη επιεικέστερος περί την τών φόρων εις-
πραξιγ, καταργήσας καί το αλληλέγγυον. Ά λ λ * οί χρονογράφοι έγκω-
μιάζουσι προςέτι πράξεις τινάς αυτού, τών οποίων ή αξία δύναται
νά άμφισβητηθή. Λέγουσιν ότι έπλήρώσε πολλά ιδιω τικά χρέη, OTt ηύ-
ξησε κατά 8 0 , χρυσίου λίτρας τήν έπιχορήγησιν ήν κα τ’ έτος; έδιδε
τό δημόσιον ταμείον εις την μεγάλην εκκλησίαν, καί ήτις μέχρις αυ­
τού συνεποσούτο εις 1 0 0 λίτρας χρυσίου, παρέσχε ό'έ καί χρημάτων
πλήθος «αριθμού κρεΐττον» υπέρ σωτηρίας ψυχής τού εαυτού πενθέ­
ρου. Κ αί ένφ,κατεδαπάνα ούτω τά -δημ όσια χρήματα, διαπαιδαγω -
γο,ύμενος ένεκα τής άσθενείας τού χαρακτήρος^ ύπο συκοφαντών, έτι-
μώρει επί συνωμοσία ανθρώπους καθ’ όλας τάς πιθανότητας* αθώους.
Άπετύφλωσε τον’ πρεσβύτερον ,υίον τής πρώην βασιλίύ'ος των Βουλγά­
ρων, έξώρισεν αυτήν ταύτην ,τήν πρώην βασιλίδα, ζωστήν αναύ'ειχθει-
σαν.ύπό τού Βασιλείου, έφυλάκισε τον Κωνσταντίνον Διογένην τον νι­
κητήν τών( Πετσενέγων, έμαστίγωσε δημοσία ως συνενόχους ανδρας
επιφανείς ,εν οις τον Ευστάθιον Δάφνομήλην, τον τοσούτον διαπρέψαντα
έν τφ βουλγαρικψ πολεμώ, και τρεις έγγόνους τού Μ ιχαήλ Βουρτζη*
τελευτά ιον δε εξέβαλε γτών ανακτόρων τήν.γυναικαδέλφην αυτού Θεο­
δώραν καί περιώρισεν αυτήν εις το λεγόμενον ΙΊετρίον. Α λ λ ά μάλιστα
άνεδείνθη ή άνικανότης αυτού εις τον κατά τών Αράβων τής Σ υ-
, ( Λ · ' , · ; V .··■ i ‘ ■ γ 'ί υ ' i ·■' Υ *»' ; u ■»' -1 3’ . ν.. -

ρίας π όλψ ον, ' _ ·;ν ;

Ό στρατηγός Α ντιόχειας Μ ιχαήλ Σπονδύλης, οςτις ειχεν ήττηθή
ύπ’ αυτών έτι επί Κωνσταντίνου τού Η ', έζηκο)νθύθει άναδεικνύμενος
εντελώς ανάξιος τής έπιτραπείσης αύτφ λειτουργίας./Όθεν δ ,'Ρ ω μ α -
νος καλώς ποιών,καθήρεσεν αυτόν* άλλ’ αντί ,νά άναθέση τον δύςκο-
λον εκείνον αγώνα εις ενα τών δοκιμωτέρων τού κράτους στρατηγών,
διώρισεν ηγεμόνα Συρίας τον επ’’ αδελφή γαμβρόν αύτού Κωνσταντί­
νον Καραντηνον, οςτις είχε μεν υιόν τον επιφανέστερον ίσως . .ναύαρχον
τών χρόνων εκείνων, ώ ; θέλομεν ίδ ει, αυτός όμως δεν ήτο ,ώς^φαίνεται
* Λ ; *γ·· ■) . . . . . .

-Ν,
 Ζωή "και 'Ρωμανός Γ*. Οίκτρος θάνατος τού ’Ρωμανού ’ 259

Ινάμιλλος του έργου εις ο έκλήθη* το δέ χείριστονδ ’Ρω μανός άπεφά-

χτισε νά στράτευση καί αυτός κατά των πολεμ,ίών εκείνων τω 1 0 3 0 .
Άφικόμένος λοιπόν είς Φιλομήλιον τ η ς ‘ Φρυγίας μεθ* όλης τής δυνά-
μεως, * είδε πρόςερχομ.ένους πρέσβεις’ μ.ωαμ.εθανούς της Βερροίας, ήτοι
του" Χαλεπίόύ, οιτινες, κομ,ίζοντες δώρα πολλά, παρέκάλουν νά τυ-
χωσι συμπάθειας διά τά γενόμ,ενα και ύπέσχοντο την ακριβή εν τω
μέλ!λοντι πληρωμήν του φόρου, είς όν είχον καθυποβληθή επι Φωκά.
Ο ι εμπειρότεροι του στρατού άζιωμ,ατικοί σύνεβούλευσαν τον βασιλέα
να δεχθή τήν υποταγήν «καί μή έκστρατε υσαι κατά Συρίας έν καιρω
θέρους, οπότε τό τε ύδωρ έν αυτή σπανίζει, καί το μέν ’Αράβων έθνος
κνυπόστκτόν έστι οία ένειθι'σμένόν φέρειν γενναίως τά εγχώρια θάλπη
καί τού; φλογμούς καί τούς καύσωνας, οί δε “'Ρ ω μ α ίοι πανοπλιται
τυγχάνοντες ού τληπαθώς εχουσι προς τήν ο>ραν.)) Ά λ λ ’ άύτος μή α­
κόυσα; τ ά ; φρονίμους ταύτας συμβουλάς, ένέβαλεν είς τήν Συρίαν,
καί επαθεν δ,τι προέβλεπον “ οί στρατηγοί, αποκλεισθείς υπό τών πο-
λ.έμίών κάί*περιελθων είς δεινήν αμηχανίαν, καί ήττήθείς. "Ο τι δέ δ
στρατός επαθε τήν ήτταν τκύτην μ,όνον δ ιότι κακώς δι<ϊ>κείτο, άπο-
δεικνύέταΐ προς τοϊς άλλοι; εκ τούτου, δτι δ Γεώργιος Μανιάκης, εις
τών αρίστων άζιώματικών αυτού, δςτις κατείχε μικράν τινα πόλιν,
ττροςκληθείς νά πκραδιύση αυτήν ύπο 8 0 0 ’Αράβων έκ τής νίκης επα­
νερχόμενων, είς άπάντησιν’πάντας“μέν αυτούς άπέσφαζεν, έκυρίευσε
-δέ 2 8 0 καμ,ήλους, τάς οποίας συνεπήγοντο φορτωμ.ένας λαφύρων. *Αΐ-
ποταμ,ών δέ κατά τά μέχρίς έσχατων ειθισμ^να παρά τόΐς Όθωμανοις
τάς ρίνας κάι τοέ ώτα τών πεσόντοιν, διεκόμισε “τά *'π ά ν τα προς τον
«φυγόντα βασιλέα, δςτις ήδη είχε φθάσει είς Καππαδοκίαν καί δ ιέ -
τριβεν εν τω οϊκψ ' τού Φωκά. ~ "
Ό δέ βασιλεύς τον μ.έν Μανιακήν άντήμειψε διόρισα; Κατεπάνω’ τής
κάτω Μ ηδίας, οπού ούτος έξηκολούθησε γενναίως καί πολλάκις επι­
τ ύ χ ω ; ανταγωνιζόμ,ενος κατά τών μωαμεθανών. Έ ν Συρία δμ,ως ανα­
χώρησα; δ ’Ρώμ,ανός προεχειρίσατο δομέστικον μ,έν τών σχολών Συ­
μεών, τον γνωστόν ήδη είς ήμάς ύπηρέτην τού Κωνσταντίνου Η ’, στρα­
τηγόν δε ’Αντιόχειας Ν ικήταν τινά, οιτινες αμ,φότεροι ανάζιοι οντες,
κατετροπώθησαν πάλιν ύπό τών ’Αράβων. Κ α ί τότε μ,όνον σωφρονή-
σας έζέπεμ,ψεν είς τήν χώραν έκείνην τον πρωτοσπαθάριον κα ίμ εγα ν
4ταιρειάρχην Θεόκτιστον, οςτιςκατίσχυσε τών πολεμ,ίών, έπροστάτευσε
τόν φίλον έμιρην τής Τριπόλεως καί έπέστρεψε μέν είς Κωνσταντινού-
17*
 260 Ζωή καί 'Ρωμανός Γ'.Οίκτρός θάνατος του 'Ρωμανού.

πολιν,' άλλ* όπόσον ήνώρθωσε το αξίωμα του κράτους αυτόθι, συνά-

γεται προςέτι έκ τούτου, ότι κατά σεπτέμβριον-τού 1 0 3 1 * ο έμίρης
τού Χαλεπίου επεμ.ψε προς τον ‘Ρωμανόν τον ίδιον υιόν-μετά δώρων
πολλών ινα το καθ’ εαυτόν- άνανευ^σνι τήν ειρήνην καί έπα-
ναλάβη την πληρωμήν τώ^ αρχαίων φόρων. Κ α ί ό βασιλεύς άποστεί-
λας εις Χαλέπιον τον πρωτοσπαθάοιον Θεοφύλακτον τον Άθηναίον, έ-
βεβαίωσε τάς σπονδάς καί άνωμ.ολόγησε κοινοπραγίαν μετά των Χ α -
λεπιτών. Ά λ λ * ό μ.ωαμ.εθανισμός τής Συρίας, τον όποιον δένήδυνή-
θησαν νά δαμάσωσιν 6 Φωκάς, ό Ιωάννης καί ό Βασίλειος,δέν ήτο
πιθανόν ότ,ι θέλει ύποκύψει εις τοιαύτας παροδικάς εκστρατείας άν­
τρων οίτινες, όσηδήποτε καί άν ήτο ή αξία αυτών, δέν παρεβάλ-
λοντο προς εκείνους* οί άλλοι έμίραι έξηκολούθουν τάς εχθροπραξίας
των. "Οθεν ό βασιλεύς άπεφάσισε νά στρατεύση αύθις κα τ’ αυτών τω
1 0 3 2 , καί είχεν ήδη φθάσέι εις Μεσάνακτα, ότε πολλαί όλέθριαι ειδή­
σεις άνεχαίτισαν^τήν πορείαν αυτού. Έ ν μέν τή Κυ^νσταντινουπόλει ό
Κωνσταντίνος-Διογένης κατηγορήθη πάλιν ότι έκ συνεννοήσεως μετά
τής Θεοδώρας μελετά την ανατροπήν των καθεστώτων οί δέ Πετσε_
νέγοι διαβάντες τον Ίστρον έλεηλάτουν τήν Μοισίαν* ο ί'δ έ . "Αραβες
τή ς ‘Αφρικής έδήουν τά παράλια τής Πελοποννήσου*καί μέχρι Κέρκυ­
ρας προελάσαντες έπυρπόλησαν αυτήν. Είναι αληθές ότι ό Κωνσταν­
τίνος Διογένης, ‘είτε συναισθανόμενος τήν ενοχήν αύτού, είτε άπελπι-
σθείς δ ιά τάς- αδίκους καταδρομάς ας ύφίστατο από τίνος χρόνου, έ-
γένετο αύτοχειρ,’ καί ή Θεοδοίρα έκάρη μ.οναχή υπό τής Ζωής, ήτις
ήξίου ότι αδύνατον ήτο άλλως νά παύσωσιν αί έπιβουλαί καί τά σκάν­
δαλα* οί δέ Πετσενέγοΐ, μηδένα άπαντήσαντες αντίπαλον, έπέστρε-
ψάν εις τά ίδια* ό· δέ Νικηφόρος Καραντηνός ό'στρατηγός τού Ν αυ­
πλίου, τή συνδρομή τώ ν 'Ραε.υεαίων > ασιπολέμησετον άραβικόνστό-
^ον καί κατέστρεψε τά πλείστα των σκαφών αύτού. Ά λ λ ’ ό Ρω μα­
νός έπανήλθεν ούδέν ήττον έκ Μεσάνάκτων εις τήν βασι)νεύουσαν. Ε ­
κεί περί τά μέσα τού 1 0 3 3 έπληροφορήθη νέα τού Νικηφόρου Κ α -
ραντηνού κατορθώματα. Οί "Αραβες τής ’Αφρικής έπεχείρησαν δευ-
τέρανκατά τών νήσων καί τών παραλίων έπιδρομ.ήν, διά πλοίων 1 0 0 0
έχόντων μ.υρίους πο7:εμιστάς, b δέ Καραντηνός συμ,πλακείς προς μ,ίαν
αυτών μ,οΐραν, έτρεψεν αυτήν, καί έπερ,ψε προς τόν βασιλέα 500
αιχμαλώτους. Αύθις δέ περί τά τέλη τού έτους τούτου εστησεν έτε­
ρον τρόπαιον κατά τών Σαρακηνών ό Καραντηνός καί έξαπέστειλε

V
 Ζωή καί Ρο)μ<χνος Γ'. Οιχτρο; θάνατος του 'Ρωμανού. 261

προς ·τον\βασιλέα 6 0 0 αιχμαλώτους. Συγχρόνως, έτερος στόλος έκ-

πεμφθείς υπό ;τον πρωτοσπαθάρ,ιον Τεκνίαν τον Ά βυδηνον εις Αίγυπτον
καί 7Γλησιάσας εις χύτην την Αλεξάνδρειαν έκυρίευσε πολλά πλοία
καί πολλήν λείαν. Άφ* ετέρου ί ί ό πατρίκιος' Ν ικήτας ο Πηγονίτής
ποοελάσας μέχρι Βαβυλώνος, έξεπολιόοκησε το έγγιστα αυτής κείμενον
φρούρίον Περκρίν. Οί στρατηγοί λοιπον καί ,οί ναύαρχοι άνεπλήρουν
το κατά δύναμιν τήν ανικανότητα καί τά αμαρτήματα τού βασιλέως*
επί .τοσούτον δέ 8 ιετηοείτο το έξωτερικον του κράτους αξίωμα^ ώςτε
τω [Λεν 1 0 3 0 χποθχνόντος τού βασιλέως τής Ά βα σ γία ς Γεωργίου, ή
χήρα αύτού πέμψασα προς τον βασιλέα πρέσβείς._μετά δώρων έξγ)τή-
σατο την άνανέωσιν τής αρχαίας μετά-τού κράτους ,συρ.μαχίας, καί
έλαβε,σύζυγον τού υιού της Παγκρατίου την ανεψιάν του ΊΡοψ,ανού
Ε λ έν η ν , τω 8ε 1 0 3 3 παρέδωκε καί το οχυρώτατον φρούριον,.τήν ’Α -
νακουφήν. !Α·λλ* ενω το κράτος^ έξηκολούΟει - ον σεβαστόν *παρά τοις
έ'ξω, οί δέ πολέυκοΓ'περιεστέλλοντο καί ,έν μέρει κατετροπούντο,, ο
'Ρωμανός έπέπριυτο νά γίνη θύμα τών παρηλίκων ερωτικών παθών.·τής
Ιδίας· αυτού συζύγου. . ‘ ■- > -■ ;·· ■ »·,. !'■ , /y < ; '?όο.Θ
-* Ό .,Ρο>ρ.ανος είχε προ καιρού εν · τή υπηρεσία αύτού -Παφλαγόνα
τινά ευνούχον όνόματι. Ίωάννην, όςτις άφ* ής εκείνος εβασίλευσεν ά -
πέβη παντοδύναμος προχειριστείς πρώτον πραιπόσιτος, έπειτα ,δ έ ορ-
φανοτρόφος. Ό · Ιωάννης- είχε * τέσσαρας αδελφούς, ο'ίτινες άπαντες ει-
χον προαχΟή εις διαφόρους άρχάς, καίτοι μετήρχοντο επαγγέλματα
ούχί έντιμα,, καΓίδίιος το τού κιβδηλοποιού* Έ ίς δ έ εξ αύτών, ύ*Μι«-
χαήλ, δςτις ήτο ωραιότατος την δψιν καί έν ακμή τής νεότητος, ελα-
βεν έν τή αυλή αξίωμά τ ι, ως* έκ τού ύποιου διετέλει συνεχώς παρά
τή βασιλίσσή. Ό ‘Ρωμανός ήτο μένεξηκοντούτης ή δ η , άλλα δεν ήτο
δυνατόν νά ύποπτεύση ότι ή Ζωή, ήτις ειχεν ύπερβή το πεντηκοστόν
έτος* θέλει δο>/?ει αύτφ αντίζηλον καί μάλιστα αντίζηλον τοσούτον
νεαρόν. Έ ν τούτο.ις* τούτο, συνέβη, ύ.δέ έρως- αύτής- άπέβη ■ τοσούτον
δαιμονιώδης καί μανικός, κατά Κεδρηνον, ώςτε έξα;πτόμενο'ς προςέτι
ύπο τής φιλοδοξίας τού Μ ιχαήλ καί τής φιλαρχίας τού Ίωάνγου,, π α-
ρέσυρεν αυτήν εις το νά απαλλαγή τού συζύγου διά ~δηλητηρίου βρα­
δέως ένεργούντος, ?Αλλ* b ανυπόμονος· Μ ιχαήλ δεν ήΟέλησε νά περι-
μείν*/) τά τοιαύτα τού δηλ ητηρίου ,άποτελέσρ.ατα, καί μετ’ ού πολύ
τ ή ν ΐ ΐ άπριλίου* 1 0 3 4 (ήτις συνέπεσε κατά το έτος τούτο νά ήν,αι με­
γάλη π έμ π τη), *άπελΟόντος τού βασιλέω; εις. το έν τφ παλατίιρ βα -

I
262 Ζωή και Μιχαήλ Δ\ Ό όρφανοτρόφο; Ίω }.νντ(ς. *Αθλια κατάατασις.

λανεΐον, άπέπνιξεν αυτόν έν τή κολυμβήθρςι του λουτρ ου. Έπελθούσης

δ ε-τή ς νυκτός, καί ψαλλόμενων των αγίων παθών, μηνύεται ο τότε
π ατριάρχης'Α λέξιος, υπό του βασιλεως 'Ρωμανού δήθεν, νά'άνέλθν;
εις τά ανάκτορα. Ό -πατριάρχης εσπευσε νά έ'λΟν), άλλ* ευρίσκει μέ α­
πορίαν του νεκρόν μέν,τόν βασιλέα, την δέ, Ζωήν καθημένην επί θρό­
νου λαμπρού, εχουσαΥ πλησίον της τον Μ ιχα ήλ, καί μανθάνει ότι
προςεκλήθη Λ'να ίερολογήση τούτον αυτή. "Εκθαμβος Si γενόμενος ΐ-
στατο έννεος καί ένδοιάζων περί του πρακτέου, οτε ό Ιωάννης καί η
Ζωή ^όντες αύτφ μεν πεντήκοντα λίτρας χρυσίου, εις Si τον κλήρον-
άλλας πεντήκοντα, κατέπεισαν αυτούς νά τελέσωσι τήν ιεροπραξίαν*
Ή σκηνή αυτή είναι βεβαίως άπ’ αρχής μέχρι τέλους μία των οίκτρο-
τέρων τής μεσαιωνικής ημών ιστορίας, καί-ρ,αρτυρει μέχρι τίνος βαθ­
μού προέβη ή κακοήθεια των άνθριύπων καί ό έμπαιγμός τών-ίερωτά-
των θεσμών. ^.· . ·ν , .
. .'ν ·ι; '.λ »■·.;>·
I λ ·· \ν,.. ·. .γ · t , .*· - -, ■
*
Ά λ λ 1 ή Ζωή ,ήτις άνεβίβασεν εις τον βασιλικόν θρόνον τον εραστήν
αυτής νομιζουσα ότι, αντί, άνδρός καί βασιλέως, θέλει εχει ,δούλον κα ί
διάκονον, έψεύσθη τής έλπίδος. Ό μεν Μ ιχαήλ ήτο τωόντι άνθρωπος
ανίκανος νά διεξάγη τά δημόσια πράγματα, τόσω μάλλον όσω ε"πα-
σχεν έξ επιληψίας, ,ώςτε δέν-είχεν είμή το σχήμα καί τό όνομα τή ς
βασιλείας* άλλα τήν πραγματικήν εξουσίαν κατέλαβεν ούχί ή Ζωή,
τ η ν κατέλαβε’ν ό πρεσβύτερος τού Μ ιχαήλ αδελφός Ιωάννης, όςτις
πρακτικός άνθρωπος ών καί δραστήριος, άνέλαβε τήν όλην των πραγ­
μάτων κυβέρνησιν υπό τό ταπεινόν αξίωμα τού όρφανοτρόφου, καί, ϊνα
έξασφαλίσγι εαυτόν άπό των παλιμβούλων διαθέσεων τής βασιλίδος,
εφρόντισε προ πάντων νά περιστοιχίση αυτήν διά γυναικών καί ευνού­
χων οικείων, δΓ ών έπετήρει καί έκανόνιζεν άπαντα αυτής, τά δ ια ­
βήματα · «περιπάτων τε ·γάρ έκωλύετο καί βαλανείων τε ού μετεΐχετ
μή αυτού έπιτρέψαντος, καί όλως περιήρετο/ αυτή πάσα ψ υχαγωγία.»
Ουτώ δέ κατοχυρώσας> τήν αρχήν αυτού, άνέθηκε πλεϊστα τών πρώ­
των τού κράτους αξιωμάτων εις τούς ίδιους συγγενείς, προχειρισάμε-
νος δούκα μεν, Α ντιόχειας τον αδελφόν αυτού Νικήταν καί μετά τον
θάνατον τούτου τον άλλον αδελφόν Κωνσταντίνον, πρωτοβεστιάριον
δέ τον έτερον πάλιν αδελφόν του Γεώργιον, καίσαρα Si τον τής αδελφής
του Μαρίας υιόν-Μ ιχαήλ, Νικομήδειας Si επίσκοπον συγγενή ώςαύ-
τως τινά αύτού,ττόν ευνούχον Αντώνιον Πάχητα.· Κ α ί επειδή εις των-
 \

Ζωή και Μιχαήλ Α'. *0 δρφανοτρόφος Ιωάννης.’Αθλια κατάστασίς- 263'

επιφανών τού κράτους ανδρών Κωνσταντίνος ο Δαλασσηνος εξεδηλω -1,

σεν άγανάκτησιν επί τοις γενομενοις καί περιφρόνησιν προς την χυδαίαν
καί τριωβολιμαίαν εκείνην οίκογένειαν, ’ δ Ιωάννης ' κ α τ’ άρχάς έπε—
χείρησε νά έξευμενίση αυτόν, αλλά μετ’ ολίγον τον μέν Δαλασσηνδν ε-
ξώρισεν εις την νήσον Π λάτην, τον 81 επί Ουγατρί γαμβρδν αυτού έφυ-
λάκισε, τριών 8ε φιλιών αύτου εύγενών και πλουσίων εκ της μικρά.ς Α ­
σίας, έό'ήμευσε τήν περιουσίαν παραό'ούς Λυτήν εΙς·*τον αδελφόν του
Κωνσταντίνον,1οςτις μετ’ ού πολύ προεχειρίσθη καί όομέστικος των.
σχολών τής ’Ανατολής. .·, · ·' ' ' ' ■ ■; : · ·· ·'*' *·· .
Ένω όμως δ Ιωάννης ήσχολεΐτο εις το νά εύεργετή τούς συγγενείς
καί νά τιμωρη τούς έναντιοδοξούντας, οί μεν Σαρακηνοι εκυριευον τα
έν τή Λυκία Μύρα, δ 8ε ήγεμών Ά βασγία ς Π αγκράτιο; έσφετερίζετο
άπαντα τά πρότερον εις το κράτος όοθεντα (ρρουρια, οι 6ε Χ α λ επ ιτα ι
έξεό'ίωκον τον παρά τού βασιλέως πεμφθέντα αύτοις άρμοστήν, οι 8ε
Πετσενέγοι έπόρθουν τήν Μοισίαν μέχρι Θεσσαλονίκης προελαύνοντες,
οι 8ε "Αραβες τής -’Αφρικής Ιλεηλάτουν τάς κυκλάίας* «ών ούδ'εμία
φροντίς ή ν τ φ ’Ιωάννη, μόνην 8* έ'μμονον ασχολίαν ειχεν* όπως άν δ·
Δαλασσηνδς τηροΐτο κ α ίμ ή τάς αυτού λάθοΓ δ'ιαδ'ράς πλεκτάνας.»
Ή μάλλον αυτός τε καί οί άό'ελφοί αυτού ήσχολούντο εις ετερα σπου^
δαιότατά έργα· δ'ιότι τω 1 0 3 7 * έπικρατήσαντος αύχρ.ού έκ.μακράς
ανομβρίας ένόμισάν'οτι διά τήν χρηστήν αύτών~ πολιτείαν δικα ιούντα 1
νά έπΓζήτήσοίσι τήν έξ ύψους· βοήθειαν, καί εποίησαν .λοιπόν λ ιτα ­
νείαν, δ Ιωάννης βαστάζουν τδ άγιον'μανδύλιον,-δ μέγας δομέστικος
την προς Αύγαρον έπιστδλήν τού ‘Χριστού, καί~ δ πρωτοβεστιάριος
τά άγια* σπάργανα. Έ τέλεσε' 8ε καί* άλλην λιτήν δ πατριάρχης'
μετά τού κλήρου. Ού μόνον όμως δεν έ'βοεξεν, άλνλά καί χάλαζα* παμ-
μεγέθης καταρραγεΐσα άνέτρεψε τά· δένδρα καί τούς κεράμους τής π ό-
λεως'. Τ δ 8ε μάλλον άξιομνημόνευτον επί τού προκειμένου είναι οτι
κατεχούσης τήν πόλιν σιτοδείας, δ Ιωάννης ήγόρασεν έκ Πελοποννή-
σου καί Ε λ λ ά δ ο ς 1 0 0 ,0 0 0 μόδια σίτου καί όΥ αυτών παρεμύθησε
τούς πολίτας* οπερ μαρτυρεί δτι ού μόνον ή βιομηχανία αλλά καί ή
γεωργία ήκμαζε τότε έν ταις κυρίως ελ>!ηνικαις χώραις. Φαίνεται έν
τούτοις δτι διά τήν συνδρομήν τοσούτων συμφορών δ Ιω άννης ένόμισε
τω 1 0 3 7 άσφαλέστερογ ν ά ’άνταλλάξή τήν κυβέρνησιν των πραγμά­
των διά τού ύπερτάτου εκκλησιαστικού αξιώματος, καί έζήτησε 8 ιά
των συγγενών καί φίλων μητροπολιτών νά καθαιρέση τ δ ν 1Αλέξιον καί

I
264 01 σωζόμενοι έγκριτοι στρατηγοί. *Έργα αυτών, ί /

νά άναγορευθή αυτός πατριάρχης, επί τώ λόγω ότι 6 .Αλέξιος αού ψήφω

αρχιερέων, αλλά προςτάξει βασιλείου του βασιλέως έπέβη του θρό­
νου άκανονίστως.)) Ό πατριάρχης όμως άπήντησεν εύφυώς ότι
είναι έτοιμος νά παραχώρηση τον θρόνον εις τον βουλόμ.ενον, άμα κα-
θαιρεθώσι μεν συγχρόνως οί παρ’ αυτού χειροτονηθέντες μητροπολΐτα^
άναθεματισθώσι δέ οί παρ’ αυτού στεφθέντες τρεις βασιλείς. Κ αί ε­
πειδή οί πλείους τών περί τον Ίωάννην μητροπολιτών είχον χειροτο-
νηθή υπό του Αλεξίου, ιδίως δέ ό Νικομήδειας ’Αντώνιος Π άχης, καί
ένταυτφ αυτός τού^Ιω άννου ό αδελφός Μ ιχαήλ ύπό του ’Αλεξίου έ-
στέφθη, έδέησε νά παύση μέν πάσα αυτή ή σκευωρία, νά εξακολού­
θηση δέ τό κράτος κυβερνώμενον ύπό τού ιδιοτελούς καί πλεονέκτου
όρφανοτρόφου. ; ;.ν .: . r , . ·. . ^ .· ·~, · . .· ·. <· -,
. Γ'. ·. .. ■ ·■ '". . ι' ·*· ννι «* · .» ·'
Ευτυχώς .όσα και.άν ησαν τά .δημιουργήματα αυτού* .δεν κατωρ-
θώθη νά,εκλείψωσιν άπαντες^οί αρχαίοι αξιωματικοί τού στρατού* καί
τού στόλου., "Οθεν οί μέν "Αραβες τής ’Αφρικής καί τής-Σικελίας) οί
επανειλημμενας επιχειρήσαντες έπιδρομάς εις τάς κυκλάδας νήσους'■
καί τά παράλια τού Θρακησίου ήτοι τής ρ,ικράς 'Α σίας,· κατεπολεμή-
θησαν ύπό των αυτόθι στρατηγών, καί 5 0 0 μέν'ζώντες ήχθησαν προς
τον βασιλέα, οί* δέ λοιποί πάντες άνεσκολοπίσθησάν εν τή * παραλία
από *Ατραμυττίου μέχρι-Στροβίλου*^ πάλιν δέ οι αυτοί ‘τάς αύτάς
έπιδραμόντες χώρας, κατετροπώθησαν ύπό τού στόλου των Κιβυρ-
οαιωτών,: τών όποιων νό στρατηγός Κωνσταντίνος ό Χ α γέ, πέμψας
5 0 0 αιχμαλώτους τφ βασιλει, τούς λοιπούς κατεπόντωσεν ή δ&άπο-
στατήσασα Σερβία ήναγκάσθη αύθις. νά υποταχθή*’ καί τελευτα ίοι
ο Γεώργιος Μανιακής, .όςτις, κατ', άρχάς.μετατεθείς από. τής κάτω-
Μ ηδίας εις την άνω Μ ηδίαν, μετ' ού πολύ εξεπέμφθη από. τάς περί -
τον Ευφράτην καί Τίγριν έκείναςνχώρας εις την κάτω 'Ιταλίαν, άπέ*.
δειξεν αυτόθι τό τί ήδύνατο είςέτι νά κατορθώση τό κράτος, όταν ή - ·
θελε νά μεταχειρισθη τούς· μεγάλους αυτού στρατηγούς. Ειδομεν εις
ποιαν ανώμαλον κατάστασιν είχον περιέλθει τά .τής κάτω 'Ιταλίας ν
πράγματα επί Βασιλείου "τού Β\ Ό βασιλεύς ούτος, άμα καταβαλών
τούς ποικίλους αυτού εν τή 'Ανατολή πολεμίους, είχε πέμψει τον Ό ρέ-
στην εις την κάτω 'Ιτα λ ία ν, σκοπών νά άπέλθη καί αυτός εκεί ί'να-
παγιώση την εαυτού αρχήν, καί άποφασίσας επί τούτιρ νά άνακτήση
προ πάντων την Σικελίαν.από τών Σαρακηνών, διότι ενόει κώλλιστα
 ΚαΟχίρεσις Μανιάχη. ’Απώλεια τή< κάτω ’Ιταλίας καί τής Σικελίας. #2 6 5

οτι ενόσω ή'.παρακειμένη εκείνη ρεγάλαν) νήσος 'ήτο εις χεΐρας , π όλε-·
μίων άσπονδων, αδύνατος άπέβαινεν ή ασφαλής τής κάτω χερσονήσου ’
κατοχή. Ά λ λ ’ δ μέν βασιλεύς άπέθανε ττριν ή* έκτελέσν) τό βούλευμα
αυτού,, δ δέ Όρέστης άνεκλήθη ύπό^Κωνσταντίνου Η ’, ετεροςήΧε“στρα-'
τός πεμφθείς υπό τού*'Ρωμανού Γ ' ούδέν γενναΐον ϊσ χυσ έ'νά πράξ*/) ·
δ ιά 'τ η ν ανικανότητα τού στρατηγού. Σημειωτέον εν π α ρόδψ 'οτι δ·
στρατός ούτος, δςτις λέγεται αξιόμαχος, λέγεται προςέτι άθροισθείς "
καθ’ ολοκληρίαν έξ Ε λ λ ά δο ς καί.Μακεδονίας, οπερ υποδεικνύει ο τ ι 1
αί χώραι αύται είχον προς τοις άλλοις καί ικανόν-μάχιμον πληθυ­
σμόν. Ούτως είχον τά πράγματα εν τή κάτω ’Ιτα λ ία επί Μ ιχ ά ή λ '
Δ', Οί>Σαρακηνοί τής Σικελίας, οι Λογγοβάρδιοι, οί εγχώ ριοί καί
από τίνος χρόνου οί Νόρμαννοί διεμάχοντο προς άλλήλους- καί κατά
των Ελλήνων, των οποίων οί συνεχώς μεταβαλλόμενοι Κατεπάνω
μετά κόπου, ήδύναντο νά άνθέςωσινεις τοσούτους πολεμίους, οτε εμφύ­
λιός τ ις ; μετά ξύ τών έν Σικελία ’Αράβων αγών παρέσχεν εις την κυ-’
βέρνησιν τής Κωνσταντινουπόλεωςί τήν^πιΟανωτάτην ελπίδα τού νά
άνακτήσωσι ι.τήν νήσον ταύτην, ήν είχον, άπολέσει προ 2 0 0 καί επέ­
κεινα. ενιαυτών, *· ·ς . * ·'·.»—>· .■ ·;*"-· ·*.Γν* ·.' * ι ν· .

• · -. Λ . · * · >..ι
; * ί .-'v · .ν' .*'■**.-
* “ U7 ·' V^· ■· V ·λ *'.α · * V V * * ,; ·

Δύο αδελφοί, δ Ά βούλ -Ά φ ά ρ καί δ Ά βού-Χ άφ ς. ήρισαν προς ά λλή-

λους, καί δ- Ά β ούλ -Ά φ ά ρ ήττηθείς πολλάκις .υπό τού Ά β ο ύ - Χάφς Δ
έζήτησε την επικουρίαν τού Κατεπάνω *τής ’Απουλίας καί Καλαβρίας ■
Αέοντος *Ώπου. Ό Λέο>ν διαπεράσας εις Σικελίαν ένίκησε' Vπολλάκις
τον Ά β ού-Χ ά φ ς, άλλα τότε; 6 Ά β ο ύ λ -Ά φ ά ρ ύποπτεύσας μήπο>ς ο ί -
επίκουροι εκείνοι άποβώσι κυρίαρχοί, συνεννοήθη μετά τού αδελφού <
του, καί οί δύο αντίπαλοι όμοφρονήσαντες έζήτησαν καί έ'λαβον; βοή­
θειαν έξ Αφρικής· *δ δέ Λέων μή δυνάμενος ή δ η νά άνθέξντ εις αυτούς ■'
έπέστρεψεν εις Ιτα λ ία ν , συνεπαγόμενος’ 1 5 ‘, 0 0 0 χριστιανών, αιχμαλώ - 1
των άπελευθερωθέντων ύπ’ αυτού. Τ α ύτα πληροφορηθείς δ όρφανοτρό- ή
φος άπεφάσισε νά έπαναλάβη την εκτέλεσιν τών βουλευμάτων * τού ·
Βασιλείου Β '. ’Επ ί τούτφ έξέπεμψεν - είς την κάτω ’Ιτ α λ ία ν δύναμιν
άξιόλογον υπό τον περιφανή Γεώργιον Μανιάκην, μετακομισΟεΐσαν α ύ -
* ^
τόθι διά στόλου .τού, δποίου προίστάτο; ώς μή ώφελεν,· δ πατρίκιος*
Στέφανος^ δ επ’ αδελφή γαμβρός τού βασιλέως. Ό Μανιακής άφικό-
μενος είς 'Ρήγιον τφ 1 0 3 8 ,.διέταξε νά προςέλθωσι προς αυτόν πάντα
τά στρατεύματά τής Άπουλνίας καί. οτής Καλαβρίας* καί προςέλαβε.

•ν
266 Καθαίρεσις,Μανιακή. Απώλεια τής κάτω ’Ιταλίας καί τής Σικελίας.

προς το ύ τες 3 0 0 μισθοφόρους Νορμαννούς, αγόμενους υπό τριών υιών

ενός τών όνομαστοτάτων μαχητών τής φυλής εκείνης, του Τ α γ -
κρέδου. Ουτω δέ αύξήσας καί κατοχυρώσας την δύναμιν ήν συ-
νεπήγαγεν εκ Κωνσταντινουπόλεως, δ Μανιάκης διεπέρασεν εις την
Σικελίαν, καί έξεπόρθησεν αμέσως την τε Μεσσήνην καί τάς Συρα­
κούσας. Έπελθούσης δέ εξ *Αφρικής επικουρίας εις τούς δυο αδελ­
φούς 5 0 ,0 0 0 άνύ'ρών, συνεκροτήθη μάχη κρίσιμος περί τά λεγόμενα
'Ρ ή μ α τα * καθ' ήν δ Μανιακής δλοσχερώς κατετρόπωσε τούς πόλε"
μιους, καί τοσουτος εγενετο αυτών φόνος, ώςτε έλέγετο οτι 6 παραρ-
ρέων ποταμός έπλημμύρησεν αίματος. Κ αί έκ μεν τών ’Αράβων ολί-
γιστοι περιεσώθησαν, δ δ'έ Μανιακής έκυρίευσε μετά τό κατόρθωμα
τούτο 1 3 άλληλοδιαδόχως Σικελικάς πόλεις, εις έκάστην τών οποίων
ώκοδόμει άκρόπολιν καί κατέλειπε φρουράν ικανήν ν* άνθέξη εις πά­
σαν επανάστασή τών εγχωρίων καί ήθελεν ούτω ανακτήσει πάσαν
την .νήσον καί ασφαλίσει την κατοχήν αυτής, εάν δ όρφανοτρόφος
’Ιωάννης, όςτις δέν ήξεύρομεν πώς συνέλαοε την αγαθήν ιδέαν τού νά
έπιτρέψη τήν ηγεμονίαν , τού άγώνος τούτου εις τον άριστον εκείνον
στρατηγόν, δεν παρεσκεύαζεν έκ προοιμίου τήν αποτυχίαν αυτού προ-
χειρίσας άρχοντα τού στόλου τον άθλιον γαμβρόν αυτού Στέφανον»
Οί ’Άραβες τής Αφρικής είς τών δποίων τήν άνωτέραν κυριαρχίαν
ύπήγετο ή Σικελία, καί οι δποιοι έξέπεμπον στόλους καθ’ όλων τών
ελληνικών παραλίων, δεν ήτο δυνατόν νά μή άγωνισθώσι διά πά-
σης θυσίας υπέρ τής μεγάλης εκείνης νήσου. Τωόντι μετ’ ού πολύ νέος
έπέπλευσεν είς αύτήν έκ μεσημβρίας στόλος συνεπαγόμενος *δύναμιν
πολλφ μείζονα τής προτέρας. Ά ν δ Στέφανος ήτο άγρυπνος καί έπι-
τήδειος, ήδύνατο νά άπαντήση τον στόλον τούτον έν πελάγει* κ α ί/ ή
νά κατατροπώση αυτόν, ή τούλάχιστον-νά έπιφέρη εις αυτόν ζημίας
μεγάλας προ τής άποβάσεως. Ά λ λ * ούδέν το ύ τω ν ε^πραξεν, δ' δέ
στρατός τών Αράβων ήδυνήθη νά άποβιβασθή άνέτω'ς είς τήν Σικελίαν
καί νά καταλάβη άναπεπταμένην τινά πεδιάδα, τάς καλούμενας
Δραγίνας. Τούτο μαθών δ Μανιάκης, έσπευσε νά συγκέντρωση τάς
δυνάμεις καί νά έπέλθη'κατά τών πολεμίων, παραγγείλας συγχρόνως
τον Στέφανον νά έπιτηρή ασφαλώς τήν παραλίαν, ϊνα μή είμπορέσω-
σιν ούτοι νικηθέντες νάδιασωθώσιν είς τά ίδια . Κ αί τότε συγκρότη-
θείσης ρ,άχης έκ παρατάξεως, δ Μανιάκης ετρεψε κατά κράτος τούς
Ά ρ α β α ς, ών έπεσον, εάν πιστεύσωμεν τον Κεδρηνόν, υπέρ τάς 5 0 ,0 0 0 .
 Καθαίρεσις Μανιακή, ’Απώλεια τής κάτω Ιταλίας και τής Σικελίας. 267

Ά λ λ " 6 αρχηγός αυτών κατιύρθωσε λαθών τάς φύλακας του Στεφά­

νου νά διαφύγη είς Αφρικήν. Ό Μανιακής ών προ καιρού δυςηρεστη-
μένος κατά του ναυάρχου, δεν ήδυνήθη νά κρατήσ*/) την οργήν του
όταν τον άπήντησε, καί περιυβρίσας αύτον καί κτυπήσας κατά <κε-
φαλνής, άπεκάλεσε ράθυμον, άνανδρον καί προδότην τών, πραγμ,άτων
του βασιλέως. Ό δε άποφασίσας νά έκδικηθή ' γράφει αμέσως προς
τον ορφανοτρόφον ότι 6 Μανιακής μελετά άπόστασιν κατά του βασι-
λέως. Ό Στέφανος ήτο, ώς ήξεύρομεν, γαμβρός επ’ αδελφή του παν­
τοδυνάμου Ίωάννου* οθεν δεν ήδύνατο είμή νά πιστευθή, καί έν τ<μ
άμα 6 μεν Μανιάκης άπάγεται δέσ μ ιοςείς Κωνσταντινούπολή, πάσα ,
δε ή άρχή ανατίθεται ε’ις τον Στέφανον, συνεκπεμφθέντος αύτω· καί
τίνος ευνούχου Βασιλείου Π εδιαδίτου. Τούτο ήρκεσεν ΐνα οί ελληνες
άπολέσωσιν εντός μικρού την άνακτηθεισαν Σικελίαν. Οί έν αύττί εγ­
χώριοι "Αραβες, βοηθούμενοι πάντοτε ύπο των έν "Αφρική ομοθρήσκων
καί ωφελούμενοι έκ τής δειλίας, τής ^αστώνης καί τής αισχροκέρδειας
των αύτοκρατορικών ηγεμόνων έκυρίευσαν μέχρι τού 1 0 4 1 δλας τάς
πρότερον ύπο των ήμετέρων καταληφθείσας πό)νεις, πλήν μ.όνης τής
Μεσσήνης, την οποίαν διέσωσαν επί τινα ετι χρόνον οι επιτήδειοι α γώ ­
νες τού φρουράρχου αυτής Κατακαλών Κεκαυμένου, ένος τ ώ ν 'λ ά μ -
προτέρων αξιωματικών τών χρόνιον έκείνυ^ν, δςτις το κύριον μόνον, ώς
φαίνεται, όνομα είχε κοινον προς τον επί Λέοντος τού Σοφού' δομ έ-
στικον τών σχολών Κατακαλών, καί τον οποίον θέλομεν ιδει βραδύ­
τερου πρωταγωνιστούντα έν τοΐς πράγμασι τής "Ανατολής. Ά λ λ * οί
δύο αυτού αρχηγοί, 6 Στέφανος καί 6 Π εδια δίτης, εφυγον έν τω μεταξύ
αίσχρώςεις την Κ άτω "Ιταλίαν. Κ α ί ουδέ τούτο ήρκεσεν. "Οταν άπήλνθε
δέσμιος είς Κωνσταντινούπολή 6 Μανιάκης, έστάλη Κατεπάνο) τής
κάτο> "Ιταλίας 6 Μ ιχαήλ Δοκειανος άνθρωπος ανάξιος, όπως όλοι 8σο«.
άπελάμβανον την ίδιάζουσαν τού όρφανοτρόφου εύνοιαν. Ό Δοκειανος
άφικόμενος περιήλθεν είς ρήξιν προς τούς Νορμαννούς εκείνους, τούς
οποίους έπιτηδείως είχε προςοικειωθή όΜ α νιά κης, καί οίτινες ειχον
ου μικρόν συντελέσει είς τά κατορθώματα αυτού. Ού μόνον δεν έπλή-
ρωσεν είς αυτούς το συμπεφωνημένον σιτηρεσίου, αλλά και τον ά π ο-
σταλέντα ύπ’ αυτών άνθριυπον Ϋνα ζητήση την διόρθιοσιν τού α δ ικ ή ­
ματος τούτου, περιύβρισε,καί έμαστίγωσεν, άναγκάσας τούς γενναίους
εκείνους πολεμιστάς νά' γινωσιν άπο συμρ,άχων πολέμιοι. Τ ότε .τωόντι
oil Νορμαννοι άπελπισθέντες άπεφάσισαν νά κυριεύσωσι την κάτω
 268 Στάσις. Σερβίας καί Βουλγαρίας. Αΰτη δαμάζεται, ή Σερβία ουχι.

'Ιταλίαν St t8 ιον λογαριασμόν* και άθροίσαντες μέν πλήθος πολύ

τυχοδ'ΐονκτών από της· άνω και τη ς ’ μέσης χερσονήσου, διηγούμενοι 8ί
^ υπό των ηρωικών υιών τού Ταγκρέό'ου, κατετρόπωσαν-έπανειλημμέ-
νως έν αρχή τού. ΙΌ 41 τον εν λογοις μέν αύθάό'η, έν ενργοις ίέ άδ'έ-
ξιον Δοκειανόν. Ό βασιλεύς έπαυσε μέν ήύ'η αυτόν καί έξέπεμψε νέον
Κατεπάνω, τον Βοίωά^νην,. όςτις άνήγε τό γένος εις τόν επί- Β α σ ι­
λείου τού Β ' πεμφβήντα αυτόθι δμιύνυμ,ον στρατηγόν καιν ύπελαμβά-
νετο έχιον ικανότητα’ τινά* άλλ* επειδή 8 εν προςέλαβε καί ' ύ'ύναμ,ιν
νεαν άποχρώσαν, ήττήθη ώςαύτως κατά κράτος καί ήχμαλωτεύθη
καί. εν θριάμβω περιήχθη μ.εχρι Βενευέντου* ώςτε έν έτει 1 0 4 1 , ενφ
άπεβάλλετο πάσα .ή Σικελία, πλήν της Μεσσήνης, συγχρόνως ^ά π ε-
βάλλ'ετο καί ή κάτω Ιτ α λ ία πλήν τεσσάρων πόλεων, · Βρεντησίου, *
Ύό'ρούντος, Τάραντος, καί Βάριος* πάσα 8ε ή λοιπή χώρα είχε περιέλ-
θ ε ι-ή ^ η είς την εξουσίαν των Νορμαννών. ··" “ *’ ·> ^ ν : ; ;·’*
• >· *· :·;» λ χ. .· ·,,υ ; λ / ■ Λ·ν; ·ν . · '■ ·~' υ ' , « > <·<·■
· ι ·. ό .ν ·

•Ά λ λ α έν γένει τά πράγματα^είχον κακώς. Έπειό'ή δ ήγεμών - Ά -

^βα σγία ς-Π αγκράτιο; #εν έ'παυσεν ένοχλών την Ίβηρίαν, ~"δ Ιωάννης
έπεμψε/κατ’ .αυτού τον άό'ελφόν.τόυ Κωνσταντΐνον,»περί τής ικάνότη-
τος τού δποίου-όμως, άν καί τον είχε χειροτονήσει ό'ομ,έστικον τών σχο­
λών τής ’Ανατολής* έίισταζεν, ώς φαίνεται καί αυτός, ύ\ότΐ ύπεσχετό
ότι θέλει; έξαποστείλει αύτω ώς'σύμβουλον καί παραστάτην^έν τοις
πολέμοις;» τόν Δαλασσηνόν* ό'έν έπραξε ύ'ε τούτο, καί άπ’ •εναντίας;* έ-
πιτείνων την κατα-τού επιφανούς εκείνου άνό'ρός εχθραν,^εξώρισε τούς
δ'ύο αδελφούς του.καί όλους τούς άλλους* συγγενείς* >ώςτε δ ό'ομέστι-
κος έπέστρεψεν άπρακτος/,'Άφ’ ετέρου δ* ήγεμ,ών τής- Σερβίας^Στέφα-^
νος ό'ραπετεύσας έκ Κωνσταντινουπόλεως,, άνέλαβε την-.πάλαι άρχήνν .
έκό'ιώξας τόν στρατηγόν ^Σερβίας1Θεόφιλον Ερω τικόν καί κατατροπώ-’
σας τόν-κατ* αυτού έκπεμφθέντα άμαθέστατον ευνούχον Γεώργιον Προ-
βατάν, Τό ~ίέ χείριστον,'κα τ’ αυτό τούτο τό έτος 1 0 4 0 έπανέστηκαΓ
ή Βουλγαρία. Τήν έπανάστασιν ταύτην προεκάλεσεν' ή χρημ,α,τίκή
πλεονεξία τού όρφανοτρόφου. Ό Βασίλειος Β ' νότε καθυπέταξε^τάς
χώρας τάς ύπό'των Βουλγάρων άλλοτε καταληφθείσας, &έν μετεβαλε -
τόν-τρόπον τής τών φόρων *είςπράξεως, άλλ* άφήκεν αύτόν-όπως είχεν
δρισθή ύπό ?ου Σαμουήλ* ώςτε ένηταΐς χώραις τάύταις έκαστον ζευγά- -
ριον έξηκολούθει4ν ά .ίίίν ϊ «σίτου μόό'ιον'έ'να, καί- κέγχρου τοσούγον, ^
κ α ίνοίνου στάμνον'^να.))J Ά λ λ ’ δ όρφανοτρόφος, .Ιωάννης, αντί τού’ εις -

\
 Στάσις Σερβίας καί Βουλγαρίας. Αυτή δαμάζεται, ή Σερβία ούχί. 269

εΐδ’η φόρου, άπήτησε την είς νομίσματα πληρο>μήν αυτού, δ ι ’ δ δυςη-

ρεστήθησαν οι κάτοικοι των χωρών εκείνων, τόσω μάλλον όσιρ μόλις
προ εικοσαετίας χειριυθέντες έσωζον ακμαία ν την ττρος τούς κυριάρχας
αντιπάθειαν. Ούτως είχον τά πράγματα^ότε τω 1 0 4 0 δ Βούλγαρος
Πέτρος' Δελεάνος, οςτις ητο δούλος Βυζαντίου τίνος άνδρός-,.* άποδράς
έκ της πόλεως καί περιπλανηθείς μέχρι Βελιγραδιού, είπεν εαυτόν υιόν
'Ρωρ.ανού τού υιού Σαμουήλ, καί έπιστεύθη ύπό τού δχλου τ<ύν δμο-,
φύλων, οιτινες άφορρ.ήν έζήτουν αποστασίας. "Οθεν άνηγορεύθη βασι~
λεύς Βουλγαρίας καί άνευφημηθη εις διαφόρους τών ρ,ερών εκείνων πό­
λεις, είς Ναϊσσόν (Νίσσαν), εις Σκούπια, καί αλλαχού, παντού δέ.όθεν
διήρχετο έφονεύοντο ανηλεώς καί άπανθρώπως οι ενάντιοι. Τα ύτα νμ α -
θών δ στρατηγός Δυρραχίου Βασίλειος Συναδηνδς έσπευσε νά καταπο­
λέμησή τον Δελεάνον, πριν η άύζησν) το κακόν. Α λ λ ά καθ’ δδον, έρ­
χεται εις ρήζιν προς ένα τών· υποστράτηγων, τον Μ ιχαήλ Δερμοκαί-
την, δ δέ διαβάλλει αύτδν είς τον βασιλέα ώς ρ,ελετώντα άποστα-<
σίαν. .Καί επειδή δ μέν Συναδηνός ητο άξιωρ,α,τικός γενναίος καί δρα­
στήριος, δ δέ Δερμοκαέτης άνθρωπος άπειρος καί φαύλος,'οφυσικω τω
λόγω δ ’Ιωάννης τόν,μέν πρώτον καθήρεσε διατάζας νά φυλακισθή έν
Θεσσα7*ονίκγ), διώρισε δ* άντ’ αυτού στρατηγόν τον κατήγορόν του.
Ά λ λ ’ εάν ή κακία εχγ/τήν λογικήν της, έχσυσι την λογικήν αυτών
καί τά πράγματα. Ό Δερμοκαΐτης, αντί νά πολερ.ήσγι τον Δελεάνον,
ένησχολήθη είς τδ νά γυμνώση τδ υπήκοον καί αύτδν τδν στρατόν-
έπειτα δέ, φοβηθείς την δυςαρέσκειαν την οποίαν προεκάλεσεν, έφυγε
διάνυκτδς, καί τότε δ στρατδς ούτος, δς'τις συνέκειτο. *γο πλεΐστον έκ
Δαλματών καί πιστών τινων Βουλγάρων, άποστατήσας τωόντι προε-
χειρίσατο βασιλέα τής Βουλγαρίας ένα τών άξιωρ.ατικών αυτού, τδν
Τειχορ.ηρδν, διακεκριρ.ένον έπ* ανδρείοι καί συνέσει. Κ α ί λοιπδν δύο
ή δ η έγένοντο στάσεις Βουλγάρων, ή μέν ,άνευφημούσα τδν Δελεάνον, ή
δέ τδν Τειχομηρόν. Ά λλ* δ Δελεάνος πανουργότερος ών ε^πεισε τδν Τ ε ι-
χορ,ηρόν διά φιλικών γραμμάτων νά συμπράξωσιν* άρ.α δέ ,συνελθόν-
των τών δύο στρατευρ.άτων, έλάλησε πρδς αυτά λέγων ότι εί ρ.έν θέ-
λο^σιν αύτδν βασιλέα, έγγονον οντα τού Σαρ.ουήλ, άς ποιήσωσιν εκ­
ποδών τδν Τειχομηοδν, είδέ προτιρ,ώσι τούτον, άς άφαιρέσωσιν αύτδν
έκ ρ,έσου, δ ιότι, προςέθηκε, αδύο έριθάκους μία λόχρ.η’ ού τρέφει, ούτε
μία χώρα εύοδοθήσεται υπό δύο κυβερνωμένη αρχηγών.» Τ α ύ τα δέ
είπόντος αυτού πολύς ήγέρθη θόρυβος, άλλ’ οι πλείονες ειπον ότι α ύ -
 270 Στάσις Σερβίας ·καΙ Βουλγαρίας. Αδτη δχμάζετχι, ή Σερβία ©ύχί.

τον μόνον'θέλόυσιν αρχηγόν αύτόκράτορα, καί ό μέν άθλιος Τ ειχομ η-

ρός έλιθοβολήθή, ό Si Δελεάνος, παραλαβών άπάσας τάς δυνάμεις,
ώρμησε προς τη *' Θεσσαλονίκην. ’ ^ " — 5· *'
ν'- Ό βασιλεύς Μ ιχαήλ, πασχών ώς ήζεύρομεν η ίη εζ επιληψίας, ένό-
μισεν ότι «ίύνάται να θεραπευθή εάν πέμψη εις όλα τά θέματα καί τάς
νήσους τοίς (κέν'πρεσβυτέροις άνά νομίσματα όΝύο, τοις1 Si μοναχοίς
,άνά εν νόμισμα. ΓΙλήν ή'έ τούτου επί τή α ύ τή πάντοτε έλπ ί#Γτής θε­
ραπείας,' εβάπτιζε καί παΐ^ας αρτιγενείς, δίό'ων άνά νόμισμα έν καί
μιλιαρίσιά τέσσαραί Ά λ λ *' έπειό'ή ού#έν έκ 1 τούτων ώφελήθη, το Si
κακόν έπέτείνετό'μάλλον,'προςτεθείσης καί ύό'ρωπικής νόσου, άνέθη-
κεν η ίτ/ά π ά σ α ς αύτου τάς ελπίδας εις τον άγιον Δημ,ήτριον, καί S ιέ-
τριβε τούτου ένεκα το πλεΐστον έν Θεσσαλονίκη προςευχόμενος εις τον
τάφον τού καλλινίκου έκείνου'μάρτυρος. Περί ταύτα SI ησχολεΐτο ότε
έπλησίασεν ό Δελε’άνος·' ου#’ είχε φαίνεται πλήρη πίστιν εις τον άγιον
παρά- τόύ οποίου έπεάαλείτό σωτηρίαν, #ιό τι, άμα μαθών ό τί επέρχον­
τ α ι οί πολέμιοι, ε#ραπέτεύσε κατεσπευσμένες εις Κωνσταντινούπολιν,
καταλιπών πάσαν την αποσκευήν και όσα 1 είχε χρήματα καί πολύ­
τιμα.-πράγματά ,ντά όποια πάντα παρήγγειλε τον Μανουήλ' Ίβάτσην,
οικείον οντα, νά μετακόμιση κατόπιν εις τήν βασιλεύουσάν. Άλ7ν’ ό
Ίβά τσης ούτος, όςτις ήτό πιθανώτατα υιός τού όμωνύμου Βουλγάρου
στρατηγού τού τοσούτον ‘πεισμ,ατω^ώς κατά- τού Βασίλειον Β ' άντα-
γωνισθέντος, αντί νά εκτελέση την παραγγελίαν τού'βασιλέώς, ηύτο-
μόλησε μεθ’ όλων εκείνων των πολυτίμων πραγμάτων προς τον Δελε'ά-
νον.^Τότε1ό* νεόχέιροτόνητος ήγεμών Κ’τών Βουλγάρων, μή έχών φαί­
νεσαι· τά αναγκαία είς· πολιορκίαν 'τής Θεσσαλονίκης όργανά, έτράπη
προς ό'υσμάς καί προς μεσημβρίαν* καί σ ιά μεν τού στρατηγού Κ αυ-
κάνου έκυρίευσ’ε τό Δυρράχίον, S ιά Si ετέρου στρατηγού, τού 'Ανθίμου,
κάτετρόπώσε τον στρατηγόν τής Έλλάό'ος Ά λλακασσέα, εις μάχην
κρίσιμον περί' Θήβας συγκροτηθείσαν,' >καθ* ήν ενπεσον' μέγα πλήθος
Θηβαίων. Συγχρόνως Si "καί οι τού θέματος τής Νικοπόλεως κάτοικοι,
μή/ό'υνάμενοί νά ύποφέρωσι τάς καταπιέσεις Γτού αύτόθί είςπράκτο-
ρος των ^ημ-οσίων’φόρων Ίώάννου ΚουτσομύτοΟ, τούτον μεν κατεμέ-
λισαν,'αυτοί #έ συνετάχθησαν μετά των Βουλγάρων, πλήν τής πρω-
τέυούσης τού θέματος! Έ ν γένεΓή έπανάστασις αύτη καί ήρχισε~κάί
έξηπλώθή ενεκα τή ς' ά#υςώπήτού~ χρηματολογίας τού ορφανοτροφού ’
-Ιω'άννου. Έ ιίο μ ε ν 'ό τ ί άπήτησεν έίς χ'ρήμάτα ‘τούς; φόρους των' Βουλ-*
 Στάσις Σερβίας και Βουλγαρίας. Αΰτη δαμάζεται, ή Σερβία ούχι. -271

γάρων, αλλά προ τούτου φαίνεται ότι είςήγαγε καί νέα είδη φόρων,
έξ ών εις ήτο καί το λεγόμενον άερικόν, όςτις επινοηθείς υπό ’Ιουστι­
νιανού, είχεν έν τω μεταξύ καταργηθή* ητο δέ πιθανυίτατα φόρος επί
των θυρίδων έκάστης οικίας των επί της λεωφόρου, καί συνίστατο νυν
εις τέσσαρα η έξ η καί είκοσι νομίσματα καταβλητέα παρ’ έκαστου
των χωρίων άναλόγως τής έκτάσεως α υτού...Ή δυςαρέσκεια άπεβη
γενικ-ή καί ύπετρέφετο έτι μάλλον ύπό των άλλων κακιών, της τού όρ-,
φκνοτρόφου διοικήσεως. Έ ν αυτή τή Κωνσταντινουπόλει άνεκαλύφθη
συνωμοσία, ής προίσταντο ό.Μ ιχα ήλ Κηρουλάριος καί ο ’Ιωάννης Μ α -
κ,ρεμβολίτης, οιτινες έξωρίσθησαν καί έδημεύθησαν.. Κ α ί είς.Μεσάνακτα
τής Φρυγίας πολλοί των άνωτέρων αξιωματικών t τού στρατού ,συνώ-
μοσαν κατά τού δομεστίκου Κωνσταντίνου,,τόν οποίον άγανακτούντες
εβλεπον κατέχοντα τό μέγα εκείνο στρατηγικόν αξίωμα* αλλά προ-
δοθέ/τες οί, μέν εξ αυτών έτυφλώθησαν, ό δέ προϊστάμενος της συνω-
μ,οσίας Γεώργιος Ταρωνίτης, βασανισθείς, άπεστάλη’πρός τόν,όρφανο?·
τρόφον, χωρίς νά..λέγεται τι ,έπί τέλους απέγινεν. , ^ ·-
’Αλλά καίτοι αί συνωμ,οσίαι αύται προελαμβάνοντο, ό ’Ιωάννης,
όςτις άπεβαλε μέγα μέρος της. Συρίας καί της Ίβηρίας, καί σχεδόν
ολην την Σικελίαν καί την κάτω ’Ιταλίαν, δυςκόλως ήθελε κατισχύω
fjti τής βουλγαρικής έπαναστάσεως, εάν μη συνετέλει εις τούτο επι­
φανής τις Βούλγαρος. Κ α τά σεπτέμβριον τού 1 0 4 0 , ολίγους μήνας
από τής ένάρξεως τής έπαναστάσεως,. έδραπέτευσεν αίφνης-έκ .Κ ω ν­
σταντινουπόλεως ό πατρίκιος Άλουσιάνος, δεύτερος υιός-τού Άαρών,,
αδελφού τού πάλαι βασιλέως Σαμουήλ, στρατηγός Si ή δ,η ών τήςίεν
Άρμ.ενία Θεοδοσιουπόλεως. Κ α τ ά . τούς, ήμετέρους χρονογράφους, ό Ά -
λουσιάνος έδραπέτευσε, διότι .6 άπληστος ’Ιωάννης τόν ήνάγκασε νά
καταβάλη 5 0 λίτρας χρυσίου καί πλήν τούτου άφήρεσεν από αυτόν
κάλλιστόν τ ι χωρίον, οπερ είχεν έν Καππαδοκίικ. Ζητήσας δε άλλα
μή τυχών θεραπείαν τού αδικήματος παρά τού. βασιλέως, b Ά λ ο υ -
/
σιάνος άπηλπίσθη, ώς λέγεται, καί έφυγε προς τόν Δελεάνον, όςτις,,
φοβούμενος μ,ήπως οί Βούλγαροι άναγνωρίσωσιν αυτόν μ,άλλον κύριον,
ώς γνήσιον, απόγονον τού βασιλικού οίκου, συνεβιβάσθη προς αυτόν, τόν
κατέστησε κοινωνόν τής βασιλείας, καίεδωκεν αύτώ στρα,τιάν 4 0 ,0 0 0 >
άνδρών, ΐνα άπέλθν; είς πολιορκίαν τής Θεσσαλονίκης. Ό Άλουσιάνος
έπιχειρήσας τό έργον ή τ τά τα ι κατά κράτος ύπό των Θεσσαλονεκέων·
κα τ’ αυτήν την ημέραν τής εορτής τού άγιου Δημητρίςυ .τού πρ.οστά-*
 Στάσις των 'Αθηνών.

του της πόλεως, εις μάχην καθ’ ήν έπεσον μεν 1 5 ,0 0 0 Βουλγάρων,

ήχμαλωτεύθησαν δέ δχι ολιγώτεροι τούτων. Οί δέ λοιποί διεσώθησαν
παρά τω Δελεάνω μετά τού αρχηγού αυτών, δςτις δμως μετ’ ου πολύ
άποτυφλώνει μέν τον Δελεάνον διά προδοσίας,φυγών δέ έρχεται προς τον
βασιλέα Μ ιχαήλ εις Μοσυνούπολιν. Τότε δ βασιλεύς, άναβιβάσας τον
πρόςφυγα εις το των μαγίστρων άξίιομα, καί έκπέμψας προς τον ορ-
φανοτρόφον εις Βυζάντιον, ε’ιςήλθεν εις την Βουλγαρίαν, δηλαδή εις
τάς ύπο των Βουλγάρων κατεχομένας χώρας, συνέλαβε τον Δελεάνον,
καί τον Ίβάτσην, διίλυσεν εύχερώς τά τελευταία λείψανα της έπανα-
στάσεως καί έπέστρεψεν εις την βασιλίδα. Ού’τω παριστώσι τά πράγ­
ματα οί χρονογράφοι* αλλά τό καθ’ ημάς ύποπτεύομεν ότι ή εκ Κων­
σταντινουπόλεως δραπέτευσις τού Άλουσιάνου παρεσκευάσθη μάλλον
έκ συνεννοησεως προς τον ορφανοτρόφον, διότι άλλως δεν δυνάμεθανά
έξηγήσωμεν δια τί ουτος, άμα γενόμενος κύριος των πραγμάτων της
Βουλγαρίας διά της τού -Δελεανου άποτυφλώσεως, έσπευσε νά έπα-
νέλθν) εις Κωνσταντινούπολή. ν

/Ό πωςδήποτε τοιουτοτρόπως κατεβλήθη περί τά μέσα τού 1 0 4 1 ή

μεγάλη εκείνη στάσις ή διαρκέσασα έτος περίπου δλον, οί δέ Βούλ­
γαροι κατέστησαν αύθις ύπήκοοι τού κράτους. Ά λ λ * οί Σέρβοι παρέ-
μειναν ανεξάρτητοι- ύπο τον ηγεμόνα αυτών Στέφανον Βοϊσθλαύον, καί
συγχρόνως συνέβη, ώς φαίνεται, εις την άλλην άκραν της χερσονήσου,
ενταύθα έν Ά θήνα ις,ά λλη πάλιν στάσις. Λέγομεν ώς φαίνεται, διότι
οί χρονογράφοι ουδόλως άναφέρουσιν αυτήν, μόνη δέ μαρτυρία περί
αυτής είναι ^ουνική τις επιγραφή, περί τής ακριβούς ερμηνείας τής
οποίας όμως ύπάρχουσί τινες οί έχοντες έτι δισταγμούς. Οί πλεΐστοι
των αναγνωστών ημών ήξεύρουσιν ότι περί τά τέλη τής 17 έκατονταε-
τηρίδος άστατο ακόμη, ούχί εις την εΐςοδον τού λιμένος Πειραιώς ώς
ειπόν τινες, άλλ* έν , τω μυχω έξ εναντίας τού λιμένος, εκεί περίπου
όπου σήμερον υπάρχει δ Τινάνεως κήπος ή ή πλατεία τού Θεμιστο­
κλέους, κολοσσικός λέων, όςτις, εί καί καθήμενος, είχε δέκα περίπου
ποδών ύψος, καί ένεκα τού δποίου δ λιμήν τού Πειραιώς ώνομάσθη επί
πολύν χρόνον λιμήν τού λέοντος ή τού δράκου. Ό λέων ουτος ήτο κα τ’
έκεΐνο τού χρόνου δ μόνος διαρκής κάτοικο; τού λιμένος τούτου, περί
τον δποιον δεν υπήρχεν είμή μία καί μόνη οικία πλησίον τού λέοντος
κατεσκευασμένη καί χρησιμεύουσα ώς άποθήκη εμπορευμάτων καί ώς

ν
 Στάσίς των ’Αθηνών, 273

τελωνείον. Ά λ λ α τώ 1 6 8 8 άπήχθη και 6 ερημίτης-εκείνος του Π ε ι-

ραιώςείς Έ νετίαν ύπό του πολυθρύλητου. Ε νετού ναυάρχου και δόγου
Φραγκίσκου Μοροζίνη, ώς εν των τροπαίων της ύπ’ αυτού κατορθω-
θείσης άλώσεως τών Αθηνών, καθ' ήν συνέβη ή τού Παρθενώνας $ ιά ρ -
ρηξις. Μόλις δε κατά τό τελευταΐον έτος της παρελθούσης εκάτονταε-
τηοίό'ος παρετηρήθη ότι δ λέων ούτος έφερεν επί των ώμων καί των
πλευρών επιγραφήν τινα ρουνικήν ήτοι σκαν^ιναυικήν. Α λ λ ά μέχρις
ε’σχώτων πάσαι αί περί τής ερμηνείας αυτής άπόπειραι είχον ά π οτύ-
χει, καί τινες μάλιστα ήρχισαν νά άμφιβάλλωσιν εάν οί χαρακτήρες
^κείνοι ήσαν τ ω ό ν τ ι»ρουνικοί, καί όχι φοινικικοί ή άλλοι παναρχαίοι
ασιανοί. Τελευταΐον τώ 1 8 5 6 δ'Δανός αρχαιολόγος'Ράφν έό'ημοσίευσεν.
ερμηνείαν τινά. τής επιγραφής ^ιαλαμβάνουσαν, ώ ; προς μέν τό μέρος
τής άριστεράς του λέοντος πλευράς,*'τά εξής/ « Ό Χάκο>ν από κοινού
ρ.ετά του Ουλφ, Άσμούν£ καί' Ό ίρν έκυρίευσαν τον λιμένα τούτον. Ο '
άνό'ρες ούτοι καί δ Χα ρά λ# δ Μάκρος - έπέβαλον βαρείας χρηματικάς
ποινάς ένεκα τής αποστασίας του ελληνικού λαοΰ. Ό Δάλκ γιχμαλω-
τεύθη εις άπωτάτω κειμένας χώρας* δ Έ γ ίλ καί δ ΊΡαγνάρ έστράτευ-
σαν εις 'Ρουμανίαν καί' Α ρμενίαν.» Έ π ί δε τής δεξιάς πλευράς δ
’Ράφν άνέγνωσε τάδε. « Ό Ά σμούν# από κοινού μετά το ί Ά ά γ είρ ,
Θορλείφ, Θόρό\ καί Ίβ ά ρ εχάραξαν τούς ρούνους τούτους, εκ π α ρα γ­
γελίας-τού Χα ρά λ£ τού Μακρού, ά νκαί οί παροργισμένοι Έ λληνες ή -
θέλησαν νά έμποό'ίσωσι τούτο.» Ά λ λ α καί εις ταύτην. τήν ερμηνείαν
έγένοντο αντιρρήσεις. Τό-βέβαιον είναι ότι εξ όλων τούτων των προα-
ναφερθέντινν Βαρίάγων δ μόνος καί άλλοθεν γνωστός είναι δ Χαράλ&
& Μάκρος, όςτις παρίσταται έν τή επιγραφή ό>ς αρχηγός τών κ α τα -
βαλόντων την .περί ή ; δ λόγος στάσιν μαχητώ ν. Ό πολυθρύλητος ού­
τος Χ α ρά λ^, άνεχώρησε περί τό 1 0 3 0 έκ τής βορείου αύτού π α τρί.
δος καί κατελθών εις Βυζάντιον ό'ιετέλεσεν από τού 1 0 3 3 . έως τού
1 0 4 3 αρχηγός τής εκ Βαριάγων συγκείμενης μοίρας τής αύτοκρατο-
ρικής φρουράς, πολεμήσας πολλάκις προς τούς Βουλγάρους, προς τούς
έπανειλημμένως τότε έπιτεθέντας κατά τού κράτους Ά ρ α β α ς καί προς
τοϊς άλλοις εν Σικελία ύπό τον Μανιακήν. Έ ν τφ μεταξύ ό'ιετέλεσεν
ε’ραστής τ;ής Μαρίας, ανεψιάς τής βασιλικός Ζωής, ήγαπήθη καί παρ*
αυτής τής ακολάστου ταύτης γραίας, εις τής οποίας όμως $έν άντα-
πεκρίθη τά αισθήματα, καί επί τέλους έπέστρεψεν εις τά ίό'ια συνε­
παγόμενος τοσούτον χρυσόν, ώςτε 1 2 νεανίαι» μόλις ήίύναντο νά μ ετα -
( εαλ. i s i o *. * ζ . παπαρρηγοπουλου τομ . δ '.) 18
 274 Στάσις τών Αθηνών.

κομίσωσιν αυτόν. ’Εκεί έβασίλευσε της Νορβηγίας τό> 1 0 4 7 , και βρα­

δύτερο* συμμετέσχεν ώς σύμμαχος τού Νορμαννού Γουλιέλμου της
μεγάλης τούτου κατά της Α γ γ λία ς έπιχειρήσεως* έ'πεσε δ έ τφ 1 0 6 6 έν
τή μάχη δ ι’ ής ό Γουλιέλμος κατέκτησε την χώραν εκείνην, καί ιδρυ-
σεν έν αυτή την νορμαννικήν κυριαρχίαν, την τοσούτον έπενεργήσασαν
είς την μόρφωσιν της αγγλικής πολιτείας, κοινωνίας καί γλώσσης. Αί
' πληροφορίαι λοιπόν οσας έχομεν περί τού βίου καί τών κατορθωμάτων
τού μεσαιωνικού εκείνου ήρωος, τού όποιου αί περιπέτειαι ένθυμίζουσιν
είς πολλά τούς πρωταθλητές τών ήμετέρων ηρωικών χρόνων, συμβι­
βάζονται ποος τά εν τή έρμηνεί^ τού ’Ράφν άναφερόμενα γεγονότα*
διότι είναι βέβαιον ότι ό Χαράλδ ο Μάκρος Stετέλεσεν εν τή ύπηρε-
σίφ τού μεσαιωνικού ημών κράτους μετά πολλών ομοφύλων* ώςτε έ-
νόσιρ δεν άποδειχθή άλλως ημαρτημένη ή ερμηνεία αυτή, δικαιούμεθα
νά προςθέσωμεν είς τάς όλίγας περί Αθηνών ειδήσεις, οσαι περιεσοίθη-
σαν είς ημάς από τών χρόνων εκείνων, καί ταύτην τής στάσεως τών
’Αθηναίων την περιστολήν. Άέγομεν την περιστολήν τής στάσεως, κα­
θότι περί αυτής ταύτης τής στάσεως ούδέν πλειότερον γνωρίζομεν. Ό
- Χόπφ ύποθέτει αυτήν έκ συνεννοήσεως μετά Σλαύων ή Σαρακηνών γε-
νομένην, ή καί ανεξάρτητον από πάσης ξενικής έπιδράσεως. Τό δε
καθ’ ημάς πιθανώτερον νομίζομεν ότι, όπως ή τών κατοίκων τού θέμα-
■' τος Νικοπόλεως, υπήρξε παράρτημα τής βουλγαρικής έπαναστάσεως
και αποτέλεσμα τών δεινών τού όρφανοτρόφου καταπιέσεων. ’Αλλά
ταύτα πάντα είναι είκασίαι. Έ κ δέ τής επιγραφής συνάγεται ότι ό
Πειραιεύς τότε δένήτο έρημος ώς βραδύτερον, αλλά κατωκεΐτο, αφού
περί τής κυριεύσεως αυτού μόνου γίνεται λόγος καί διά τής κυριεύσεως
ταύτης φαίνεται κατασταλεισα ή έπανάστασις. Κ α ί αί μέν έπιβλη-
. θεισαι χρηματικαί ποιναι λέγονται βαρείαι* άλλ’ ίσως κατά τά λοιπά
οί μ α χηταί εκείνοι τής "Αρκτου άνεδείχθησαν επιεικείς όπωςούν προς
τήν πόλιν ταύτην, προς τό παρελθόν τής οποίας δεν ήσαν παντελώς
^αναίσθητοι. Τουλάχιστον είς τά δημώδη άσματα τού Βορρά κατά τούς
χρόνους εκείνους φημίζεται (Cή πόλις τών ’Αθηνών ως μήτηρ πάσης
επιστήμης καί τροφός πάντων τών φιλοσόφων καί μηδεμίαν έχουσα ό-
μοίαν είς ολην τήν Ε λ λ ά δ α κα τά τήν λαμπρότητα καί τήν φήμην.»
Αί δε παραδόσεις αύται δεν άπέβησαν βεβαίως κοιναι είς τάς ύπερβο-
ρείους έκείνας χώρας είμή διά τών Σκανδιναυών οϊτινες ειδον καί έσε-
βάσθησαν ταύτα τής αρχαίας δόξης τά λείψανα.
 θάνατος Μιχαήλ Δ\ Μιχαήλ Ε' θετού τής Ζωής υέοΰ καθαίρεσίς. 275

Έ νω δέ άκατάπαυστοι στάσεις άνέσειον τ<άκράτος καί έπανειλημ-

>μέναι ήττα ι ήκρωτηρίαζον αύτο, εν αύτοίς τοίς βασιλείοις πολλή συ-
νεβαινεν ανωμαλία. Έ τ ι άπο του 1 0 3 8 ή Ζωή έπεχείρησε νά δ η λ η ­
τηρίαση τον όρφανοτρόφον* δ δέ, καίτοι προλάβων τήν επιβουλήν, δεν
εξεδικήθη, δ ιότι έφοβείτο |/.ήπως, έκλιπούσης τής βασιλικός, περιέλθη
ή αρχή εις τήν νεωτέραν αυτής αδελφήν Θεοδώραν, διά τήν σωζο-
μένην προς τον μακεδονικόν οίκον εύλάβειαν, καί τούτου γενομένόυ. ή
Θεοδώρα συζευχθή τινά των μεγιστάνων τού κράτους, δςτις βεβαίως
δεν ήθελεν άνεχθή τήν παράτασιν τής εξουσίας τού ’Ιωάννου. Ά λ λ α
#.£λ> έ'μελλε νά διαφύγη επί πολύ τον κίνδυνον ον προέβλεπεν, άν καί
άλλοθεν προελθόντα. Ό Μ ιχαήλ Δ ', τού οποίου ή υγεία έχειροτέρευε
καθ' έκάστην, άπεβίωσε τήν 1 0 δεκεμβρίου 1 0 4 1 , ώςτε ή Ζωή έμεινε
μόνη των πραγμάτων κυρία. Ά μ α δέ τούτου γενομ,ένου, αυτή εξώ-
ρισε τον όρφανοτρόφον καί τούς δυο αυτού αδελφούς, Κωνσταντίνον
καί Γεώργιον. Συγχρόνως όμως, δεν ήξεύρομεν πόθεν κινούμενη, υιοθέ­
τησε τον ανεψιόν αυτών, τον Καίσαρα Μ ιχαήλ, καί έστεψεν αυτόν βα­
σιλέα τ η 11 ό'εκεμβρίου. Ό Ζωναράς βέβαιοί δτι έ'πραξε τούτο κ α τ’
είςήγησιν τού Τωάννου* άλλ* δ Κεδρηνός καί δ Γλύκας λέγουσι ρη-
τώς δτι δ όρφανοτρόφος έξωρίσθη προ τής είςποιήσεως καί τής στέ­
ψεως. Κ α ί έπειτα έκ των επόμενων συνάγεται δτι αυτός δ Κωνσταν­
τίνος είχεν ώςαύτως έξορισθή προ τής εις τον θρόνον άναβάσεως τού
ανεψισύ, του, ώςτε ή μαρτυρία, τού Κεδρηνού καί τού Γλυκά φαίνεται
πιθανωτέρα, άν καί ουδέ ύΥ αυτής εξηγείται πώς ή Ζωή άπεφάσισε
νά παραδώση έαυτήν εις τον_άνεψιον, άφού έξώρισεν δλους αυτού τούς
θείους. Όπωςδήποτε δ Μ ιχαήλ Ε ', περιποιηθείς κα τ’ άρχάς τήν βασι­
λ ίδ α , κατέπεισεναύτήν νά άνακαλέση έκ τής εξορίας καί νά προχει­
ρίσω νωβελήσιμον τον θειον του Κωνσταντίνον. Μ ετ’ ολίγον δμως, έν-
θαρρυνθείς έκ τής δεξιώσεως ήν ελαβε παρά τού πλήθους κατά τήν ε­
πίσημον αυτού προέλευσιν εις τον ναόν τών αγίων άποστόλουν περί τά
μέσα άπριλίου 1 0 4 2 τή κυριακή τη μετά το άγιον πάσχα, ένόμισεν
•δτι εύχερώς ό'ύναται νά άπαλλ'αγή τής βασιλίδας. Κ α ί τωόντι άμα
/μεν έπιστρέψας έκ τής- προελεύσεως εις τά βασίλεια, άπέπεμψε τον φί­
λον αυτής πατριάρχην Ά7νέξιον εις τήν έν τώ Στενώ μονήν αύτου, τήν
δ* 4πε/.θούσαν νύκτα περκυρισεν εις Πρίγκηπον τήν Ζωήν, διατάξας
-νά άποκαρή μοναχή. Τήν δ* επιούσαν ημέραν πολλά προη παρήγ-
•γειλε τον έπαρχον τής πόλεως.νά άναγνώση εν τω φόρ/ρ τού μεγάλου
18*
276 Θάνατος Μιχαήλ Α\ Μιχαήλ Ε' θετού τής Ζωής υ!ου χαοαίρβοις.

Κωνσταντίνου είς έπήκοον άπάντων των πολιτών διακήρυξιν, ή κα­

θώς λέγει αυτήν δ Κεδρηνός αναφοράν, διαλαμβάνουσαν «δτιπερ
κακόνους ή Ζωή περί τήν βασιλείαν φανείσα, έξιύρισταε παρ* εμού,
συμφρονών δέ ταύτη καί δ ’Αλέξιος έξεβλήθη τής εκκλησίας. Υ μ είς
δέ δ έμός λαδς, εί τήν έμήν εύνοιαν διατηροίητε προς εμέ, μεγάλων
τιρ,ών καί αγαθών τεύξεσθε καί ζωήν άλυπον καί καθαράν ζήσεσθε.»
’Αλλά τότε ένόησεν ότι αί έπευφημίαι τής ^προτεραίας άπηυθύνοντο εις
τον θετόν υιόν τής μακεδονικής δυναστείας, καί ούχί είς τον υιόν του
Στεφάνου εκείνου, δςτις προ μικρού άπώλεσε τήν Σικελίαν καί επιονο*
μάζετο περιφρονητικώς ύπό του λαού xa2ay>azi\c, είτε διότι τούτο με-
τήρχετο τδ επάγγελμα άλλοτε, είτε διότι τοσούτον ανίκανος άνε-
δείχθη ναύαρχος, ώςτε τδ πλήθος ήθέλησε διά τού έπωνυμίου τούτου
νά απόδειξη ότι ήτο έπιτηδειότερος νά έπισκευάζη πλοία, ήνά ήγ ή -
τα ι στόλων. Π λ ήνδέ τούτων δ δήμος Κωνσταντινουπόλεως δεν ήδύ~
νατό είμή νά άγανακτήση βλέπων άνθρωπον οςτις πρδ τεσσάρων μόλις
μηνών είχεν δμόσει ενώπιον τού εσταυρωμένου Χριστού εύπείθειαν καί
στοργήν προς τήν θετήν μητέρα, ύβρίζοντα ήδη αυτήν καί κακό-
ποιούντα. "Οθεν άμα άνεγνοίσθη ύπδ τού έπαρχου ή διακήρυξις τού
Μ ιχαήλ είς έπήκοον τού λαού, φωνή άντήχησεν έν τω μέσω τής βα·«
θείας σιγής, λέγουσα ότι ccημείς σταυροπάτην καί καλαφάτην βασι­
λέα δεν θέλομεν, άλλα τήν άρχέγονον καί κληρονόμον καί ήμετέραν
μητέρα Ζωήν.» Κ α ί ευθύς άπας δ λαός άνεβόησεν «άνασκαφείη τά δστα
τού καλαφάτου,» καί άρπάσαντες έκαστος λίθους καί βάθρα καί τά
παρατυχόντα ξύλα, τδν μεν έπαρχον μικρού δεΐν άπέκτειναν, εάν δεν
έπρόφθανε νά φύγη, αυτοί δέ έ'δραμον είς τήν μεγάλην εκκλησίαν,
όπου είχεν ήδη έπιστρέψεε δ πατριάρχης καί όπου συνήλθεν άπασα ή
σύγκλητος, άπαιτούντες άπαντες τήν επιστροφήν τής βασιλίσσης. Ε ­
πειδή δέ ήξευοον ταύτην είς χείρας τού Μ ιχαήλ εύρισκομένην, ένόμι-
σαν συγχρόνως συνετδν νά φέρωσιν άπδ τού Πετριού είς τήν μεγάλην
εκκλησίαν τήν Θεοδώραν, και ένδύσαντες αύτήν άλουργίδα βασιλι­
κήν, άνευφήμησαν Άνασσαν συν Ζωή τή ταύτης αδελφή. Τούτων δέ
γενομένων ωρμησαν πρδς τά ανάκτορα άπδ διαρόρων σημείων, ιδίως
διά τού ιπποδρόμου, έπειγόμενοι νά καθαιρέσωσι τδν Μ ιχαήλ. Ό δέ
ίδών άπάσας αυτού τάς προςδοκίας ματαιωθείσας καί άποδειλιάσας
πρδς τήν οργήν καί τήν κίνησιν τού λαού, ένόμισεν ούχ ήττον ότι δ ύ -
^α τα ι ετι νά σωθή, εάν έπαναγάγη τήν Ζωήν. Προςαγαγών λοιπόν
 θάνατος Μιχαήλ Δ'. Μιχαήλ B f θετοί τής Ζωής υιού καθαίρεσις. 277

αυτήν έκ Πριγκήπου καί άποδύσας τά μοναχικά καί περιβαλών τά βα­

σιλικά ινά τια , συναπήλθε μετ’ αυτής διά του κοχλίου εις τον ιππόδρο­
μ ο ν εκεί δε άφικόμενος, προέκυψεν άπό του καθίσματος καί έπειράθη
νά δημηγορήση προς τον λαόν λέγων, ότι έξεπληρώθη ή επιθυμία του,
ότι ιδού έπέστρεψεν ή βασίλισσα καί οτι τά πάντα ή δ η έχουσι κα­
λώς. Ά λ λ α τό πλήθος δέν έπέτρεψεν εις αυτόν νά έξακολουθήση, καί
άμα μεν έπλυνεν αυτόν πανταχόθεν Si* ύβρεων, άμα δε έ'ρριπτε κ α τ’
αυτού κάτωθεν λίθους καί τόξα. Τότε 6 Μ ιχαήλ άπελπισθείς ήθέλησε
νά άπέλθη εις τό μοναστήριον του Στουδίου καί νά άποκαρή* 6 θειος
όμως αυτού Κωνσταντίνος, ενθυμηθείς ότι είχε διατελέσει δομέστικος
των σχολών, δεν κατεδέχθη νά υποχώρηση α μ α χ η τί καί πείσας τον
ανεψιόν του, καθώπλισε μεν επί τούτω πάντας τούς εν τω π αλατίω ,
μετεπέμψατο δε εκ τού Ιδιου οίκου πάσαν τήν εαυτού φρουράν. Τα ύτα
πάντα, από τής εν τφ φόρω τού Κωνσταντίνου άναγνώσεως τής πρώ­
της τού Μ ιχαήλ διακηρύξεως μέχρι τής ένάρξεως των εχθροπραξιών,
συνέβησαν καθ’ όλην τήν δευτέραν τού άντίπασχα ήτοι μετά τήν κυ-
ριακήν τού Θωμά', καί έν μέρει κατά τήν νύκτα τής δευτέρους προς
τήν τρίτην. Οί έπαναστάντες πολίται ήσαν άσυγκρίτως πολυαριθμό-
τεροι τής έν τοις άνακτόροις συγκεντρωθείσης δυνάμεως, άλλ* ήσαν οί
πλείστοι άοπλοι μή εχοντες άνά χείρας είμή ξύλα, λίθους καί τά το ι-
αύτα, καί προέκειτο, ούτως έχοντες, νά άγωνισθώσι προς ένοπλους καί
προςέτι κατεσκηνωμένους έντός τών οχυρών ανακτόρων. "Οθεν οί αρ­
χηγοί τής έπαναστάσεως ένόμισαν άναγκαίον νά προςβάλωσι τά ανά­
κτορα από τριών σημείων, ίνα διαιρέσωσι τουλάχιστον τούς αντιπά­
λους' κατά μέτωπον μέν από τού Αύγουστέως, εκ δεξιών δε από τού
-σφαιριστηρίου ή τζυκανιστηρίου, έξ αριστερών δε από τού ιπποδρόμου.
Εντεύθεν ήναγκάσθησαν νά διαιρέσωσι καί οί περί τον βασιλέα εις
τρία τήν εαυτών δύναμιν καί κα τ’ άρχάς μέν ωφελούμενοι έκ τής
υπεροχής τών όπλων καί τής όχυρότητος τών ανακτόρων, ήδυνήθησαν
νά άνθέξωσιν έπί ώρας πολλάς καί νά έπαγάγωσι πολύν φόνον τών
•γυμνών καί αόπλων πολιτών, διότι λέγεται ότι κα τά τήν ήρ,έραν τα ύ -
την έπεσον άνδρες έκ τού δήμου περί τούς τριςχιλίους. Ά λ λ * έπί τέ­
λους κατώρθωσαν οί πολίται νά διαρρήξωσι τάς πύλας τών ανακτόρων,
καί οί μέν πλείους ήσχολήθησαν 8ι όλης τής έπελθούσης ή δη νυκτός
περί τήν διαρπαγήν τού χρυσίου καί τών άλλων πολυτίμων πραγμά­
των όσα εΰρισκον, έτι δέ καί περί τήν καταστροφήν τών φορολογικών
278 Ζωή καί Κωνσταντίνος Θ'. ’Ολέθρια, κυβέρνησις.

άπογραφών, τάς δποίας μετά τοσαύτης εντελείας είχε καταρτίσει σ

ορφανοτρόφος ‘Ιωάννης* ολίγοι 8ε τινες έζήτησαν νά συλλάβωσι τον-
βασιλέα. Ά λ λ ’ αυτός προλαβών έπέβη επί του βασιλικού ^ρόμωνος.
μετά του θείου του καί τινων οίκειοτάτων άντρων και κατέφυγον εις
την μονήν του Στου#ίου την πρωίαν τής τέταρτης, οπου αυτός τε καί?
6 θειος αύτοΰ έ'λαβον αμέσως τό μοναχικόν σχήρ,α.

Ή Ζωή τήν οποίαν b Μ ιχαήλ Ε ' άναχωρών κατέλιπεν έν τφ πα—

λατίω , έγένε/ro οΰτω πάλιν εγκρατής τής βασιλείας. Πρώτη αυτής,
φροντίς ύπήρξε v‘ άπομακρύνη τήν άίελφήν της Θεοδώραν, άλλ* έκω-
λύθη παρά του πλήθους άπαιτήσαντος νά συμβασιλεύση μετ' αυτής.
Τότε ή Ζωή, ϊνα ούό'ετεροίση τήν εις τά πράγματα παρουσίαν τής Θεο­
δώρας, έμηχανεύθη έτερόν τινα τρόπον, τόσω μάλλον, όσφ ούτος έ-
πρόκειτο νά θεραπεύση και εν άλλο των ποικίλων και Ισχυρότατων'
αυτής παθών. Ή Ζωή ήτο ήό'η 6 2 ετών, ούχ ήττον #έν είχεν έτι ά~
σπασθή σωφρονέστερον του προτέρου βίον και #ιετέλει εχουσα ερωτι-
κάς'σχέσεις προς τον Κατεπάνω Κωνσταντίνον τον ‘Αρτοκλίνην. Τού­
τον λοιπόν τον Κωνσταντίνον, καίτοι έγγαμον οντα, άπεφάσισε νά
λάβή σύζυγον καί νά αναγόρευση βασιλέα επί τή έλπί^ι πάντοτε οτν
ί ι ά του νέου τούτου βασιλέως θέλει αυτή καί μόνη άγει καί φέρει τά
πράγματα. Ά λ λ * ή τού Κωνσταντίνου σύζυγος, προλαβούσα τήν εκ-
τέλεσιν τού τοιούτου βουλεύματος, έίηλητηρίασεν αυτόν. Τότε ή Ζωή,,
τήν οποίαν ού#έν κώλυμα ήδύνατο νά άποτρέψη από τής έκπληρώσεως
τών ορέξεων αυτής, επέστησε τό βλέμμα εις έτερον άν^ρα. Ό Κων­
σταντίνος Μονομάχος είχεν άλλοτε έζορισθή εις Μετυλήνην ύπό τού
όρφανοτρόφου ‘Ιωάννου ύ'ιότι έφημίζετο παρά πάντων οτι θέλει κατα­
λάβει τήν βασιλείαν ώς άπολαμβάνων τήν ίά'ιάζουσαν τής Ζωής εύ­
νοιαν. Έ ν τω μεταξύ αυτή εύρεν έτερον παρήγορον, ώς προείπομεν, τόν-
Κωνσταντίνον Άρτοκλίνην· άλλα άμα άρξασα άνεκάλεσεν έκ τής εξο­
ρίας τον Μονομάχον καί προεχειρίσατο αυτόν, κατά τον Κεύ'ρηνόν*.
d tx av z iir ΈΛΛήνων. νΗύΝη 8 ε άποτυχόντος τού μετά τού Ά ρτοκ λ ί­
νου γάμου, άπεφάσισε νά άναπληρώση τόν ένα Κωνσταντίνον ί ι ά τού
άλλου, καί καλέσασα εις τά βασίλεια τόν Μονομάχον συνεζεύχθη ρ.δτ*’
αυτού τ ή ν Ί Ι Ιουνίου, τήν 8ε επιούσαν έστεψεν αυτόν βασιλέα, 5 0
περίπου ημέρας άπό τής εξώσεως τού Μ ιχαήλ Ε '.
Ό Κωνσταντίνος Θ' Μονορ.άχος ήτο άνθριοπος μέτριος* καί 8εψ
 Ζωή καί Κώναταντινος Θ’· Όλεθρία χυβέρνησις- 279

ήτο μέν βεβαίως χειρότερος των αμέσων αυτού προκατόχων, άλλ' αί

^υςχέρειαι πρός ας είχε νά, παλαίση ειχον κορυφωθή, ώςτε ή βασιλεία
αυτού άπεβη μία των όλεθριωτέρων τής πατρίου ημών ιστορίας. ’Αφού
έξώρισε τον μέν όρφανοτρόφον Ίωάννην εις Λέσβον όπου ούτος άπεβίωσε
κατά τό επόμενον έτος, τον S i Μ ιχαήλ Ε ' εις Χίον, τον Si Κωνσταντί­
νον τον νωβελήσιμον είςΣάμον αφού περιεποιήθη τούς μ„έν συγκλητικούς
ό\ά προβιβασμών, το Si πλήθος τής πρωτευούσης ύ'ιά διανομών χρυσίου,
το Si λοιπόν υπήκοον S ιά των συνήθων υποσχέσεων περί #ιορθώσεως
τών πραγμάτων, αφού προεχειρίσατο μάγιστρον καί πρωτοστράτορα
τον "Ρωμανόν Σκληρόν, γόνον ανάξιον ενός τών ισχυρότατων τού κρά­
τους οίκων, έπέστησεν άρ,έσως την προςοχήν εις τον Σέρβον Στέφανον
Βοϊσθλαύον. Ό Στέφανος έπρεπε βεβαίως νά πολεμηθή, £ιό τι μ.ή άρ-
κούμενος εις την επανάστασή τής Σερβίας, έπεχείρει έπιδρορ.άς εις
τάς περικειμένας χώρας τού κράτους. Ά λ λ ά το έργον έπρεπε νά έπι-
τραπή εις άνάρα αντάξιον αυτού* δ S i Κωνσταντίνος άνέθηκε τον.σω­
φρονισμών τού-Στεφάνου εις τον τότε άρχοντα Δυρραχίου Μ ιχαήλ,
όςτις, εις ών τών κατά τά τελευταία έτη διορισθέντων στρατηγών}
ούδ'εμίαν είχε πείραν πολεμικών πραγμάτων. "Οθεν ένέβαλε ρ.εν κατά
Οκτώβριον εις Σερβίαν μετά 6 0 , 0 0 0 άνά'ρών καί έ^ήωσε την χώραν
άκωλύτως, άλλ* όταν επέστη ή ώρα τής επιστροφής, προςεβλήθη υπό
τών πολεμίων ό\ερχόμενος ό^ούς άποκρήμνους καί στενοχώρους, άπέ-
βαλε 4 0 .0 0 0 άν^ρών, έν οις 7 στρατηγούς καί S ιεσιύθη ελεεινός μετά
τών αθλίων λειψάνου τής μεγάλης εκείνης στρατιάς.
Μ ετ’ ολίγον άποθανόντος τού πατριάρχου ’Αλεξίου τή 2 0 φεβρουα-
ρίου 1 0 4 3 , προεχειρίσθη οικουμενικός πατριάρχης δ Μ ιχαήλ Κηρου-
λάριος, (ή, καθώς-λέγει αυτόν δ Νικηφόρος Βρυέννιος, Κηρολλάριος) ον
είά'ομεν προ ό'ύο ετών συνορ.όσαντα κατά τού όρφανοτρόφου καί θέλο-
μεν ιό'ει πρωταγωνιστήσαντα έν τω μ,εγάλω ζητήμ,ατι τής τών εκκλη­
σιών ά'ιαιρέσεως. Συγχρόνως Si ίύο έξερρήγνυντο στάσεις μαρτυρούσαι
τήν νοσεράν τών πραγμάτων κατάστασιν. Ή Ζωή, έν τω βραχεί
δια στήμ ατι κατά τό οποίον έκυβέρνησε μ,εταξύ άπριλίου καί Ιουνίου
τού προηγουμένου έτους, είχεν αποφασίσει συνετόν τι πέμ.ψασα εις Ί»
ταλίαν στρατηγόν αύτοκράτορα τον ηρωικόν Γειύργιον Μανιάκην. Εάν
ύπήρχεν άνθρωπος ικανός νά άνορθώση τήν εις τάς ό'υτικάς εκείνας
χιύρας κυριαρχίαν τής βασιλείας, βεβαίως ήτο δ κατά, τά Ρ ή μ α τα καί
έν Δραγίναις νικηφορήσας στρατηγός. Κ α τά ά'υςτυχίαν δ Μανιακής

ί
280 Ζωή καί ΚωνσταντΓνος Θ'. 'Ολέθρια χυβέρνησις.

είχε παλαιάς αφορίας «διενέξεων προς τον 'Ρωμανόν Σκληρόν τον

όποιον εβδομεν άνα^ειχθέντα ύπο του Μονομάχου μάγιστρον καί πρω-
τοστράτορα. Ό Σκληρός ούτος ούδ'εμίαν είχε προςωπικήν αξίαν, άπέβη
8 ε ήύ'η παντοδύναμος διά μόνον τον λόγον ότι δ Μονομάχος, οςτις
φυσικφ τω λόγο) ούδεμίαν ήδύνατο νά έχη προς την Ζωήν αγάπην,
άνεπλήρου την ελλειψιν ταύτην διά τής άφοσιιύσεως αυτού προς την
αδελφήν του Σκληρού, την οποίαν b λαός τής Κωνσταντινουπόλεως
επί το άφελέστερον ώνομαζε Σκλήράιναν. Ό δέ αδελφός της ωφε­
λούμενος έκ τής ισχύος ήν ώς εκ τούτου προςέλαβε, διετέλει δηών καί
κείρων τά κτήματα τού άπόντος Μανιακή, τα δποΐκ ήσαν γείτονα των
κτημάτων τού Σκληρού έν τω θέματί των ανατολικών, καί το χείρε-
στον περιύβρισε την συζυγικήν αυτού τιμήν. Κ α ί ουδέ εις ταύτα ήρκέ-
σθη, άλλα κατέπεισε τον Μονομάχον νά παύση τον Μανιακήν, καί
νά διορίση άντ" αύτου άθλιον τινά πρωτοσπαθάριον, ονόματι Πάρδον.
Έ κ τούτων πάντο>ν παροξυνθείς ό εν "Ιταλία στρατηγός, τον μέν Πάρ­
δον έφόνευσε, περιβληθείς δέ τό διά δημ α καί τά άλλα τής βασιλείας
παράσημα, διεπεραιώθη μεθ" όλου τού στρατού’ από *Υδρούντος εις
Δυρράχιον, ϊνα βαδίση επί τήν πρυ>τεύουσαν. Τότε 6 βασιλεύς είςπολ-
λήν έμπεσών ταραχήν, τον έγραψε παρακαλών νά άποθέση τά 4 όπλα
καί ύποσχόμενος πάσαν ευεργεσίαν. "Αλλ" b Μανιακής ύπήρξεν αμε­
τάπειστος, ωςτε ελέησε νά άποσταλή κατ* αυτού δύναμις, ή όε στρα­
τηγία άνετέθη εις ευνούχον τινα Στέφανον, προ μικρού ετι διατελέ-
σαντα ένα των θαλαμηπόλων τής βασιλίδος. Τοιούτου αντιπάλου δεν
ήδύνατο ειμή νά κατισγύση δ άπδ δυσμών έπερχόμενος μέγας στα­
σιαστής. *Οθεν συγκοοτηθείσης μάχης περί Όστροβον, καθ’ ήν δ
Μανιάκης προπορευόμενος τών ιδίων ταγμάτων λαμπρώς ώς πάντοτε
ήγωνίσατο, τρέπονται οί περί τον Στέφανον, καί ήδη δ στρατός ανευ-
φήμει ώς βασιλέα τον ηγεμόνα αυτού, ότε ούτος αίφνιδίως έκ τού ίπ­
που πεσών άπέθανε, λαβών άδηλον παρά τίνος καιρίαν κατά τού
στήθους πληγήν. Εντεύθεν τά πράγματα μετέβαλον διά μιας οψιν*
οί νικηταί παρεδόθησαν εις τούς νικηθέντας, δ Στέφανος, άντί φυγά-
δος, είςήλθεν εις Κωνσταντινούπολή τροπαιούχος, και έθριάμβευσε διά
μέσης τής πλατείας, φερομένης προ αυτού επί Αόρατος τής κεφαλής
τού Μανιάκη. Τό δέ κράτος έστερήθη ουτω τού άρίστου τών στρα­
τηγών αυτού. Κ α ί ένφ ταύτα συνέβαινον έν ταις ευρωπαϊκάις έπαρ-
χίαις κατά τούς πρώτους μήνας τού 1 0 4 3 , έτέρα απόπειρα άποστα-
 Τελευταία των 'Ρώσων κατά τον μεσαίωνα επιδρομή. 581

σίας έγένετο εν Κύπρω. Ό Θεόφιλος Ερω τικός τον οποίον προ τριετίας
τοσούτον εύχερώς ειχεν έξώσει άπό την Σερβίαν ό Στέφανος Βοϊσθλαυος,
διωρίσθη κατόπιν στρατηγός της μεγάλης εκείνης περί την Α σ ία ν
νήσου. "Η δ η δέ ωφελούμενος εκ της γενικής των πραγμάτων άνιυμαλίας,
έστασίασε προφασιζόμενος τάς βαρείας των φόρων είςπράξεις. Α λ λ ά
συλληφθείς εύχερώς υπό του κατάρχοντος τού στόλου Κωνσταντίνου
τού Χαγέ, τον οποίον είδομεν καί επί Μ ιχαήλ Δ' άριστεύσαντα κατά
των Αράβων τής 'Αφρικής καί τής Σικελίας, προςήχθη εις τον βασι­
λέα, όςτις, διατάξας νά ένδυθή στολήν γυναικείαν, καί περιαγαγών
αυτόν ούτως ίματισμένον έν τω ιποδρομίω καί δημεύσας τά ύπάρχοντα
αυτού, απέλυσε.

Περί τά μέσα αυτού τούτου τού έτους, 1 0 4 3 , έτερο, ένέσκηψε κατά

τού κράτους καταιγίς. Άφ* ήςο Βλαδίμηρος καί ο λαός αυτού άπεδέ-
ξαντο το χριστιανικόν θρήσκευμα, αί μεταξύ αυτού καί τού κράτους
σχέσεις υπήρξαν ειρηνικάί* διότι ή επιδρομή τού λεγομένου Χρυσόχει-
ρος τφ 1 0 2 4 , ύπήρξε μάλλον ατομική αυτού έπιχείρησις, ή το ύ ή γ ε-
μόνος των 'Ρώσων εκστρατεία. Τουλάχιστον δεν φαίνεται έπαγαγούσα
ρήξιν μεταξύ των δύο κυβερνήσεων, οί δέ 'Ρώ σοι έμποροι έξηκολού-
θουν έλευθέρως εμπορευόμενοι έν Κωνσταντινουπόλει, δυνάμει των υ­
φισταμένων αρχαίων συνθηκών. Ά λ λ α καθ' ούς εύρισκόμεθα ή δ η χρό­
νους, γενομένής φιλονεικίας εν τή βασιλευούσγ), έφονεύθη επιφανής τις
'Ρώσος. Τνα δέ εκδίκηση τον θάνατον τούτον δ τότε ήγεμών τού έθνους
Γιαροσλάβ, έξέπεμψε περί τά μέσα τού 1 0 4 3 επί τήν Κωνσταντινού­
πολή στρατιάν 1 0 0 ,0 0 0 άνδρών, ως λέγουσιν, υπό τον ίδιον υιόν Β λ α ­
δίμηρον, καταπλεύσασαν διά μονοξύλων εις τον παρά τό στόμιον τού
Πόντου λιμένα τού φάρου, οςτις είναι πιθανώτατα δ αρχαίος τεχνη-
. τός, περί τό 'Ρόύμελι Κ αβά κ, λιμήν, δ καλούμενος σήμερον Μαύρος
ρ,όΑος. Σημειωτέον δρχος δτι περί μονοξύλων δμιλεΐ επί τού προκειμέ-
νου δ Κεδρηνός* άλλ’ είδομεν δτι επί τής έν έ'τει 8 6 5 έπιδρομ,ής (σελ.
7 5 1 τού τρίτου τόμου) δ 'Νικήτας άπεκάλει τά 'Ρω σικά πλοία τρο-
χαντήρια, ήτοι πλοία ταχυπόρα φέροντα 4 0 έως 6 0 άνδρας* ό!>ςτε καί
ή δη πρέπει νά ύποθέσωμεν δτι έκ τοιούτων τινών πλοίυ>ν, άν όχι ρ.ε-
γαλητέρων, συνέκειτο δ του Βλαδιμήρου στόλος. Ό Μονομάχος μαθών
τήν άφιξιν αυτού, έπεμψεν άρ,έσως πρέσβεις προτείνων άποζηρκιυσιν
έάν συνέβη άτοπόν τι* άλλ* οί πρέσβεις άπεπέμφθησαν δι* απειλών
282 Τελευταία των 'Ρώσων κατά τον μεσαίωνα επιδρομή.

καί ύβρεων. T o re δ βασιλεύς τούς μ.έν εν Κωνσταντινουπόλει 'Ρώσους

έμπορους διεσκόρπισεν εις τά/μεσόγεια θέματα, Ενα μή συμβή έν τή
πρωτευούση επιβουλή, αυτός δέ έξέπ7νευσε μετά τού στόλου επί τον
φάρον, έ'χων παρεπομένην και διά ξηράς ιππικήν δύναμιν ούκ όλίγην.
Αυτόθι άφικόμενος έδίστασε κα τ’ άρχάς νά είςπλεύση εντός τού λιμέ-
νος, και ουδέ τούς 'Ρώσους εύρε προθύμους νά έκπλεύσωσιν. "Οθεν έπα-
νέλαβε τάς περί ειρήνης προτάσεις, οι δέ 'Ρώσοι άπήτησαν άφρόνως
τρεις λίτρας χρυσίου καθ' έκαστον τού στρατού άνδρα, όπερ, εάν πα-
ραδεχθώμεν 1 0 0 ,0 0 0 άνδρών, προϋποτίθησι 3 0 0 ,0 0 0 λίτρων, ήτοι
3 2 4 , 0 0 0 , 0 0 0 δραχμών. Τότε τελευταιον ό βασιλεύς διέταξε τον μά'
γιστρον Θεοδωροκάνον νά είςπλεύση εις τον λιμένα ρ.ετά τριών δρο­
μώνων, Ενα δ ^ άκροβολισμών προκαλέση τούς πολεμίους νά έξέλθωσι
καί ναυμαχήσωσιν εν πελάγει. Ά λ λ * δ τολμηρός ναύαρχος, αντί νά
περιορισθή εις άκροβολισμόν, ώθήσας εαυτόν εις μέσους πολεμίους,
επτά μέν σκάφη τούτων κατέφλεξε διά τού σκευαστού πυρος, τρία δε
κατεπόντωσεν αύτανδρα, καί εν εκυρίευσεν είςπηδήσας εις αύτό· ώςτε
είςελώσαντος ήδη καί τού βασιλέως μετά παντός τού στόλου, οί 'Ρ ώ ­
σοι, μετά τό ατύχημα όπερ προ μικρού έξ ολίγων πλοίων επαθον, άπο-
φεύγοντες νά άνταγωνισθώσι προς σύμπασαν τών αντιπάλων τήν δύ-
ναμ-ΐν, έρρίφθησαν εις τόπον εχοντα σκοπέλους καί πέτρας καί ύφα­
λους, καί άπέβαλον αυτόθι, ένεκα τής δυςχωρίας, καί διότι προςεβλή-
θησαν συγχρόνως από τής ξηράς ύπο τής παραπορευομένης ιππικής
στρατιάς, τά πλείστα τών σκαφών, καί, ώς λέγεται, περί τάς 1 5 ,0 0 0
άνδρών. Ούτω περιγράφει τά γενόμενα δ Κεδρηνός; Ό δέ Καραμζίν
άξιοι ότι ούχί έκ τής τών ήμετέρων έπιθέσεως, άλλ' ένεκα ε'πελθούσης
καταιγίδος επαθον οί 'Ρώσοι τήν προειρημένην συμφοράν. Τοιούτό τι
έ'λεγε τωόντι δ Σλαύος χρονογράφος Νέστωρ* ούχί μόνον, όμως δεν ά-
ναφέρεται ύπό τού πάντων μάλλον αξιόπιστου ώς προς τούς χρόνους
τούτους Κεδρηνού, άλλά καί αυτός δ Ζωναράς παρατηρεί άπλώς ότι
δ ανατολικός άνεμος ήτο ενάντιος τών 'Ρώσων. Όπωςδήποτε οί 'Ρ ώ ­
σοι ήδη διτ)ρέθησαν καί οί μέν έπεχείρησαν νά επιστρέψωσιν εις τά
ίδ ια διά θαλάσσης, οί δέ, επειδή τά περισιυθέντα πλοία ήσαν ολίγα,
έζήτησαν νά διαφύγωσι διά ξηράς. Κ α ί οί μέν πρώτοι, οί'τινες εϊχον
μεθ* εαυτών τον Βλαδίμηρον, καταδιωχθέντες ύπο μόνων 2 4 πλοίων,
κατώρθωσαν κυρίευσα ντες τέσσαρα έκ τούτο>ν, καί καταστρέψαντες τά
λοιπά, νά επιστρέψωσιν εις Κίεβον. Οί δέ διά ξηράς άπελθόντες προςε-
 Πρώτη εμφάνισις των ίδίω,* χαλουμένων Τούρκων. 283

βλήθησαν περί Βάρναν ύπο του αυτόθι στρατηγούντος Κατακαλών Κ ε -

καυμένου, όν είδομεν προ διετίας εν Μεσσήνη της Σικελίας άριστεύ-
σαντα, καί οί μεν πλείστοι έφονεύθησαν, 8 0 0 δέ ζωγρηθέντες άπε-
στάλησαν τφ βασιλεί. Ό Καραμζίν αφού ήθέλησε νά παραστήση τήν
περί Φάρον καταστροφήν των 'Ρώσων ώς αποτέλεσμα της καταιγίδος,
και ούχί της ενώπιον του αύτοκρατορικού στόλου ύποχωρήσεως, ή δ η
βέβαιοί μετ’ άγανακτήσεως ότι οι 'Ρώσοι αιχμάλωτοι έτυφλώθησαν,
ένφ ό πλησιέστατος είς τά πράγματα Κεδρηνός, ό μηδέποτε διστάσας
νά ιστόρηση τάς γενομένας τυφλώσεις, επί του προκειμένου ούδεν
τοιούτο άνέφερε. Καθώς βλέπετε, οί .ομόδοξοι ιστορικοί δέν είναι επιει­
κέστεροι των ετεροδόξων προς τον μεσαιωνικόν ελληνισμόν.
Αυτή 8ε ύπήρξεν ή τελευταία των 'Ρώσων εκστρατεία κατά της
Έλλάό'ος. Μετά τρία έτη ό ήγεμών αυτών συνωμολόγησεν ειρήνην
προς τον αύτοκράτορα, οί αιχμάλωτοι έπέστρεψαν εις Κίεβον, και
έκνοτε ή 'Ρω σία , περιπεσούσα επί πολλούς αιώνας είς δείνας εμφυ­
λίους διενέξεις,δένήδυνήθη πλέον νά επιχείρησηέξωτερικάς κατακτήσεις.

Έ άν. όμως το κράτος άπηλλάγη ουτω ενός των φοβερωτέρων πολε­

μίων, οί δέ 'Ρώσοι δεν έμελλον πλέον νά άναμιχθώσιν είς τά ανατο­
λικά πράγματα είμή μετά εξ καί επέκεινα εκατονταετηρίδας καί υπό
δ.αφόρους όλως διόλου περιστάσεις, προςετέθη ή δ η είς τούς άλλους
αρχαίους καί νέους τού κράτους εχθρούς, απ’ ανατολών έτερος δεινό­
τατος, οί λεγόμενοι Σελδζουκίδαι Τούρκοι', οϊτινες προώδευσαν τοσούτω
μάλλον εύχερώς, 0σω ό μεν βασιλεύς περιέπιπτε, περί τε τον ιδ ιω τ ι­
κόν καί τον δημόσιον αυτού βίον άπό σφάλματος είς σφάλμα, τά δέ
πράγματα άδιακόπως άνεσείοντο υπό εσωτερικών συνωμοσιών καί
στάσεων. Ή σχέσις τού Μονομάχου μετά τής αδελφής τού Σκληρού
άπέβη τοσούτον σκανδαλώδης, όίςτε φήμη διεδόθη ότι ούτος μελετή
νά καταστήση εκποδών τήν τε ίδιαν σύζυγον καί την αδελφήν αυτής
ίνα άναδείξη βασίλισσαν τήν ερωμένην του. Τούτο ήρκεσε νά φέρη
άνω κάτω τον λαόν τής Κωνσταντινουπόλεως καί τή 9 μαρτίου 1 0 4 4 ,
ενφ h βασιλεύς άπήλθε πεζός προς τον έν τή Χ α λ κ ή ναόν τού Σ ω τή -
ρος, ΐνα έκείθεν μεταβή έφιππος προς τον σηκόν των αγίων τεσσαρά­
κοντα μαρτύρων, των οποίων κατά τήν ήμέραν; εκείνην έτελειτο ή
εορτή, αίφνης καθ’ ήν στιγμήν έμελλε νά ίππευση, φο>νή άντήχησεν
άπό μέσου τού περιϊσταμένου πλήθους «ημείς τήν Σκλήραιναν βασί­
284 Πρώτη έμφάνισίς τών ιδίως χαλουμένων Τούρχο)ν.

λισσαν ού θέλομεν, ούδέ $ι αυτήν a t μ.άνναι ήμ.ών αί πορφυρογέννητοι

Ζωή τε καί Θεοδιύρα θανούνται,» πολλή #1 έπεκράτησε ταραχή, καί
πολλοί άνθρωποι ήθελον φονευθή, μ.ηδ* αυτού του βασιλέως'ίσως έξαι-
ρουμενου, έάν αί βασίλισσαι δεν έσπευδον νά προκύψιοσιν άνωθεν καί
νά καθησυχάσωσι τό πλήθος. Εννοείται οτι 6 βασιλεύς έπέστρεψεν εις
τά ανάκτορα άφήσας κατά μέρος τήν εκκλησιαστικήν τελετήν. Κ α ί
ίσως διά νά κολακεύσω τον ούτω δυςμενώς διακείμενον δχλον τής
Κωνσταντινουπόλεως, έπραξε τότε αμάρτημα έτερον, το όποιον διά νά
έννοήσωμεν σήμερον ανάγκη νά εχωμεν πάντοτε προ οφθαλμών δτι
κατ* εκείνους τούς χρόνους το έπικρατέστερον των αισθημάτων ήτο το
θρησκευτικόν, θρησκείαν δε ένόμ,ιζον τόν όσον ενδέχεται πλείονα πολ­
λαπλασιασμόν των εξωτερικών τής λατρείας τύπων. Μέχρι του βα-
σιλέως τούτου έν τή μεγάλη έκκλ ησ ή τής Κωνσταντινουπόλεως ήτοι
εν τφ ναφ τής τού Θεού Σοφίας, ή θεία ιερουργία έτελείτο μεν κατά
πάσαν κυριακήν καί κατά παν σάββατον, καί κατά πάσαν επίσημον
εορτήν, ούχι όμως καί κατά πάσαν άλλην ημέραν τούτο δε διά προςό-
ό'ου ένδειαν. Τήν σήμερον οί ευλαβέστεροι των χριστιανών θέλουσι βε-
βαίιυς νομίσει ότι αί ίερουργίαι έκεΐναι ήσαν πλέον ή άρκεταί* άλλ* δ
Μονομάχος, άνταποκρινόμενος εις τά αισθήματα τού πλήθους, ένό-
μισε πρέπον νά τελήται ή ιερά λειτουργία καθ' έκαστην ημέραν καί
έπεχορήγησεν επί τούτω χρήματα δαψιλώς εις τήν μεγάλην εκκλη­
σία ν. Τνα δέ πορισθή τά χρήματα άπήλλαξε τούς νΙβηρας τής ύπο-
χρεώσεως ήν είχον νά συντηρώσι 5 0 ,0 0 0 άνδρών προς άμυναν τού
κράτους από τού μέρους εκείνου καί άντί στρατιωτών άπήτησε παρ’
αυτών φόρους, τών όποιων μέγα μέρος άνηλίσκετο ίνα αυζάνωσιν a t
άφορμαι τής αργίας τών κατοίκων τής βασιλευούσης. Διά νά λάβω-
σιν οί καθ' ημάς άνθρωποι έννοιαν τής δεινής θέσεως εις ήν εύρίσκοντο
ως προς τά τοιαύτα ζητήματα καί αυτοί οί λογιώτεροι τής εποχής
εκείνης άνδρες, έπρεπε νά έχωσι καιρόν νά ιδωσι πώς ιστορεί δ Κ ε-
δρηνός τήν πράξιν ταύτην τού Μονομάχου. Ό Κεδρηνός αγανακτεί
δ ιά τήν κατάργησή τού ίβηρικού στρατού* αγανακτεί διότι έκτοτε
άρχισαν μαραινόμενα τά πράγματα τού κράτους. Α λ λ ά συγχρόνως,
είτε αυτός ένδοιάζων, είτε ευλαβούμενος τήν κοινήν γνώμην, λέγει ότι
δ Μονομάχος έπραξεν έργα τινά αγαθά καί ιστορικής μνήμης άξια, έν
όις συγκαταριθμεί τήν τε δι* άδράς δαπάνης καθημερινήν τέλεσιν τής
θείας λειτουργίας έν τφ ναω τής τού Θεού Σοφίας, καί τήν έν αύτφ
 Πρώτη έμφάνισις των ιδίως καλουμένων Τούρκων. 285

κατασκευήν βαρυτίμων ιερών κειμηλίων, καί την ωρυσιν πολυτελέ­

στατου τίνος μοναστηριού.
Ένω δ'έ ουτω έπολιτεύετο εν Κωνσταντινουπόλει δ Μονομ,άχος
προεκάλει προς τον υίδν τού Ίωβανεσίκου πόλεμον άκαιρον καί όλέ-
θριον. Εί#ομ.εν ότι επί Βασιλείου Β ' δ αρχών της εν τ ή ’Αρμένιο: χ ώ ­
ρας τού Ά νίου, ύποταχθείς εις τον βασιλέα, επετράπη την ήγεμ,ονίαν
αυτής τε καί της μεγάλης ’Αρμενίας, επί τω όρω, ότι μετά τον θά­
νατον αυτού πάσα εκείνη ή αρχή θέλει περιέλθει εις τό ελληνικόν
κράτος. Άποθανόντος τού Ίωβανεσίκου, δ υιός αυτού Κ ακίκιος, ωφε­
λούμενος εκ τής ασθένειας των δ'ιαή'όχων τού Βασιλείου Β ', ό'έν παρέ-
ό'ωκεν εις αυτούς την πατρώαν αρχήν, αλλά κατέλαβεν αυτήν, δ'ια-
τηρών εντούτοις ειρήνην καί δμ,αιχμίαν προς τδ κράτος. Ό #έ Μονο­
μάχος μ.ή άρκούμενος εις ταύτα εις τά δποΐα εύλογους ήρκέσθησαν οί
άμ,εσοι αυτού προκάτοχοι, καί μή έννοών ότι δ'έν ήτο ικανός νά άπο-
βλέψη εις νέας κατακτήσεις, παρήγγειλε τον στρατηγόν Ίβηρία ς Μ ι­
χαήλ ΊασίτηΫ νά καταπολέμηση τον Κακίκιον. Ά ποτυχόντος 81
εκείνου στέλλει έτερον στρατόν καί στρατηγόν, καί ενταύτφ προς-
καλεΐ τον μωαμεθανόν ήγεμ.όνα τού Τιβίου καί τής Περσαρμ.ενίας
Άβουλσεβάρ νά συρ.πράξη, ύποσχόμ.ενος νά παραχώρησή αύτφ όσα
φρούρια καί χωρία έκτω ν τού Κακικίου ήθελε κυριεύσει. Κ α ί δ "μεν
Κακίκιος μή #υνάμενος ήό'η νά άνθέξη εις 8ΰο πολεμ,ίους, παρέίωκεν
εις τον βασιλέα τό "Ανιόν, καί έλθών εις Κωνσταντινούπολή καί τ ιμ η ­
θείς ρ.ά,γιστρος καί λαβών πολυπρόςοό'α χωρία εις τήν μικράν Α σ ία ν ,
έζησεν εκτοτε βίον ειρηνικόν καί άτάραχον. Τ ότε όμως δ Άβουλσεβάρ
εζήτησε νά κράτηση όσα μέρη τής αρχής αυτού είχε φθάσει νά κ α τ α -
λάβη* δ ^έ Μονομάχος λησμονών τά συμ,φωνηθέντα, έπεχείρησε νά
έξιύση αυτόν εκείθεν. ’Αλλά πέμπει επί τούτω πάλιν τον Μ ιχαήλ Ί α -
σίτην, οςτις είχεν άποτύχει έν τή πρώτη κατά τού Κακικίου εκστρα­
τεία, καί οςτις ήτο έκ τών μέτριων εκείνων άνό'ρών, τούς δποίους συνή­
θως μετεχειρίζετο δ βασιλεύς. Ό Ία σ ίτης, εννοείται, ή τ τά τα ι κατά
κράτος. Κ α ί ή # η άποστέλλονται τελευτά to ν δ ήρως τής Μεσσήνης καί
τής Βάρνης, Κεκαυμένος, καί δ μ,έγας έταιρειάρχης Κωνσταντίνος, οΐ-
τινες έπάνειλημ,ρ,ενιος νικήσαντες τον Άβουλσεβάρ περί τά μέσα τού
1047 ήθελον πιθανώτατα καταβάλει αυτόν δλοσχερώς, εάν, ένεκα
μεγάλης τίνος στάσεο;ς έκραγείσης έν Θράκη, όΝέν παρηγγέλλοντο ύπό

/
-286 ΓΙρώτη έμφάνισις τών ιδίως καλουμένο>ν Τούρκων.

τού βασιλέως νά δράμο>σιν εις βοήθειαν αύτού, συνθηκολογούντες

,ύπωςδήποτε προς τον Άβουλσεβάρ.
Την εν Θράκη στάσιν έπεχείρησε κατά το έτος τούτο ο πατρίκιος
Λέων Τορνίκιος, πρώην στρατηγός Ίβηρίας, έ'χων αυτός τε εύλογους
αφορίας δυςαρεσκείας κατά τού βασίλευες, ευρών δέ καί πολλούς ετέ­
ρους στρατηγούς προθύμους νά συμπράξωσι, διότι ησαν παρεωραμένοι
καί άπρακτοι* τον Τωάννην Βατώτζην, τον Θεόδωρον Στραβομύτην,
τον Πολύν, τον Μαριανον Βρανάν καί άλλους. Εντεύθεν άξιόμαχον
συγκροτήσας δύναμή, έγένετο κύριος όλων σχεδόν τών θρακικών καί
των μακεδονικών πόλεων, άνηγορεύθη βασιλεύς και έπήλθεν επί την
πολιορκίαν της Κωνσταντινουπόλεως. Ευτυχώς διά τον Μονομάχον,
h Τορνίκιος, άν καί έπιτηδείως προπαρασκευάσας το έπιχείρημ,α, δεν
διεξήγαγεν αύτο μετά της άπαιτουμένης δοαστηριότητος, καί εδωκε
καιρόν εις τογ βασιλέα νά προςαγάγη τον στρατόν της ανατολής. Κ α ί
επραξε μέν πάλιν ύ Μονομάχος το λάθος νά έπιτρέψη την ηγεμονίαν
τού στρατού τούτου εις τον Μ ιχαήλ Ία σίτην, τον έπανειλημμένως
κατατροπωθέντα εν Άρμενίςι· αλλά οι πλεΐστοι τών επισημότερων
συντρόφων τού Τορνικίου,. άπελπισθέντες έκ της νωθρότητος αυτού,
τον έγκατέλειψαν μετ’ ού πολύ, ο στρατός του διεσκεδάσθη, ωςτε ο
Ία ό ίτη ς ούδ* έ'λαβεν αφορμήν νά άγωνισθή προς τον αντίπαλον εκεί­
νον. Ό Τορνίκιος καί-οι ολίγοι οπαδοί του ooot έμειναν μέχρι τέλους
πιστοί προς αυτόν, συνελήφθησαν εύχερώς κατά μήνα δεκέμβριον* καί
οί μέν αρχηγοί έτυφλώθησαν, οι δε άλλοι έπομπεύθησαν, έδημεύθησαν
κ α ί' έξωρίσθησαν. Ούτως είχον τά πράγματα ότε ήρχισαν «τά άπο
τών Τούρκων κακά.» ώς λέγει 6 Κεδρηνός. Ό βασιλ-ύς ήτο άνθρωπος
ακόλαστος περί τή ν 'δία ιτα ν , σπάταλος περί την χρήσιν τών δημο­
σίων χρημάτων καί το δεινότεοον είχεν ίδιάζουσαν προς τούς ανικά­
νους ‘ανθρώπους συμπάθειαν* το 8ε χείριστον είχε κυριώτατον σύμβου­
λον, η, καθώς έλέγετο τότε, παραδυναστεύοντα, τόν Κωνσταντίνον
Λ ειχούδην, όςτις ήτο μέν άνθρωπος πεπαιδευμένος, αλλά δι* αύτο
τούτο άξιών ότι τά πράγματα έπρεπε νά ήναι εις χεϊρας τών λογιών,
διεφέρετο προς τούς ηγεμόνας τού στρατού, καί μάλιστα τούς ίκα-
νωτέρους, γενόμενος αρχηγός πολιτικής μερίδος,, ήτις έκ συστήματος
άντεπάλαιε προς την στρατιωτικήν αριστοκρατίαν καί άπέβη τού και­
ρού προϊόντος, πρόξενος μεγάλων συμφορών, καί ιδίως τών συμφορών
όσας ύπέστη το κράτος άπο .τών* Τούρκων... ·.*■
 Πρώτοι μεταίυ τούρκων καί χριστιανών αγώνες 287

Τ ά τουρκικά έθνη άνήκουσιν είς την λεγομένην Τουρανικήν φυλήν.

Περί της καταγωγής των Τουρανίων καί των ποικίλων εξωτερικών
αυτών τύπων καί των διαφόρων ιδιωμάτων ώμιλήσαμεν έντω παραρ-
τή μ α τι του πρώτου τόμου (σελ. 8 0 4 — 8 0 5 ) . T tv a των τουρκικών
τούτων εθνών προελάσαντα εκ της μέσης Α σ ία ς έξ αυτής της
αρχής των μεσαιωνικών χρόνων ειχον προ καιρού περιέλθει είς ποι­
κίλας σχέσεις προς το κράτος, #t0Tt καί οι Α β α ρές καί οί Β ούλ ­
γαροι καί οι Πετσενέγοι ησαν έθνη τουρκικά. ’Α λλά ύπο αυτό ίδ'ίως
τών Τούρκων το όνομα δ'έν ηρχισαν νά περιπλέκωνται προς τά ήμέ-
τερα πράγματα, είμή καθ’ ούς ήδ'η εύρισκόμεθα χρόνους. Τούτων τών
τουρκικών φυλών, αί’τινες τότε κατά πρώτον ΙπέτεΟ^αν είς τον ορί­
ζοντα της ήμετέρας ιστορίας, αί περιπέτειαι &έν είναι οπωςούν γνω-
σταί, είμη από τού δευτέρου ήμίσους της 1 0 μετά Χρίστον εκατον­
ταετηρίδάς. Αί τουρκικαί αύται φυλαί έπλανώντο τότε νομα&ικώς είς
την χώραν τών σημερινών Κιργίζων ύπο ηγεμόνα, όςτις, ώς καί πολλοί
άλλοι ηγεμόνες ετέρων ομοφύλων στιφών, ητο υποτελής τού μεγάλου
Χάν Βιγού, η Ίακγού. Περί τό 9 7 0 αί φυλαί έκειναι, τών οποίων δ
τότε ήγεμών-έκαλεΐτο Σελδ'ζούκ, έξ ου καί ώνομάσθησαν ΣεΛάζονκΐ-
όαι Τούρκοι, άπαλλαγείσαι τής είρημένης ύποτελείας, μετηνάστευσαν
είς τά πλησιόχωρα τής Βουχαρίας, ήσπάσθησαν τον ισλαμισμόν, ϊνα
τύχωσι τής προστασίας τών παρακειμένων ταταρικών στιφών, καί ά -
πέβησαν πολυάριθμοι #ιά τής μετ’ αυτών ένώσεως πολλών ομοφύλων.
Οι ό'έ άμεσοι τού Σελέίζούκ ίιά ό ο χ ο ι, ήτοι δ υιός αυτού ’Ισμαήλ η
Άρσλάν, καί οι τούτου ανεψιοί Ίαβγού, Τογρουλβέγ καί Λαού# Γ α -
βρουβέγ, ωφελούμενοι εκ τών εμφυλίων διενέξεων είς άς είχε περιέλθει
το άνατολικοίτατον τών εν Ά σ ία μωαμεθανικών κρατών, το τών κα-
λουμένων Γαζναυιόών, ίό'ρυσαν το μέγα εκείνο κράτος τών Σ ελ ίζο υ κ ι-
δών, τδ δποίον έμελλε βραόύτερον νά επεκτείνω την αρχήν αυτού μέ­
χρι τής Μεσογείου. Αί πρώται σχίσεις είς τάς οποίας περιήλθον οί
Σελό'ζουκιίαι Τούρκοι προς τούς ήμετέρους, ιστορούνται ώς εξής ύπο τού
Κε^ρηνού. Περί το 1 0 4 5 δ τότε άρχων τών Σελό'ζουκιό'ών.Τογρουλβέγ
είχεν ήόη κυριεύσει τδ πλεϊστον μέρος τού κράτους τών Γαζναυιδ'ών,
καί, άναγορευθείς σουλτάνος Περσίας, έστησε την είραν αύτου είς
Χαμαόάν, πλησίον τών αρχαίων Έ κβατάνων. Κ α τά την εποχήν λοι-
πδν ταύτην δ Τογρουλβέγ επεμψε τδν έξάό'ελφον αύτού Κουτλουμούς
κατά τινων αραβικών φυλών, δ Si ήττηθείς καί έν >τή επιστροφή μέλ-
 \

288 Πρώτοι μεταξύ τούρχων και χριστιανών αγώνες.

λων νά διέλθη διά τής Μηδίας (του Βασπουρακάν) έζήτησε την έπί
τούτο) άδειαν παρά του στρατηγού αυτής Στεφάνου, υιού τού παρα-
δυναστεύοντος Κωνσταντίνου Λ ειχούδη. Κ α ί έπειδή b Στέφανος έπε-
χείρησε νά άντιταχθή εις τούς Τούρκους, έγένετο συμπλοκή καθ’ ην έ-
τράπησαν μεν οί περί τον άδόκιμον στρατηγόν, έάλωσαν δέ αίχμάλω-
τοι αυτός τε καί άλλοι πολλοί. Εντεύθεν πληροφορηθείς b Τογρουλβέγ
τό τε κάλλος της μηδικής χώρας καί την ασθένειαν της έν αυτή δυ-
νάμεως τού χριστιανικού της ανατολής κράτους, έζαπέστειλεν επί τήν
κα τά κτη σ α αυτής έν άρχή τού 1 0 4 8 τον ανεψιόν του Ά σάν μετά
2 0 , 0 0 0 άνδρών. Της Μ ηδίας έστρατηγει ήδη 6 Ά αρώ ν, εις τών υίών
τού τελευταίου βασιλέως τών Βουλγάρων Τωάννου. Ό Άαρών έσπευσε
νά ζητήση την βοήθειαν τού στρατηγού Ά νίου καί ’Αρμενίας Κ α τα -
καλών τού Κεκαυμένου, όςτις δραμών μετά της συνήθους αύτφ δρα-
στηριότητος καί μετά της συνήθους δεξιότητος διεζαγαγών τά πράγ­
μ α τα , κατετρόπωσε τον Ά σ ά ν , πεσόντα έν τή μάχη μετά τού πλεί-
στου τής περί αυτόν δυνάρ,εως. Τότε b Τογρουλβέγ, άγανακτήσας,
εκπέμπει εις Βασπουρακάν .νέαν στρατιάν 1 0 0 ,0 0 0 άνδρών, ύπ6 τόν
ετεροθαλή αυτού αδελφόν Ίβραίμ Ίνάλ. Ό Κεκαυμενος προέτεινε νά
έξέλθωσιν αμέσως εις άπάντησιν τών Τούρκων, καί νά άγωνισθώσιν ίζω
τών συνόρων τού κράτους προς τούς αντιπάλους τούτους, τό πλεΐ-
στον άνίππους ετι όντας καί κεκμηκότας έκ τής όδοιπορίας καί άπε-
στερημένους πολλών αναγκαίων εφοδίων, ένφ ό βασιλικός στρατός ού
μόνον πάντων ηύπόρει, αλλά καί έπηρμένος ήτο από τής προηγουμένης
νίκης. Κ α τά δυςτυχίαν b Ά αρώ ν δεν ήκουσε τήν φοράν ταύτην τάς
συμβουλάς τού Κεκαυμένου, άλλ’ έζήτησε τάς διαταγάς τού βασιλέως
περί τού πρακτέου, άποχωρήσας έν τφ μεταζύ εις Ίβηρίαν, καί πα-
ραγγείλας τούς κατοίκους τής Μ ηδίας νά άσφαλισθώσιν έντός φρου­
ρίων καί τειχών. Ό -βασιλεύς όςτις, δύο άνδρών προκειμένων, προε-
τίμα πάντοτε τόν όλιγο>τερον εις τά πράγματα έπιτήδειον, ένέκρινε
τήν διαγωγήν τού Άαρών, καί τόν παρήγγειλε νά άναβάλη πάντα
αγώνα μέχρις ού ελθη εις βοήθειάν του εις τών αρχόντων τήν Ίβηρίας,
ο Α ιπαρίτης, όςτις ενλαβε τάς επί τούτω διαταγάς. Ό Λιπαριτης
ήτο, καθ’ ά λέγεται, άνθρωπος συνετός καί γενναίος. Ά λ λ α παρεκτός
τού ότι δεν άνέδειξε τοιαύτας άρετάς έν τφ προκειμένω άγώνι, πρώ­
τον είχε λάβει πολλάς άφορμάς δυςαρεσκείας προς τόν ηγεμόνα τής
Τβηρίας Παγκράτιον, καί έπειτα οι *Ίβηοες δεν συνετήρουν πλέον τόν
 Πρώτοι μεταξύ τούρκων καί χριστιανών αγώνες. 289

άλλοτε παρ’ αύτοίς υπάρχοντα στρατόν των 5 0 , 0 0 0 άντρων, αντί των

Οποίων δ Κωνσταντίνος Μονομάχος προετίμησε νά λαμβάνη χρήματα?
^απανιύμενα, ήξ:.ύρομεν ήόη πώς, εν Κωνσταντινουπόλει. "Οθεν εκ
πάντων τούτων έπηλθεν αναβολή ού μ.ικρά περί την συγκρότησιν της
επικουρίας, ήν έμελλε νά έπαγάγη είς τον Ά αρώ ν. Ό $έ Ίβραημ λ α ­
βών πάσαν άνεσιν, έπολιόρκησε μίαν των πλουσιωτέρων καί α τείχι­
στων του Βασπουρακάν πόλεων,έν η είχονσυρρεύσει υπέρ τάς 1 5 0 , 0 0 0
ψυχών. Είς μάτην δ Κεκαυμένος ηγωνίζετο νά πείση τον Ά α ρώ ν, ότι
τδ χρέος αυτών είναι νά έπιτεθώσι κατά των πολεμίων ίνα σώσωσι
τούς πολιορκουρενους. Ό Άαρών άπεκρίνετο ότι S is είναι έπιτετραμ-
μένον νά πράξωσί τι παρά την βασιλικήν θέλησιν, ώςτε οί μεν Τούρκοι
έγένοντο μετ’ ού πολύ κύριοι της πόλεως εκείνης, καί όλων αύτης των
θησαυρών και όπλων και χρησίμων πραγμάτων, οί S i πλείστοι των
έν αύτ*7) καταφυγόντων έγένοντο παρανάλωμα πυρδς η μαχαίρας. Τ ε ­
λευταίο νέ'φθασε καί δ Λιπαρίτης, καί τότε προήλθεν η δ η δ στρατός
είς άπάντησεν τών Τούρκων, οίτινες έσπευσαν ώςαύτως νά άντεπεξέλ-
θωσιν. Έ π ε ιίη Si έβάδιζον σποράδην, δ Κεκαυμένος συνεβούλευσε νά
έπιτεθώσιν αμέσως κατ’ αύτών, ασύντακτων έτι όντων. Ά λ λ * δ Λ ιπ α -
ρίτης Sis συνήνεσε, διότι ητο σάββατον, ήτοι ημέρα άποφράς κα τ’ αυ­
τόν. Ού£έν όμως έκέρ^ησεν έκ τ*7)ς αναβολής. Ό Ίβραημ συντάξας
τάς δυνάμεις καί αύθημερόν έπιτεθείς, ήνάγκασε τον Λιπαρίτην νά
πολεμηΟΥ), καίτοι σαββάτου όντος. Ή μάχη συνεκροτηθη τ ^ 1 8 σε-
πτεμβρίου περί τό φρούριον Καπετρού. Κ α ί δ μέν Κεκαυμένος εχων τό
δεξιόν κέρας, καί δ Άαρών άρχων τού εύωνύμου ένίκησαν άμφότερος
τούς αντιπάλους, δ S* έν τω μέσω στρατηγών Λιπαρίτης ή τ τ η θ η κ α ί
'{ίχμαλωτεύΟη μετά πολλών άλλων περί αύτόν άνδρών ώςτε ποικίλης
βλάβης πρόξενος ύπηρξεν ή έπί τοσούτον χρόνον περιμενομένη έπικου-
ρία τ ο υ . Εύτυχώς δ Ίβραίμ ηρκέσθη εις τό τρόπαιον τούτο, καί έπέ-
στρεψε, συνεπαγόμενος τούς αίχμ.αλώτους, προς τον αδελφόν του Τ ο -
γρουλβέγ. Ό S i άπέίωκε μ.έν τον Λιπαρίτην άνευ λύτρων, άπήτησεν
όμ.ως φόρον παρά τού βασιλέως. Κ α ί άποποιηθέντος τούτου, έξηκολού-
θησαν αί προς τό μέρος έκεΐνο έχθροπραξίαι, εί καί S is άπέβησαν έτι
όσον βραστερόν όλεθριαι, δ'ιότι δ Τογρουλβέγ κατά τά αμέσως επό­
μενα έπη έπέστησε μ,άλλον την πρςοχην είς την κατάλυσιν τών άλλων
μωαμεθανικών κρατών.

( βλλ. ιςτορ . κ. παπαρρηγοπουλου τομ. α\) 19

290 Πβτσενβγοι περί Σαρκικήν. Θάνατο; Ζωής καί Κωνσταντίνου.

Έ ν τφ μεταξύ όμως έτέρας επαθον πληγάς αι εύρωπαΐκαί έπαρ-

χ ία ι. Ε ίς των ηγεμόνων των Πετσενέγων, όνόματι Κεγένης, διχονοή-
σας προς τον υπέρτατον αυτών ηγεμόνα Τυράχ, έζήτησε καί εύρεν
άσυλον μετά των οπαδών αυτού συμποσουμένων είς 2 0 ,0 0 0 εντός
τού κράτους, άνηγορεύθη πατρίκιος, έδέχθη μετά των περί αυτόν
τό άγιον βάπτισμα καί λαβών είς κατοικίαν καί τροφήν τρία παρά
τον Ια τρόν φρούρια καί ικανήν χώρας έκτασιν, ύπέσχετο νά ύπηρετή
τήν βασιλείαν πιστώς ώς σύμμαχος. Ά λ λ α μή άρκούμενος είς ταύτα
έπεχείρει έπιδρομάς επέκεινα τού "Ιατρού κατά τού αντιπάλου,- όςτις
άπαιτήσας είς μάτην ίκανοποίησιν παρά τού βασιλεως, διεπέρασε
περί τά τέλη τού 1 0 4 8 επί τού κρυσταλλωθέντος ποταμού μεθ’ όλων
των Πεταενέγων, όντων, ώς λέγεται, 8 0 0 , 0 0 0 , καί έπεχείρησε τήν
λεηλασίαν της χώρας. Ά λ λ ’ έπειδή οί βάρβαροι ούτοι έξώκειλαν είς
πολλήν βίου άκρασίαν, καί περιέπεσον έκ τούτου είς νόσον όλεθριαν,
οι στρατηγοί Μακεδονίας, Θράκης καί Βουλγαρίας, έχοντες επίκουρον
καί τον Κεγένην, εύχερώς ήνάγκασαν τόν τε Τυράχ καί παν τό
λοιπόν πλήθος των ύπηκόυ>ν αυτού νά παραδοθώσι. Κ αί 6 μέν
Τυράχ καί 1 4 0 οι επισημότατοι περί αυτόν άνδρες ελθόντες είς τήν
βασιλεύουσαν έβαπτίσθησαν, ε"λαβον διάφορα αξιώματα καί κατωκη-
σαν εν αυτή· αί δέ πολλαί έκείναι των Πετσενέγων μυριάδες ένι-
δρύθησαν είς τάς περί Σαρδικήν καί αλλαχού τής Βουλγαρίας καί
τής Μακεδονίας πεδιάδας, έρημους ούσας, έπί τή ελπίδι ότι θέλουσιν
άποφέρει είς τό δημόσιον ταμεΐον δασμόν ούκ ολίγον. Ά λ λ α τά πράγ­
ματα μετέβαλον όψιν, ένεκα των νέων περιπετειών τού τουρκικού
πολέμου.
Ό σουλτάνος εί καί ασχολούμενος κυρίως, ώς προείπομεν, είς έ-
τερα πράγματα, δεν είχεν αμελήσει καί τόν κατά Χριστιανών πόλε­
μον, καί είχεν έμβάλεε μετά δυνάμεως ικανής είς τάς άνατολικωτέ-
ρας τού κράτους επαρχίας. Ό δε βασιλεύς διέταξε μέν νά άθροισθή έν
Καισαρεία στρατιά ιθαγενής άποχρώσα ίνα άντιπαραταχθή κατ’ αυ­
τού, έξέπεμψε δέ συγχρόνως καί έκ τών Πετσενέγων 1 5 ,0 0 0 άνδρών
έπί τόν αγώνα τούτον. Ά λ λ * οί Πετσενέγοι αυτοί, κα τ’ άρχάς ύπακού-
σαντες καί διαπεραιωθέντες είς τήν μικράν Α σ ία ν, μετ’ ου πολύ μετε-
νόησαν, έπέστρεψαν είς τήν Θράκην, ήνώθησαν μετά τών περί Σαρδι-
κήΝ ή Τριαδίτζαν πολυαρίθμων δμοφύλων, καί ύπερβαλόντες τόν Α ί­
μον έπανέλαβον τάς κατά τήν Βουλγαρίαν δηώσεις. Κ α ί ο μέν σουλ­
 Πβτσβνέγοι irspl Σαρδίχήν. θάνατος Ζωής καί Κωνσταντίνου. 291

τάνος είςελθών εις Ίβηρίαν καί άπο τυχών περί την πολιορκίαν ενός
•των πολλών και οχυρών αυτής φρουρίων, έπέστρεψεν άπρακτος είς τα
ίδ ια . Ώςαύτως δέ καί 6 Άβουλσεβάρ, ο μωαμεθανός άρχων του Τ ι -
•βίου, πιεσθείς υπό τής εκπεμφθείσης αυτόθι υπό του βασιλέως πολυα­
ρίθμου δυνάμεως, ήναγκάσθη να ειρήνευσή καί να ίω σ η όμηρον ένα των
στενοτάτων αύτοΰ συγγενών. Ά λ λ α τά κατά τάς εύρωπαϊκάς επαρ­
χίας είγον δεινώς ένεκα τής αποστασίας των ΙΙετσενέγων, τόσφ {/.άλλον
-όσω καί οί περί τον Κεγένην ήνώθησαν μ ε τ ’ αυτών, διότι ό βασιλεύς
-ίπρζζε το λάθος νά φυλακίση τον άνίρα τούτον, πιστεύσας είς αδέσπο­
τους συκοφαντίας. Περί τά μέσα τού 1 0 4 9 6 γενικός αρχηγός τών
ταγμάτω ν καί θεμάτων τής δύσεως Κωνσταντίνος Ά ρια νίτη ς, όρμήσας
εξ Άδριανουπόλεως καί άπαντήσας τούς Πετσενέγους περί Διάμπολιν
(την σημερινήν Ίάμπολιν) ή ττά τα ι παρ’ αυτών, άποβαλών ούκ ολί­
γους Μακεδόνας καί θράκας καί προς τοϊς άλλοις τούς στρατηγούς
Θεόδωρον Στοαβομύτην καί Πολύν. Τότε ό βασιλεύς ενόησεν ότι α­
νάγκη νά μεταχειρισθή άπάσας τού κράτους τάς δυνάμεις κατά τών
•φοβερών εκείνων πολεμίων καί μετεπέμψατο επί τούτω είς Θράκην
-προς τοις άλλοις τά εωα τά γμ α τα . Συγχρόνως δε λαβών παρά τού
Τυράχ καί τών άλλων επισήμων Πετσενεγων τών εν Κωνσταντινου-
πόλει κρατουμένων ύπόσχεσιν ότι θέλουσι συντελέσειείς την τών πραγμά­
των είρήνευσιν, εξαπέστειλε καί τούτους πρός τούς ομοφύλους. Προ
-πάντων όμως έπρεπε νά έλπίση είς την ίύναμιν τού στρατού καί την
\άπιτηδείαν αυτού διεύθυνσιν. Κ α τά δυςτυχίαν ένω τά άθροισθέντα είς
'Θράκην τάγματα ήσαν άποχρώντα, ό βασιλεύς διώρισεν ύπέρτατον
αυτών ηγεμόνα ευνούχον τινα Νικηφόρον, όςτις ήτο άλλοτε ίερεύς, έ­
π ειτα δε άποβαλών την ιερωσύνην διετέλεσεν ύπηρέτης τού Μονομά­
χου καί προ μικρού έχειροτονήθη παρ’ αυτού εκ τού προχείρου στρα­
τηγός. Κ α ί συνεξέπεμψε μεν ό βασιλεύς μετ’ αυτού τόν τε Κ α τα κ α -
,λών τόν Κεκαυμένον, καί τόν Έρβέβιον Φραγκόπωλον, άρχοντα τών
.μισθοφόρων Φράγκων, αλλά παρήγγειλε ρητώς αυτούς νά ύπόκηνται
είς τρε προςτάγματα καί τά θελήματα τού Νικηφόρου. Ά π ήλθ ε λοι­
π όν’^ στρατός ούτω κατηρτισμένος καί ύπερβαλών τόν Αίμον δ ιά τής
λεγομένης Σιδηράς (πύλης), έπηξε χάρακα οχυρόν περί τούς Ε κ α τό ν
βουνούς, μελετών νά έξέλθητήν επιούσαν εύζωνος κατά τών πολεμίων,
-διότι ό Νικηφόρος έφαντάζετο ότι θέλει τούς κυριεύσει αύτοβοεί, καί
ά λλην φροντίδα δεν είχεν είμή πώς νά μη διαφύγη τις έξ αυτών, έφ* ψ
19*
292 Πετσενέγοι περί Σαρίικήν. θάνατος Ζωής καί Κωνσταντίνου*

συνεπήγαγε καλώδια καί λώρους Ινα δεσρ,εύσ·/) τούς άλισκομένους. Ε ν ­

τούτοις δ Τυράχ καί οί περί αυτόν, αντί νά πείσωσι τούς δμοφύλους.
νά ύποταχθώσιν, ήνώθησαν εξ εναντίας μετ’ αυτών, καί άρια διεδόθη
ότι έφθασεν ή βασιλική δύναμις, οί γενναιότεροι των Πετσενέγων ήλ-
θον νά προκαλέσωσιν αυτήν εις μάχην. Ταύτα ίδών δ Κεκαυμένος, ά-
νέκραξεν δτι αυτός είναι δ επιτήδειος τής συμπλοκής καιρός, διότι οί
πολέμιοι σποραδες όντες καί ασύντακτοι ευκόλως ειμπορούν νά κα τα -
βληθώσιν. Ά λ λ * δ Νικηφόρος, έμπαίζων τήν γνώμην τού εμπείρου ε­
κείνου άνδρός, τον προςεκάλεσε νά μή παραστρατηγή, αυτού στρατη-
γούντος* δχι, άνεβόησε, δεν πρέπει νά έπιτεθώμεν κατά των Πετσε­
νέγων διεσπαρμένων, μήπως φοβηθέντες κρυβώσιν εις τάς λόχμας*
ουδέ είμαι εγώ, φίλε μου, στρατηγός θηρευτικών κυνών, οΐτινες, ρινη—
λατούντες, νά έξάξωσιν αυτούς των καταφυγών. Άνεβλήθη λοιπόν δ
άγων εις τήν επαύριον, δτε συνεκροτήθη μάχη έκ παρατάξεως, κατά
τήν επιθυμίαν τού Νικηφόρου στρατηγούντος έν τω μέσω, καί τού μέν
Κεκαυμένου άγοντος το δεξιόν κέρας, τού δε Φραγκοπώλου τό αριστε­
ρόν. Ά λ λ * άμα γενομένης τής συμπλοκής, πρώτος έτράπη εις φυγήν δ
Νικηφόρος, καί μετ’ αυτού πάντες οί λοιποί, αμηδέ τον κτύπον, ως
λέγει δ Κεδρηνός, τών ποδών τών ίππων ένεγκόντες, μόνος δέ δ Κ ε-
καυμένος μετά τών εαυτού στάς θεραπόντων και τινιον συγγενών όλι-
γοστών, καί ήρωϊκώς άγωνισάμενος, ενπεσε μεθ* απάντων τών σύν
α ύτώ .» Οί πολέμιοι έγένοντο κύριοι τής παρεμβολής τών βασιλικών
καί όλης τής αποσκευής. Έ ν ω δέ έσκύλευον τούς ολίγους περί τον
Κεκαυμένον πεσόντας, εις τών Πετσενέγων, δςτις είχεν άλλοτε ίδει
τον στρατηγόν, άνεγνώρισεν αυτόν έν τοϊς νεκροις κείμενον. Ό Κεκαυ-
μένος είχε λάβει δύο φοβέρας πληγάς* μίαν μέν κατά γυμνού τού
κρανίου, πεσόντος τού κράνους αυτού, διήκουσαν από κορυφής ρ,έχρι
τών όφρύων, έτέραν δέ διαταμούσαν τον τράχηλον καί εις τό στόμα
πεσούσαν* άλλ’ δμως άνέπνεεν ετι, δ δέ αγαθός εκείνος Πετσενέγος
έπιθείς αυτόν εις ίππον άπήγαγεν εις τήν σκηνήν του, καί περιεποιήθη
διά πάσης έπιμελείας καί φροντίδος* ώςτε έσώθη ούτως δ περιφανής
εκείνος άνήρ, τού δποίου τό δνομα θέλομεν πολλάκις λάβει έτι αφορ­
μήν νά άναφέρωμεν εν τή ιστορία ταύτη. Οί δέ Πετσενέγοι έξηκολού-
θησανέπί πέντε δλα έτη δηούντες καί πυρπολούντες Βουλγαρίαν,
Μακεδονίαν καί Θράκην. Τ ά βασιλικά στρατεύματα πολλάκις παρ'
αυτών κατατροπωθέντα, έκ διαλειρ,μάτων μόνον κατέστρεφον αποσπά­
ν
 θεοδώρα, ή τελευταία απόγονος τής Μακεδονικής δυναστείας. 293

•σματά τινα αυτών, μέχρις ού περί τα μέσα του 1 0 5 4 οι βάρβαροι

ούτοι δελεασθέντες ύπδ των δωρεών του βασιλέως- συνωμολόγησαν
τριακονταετείς απονιάς. Ό Μονομάχος ήναγκάσθη νά απαλλαγή ού­
τως οπωςδήποτε των ΙΙετσενέγων, διότι απ’ ανατολών οι Τούρκοι εξα­
κολουθούν τάς έπιδρομάς αυτών, καί έβιάσθη πάλιν νά έπιστήσγ) προς
τούτο τδ μέρος άπασαν την προςοχήν. Συνετώτερον δέ ή άλλοτε πο-
λιτευθείς διώρισε δομέστικον τών σχολών τής Α νατολής τον Ίσαάκιον
Κομνηνόν, άνδρα περιφανή, ελκοντα τδ γένος εξ οίκου τής μικράς ’Ασίας
διαπρέψαντος εν πολέμοις άπδ τών αρχών τής 11 έκατονταετηρίδος,
καί πλήν τούτου μετεβίβασεν είς ’Ασίαν τά μακεδονικά τά γμα τα ύπδ
τδν Νικηφόρον Βρυέννιον, ένα τών ολίγων στρατηγών, δσοι είχον ευ­
δοκιμήσει κατά τών Πετσενέγων. Ήδυνήθη δε τόσο) μάλλον νά με-
ταχειρισθή είς ’Ασίαν τά ευρωπαϊκά θέματα, οσω άπδ τού 1 0 5 3 6 ή**
γεμών τών Σέρβων Μιχαήλος, 6 τού Στεφάνου υίδς καί διάδοχος, είχε
περιέλθει είς φιλικάς πρδς τδν Μονομάχον σχέσεις, σύμμαχος γενόμε-
νος καί τιμηθείς πρωτοβεστιάριος. Ά λ λ ’ 6 Κωνσταντίνος Θ ’, μόλις
διατάξας τά περί τής κατά τών Τούρκων εκστρατείας άπεβίωσε τή
11 ίανουαρίου 1 0 5 5 έκ τής πρδ καιρού κατατρυχούσης αύτδν ποδά­
γρας. Μιαρόν πρδ τού θανάτου θελήσας νά διορίσ*/) τδν διάδοχόν του,
έξελέξατο τδν Νικηφόρον τδν Πρωτεύοντα, όντα τότε άρχοντα τής
Βουλγαρίας. Ά λ λ ’ οί άνδρες τής πολιτικής μερίδος προετίμων την
Θεοδώραν, ήν ήδύναντο νά άγωσι καί νά φέρωσι κατά τδ δοκούν,
(διότι ή Ζωή ειχεν άποθάνει άπδ τού 1 0 5 0 ) . Ωφελούμενοι δε εκ
τής εύνοιας, ήν 6 λαός τής Κωνσταντινουπόλεως δεν έπαυσε σώ-
ζων καί πρδς αυτά τά τελευταία λείψανα τού μακεδονικού οικου,
έστειλαν καί έφεραν αυτήν είς τά ανάκτορα, καί άμα άποθανόντος τού
βασιλέως, άνηγόρευσαν βασίλισσαν, συγχρόνως δέ, συλλαβόντες εν
Θεσσαλονίκη τδν ή δ η έπί τήν κατάληψιν τής άρχής έπερχόμενον Ν ικ η ­
φόρο ν τδν Πρωτεύοντα, περιώρισαν αύτδν είς μονήν τινα τού Θρ^κησίου.

Ή Θεοδώρα, γενομένη τωόντι άπλνούν δργανον τής μερίδος ήτις

άνηγόρευσεν αυτήν, κύριον μεν αυτής υπουργόν προεχειρίσατο ενα τών
πρωταγωνιστών τής μερίδος ταύτης, τδν Λέοντα Στραβοσπόνδυλον,
τά δέ ύπατα τών αξιωμάτων δεν έδιστασε νά έπιτρέψη είς τρεΐί
ευνούχους, αρχαίους αυτής ύπηρέτας, ών τδν μέν Θεόδωρον άνηγόρευσε
δομέστικον τών σχολών τής Α νατολής καί έξέπεμψε κα τά τών Τούρ­
294 Μιχαήλ Στρατιωτικός. Ίσαάκιος Κομνηνό .

κων, άνακαλέσασα τον πρότερον διορισθέντα μάγιστρον 'Ισαάκ ιον*

Κομνηνόν τον δέ Νικήταν κατέστησε λογοθέτην του δρόμου, τον δέ
Μανουήλ νυκτέπαρχον. Κ α ι επειδή ο Νικηφόρο; βρυέννιος, άκούσας.
τον θάνατον τού βασιλέως Μονομάχου, αντί νά εξακολούθηση την
προς άνατολάς πορείαν, έπέστρεψε μετά των μακεδονικών ταγμάτων
είς Χρυσόπολιν, ή βασίλισσα, ή μάλλον οί άγοντες και φέροντες περί
αυτήν τά πράγματα, συνέλαβον αυτόν ώς άσυντάκτως υποχώρησα ντα
καί έξώρισαν καί έδήμευσαν. Ά λ λ ’ ένω ή περί τον Στραβοσπόνδυλον
πολιτική μερίς ωκειοποιεΐτο ούτιο τά πράγματα, καθιστώσα εκποδών
τούς ικανωτέρους των στρατηγών, αίφνης ή βασίλισσα, περί τά μέσα
τού 1 0 5 6 , ένόσησεν εξ ειλεού, ωςτε έδέησεν οί άνθρωποι ούτοι νά
σκεφθώσι περί διαδόχου. Μετά τής Θεοδώρας έμελλε νά έκλειψη και
b τελευταίος περιλιπόμενος γόνος τού μακεδονικού οίκου. Προκειμέ-
νου δέ νά άναγορευθή νέα δυναστεία, πάσαι αί άνάγκαι τού κράτους
έκάλουν είς τον θρόνον ενα τών επιφανέστατων ηγεμόνων τού στρα­
τού, διότι ούτω μόνον ήδύνατο νά επέλθη σωτηρία από τών άπαντα-
χόθεν κρεμαμένων κινδύνων. "Αλλά τοιούτου άνδρός εκλογή ήθελε
συνεπαγάγει τήν πτώσιν τής πολιτικής ρ,ερίδος. "Οθεν h Λέων καί οί
περί αυτόν, προλαμβάνοντες τάς ενεργείας τών αντιπάλων, καί εν-
ταύτω ευχαριστούντες κατ* επιφάνειαν τάς αξιώσεις τής κοινής γνώ-·
μ,ης, άπεφάσισαν νά άναβιβάσωσιν είς τον θρόνον στρατιωτικόν μέν·
άνδρα, αλλά τοιούτον ώςτε νά ήναι άπλούν οργανοντών θελήσεών των.
Έ π ί τούτφ δέ άνηγόρευσαν βασιλέα τον πατρικών Μ ιχαήλ τον Σοα-
τιωτικόν έπιλεγόμενον, βυζάντιον τήν καταγωγήν, ύπηρετήσαντα μεν
ποτέ έν τώ στρατω, αλλά μηδέποτε διαπρέψαντα, καί ή δη πρεσβύ­
την οντα, μωρόν καί όλως άπειρον τών πραγμάτων. «Τούτο δέ πεπ οιή-
κασι, λέγει 6 Κεδρηνός, ίνα σχήμα μόνον καί δνομα αυτό; έ'χη τής:
βασιλείας, αυτοί δέ διεξάγουσιν ώς βούλωνται τά κοινά, καί πάντων
τυγχάνωσι κύριοι, έπομοσαμένου πρότερον καί αυτού μηδέν τι πράξαΐ
ποτέ τής εκείνων δίχα γνώμης τε καί θελήσεως.»

"Α μα λοιπόν τή 3 0 αύγούστου άπεβίωσεν ή Θεοδώρα, άνηγορεύθη

βασιλεύς ό Μ ιχαήλ Στρατιωτικός. Οί δέ περί αυτόν άνδρες, μή άρ-
κούμενοι είς τούτο, πολυηδώς περίεφρόνησαν τούς αντιπάλους. Ό Κ α -
τακαλών Κεκαυμένος, οςτις είχε λυτρωθή από τών Πετσενέγων, είχε
διορισθή δούξ 'Αντιόχειας. Τούτον επαυσε τής αρχής ταύτης h βα—
 Μιχαήλ Στρατιωτικός. Ίσαάκιο; Κομνηνός. 295

«ηλεύς, διορίσας άντ* αυτού τον ίδιον ανεψιόν Μ ιχαήλ, τον όποιον
και Ουρανόν έπωνόμασεν, ώς δήθεν καταγόμενον έκ του περιφα­
νούς εκείνου Νικηφόρου του Ουρανού, του περί τον Σπερχειόν πο­
ταμόν συντρίψαντός ποτέ τήν των Βουλγάρων δύναμιν. *Ότε δε
προςήλθον άπαντες οι στρατηγοί της ανατολής καί συν αύτοΐς
ο Κεκαυμένος καί ο Ίσαάκιος Κομ,νηνος, ?να χαιρετίσωσι τον βασι­
λέα, 6 Μιχαήλ καί ο πρωθυπουργός αύτου Λέων Στραβοσπόνδυ-
λος ούδεμιάς ήξίωσαν τούς άνδρας τιμής καί επειδή ούτοι παρε-
τήρησαν είς τον Λέοντα οτι είναι άτοπώτατον οι μέν κάτοικοι τής
Κωνσταντινουπόλεως, οι μηδέποτε ίδόντες πολέμιον κατά πρόςωπον,
νά λαμβάνωσι δαψιλώς βραβεία καί αξιώματα, αυτοί δε οί έκ π α ι-
δων προπολεμούντες καί άγρυπνούντες, ί'να εκείνοι κοιμώνται ήσυχοι,
νά παραβλέπωνται καί νά στερώνται πάσης βασιλικής φιλοτιμίας} ο
πρωθυπουργός έτόλμησε νά άποπέμψ*^ αυτούς μεθ* ύβρεων, καί νά
έκφέρΥ) ούκ ολίγους προπηλακισμούς καθ’ ενός έκαστου έξ αυτών. Κ α ί
προς μέν τούς στρατηγούς τής ανατολής ούτω πως έπολιτεύθησαν οί
περί τον Μ ιχαήλ Στρατιωτικόν. Τον Si Νικηφόρον Βρυέννιον άνεκά-
λεσαν έκ τής εξορίας καί προεχειρίσαντο αύθις στρατηγόν των μακε­
δονικών ταγμάτων κατά των Τούρκων, οΐτινες δεν επαυον τάς έν τή
μεγάλν) *Αρρ.ενίεκ έπιδρομάς. Ά λ λ * έλθόντος τού Βρυεννίου είς Κων­
σταντινούπολή καί ίκετεύσαντος νά τω άποδοθή καί ή ύπό τής Θεο­
δώρας δημ,ευθεΐσα περιουσία του. αφού άνεγνωρισθη ή δη οτι αδίκως
είχε τιμωρηθή, ό βασιλεύς τον άπέπεμψεν άπρακτον, είπών άγερώχως
«δεικνύων έργα απαιτεί μισθούς,» ώςάν ο Βρυέννιος δένείχεν έκτελέσει
τό καθήκον αυτού υπέρ άλλους πολλούς κατά των Πετσενέγων καί
ώςάν ή άπόδοσις αδίκως δημευθείσης περιουσίας ήδύνατό ποτέ νά λο-
γισθή ώς μ,ισθός.
*Αλλ* οί μ,εγάλοι τού κράτους στρατηγοί οιτινες ήδύναντο μέχρι
τίνος νά ύποφέρωσι τοιαύτας όλιγο>ρίας ενόσω έσώζοντο οί τού μακεδο­
νικού οικου απόγονοι, δέν ήνέσχοντο τάς ύβρεις τού κρονολήρου εκείνου
γέροντος, όςτες ούτε κληρονομικόν δικαίωμα είχεν είς τον θρόνον, ούτε
προςωπικήν τινα αξίαν. "Οθεν έτι έν Κωνσταντινουπόλει διατρίβοντες,
συνεννοήθησαν κρυφίως, προϊσταμένου τού Κεκαυμένου, τού Κομ,νη-
νού καί τού Βρυεννίου, καί άπεφάσισαν νά καθαιρέσωσι τον Μ ιχαήλ
καί νά άναγορεύσωσιν έτερον βασιλέα. Προκειμένου δε νά όρίσωσε
τίνα θέλουσιν εκλέξει, πάντες όμοθυμαδόν άπέβλεψαν προς τον Κ εκαυ-
296 Μιχαήλ Στρατιωτικός. Ίσαάκιος Κομνηνός.

μένον ώς προέχοντα δμολογουμένως των άλλων κατά τε την ηλικίαν

καί την ανδρείαν καί τ /jv εμπειρίαν. *Αλλ* δ Κεκαυμένος είχε την
συνετήν μετριοφροσύνην της αληθούς αξίας. Δεν ήγνόει βεβαίως οτι
ήτο δ άριστος των τότε ηγεμόνων, ήξευρεν όμως ότι είλκε τό γένος
εκ γονέων αφανών, ότι οί άνθρωποι συνήθως προτιρ.ώσι την μετά τής
επιφάνειας τού γένους συνημμένην αρετήν, καί ότι τούτω τώ λόγω
έπιτηό'ειότερος ήτο νά καταλάβη το ύπέρτατον αξίωμα δ Ίσαάκιος
Κομνηνός, όςτις προςενεγκών λαμπράς εις τό κράτος υπηρεσίας, είχε
προςέτι τό προτέρημα ότι κατήγετο εξ οίκου ευκλεούς. Δεό ένφ πάν-
τες έχαιρέτιζον αυτόν βασιλέα, αυτός άναστάς άνευφήμησε βασιλέα
τον Ίσαάκιον Κομνηνόν, καί προςεκάλεσε τούς άλλους νά πράξωσιν
άύ'ιστάκτως τό αυτό. Τούτου Si γενομένου έκρίθη εύλογον νά μετα-
βώσιν εις την μικοάν Α σ ία ν , δ μεν Βρυέννιος εις τον στρατόν τού
οποίου ήρχεν, οί S i λοιποί εις τάς ί#ίας οικήσεις, ίνα, συλλέξαντες
δυνάμεις άποχρώσας, έπέλθωσιν άπό κοινού εις κατάληψιν τής πρω-
τευούσης. Κ α ί άποχαιρετίσαντες τον βασιλέα όςτις ούίεμίαν είχ ε συλ-
λάβει υπόνοιαν τής συνωμοσίας, άνεχώρησαν έκ Κωνσταντινουπόλεως
κατά άπρίλιον τού 1 0 5 7 .
Τό πρώτον έν τούτοις βήμα τό γενόμενον πρός έκτέλεσιν τών άπο-
φασισθέντων ά πέτυχε* ό'ιότι δ Βρυέννιος, άρξάμενος τής στάσεως, πριν
ή κατηχήσω τούς ύπ* αυτόν στρατηγούς καί πριν ή παρασκευασθώσιν
.οι άλλοι συνωμόταε, συνελήφθη καί έτυφλώθη υπό τού ήγεμόνος τών
Π ισ σ ώ ν καί τών Λυκαόνων Λυκάνθους. Τότε οι άλλοι περί τον Κ ο­
μνηνόν καί Κεκαυμένον ό'ευτερεύοντες συνωμόται, δ 'Ρωμανός Σκλη­
ρός (δν ειό'ομεν πρωταγωνιστήσαντα έν αρχή τής τού Μονομάχου βα­
σιλείας), δ Βούρτζης, δ Βοτανειάτης, οί παΐδες τού Βασιλείου Άρ­
γυρον καί οί λοιποί πάντες βλέποντες τούς Suo εκείνους άνίρας ήρε-
μούντας καί φοβούμενοι μήπως δ Βρυέννιος εξεταζόμενος άποκαλύψιρ
τά τής συνωμοσίας, άπεφάσισαν νά επισπεύσωσι την έναρξιν τής στά­
σεως. "Οθεν συνήλθον άνευ αναβολής εις Κασταμώνα, κτήμα μέγα
τού ΚομνηΨού έν Παφλαγονί^ κείμενον, καί εύρον αυτόν ίιστάζοντα
ό\ά τε την αποτυχίαν τού Βρυεννίου, καί την απραξίαν τού έν Καπ-
πα£οκί<£ #ιατρίβοντος Κεκαυμένου· άλλ* έκεϊνοι μή προςέξαντες εις
τούς ένίοιασμούς τούτους, καί άθροίσαντες ικανούς τινας στρατιώτας
καί έθελοντάς άνηγόρευσαν τον Ίσαάκιον βασιλέα τή 8 Ιουνίου. 'Α ­
νήγγειλαν Si αμέσως τά γενόμενα εις τον Κεκαυμένον όςτις ήπράκτει
\
 Μ ιχαήλ Στρατιω τικός. *ϊσαάκιος Κομνηνός. 297

πάλιν, διότι έμάνθανεν άπρακτούντα τον Κομνηνόν, καί είχε προςέτι

περιπέσει ένεκα τής εύγενείας του χαρακτήρός του είς ίδιάζουσάν τινα
δυςχέρειαν. "Οτε προ δύο μηνών ειχεν αναχωρήσει έκ Κωνσταντινου­
πόλεως, άπήντησε περί Νικομήδειαν βασιλικόν ταχυδρόμον, καί έπε ιδή
ένόμιζεν άναξίαν εαυτού τήν λαθραίαν καί έξ ένέδρας, ούτως είπεΐν,
έκτέλεσιν τών άποφασισθέντων, έμήνυσε δια του ταχυδρόμου εκείνου
είς τον λογοθέτην του δρόμου Ν ικήταν νά είπη είς τον βασιλέα καί
κύριόν του, ότι 6 Κομνηνός καί αυτός δεν θέλουσιν ύποφέρει τήν προ-
ξενηθεϊσαν είς αυτούς ατιμίαν καί ότι αν οί έν Κωνσταντινουπόλει θέ-
λωσιν, άς στείλωσι κατ* αυτών δύναμή, tva κριθή έκ τού συστάδην
ό προκείμενος άγων. Ταύτα δέ μηνύσας επέσπευσε τήν οΐκαδε επά­
νοδον. Ά λ λ * εκτοτε άκούων τον Κομνηνόν αργόν μένοντα, άφ* ενός
μεν δεν ήθελεν άρχόμενος τού έργου νά έκθεση άκοντας αυτόν τε καί
τούς περί αυτόν είς εύθύνας τάς οποίας διά τής σιγής των ήδύναντο
νά διαφύγωσιν, άφ' ετέρου δέ επειδή ή δ η είχεν άποκαλύψει τήν ίδιαν
ενοχήν, έσκέπτετο μάλλον πώς νά ασφάλιση εαυτόν. Ά λ λ * άμα πλη-
ροφορηθείς τά έν ΓΙαφλαγονια γενόμενα, προςωκειώθη τούς στρατη­
γούς τών έν Καππαδοκία καί έν Αρμενία ταγμάτων καί θεμάτων, καί
ήνώθη μετά τού Κομνηνού, όςτις άπήλθεν ή δ η μετά στρατιάς a£to -
λόγου προς τήν Νίκαιαν. Ή δύναμ,ις τήν οποίαν 6 βασιλεύς έζέπεμ,ψε
κατ’ αυτών δεν ήτο ούτε ευάριθμος ούτε κακώς συντεταγμένη, διότι
συνέκειτο έξ όλων τών ταγμάτων καί τών θεμάτων τής Δύσεως καί
τινων ταγμάτων τής Α να τολής, τά όποια δεν είχον πεισθή νά κοινω-
νήσωσι τής στάσεως. Είχε δέ καί στρατηγούς τινας δευτερεύοντας δ ια ­
κεκριμένους έπί έμπειρία καί γενναιότητι, τον Βασίλειον Ταρχανιώτην,
στρατηλάτην όντα τής Δύσεως καί πάντων τών Μακεδόνων, τόν προ-
μνησθέντα Λυκάνθην καί άλλους ιθαγενείς τε καί μισθοφόρους. Ά λ λ * έκ
τών δύο ύπερτάτων τού βασιλικού στρατού ηγεμόνων ό μέν δομέστι-
κος τών σχολών Θεόδωρος, ό πάλαι ύπηρέτης τής Θεοδώρας, ήτο
παντάπασιν άπειρος τών πολεμικών πραγμάτων άνθρωπος, ό δέ δο­
θείς αύτψ ώς συνάρχων καί σύμβουλος Ά αρώ ν, είχε μέν πολλάκις στρα-
τηγήσει, άλλα, ως είδομεν έπί τού τουρκικού πολέμου, έπεΐχε πάν­
τοτε καί έδίσταζε περί τού πρακτέου. "Οθεν κατά μήνα Ιούλιον, άντι-
παραταχθέντων τών δύο στρατών περί Νίκαιαν ακατά τινα τόπον
"^ δ η ν παρά τών εγχωρίων όνομαζόμενον,» ό *Ααρών άγων τό εύώνυ-
μ.ον τών βασιλικών κέρας έτρεψε μέν τόν προϊστάμενον τής δεξιάς τών

I
298 Μιχαήλ Στρατιωτικοί. Ίσαάκιο; Κομνηνός.

αντιπάλων 'Ρωμανόν τον Σκληρόν, μετριοίτατον οντα στρατηγόν, έδί-

στασε δέ έπειτα κατά το σύνηθες ττερί του πρακτέου, ένφ δ Κ εκα υ-
μένος συνέτριψε τήν δεξιάν των αντιπάλων, ής ήρχεν δ Ταρχανιώτης
καί ως κεραυνός έπέπεσεν εις τάς σκηνάς αυτών, διαρπάσας αυτάς
καί καθαιρέσας, δ Si Κομνηνός ώρμησε κατά των περί τον Ά αρώ ν, καί
ευρών αυτούς κατεπτοημένους S ιά τήν τού χάρακος σύλησιν, ετρεψεν
εις φυγήν προ μικρού ετι νικηφορούντας. Ή μάχη άπέβη κρίσιμος,
διότι έκ μέν των βασιλικών πολλοί στρατιώται καί στρατηγοί έπεσον
καί πολύ πλείονες γιχμαλωτεύθησαν, έκ Si τών περί τον Κομνηνδν
ολίγοι τινές στρατιώται έφονεύΟησαν, στρατηγός Si εις μόνος, Λέων
δ Ά ντίοχος.
Μετά τήν ήτταν ταύτην τού στρατού αυτού, δ γέρων βασιλεύς Μι­
χαήλ έφάνη συνετώτερος τών περί αυτόν συρ,βούλων, διότι είχεν απο­
φασίσει νά παραιτηθή τής αρχής, άλλ* εκείνοι άπήτησαν νά έπιμείνν),
μηδέν δμως γενναιον καί συντελεστικόν προς άντίστασιν πράξαντες.
Έπεχείρησαν S' απλώς διαπραγματεύσεις προς τούς νικητάς, έπιτρέ-
ψαντες τό εργον εις τρεις άνδρας σοφωτάτους οί'τινες προΐσταντο τότε
τής πολιτικής μερίδος, τον πρόεδρον Κωνσταντίνον Λειχούδην, τον
πρόεδρον Θεόδωρον Ά λω πόν, καί τον ύπατον τών φιλοσόφων Ψελλόν.
Έ ν τω μεταξύ δ Κομνηνός είχε φθάσει εις Νικομήδειαν, καί έκεΐ εύ-
ρόντες αυτόν οι πρεσβευταί τού βασιλέως, προέτειναν νά αποθέση τα
δπλα, αύτος μέν υιοθετούμενος ύπό τού βασιλέως καί αναγορευόμενος
καισαρ, οί δε περί αυτόν λαμβάνοντες αμνηστίαν, ’Εννοείται οτι αί
προτάσεις αύται έφάνησαν γελοΐαι εις τούς νικήτας καί οτι οί πρέσβεις
έπέστρεψαν άπρακτοι εις Κωνσταντινούπολή. Τότε ε'λαβον εντολήν
νέαν καί έπανελΟόντες προς τον Κομνηνόν, οςτις είχεν ελΟει ήδη εις τό
χωρίον τάς 'Ρέας, προέτειναν αύτφ νά υίοθετηθή καί νά άναγορευθή
ούχί πλέον καισαρ άλλα βασιλεύς, νά βεβαιωθώσι δέ διά γραμμάτων
πάσαι αί τιμαί δσας είχεν άπονείμει εις τούς μετ’ αυτού στρατεύ-
σαντας. Ταύτας τάς προτάσεις έφάνησαν εύδιάθετοι νά παραδεχθώ-
σιν ο,τε Κομνηνός και πάντες οί περί αυτόν άρχοντες, πλήν τού Κε-
καυμένου, οςτις έπέμενεν άπαιτών τήν δλοσχερή παραίτησιν τού Μι­
χαήλ* ή δέ γνώμη αύτη έπεκράτησε τόσιρ μάλλον, οσω λέγεται οτι
καί αυτοί οί πρέσβεις, παραπρεσβεύσαντες, προέτρεπον αυτόν λάθρα
νά μή ένδώσ*/). Έ ά ν τό τελευταΐον τούτο ήναι αληθές, μαρτυρεί δπό-
σον όλίγην πίστιν είχον εις τόν Μ ιχαήλ αυτοί οί στενότεροι αυτού φί­
 Μιχαήλ Στρατιωτικός. Ίσαάκιος Κομνηνός. 29»·

λοι. Κ αι μήπως δένείχον δίκαιον ; Ένώ 6 Κομνηνος ητο αδιάλλακτος

και 6 μεν νικηφόρος αυτού στρατός ήτο σχεδόν προ των πυλών τής πό-
λεως, οι δέ κάτοικοι αυτής, κατά τάς άκριβεστέρας πληροφορίας, ή -
τοιμάζοντο τον μεν γέροντα νά έξωθήσωσι, τον όε αντίπαλον αυτού
νά ύποδεχθώσι μετ' επινικίων καί ύμνων, 6 Μ ιχαήλ εμοίραζε τα χρή­
ματα του ταμείου είς τον δχλον καί εις τούς άρχοντας επ ελπιδι
τού νά προςοικειωθή την εύνοιαν αυτών, άλλο δε ασφαλές προπύργιον
κατά τού πολεμίου δεν έπενόησεν είμή την σύνταξιν εγγράφου δι* ου
οί συγκλητικοί, επί όρκοις φρικτοις καί άραΤς παλαμναιοτάταις, ύπέ-
σχοντο νά μή άναγνωρίσωσι ποτέ ώς βασιλέα τον Κομνηνόν. Καί
πάντες μεν οί συγκλητικοί υπέγραψαν το έγγραφον τούτο, άμα όμως
έ'μαΟον ότι ό Κομνηνός ήγγισεν εις τι χωρίον λεγόμενον Ά λ μ έα ς κα ί
ότι τή επαύριον έμελλε νά αύλισθή. εις τα παλάτια τού Δαματρύος,
συνέρρευσαν από πρωίας περί τό πατριαρχείον καί καταβιβάσαντες τον
πατριάρχην Μ ιχαήλ Κηρουλάριον είς τον ναόν της τού Θεού. Σοφίας,
κατ’ άρχάς παρεκάλεσαν αυτόν νά μεταβή παρά τω βασιλεί καί α­
παίτηση τήν άπόδοσιν τού παρ’ αυτών ύπογραφέντος εγγράφου. Ό λό­
γος δ ι’ ού ύπεστήριξαν την αίτησίν των ταύτην είναι αξιομνημόνευ­
τος· επειδή, είπον, αυτός ό Μ ιχαήλ άνεγνώρισε τον Κομνηνόν διά τής
πρεσβείας του βασιλέα, εάν διασωθή άδιάρρηκτον τό έγγραφον, δυοΐν
έτερον θέλει συμβή έξ ίσου άτοπον ή εύφημήσαντες καί αυτοί τον
Κομνηνόν, ώς βασιλέα έπιορκήσουσιν, ή αποποιούμενοι νά πράξωσι
τούτο κολασθήσονται. Ό πατριάρχης όςτις έφάνη τό πρώτον κα τα ­
ναγκάζομε νος ύπό τών συγκλητικών καί τού περί αυτούς συρρεύσαν-
τος πλήθους, έπειτα έδέχθη προθύμως την αιτησιν. Α λ λ ά μετ’ ολίγον
πατριάρχης, καί συγκλητικοί καί λαός, αφέντες κατά μέρος έγγραφα
καί όρκους, άνηγόοευσαν μια φωνή αύτοκράτορα τόν Κομνηνόν, ό δέ
πατριάρχης άναλαβών την διεύθυνσιν τού κινήματος διεμήνυσεν είς μεν
τόν Κομνηνόν νά έπισπεύση την άφιξιν αυτού, εις δέ τόν βασιλέα νά
έξέλθη τών ανακτόρων «κ α τ’ ούδέν αύτω προςηκόντων.» Κ α ί δ τ α ; ο
γέρων βασιλεύς ήοώτησε τούς επί τούτιρ σταλέντας πρός αυτόν μη-
τροπολίτας, τι παρέχει αύτω ό πατριάρχης αντί τής βασιλείας, εκεί­
νοι άπεκρίθησαν «την ουράνιον βασιλείαν.» Τότε ο Μ ιχαήλ άποβα-
λών τήν πορφύραν καί τά κοκκοβαφή πέδιλα, καί ένδυθείς έσθήτα ι­
διωτικήν, άπήλθεν είς τήν οικίαν αύτού, όπου, ώς φαίνεται, έκάρη
μ ιτ ’ ολίγον μοναχός. Ταύτα έγένοντο τή 3 0 αύγούστου. Τήν δέ L·.
 -300 ’Ανάρρησή ’Ιγνατίου. Εξορία Φωτίου.

πιούσαν πολλά πρωί είςήλθεν εις Κωνσταντινούπολή 6 Κεκαυμένος

j.

δ ιά δρόμωνος (Λετά τινων ευπατριδών καί κατέλαβε τά ανάκτορα,

δ ιό τι είχε προχειρισθή υπό του νέου βασιλέως κουροπαλάτης* περί δέ
το εσπέρας εφθασε καί δ Κομνηνός, καί τή επαύριον, 1 σεπτεμβρίου
1 0 5 7 , άπελθών έπισήμως εις την μεγάλην εκκλησίαν, έταινιώθη από
τού άμβωνος αυτής διά τού βασιλικού διαδήματος ύπό τού πατριάρ-
χου καί άνηγορεύθη βασιλεύς αύτοκράτωρ.
Ό Ίσαάκιος Κομνηνός ύπήρςεν δ αρχηγέτης τής των Κομνηνών δυ­
ναστείας. "Οθεν ενταύθα απολήγει ή περίοδος καθ’ ήν ήρξε τού ανα­
τολικού κράτους ό μακεδονικός οίκος. Δεν θέλομεν εντούτοις καταπαύ-
σει ενταύθα τον λόγον περί των χρόνων τής μακεδονικής δυναστείας,
δ ιό τι ανάγκη νά συμπληρώσωμεν την εικόνα των γεγονότων τής
περιόδου ταύτης πραγματευόμενοι περί των εν τω διαστήματι τούτιρ
σχέσεων τής εκκλησίας ημών προς την δυτικήν εκκλησίαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ ΣΤ'.

Τά έ**λησιαστι*ά πράγματα έπΐ τής μακεδονικής δυναστείας.

Έ ν τφ τέλεε τού προηγουμένου δεκάτου βιβλίου έξεθέσαμεν πώς εί-

χον τά τής εκκλησίας πράγματα 6τε έμονάρχησεν δ τής μακεδονικής
δυναστείας αρχηγέτης Βασίλειος. Ό κλήρος ημών ήτο διηρημένος εις
δύο αντίπαλα στρατόπεδα, ών τό μέν καίτοι συνέπραζεν εις την κα-
τάργησιν τής εκκλησιαστικής μεταρρυθμίσεως, έ'σωζεν ελευθερίαν τινά
φρονημάτων καί δογμάτων, ένω τό έ'τερτον ένεφορεΐτο τού πνεύμα­
τος τής δεισιδαιμονίας, ήν ήξίουν νά ένιδρύσωσιν αύθις έν τή εκκλη­
σία οί μοναχοί· καί τού μέν πρώτου προίστατο δ Φώτιος, τού δε δευ­
τέρου δ Ιγνάτιος. Διά τής προστασίας τού Βάρδα είχε προχειρισθή
τή 2 5 δεκεμβρίου 8 5 7 πατριάρχης δ Φώτιος, έξωσθέντος τού ’Ιγνα­
τίου. Ά λ λ ’ οί ίγνατιανοί δεν παρέδωκαν τά όπλα α μα χητί, άντιτα-
χθέντες εις τούς φωτιανούς καί έσωτερικώς καί έξωτερικώς, καί ιδίως
έπικαλεσάμενοι την κυριαρχικήν έπέμβασιν τού άρχιερέως τής ‘Ρώμης
Νικολάου Δ '. Ό δέ ωφελούμενος έκ τής ευκαιρίας ταύτης hoc iv a -
-σκήστ) τά δικαιώ ματα τά δποιαπρό καιρού ήθελε νά σφετερισθή επί

V
 Άνάρρησις Ιγνατίου. *E5cpta Φωτίου. 301

τής όλης χριστιανικής εκκλησίας, καθήρεσε τον Φώτιον εν ιό'ίοε συνό#ω,

ήν συνεκρότησε τω 8 6 3 εν τή [Αητροπόλει αύτοΰ. Εις τάς αφορίας,
ταύτας της έριό'ος προςετέθη καί τούτο, οτι ο πάπας έζητησε συγχρό­
νως να ύπαγάγη εις εαυτόν την προ μικρού τότε χριστιανισθεισαν Βουλ­
γαρίαν, καίτοι άνήκουσαν εις τάς άνατολικάς χώρας τάς προ καιρού
άφαιρεθείσας από της $ικαιοό'οσίας αύτού, καί τοι ό'εξαμένην την π ί-
στιν όνιά των ενεργειών της εν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας καί εκ­
κλησίας. "Οθεν ο Φώτιος κατήγγειλε, όΥ έγκυχ.λίου επιστολής, προς
τούς αρχιερατικούς της ανατολής θρόνους τον πάπαν Νικόλαον ως αι­
ρετικόν καί συνεκάλεσεν εν Κωνσταντινουπόλει περί τά μέσα τού 867>
μεγάλην σύνοδον, ής καθήρεσε μεν καί άνεθεμάτισεν αυτόν, κα τε-
£ίκασε 8 ε πάσαν κυριαρχικήν έπέμβασιν τού άρχιερέως της ’Ρώ μης εις.,
τά πράγματα της ανατολικής εκκλησίας. Κ α ί 8 ιά νά έκτελέση) την ά—
πόφασιν ταύτην προςιρκειώθη τον τότε αύτοκράτορα της Δύσεο^ς Λ ου-·
ό'οβΐκον Β ', $ιά νά προςοικε ιωθή^έ αυτόν κατέπεισε τον Μ ιχαήλ Γ ' νά
αναγνώρισή τό αύτοκρατορικόν αυτού άξίωμ,α. Ούτως είχον τά πράγ­
ματα οτε ττ, 2 3 σεπτεμβρίου 8 6 7 , 6 Βασίλειος, απαλλαγείς τού Μ ι­
χαήλ Γ * εμονάρχησεν. Ό Φώτιος έφαίνετο άσφαλίσας τον θριαμ.βον*
αύτού ε*ντε τή ’Ανατολή, έν τε τή Δύσει. Ά λ λ ’ αίφνης ή σκηνή μ,ετε-
βλήθ η ώς έκ μηχανής.
Την επιούσαν τής άναγορεύσεως αύτού δ Βασίλειος κατεβίβασε τ ο ν
πατριαρχικού θρόνου τον Φώτιον, ύπερορίσας αυτόν έν μοναστηρίω τινί-
καλουμενω Σκέπν), άνεκάλεσε ό'έ έκ τής εξορίας τον Τγνάτιον καί πα-
ρέό'ωκεν αύτφ αύθις τούς οϊακας τής εκκλησίας. Τ ί άρα προεκάλεσε
την άπρος^όκητον ταύτην τών πραγμάτων άλλοίωσιν; Έρρέθη οτι δ
Βασίλειος ήγανάκτησε κατά τού Φωτίου ώς άπείρξαντος αυτόν τής
θείας μεταλήψεως, καί άποκαλέσαντος άνό'ροφόνον καί τών άχράντων
μυστηρίων ανάξιον. Ά λλ* οτι τούτο £έν συνέβη ποτέ, άπεό'είχθη άρι-
ό'ήλως ύπό τών σοφωτάτων νεωτέρων ερευνητών καί τή αληθείς ούό'έ
ή^ύνατο νά συμβή, ίιό τ ι, καθ’ ά είό'ομεν, δ Φώτιος άρχήν είχε νά πε-
ριποιήται πάντα κυριάρχην, συρ.βιβασθείς $έ, όπως ήξεύρομεν ήό'η,
πρός τον δολοφόνον τού φίλου αύτού καί ευεργέτου Βάρό'α, βεβαίως
πολύ ολιγώτερον ήθελε διστάσει νά συμβιβασθή πρός τον Βασίλειον,
οςτις επί τέλους ό'έν κατέστησεν έκποό'ών τον Μ ιγαήλ Γ ’ είμή ό'ιότι
προό'ήλως καί δμολογουμένως έκινό'ύνευεν έζ αύτού. Π ολιτικοί λοιπόν
λόγοι ύπηγόρευσαν την άπόφασιν τού Βασιλείου, λόγοι εσωτερικοί και.

/
 *

302 ‘Ανάρρησις 'Ιγνατίου. Εξορία Φωτίου.

εξωτερικοί σπουδαιότατοι. Έ ν πρώτοις οί ίγνατιανοί ήσαν άσυγκρί-

τως πολυαριθμότεροι τών φωτιανών. Ν αι μεν οί πλείστοι τών αρχιε­
ρέων συνετάσσοντο μετά του Φωτίου, άλλ* όλον το πανίσχυρον μονα­
χικόν τάγμα καί ολον τό πλήθος του λαού ήσαν τυφλώς άφωσιωμένοι
^είς τον ’Ιγνάτιον, ώςτε πατριαρχεύοντο; του Φωτίου, ηθελεν εξακό­
λουθη κατάστασις πραγμάτων ανάλογος της επί της μεταρρυθμίσεο>ς*
•δ μεν ανώτερος κλήρος, καί οί της άν<υτέρας κοινωνικής τάξεως άν­
θρωποι ήθελον είναι ευχαριστημένοι, άλλ’ ή μεγάλη του έθνους πλειο­
νοψηφία ηθελεν αντιπολιτεύεται, καί δεινή εντεύθεν ηθελεν επικρατήσει
έν τή ανατολή ταραχή, την οποίαν προ πάντων ηθελεν δ Βασίλειος
νά κατευνάση, σκοπών κυρίους νά ανόρθωση καί νά αναδιοργάνωση τό
κράτος όσον οιόν τε επί τή βάσει τής ύφισταμένης κοινωνικής καί ηθι­
κής αυτού καταστάσεως. Πλήν τούτου δ Βασίλειος ινα υποστήριξή τόν
Φώτιον έπρεπεν άναγκαίως νά έπικυρώση καί ίσως νά αύξηση τάς θυ­
σίας εις τάς δποίας καθυπεβλήθη δ Μ ιχαήλ Γ ' προς τόν Λουδοβίκον
Β ', ε’νόμιζε δε δ Βασίλειος όλιγώτερον επισφαλές νά φανή ένδίδων
κα τά τι εις τάς αξιώσεις τού άρχιερέως τής Δύσεως, ή εις τάς αξιώσεις
τού αύτοκράτορος τής Δύσεως. Λί πρώται ήδύναντο νά ματαιωθώσιν
έν τή πράξει, όπως συνέβη έπί Ειρήνης καί Ταρασίου, διότι ή μερίς,
επί τής δποίας αύται έστηρίζοντο ενόσω ήτο έκτος των πραγμάτων,
άμα περιελθούσα εις τήν κυβέρνησιν τής έκκλησίας, φυσικω τφ λόγω
έμετρίαζε τόν υπέρ αυτών ζήλον, ώς άντιβαίνοντα εις τά ίδια αυτής
συμφέροντα* ενώ δ Λουδοβίκος Β ' είχεν απαιτήσεις πολύ ποακτικωτέ-
ρας* δεν ήρκεΐτο νά άναγνωρισθή δ αύτοκρατορικός αυτού τίτλος, άλλ’
ήξίου νά έπικαλήται ανζοχράζωρ ανγουστος 'Ρωμαίων, ονομάζωνα­
πλώς τόν Βασίλειον αύζοχράζορα νέας ’Ρώμης'ο έστι παρεσκευάζετο
νά περιοριση τόν Βασίλειον εις μόνην τήν κυριαρχίαν τής άνατολής,
άφαιρών άπό αυτού παν δικαίωμα έπί τής ’Ιταλίας καί τής Σικελίας,
κ α τά δέ τάς έπικρατούσας τότε έν Κωνσταντινουπόλει πολιτικάς δο­
ξασίας, τοιαύτη άπαίτησις έλογίζετο ώς άντιβαίνουσα εις τά κυριώ-
τα τα τού κράτους συμφέροντα. Είναι άληθές ότι δ Λουδοβίκος Β ’ δεν
ήτο ικανός νά υποστήριξή τοιαύτας άξιώσεις* άλλ’ άπό τής άναγνω»
ρίσεως αυτών, έστω καί έμμεσου, ήδύνατο νά ώφεληθή άλλος ισχυ­
ρότερος αυτού διάδοχος. Κ α ί έπειτα δ Λουδοβίκος Β ' δ έν ήδύνατο
ουδέ ώς προς τόν πάπαν νά έκτελέση τήν άπόφασιν τής προ μικρού τότε
-συγκροτηθείσης συνόδου* μετ’ ολίγον μάλιστα συνεβιβάσθη πρός αυτόν*
 Έπιστολαί Ιγνατίου καί Βασιλείου προς τον Πζπαν, 303

ώςτε και κατά τούτο δ Βασίλειος ένόμιζε την μετά του πάπα συνεν-
νόησιν προτιμοτέραν τής μετά του Λουδοβίκου, άφού διά τής μετά
τού τελευταίου τούτου συμμαχ ίας δεν ήτο δυνατόν νά καταβληθή δ
πάπας.

Τούς λόγους τούτους είχε βεβαίως σταθμίσει προ καιρού δ Β α σ ί­

λειος καί είχε π.οο καιρού διαφωνήσει προς τά υπό τού Βά ρδα και τού
Μιχαήλ επί τού προκειμένου πραχθέντα* δ ιότι άλλως δεν δυνάμεθα
νά έξηγήσωμεν πώς, άμα μείνας μόνος κύριος των πραγμάτων, ένομι-
σεν ώς εν των πρωτίστων αύτού καθηκόντων την εξορίαν τού Φωτίου
καί την τού Τγνατίου άνάκλησιν. Συγχρόνως δέ δ,τε Βασίλειος και δ
’Ιγνάτιος έγραψαν προς τον πάπαν Νικόλαον έπιστολάς, δ ι’ ών ανήγ­
γειλαν μέν εις αυτόν την γενομένην εν τή διοικήσει τής εκκλησίας με-
ταβολήν, παρεκάλουν δέ αυτόν νά σύμπραξη εις οριστικήν τής ύποθέ-
σεως ταύτης ρύθμισιν, εις τήν συγκρότησιν συνόδου οικουμενικής, ης
εργον θέλει είναι ή τής έκκλησιαστιακής ειρήνης άποκατάστασις. Είναι
περιττόν νά άρνηθώμεν ότι τδ κείμενον των επιστολών τούτων καί μά-
λιστα τής τού ’Ιγνατίου επιστολής, περιειχεν εκφράσεις τινάς ύπερβολι-
κής εύλαβείας καί άφοσιώσεως προς τον αρχιερέα τής’Ρώ μης, τάς δποίας
αυτός τε καί οί οπαδοί αύτού ήδύναντο νά έρ|χηνεύσωσιν ώς παραδο­
χήν καί άναγνώρισιν των κυριαρχικών αύτού αξιώσεων. νΗ δ η δ Β α ­
σίλειος ώνό|χαζεν erdeor καί άχοσζοΛιχήγ τήν γγώμηγ τού πάπα.
*Λλλ’ δ Ιγνάτιος έβεβαίου οτι «δ κύριος ημών 'Ιησούς Χρίστος, δ θεαρ-
χικώτατος καί παναλκέστατος λόγος, ενα και (χόνον έξηρημενον τε
καθολικώτατον ιατρόν (των ασθενειών καί τραυμάτων τών τής εκκλη­
σίας μελών) προεχειρίσατο, τήν σήν δηλονότι αδελφικήν καί πατρικήν
δσιότητα.» Έ π ε ιτ α δέ, παραθείς τάς γνωστάς τού Σωτήρος ρήσεις
προς τον απόστολον Πέτρον ασύ εί Πέτρος, καί επί τα ύτη τή πέτρα
οικοδομήσω μου τήν εκκλησίαν, καί πύλαι αδου ού κατισχύσωσιν αύ-
τή ς·» ετι δέ «κα ί δ'ώσω σοι τάς κλεΐς τής βασιλείας τού Ούρανου
κλ π ,», προςέθετε «Τά ς δέ τοιαύτας μακαρίας φωνάς ού κατά τινα
πάντως άποκλήρωσιν τφ κορυφαίψ μόνω περιέγραψεν, άλλα καί δι*
αύτού καί προς πάντας τούς ίεράρχας τής πρεσβυτέρας ’Ρώ μης παρέ-
πεμψε.» « Κ α ί τούτου χάριν έκπαλαι και ανέκαθεν εν ταΐς άναφυείσαις
αίρέσεσι καί παρανομίαις έκριζωταί τών πονηρών σκανδάλων γεγόνα-
civ (οί αρχιερείς 'Ρ ώ μ η ς).» « Κ α ί νύν δέ ή σή μακαριστής άξίως δ ια -
 304 Ή Σύνοδος του 869, ή καΟιερώσασα τήν πενταρχίαν τής εκκλησίας.

τεθεΐσα τής δεδομένης σοί Χριστόθεν εξουσίας . . τον διά τής

θυρίδος εις την αυλήν των προβάτων ληστρικώς είςελθόντα (Φώ­
τιον) . . . τή χειρουργία τής ίερα ρχικής σου καί άποστολι-
κής εξουσίας του κοινού τής εκκλησίας έξέτεμες σώματος.» Βεβαίως
διά των εκφράσεων τούτιυν άνεγνωρίζετο εκ πρώτης όψεως ή κυ­
ριαρχική εξουσία του πάπα 'Ρ ώ μ ης. Τούτου όμως τεθέντος, ίδιά τί
δεν άνετίθετο εις (/.όνον τον πάπαν ή δριστική καί τελειωτική τής άνά
χείρας ύποθέσεως ^ύθμισις, άλλα συνεκαλεΐτο επί τούτω σύνοδος οίκου­
ριενική; διά τί αυτός δ πάπας συνήνει να συμπράξη εις τήν σύνοδον
τα ύτην; Π ώ ςδέ έμελλε νά σύμπραξη; ώς πρόεδρος; άλλα τότε δεν ήτο
κυρίαρχος. Ώ ς κυρίαρχος ; άλλα τότε προς τ ί ή σύνοδος ; Είναι πρό­
δηλον ότι ή επιστολή τού ’Ιγνατίου, όσω περιποιητική καί άν ήτο, δεν
ελυε τό ζήτημ α , όπως βεβαιουσιν οί δυτικοί καί ιδίως ό Έργενροΐθερ*
απεναντίας μάλιστα διά τής προτάσεως τού νά συγκροτηθή οικουμε­
νική σύνοδος ύπεδείκνυεν ότι δεν παραδέχεται απολύτως τήν κυριαρ­
χικήν τού πάπα εξουσίαν. Κ α ί τωόντι μετ* ολίγον τά πράγματα απέ­
δειξαν ότι βασιλεύς καί πατριάρχης ουδόλως ένόουν νά δώσωσιν εις
τούς λόγους αύτών τήν έννοιαν τής άπολύτου εις τον πάπαν υποταγής*
ότι δ κύριος σκοπός αύτών, ιδίως τού Βασιλείου, ήτο νά έπιτύχη τήν
εκκλησιαστικήν ενότητα καί ειρήνην διά τής συμπράξεως τού άρχιε-
ρέως τής 'Ρ ώ μ ης, καί ότι μόνον ?να επιτύχη τήν σύμπραξή ταύτην
ένόμισεν ότι είμπορεΐ νά παραδώση αντω, δίκην θυμάτων, τον Φώτιον
καί τούς φωτιάνούς, έπιφυλαττόμενος όμως νά διασώση ακέραιον τό
κυριαρχικόν τής εκκλησίας ημών άξίωμα. Έ κ τούτου δέ επεται ότι
ή τε πολιτεία καί ή εκκλησία ημών δεν άπέδιδον τότε πολλήν σπου-
δα ιότη τα εις τάς επί αίρέσει κατηγορίας, όσας προ ολίγων έτι μηνών
απήγγειλε μέν δ Φώτιος κατά τού άρχιερέως τής 'Ρώμης, έκύρωσε δε
ή τελευταία οικουμενική σύνοδος, άλλά πρώτιστον μέλημα ειχον τήν
εν τή ένότητι τού χριστιανικού πληρώματος διατήρησιν τής ανεξαρτη­
σίας των ανατολικών εκκλησιών.

Έ ν τούτοις δεν εχομεν χρείαν νά ειπωμεν ότι δ άρχιερεύς τής Δύ-

σεως έσπευσε νά ώφεληθή έκ των παραχωρήσεων τάς οποίας κατά τό
φαινόμενον εποιούν εις αυτόν αί έπιστολαίτού Βασιλείου καί τού Ίγνα-
τίου. "Οταν ε^φθασαν αί έπιστολαί αύται εις 'Ρώμην, δ πάπας Νικό­
λαος είχεν άποθάνει* άλλ’ δ διάδοχος αυτού Άδριανός Β ' συνεκάλε-
 I

‘Η Σύνοδοί του 869, ή χαθιερώσασα την πενταρχίαν της εκκλησίας. 305

σεν έν άρχώ Ιουνίου 8 6 9 ιδίαν εις ’Ρώμην σύνοδον ητις κατεδικασεν

άπάσας τάς έν Κωνσταντινουπόλει κατά τού άποστολικού θρόνου καί·
τού ’Ιγνατίου συγκροτηθείσας συνόδους, ώς παρασυναγωγάς, άνεθεμά-
τισεν αύθις τον Φώτιον, καί άπένειμε συγγνώμην είς τούς μ ετ’ αυτού
συμπράξαντας εάν μετανοήσαντες φανώσιν ευπειθείς είς τά παπικά
δόγματα. Μεθ’ ο ο πάπας έξαπέστειλεν είς Κωνσταντινούπολή τρεις
τοποτηρητάς ίνα κο(ΑΪσωσι τάς προκειμένας αποφάσεις, καί προςέτι
προςδήλωσιν ρητης είς-τον 'Ρωμαϊκόν θρόνον καί τά δόγματα αυτού
υποταγής, φροντίσωσι νά ύπογραφώσι πάντα ταύτα ύπο πάντων των
αρχιερέων της Α νατολής, καί προεδρεύσωσt της οικουμενικής συνό­
δου, ήτις προ'έκειτο ηδη νά συγκροτηθώ αυτόθι. Ή σύνοδος αύτη
συνήλθε τγ) 5 Οκτωβρίου 8 6 9 , καί έν αύτ9} ο,τε Βασίλειος καί 6 ’Ι­
γνάτιος άπεφάσισαν νά έπιμ.είνωσι πολιτευόμενοι όσον ενδέχεται
συμβιβαστικώς, τόσ<ρ μάλλον όσω 6 κύριος η μάλλον ο μόνος σκοπος
της συνόδου ταύτης ητο νά έπαναληφθγ, η κα τα δίκη τού Φωτίου καί
των φωτιανών, όσοι δεν ηθελον άναγνωρίσει την γενομένην μεταβολήν,
ο έστι νά έπικυρωθώσιν όσα επραξαν ο Βασίλειος καί ό ’Ιγνάτιος. Ά λ λ ’
άν έπολιτεύθησαν συμβιβαστικώς, δεν ύπετάχθησαν, πολλού γε -καί
δει, είς ολας τάς θελήσεις τού άρχιερέως της ’Ρώ μης καί των το-
ποτηρητών αυτού. Ό της ένοίσεως τύπος ον λατινιστί συντεταγμένου
έξαπέστειλεν έκ ’Ρώμης δ πάπας, ίνα ύπογραφώ ύπο των αρχιερέων
της Α νατολής, δεν μ,ετεφράσθη κατά λέξιν είς την ελληνικήν, άλλ’
επί το συντομώτερον, και προςέτι είς τρόπον όλως άναιρούντα τούς
όρους της είς τον αρχιερατικόν της ’Ρώ μης θρόνον υποταγής. Ταύτην
δέ την ουτω πως ελληνιστί διατυπωθεΐσαν δηλωσιν ύπέγραψαν οί έπί-
σκοποι της Α νατολής. Έ ν άλλαις λέξεσιν έγινε καί η δη ό,τι είχε
πράξει ό πατριάρχης Ταράσιος ώς προς τάς πατριαρχικάς αξιώσεις
τού Άδριανού Α ' έπί της Ζ' οικουμενικής συνόδου (σελ. 5 1 4 τού
τρίτου τόρ.ου). Τω όντι το ελληνικόν κείμενον, το όποιον ύπέγραψαν
οί ημέτεροι, ελεγεν άπλώς ότι άναθεματίζουσι τον Φώτιον καί τούς
οπαδούς αυτού, ότι παραδέχονται πάντα όσα περί αυτού άπεφάσισεν
ό Νικόλαος καί μετ’ αυτόν ό Άδριανος, άλλ* ούδέν περί της άνα-
γνωρίσεως της κυριαρχικής τού πάπα εξουσίας διελάμβανε. Κ α τ ά δε
τάς έπομένας αποφάνσεις καί ένεργείας της συνόδου έμελλε νά ά π ο-
καλυφθώ έτι σαφέστερου ή τού Βασιλείου, τού Ιγ ν α τίο υ, καί των περί
αυτούς έπί τού προκειμένου προαίρεσις. Κ α τ ’ αυτήν την δμολογίαν
(ηλλ. ιςτορ. κ . παπαρρηγοπουλου τομ . α'.)·* ς2 0
306 *Η Σύνοδος του 869, ή καθιερώσασα την πενταρχίαν της εκκλησίας.

τού Έργενροΐθερ ή αρχή ήτις έπεκράτησε των συζητήσεων ού μόνον,

άλλα καί αυτών των άποφάσεο>ν τής προκειμένης συνόδου είναι, ότι
ουχί δ πάπας 'μόνος καί άποκλειστικώς, άλλα οι πέντε πατριάρχαι,
ο έστιν δ 'Ρώ μ ης, δ Κωνσταντινουπόλεως, δ 'Αλεξάνδρειάς, δ 'Αντιό­
χειας καί δ Ιεροσολύμων, είναι οί δικαιούμενοι νά κρίνωσιν άπό κοινού
περί παντός εκκλησιαστικού ζητήμ,ατος, άφορώντος εις την όλην εκ­
κλησίαν. Πρώτος δ πατριάρχης Ιεροσολύμων Ή λίας άπεφήνατο οτι
«τάς πατριαρχικάς κεφαλάς έν τφ κόσρ,ω εθετο το πνεύμα το άγιον,
ϊνα τά έν τή εκκλησία τού Θεού άναφυόμενα σκάνδαλα δ ι' αυτών
αφανίζονται*» απλώς δέ προκαθήμενον ονομάζει τον θρόνον τής πρεσ­
βυτέρας 'Ρώ μ ης. Ό δέ Σμύρνης μητροπολίτης Μητροφάνης, εις τών
πιστοτέρων οπαδών τού 'Ιγνατίου, καταδεικνύων την παντελή τών
πέντε ιεραρχών ισότητα, εϊπεν ότι δ Θεός «εθετο κάν τφ στερεώματι
τής εκκλησίας οιόν τινας μ,εγάλους φωστήρας τάς εύθεις πατριαρχικάς
κεφαλάς φαύσιν πάσης τής γης, ώςτε άρχειν τής ημέρας καί τής νυ-
κτος καί διαχωρίζειν άνά ρ.έσον τού σκότους καί άνά μέσον τού φω­
τός.» Κ α ί αύτός δ αύτοκράτωρ Βασίλειος εκφέρει ρητότερον την αρ­
χήν -ταύτην, ότι αί έκκλησιαστικαί ύποθέσεις κρίνονται ουχί ύπό ενός
τών πατριαρχών.. αλλά ύπό τής τών πατριάρχων πλειονοψηφίας, έρω-
τών* «πράξιν τεσσάρων πατριαρχικών θρόνων τις λύσαι δυνήσεται ;»
'Ωςαύτως δέ δ αύτοκρατορικός επίτροπος Βαάνης, έν τή προς τούς
φωτιανούς παραινέσει αυτού, ήρώτησεν αυτούς* «δείξατε την ώραν
ταύτην ότι εϊτε αιρετικός τις, είτε σχισματικός έν οίφδήποτε τόπω
έφρόνησεν εξω τών τεσσάρων πατριάρχων, καί διεσώθη* ει γούν σήμερον
τά τέσσαρα πατριαρχεία, μάλλον ,δέ τά πέντε κατακρινουσιν υμάς,
τις δ βοηθήσων ύμιν ;» Ώ μίλησε δέ δ Βασίλειος περί τεσσάρων μό­
νον πατριαρχών, καί δ Βαάνης πρώτον μέν περί τεσσάρων, έπειτα
δέ αμέσως περί πέντε, διότι δ σύγκελλος τού πατριάρχου 'Αλεξάνδρειάς
δέν έφθασεν εις Κωνσταντινούπολή είμή έν αρχή τού 8 7 0 καί δέν
μ,ετέσχε κατά πρώτον τής συνόδου είμή έν τή ένάτη αυτής συνεδριά­
σει: άλλ' ήτο γνωστή έκ προοιμίου ή επί τού προκειμένου προς τούς
λοιπούς πατριάρχας δμοφροσύνη αυτού. Οι δέ τού πάπα άντιπρόςω-
ποι, οι τής συνόδου προεδρεύσαντες καί πάσας τάς δοξασίας ταύτας
άκούσαντες, ού μόνον δέν ήμφισβήτησαν αύτάς, αλλά καί διά τινων
κανόνων τής συνόδου ταύτης, οίον τού 1 4 , τού 17 καί τού 21 ρητώς,
ώς παρατηρεί δ Έργενροΐθερ, άνεγνώρισαν τήν μεταξύ τών πέντε άρ-
 ,Τ- V

Καταδίκη ταυ Φωτίου καί τών^φωτιανών. 307

χηγών τής εκκλησίας Ισότητα. 'Ώ ςτε-ο ί την σύνοδον ταύτην συγκρο-
τήσαντες αρχιερείς καί πολιτικοί άνδρες σαφέστατα διά τών συζητή-
σεαν καί αποφάσεων αύτών άπέδειζαν οτι πολύ άπειχον του νά
άποδέχωνται κυριαρχικόν τι επί της εκκλησίας δικαίω μα τού πάπα.

Τούτο δέ κατέστη ετι φανερώτερον εκ τού τρόπου καθ’ ον διεξήχθη

καί αύτη η περί τού Φωτίου καί των φωτιανών ύπόθεσις. Έ ν τη 6
συνεδριάσει ήτις έγένετο τη 2 5 οκτωβοίου, οί τοποτηρηταί τού πάπα,
αφού* είδον ότι 6 Φώτιος, προςαχθείς ενώπιον της συνόδου, άπεποιήθη
νά αναγνώριση την δικαιοδοσίαν αυτής, ήζίωσαν ότι τά περί τού προ-
κειμένου ζητήματος άπεφασίσθησαν ήδη δριστικώς καί άμετακλήτως
υπό τού έντολέως αύτών καί ότι ήτο περιττόν νά έπιτραπη περαι­
τέρω τις απολογία ενώπιον της συνόδου εις τούς φωτιανούς επισκόπους.
*Αλλ* δ Βασίλειος άπήτησε νά άκούση η σύνοδος τούς φωτιανούς, καί
προεδρεύσας αύτοπροςώπως της συνεδριάσεως εκείνης, διέταζε νά προς-
έλθωσιν οι κατηγορούμενοι, παρά την θέλησιν των άντιπροςώπων τού
πάπα, οί’τινες δεν άντέστησαν πλειότερον. Τό μέν αποτέλεσμα ύπήρζε
τό αύτό. Ε π ε ιδ ή οί φωτιανοί επίσκοποι άπεποιήθησαν, όπως καί 6
αρχηγός αύτών, νά άναγνωρίσωσι την δικαιοδοσίαν της παρούσης
συνόδου, συγκατεδικάσθησαν άπαντες καί συνανεθεμα,τίσθησαν μετά
τού Φωτίου, ή σύνοδος όμως δέν παρέστη ώς απλούς εκτελεστής των
προηγουμένως υπό τού πάπα άποφασισθέντων, αλλά έζέδωκεν ιδίαν
άπόφασιν, αφού αύτη ήκροάσατο των κατηγορουμένων. Πριν ή προβώ-
μεν περαιτέρω, παρατηρούμεν ότι, παρεκτός τού Φωτίου καί τών φω­
τιά νών, έκλήθησαν ενώπιον τής συνόδου κατά την 8 αύτής συνεδρία-
σιν, την γενομένην τη 5 νοεμβρίου, καί οί άντιπρόςωποι τών είκονο-
μάχων. Έ κ τούτων τρεις μέν, δ κληρικός Ν ικήτας, δ νομικός Θεοφά­
νης καί τις Θεόφιλος, άρνηΟέντες τά δόγματα αύτών, προςήλθον εις
την επικρατούσαν εκκλησίαν, έπαινεθέντες ύπό τού βασιλέως καί τής
συνόδου. Ά λ λ * δ επιφανέστερος πάντων, δ γηραιός προστάτης τής εκ­
κλησιαστικής μεταρρυθμίσεως Θεόδωρος δ Κρίθινος, έμεινε πιστός εις
τάς άρχάς αύτού καί συνανεθεματίσθη μεθ* όλων τών τετελευτηκό-
των καί ζοδντων οπαδών αύτού. Ή σύνοδος έζέδωκε προςέτι καιτινας
κανόνας αναγόμενους τό πλειστον εις τά δύο εκείνα κυριώτατα παρ*
αύτής λυθέντα ζητήμ α τα , τήν καταδίκην τού Φωτίου καί τών φω­
τιά νών καί τήν καταδίκην τών είκονομάχι^ν, μεθ* δ διελύθη κατά
20 *

i ·· . >; · .
308 Κρίσεις περί τής συνόδου του 869.

την δεκάτην συνεδρίασιν την συγκροτηθείσαν τή 2 8 φεβρουαρίου 8 7 0 .

Πριν η κηρύξη την διάλυσιν αυτής b βασιλεύς ήρώτησεν έάν πάντες
όμοφώνως παραδέχωνται τα άποφασισθέντα, εις 6 ή σύνοδος άπεκρίθη
διά πανηγυρικών έπευφημιών ώς προς τά γενόμενα, καί νέων αναθεμα­
τισμών κατά τών άντιδοξούντων. Τότε 6 βασιλεύς, όςτις έπεθύμει καί
ήλπιζε νά κλείση τάς θύρας τού λοιπού εις πάσας τάς εκκλησιαστι­
κές ταύτας έριδας, προςέθηκεν ότι «λυόμενης τής άγιας ταύτης καί
οικουμενικής Η ' συνόδου, ο φωραθησόμενος τη τού Θεού εκκλησία
έναντιούσθαι, όςτις άν ειη, συγγνώμην παρά τής βασιλείας ημών ούχ
εύρήσει, άλλ’ ένδίκως κατακριθήσεται καί τής πόλεων ημών άπελα-
θήσεται.»

Τ ο ια ύ τη ύπήρξεν ή προκειμένη σύνοδος, ήν οί μεν Λατίνοι ώνόρ.α-

σαν Η ' οικουμενικήν, εί καί μετά τινων επιφυλάξεων, οί δε ήμέτεροι
άπεκάλεσαν βραδύτερον διαρρήδην ψευδογδόην, ψευδοοεκουμενικήν,
βιαίαν, παράνομον καί ταύτα έπρέσβευσαν περί αυτής αί δύο αντίθε­
τοι μερίδες, διότι-δήθεν άνεγνώρισε το κυριαρχιακόν αξίωμα τού άρ-
χιερέως τής 'Ρώμης. Ά λ λ ’ έξ όσων ανωτέρω έξεθέσαμεν συνάγεται
προδήλωςότι απεναντίας ή σύνοδος αυτή καθιέρωσε την αρχήν τής ί-
σότητος μεταξύ τών πέντε πατριάρχων, ήτοι τήν λεγομένην εκκλησια­
στικήν πενταρχίαν, όνομάσασα άπλώς προκαθήμενον τον θρόνον τής
πρεσβυτέρας 'Ρώμης. Τούτουδέ ούτως ε*χοντος> τίνος ενεκεν άραγε ά-
πεδοκιμάσθη μέν υπό τών ήμετέρων, τοσούτον δέ προθύμως έγένετο
δεκτή υπό τών δυτικών ) Έ ν πρώτοις παρατηρητέον ότι b *Αδριανός
Β ' άπεδέξατο μέν τήν σύνοδον τού 8 6 9 , δέν έπεκύρωσε δέ τά έν αυτή
ρηθέντα καί άποφασισθέντα περί τής πενταρχίας. Τούτο όμως κατ' ου­
δέ ν έλαττοί τό κύρος τών άποφασισθέντων, όχι μόνον διότι οί τοπο-
τηρητα ί του ουδόλως άντέστησαν έν τή συνόδω, αλλά προ πάντων
δ“ιότι άμα 6 πάπας άπεφάσισε νά συμπράξη μετά τών άλλων άρχιε-
ρέων εις τήν ρύθμισιν τών εκκλησιαστικών πραγρ.άτων, έστω καί ώς
πρώτος έν ίσοις, δέν έδικαιούτο έπειτα νά άναιρέση μ.ονομ.ερώς τά από
κοινού άποφασισθέντα. Α λ λ ά καί άν ύποτεθή ότι ήδύνατό τιςνά άρ.-
φισβητήση τά περί πενταρχίας άποφασισθέντα, !ρ.ήπως άφ* ετέρου έ-
κυρώθη ή κυριαρχική τού πάπα άξίωσις; Έ κ τών προεκτεθέντων καθί­
σταται άναρ,φισβήτητον οτι όχι* ιόςτε πάντοτε δέον νά έξηγηθήδιατί
b πάπας άπεδέχθη τήν σύνοδον, οί δέ ήρ,έτεροι κατεδίκασαν αυτήν;
 Κρίνεις περί τής συνόδου του 869. 309

Το σπουδαιότερου δπερ ήδύνατό τις να ειπν) κα τ’ αυτής είναι, δτι ο­

λίγοι υπήρξαν οι μετασχόντες αυτής ίεράρχαι. Έ ν τήπρώτγ) συνεδριά­
σει δεν είχον παοευρεθή, παρεκτος του πατριάρχου Ιγ να τίου, και τών
τοποτηρητών τής 'Ρώμης, τής Α ντιόχειας καί τών 'Ιεροσολύμων, ειμη
μόνον 1 2 επίσκοποι. Κ αί είναι μέν αληθές δτι προςαυζάνοντες καθ
έκάστην σχεδόν έπομένην συνεδρίασιν συvεπoσoSθησαv κατά την τε-
λευταίαν εις 1 0 2 , αλλά καί πάλιν δ αριθμός ούτος είναι μικρός παρα­
βαλλόμενος προς τον αριθμόν τών επισκόπων, έξ ών συνεκροτήθησαν
αί μεγάλαι τής ’Ανατολής σύνοδοι δσαι ή παρά πάντων ή παρά τιν'ων
ώνομ.άσθησαν οικουμενικαί. "Ινα δε περιορισθώμεν εις μ,όνας τάς δύο
προηγουμένως ύπό τού Φωτίου προεδρευθείσας συνόδους, τω 8 6 1 καί
8 6 7 , εύρίσκομεν οτι τής μέν πρώτης μετέσχον 3 1 8 επίσκοποι, τής δέ
δευτέρας αί πράξεις φέρουσι περί τάς 1 0 0 0 ύπογραφάς. Είναι λοιπον
βέβαιον οτι οί πλείστοι τώ ν αρχιερέων τής Α νατολής άπέσχον τής
προκειμένης συνόδου καί έμειναν πιστοί εις τον Φοίτιον, καίτοι δ βα­
σιλεύς πάση δυνάμει έπροστάτευε τον Ιγ ν ά τ ιο ν νέα αυτή άπόδειξις
δπόσον άδικος είναι ή τοσάκις ύπο τών Δυτικών έπαναληφθεισα κ α τη ­
γορία δτι παρ’ ήμιν οί βασιλείς ηγον καί έφερον κατά το δοκούντήν’
εκκλησίαν. Τ δ δ ’ ευάριθμον τούτο τών άποδεξαμενων την σύνοδον τού
8 6 9 επισκόπων, δμ,ολογούσι καί οί δυτικοί, άλλ* έπιφέρουσιν δτι ή α­
ξία τών εκκλησιαστικών συνόδων ουδέποτε έξετιμήθη εκ τού πλήθους
τών μετασχόντων αυτών αρχιερέων, καί δτι ή νομιμότης τής προκει-
μενης στηρίζεται Ιδίως εις την έν αυτή παρουσίαν τών τοποτηρητών
δλης τής Δύσεως καί τών τοποτηρητών τών τριών πατοιαρχών τής
Α νατολής. Κ αί το καθ’ ημάς δέ νομίζομεν δτι άναμιμ,νησκόμενοι δσα
συνέβησσν επί τών πλείστων προηγουμένων συνόδων, δέν δυνάμεθα νά
καταδικάσωμεν την παρούσαν ως έκ τού τρόπου τής συγκροτήσεως
αυτής. Ά λλ* οί ήμετεροι έπείσθησαν επί μάλλον καί μ,άλλον δτι δ
άρχιερεύς τής 'Ρώμης είναι αδύνατον νά άρκεσθή εις την έπιτραπεΐσαν
αύτφ προεδρίαν τής εκκλησίας. Έ π ί 1 5 0 περίπου έτη, άπδ Φωτίου
μέχρι Κηρουλαρίου, δέν έπαυσαν πολιτευόμενοι προς τούς αρχιερείς
τής 'Ρώμ,ης μετά τής αυτής μετριοπάθειας καί συνέσεως, ήν ειδομεν
διαλάμ,ψασαν έν τή συνόδφ τού 8 6 9 , δτε αίφνης δ πάπας Λέων Θ' αν­
τιστρέφουν το έπιχείρημα τού Φορτίου άφώρισε την ανατολικήν εκκλη­
σίαν ώς αιρετικήν. Τότε τελευταϊον ένόησαν οί ήμέτεροι δτι δέν υ­
πήρχε τρόπος νά έξευμενισθή δ άρχιερεύς 'Ρ ώ μ ης, καί νά συμ,βιώσγ)
310 ,*Η Ιδία περί Βουλγαρίας Σύνοδος των 5 πατριάρχων.

ρ.ετ* αυτών έν ειρήνη κατά το πνεύμα και'το γράμμα τών πρώτων

οικουμενικών συνόδων. Κ αί τότε μόνον άναλαβοντες αύθις το δπλον
του Φωτίου επιχείρησαν νά έγείρωσι κατά της άκαταπαύστου εκείνης
της δυτικής εκκλησίας έπιθέσεως φραγμόν τινα ίσχυρότερον τών ορι­
σμών, όσοι τοσάκις έπανελήφθησαν υπό τών οικουμενικών συνόδων
περί τών απλών αυτής πρεσβειών, επί δε τούτω, αμυνόμενοι ή δ η , κα-
τεδίκασαν τάς καινοτομίας δσαι έπεκράτησαν έν τή Δύσει ώς προς τά
αρχαιότατα της εκκλησίας δόγματα, νόμιμα και έΌιμα,ϊνα b άρχιερεύς
τής ’Ρ ώ μης, είτε όμολογών τάς παρεκτροπάς αυτού, είτε έπιμένων εις
αύτάς, είτε δη λ α δή ύπενδίδων εις την εκκλησίαν της ’Ανατολής, είτε
χωριζόμενος από αυτής, άποβάλη ούτως η άλλως πάντα τρόπον τού
νά ενάσκηση τού λοιπού κυριαρχικά έπ* αυτής δικαιώ ματα. Ε π ε ιδ ή
δέ ή σύνοδος του 8 6 9 είχεν αφήσει κατά μέρος τον φραγμόν τούτον,
ού τρν θεμέλιον λίθον έ'θετο ή τού 8 6 7 σύνοδος, περιορισθεισα εις τό νά
έπαναλάβη καί νά όχυρώση τούς προηγούμενους ορισμούς, τών όποιων
ή ισχύς άπεδείχθη πλειστάκις ανεπαρκής, τούτου ένεκα ή προκειμένη
σύνοδος έλογίσθη άποδοκιμαστέα καί καταδικαστέα. Εννοείται ήδη
τίνος ένεκα οι δυτικοί τ' άνάπαλιν άπεδέχθησαν καί ήσπάσθησαν αυ­
τήν. Ν αι μέν αυτή δεν έπεκύρωσε κα τ’ ουσίαν τάς κυριαρχικάς τού
άκρου άρχιερέως αξιώσεις, καθιερώσασα απ’ εναντίας ετέραν αρχήν,
την εκκλησιαστικήν πενταρχίαν. ’Αλλά κατά τύπους ή ανατολική εκ­
κλησία έφάνη έν τή συνόδφ ταύτη ύποκύπτουσα εις τήν θελησιν καί
την άπόφασιν τού πάπα, διότι έν ταΐς έπιστολαΐς δι* ών ούτος προςεκλή-
θηνά σύμπραξη εις αύτήν,παρεστάθη ώς δια ιτη τή ς, ούτως είπείν, τού
χριστιανικού κόσμου* διότι ή σύνοδος τού 8 6 7 ή έπαγαγούσα καιρίαν
πληγήν εις τήν κυριαρχικήν άξίωσιν τού πάπα, άνετράπη έκ θεμελίων
διό τι ό Φώτιος b κυριώτατος τών αξιώσεων έκείνων πολέμιος, κατε-
δικάσθη* καί διότι ίσχυσαν ήδη πάσαι a t ιδιόρρυθμοι αποφάσεις καί
ένέργειαι τού πάπα κατά τού Φωτίου. Τ χ ύ τα δέ πάντα έλογίσθησαν
ώς έμμεσός τις άναγνώρισις τής ποθητής κυριαρχίας, καί οί πάπαι
μετά τήν ταπείνωσή ήν ύπέστησαν έν τή συνόδω τού 8 6 7 , ένόμισαν
συνετόν νά εύχαριστηθώσιν εις τήν σχετικήν ταύτην ίκανοποίησιν, έπι-
φυλαττόμενοι νά ζητήσωσι βραδύτερον τήν συμπλήρωσή αύτής,

’Ε π ί τέλους λοιπόν έπεκράτησε τό τού Φωτίου σύστημα καί δχι τό

τού Βασιλείου καί τού Ιγ να τίου. Τό ζήτημα δηλα δή αντί τού νά

»; -

4' ν
 Ή Ιδία περί Βουλγαρίας Σύνοδος των 5 πατριάρχων. 311

„ ήναι απλώς διοικητικόν, άπέβη αύθις δογματικόν. \Αλλ* ώς προς

τούτο δεν θέλομεν παυσει λυπούμενοι, διότι δ Φώτιος πρώτος έ'φερεν
είς μέσον την δογματικήν διαίρεσιν. Ν αι μεν οί Λατίνοι ήθελον βε­
βαίως καί οίκοθεν μεταχειρισθή τδ οπ>.ον τούτο* άλλα δι* ημάς ήθε-
λεν είναι πάντοτε προτιμότερον νά μείνη εις αυτούς ή πρώτη του
τοιούτου τρόπου της διαιρέσεως ευθύνη. Κ α ι ή δη επανερχόμενοι εις
τον Βασίλειον καί τον Ιγνάτιον έπιμένομεν επαινούντες την μετριοπά­
θειαν αυτών τόσω μάλλον όσω δι* αυτής δεν έθυσίασαν την ανεξαρ­
τησίαν της εκκλησίας ημών, όπως άπεδείχθη αμέσως ήλιου φαεινότε-
ρον. Τωόντι τρεις ήμέραι ειχον μόνον παρέλθει από τής λήξεως τής
μεγάλης εκείνης συνόδου, ότε δ Βασίλεος συνεκάλεσεν ιδίαν τών πέντε
πατριαρχών ή πέντε μεγάλων εκκλησιαστικών δυνάμεων σύνοδον, ί'να
λύση τό Βουλγαρικόν ζήτημα. Οι Βούλγαροι, ώς ήξεύρορ„εν ή δ η , (σελ.
744 καί έπομ·. τού τρίτου τόμου) ειχον προ τίνος χρόνου άποδεχθή
τον χριστιανισμόν δι* ενεργειών τής έν.Κωνσταντινουπόλει εκκλησίας
καί βασιλείας. Ά λ λ ' αφού Ιπέτυχον, τούτου ένεκα, ικανά παρά τών
ήμετέρων πλεονεκτήματα, έφάνησαν έπειτα εύδιάθετοι νά ύποταχθώ-
σιν είς.τη ν δυτικήν εκκλησίαν, επ’ έλπίδι τού νά ώφεληθώσιν ώςαύ-
τως παρ* αυτής τε καί παρά τών Φράγκων. Μ ετ’ ολίγον όμως πάλιν,
ύπολαβόντες συμφοροπτέραν τήν μετά τής Κωνσταντινουπόλεως ένωσιν,
άπέστειλαν αυτόθι πρέσβεις, ετι διαρκούσης τής μεγάλης συνόδου,
ϊνα λυθή υπό τών συνηγμένων αρχηγών άπαντος τού χριστιανικού κό­
σμου τό ζήτημα , είς τίνα έκ τών δύο θρόνων, τής παλαιάς ή τής νέας
'Ρώμης θέλει υπάγεται ή Βουλγαρική εκκλησία. Έ π ί τούτφ δε ό Β α ­
σίλειος συνεκάλεσε τον πατριάρχην 'Ιγνάτιον καί τούς τοποτηρητάς
τών τεσσάρων άλλων πατριαρχών. Ό Ιγνάτιος καίτοι παρών δεν μετέ-
σχε τής συζητήσεως ουδέ τής άποφάσεως, διότι ένείχετο είς τήν
ύπόθεσιν ήτις έμελλε νά κριθή, ώς αρχηγός τής έν Κωνσταντινουπόλει
εκκλησίας. Ά λ λ ' οί τοποτηρηταί τού πάπα, άμα οί Βούλγαροι ύπέ-
βαλον τό ζήτημα αύτών, έσπευσαν νά άντείπωσιν οτι ή Βουλγαρία
είναι ήδη ύποτεταγμενη είς τον 'Ρωμαϊκόν θρόνον, διότι δ ήγεμών αυ­
τής άπετάθη είς τον θρόνον τούτον παραδούς αύτφ εαυτόν τε
καί τήν χώραν καί τό έθνος αυτού, καί παρ' αυτού δεξάμενος δδηγίας
καί διδασκαλίας καί επισκόπους καί ιερείς. Τ ό πράγμα είχεν ουτω
τή αληθείς* οί τοποτηρηταί όμως τών πατριαρχών τής άνατολής
άντιπαρετήρησαν ότι δεν πρόκειται νά κρίνωσι πώς έχουσι τά πράγ-
 ^ . fj

312 ’Αξιοπρεπής πολιτεία του Φωτίου μετά την καταδίκην αύτου.

ματα, άλλα πώς δέον νά όρισθώσιν. Ήροίτησαν λοιπον τούς Βουλγά­

ρους, εις τίνα ανήκεν ή χώρα αυτών όταν καθυπέταξαν αυτήν, καί
άν ύπήρχον τότε αυτόθι Έ λληνες ή Λατίνοι ιερείς* επειδή δε οί Βούλ­
γ α ρ οι άπεκρίθησαν ότι ή μέν χιόρα άνήκεν εις τούς "Ελληνας, "Ε λ ­
ληνες δέ [/.όνον ιερείς ύπήρχον τότε αυτόθι, οί τοποτηρηταί τών πα-
τριαργών της ανατολής άπεφήναντο ή δη , ότι άρα ή χώρα άνηκεν είς
την δικαιοδοσίαν τού θρόνου τής Κωνσταντινουπόλεως. Τότε έξερράγη
μακρά συζήτησις, τής οποίας όμως άποτέλεσμα ύπήρξεν ή έπικύρωσις
τής προηγουμένης άποφάσεως, λαμπρώς ούτως έφαρμοσθέντος τού
περί εκκλησιαστικής πενταρχίας κανόνος. Οί τοποτηρηταί τού πάπα
διεμαρτυρήθησαν, άλλ* ή άπόφασις έξετελέσθη, ώςτε κατέστη είπερ
ποτέ άναμφισβήτητον ότι ή σύνοδος τού 8 6 9 ' καθιέρωσε την μεταξύ
τών αρχηγών τής εκκλησίας Ισότητα, ούχί S i την κυριαρχίαν ενός
έξ αυτών.

Ά λ λ ’ εάν 6 Βασίλειος ούδέ κεραίαν εθυσίασε τών δικαιωμάτων τής

άνατολικής εκκλησίας, ο κύριος σκοπος ού ένεκα κατεβίβασε τού πα­
τριαρχικού θρόνου τον Φώτιον καί άπεδοκίμασε πάντα τά ύπ’ αυτού
έπ’ εσχάτων κατά τού άρχιερέως τής δύσ'ως πραχθεντα, ήτοι ή ά π ο -
κατάστασις τής εκκλησιαστικής ειρήνης, άπέτυχεν επί τινα χρόνον.
Οί πολυάριθμοι φωτιανοί επίσκοποι, καίτοι κατεδικάσθησαν καί έξω-
ρίσθησαν ύπό τής συνόδου, έμειναν πιστοί είς τον αρχηγόν αύτών* καί
παραμυθούμενοι καί καθοδηγούμενοι ύπ’ αυτού έν Στενώ τού Βοςπό-
ρου διατρίβοντος, συνεκρότησαν ίδιαν έν τή εκκλησία εκκλησίαν, άπο-
τελούντες χωριστήν ιεραρχίαν, τελούντες χωριστάς ιεροπραξίας, καί
έχοντες χωριστόν ποίμνιον. Το ποίμνιον τούτο δεν ήτο όσον το τού
’Ιγνατίου πολυάριθμον* διότι, καθώς πολλάκις είπομεν, ή μερίς τού
Φωτίου συνέκειτο εκ τών λογιωτέρων καί άνωτέρων τού κράτους
τάξεων,· ενώ περί τον ’Ιγνάτιον συνεσπειρούτο ό πολύς τού λαού καί
τών μοναχών όχλος. Έ ά ν όμ,ο/ς οί φωτιανοί ήσαν άοιθμητικώς άσθε-
νέστεροι, ύπερίσχυον κατά τά πλούτη καί την παιδείαν. ’Επειδή δε
ως έκ τούτου κατείχον πλεΐστα τών δημοσίων αξιωμάτων-, ό δέ Β α ­
σίλειος συμβιβαστικώς'πάντοτε πολιτευόμενος δεν ήθελε νά μεταχει-
ρισθή την βίαν κατά τών ήττηθέντων, έκαστος εννοεί οίκοθεν πώς
οΰτρι ωφελούμενοι έξ όλων τούτων τών περιστάσεων, καί ιδίως έκ τής
ανοχής τής κυβερνήσεως έξηκολούθουν, αν όχι άντιπαλαίοντες κατά
 ’Αξιοπρεπής πολιτεία του Φωτίου μετά την καταδίκην αύτού. 313

τής καθεστώσης εκκλησίας, τουλάχιστον κεχωρισμένοι διατελούντες

άπό αυτής. Ούτως είχον τά πράγματα επί τινα έτη* άλλ* 6 Φώτιος
«νόησε πρωϊμώτατα ότι η τοιαύτη των πραγμάτων κατάστασις δυςκό-
>αυς ήδύνατο νά επαναφέρη αυτόν εις την κυβέρνησιν της εκκλησίας.
Κ αι επειδή ούτε δογματικώς διεφώνει προς τά καθεστώτα, ούτε φύσει
ήτο διατεθειμένος νά διαγάγη βίον ιδιω τικόν, έσκέφθη έξ αρχής πώς
δύναται νά έξέλθη της έκρυθμου θέσεως είς ην περιέστη. Είναι άξιον
σημειώσεως ότι ποτέ δέν έπεχείρησε νά δημαγωγήση* δέν έπεχείρησε
δηλα δή νά προςοικειωθή τούς πολλούς άπαονούμενος τά ελευθέρια
αύτού φρονήματα χάριν των προλήψεων τού όχλου, καί αυτός, 6
τοσάκις τοσούτον εύτελώς κολακεύσας τούς ισχυρούς δυνάστας,
δέν κατεδέχθη ποτέ νά κολακεύσνι τό πλήθος* τόσον είναι αληθές, ότι
τά μεγάλα πνεύματα σώζουσι και εν ταΐς κακίαις αυτών άριστοκοα-
τικάς τινας έξεις. Έ ν ετει 8 6 9 , καί προ της συνόδου καί διαρκούσης
αυτής, συνέβησαν εν Κωνσταντινουπόλει φυσικά φαινόμενα ολέθρια,
σεισμός φοβερός καί καταιγίς σφοδρά, ές ών ένεκα μέν τού σεισμού
πολλαί έκκλησίαι καί πλειστοι οίκοι καί περιστύλια κατηδαφίσθη-
σαν, καί κτηνών καί ανθρώπων έγένετο αμύθητος πανωλεθρία, ένεκα
δέ της καταιγίδας, έκτος άλλων δεινών, αύτού τού πατριαρχικού οί­
κου ό της στέγης μόλυβδος ως μεμβράνα τις συνελίχθη. "Οταν προ
οκτώ ετών είχε συμβή εν Κωνσταντινουπόλει σεισμός μέγας (σελ.
7 3 9 καί έπομ. τού τρίτου τόμου) οι ίγνατιανοί δέν έδίστασαν νά έξη-
γήσωσι την συμφοράν ταύτην ως σημεΐον της θείας οργής διά την
καταδρομήν, ην ύφίστατο τότε ό αρχηγός αυτών. Τίπ οτε λοιπόν δέν
ήτο εύλογώτερον η νά έξηγηθώσι καί ή δη αι τού 8 6 9 συμφοραί ως
έπιγενόμεναι ένεκα τών παθημάτων τού Φωτίου. Κ α ί τινες φαίνεται
των οπαδών του ηθέλησαν νά ώφεληθώσιν εκ τού γεγονότος τούτου,
ινα καταπλήξωσι τά πλήθη καί προςελκύσωσι τάς συμπάθειας αυ­
τών ύπέρ τού πεπτωκότο: πατριάογου. Ά λ λ * ο Φώτιος, όςτις τψ 8 6 1
δέν έδίστασε νά κηρύξη από τού άμβωνος ότι οί σεισμοί συμβαίνουσιν
ούχί έκ τού πλήθους τών αμαρτιών ημών, άλλ* εκ τής πλησμονής
τών ύδάτων, δεν έπείσθη ούδέ νύν νά ρ.εταχειρισθή τό αντίθετον όπλον
προς όφελος αυτού* καί άπαντών προς άρχαΐον φίλον, τον μετ* αύτού
πεσόντα καί έξορισθένταΓρηγόριον ’Ασβεστάν, όςτις πιθανώτατα προέ-
τρεπεν αυτόν νά δώσ·/) είς τά γενόμενα τοιαύτην τινά ερμηνείαν, έγραφε
διαρρήδην «εγώ μέν ούκ άν φαίην δίκας τίνουσαν την πόλιν τών είς
314 ’Αξιοπρεπής πολιτεία του Φωτίου μετά την καταδίκην αύτου.

ημάς αδικημάτων αντί πόλεως πολυάνδριον γενέσθαι, παροανώ δέ

μηδέ τήν ύμών δσιότητα ταύτα έννοειν.» Έ κ τούτου καθίσταται πρό­
δηλον ότι ο Φοίτιος δεν ήθελε νά δημαγωγήσω* καί τούτο ίσως διότι
επί τού προκειμένου ινα δημαγωγήσω έπρεπε προς τοις άλλοις να
παραβω τούς κανόνας τού λόγου καί της φιλοσοφίας. Ό δέ άνθρωπος
αυτός δςτις, ώς πολλοί άλλοι των πρωταγωνιστών της ήμετέρας ιστο­
ρίας, παρεβίασε πλέον η άπαξ το ηθικόν αισθητήριον, έσεβάσθη αεί·
ποτέ ώς γνήσιος πάλιν Έ λ λ η ν το αισθητήριον το λογικόν, Ό Φώτιος
λοιπόν δεν ήθελε νά δημαγωγήσ-η’ επειδή όμως ήθελε νά καταλάβω
την αρχήν, έδέησε νά ζητήσω έτερον στήριγμα, καί τό στήριγμα τούτο
δεν ήδύνατο νά ήναι άλλο είμή ή βασιλεία. "Οθεν καίτοι καθγιρέθη,
καίτοι έξωρίσθη, καίτοι κατεδικάσθη ύπό τού Βασιλείου, δεν επαυσεν
εύλαβώς πάντοτε πολιτευόμενος προς αυτόν, καί παραινών τούς όπα*
δούς αυτού νά εύχωνται υπέρ τού βασιλέως καί των υιών του έν ταΐς
ίερουργίαις. Ό δέ Βασίλειος πάλιν ευχαρίστως έ'βλεπε τα υτα , διότι
ποθών τήν εκκλησιαστικήν ειρήνην, καί βλέπων ότι b γέρων ’Ιγνάτιος
δεν θέλει έπιζήσει πολύ, προγισθάνετο, δτι ή ε'κλογή ετέρου διαδόχου
δεν ήδύνατο είμή νά αυξήσω τάς υφιστάμενα; διενέξεις, ενώ ή μετά
τον θάνατον τού Ιγνατίου επάνοδος τού Φωτίου εις τον πατριαρχικόν
θρόνον ήτο πιθανόν νά επιφέρω επί τέλους τήν κοινήν διαλλαγήν, διά
συμβιβασμού w o ; αυτού πρός τε τούς ίγνατιανούς καί προς τον αρχιερέα
τής Δύσεως. *Όθεν b Βασίλειος, δςτις ουδέποτε κατεδίωξεν αύστηρώς
τον Φώτιον, άνεδείκνυτο δσημέραι επιεικέστερος πρός αυτόν, τιμών ι­
δίως τήν σοφίαν τού άνδρός* καί περί τά τέλη τού 8 7 6 άνεκλήθη ό
Φώτιος είς Κωνσταντινούπολή, έπιτραπείς μετ’ ολίγον καί τήν ανα­
τροφήν τών τεσσάρων τού βασιλέως παίδων, Κωνσταντίνου, Δέοντος,
’Αλεξάνδρου, καί Στεφάνου. Οί εχθροί του Φωτίου ήξίωσαν δτι b Β α ­
σίλειος ώρμήθη είς τούτο σφοδρά κολακευθεις εκ τής ύπό τού εξόρι­
στου συνταχθείσης, ώς ά δετα ι, γενεαλογίας, καθ’ ήν b αρχηγέτης τής
μακεδονικής δυναστείας παρίστατο έλκων τό γένος εκ τού παναρχαίου
καί περιφανούς έν Άσίικ ηγεμονικού οίκου τών Άρσακιδών. νΑλλοι έ-
βεβαίωσαν δτι ή άνάκλησις παρεσκευάσθη διά μαγικών υδάτων καί
βρωμάτων παρατεθέντων τφ βασιλει ύπό τού μοναχού Θεοδώρου τού
Σανταβαρηνού, δςτις μέγα ίσχύων παρά τω Βασιλείω, ήτο ένταύτφ
φίλος τού Φωτίου. Τ ά θρυλούμενα ταύτα δέν είναι άσυμ,βιβαστα ούτε
πρός τον χαρακτήρα, ούτε πρός τάς προλήψεις τών ανθρώπων τών
 Θάνατος ’Ιγνατίου Νέα άνάρρησίς Φωτίου. Σύνοδος 8 7 9 —880. 315,

/ρόνων έκεινων. Ά λ λ ’ έπειδή δ Βασίλειος, δσω κενόδοξος καί δ ε ισ ι-

δαίμω νάν ύποτεθή, ήτο ένταύτω άνήρ συνετός, ανάγκη νά παραδε*
χθώμεν ότι λόγοι κοινού συμφέροντος σπουδαίοι ύπηγόρευσαν προ
πάντων την άπόφασιν αυτού.

Κ α ί μετ’ ού πολύ, ήτοι τώ 8 7 7 (κατ* άλλους 8 7 8 ) Ιτελεύτησεν δ

πατριάρχης Ιγνάτιος, τή δΧέ τρίτη από τού θανάτου αυτού ήμέρφ κα­
τέλαβε ν δ Φώτιος έκ δευτέρου τον πατριαρχικόν θρόνον, τη προτροπή
τού βασιλέως. Πώς τούτο, έρωτα ο αναγνώστης, ένφ έσώζοντο ετι ά -
κέραιαι αί αποφάνσεις της προ οκταετίας συγκροτηθείσης μεγάλης συ­
νόδου, ητις, προεδρεύοντας τού αυτού βασιλέως Βασιλείου, τοσούτον
πανηγυρικώς άνεθεμάτισε τον Φώτιον ; Πώς τούτο έρωτώμεν καί η ­
μείς, μη δυνάμενοι νά έπκρέρωμεν εις έξήγησιν τού πράγματος, είμή
τό καί άλλοτε παρατηρηθέν ύφ* ημών, δτι a t μεταγενέστεραι αύται
σύνοδοι δεν είχον, ώς φαίνεται, κ α τ’ εκείνο τού χρόνου την βραδύτερον
άποδοθεΐσαν εις αύτάς σπουδαιότητα, καί δτι, συγκροτούμεναι κατά
τά έκάστοτε συμφέροντα της κοινωνίας, δεν ΐίσχυον είμη ένόσφ έλογί-
ζετο άναγκαΐον νά ίσχύσωσι, καί έπειτα ετίθεντο έκ μέσου άνευ πολ­
λών διατυπώσεων. Τό βέβαιον είναι οτι παρεκτός ευαρίθμων τινών αρ­
χιερέων, ιερέων, μοναχών καί λαϊκών, πάντες οι λοιποί άπεδέξαντο
καί άνεγνώρισαν τόν Φώτιον ώς πατριάρχην, καί αυτοί οι τρεις άλλο1
πατριάρχαι της ανατολής. Μηδέ ωφελ,ηθώσι πάλιν έκ τούτου οί δ υ τι­
κοί ϊνα ρητορεύσωσι κατά τής δουλοφροσύνης τού ανατολικού κλήρου,
ώς προθύμως πάντοτε ύποτασσομένου εις την πολιτικήν αρχήν διότι
αυτό τούτο άπαραλλάκτως έπραξεν έπί τού προκειμένου καί δ πάπας
’Ιωάννης Η '. Είναι αληθές δτι δ Φώτιος λησρ,ονών την ύπ* αυτού τω
8 6 7 ψηφισθεΐσαν κατά τής δυτικής έκκλησίας καταδίκην, έσπευσε νά
άναγγείλη εύλαβώς είς τόν πάπαν την άποκατάστασιν αυτού καί νά
τον παρακαλέση νά συμπράξη δι* άποκρισιαρίων είς την σύνοδον, ήν
έμελέτα νά συγκροτήση έν Κωνσταντινουπό7,ει προς κύρωσιν τών γε-
νομένων. Ά λλ* είναι ούδέν ήττον αληθές δτι άφ’ ετέρου δ πάπας Ιω ά ν ­
νης Η 1 λησμονών τάς πραζεις καί αποφάσεις τών προκατόχων αυτού
Νικολάου καί Άδριανού, τάς δποίας καί αυτό: ειχεν άσπασθή, λη­
σμονών ώςαύτως την μεγάλην σύνοδον την δποίαν άνωμολογησεν ώς
όγδόην οικουμενικήν, έσπευσε νά αναγνώριση τόν Φώτιον πρώτον διά
τών αποκρίσεων αυτού είς τάς έκ Κωνσταντινουπολεο)ς επιστολάς, και
316 Θρίαμβος του Φωτίου.

δεύτερον διά της παραδοχής των γενομένων υπό της συνόδου ην συνε-
κάλεσεν δ Φώτιος εν τη βασιλευούση εκείνη. Ή σύνοδος αυτή, ήτις
συνήλθε κατά νοεμβριον του 8 7 9 , καί επτάκις συνεδριάσασα, διελύθη
κατά μάρτιον του 8 8 0 , ύπηρξεν άσυγκρίτως πολυαριθρ,οτέρα της προ
δεκαετίας κατά του Φωτίου συγκροτηύείσης, καί, κατά τούτο ή πα-
νηγυρικωτέρα όλων των προηγουμένων, πλην της έν Χαλκηδόνι, διότι,
παρεκτός των τεσσάρων πατριάρχων της ανατολής καί των τοποτη-
ρητών τού πάπα, παρέστησαν έν αύτη περί τούς 3 6 0 μητροπολίτας,
αρχιεπισκόπους" καί επισκόπους. Δεν ηρκέσθη δέ νά επικύρωση τον
Φώτιον, αλλά μονονού έθεοποίησεν αυτόν, βεβαίως άναδείξασα
καΟυπέρτερον τού άρχιερέως της 'Ρώμης.. Κ α τά την Ομολογίαν τού
Έργενροίθερ, της συνόδου δεν προεστησαν ώς άλλοτε οί τοποτηρη-
ταί τού πάπα, αλλά προέδρευσεν ο Φώτιος. "Οταν έν τη τελευ­
ταία συνεδριάσει, μετά άπειρα υπέρ τού Φωτίου εγκώμια, 6 Κ α ι­
σαρείας Προκόπιος ανέκραξε «τοιούτον έπρεπεν έπ* άληθείας είναι
t o r του σνμπαζζος κόσμον τητ ετασζασ'ιατ Λαχότζα, εις τύπον τού
άρχιποίμενος Χριστού τού Θεού ημών,)) οί τοποτηρηταί τού πάπα έ-
πεκύρωσαν τον λόγον είπόντες* «κα ί ημείς οι εις τά έσχατα της γης
κατοικούντες ταύτα άκούομεν,» δ έστιν άνεβίβασαν τον Φώτιον είς
περιωπήν άνωτέραν δμολογουμένως της τού άρχιερέως της 'Ρώρ,ης.
Έ ν δέ τη τετάρτη συνεδριάσει οι τοποτηρηταί τού πάπα οϊκοθεν ά-
πένειμαν είς τον Φώτιον την ύπέροχον εκείνην έν τω κόσμω τάξιν*
διότι άφού η σύνοδος άπασα άνεβόησεν, «οτι Θεός οίκεί έν αύτω ού-
δείς αγνοεί,» οί τοποτηρηταί τού πάπα προςεθηκαν επί λέξεως τά έξης*
«το έ'λεος τού Θεού καί ή έμπνευσις αυτού τοιούτον φώς διέδιοκαν είς
την καθαράν ψυχήν τού άγιωτάτου πατριάρχου, δτε λαμπρύνει καί
φωτίζει πάσαν την κτίσιν. "Ωςπερ γάρ 6 ήλιος κάν είς μόνον τον ου­
ρανόν περιέχηται, δμως δλον τον περίγειον κόσμον φωτίζει, ουτω καί
b δεσπότης ημών, δ κύριος Φώτιος, καθέζηται είς Κωνσταντινούπολιν,
αλλά καί την σύμπασαν κτίσιν δα:δουχεί καί καταλάμπει.)) Κ α ί πλην
τούτου η σύνοδος άπηγόρευσε διαρρήδην πάσαν είς τό σύμβολον προς-
θήκην. Τ η δέ 1 3 αύγούστου 8 8 0 δ πάπας Ιωάννης Η ' δι* άπαντη-
σεών του.πρός τε τον Βασίλειον καί προς τον Φώτιον έπεκύρωσε τά
ύπο της συνόδου άποφασισθέντα.

Α υτή ύπηρξεν ή εύτυχεστέρα στιγμή της ζωής τού Φωτίου. Ό

 Θρίαμβος του Φωτίου. 317

αγών τον οποίον άνελαβεν υπέρ της ανεξαρτησίας της εκκλησίας και
του κράτους-της ανατολής, έφαίνετο στεφανοηθείς δ ι’ επιτυχίας πλη­
ρέστατης*- η εκκλησιαστική ειρήνη και ένότης, άποκατασταθεΐσα εν τε
τή ανατολή και εν τή δύσει. Αυτός δε, αυτός 6 προ ολίγου ετι εξό­
ριστος καί κατάδικος, είδεν εαυτόν προεό'ρεύοντα των αντιπροςώπων
σύμπαντος του χριστιανικού κόσμου, καί ήκουσεν αυτούς αναβιβάζον­
τας αυτόν εις ύψος μ,έγα, εις ο ούό'είς των προκατόχων του είχε φθά-
σει, ούό'είς ό'έ τών διαδόχων έμελλε νά μετεωρισθή, και προςέτι κυ-
οουντας το κεφαλαιωό'έστερον μέρος τής αρχαίας αυτού κατά των
καινοτομιών τής δυτικής εκκλησίας καταό'ίκης, διά τής απαγορεύ-
σεως ήν έψήφισαν πάσης οίαςδήποτε προςθήκης εις τό σύμβολον τής
πίστεως. *0 θρίαμ,βος ένί λόγω ήτο πλήρης* θρίαμβος πολίτικος, εκ­
κλησιαστικός, προςωπικός. *Αλλά τά χρυσά ταυτα όνειρα δεν έμελ-
λον νά διαρκέσωσι πολύ. Ό ’Ιωάννης Η # έν ταΐς επιστολαις τας οποίας
εγραψε τή 1 3 αύγούστου 8 8 0 πρός τον Βασίλειον και τον Φώτιον
δέν άπεδέχετο τά τής συνόδου είμή εν γένει μόνον, προςεπκρέρων οτι
έά.ν οί άποκρισιάριοι αυτού επραξάν τι εν αυτή εναντίον των όό'ηγιών
τευν, άποφαίνεται τό τοιούτον άκυρον καί μη όν. Οί δέ δυτικοί βε-
βαιούσιν δτι έξ άρχής ό πάπας ’Ιωάννης Η* ό'έν άνεγνώρισε τον Φώ­
τιον είμή πρώτον ϊνα προλάβη, νυν μ.άλιστα οτε ούτος είχε τον Β α ­
σίλειον υπέρ εαυτού, τήν οριστικήν καί διαρκή μεταξύ τής παλαιάς
καί τής νέας ’Ρώμης ό'ιάστασιν, ως έκ τής οποίας ό ρωμαϊκός θρόνος
ήθελεν άποβάλει πάντα τρόπον ένεργείας επί τής ’Ανατολής* δεύτε­
ρον διότι είχεν είπερ ποτέ ανάγκην τής επικουρίας τού Βασιλείου
κατά τών δεινώς πιεζόντων τάς παπικάς χώρας Σαρακηνών τρίτον
διότι ήλπιζε τήν άποδοσιν τής Βουλγαρίας καί άλλων τινών επαρχιών
επί τών οποίων δεν έπαυε προτείνων άξιιυσεις. Προςεπιφερουσι δέ οι
δυτικοί οτι, καίτοι είχε σπουδαίους λόγους ϊνα πράξη παρά τά άπο-
φασισθέντα υπό τής έν ετει 8 6 9 συγκροτηθείσης μεγάλης συνόό'ου, ό
’Ιωάννης Η· ήθέλησεν ούδέν ήττον νά διασώση όσον ενεστι τό κύρος
τών προηγουρ.ένως κατά τού Φωτίου ψηφισθέντων, άποδεξάμενος αύ·
τόν ύπό ορούς τενάς μ.όνον, καί ιδίως υπό τον ,ορον τού νά ζητήση
συγγνώμην επί συνόδου, καί ύπό τόν ορον τού νά μ//) άναμιχθή τού
λοιπού εις τά. τής Βουλγαρίας* ότι πάντα ταύτα περιείχοντο έν τε
ταΐς επιστολαις τάς όποιας έγραψεν ό πάπας πρός τήν σύνοδον διά
τών ά.ποκρισιαρίων αυτού καί έν ταΐς όδηγίαις τάς όποιας πρός αύτούς
 »ί

318 Θρίαμβος τού Φωτίου.

εδωκεν, άλλ’ ότι η μεν των επιστολών ελληνική μετάφρασις παντε­

λώς ηλλοίωσε τάς προαιρέσεις του άρχιερεο>ς της 'Ρώ μης, οί δε τοπο-
τηρηταί αυτού, διαπαιδαγωγηθέντες καί δελεασθέντες ύπο τού Φω­
τίου, παντελώς έλησμόνησαν τάς δδηγίας αυτών καί άνεγνώρισαν τον
Φώτιον άνευ έπιφυλάξεως τίνος, άναβιβάσαντες μάλιστα αυτόν εις
περιωπην καθυπερτέραν σχεδόν της του έντολέως αυτών. Περί δέ
τούτων ακριβέστερου πληοοφορηθείς ό Ιωάννης Η ' παρά νέου τίνος
πρεσβευτού, δν επί τούτω έξαπέστειλεν εις Κωνσταντινούπολή κατά
τά τέλη τού 8 8 0 , τού επισκόπου Μαρίνου, άνελθών κατά το επόμενον
έτος εν τφ άμβωνι της τού αγίου Πέτρου εκκλησίας καί κρατών το
εύαγγέλιον άνά χεϊροες, άνεθεμάτισε τον Φώτιον, πάντων άκουόντων
είπών* δ μη έχων τον θεοκρίτως άναθεματισθέντα Φώτιον, ώς άφηκαν
αυτόν Νικόλαος καί Άδριανός οι άγιώτατοι πάπαι οι προκάτοχοί
μου, έστω άνάθερ,α. ν
Δεν θέλομεν μακρηγορήσει ενταύθα περί όσων οί ημέτεροι άντειπον
η ήδύναντο v’ άντείπωσιν εις τον.τρόπον καθ’ ον παρέστησαν τά
πράγματα οί δυτικοί. Οί τελευταίοι ούτοι δμολογούντες οτι πολιτικοί
προ πάντων λόγοι ισοτελούς συμφέροντος έπεισαν τον Ίωάννην νά
αναγνώριση τον Φώτιον, ‘δεν δμολογούσιν αοά γε συγχρόνως, ότι η κα­
τηγορία ην τοσάκις έξήνεγκον κατά της ήμετέρας εκκλησίας, ώς άγο-
μένης καί φερομένης ύπο πολιτικών λόγων καί ίδιοτελών συμφερόντων,
εφαρμόζεται εζ ίσου τουλάχιστον καί εις την δυτικήν εκκλησίαν; Οί
άντιπρόςωποι του Πάπα, λέγουσι, παρεβίασαν τάς δδηγίας αυτών*
αλλά το επιχείρημα τούτο το άκαταπαύστως υπό της δυτικής εκ­
κλησίας επαναλαμβανόμενον (διό τι έρρέθη ώς προς την σύνοδον τού
8 6 1 , σελ. 7 4 0 καί έπ. τού τρίτου τόμου, έρρέθη ώς προς την σύνοδον τού
8 6 9 , η δη δε έλέγετο καί ώς προς την παρούσαν) άποδεικνύει, άν μη άπα-
τώμεθα, δυοΐν το έτερον* η ότι ουδένα είχεν άνθρωπον ίκανώς τίμιον,
ώςτε νά τηρήση πιστώς τάς δεδομένας αύτω δδηγίας, η οτι οι άνθρω­
ποι ούτοι, άμα έ'βλεπον έκ τού σύνεγγυς τά πράγματα, έπειθοντο δπό-
σον παράλογοι ησαν αί αξιώσεις τού έντολέως αυτών καί έπολιτεύοντο'
εις τρόπον οσον ενδέχεται συμβιβάζοντα αύτάς προς τον κύριον σκο­
πόν, όν ώφειλον βεβαίως νά έχωσι προ οφθαλμών, την άποκατάστασιν
καί την διατήρησιν της χριστιανικής ένότητος. Κ αί έπειτα δ πάπας
Ιωάννης Η ' έπεκύρωσε κα τ' άρχάς τά άποφασισθέντα ύπο της συνό­
δου τού 8 7 9 — 8 8 0 έτους* ναι μεν ενδωκε την έπικύρωσίν του μετά
 •ί * V-
.ν· <

Θρίαμβος τού Φωτίου. 319

τινων επιφυλάξεων, άλλ* αυτό τούτο επραξε και δ ’Ακριανός Β ' ώς

προς την σύνοδον του 8 7 9 , την όποιαν δεν επαυσεν εντούτοις, ένεκα των
επιφυλάξεων εκείνων, νά άναγνωρίζη ή δυτική εκκλησία ώς όγδόην οι­
κουμενικήν. Τόσον δέ είναι βέβαιον ότι ή έπικύρωσις εκείνη έλογίσθη
καί έν αυτή τή Δύσει ώς έχουσα πλήρες κύρος, ώςτε καί {Λεχρί της
σήμερον πλεΐστοι δυτικοί κατηγορούσιν αυτόν οί μέν επί αισχρά αναν­
δρία, οί 81 επί αδυναμία χαρακτήρας, οί δε τουλάχιστον επί όλιγγ)
συνέσει καί προνοίικ. Ό δέ καρδινάλιος Βαρώ νιος κατήντησε νά εκ-
φέρ*/) τήν εικασίαν ότι ό περί τής παπίσσης Ιωάννης μύθος έλαβεν
αρχήν εκ τού θηλυπρεπούς πολιτεύματος τού Τωάννου Η ’ προς τον
Φώτιον. Πλήν τούτου σώζεται επιστολή τού πάπα Ίωάννουτού Η '
προς τον πατριάρχην Φώτιον, όΥ ής ό πρώτος διαρρήδην αποδέχεται
μίαν των κεφαλαιωδεστέρων αποφάνσεων τής προκειμένης συνόδου, καί
διαρρήδην άποδοκιμάζει πάσαν εις τό συμ.βολον προςθήκην ή άλλην
τινά οίανδήποτε άλλοίωσιν αυτού, γράφων προς τοΐς άλλοις επί λέ-
ξεως τάδε* «παραδηλούμεν τή αίδεσιρ,ότητί σου, ϊνα περί τού άρθρου
τούτου, δι* ο συνέβη τά σκάνδαλα μέσον των εκκλησιών τού Θεού, ε-
χης πληροφορίαν εις ημάς, ότι ού μόνον ού λέγομ,εν τούτο, άλλα καί
τούς πρώτον θαρρήσαντας τή εαυτών άπονοία τούτο ποτήσαι, παρα-
βάτας τών θείων λόγων κρίνομεν, καί μεταποιητάς τής θεολογίας
τού δεσπότου Χριστού καί τών λοιπών πατέρων, οί' συνελθόντες συνο-
δικώς παρέδωκαν το άγιον σύμβολον, καί μ.ετά τού Τούδα αυτούς
τάττομεν.» Ν α ι μέν οί πλεΐστοι τών δυτικών άμφισβητούσι τήν γνη­
σιότητα τής επιστολής ταύτης, άλλ’ ό Πίχλερ άνασκευάσας τά κυριώ-
τα τα τών επιχειρημάτων δ Γ ών ούτοι ήγωνίσθησαν νά άποδείξωσι
τήν νοθείαν αυτής, αποδέχεται τήν δήλωσιν ταύτην άδιστάκτω ς ώς
γνησίαν. Κ α ί δια τί όχι, αφού σήμ.ερον είναι άναμ/ρισβήτητον, κατά
τήν σοφωτάτην περί τούτου άπόδειξιν τού Έργενροϊθερ, ότι έν τή ενάτγ^
εκατονταετηρίδι ο ρωμ,αϊκος θρόνος πολύ απείχε τού νά άποδεχθή έπι
προςθήκην τινά εις το σύρ,βολον. Τελευταιον δέ, καί τό μ,άλλον ίσως
άξιοσημείο>τον είναι, ότι ό Φιύτιος ουδέποτε έφάνη γινώσκων, ή καί
πορρωθεν δποκ,δήποτε αίνιττόμενος τό άνάθεμ.α τό όποιον λέγεται ό
Ιωάννης Η' άπαγγείλας κα τ' αυτού, άλλ* απεναντίας, έν τφ πολύ
βραδύτερον συνταχθέντι Λόγο) Jtepl της του άγιου πνεύματος μυστα­
γωγίας, όμιλεϊ περί τού πάπα ‘Ιωάννου εις τρόπον μηδεμίαν έπιτρέ-
ποντα αμφιβολίαν ότι εξηκολούθει φιλικώτατα προς αυτόν διακείμε-
320 'Ιστορική έξήγησις τήςδιαστάσεως των εκκλησιών.

νος. Διότι έν το> κεφαλαίω 8 8 του Λόγου τούτου ιδού πώς εκφράζεται
περί τού άρχιερέως εκείνου της 'Ρώμ,ης. « Ό δε ερυος Ιωάννης (έροος
γάρ τ ά τ ε άλλα και ότι πλέον των άλλων έζωκείωτο τά ήμέτερα), ού-
τος τοίνυν ό Ιωάννης ήμ.έτερος, ό τον νουν μέν ανδρείος, ανδρείος δέ
την ευσέβειαν, ανδρείος S i μισείν καί καταβάλλειν αδικίαν πάσαν καί
δυςσεβειαν, καί ουγ ίεροίς θεσμοίς μ,όνον αλλά καί πολιτικοίς έπαρκείν
δυνάμ,ενος καί το άτακτον εις τάξιν μ.εταβάλλειν ούτος ό κεχαριτω-
μ,ένος τής "Ρώμης άρχιερεύς διά των αυτού Οεοσεβεστάτων καί περι-
δόξων τοποτηρητών Παύλου καί- Ευγενίου καί Πέτρου των αρχιερέων
καί ιερέων Θεού, έν τή καθ’ ήμ.άς συνόδφ (δηλ α δή τή συνόδψ τού
8 7 9 — 8 8 0 ) παραγεγονότων, ώς ή καθολική τού Θεού εκκλησία καί
οι πρό αυτού τής "Ρώμης αρχιερείς το τήςπίστεως αποδεχόμενος σύμ-
βολον, γνώμη καί γλώσση καί χερσίν ιεραίς των είρημένων περιφανέ­
στατων καί θαυμάσιων άνδρών ύπέγραψέ τε καί έπεσφραγίσατο.» Έ κ
τούτων καί των τοιούτων αντιρρήσεων εις τά παρά των δυτικών λεγό-
μενα περί τής έν εντει 8 7 9 — 8 8 0 συγκροτηθείσης συνόδου, ήδύνατο
εύλόγως τις νά έξαγάγη ώς τελικόν συμπέρασμα, ότι ό πάπας Ιω ά ν ­
νης Η ' ουδέποτε άνεθεμάτισε τον Φώτιον καίούδ'έποτε άνεκάλεσε τήν
προηγουμένως δοθείσαν έπικύρωσιν τής συνόδου εκείνης* ότι ταύτα έ-
. γένοντο ύπο τού διαδόχου αύτού Μαρίνου όςτις, προϊστάμενος άποκλει-
στικωτέρας τίνος μερίδος των ρωμαϊκών έπισκόπων, εΐχεν άποσταλή,
ώς ειδομεν. εις Κωνσταντινούπολή, καί είχε περιέλθει εις ρήξιν προς
τον Φώτιον, Ιδίως ένεκα τής Βουλγαρίας καί άλλων τοιούτων πολι­
τικών ζητημάτω ν, καί ότι έπειτα b Μαρίνος άπέδωκε τον αναθεματι­
σμόν εις τον "Ιωάννην Η ' ί'να μή φανή ότι έν τη σειρά των αρχιερέων
τής "Ρώμης ύπήρξε καί τις όςτις καθ’ όλοκληρίαν συνεβιβάσθη προς
τον περιφανή εκείνον τής "Ανατολής ιεράρχην. "Αλλά καί άν παραδε-
χθώμεν ότι ή σύνοδος ήκυρώθη ύπ* αύτού τού πάπα Ίωάννου τού Η ',
πάλιν ώς έκ των προεκτεθέντων περιερχόμεθα εις το διά τήν δυτικήν
έκκλησίαν’ ούδέν ήττον θλιβερόν συμ.πέρασμα, ότι ό Ιωάννης Η", αφού
ένεκα πολιτικών λόγων συνεβιβάσθη προς τον Φώτιον, βραδύτερον, έ­
νεκα συμ,φερόντων ώςαύτως πολιτικών, περιήλθε προς αυτόν εις δήξιν.

"Αλλά τί το οφελος τών συζητήσεων τούτων καί ερίδων, αΐτινες ε­

ξακολουθούσα επί ματαίιμεπί τοσούτους ήδη αιώνας ; Ή διάστασις
τών εκκλησιών ήτο κατ* εκείνο τού χρόνου ώς έκ τής όλης καταστά-

* . . . . . > · ; ' ■

'*'
 Ιστορική έςήγησις τη; δ:αστάσεα>ς των εκκλησιών. 321

σεως τών πραγμάτων, ούτως είπεϊν, πεπρωμένη. Ό ανατολικός και 6

δυτικός κόσμος δυςκολώτατα ήδύναντο νά συμβιοχσΟώσι τότε, καθώς
οW e προηγουμένως είχον έπί μακρόν συμβι^ασθή, κχίτοι οι λόγοι τού
χωρισμού ύπήρξαν άλλοτε —ολύ όλιγώτεροι ή έπί των χρόνων του
Φωτίου. Τω όντι, καί)’ ου; χρόνους, !ν τη π ώ τη ττρο Χρίστου Ικατον-
ταετηρίδι συνεπληρώθη η κυριαρχία της ‘Ρώμης έπί της Α ν α τολ ή ς,
ού μόνον ή πολιτική της Ρύσεως υπεροχή ήτο αναμφισβήτητος αλλά
και περί τον κοινωνικόν καί τον διανοητικόν καί ηθικόν βίον τών δύο
εκείνων τού κόσμου κλασμάτων, είχ:ν έπικρατήσει πολλή οίκειότης,
άν όχι τ^ύτότης πλήρης. καί όμως καθ’ όλους τούς μεγάλους εμφυλί­
ους αγώνας, οίτινες ανέσεισαν τον ρωμαϊκόν κόσμον πριν η ούτος ύ-
παχθή εις την αυτοκρατορίαν τού Αύγούστου, εϊδομεν το κράτος κ λ -
λεπαλλήλω; διχοτομούμενον καί την ελληνικήν ανατολήν κατεξανι-,
σταμένην πάντοτε ύπο ενα των αντιπάλων κατά τής λατινική; δύσεως,
τασσόμενης ύπό τον ετερον αντίπαλον. Κ α ί τότε μέν η Α ν α το λ ή δεν
έπαυσε ν ήττωμένη, άνορθωθείσης καί άσφαλισθείσης της ενότητοςτού
κράτους καί της εν αύτω υπέροχης της Δύσεως ε'πί τρεις περίπου έκα --
τονταετηρίδας. Έ ν τη τρίτη όμως καί εν τη τέτα ρτη έκατονταεττρίδι
μετά Χριστόν, ού μόνον ή πολίτικη της Δύσεως ύπεροχη έμειώθη ώς
έκ της βαθμιαίας παρακμής των αρχαίων θερμών, άλλα καί ό κοινω­
νικός καί ηθικός καί διανοητικός βίος της ελληνικής ανατολής άπεβη
επί ικανόν χ Γόνον, διά τον έν αυτή γεννηθεντα, άναπτυχθέντα καί
σύστηματοποιηθέντα χριστιανισμόν, άσυγκρίτως ανώτερος τού δ υ τι­
κού. *Οθεν η ’Ανατολή άποσπαται της Δύσεως, αποτελεί ίδιον κράτος,
ιδρύει ιδίαν βασιλεύουσαν, καί μετ’ ού πολύ διά την παντελή ύπό
τών βαρβάρων καταλυσιν της δυτικής μοναρχίας, έμεινε μόνη κληρο­
νόμο:, άντιπρόςωπος καί πρόμαχος τού αρχαίου πολιτισμού. Ένόσιρ
έν τη δύσει έπεκρατει η πολυκέφαλος αναρχία, καί ή άμαθεια, καί η
ανομία, καί ή βία ήν συνεπήγαγον μεθ’ έαυτών οί καταλύσαντες την
δυτικήν μοναρχίαν βάρβαροι, εννοείται ότι ούδεμία σπουδαία κυριαρ­
χική άξιωσις ήδύνατο νά προκύψη έν τη Δύσει ώς προς την ’Ανατο­
λ ή ν καί άπ’ έν7ντίας ή ’Ανατολή, καθό διασώσασκ τό μόνον περιλι-
πόμενον κλάσμα τού αρχαίου Ρωμαϊκού κράτους, ύπελάμβανεν Ιαυτήν
ώς μόνην διάδοχον ο*λων αυτού τών δικαιω μάτω ν, καί αείποτε μέν
διετήρει τάς περί τούτου άςιώσεις, έκ διαλειμμάτων δέ καί έπεχ.'ί-
ρησε νά πραγμάτωση αύτας δ ιά τής τών δυτικών χωρών άνακτήσεως.
( ελα, ιε τ ο ρ , κ. πλπαρρηγοπουαου ΤΟΜΟΣ δ *) 21
322 Ιστορική έξήγησις τής διαστάσεως των εκκλησιών.

Α λλ’ άμα έκ του χάους το όποιον κα τ’ άρχάς έσύγχυσε τά πάντα εν

τ ή 'Δ ύ σ ει, ήρχισε νά παράγηται νέα τις εύρυθμος πραγμάτων κα τά-
στασις, και προ πάντων άμα ίδρύθη ή νέα δυτική ^ωμαϊκή αυτοκρα­
τορία διά τού Καρόλου τού μεγάλου. δεινή ερις καί διένεξις προέκυψε
μεταξύ ’Ανατολής καί Δύσεως. Ή (Λεν νέα δυτική αυτοκρατορία, σ τη -
ριζομενη εις τούτο ότι έν 'Ρ ώ μ η έχρίσθη καί άνεκηρύχθη, ήξίου ότι
είναι διάδοχος τής δυτικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας καί ότι επομένως
δικαιούται νά αρχή άπάσης τής ιταλικής χερσονήσου* ή δέ ανατολική
αυτοκρατορία πάλιν, στηριζομένη εις τήν συνεχή καί άδιάκοπον αυ­
τής ύπαρξιν, ήξίου 0Tt αυτή καί μόνη αποτελεί το άρχαΐον ρωμαϊκόν
κράτος, ουδέ έπείθετο νά έγκαταλιπη τήν επί τής Ιτ α λ ία ς κυριαρ­
χίαν. Έ ν ταύτη τή εριδι δμολογούμεν ότι άδικον είχεν ή ανατολική
αυτοκρατορία, οχι τόσον ώς προς τάς άμφισβητουμένας χώρας (διότι
τελευταϊον κατέχουσα ούτως ή άλλως τήν κάτω ’Ιταλίαν καί τήν Σ ι­
κελίαν, ήτο φυσικόν νά ρ.ή θέλη νά παραχώρηση αύτάς α μα χητί) όσον
δ ιά τήν αρχήν ήν έφερεν εις μέσον. Έ νφ ή νέα τής Δύσεως αυτοκρα­
τορία δεν έδιστασεν έκ πρώτης αφετηρίας νά αναγνώριση τήν άρχαίαν
αυτοκρατορίαν τής ’Ανατολής, ή τελευταία αυτή άπεποιεΐτο νά ά-
π οδώ σητά ισα εις τήν νέαν αύτής συνάδελφον, μή θέλουσα νά έννοήση
ότι έν τφ κόσμω τούτω τά τετελεσμένα εχουσιν άκαταμάχητόν τινα
δύναμιν, b δε μή αποδεχόμενος αυτά, δσάκις δεν δύναται νά τά κα-
τα βάλη, κινδυνεύει νά καταβληΟν) αυτός* ήτο δέ πρόδηλον ότι ή α­
νατολική αυτοκρατορία, ήτις μόλις έσωζεν έαυτήν άπο των περικει­
μένων κινδύνων, δεν ήδύνατο εύλόγωςνά έλπίζη ότι είμπορεΐ νά άνα-
τρέψη το έν τή Δύσει άποτελεσθέν μέγα γεγονός. Εις τήν πρώτην ταύ-
την αφορμήν τής έριδος προςετέθη ή ουσιώδης διαφορά καί άντίθεσις ή
ή δ η προκύψασα μεταξύ τού κοινωνικού, τού ηθικού καί τού διανοητι­
κού βίου των δύο κόσμων, μεταξύ τού φεουδαλικού, τού αύτεπαγγέλ-
του, τού αύτεπιτάκτου βίου τού έν τη Εύριύπη διαπλασΟέντος, καί
τού μοναρχικού, τού διατετυπωμένου, τού πεπεδημένου, τού έν τή Α ­
νατολή έπικρατήσαννος, οϊτινες τοσούτψ ολιγώτερον οίκείως καί φιλιως
άπέβλεπον προς άλλήλους καί διέκειντο, όσω τότε πολλή έτι ύπήρχεν
έν Ευρώπη ή άπαιδευσία καί ή περί τήν δίαιταν ευτέλεια, ένφ έντή
’Ανατολή ήκμαζον τά γράμματα, αι τέχναι καί ή βιομηχανία. ’Αλλά
ούτε ή καθαρώς πολιτική μ,εταξύ των δύο αυτοκρατοριών διένεξις,
ούτε ή μεταξύ τών δύο κοινωνιών άντίθεσις ήθελον άρκέσει νά έπαγά-
 ’Ιστορική εξήγησις της διοστάσεως των εκκλησιών. 323

γωσιν δριστικήν τινα διχοτομίαν, έάν τρίτη τις δύναμις δέν ωφελείτο
i x των αντιθέσεων εκείνων καί διενέξεων, ίνα παρασκευάση καί υπό­
θαλψη καί συστηματοποίησα την ολεθρίαν μεταξύ ’Ανατολής καί Δ ύ -
σεως σύγκρουσιν. Ό αναγνώστης γινώσκει ή δ η την βαθμιαίαν ανά­
π τυξή των κυριαρχικών τού άρχιερέως της ’Ρώ μης άξιώσεων, οςτις,
άγωνιζόμενος άδιακόπως νά καθυποβάλη ύπο το κράτος αυτού την
ανατολικήν εκκλησίαν, μετεχειρίσθη έπ ιτηδειότα τα προς τούτο τά τε
π ολίτικα συμφέροντα τής νέας δυτικής αυτοκρατορίας, καί την π οικί-
λην άντίθεσιν τής νέας δυτικής κοινωνίας. Κ α ί γινώσκει ώςαύτως b
αναγνώστης δτι ή,τε ανατολική αυτοκρατορία καί ή ανατολική εκ*
κλησία, καίτοι αείποτε άναγνωρίσασαι τά πρωτεία τής ’Ρώ μης, ου­
δέποτε συνήνεσαν νά άποδεχθώσι τήν μεταβολήν των πρωτείων εις
κυριαρχίαν. Ενταύθα κείται ή αληθής, ή σπουδαία αφορμή τής των
εκκλησιών διαιρέσεως, καί δχι εν ταίς δογματικαίς καί συνοδικαίς συ-
ζητήσεσιν, αίτινες υπήρξαν άπλαί προφάσεις, καί περί άς έν τούτοις
κατηναλώθησαν και καταναλίσκονται, ως μή ώφελε, μέχρι τής σήμε­
ρον τοσαύτη πολυμάθεια καί τοσαύτα πάθη. Α ί δύο έκκλησίαι έχωρί*
σθησαν διότι ή μέν δυτική έζήτει νά κυριάρχηση τής ανατολικής, ή
δέ ανατολική δεν ένόμιζεν δτι οφείλει νά ύποταχθή εις τήν δυτικήν.
Κ α ί επί μέν τής μεταξύ τής ανατολικής καί τής δυτικής αυτοκρατο­
ρίαν διενέ;εωζ} είπομεν δτι άδικον είχεν ή άνατο7ακή αυτοκρατορία»
επί δέ τής μεταξύ των δύο εκκλησιών διενέξεως, άναγκαζόμεθα νά
εϊπωμεν δτι άδικον είχεν ή δυτική εκκλησία. Αί αξιώσεις αυτής δεν
έστηρίζοντο ούτε επί τών κανόνων ούτε επί τών πραγμάτων, άλλ* ήσαν
αποκύημα φιλοδόξου τίνος θεοκρατικού συστήματος εις τό οποίον ή
'Α νατολή ήτο τόσο) ολιγώτερον ύπόχρεως νά ύποκύψη δσο> επί τέλους
άπασα η Ευρώπη κατεξανέστη κατά το μάλλον καί ήττον κα τ' αυ­
τού. Έ ν φ δέ ή ανατολική εκκλησία είχεν επί τού προκειμένου παν
δίκαιον ύπέρ έαυτής, ούδέν ήττον έπολιτεύθη μετά πάσης μετριοπά­
θειας προς τήν άδιακόπως ένισταμένην κ α τ’ αυτής άγέρωχον αδικίαν.
Δεν έπαυσε ποτέ άναγνωρίζουσα τά πρωτεία τού άρχιερέως τής ’Ρ ώ ­
μης καί ποτέ δεν έπαυσε προςπαθούσα νά ανανέωση τήν ενωσιν επί δ .
ροις δικαίοις. Αυτός δ Φώτιος άμα άρχιεράτευσεν έν ’Ρ ώ μ η άνήρ εύ-
διάΦετος νά συμβιβασθή προς αυτόν, ου μόνον άφήκε κατά μέρος τήν
πολυθρύλητον αύτού εγκύκλιον, αλλά καί τά πρωτεία τού πάπα δεν
αμφισβήτησε, έπιμείνας μόνον εις τήν άπαγόρευσιν πάσης έν τω συμ-
21*
κ
324 'Ιστορική εξήγησις τής διαστάσεως των εκκλησιών.

€όλ<{> προςθήκης, άπαγόρευσιν ήτις, ώς πολλάκις είπομεν, ούδαμώς.

προςέβαλλε κ α τ’ εκείνο του χρόνου τον αρχιερέα τής 'Ρώμ,ης, άτε ρ.ή
άποδεξάμενον έ'τι την προςθήκην, καί απ’ εναντίας ά.ποκρούοντα τότε
αυτήν ώςαύτως. Κ α ί αυτός λοιπόν ό Φώτιος, όςτις, άφου έν αρχή τής
πρώτης αυτού πατριαρχίας τοσούτον μετριοπαθώς προςηνέχθη προς τον
πάπαν Νικόλαον, έπειτα, δικαίως παροξυνθείς υπό τής διαγωγής του
πάπα τούτου, έξετράπη εις ύπερβάλλουσάν τινα άντίστασιν, τελευ-
ταίον όμως, επί τής Δευτέρας αύτού πατριαρχίας, έπανήλθεν είς την*
προτέραν μετριοπάθειαν καί ήγωνίσθη έκ παντός τρόπου νά συνδιαλ­
λαγή προς τον άκρον αρχιερέα. "Αλλά πάσα αύτη ή επιείκεια τ ή ς ά -
νατο7ακής εκκλησίας δεν ΐσχυσε νά μ.αλάξω την φιλαρχίαν τής δυτι-
τής, ήτις δεν συγκατένευεν έκ διαλειμμάτων νά έπαναλάβν) τάς προς
ημάς σχέσεις είμή επί μόνω τώ σκοπώ του νά ώφεληθή έκ τούτου,
ίνα έπιζητήσν) την έκπλήρωσιν τού κυαριαρχικού αύα ής βουλεύματος -
Τον καλόν κάγαθόν "Ιωάννην Η ', άποθανόντα περί τά τέλη τού 8 8 2 ,
διεδέχθή ό Μαρίνος εκείνος, όςτις μαθητής διατελέσας πιστός τού πάπα
Νικολάου, άδηλον μέν άν είχε καταπείσεε τον προκάτοχον νά αναθε­
ματίσω τον Φοίτιον, έ'πραξεν όμως τούτο αυτός άμα άρχιεράτευσεν.
Ό δέ Φώτιος πάλιν προςέβαλε τήν εκλογήν τού Μαρίνου επί τώ λόγω*
ότι εξ επισκόπου Κηρενσίου.τής Έτρουρίας μετετέθη είς τήν "Ρωμαίων
επισκοπήν, παρά, τούς απαγορεύοντας τούτο κανόνας. "Α λλάτό δυςτύ-
χημ,α ήτο ότι ή ά,παγόρευσις αυτή πλειστάκις παρεβιάσθη ύπό τής α­
νατολικής εκκλησίας, καί ιδίως ύπό τού Φωτίου δίς μέν επί τής πρώ­
της πατριαρχίας αυτού, επτάκις δέ επί τής δευτέρας. Κ α ί είναι μέν^
αληθές ότι ή άπαγόρευσις εκείνη έλογίζετο καταργηθεΐσα κα ίμ ή ύπο-
χρεωτική έν τή "Ανατολή, ένώ μέχρι τής εποχής εκείνης αύστηρώς έ-
τηρεΐτο έν τή Δύσει, ά.λλ" έάν ή έκκλησία ήτο μία, ό,τι ένομίζετο
έπιτετραμ,μένον παρ* ήμΐν, δέν ήδύνατο νά ήναι παράβασις άσύγγνω-
στος έκειθεν τού Άδρίου* ώςτε δέν διστάζομεν νά έπαναλάβωμεν έν-
ταύθα ο ,τι εΐπομεν καί άλλοτε περί Φωτίου, ότι δηλ α δή , ενώ κατ"
αρχήν είχε δίκαιον ά.ποκρούων τάς δεσποτικάς αξιώσεις τής 'Ρώμης,
περί τά καθέκαστα τού άγώνος τούτου έπολιτεύθη ενίοτε είς τρόπον
τον όποιον ή σπουδαία ιστορία δέν είμπορει νά ονομάση συνετόν. Κ α ί
ό μέν Μαρίνος άπεβίωσε κατά τούς πρώτους μήνας τού 8 8 4 , βραχύν
τινα άρχιερατεύσας χρόνον. Κ α ί αυτός δέ ό διάδοχός του "Αδριανός
Γ ', όςτις φαίνεται φιλικώς πολιτευθείς προς τον Φώτιον, καί προς ον ό*
 Δευτέρα πτώσις του Φωτίου. Τελευταία περί αυτού κρίσις. 325

Βασίλειος έγραψε πίκραν κατά Μαρίνου επιστολήν, άπεβίωσεν ώςαύ-

τως εντός ολίγου, περί τά μέσα του 8 8 5 * δι* δ εις την του Βασιλείου
επιστολήν απήντησεν δ του ’Ακριανού διάδοχος Στέφανος Ε\ Ά π ή ν -
πησε St εις τρόπον άγέρωχον καί μηδαμώς τή αλήθεια: επιτήδειον νά
-συμβιβάση τά πράγματα. «Κ α θ ' δν τρόπον, έγραφε, έκ Θεού τό άρχειν
των βιωτικών ύμίν δέδοται, ούτω καί ήμϊν S ix του κορυφαίου Πέτρου
τό άρχειν τών πνευματικών . . ή γάρ κατά στάσις καί άρχιερωσύνη
των έν τω κόσμω εκκλησιών παρά του κορυφαίου Πέτρου την αρχήν
έδέξατο, δ ι’ ούκαί ημείς άκεραιοτάτη διδασκαλία πάντας νουθετού-
μεν καί διδάσκομεν . . *Η ου γινώσκεις ότι πασών τών εκκλησιών
κατάρχει ή ιερά τών 'Ρωμαίων εκκλησία;» Κ αί άλλα πολλά τοιαύτα.
Μ οδέ άρκούμενος εις τό νά άποκαλή τον πάπαν επίτροπον του κορυ·
φαιού τών αποστόλων, έξομοιοί αυτόν αμέσως προς τον Σ ω τήρα, άνα-
κράζων «δ κατά του άγιωτάτου Μαρίνου τάς θεοπειθείς άκοάς σ ο υ κ α -.
ταμιάνας (δη λ . δ Φώτιος), κατά του Κυρίου ημών Τησου Χρίστου
βλασφημήσαι έτόλμησεν.» At αξιώσεις λοιπόν τών αρχιερέων τής
'Ρώ μης, αντί νά μετριάζονται, έκορυφούντο απ’ εναντίας. Έ ν τούτοις
ποικιλαι περιστάσεις παρεσκεύασαν καί μετ* ου πολύ έπήγαγον πρός-
καιρόν συνδιαλλαγήν.

"Οτε έφθασεν ή^πιστολή εκείνη τού πάπα Στεφάνου εις Κωνσταν*..

τινούπολιν, δ Βασίλειος δεν υπήρχε πλέον έν τοΐς ούσιν, ή τουλά χι­
στον ή επιστολή έφθασε μικρόν:προ τού θανάτου του βασιλέως συμβάν­
τος τή 2 9 αύγούστου 8 8 6 . Μία δ ετώ ν πρώτων πράξεων τού διαδόχου
αυτού Δέοντος τού Σοφού ύπήρξεν ή έκ τού πατριαρχικού θρόνου εξω"
σις τού Φωτίου καί έζορία αυτού έν τή μονή τών άρμενιανών. Ό Λέων
.είχε διατελέσει μαθητής τού Φωτίου καί είχεν έπί μακρόν έπιδείξει
προς αυτόν πολλήν εύλάβειαν καί αγάπην. Δ ιά τί λοιπόν καταλαβών
την άρχην μετέβαλε'πρός αυτόν τρόπον; Ό τού Φωτίου φίλος Θεόδω­
ρον Σανταβαρηνος, δςτις δεν έπαυσε μέγα ισχύων παρά τω Β α σ ιλ είω ,
δεν είχε κατορθώσει ποτέ νά άξιωθή τής εύνοιας τού επιδόξου δ ια δ ό ­
χου Δέοντος, οςτις διεκωμώδει αυτόν ως απατεώνα καί γόητα καί
παρασύροντα τον βασιλέα εις πολλά άτοπα. "ΟΟεν δ Θεόδωρος άπε-
φάσισε νά καταστήσ·/) αυτόν έκποδών, καί τοσούτον έπιτηδείω ς πα-
ρέστησεν ως έπιβουλεύοντα τον πατέρα, ώςτε ούτος καί εις φυλακήν
ανέβαλε τον υιόν έπί τρεις μήνας, ουδέ άπέλυσεν αυτόν είμή έπί ταίς
326 Δευτέρά πτώσις του Φωτίου. Τελευταία περί αύτοΰ κρίσις.

έπανειλημμέναις 'αίτήσεσι των συγκλητικών. Τοιαύται ήοαν αί με­

ταξύ Λέοντός καί Σανταβαρηνού σχέσεις, δτε δ πρώτος άνέλαβε τήν·
βασιλείαν* κα ί, κατά τούς χρονογράφους, ή δίκαια αυτού προς τον
άνθρωπον εκείνον δυςμένεια έξετείνετο μέχρι τού Φωτίου, δςτις είχε
δήθεν υποκινήσει πάσαν την κατά τού διαδόχου τής βασιλείας ρα­
διουργίαν, ΐνα περιποίησή εις ενα των ιδίων συγγενών την ύπερτάτην
αρχήν. ’Αληθώς όμως 6 Λέων ουδέποτε ύπέλαβεν ώς σπουδαίαν το ι-
αύτην τινά επιβουλήν τού Φωτίου. "Ηξευρεν δτι 6 Φώτιος είχε μεσι­
τεύσει υπέρ αυτού παρά τω πατρί έν καιρω τής μεγίστης τούτου οργής^
Κ α ί βασιλεύσας είςήγαγε ρ.έν ευθύς εις δίκην τον Σανταβαρηνον ίπ\
εσχάτν) προδοσία:, καί κατεδίκασεν αυτόν διά τής συγκλήτου καί I -
ξώρισεν εις Αθήνας, δχι μόνον όμως δεν περιέλαβεν εις την κατηγο­
ρίαν ταύτην τον Φώτιον,αλλά γράψας μετ’ ολίγον προς τον πάπαν
Στέφανον, λέγει τον Φώτιον παραιτηθέντα έγγράφως τού πατριαρχι­
κού θρόνου καί ούχί έξωσθέντα εξ αύτού. Τούτο δεν ήτο αληθές, τού*
λάχιστον αληθές δεν ήτο δτι δ Φώτιος παργ,τήθη οίκειοθελώς. Ά λ λ *
ούχ ήττον άποδεικνύει δτι δ Λέων έπεθύμ,ει νά οικονομήσω την ύπό-
ληψιν τού άνδρος, δπερ δεν ήθελε συμ,βή άν έφλέγετο κ α τ’ αύτού ύπο-
σφοδρού έκδικήσεως πάθους. *Άλλα δε υπήρξαν τά αίτια δ ι’ ά άπε-
μάκρυνεν αυτόν έκ τού πατριαρχείου. Ό Λέων συντ,σθάνετο δτι δεν
ήθελε γίνει κύριος απόλυτος τής αρχής, ενόσω έπατοιάρχει άνθρω­
πος λαβών και διατηρήσας πάντοτε ώς προς αυτόν τό αξίωμα τού δ ι­
δασκάλου καί τού παιδαγωγού. Ά φ ’ ετέρου δ πατήρ του, Ϊνα συμπυ­
κνώσει έν τή οικία αύτού πάσαν την εξουσίαν τού κράτους, τήν τε
πολιτικήν καί τήν πνευματικήν, είχεν άφιερώσει κατά τά τελευταία
τής ζωής αύτού έτη τον νεώτερον υιόν του Στέφανον εις τήν ύπηρε-
σίαν τής εκκλησίας Ιπι τω σκοπώ τού νά αναβιβάσω αυτόν βραδύτε-
ρον εις τον πατριαρχικόν θρόνον. Ό νεαρός Στέφανος είχε προχειρισθή
διάκονος ύπό τού Φωτίου, καί διετέλει σύγκελλος αύτου, ήτοι κατείχε
το μ,ετά τον πατριάρχην πρώτον τής αυλής τούτου αξίωμα, οτε άπε-
βίωσεν δ Βασίλειος. Τελευταιον δ Λέων ήλπισεν δτι ή τού Φωτίου ά -
πομ,άκρυνσις θέλει διευκολύνει τον μετά τής 'Ρώμης συμβιβασμόν, καί
τούτων πάντων ένεκα κυρίως, ώς πρόφασιν δε μεταχειρισθεις τήν προς
τον Σανταβαρηνον φιλίαν τού άνδρος, έπέσπευσε τήν παραίτησιν τού
Φωτίου, καί τήν άναγόρευσιν τού ίδιου αδελφού Στεφάνου, καίτοι μό­
λις διατρέχοντος τό έκκαιδέκατον τής ηλικίας έτος. Τοιουτοτρόπως
 Χρηστότης τής ήμετέρας εκκλησίας» 'Η εν Ρώμη πορνοκρατία. 327

κατήλθε το δεύτερον καί τελευταΐον εκ του πατριαρχικού θρόνου 6

Φώτιος. Έ κ το τε ούδέν περί αύτού γνωοίζομ.εν είμή ότι άπεβιωσεν εν
εξορία τη 6 φεβρουαρίου 8 9 1 . Ά λ λ ’ εάν τά τελευταία τής ζωής αύ­
τού έτη διήλθον αφανή, τό ονομ,α αύτού έμελλε νά άντηχήση επί αιώ­
νας αίνούμενον καί βλασφημούμενον μέχρι τής ευλογημένης εκείνης η ­
μέρας,' καθ’ ήν ό χριστιανικός κόσμος άποβάλλων άπηρχαιωμένας
προλήψεις καί πάθη ανάξια των παρόντων καιρών, καί άποδίδων τ ε -
λευταίον δικαιοσύνην εις άπαντας ανεξαιρέτως τούς ήρωας τής εκκλη­
σίας είτε εις την Δύσιν άνήκουσιν είτε εις την Α να τολήν, θέλει συγ­
χωρήσει τάς άμαρτίας αυτου χάριν τής μεγαλοφυιας ρ.εθ* ής ύπερεμ,ά-
χησεν ύπέρ τής ανεξαρτησίας τού ανατολικού κόσμ.ου.

Ό Λέων Σ Τ ' δεν ήπατήθη έλπίσας ότι άμα κατέλθη έκ τού πα­
τριαρχικού θρόνου ό Φώτιος, ή διάθεσις τού άρχιερέως τής ’Ρώ μης
θέλει άποβή ολιγώτερον τραχεία. Αί μεταξύ των δύο εκκλησιών σχέ­
σεις κατέστησαν τωόντι εκτοτε μαλακώτεραί' άλλα δυςτυχώς ενφ
ή ανατολική δεν έπαυε προςπαθούσα έκ παντός τρόπου νά έξευμενίση
τήν δυτικήν, ή τελευταία αυτή δεν άπέβλεπεν εις άλλο είμ.ή πώς ώ-
φελουμ.ένη έκ τής αγαθής ταύτης των ήμετέρων προαιρέσεως, νά βε-
βαιώση τάς κυριαρχικάς αύτής αξιώσεις, μηδόλως άλλως τε φροντί-
ζουσα περί τών σπουδαιότατων συμφερόντων τού χριστιανικού κόσμ,ου.
Εις τάς έπιστολάς δι*ώ ν άνηγγέλθη εις ΊΡώμ,ην ή τού Φωτίου άπο-
μάκρυνσις καί ή άναγόρευσις τού Στεφάνου, ή δυτική εκκλησία είχε
δικαίο>μ.α καί καθήκον ιερόν νά άπαντήση ότι κ α τ’ ουδέ να λόγον δεν
δύναται νά άσπασθή τήν σκανδαλώδη εις πατριάρχην προχείρισιν
παιδος έκκαιδεκαέτους, ένω διά τήν εις άπλούν ύποδιάκονον προχείρι-
σιν άπητεΐτο ηλικία κατά μέν τον 1 5 κανόνα τής έν τω Τρούλλώ συ­
νόδου, ετών είκοσι, κατά δέ τήν 1 2 3 νεαράν τού ’Ιουστινιανού κεφ.
1 3 , είκοσι καί πέντε ετών. *Η δυτική εκκλησία όμ,ως ύπερευχαριστη-
θείσα διά τήν πτώσιν τού φοβερού αύτής αντιπάλου, ούδέν είπε περί
τής όντως άτοπου εκλογής τού διαδόχου του, άλλά περιο^ρίσθη νά κορέση
το άσπονδον αύτής μ.ίσος κατά τού Φωτίου, καίτοι πεπτωκότος, έπι-
μένουσα ότι, επειδή ούτος άκύοως χειροτονηθείς δεν ήδύνατο νά ύπο-
ληφθή ειμή ως απλούς λαϊκός, εϊπετο άναγκαίιυς ότι καί πάντες ot
ύπ* αυτού χειροτονηθέντες ήσαν λαϊκοί άπλοι. Λί χειροτονίαι τών άνω·
τέριον καί κατωτέρων λειτουργών τού Ύ ψίστου, όσαί έτελέσθησαν
328 Χρν,στότης τής ήμετέρας εκκλησίας. Ή έν Ρώμη πορνοκρατία.

κατά τά τελευταία εννέα καί επέκεινα έτη τής δευτέρας του Φ<ι>τίου|
πατριαρχίας ήσαν τοσουτον πολυάριθμοι, ώςτε ή άκύρωσις αύτών δεν
ήδύνατο είμ,ή νά έπαγάγη δεινοτάτην καθ' όλην τήν ’Ανατολήν άνα-
στάτωσιν. Τούτο είναι τόσον βέβαιον, «δςτε καί αυτοί οι περιλιπό-
μενοι ίγνατιανοί, οΐτινες άνεκλήθησαν ήδη εκ τής εξορίας καί άπελάμ-
βανον μέν τήν ίδιάζουσαν τής *Ρώμ.ης εύνοιαν, έμίσουν δε όσον καί
αυτή τον Φώτιον, ήναγκάσθησαν νά παραστήσωσιν εις τον πάπαν
Στέφανον, ότι είναι απαραίτητος ανάγκη νά οίκονομηθή τό πράγμα*
ένφ άν δ πάπας Στέφανος έστηλίτευε τήν εκλογήν του όμωνύμου ανη­
λίκου πατριάργου, ούδείς ήδύνατο νά άντιταξη εις τήν τοια ύτηνδια -
μ,αρτύρησιν άντίρρησίν τινα εύλογον. Πλήν τούτου άφίνοντες κατά μέ­
ρος το περί τής έγκυρου ή άκυρου χεεροτονίας τού Φωτίου ζήτημα,
παρατηρούμεν, επόμενοι τή γνώμη ήν έξεφερεν ό Π ί/λερ, ότι πάσα
περί τούτου αμφισβήτησες εκ μέρους τής δυτικής εκκλησίας άπέβαι-
νεν εντελώς άτοπος, αφού b Ιωάννης Η ’ έπισήμως άνεγνώρισε τόν'Φώ-
τιον ώς πατριάρχην, καί πανήγυρικώς μετ’ αυτού ώς ,τοιούτος συνέ-
πραξεν. Ούδέν ήττον δ διαδεξάμενος τον πάπαν Στέφανον Φορμόζος,
8 9 1 , έπέμεινεν άξιων οτι οί υπό τού Φωτίου χειροτονηθέντες, καί αν
ζητήσωσι συγγνώμην, δεν είμπορούν νά γίνωσι δεκτοί εις τούς κόλ­
πους τής εκκλησίας είμή ώς άπλοι λαϊκοί. Εννοείται ότι εις τοιού-
τους παραλογισμούς ή άνατολική εκκλησία ήτο άδύνατον νά ένδώση.
"Οθεν επί τού πατριάρχου Αντωνίου Β ' τού επικαλούμενου Καυλε'α,
όςτις διεδέξατο τον πατριάρχην Στέφανον άποθανόντα τω 8 9 3 , συνε-
κροτήθη εν Κωνσταντινουπόλει μεγάλη σύνοδος επί τω σκοπώ τού νά
απόρριψη τήν τού Φορμόζου άπόφασιν, άποφεύγουσα όμως κατά τά
λοιπά πάσαν άμεσον προς τήν ^ωμαϊκήν εκκλησίαν ρήξιν. Κ α ί ρήξις
μέν δεν έπήλθεν, άλλ* ή δυτική εκκλησία επέμενεν άποκλειουσα τούς
ύπο τού Φωτίου χειροτονηθέντας* προέβη μάλιστα έτι πλέον άποποιου-
ρ.ένη νά άναγνωρίση καί αύτάς τού Αντωνίου τάς χειροτονίας. Τό δε
παράδοξον είναι ότι δεν έπαυσε φέρουσα εις μέσον τοιαύτας απαιτή­
σεις, ένφ ορχισεν ήδη επικρατούσα πολλή άνωμαλία καί εξευτέλισες
τού άρ^ιερατικού έν ΊΡώμη άξιώματος επί τοσούτον, ωςτε άπό τού θα­
νάτου τού Φορρ.όζου, έν διαστήμ ατι δύο μόνων ενιαυτών, 8 9 6 — 8 9 8 ,
πέντε πάπαι κατέλαβον τον ύπατον τής Δύσεως. θρόνον. Κ αί τό ε η
παραδοξοτερον φαίνεται, κατά τήν ομολογίαν τού Πίχλερ, ότι ή άνα­
τολική εκκλησία δεν ήθέλησε νά παύση τάς ευλαβείς αυτής προς τήν
 Χρηστότης της ήιχετέβας εκκλησίας. Ή βν 'Ρώμη πορνοκρατία. 329

δυτικήν σχέσεις μέχρι ^ πατριάρχου Κηρουλαρίου, x a rro t ευλογώ·

τα τα τν) αλήθεια ηδύνατο να πράξη τούτο, ώφελουμένη εκ της άθλιας
εκείνης των εν ΊΡώαΥ) εκκλησιαστικών πραγμάτων καταστάσεως, ήτις
διηρκεσεν άδιακόπως σχεδόν καθ' δλον τούτο τδ διά σ τημ α , ήτοι επί
μίαν καί ημίσειαν περίπου εκατονταετηρίδα.
Ουδέποτε κατέστη έμοανέστερον δπόσον οι ήμέτεροι έπεθύμουν την
διατηρησιν της τών εκκλησιών ένότητος καί ουδέποτε άνεδειξαν επί
τούτω πλείονα μακροθυμίαν καί ανοχήν. Έ ν 'Ρ ώ μ η άπδ του 8 8 2
μέχρι του 1 0 4 9 . άπδ του Ίωάννου του Η ' μέχρι του Λέοντος του Θ ',
κατελαβον την αρχήν 4 6 πάπαι, έν Κωνσταντινουπόλει δέ δεν αρχιε­
ρατέυσαν έν τω αύτω δια στημ ατι, ήτοι από Φωτίου μέχρι Κηρουλα-
ρίου,είμη 1 6 πατριάρχαι. Έ κ τούτου η δη τού γεγονότος, δη λ α δη της
συχνής τών παπών μεταβολής, ύποφαίνεται δτι ή έν *Ρώμη έκκλη-
σία άνεσείετο ύπό αταξίας πολλής. Ά λ λ α τούτο δεν αρκεί. Οι πλεί-
στοι τών παπών έκείνων ησαν οι αίσχιστοι τών ανθρώπων. Ιδ ίω ς κα τά
τδ πρώτον ήυ,ίσυ της δέκατης έκατονταετηρίδος ισχυσεν έν *Ρώμη η
παρά τών ιστορικών της Δύσεως λεγομένη πορνοκρατία, ήτοι ή από­
λυτος παντοδυναμία τριών διαβόητων έπί κακοηθεία γυναικών, της
θεοδώρας καί τών δύο αυτής θυγατέρων Μαροζίας καί Θεοδώρας της
νεωτέρας, αιτινες έχειροτόνουν καί καθήοουν ως πάπας, κατά τδ δο-
κούν, τούς έραστάς αυτών καί τούς υιούς. Κ α ί έν γένει τοσαύτη υπήρξε
τότε έν ’Ρώ μη καί καθ’ άπασαν την 'Ιταλίαν ή τών ηθών ακολασία
καί η προς τδ θειον ασέβεια, ωςτε κατά τδν ιστορικόν Σλόσσερ, εάν η
άρετη καί η θρησκεία ησαν έκ τών πραγμάτων τά δποία είναι εις
την εξουσίαν τού ανθρώπου νά καταστρεψη έν τω κόσμω τούτω, βε­
βαίως ηθελον τότε καταστραοη ένταις χώραις έκείναις. Έ νω δέ ούτως
είχον τά κατά τούς πάπας, έν Κωνσταντινουπόλει έπατριάρχησαν
καθ* δλην εκείνην την περίοδον άνδρες. ών τινες διέπρεψαν έπ* άρετν)
καί εύσταθεία χαρακτηρος, άπαντες δέ, παρεκτος ένδς καί ρ.όνου, τού
θεοφυλάκτου, δεν έγένοντο βεβαίως σκανδάλων πρόξενοι έν- τα> χρι­
στιανικοί κοσμώ. Τ ί διεκώλυσε τούς άνδρας τούτους, άν όχι νά δια -
κόψωσι πάσαν σχέσιν προς εκκλησίαν άναξίαν καταντήσασαν τού ιερού
τούτου ονόματος, τουλάχιστον νά παύσωσιν άναγνωρίζοντες μέν τά
πρωτεία αυτής, έπερωτώντες δέ την κρίσιν αυτής καί έν γένει πολι­
τευόμενοι προς αυτήν ώς πρδς πρόεδρον τών εκκλησιών τού χριστιανι­
κού κοσμου ; Τ ί άλλο είμη δ πόθος τού νά μη μετακινήσωσι-τό καθ’
330 To περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό εξαίρετος πατριάρχης Νικόλαος.

εαυτούς τα ανέκαθεν εν τη εκκλησία του Χρίστου καθεστώτα και νά

μή δώσωσιν αφορμήν είς την διάστασιν, οσφ εύπροςώπους και δεν ει-
χον προς τούτο λόγους. Τούτου ένεκα ύπέμειναν τα αίσχη των δ η ­
μιουργημάτων της Θεοδώρας και της Μαροζίας, καί τούτου ένεκα έμα­
κροθύμησαν ώς προς την διαγωγήν των παπών επί του πολυθρύλητου
ζητήματος της τετραγαμίας του Αέοντος Σ Τ ' καί τής άτοπου εκλο­
γής καί διαίτης τού πατριάρχου Θεοφύλακτου.

Ήξεύρομεν οτι 6 Λέων Σ Τ ' σπανίως εφήρμοσεν είς τον κατ’ ιδίαν
βίον τάς άρχάς τής ηθικής τάς δποίας είχε διά στόματος. "Οθεν αφού
διά μέν τής 9 1 αύτού νεαράς άπηγόρευσε την μετά παλλακής συμ-
βίωσιν, άποκαλέσας ταύτην «ύβριν ου μόνον τής πίστεως, αλλά καί
τής φύσεως,» διά δε τής 9 0 έπικυρών το εκκλησιαστικόν δίκαιον, το
όποιον ου μόνον τον τέταρτον γάμον όλως άπηγόρευσεν, άλλα καί
αυτόν τον τρίτον μετά δυςκολίας έπέτρεπεν, ώρισε ατούς είς τριγαμίαν
καταστάντας ύποκείσθαι τη δίκη, ήνπερ αυτών ο ιερός κανών έξενή-
νοχεν,» έπειτα πρώτος αυτός παρεβίασεν άμφοτέρας ταύτας τάς δια ­
τάξεις. Έ τ ι ζώσης τής πρώτης αύτού συζύγου Θεοφανούς,. διήγεν έν
μοιχεία καί παλλακείο: μετά Ζωής τής θυγατρος τού Στυλιανού
Ζαούτσα, ήτις έδηλητηρίασε τον ίδιον σύζυγον, καί την οποίαν ήδυ-
νήθη ούτω δ Λέων, θανούσης τής Θεοφανούς, νά νυμφευθη είς δεύτερον
γάμον. νΗ δη δ τοιούτος δεύτερος τού βασιλέως γάμος έπροξενησε
σκάνδ'αλον μέγα, καί δ μέν τότε πατριάρχων Αντώνιος δ Καυλέας
άπεποιήθη νά εύλογήση αυτόν, δ δε τούτο πράξας κληρικός τού πα­
λατιού καθηρέθη. Μετά παρέλευσιν ενός έτους καί οκτώ μηνών άπε-
βίωσεν ή Ζωή, καί μετ’ ού πολύ δ Λέων έλαβε τρίτην σύζυγον, την
έκ Μαιονίας μέν καταγομένην, πολυθρύλητον δέ επί τφ κάλλεε Ευδο­
κίαν, ήτις όμως καί αυτή άπέθανεν επί τού πρώτου τοκετού, συναποθα-
νόντος καί τού νεογνού. Τότε δ Λέων διάδοχον μη έχων, άπεφάσισε νά
συνάψη τέταρτον γάμον καί έξελέςατο επί τούτω την Ζωήν Καρβωνο-
ψίναν, τήν έγγονον ή διςέγγονον τής αδελφής τού χρονογράφου καί
δμολογητού Θεοφάνους, τού δποίου τά οστά βεβαίως έταράχθησαν έν
τω τάφω αυτών διά τά σκάνδαλα ών έγένετο παραίτιος ή άνεψιά του
εκείνη. Τωόντι δ Λέων έ'ζησε κατ' άρχάς μετ’ αύτής έν παλλακεί^, καί
μόνον άφού αύτη έτεκεν υιόν, τον μετέπειτα βασιλεύσαντα Κ ωνσταντί.
νον τον Πορφυρογέννητον, διέταξε τον πατριάρχην νά εύλογήση τον γά­
 •W■

To περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό εξαίρετος’ πατριάρχης Νικόλαος. 331

μον τούτον. Ά λ λ * εκάθητο ήό'η επί του πατριαρχικού θρόνου 6 αοί­

διμος Νικόλαος ο Μυστικός, 6 τύπος της χριστιανικής ακρίβειας καί
ανδρείας, δςτις δεν ήνέσχετο την τοιαύτην άναίσ'χυντον άθέτησιν όλων
των ιερών καί πολιτικών νόμων, καί άνέλαβεν υπέρ τού δικαίου καί
τού καθήκοντος αγώνα βαρύν, καθ’ ον ρ,ετά περιπέτειας ποικίλας, έμελ-
λεν επί τέλους νά κατισχύση καί τού βασιλέως και των παπών οίτινες
άνεδείχθησαν σύμρ,αχοι τού βασιλέως.
Ό πατριάρχης Νικόλαος προςηνέχθη καθ’ δλην ταύτην την ύπόθε-
σιν μετά πλείστης ρ,ετριοπαθείας άμα καί σταθερότητος. Ό βασιλεύς
πριν η άποκαλύψη τον περί τετάρτου γάρ,ου σκοπόν αύτού, εζήτήσε νά
βαπτισθή τό νεογνόν. Ό δε Νικόλαος επιεικείς φερόμενος καί άναλο-
γιζόρ.ενος ίσως τό τού κράτους συρ,φέρον, εχοντος ανάγκην διαδόχου,
ένόρκσεν δτι τό παιδίον δύναται νά βαπτισθή καί νά υίοθετηθή υπό
τού βασιλέως, αλλά ρ.ονον επί τω δρω δτι ούτος θέλει παύσει συζών
μετά της ρ,ητρός. Κ α ί τωόντι δόντος τού βασιλέως την ένορκον ύπό-
σχεσιν δτι θέλει έγκαταλίπει την Ζωήν, έτελέσθη τό ρ,υστήριον τού
βαπτίσματος πανηγυρικώς κατά την έορτήν^τών επιφανειών τού 9 0 6 .
Μόλις όμως παρήλθον τρεις ήρεέραι άπο τού βαπτίσρεατος, καί ή Ζωή
είςήχθη βασιλικώς δορυφορουμένη είς τά βασίλεια καί έστεφανώθη
τον βασιλέα. To Si σκανδαλωδέστερον, επειδή 6 Λέων ήξευρεν δτι
ούτε b πατριάρχης, ούτε άλλος τις άρχιερεύς θέλει ευλογήσει τον
τοιούτον γάμον, έπέθηκεν αύτός ούτος τον στέφανον επί κεφαλής τής
Ζιυής καί έποίησε τήν επί τούτω ίερολογίαν, γενόμενος ούτω νυμφίος
ένταύτω καί ιερεύς. Α λ λ ά μετ* ολίγον διστάσας φαίνεται περί τού κύ­
ρους τής ιεροτελεστίας ταύτης, εύρε πειθήνιόν τινα ιερέα όνόματι· Θω­
ριάν, δςτις έπανέλαβεν αύτήν τακτικωτέραν. Ενώπιον των επανει­
λημμένων τούτων ατοπημάτων δ πατριάρχης δεν άπέβαλεν ούτε
τάς πεποιθήσεις αύτού, ούτε τήν ύπομονήν. ’Αφού καθήρεσε τον ιερέα
Θωμάν, καθικέτευσε τον βασιλέα νά μή έπιμείν·/) είς τον άθεσρ,ον
τούτον γάμον, παραστήσας αύτφ άπαντα τά ολέθρια αποτελέσματα
τής τοιαύτης των νόμων παραβιάσεως, καί παρατηρήσας αύτφ προς
τοΐς άλλοις, δτι έάν ό βασιλεύς λέγεται άγραφος νόμος, λέγεται
ουτω αούχ ινα παρανορ,ή και πράττη απλώς τά δοκούντα, άλλ*
ό>ςτε τοιούτον είναι διά των έμγων αύτού των άγράφων οίος ο νό­
μος ο έ'γγραφος.ΐ) Μή μεταπειθομένου Si τού βασιλέως, παρεκάλεσεν
αυτόν θερρ,ότατα νά χωρισθή από τής Ζωής τουλάχιστον ρ,έχρις ού

I.
332 Το περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό. εξαίρετος πατριάρχης Νικόλαος.

προςκληθώσιν είς Κωνσταντινούπολή πρεσβευταί τής 'Ρώμης καί των

άλλων πατριάρχων ί'να άποφασίσωσιν εν κοινφ περί του πράγματος.
Ό Λέων όμως μηδέ είς τούτο ένδούς άπεκρίθη δτι δεν είμ.πορεί μ.ήτε
μίαν ημέραν νά ζήση άνευ τής Ζωής, καί τότε τελευταίον δ πατριάρ­
χης άπέκλεισεν αυτόν τής εκκλησίας. Ά λ λ ’ δ Λέων, δςτις δεν ήθελε
νά ύποβάλη εαυτόν είς την άπόφασιν τής κοινής των εκκλησιών συνό­
δου, εγραψεν έν τούτοις κρυφίως είς *Ρώμην, παρακαλιών νά σταλώσιν
έκείθεν πρεσβευταί ΐνα κρίνωσι την μεταξύ αυτού καί τού πατριάρχου
διενεξιν. Εννοείται δτι δ πατριάρχης είς ούδεμίαν ήθέλησε νά ελθη
επίσημον προς τούς πρεσβευτάς τούτους σχέσιν, πρώτον διότι δεν άνε-
γνώριζεν είς αυτούς τό δικαίωμα νά κρίνωσιν αυτοί μόνοι καί άνευ
τής συμπράξεως τών άλλων πατριαρχών τό πολίτευμα τής έν Κων-
σταντινουπόλει εκκλησίας, καί δεύτερον διότι ήξευρεν ές αυτού τού
στόματος τού βασΟέως δτι δεν ήλθον είμή διά νά καταδικάσωσι την
ανατολικήν εκκλησίαν. Μή θέλων δμως νά αποφυγή πάσαν προς αυ­
τούς συζήτησιν, ειπεν δτι δέχεται νά συνομιλήση μετ’ αυτών κατ'
ιδίαν έν τοΐς βασιλείοις, έπί.παρουσίοι τού Λέοντος. Ά λ λ ’ δ Λέων δεν
έπέτρεψε τούτο, καί ένησχολήθη είς τό νά προςοικειωθή τιναε τών περί
τον Νικόλαον αρχιερέων* έπιτυχών Si έν μέρει είς την ραδιουργίαν
ταύτην, έκάλεσε τον πατριάρχην είς γεύμα τη 1 φεβρουαρίου 9 0 8 , καί
έν τφ ρ,έσφ τού γεύματος διέταξε νά συλληφθή καί νά άπαχθή είς
έξορίαν, χειροτονηθέντος διαδόχου αυτού τού συγκέλλου Ευθυμίου.
Κ α ί ταύτα πάντα έγένοντο συνευδοκούντων καί συναντιλαμβανομέ-
,νων τών πρεσβευτούν τού πάπα, καί έπικυρώσαντος έπειτα τά γενόμενα
τού πάπα Σέργιου. Ό Πίχλερ καταδικάζει την διαγωγήν ταύτην
τής δυτικής εκκλησίας δια ρρήδην δ δε Έργενροίθερ ζητεί νά κολάση
τά πολλά αυτής ατοπήματα λέγων, δτι παρά τοίς δυτικοίς έπετρέ-
ποντο ούχι μόνον οί τέταρτοι, αλλά καί άλλοι πλειότεροι γάμοι, καί
δτι πλ’ήν τούτου δ πατριάρχης Νικόλαος κκτηγορείτο ως ψεύστης, πολ-
λάκις μέν δι* όρκων διαβεβαιώσας δτι θέλει δώσει τφ βασιλεί την
τού επιτιμίου συμπάθειαν, μηδέποτε δέ τηρήσας την ύπόσχεσιν. Ά λ λ ’
όλα ταύτα είναι προφάσεις έν άμαρτίαις. ’Ά ν παρά τοίς δυτικοίς έπε-
τρέπετο δ τέταρτος γάμος, παρ’ ήμίν άπηγορεύετο υπό τε τού εκκλη­
σιαστικού δικαίου καί ύπό τού πολιτικού νόμ.ου, τό δέ ζήτημα ήτο
άν έπρεπε νά έπιτραπή είς τον βασιλέα νά παραβιάζη τούς έν τω
κράτει,αυτού υφισταμένους νόμους, ένφ έν τφ δημοσίιρ τού κράτους
 Το περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό εξαίρετος πατριάρχης Νικόλαός. 33 3

τούτοι» δικαίω ρητώς άνεγράφετο ότι «ύπόκειται έκδικειν καί δ ια τ η -

ρεϊν 6 βασιλεύς τούς εγκεκριμένους (Ρωμαϊκούς νόμους.» (σελ. 4 του
παρόντος τόμου). Τό 8 ’ επιχείρημα δτι 6 πατριάρχης ήθέτησε την περί
συγγνώμης ύπόσχεσιν, καί άν ύποτεθή δτι έδόθη ποτέ ύπόσχεσις
τοιαύτη, είναι πλέον παρά γελοΐον, ^ιότε ποτέ δέν ήκούσθη νά μετα­
βάλλω σιν αμοιβαίος θέσιν 6 ύπόδικος καί 6 δικαστής, καί νά καθυ-
ποβαλλεται ό δικαστής εις την άπόφασιν τού ύποδίκου, διά τον λό­
γον δτι δεν επείσθη επί τέλους νά άθετήσν) τον νόρ,ον προς χώριν αυ­
τού. Ή αλήθεια λοιπόν είναι δτι ή δυτική εκκλησία ήτις δέν έπαυσε
καυχωμένη επί τή ανεξαρτησία αυτής_ ώς προς την πολιτικήν άρχήν,
ύπενέδωκεν ή δ η εις την θέλησιν τής βασιλείας κατά τού προϊσταμέ­
νου τής εκκλησίας τής ανατολικής, δςτις ήγωνίσθη νά τηρήση αλώ­
βητα τά τής εκκλησίας δίκα ια . Κ αί έν τούτοις δέν έπαυσεν επικρα­
τούσα έν τω κόσμιρ ή πρόληψις, δτι ή ανατολική εκκλησία ύπηρέτησεν
αείποτε τάς ορέξεις των κρατούντων.
Ό νέος πατριάρ/ης Ευθύμιος δςτις ελυσεν αμέσως τον άφορισμον
τού βασιλέως, επαινείται καί παρ’ αυτών των ήμετέρων, καθό δ ια -
κωλύσας ουτω τον Λέοντα από τού νά ε’κδώσ·/) νόμον δητώς έπιτρέ-
ποντα ού μόνον τον τρίτον γάμον άνευ δρου τίνος, αλλά καί τον τέ­
ταρτον. Τό καθ’ ημάς δέν θέλομεν άρνηθή δτι δ πατριάρχης Ευθύμιος
ήτο άνήρ θεοσεβής καί λόγιος, άλλά δέν φρονούμεν οτι άποδεξάμε-
νος τήν άρχιερωσύνην έθεράπευσε τό γενόμενον κακόν ή προέλαβε κα­
κόν μεγαλήτερον. Δι* ημάς δμολογούμεν ότι δέν ήθέλομεν ύπολάβει
ώς όλέθριόν τι πράγμα άν δ νόμος δ έ ν ‘ύβριζε τον αριθμόν των έπιτρε-
πομένων γάμων, διότι ύπάρχουσι πολλαί χριστιανικαί κοινώνιαι εις
τάς όποιας επιτρέπονται τέσσαρες καί πλειότεροι γάμοι, μή παραβλα-
πτομέ\ης ώς έκ τούτου τής δημοσίας ηθικής. Τό δεινόν δι* ημάς είναι
δτι ύπάρχοντος άπαξ νόμου οςτις άπηγόρευε τον τέταρτον γάρ,ον, δ
βασιλεύς παρέβαινε σκανδαλωδώς τον νόμον τούτον, καί δτι ένω ή
αρμόδια εκκλησιαστική άρχή έπετίμησεν αυτόν ένεκα τούτου, ή μέν
δυτική εκκλησία έπροστάτευσε τό σκάνδαλον, δ δέ πατριάρχης Ευ­
θύμιος ένόμισεν δτι αίρει αυτό εκ μέσου συγχωρών τήν παράβασιν.
Φαίνεται δέ δτι καί αυτός δ βασιλεύς Λέων δέν ένόμισεν άποχρώσαν
τήν τοιαύτην συγγνώμην, διότι μετά τέσσαρα έτη, έν άρχή τού 9 1 2 ,
όλίγας ημέρας πριν ή άποθα/η, συνήνεσε νά άνακληθή έκ τής έξορίας
δ Νικόλαος καί νά άποδοθή αύτφ ή διοίκησις τού πατριαρχικού θρό­
334 τ δ περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό εξαίρετο; πατριάρχης Νιχάλαος.

νου, έξωσθέντος καί έξορισθέντος του Ευθυμίου. Τοιουτοτρόπως, λέ­

γει δ Πίχλερ, ή 'Ρ ώ μ η , έαυτήν καί μόνην ειχεν αύΟις να α ίτιά τα ι,
εάν ή ελληνική εκκλησία έπροστάτευσε τον πατριάρχην αυτής κατά
τής παπικής άποφάσεως. Κ α ί ού μόνον τον πατριαρχικόν θρόνον ά -
νέλαβεν δ Νικόλαος, άλλα μετ’ ού πολύ καί κυβερνήτης των πραγρ,ά-
των τής πο7ατείας κατέστη. Μετά τον θάνατον του Λέοντος Σ Τ ' τή 11
μ,αΐου 9 1 $ , βασιλείς παρέμειναν δ παις Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος
καί δ τού Λέοντος αδελφός ’Αλέξανδρος, οςτις διεξάγων την πραγ-
μ.ατικήν αρχήν, άπέβα7ν£ν έκ τής αυλής την Ζωήν. Ά7νλά καί δ Α ­
λέξανδρος άπεβίωσε τήν 6 Ιουνίου 6 1 3 , μικρόν δε προ τού θανάτου,
διορίσας τούς επιτρόπους τού ανηλίκου Κωνσταντίνου, κατέστησε
προϊστάμενον αυτών τον πατριάρχην Νικόλαον. Ναι μέν μ,ετά παρέ-
λευσιν ενός μόλις έτους άνεκλήθη δι* αύλικής ραδιουργίας παρά τω
βασιλεΐ ή μ.ήτηρ αυτού, ήτις προς7,αβούσα νέους συμ.βούλους, άπεμά-
κρυνε προς τοις άλλοις έκ τής αυλής τον Νικόλαον. Ά λ λ * δ πατριάρ­
χης περιορισθείς ούτω εις μόνην τής εκκλησίας τήν διοίκησιν, δεν ε-
μεινεν άπρακτος* ένησχολήθη ήδη άνενδότως περί τήν άποκατάστασιν
τής εκκλησιαστικής ειρήνης, ήτις έξηκολοΰθει ταραττομ.ένη ούχί τό­
σον ένεκα τής κ α τ’ άρχάς περί τά πράγματα έπισυμ.βάσης διαφωνίας,
οσον ένεκα των δημιουργηθέντων έν τφ μ,εταξύ προςωπικών συμφερόν­
των. Τθ)όντι ότε έγένετο πατριάρχης δ Εύθύρ.ιος, άλλοε μ.έν των αρχιε­
ρέων δυςωπούρ.ενοι ύπο τού βασι7ώως, έπείσθησαν νά λυθή δ κατ’ αυ­
τού ψηφισθείς άφορισμός, διατηρουμένης πάντοτε τής τού τετάρτου
γάμ.ου άπαγορεύσεως, άλλοι όμως συντασσόμενοι άκριβέστερον μετά
τού Νικολάου, έπέμ,ενον άποκρούοντες τήν τοιαύτην τού πράγματος
οικονομίαν. Οι τελευταίοι ούτοι, οί κληθέντες Ν ικολαϊται, έξεβλήθη-
σαν των επισκοπών αυτών, αιτινες έδόθησαν εις τούς όνομασθέντας
Εύθυμιανούς. Βραδύτερον δε δτε άνέλαβε τά πράγμ.ατα δ Νικόλαος,
άνέλαβον συγχρόνως τινές τών φίλων αύτού τάς έπισκοπάς των καί
έκ τών αλλεπαλλήλων τούτων μεταβολών παρήχθησαν φυσικω τφ
λόγω πολλαί άνωμ.αλίαι καί διαιρέσεις. Έ ν τούτοις αι διαιρέσεις αύ-
τα ι δεν έπήγαγον ήδη πραγματικά; τινας διαφωνίας. Μετά τον θάνα­
τον τού Λέοντος σπουδαίος λόγος περί άρσεως ή διατηρήσεως τού κα τ’
αύτού ψηφισθέντος αφορεσμού, δεν ήδύνατο πλέον νά ύπάρξτρ4 ώςτε
Ν ικολαϊτα ι καί Εύθυμ.ιανοί συνεφώνουν τανύν κρος άλλήλους, αφού
άμφότεροι ήθελον τήν άπαγόρευσιν τού τετάρτου γάμου* άλλ’ εις πολ-
 Το περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό εξαίρετος πατριάρχης Νικόλαος. 335

λάς επαρχίας ύπήρχον διπλοί αρχιερείς, οί μέν υπό τού Ευθυμίου, οί δέ

ύπο τού Νικολάου προχειρισθέντες. Εντεύθεν αί διαιρέσεις καί αί ά -
νωμαλίαι, τάς οποίας έζήτησεν δ πατριάρχης νά κατευνάση διά πλεί-
στης συνέσεως καί μετριοπάθειας. Ούτω λ. χ . εις Θήβας διέταξε τον
στρατηγόν Ελ λ ά δος νά συνάθροιση τούς χριστιανούς, νά παραστήση
εις αυτούς έντόνως τδ άτοπον τού νά διαπ ληκτίζω νται εν τω ο’ίκιμ
τού Θεού και νά προςκαλέση τούς μέν περί τον αρχιεπίσκοπον νά τε-
λώσι την λειτουργίαν έν τω καθολικω, τούς δέ αντιπολιτευόμενους νά
συνέρχωνται έν ταίς λοιπαΐς έκκλησίαις, ινα μη τα ρά ττετα ι ούτω ή
ταξις, μέχρις ού εύδοκήση ή θεία χάρις νά άποκαταστήση την ειρήνην
αυτής έν τω χριστεπωνύμω πληρώματι. ’Αλλαχού δέ προέτρεπε τούς
κατόχους των μητροπόλεων αρχιερείς νά ήναι επιεικείς προς τούς
προκατόχους. Έ π ί παραδείγματος έγραφε προς τον Κυζίκου ’Ιγνάτιον
«συμπαθώς εχειν προς τον κατασχόντα την έν Κυζίκω εκκλησίαν
προ τής σής δσιότητος» και έν γένει έκ παντός τρόπου έπροςπάθησε
νά συμβιβάση τά πρόςωπα, ΐνα προβή έπειτα εις την άπδ κοινού των
πραγμ.άτων ρύθμισή.
Ά φ ' ετέρου έπιμενων εις τον πόθον τον οποίον ή έκκλησία ημών
είχε τού νά διατελή ηνωμένη μετά τής δυτικής, δσας δήποτε καί άν
έπασχε παρά ταύτης αδικίας, έγραψε προς τον διάδοχον τού Σέργιου
πάπαν'Αναστάσιον Γ ’ έπιστολήν, δι* ής, αφού παρέστησε διά πολλής
έπιεικείας και εύπρεπείας, οπόσον έλύπησεν αυτόν ή διαγω γή τού προ-
κατόχου του, έπειτα έδικαιολόγησεν άξιοπρεπέστατα τό ίδιον εαυτού
πολίτευμ.α έπί τής περί τετραγαμίας άμ,φισβητήσεως, καί έπί τέλους
προέτρεψε τον πάπαν νά ταχθή μετά τής ανατολικής έκκλησίας, κα­
τακρίνω ν μ.έν τά προηγουμένως γενόμ,ενα, ρίπτω ν δέ πάντα έκεΐνα εις
κεφαλήν των κακουργησάντων. Κ α ί έπειδή άπάντησις μέν έκ ΊΡώμ,ης
έπί μακρόν χρόνον ούδεμία ήλθε, διά τήν αυτόθι έπικρατούσαν άνωμ.α-
λίαν, έν τω μ,εταξύ δέ έξωρίσθη αύθις ή Ζωή έκ τής αυλής, καί
πάσα ή πραγμ.ατική αρχή περιήλθεν εις τον συνετόν ’Ρωμ,ανόν, δ
πατριάρχης Νικόλαος άπεφάσισε τελευταιον νά προβή εις τήν £ύθμι-
σιν τού περί τετραγαμίας ζητήματος διά μόνης τής ανατολικής έκκλη­
σίας. "Οθεν συνεκάλεσε τφ 9 2 1 έν Κωνσταννινουπόλει σύνοδον μ.εγά-
λην, έν ή, «απάντων ένωθέντων μητροπολιτών τε καί κληρικών τών
άπό Νικολάου πατριάρχου καί Ευθυμίου διεσχισμ-ένων» συνετάχθη
τόμος έγώσεως οςτις, ισχύων άχρι τούδε παρ' ήμΐν εις τά περίτετάρ-

f
336 Το -περί τετραγαμίας ζήτημα. Ό εξαίρετος πατριάρχης Νικόλαος.

του γά[/.ου, διαλαμβάνει περί τούτου επί λέξεο*; τάδε. « Κ α ί λοιπόν ά-

ποφαινόμεθα κοινή γνώμη καί κρίσει, από γε τού παρόντος έτους, δ
έστι έξάκις χιλιοστόν τετρακοσιοστόν εικοστόν όγδοον, έπινεμήσεως
όγδοης, τέταρτον γάμ,ον μηδενί τολμάσθαι, άλλ* ειναε απόβλητον
παντελώς* καί τον, εετες επί τοιούτον έλΟεΐν συνοικέσιον προθυμηθείη,
πάσης άπεστερημένον είναι συνάξεως εκκλησιαστικής, καί αυτής τής
προς τον άγιον ναόν είςόδου άλλότριον, μέχρις άν έπιμένοι τω συνοι-
κεσίφ. Τούτο γάρ καί τοΤς προ ημών άγίοις έ'δοξε πατράσι, καί ημείς
δέ την γνώμην έκδηλοτέραν ποιούντες, ώς άλλότριον αυτόν τής χρι­
στιανικής πολιτείας άποκηρύττομεν.» Διά τής τοιαύτης περί τού τε­
τάρτου γάμου διατάξεως έπεκυροίθη μέν από κοινού ή περί αυτού ανέ­
καθεν έπικρατήσασα έν τή 'Ανατολή δοξασία, συνεβιβάσθησαν δέ όσον
ένεστιν οι διάφοροι τρόποι τού σκέπτεσθαι ώς προς την ειδικήν περί-
πτωσιν τού βασιλέως Λέοντος* διότι, απαγορευόμενου μέν έν τφ μέλ-
λοντι τού τετάρτου γάμου, έκαλύπτετο τό γενόμενον ανόμημα* βριζό­
μενου δέ ότι ή άπαγόρευσις αυτή γίνεται κατά τά ανέκαθεν τοίς
άγίοις πατράσι δόξαντα, άπεδοκιμάζετο, εί καί σιωπηρώς, τό ανό­
μημα εκείνο.
"Αμα δέ έξεδόθη δ τόμος ένώσεως, δ Νικόλαος, εί καί μηδεμίαν
έ'λαβεν άπάντησιν εις την ποός τον 'Αναστάσιον Γ ' επιστολήν αυτού,
καί εις έτέρας τινάς απόπειρας συνεννοήσεως, τάς δποίας βραδύτερον
έπεχείρησε προς τον πάπαν Ίωάννην τον Γ, ένόμισε χρέος του νά γράψη
αύθις πράς τον πάπαν τούτον, προτρέπων αυτόν ν' άποδεχθή τά άπο-
φασισθέντα, «ίνα, διελάμβανεν επί λέξεως ή επιστολή, καί τής τών
σκανδάλων λελυρ,ένης αιτίας, ή προς άλλήλους αποστολή καί συνο­
μιλία τήν άνακαίνισιν δέξηται, ου μήν άλλά καί τού ιερού ύμών ονό­
ματος ή άνάρρησις μετά τής ημών τεταπεινωμένης κλήσεως έν τοίς
ίεροίς συνάπτηται διπτύχοις.» Ό 'Ιωάννης Γ είχε διατελέσει ερα­
στής τής Θεοδώρας καί διά τής προστασίας αυτής άνηγορεύθη άρχιε-
ρεύς. Ά λ λ ά καίτοι ήτο κακοηθέστατος άνθρωπος, ε^δειξεν αρκετήν ι­
κανότητα καί δραστηριότητα περί τήν διοικησιν τών πραγμάτων τής
Ιτ α λ ία ς , καί τήν κατά τών Σαρακηνών άμυναν, καί ένόησεν ότι ίνα
ευδοκίμηση περί πάντα ταύτα, έχει ανάγκην νά διατηρή φιλικάς
σχέσεις προς τήν έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίαν καί έκκλησίαν. "Οθεν
έξαπέστειλε τελευταίον δύο άποκρισιαρίους, οίτινες άνεκαίνισαν την
μ»ταξύ τής δυτικής καί ανατολικής εκκλησίας κοινωνίαν άποδεξάμε-
 Νέα ev τή ήριετέρςι έκκλησι?. σκάνδαλα. 337

νοι τά γενόμενα αν όχι ώς μέλλοντα νά ρυθμίσωσι τδ ζήτημα τής

τετραγαμιας έν τή Δύσει, τουλάχιστον όμως ώς ενχοντα άναμφισβητή-
τως κύρος έν τή Α να τολή, όπερ συνεπήγετο την αποδοκιμασίαν τών
ύπο του πάπα Σέργιου πεπραγμένων.

ι
Ή ήττα λοιπόν τού άρχιερέως τής Δύσεως υπήρξε προφανής, ή δε
ήττα αυτή δεν συνετέλει βεβαίως εις το νά πείση τούς χριστιανούς
τής ’Ανατολής δτι δικαίως άπήτει νά ρυΟμίζη κατά τδ δοκούν τά
εκκλησιαστικά αυτών πράγματα. *Αλλ’ έ'μελλεν ούτος μετ’ ού πολύ
νά καταφέρη πληγήν βαρυτέραν είς τάς κυριαρχικάς αυτού αξιώσεις
ί ι ά διαγωγής έτι άτοπωτέρας. Ό πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός ά-
πεβίωσε τή 1 5 μαιου 9 2 5 , αφού έποίμανε τδ χριστιανικόν τής ανα­
τολής πλήρωμα έπί τριάκοντα δλα έτη, περιλαμβανόμενων και τών
τεσσάρων ένΐαυτυ>ν τής εξορίας του, ένω έν τω αύτω διαστήμ.ατι άνε-
βιβάσθησαν είς τδν αρχιερατικόν τής 'Ρώρ.ης θρόνον τριςκαίδεκα πά­
πα ι, άπδ Φορμόζου μέχρις Ίωάννου το ύ Γ . Ό Νικόλαος δεν άνεδείχθη
καθ’ όλα άριστος έν μόνφ τω περί τετραγαμιας ζ η τή μ α τι, αλλά συ­
νέδραμε μετά έξαιρέτου φρονήσεως την βασιλείαν, μάλιστα έπί ’Ρ ω ­
μανού, περί την διεξαγωγήν τών τε έσωτερικών καί έξωτερικών πραγ-
μάτιυν τής πολιτείας. Έ π τα ισ εν όμως άπαξ, καί διά του πταίσμα­
τος τούτου παρεσκεύασεν άκων μέγα τή εκκλησία* σκάνδαλον. *0 'Ρ ω ­
μανός αφού άνεβίβασεν είς το τής βασιλείας αξίωμα τούς τρεις πρε-
σβυτέρους αύτου υίούς, τδν Χριστοφόρον, τδν Στέφανον, καί τδν Κων-
στα\τίνον, άπεφάσισε κατά τδ παράδειγμα τού Βασιλείου του Μ ακε-
δόνος νά καταστήση τδν νειυτερον, δνόμ.ατι Θεοφύλακτον, επίδοξον
διάδοχον τού πατριαρχικού θρόνου. Α ύτη ή έντδς μ,ιάς καί τής αύ-
τής οικογένειας ενωσις τών δύο άνωτάτων εξουσιών ήτο ή δ η άτοπος*
καί όμως ο Νικόλαος όχι μόνον δεν άπέτρεψεν άπδ τούτο τδν 'Ρ ω ­
μανόν, άλλα καί έτι άτοπιύτερόν τι επραξε, κείρας ολίγους πρδ τού
θανάτου αυτού μήνας κληρικόν^ καί χειροτονήσας υποδιάκονον, καί
σύγκελλον προχειρισάμενος τον Θεοφύλακτον εκείνον, όςτις ήτο παίς
έτι μ.όλις οκταετής. Όπόσον ημαρτημέναι έπεκράτουν τότε περί ίερω-
σύνης δοξασίαι, αφού άνθρωπος οίος ό Νικόλαος Μυστικός δεν έδίσταζε
νά έπιχειρή τοιαύτας άλλοκότους πράξεις ! Τδν Νικόλαον διεδέχθη
έν τούτοις ύ μητροπολίτης Ά μασείας Στέφανος, όςτις όμως δεν δ ιώ -
κησε τά τής εκκλησίας είμή μόλις έπί τριετίαν, άποθανών τή 1 5 ίου-
( ελλ. ιετο ρ . κ. παπαρρηγοπουλου τομ. α'.) 9β>
•V V
338 Νέα έν τη ή^ετέια εκκλησία <τκάν$οιλα.

λίου 9 2 8 . Τότε b 'Ριυμανός, θέλων νά έξασφαλίση την είς τον πα­

τριαρχικόν θρόνον άνάβασιν του υιού του, άμα ηλικιωθέντος, απητησεν
ώςτε b του Στεφάνου διάδοχος Τρύφων νά ύποσχεθη προ της χειρο-
τονίας, δτι θέλει παραιτηθη α(Λα φθάση είς μέτρον ηλικίας δ Θεοφύ­
λακτος. Ά λ λ α μετά τριετίαν πάλιν δ ’Ρωμανός, φοβηθείς μήπως ο
Τρύφων άποποιηθή νά δώση παραίτηοιν έν καιρω τφ προςήκοντι, ά-
πεφά<πσε νά λάβη αυτήν ανευ αναβολής* και, άντίστάντος τού Τρύ-
φωνος, μετεχειρίσθη τέχνασρ,α σκανδαλιοδέστατον. 'Ο* ρ.ητροπολίτης
Καισαρείας Θεοφάνης, άνθρωπος μηδέν έχων ιερόν και οσιον, καί διά
την κτηνώδη αυτού δίαιταν έπικαλούρ.ενος j^otipoCj πλησιάσας τον
πατριάρχην ώς φίλος, τονείπεν, δτι οι.περί τον βασιλέα άλλην αιτίαν
μή εχοντες ίνα έπιτύχωσι την ζητούμενην παραίτησιν, λέγουσι τον
πατριάρχην άγράρ.ρ.ατον. "Οθεν προέτρεψε τον Τρύφωνα νά άπ οστ:-
μώση τούς εναντίους τουγράφων ενώπιον άπάσης της συνόδου ολόκλη­
ρον την υπογραφήν του κατά τον τύπον. Ό δέ, ών άνθρωπος απλού-
στατος, ύπέγραψεν αμέσως επί χάρτου «Τρύφων έλέω Θεού αρχιεπί­
σκοπος Κωνσταντινουπόλεεος νέας 'Ρώρ,ης καί οικουμενικός πατριάρ­
χης*» καί άπέστειλε τον χάρτην διά τού πρωτόθρονου του είς τον
βασιλέα, δςτις διέταξεν ή δη νά γραφή άνευθεν της υπογραφής η πα-
ραίτησις, καί δυναρ,ει τού πλαστού τούτου εγγράφου κατεβίβασε* εκ
του πατριαρχικού θρόνου τον Τρύφωνα. Ε π ε ιδ ή δέ ο Θεοφύλακτος δεν
ήτο εντι είρ.ή 14 ετών, έμεινε χηρεύευν δ θρόνος μέχρι? ού φθάση του­
λάχιστον είς το έκκαιδέκατον έτος, καθ' I είχε χειροτονηθώ δ ,τού Β α ­
σιλείου υιός Στέφανος* καί έν τω 'μεταξύ δ ’Ρωμανός έζήτησε την ε­
πιδοκιμασίαν καί την σύμπραξιν τού άρχιερέως της 'Ρώμης. Έ άν υ­
πήρξε περίστασις καθ’ ην b άρχιερεύς της 'Ρώμης ώφειλε νά ποίηση
χρήσιν ούχί μέν κυριαρχικών δικαιωμάτων, τά δποΐα ουδέποτε νομί-
μως έκτήσατο, αλλά τού αείποτε άναγνωρισθέντος παρά των ήμετέρων
προεδρικού της εκκλησίας αξιώματος αυτού, ητο βεβαίως ή παρούσα.
'Ο πάπας εδικαιούτο καί ώφειλε νά άποτρέψη τόν 'Ρωμανόν από τού
βουλεύματος του νά άναβιβάση εις τόν πατριαρχικόν θρόνον παϊδα
έκκαιδεκαέτη* εδικαιούτο καί ώφειλε νά άποδοκιμάση τό γενόμενον
περί την παραίτησιν τού Τρύφωνος σκάνδαλον. Ό δέ τότε πάπας
'Ιωάννης ΙΑ ’, ο της Μαροζίας υιός, ουδέν τούτων πράξας, απεναντίας
έξαπέστειλεν είς , Κωνσταντινούπολή άποκρισιαρίους επί παρουσίςι τών
όποιων τ η 2 φεβρουαρίου 9 3 3 έχειροτονήθη πατριάρχης ό νεανίσκος
' *

V
 ΙΙροανακρούσματα τής μεγάλης ρήξεως των εκκλησιών. 339

Θεοφύλακτος. Ό Θεοφύλακτος επατριάοχησεν' επί 2 4 περίπου ετη,

καί κατα τον Γλύκαν «ού#έν ενέλιπεν δ μή μετεχειρίζετο χείριστον,»
#ιατηρών #ιςχιλίους ίππους, πωλνών όλα τα αξιώματα τής εκκλνησίας,
και εις ποικίλη·; άλλην εκτρεπόμενος άτοπίαν. Κ αι όμ.ως ού μ,όνον ύ
Ιωάννης ΙΑ ' επέβαλεν εις την ανατολικήν ε’κκλνησίαν τοιούτον ιεράρ­
χην, άλλα ού#’ ε’κ των #ια#εξαμένων αύτον εν τω #ιαστήμ.ατι εκείνη
πέντε παπών, Δέοντος Ζ', Στεφάνου Θ', Μαρίνου Β #, 'Αγαπητού Β '
και Ίωάννου ΙΒ ', φαίνεται τις μεριμνήσας περί τής ούτω ύβριζομένης
εκκλησίας ημών. Ο ύ#’ ήτο #υνατον νά μή συμβώσι τά τοιαύτα, άφού
έκτος τής άλλης ανωμαλίας, ήτις επεκρώτει τότε εν 'Ρ ώ μ η, ύ τελευ­
ταίος των παπών εκείνων ’Ιωάννης Ι Β ' ο εγγονος τής Μαροζίας, ήτο
καί αυτός νεανίας έννεακαί#εκα 'ετών, καί εις τοσαύτην έξετραχηλί-
σθη άναίσχυντον βίου ακολασίαν, ώςτε οι ιστορικοί τής Δύσεως λέγου-
σιν ότι ή αι#ώς #ιακωλύει αύτούς άπο τού νά ενίιατρίψωσι περί τά
καθέκαστα τής #ιαγωγής του. ‘ .

Ή ανατολική εκκλησία #υςκόλως τή αλήθεια ή#ύνατο νά έννοήσΐβ

πώς ώφειλε νά ύποκύψη εις τήν απόλυτον κυριαρχίαν τοιούτων κυβερ­
νητών* καί τόσω ολιγώτερον ή#ύνατο νά ένν-ιήση τούτο, όσ<*> #ύο μή­
νας μετά τήν εις τον άρνιεοατικον θοόνον άνάβασιν τού Ίωάννου Ι Β ’
άποΟανόντος τελευταΐον τού Θεοφύλακτου τη, 2 7 φεβρουαρίου 956 .,
έχειροτονήΟη πατριάρχης ο θείος εκείνος καί ζέων τφ πνεύματι Π ο-
λύευκτος, περί ού έρρέθη ότι, «to; άλλος Ιωάννης. Χρυσόστομος παρά
πολλών έγνωρίζετο καί έλέγετο, καί ούκ έλέγετο μ.όνον, άλλα καί ε-
φαίνετο,» καί οςτις μετά πλείστης όσης όρθοφροσύνης καί γεννάιοφρο-
σύνης #ιώκησε τά πράγματα επί 14 περίπου έτη. ’Αλλά καί οι επτά
αυτού #ιά #οχοι μέχρι τού Μ ιχαήλ Κηρουλαρίου, υπήρξαν άν#ρες
χρηστοί, παραβαλλόμενοι προς τούς κατά τήν ε’ποχήν εκείνην ίεράρ^
χας τής 'Ρώμης, καί άν #εν άνέ#ειξαν πάντοτε τήν άπαιτουμένην
τού χαρακτήρος #ύναμιν, άν #έν έφά\ησαν πάντοτε, όσον ώφειλον,
αύστηροί προς τά άτοπήμ,ατα τών βασίλευαν, άν οί ί#ιοι ενίοτε πε-
ριέπεσον εις ατοπήματα τινα, είχον όμως τουλάχιστον τήν α ί#η μ ο-
σύνην τού νά φαίνιονται ότι επιμελούνται περί τής έν#εχομ.ένης #ιθρθώ-
σεως τών ύφισταμ,ένων ‘κ αταχρήσεων. Καθ’ όλον #έ τούτο το άιάστημ,α
ή ανατολική εκ*κλησία #ιετήρησε μεν άναπαλλοτρίωτον τήν ανεξαρ­
τησίαν αυτής, #έν επαυσ: #έ άναννωρίζουσα τά πρωτεία τού άρχιε-
22 * "

\■
340 Προανακρούσματα τής μεγάλης ρήξεως τών εκκλησιών.

ρεως τής 'Ρώμης, οτε επί Κηρου7ναρίου έπανελήφθη αίφνης ή επί Φω­
τίου apt;. *Υπήρξε ν άρά γε ή τροπή αυτή τών πραγμάτων τοσούτον
άπροςδόκητος, δσον-φαίνεται έκ πριύτης δψεο>ς μετά τήν επίμονον ταύ-
την επιθυμίαν ήν ή ήμετέρα εκκλησία εδειξεν έν τω μεταξύ χρόνω
τού νά, διατηρήση τά ανέκαθεν καθεστώτα εις τάς προς τον αρχιερέα
'Ρώ μ ης σχέσεις αύτής ; δ / ι ττ, αλήθεια. Καθώς πολλάκις είπομεν,
τήν μεταξύ 'Ανατολής καί Αύσεως διάστασιν έπήγαγον άπαραιτήτο>ς
άφορμαί άπ'αιώνος υφιστάμεναι, αι δέ άφορμαί αύται αντί νά έκλεί-
ψωσι κατά τούς τε>νευταίους εκείνους χρόνους, απεναντίας ειπερ ποτέ
παρωξύνθησαν. Αί πλησιέσταται τής διαστάσεως α ιτίαι, κατά τήν
ένάτην, δεκάτην καί ενδεκάτην εκατονταετηρίδα, ήσαν ή ίδρυσις τής
νέας,δυτικής αυτοκρατορίας, τήν δποίαν ή ανατολική δεν ήθελε νά α­
ναγνώρισή, καί ή αδιάκοπος προςπάθεια τής εκκλησίας τών 'Ρωμαίιον
τού νά μεταβαλη τά πρωτεία αύτής εις κυριαρχίαν. Ή μεταξύ τών
δύο αυτοκρατοριών αντιζηλία δεν ήδύνατο νά έπιφέρη σπουδαίαν
μεταξύ αυτών ρήξιν, διότι, επειδή έκατέρα πεοιεσπάτο ύπο δεινών άλ­
λων εσωτερικών καί εξωτερικών δυςχερειών, ούδεμία ήδύνατο νά έλ-
πίση εύλόγως δτι θέλει καταβάλει τήν έτέραν. Ε π ε ιδ ή δέ καί οί πά-
π α ι. ένεκα τής ηθικής αυτών κατά τούς χρόνους τούτους καταπτοί-
σεως, δυςκόλως ήδύναντο νά μεταγειρισθώσιν ώς προς τήν ήρ.ετέραν
εκκλησίαν τό άγέρωχον καί επιτακτικόν αυτών ύφος, καί άφ' ετέρου
οί ήμέτεροι δεν ήθελον νά ώφεληθώσιν άπο τής άθλιας ε'κείνης κα τα -
στάσεως τών έν 'Ρώ μη πραγμάτων, ?να διαλύσωσι πάσαν προς αυτήν
σχέσιν, εκ τούτου.συνέβη οτι εν τψ διαστήματι τών τελευταίων 1 5 0
περίπου ενιαυτών έκόπασεν ή επί Φορτίου έγερθεισα τρικυμία. Ά λ λ ' ή
παπική άρχή, εί καί μή δυναμένη νά έπιβάλη αμέσως εις τήν 'Ανα­
τολήν τήν απόλυτον αύτής θέλησιν, δεν έ'παυσεν ουδέ τότε έπιδιώ-
κουσα τον προαιώνιον αύτής σκοπον διά δύο έμμεσων τρόπων* το μέν
δηλητηριάζουσα τήν κοινήν τής Ευρώπης γνώμην διά παντός είδους
συκοφαντίας κατά τής ’Ανατολής, το δέ άγωνιζομένη νά ανάκτηση
επί τού παρόντος άν δχι άλλο τουλάχιστον τήν κάτω 'Ιταλίαν καί
τήν Σικελίαν, αιτινες ού μόνον πολιτικώς αλλά καί έκκλησιαστικώς
είχον άποσπασθή άπο αύτής. Μέχρι τίνος βαθμού οί λειτουργοί τής
δυτικής εκκλησίας έπροςπάθουν νά διαδώσωσιν εις τήν Ευρώπην τήν
καθ' ημών ύβριν, χλεύην καί περιφρόνησιν, ο αναγνώστης το ήξεύρει
ή δ η έκ τών διαβόητων εκθέσεων τού επισκόπου Κρεμώνης Λουϊτπράν-
 Ό πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος. 341

^'ου, όςτις ήλθεν επί Νικηφόρου εις Κωνσταντινούπολή ώς πρέσβυς

του αύτοκράτορος της Δύσεως *Όθωνος Α '. Έ ν δε τή κάτω Ιτ α λ ία οί
πάπαι άντέταξαν είς τούς ήμετέρους πρώτον μέν τούς εγχωρίους, έ­
πειτα δέ τούς αύτοκράτορας της Ρύσεως καί επί πάσι τούς Νορμαν-
νούς, προς ούς, κατ* άρχάς άμφιβόλως πολιτευόμενοι, συνεμάχησαν
επί τέλους, κατοοθώσαντες δ ι’ αυτών νά καταλύσωσι το της ανατολι­
κής βασιλείας κράτος έν όλη τή χερσονήσω. Τα ύτα δέ πάντα δεν ήτο
δυνατόν είμή νά έρεθίσωσι τά πνεύματα έν Κωνσταντινουπόλει καί νά
προκαλέσωσιν επί τέλους τήν άνανέωσιν της πάλης, οσηδήποτε καί άν
ήτο ή έπιθυμία τών ήμετέρων τού νά άποφύγωσιν αυτήν. Τόσφ δέ μάλ-
λον ήρεθίσθη ή κοινή γνώμη έν τή Ανατολή, όσφ επί τού πατριάρχου
Ευσταθίου καί τού πάπα Ίωάννου ΙΘ ', περί τά τέλη τής βασιλείας
Βασιλείου Β ', οί ήμέτεροι μετά τοσαύτην μακροθυμίαν προς άκρους
αρχιερείς ήκιστα σεβαστούς, ένόμισαν δίκαιον νά ζητήσωσι τουλάχι­
στον τήν τών πρεσβειών προς τήν ’Ρώμην ισότητα, άλλ* ή δυτική εκ­
κλησία άπέκρουσε τήν έπιεική βεβαίους ταύτήν πρότασιν. Κ α ί τούτο
πότε ; Ένω παρεκτός τής άλλης κακοηΟείας καί αναρχίας ήτις έπε-
κράτει έν ’Ρώ μ η έπί ήμιόλιον ήδη εκατονταετηρίδα, έν ετει 1 0 4 5 , ο
πάπας Βενέδικτος Θ' έξεποίησε διά τακτικού συμβολαίου τήν άρχιε-
ριυσύνην είς τον συγγενή αύτού Γρηγόριον Σ Τ ' αντί χιλίων λιτρών αργύ­
ρου, κατά 8ε το επόμενον έτος τρεις πάπαι εδρευον συγχρόνως έ ν ’Ρ ώ μ η ,
ο Γρηγόριος Σ Τ ', ό Σίλβεστρος Γ ' καί ο Βενέδικτος Θ ', ώςτε ήτο πολύ
δύςκολον νά διακρίνη τες τίνα έξ αυτών ώφειλε νά άναγνωρίζη ώς
κεφαλήν αυτής ή καθόλου τού Χριστού έκκλησία. Ουτω 8ε είχον τά
πράγματα καί τά πνεύμ,ατα έν τή ανατολή καί έν τή δύσει, ότε
τή 2 5 μαρτίου 1 0 4 3 έχειροτονήθη οικουμενικές πατριάρχης 6 Μ ιχαήλ
Κηρόυλάριος. '

Ό πατριάρχης Μιχαήλ ήτο άνθρωπος οξύς, πολυπράγμων, φίλαρ·

χος καί φιλόδοξος. Ό Εύφραίμιος λέγει αυτόν θερμουργον άνδρα, υπε­
ρόπτην τυίν νόμο>ν καί τά πράγματα αυτά μαρτυρούσιν, οτι, ολίγον
σεβόμενος τά καθεστώτα έν αυτή τή Κωνσταντινουπόλει, δεν ήτο
δυνατόν νά άνεχθή παραλόγους έξωτερικάς αξιώσεις. Είδομεν oTt ήτο
είς έκ τών ευπατριδών οί'τινες συνώμοσαν κατά τής άθλιας κυβερνή-
σεως τού Μιχαήλ Δ ', ή μάλλον τού Ίωάννου τού Όρφανοτρόφου. Κ α ί
τότε μεν έξωρίσθη καί έδημεύθη* γενόμενος δέ βραδύτερον πατριάρ­
3 42 Ό πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος.

χης έπί Κωνσταντίνου του Θ', ίιεζησεν tv ειρήνη |/.ετκ τοϋ βασιλεω:
τούτου, εις δν-ωφειλε την άρ/ιερωούνην, καί ίίςτις άλλως τε προΟύ|/.ως
(*ετ αυτού συνεπραττεν εν «αντί. Α λ λ ά τρία περίπου ετη [Λετά τον
θάνατον τού Κοινσταντινου, ΰ Μ ιχαήλ συντελετας, καθ’ ά προιττορή*
σαμ.εν, εις την αναρρησιν του αρχηγέτου των Κομ.νηνών, τοσούτον
άγερωχως επολιτευΟη, ιυςτε μ,ετ ου πολύ ήνάγκασε τον καλόν καγα-
θον εκείνον ανδρα, να εζώση αυτόν του πατριαρχείου. Χαρακτήρ
τοιούτος δυςκολ,ως ηδυνατο νά συμΧιβάση τά ρ.:ταζύ της Δύσεως καί
της Ανατολής δσημερχι προαγορ-ενχ πάθη καί άντικρουόμ.ενα συρ.φέ-
ροντα. Ουδεν ηττον δεν ηζεύρομ.εν εάν αυτός τωόντι έδωκεν άφορμ.ήν
εις την ανανεωσιν της εκκλησιαστικής ρήζεως. Οι Δυτικοί βεβαιούσι
|χεν δτι αίφνης έν ετει 105.3, ήτοι δεκαετίαν ολην χφ’ ης άρ/ιεοάτευσε
καί τετραετίαν άφ’ ης προεχειρίσθη πάπας δ Λέων Θ ', δ Μιχαήλ
εκλεισεν δλας τάς εκκλησίας των Λατίνων έν Κωνσταντινουπόλει, καί
άφήρεσε τά μοναστήρια των απο τούς ήγουμ.ένους αυτών αλλά περί
του γεγονότος τούτου επιτρέπεται νά άμ.φιβάλλωμ.εν ;κέχρι τινός. Ου­
ρείς των ήμετέρων χρονογράφων άναφέρει αυτό. Ό Λέων Θ’, έν τη,
επιστολή, ην κατά το επόμενον ίτος έγραψε προς τον πατριάρχην Μι­
χαήλ καί εις ην μετ' ολίγον θέλομεν επανελθεί, μνημ,ονεύει [/.έν
του διωγμού εκείνου, άλλ' οχι ώς πράγματος άναμ.φισβητήτου, διότι
δριιλών περί αυτού, λέγει, καθάπερ έπληροφορήθημ-ν. Κ αί έπειτα ή
επιστολή τού Μιχαήλ εις ην άπεκρίνετο ουτω δ Λέων Θ' ήτο κατά
την δμ,ολογίαν τού ΈργενροιΟερ φιλικωτάτη καί δσον ενδέχεται συν-
διαλλακτική* υ/ςτε δεν έννοούμεν τή α λη6:ίκ πώς ο πατριάρχης ούτος
ηθελεν επί τοσούτον άλλα, πράττει καί άλλα γράφει. Το μόνον [όέβαιον
είναι ort δ επίσκοπος Ά χρίδος Λέων συνέταςε τότε συγγραφήν οινα
σταλεΐσαν εις τούςάνά την Δύσιν αρχιερείς, δι* ηςπροςέοαλλε τά έΌιμα
[/.άλλον η τά δόγματα αυτών, μη πραγματευόμενος είμη περί άζυμων,
νηστειών καί προςευχών, καί ότι η επιστολή αυτή ύπεληφθη ώς ύπο-
κινηθεΐσα υπό τού πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως. Ό Λέων Θ' απήν-
τησε διά τρόπου ύβριστικωτάτου ειπών προς τοΐς άλλοις, δτι κατά
κοινήν φήμην έκάθισέ ποτέ (κατά το δεύτερον ημισυ τής όγδοης έκα-
τονταετηρίδος) επί τού πατριαρχικού θρόνου Κωνσταντινουπόλεως γυνή*
εννοείται δτι ή φήμη αυτή ήτο επίσης γελοία καί ανυπόστατος όσον
ήτο καί ή περί τής πκπίσσης 'Ιωάννης. 'Αλλά δπωςδήποτε καί άν
είχον τά περί τής επιστολής εκείνης τού αρχιεπισκόπου Λέοντος, καί
 Ή μιταξυ του Μιχαήλ καί του πάνα αλληλογραφία. 343

όσωδήποτε υβριστική άν ήτο ή προ; αυτόν άπάντησις του πάπα, ταύτα

δεν ήσαν ικανά νά προκαλέσωσι τήν μετ’ ολίγον εκραγεΐσαν θύελλαν.
"Οθεν έρχόμεθα εις τήν εκθεσιν των αναμφισβήτητων καί σπουδαιότε­
ρων γεγονότων, οσα αμέσως αυτής προηγήθησαν. μ

Κ ατά Ιανουάριον τού 1 0 5 4 έγραψαν, εκ πολιτικών κυρίους αφορμών

κινούμενοι, δ,τε βασιλεύς Κωνσταντίνος καί ό πατριάρχης Μ ιχαήλ
προ; τον πάπαν Λέοντα Θ' έπιστολάς έν πνεύματι ειρήνης καί δμο-
νοίας συντεταγμένα;. Τάς απαντήσει; αύτούδ πάπας έπεμ.ψεν εις Κων­
σταντινούπολή <^ιά τριών άποκρισιαριων. Γράφουν προς τον βασιλέα
έπήνεσε τήν θεοσεβή'καί ειρηνόφιλον αυτού πολιτείαν καί τήν άφο-
σίωσιν προς τον άποστολικόν θρόνον, επεκαλεϊτο δε τή^# προστασίαν
αυτού κατά τών ?ιερικειμένο»ν πολεμίων, ιδίως τών Νορμαννών ών
εντούτοις προ ολίγων έτι μηνών, ίουνίω 1 0 5 3 , είχεν επικυρώσει άπά-
σα; τάς έν Καλαβρία γενομένας κατακτήσεις, καί δσας έν τω μέλλοντ*
ήθελον διαπράξει έν Σικελία. Κ α ί ένω ούτω συνέπράττε τό καθ’ εαυ­
τόν εις τήν άπογύμνωσιν του ανατολικού κράτους, συγχρόνως παρεπο-
νειτο έπί τοις άγεοιύχοις τρόποι; τού πατριάρχου, συνιστών δέ τούς
απεσταλμένους αύτού ελεγεν δτι ούτοι είναι επιτετραμμένοι νά. άνα-
φέρωσιν άκριβέστερον τά περί τών παρεκτροπών τού Μ ιχαήλ. Ιΐρος δέ
τον τελευταίον τούτον άποκρινόμενος. έπήνει μέν ώςαύτιυς αυτόν έπί
τή είρηνοφίλω αύτού διαθέσει καί τή προαιρέσει προς έπανόρΟωσιν τής
πλήρους ένότητος, έξέφραζεν όμως ένταύτω τήν λύπην του, δ ι ό τ ι ' ή-
κουσε περί αυτού πολλά άτοπα, τά όποια δυςκο*· εύεται νά πιστεύση·
ιδίως δτι αμέσως έκ λαϊκού έχειροτονήθη έπίσκοπος, δτι έζήτησε νά
καταπατήση τά προνόμια τών πατριάρχων ’Αλεξάνδρειάς κ α ί ’Αντιό­
χειας, υτι σφετερίζεται τον τίτλον τού οικουμενικού πατριάρχου, καί
δτι διέπραξε διωγμόν κατά τών Λατίνων, έπί τω λόγω δτι τελούσι
δ ι’ άζυμων τήν εύχαριστίαν. Έ π ί τέλους ο πάπας έ'ψεγε τον Μ ιχαήλ
διά τινα έν τή επιστολή αυτού έκφρασιν, ήτις έφαίνετο τ;αριστώσα τήν
ρωμαϊκήν εκκλησίαν ά>ς μεμονοψ.ένην καί ύποδεεστέραν τής ανατολι­
κής, άλλ' έςέφραζε τήν έλπίτδα δτι ούτο; θέλνει έπανορθίύσει τά γενό-
μενα καί καταστήσει πραγματικήν τήν πλήρη ε’ιρήνην. .
Αί κατά τήν παραμονήν τής μεγάλης ρήξεως διαμειφθεΐσαΓ εκα­
τέρωθεν αύται έπιστολαί δέοννά έξετασθώσιν ενταύθα παρ’ ημών ά«*
κριβέστερον, Τό κείμενον τών έκ Κωνσταντινουπόλεως σταλέντων ypoojx-

)·
/; <
344 Ή μεταξύ του Μιχαήλ και του πάπα αλληλογραφία.

μάτων δεν σώζεται, άλλ* αυτός δ πάπας βέβαιοι έν ταίς άπαντήσε-

σιν αυτού ότι συνετάχθησαν έν πνεύματι ειρήνης καί άφοσιιύσεως προς
τον άποστολικόν θρόνον τής 'Ρώμης. ίΠώς δέ δ άρχιερεύς τής πόλεως
ταύτης άνταπεκρίνετο προς τάς δμολογουμένας παρ' αυτού τοιαύτας
διαθέσεις τής ήμετέρας εκκλησίας καί μοναρχίας ; Διά κρυφής συμ-
πράξεως μετά των Νορμαννών, Si* απειλών, διά κατηγοριών παραγε-
γραμ,μένων, διά κατηγοριών περί πραγμάτων τά οποία δέν /.σαν έτι
βεβαιωμένα, διά σοφιστικών παρεξηγήσεων καί διά σκανδαλωδών
φημών περί ανυπάρκτων πραγμάτων. Το ζήτημα τής άμεσου άπό λαϊ­
κού σχήματος προς το τής άρχιερωσύνης ύψος προαγωγής είχεν ήδη
συζητηθή πολλάκις μεταξύ τών δύο εκκλησιών επί Ταρασίου, επί
Νικηφόρου, επί Φωτίου, καί δεν είχε ποτέ διόσει αφορμήν εις σπου-
δαίαν διένεξιν. Ώςαύτως καί ή του οικουμενικού πατριάρχου επωνυ­
μία, ήτο επί πέντε καί επέκεινα εκατονταετηρίδας άδιαλείπτως ήδη
έν χρήσει χωρίς νά διακωλυθή έκ τούτου ή ειρηνική τών δύο εκκλη­
σιών συμβίωσις. Δεν ήξεύρομεν ακριβώς τι ενπραξεν ο πατριάρχης Μ ι­
χα ήλ ώς προς τάς εκκλησίας τής ’Αντιόχειας καί τής ’Αλεξάνδρειάς.
’Αλλά το βέβαιον είναι ότι άφ’ ής οί *Άραβες έγένοντο κύριοι τής Συ­
ρίας καί τής Αίγυπτου, ή έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχία καί εκκλη­
σία ήναγκάσθησαν πολλάκις ,νά έπεμβώσιν εις τήν εκλογήν καί τήν
χειροτονίαν τών πατριαρχών εκείνων, διότι ενεκα τών καταδρομών ά:
έπασχεν αυτόθι ή χριστιανική πίστις, παντελώς ελειπον έκ διαλειμ­
μάτων οί προς συντήρησιν αυτής άπαιτούμενοι λειτουργοί* καί ουδέ
έλογίσθη ποτέ άτοπος αύτη ή έξ άκαταμαχήτου ανάγκης καί προς
συντήρησιν τής πίστεως διδόμενη έκ Κωνσταντινουπόλεως συνδρομή
εις τάς έκκλησίας έκείνας. ’Αλλά, ελεγεν δ Λέων Θ ', ή έπιστολή τού
πατριάρχου περιέχει φράσιν τινά σκοπούσαν νά έλαττώση το αξίωμα
τής (Ρωμαϊκής έκκλησίας. Κ αί όμως καθ’ ήν δίδει ερμηνείαν τής φρά-
σεως ταύτης αυτός δ Έργενροίθερ, ούδεμίαν αυτή περιείχε σπουδαίαν
κατά τής δυτικής έκκλησίας προςβολήν, καθο απλώς παρατηρούσα,
ότι, περιληφθέντος τού ονόματος τού πάπα έν τοις διπτύχοις τού Β υ ­
ζαντίου, ούτος θέλει μνημονεύεται εις όλας τάς έκκλησίας τής Α ν α ­
τολής, ένω τάνάπαλιν τό τού Κηρουλαρίου όνομα δεν θέλει τύχει νέας
μνημονεύσεως, είμή έν μιά καί μόνη εκκλησία, τή ρωμαϊκή. Δέν ύπε-
λείπετο λοιπόν είμή μόνος δ διωγμός ον έπαθον, κατά τά φημιζόμενα,
οί Λατίνοι έν Κωνσταντινουπόλει. Περί τούτου είχε βεβαίως δ πάπας
 Σκανδαλώδες διαγωγή των απεσταλμένων του Πάπα. 345

καί δικαίωμα καί καθήκον νά ζητήση εξηγήσεις. Πρώτον όμως δεν

ήτο παντάπασι βέβαιον άν το πράγμα συνέβη, καί τούτου δε δοθέν-
τος, άδηλον ήτο μέχρι τίνος δεν προεκλήθη ύπό τής αύθαδείας καί
τής ύβρεως ανθρώπων, οιτινες' μετ’ όλ.ίγον απέδειξαν OTt ούδέν κατά
τούτο έγνώριζον οριον* καί ε"πειτα προκειμένου νά άπαντήση εις έπι-
στολνάς τοσούτον προς αύτδν ευλαβείς, 6 πάπας, αντί νά περιορισθή
εις μόνην την θρυλουμένην εκείνην αδικίαν, έξετοάπη εις τοσαύτας
άλλας κατηγορίας καί έλάλησεν εν γένει εις τρόπον τοσουτον απει­
λητικόν, ώςτε ήτο πρόδηλον οτι έζήτει προφάσεις διενέξεων. Ό δέ
τρόπος καθ' δν έπολιτεύθησαν έν Κωνσταντινουπόλει οί άποκρισιάριοι
αυτού, καί μάλιστα ό προϊστάμενος αυτών καρδινάλιος Ούμβερτος,
κα,ιστησι τούτο ετι μάλλον άναμφισβήτητον.

Οι απεσταλμένοι τού πάπα, άφικόμενοι κατά Ιούλιον του 1 0 5 4

εις Κωνσταντινούπολή, έτυχον παρά τε τω βασιλεΐ καί τω πατριάρχη
έντιμου δεξιώσεως· άλλ/ ό πατριάρχη;" άπέφυγε πάσαν προς αυτούς
συζήτησιν περί των έν ταίς έπιστολαϊς τάς οποίας έκόμισαν περιεχο­
μένων κατηγοριών, μή θέλων νά έπιτρέψη τω άρχιερεΐ τής 'Ρώμης δ ι­
καιοδοσίαν ήν ουτος έπεζήτει αποκλειστικήν, ένφ αύτη άνήκεν εις τό
σύνολον τών άντιπροςώπων τής εκκλησίας. Τότε ό Ούμβερτος, οςτις ή-
θελεν εξάπαντος νά προξενήση σκάνδαλνα, συνέταξε καί έδημοσίευσεν
άπάντησιν εις τάς αιτιάσεις τάς οποίας ο αρχιεπίσκοπος Ά χ ρίδος
Λέων είχεν απευθύνει κατά- τών Λατίνων. ΆλΛ* αντί νά συζητήση
επισταμένως τά πράγματα, εξετραχηλίσθη εις ύβοιν δεινοτάτην, ώνό-
μασε τήν Ανατολήν πατρίδα πάσης αίρέσεως, έπεσιύρευσε κατά τού
πατριάρχου καί τής ανατολικής εκκλησίας διαφόρους ανυπάρκτους μύ­
θους καί κατηγόρησεν ιδίως τον πατριάρχην οτι άναβαπτίζει τούς Λ α ­
τίνους, οπερ αυτός δ Κηρουλάριος άπεφήνατο επί συνόδου οτι είναι συκο­
φαντία. Μή άρκούμενος δέ εί; ταύτα συνέταξε καί έτέραν συγγραφήν
κατά τού Έλληνος μοναχού Ν ικήτα Στηθάτου, οςτις είχεν ώςαύτως
γράψει προ τίνος κατά τών άζύμων, αλλά μετά πλείστης όσης με-
τριότητος. Τάς εις τούς Λατίνους άποδιδομένας καινοτομίας ο Ν ική­
τας δεν έχαρακτήρισεν ώς αίρεσή, αλλά ώς παρέκβασιν άπλήν τής
άποστολικής διδασκαλίας, ελεγε δε τήν ρωμαϊκήν εκκλησίαν πασι­
φανή τής ολτ,ς οικουμένης οφθαλμόν. Εις άπάντησιν δ Ούμβερτος τον
ώνόμαζε τυχοδιώκτην, δνον, επικούρεων, πόρνον, άρχιαιρετικόν, καί
 346 Σκανδαλώδης διαγωγή των απεσταλμένων του Πάπα.

τά τοιαύτα. Ενώπιον του σκανδάλου τούτου οι ήμέτεροι έπολιτεύθη-

σαν ρ.ετά τ η ; συνήθους αυτών μετριοπάθειας. Ό (/.έν βασιλεύ; ύπε-
χρίωσε τον Νικήταν νά άνακαλέση οσα έγραψε,"καί νά καύση μάλιστα
την συγγραφήν του* ό δε πατριάρχης έπέμενε μεν πάντοτε αξιών οτι
τά άνά χειρας αντικείμενα δεν ήδύναντο νά συζητηθώσιν ειμή επί
παρουσία και τών άλλων πατριαρχιών τής ανατολής, έξηκολούθα
δέ κοσμίως προς τούς πρέσβεις πολιτευόμενος, μέχρις ού ούτοι έπαυσαν
άποδίδοντες αύτω τά ισα^ αλλά, καί τότε περιιυρίσθη εις τό νά δ ιχ -
κόψη πάσαν προς αυτούς σχέσιν, και νά άπαγορεύση αύτοϊς την τέλε-
, σιν τής θείας λειτουργίας έν τή ενορία του.
Ούτως είχον τά πράγματα περί τά μέσα Ιουλίου 1 0 5 4 , ήτοι ένα
περίπου μήνα άπο τής άφίξεως τών άποκρισιαρίιυν τού Λέοντος Θ'.
’Απέναντι των ύβριστικών έπιστολιΰν τού άρχιερέως τούτου τής 'PoS-
μης, απέναντι τής αύθαδείας καί τής χλεύης τών απεσταλμένων αυ­
τού, οι ήμετεροι άπήντων οτι ή ερις αύτη δέον νά ύποβληθή εις την
κρίσιν τής δλης εκκλησίας* καί έν τούτοις παραχωρουντες εις αυτού:
δ,τι ήτο δυνατόν νά παοαχωρήσωσι χωρίς νά ποοδικσσθή το οριστι­
κόν ζήτημα , ύπεχρέουν τον Νικήταν ΣτηΟάτον ν' άποδοκιμάση έπι-
σήμως δσα κατά Λατίνων έγραψε. Τ ί άλλο ήδύναντο εύλόγως νά ά-
παιτήσωσιν οί περί τον Ούμβερτον; Αυτός ο Έργενροΐθερ όμολογεΐ δτι
ι^εά τής αποδοκιμασίας τού Ν ικήτα έπέτυχον νίκην λαμπροτάτην.
Ναι μέν δ πατριάρχης Μ ιχαήλ δεν έδέχετο νά δικασθή ύπ' αυτών,
επικαλούμενος την άπόφασιν τής δλης εκκλησίας* άλλλοί ήμέτερος επί
επτά δλους αιώνας δεν άνεγνώρισαν την άποκλε^στικήν τού πάπα δι­
καιοδοσίαν, χωρίς εκ τούτου νά προκύψη οριστική μεταξύ αύτών καί
τών δυτικών £ήξις, "Ωςτε οι τοποτηρηταί τού άρχεερέος τής 'Ρώμης
ήδύναντο κάλλιστα νά περιμείνωσι καί ήδη την συγκρότησιν τής προ-
τεινομένης συνόδου, έπιφυλάττοντες, αν ήθελον, τά ύποτιθέμενα δ ι­
καιώματα των. Ά λ λ ’ έξ αρχής έφάνη δτι δεν είχον έ'λθει εις Κωνσταν­
τινούπολή είμή ΐνα προξενήσωσι σκάνδαλα. "Οθεν τή 16 Ιουλίου, ενώ
κλήρος καί λαός ήσαν συνηγμένοι έν τω ίερφ τής τού Θεού Σοφίας, ο
Ούμβερτος καί οί περί αυτόν είςβαλόντές εις τον ναόν τού Κυρίου, καί
ασεβώς ταράξαντες την θείαν λειτουργίαν, προςήλθον μέχρι τής άγιας
τραπεζης, άπέθεσαν επ’ ,αύτής άφορισμον κατά τού πατοιάρχου Μι­
χαήλ, καί ε”πειτα έξήλθον έκτινάσσοντες τον κονιορτόν τών ποδών αυ­
τών καί επικαλούμενοι την Οείαν δ ίκ η ν ! Όπόση ήτο ή ανοχή καί ή
 Σκανδαλώδης διαγωγή των απεσταλμένων τού Πάπα.’ 347

μετριοπάθεια των ήμετέρων, ουδέποτε άπεδείχθη λαμποότερον, ή κατά

την φοβέραν εκείνην στιγμήν, καθ’ ήν εν νεύμα τού πατριάρχου ήδύ-
νατο νά έπαγάγν) δεινήν της κακουργίας τιμωρίαν. Κ α ί όμως δ ιε­
ράρχης ημών έπέτρεψε τήν άβλαβη αυτών έκ τού ναού έξοδον μετά
δέ δύο ημέρας ήδυνήθησαν επίσης άβλαβώ; νά άπέλθωσιν εκ Κων­
σταντινουπόλεως, αφού άπεχαιρέτισαν τον βασιλέα καί-ελαβον παρ’
αυτού τά ειθισμένα $ ούρα. Ουδέ τούτο ήρκεσεν, αλλά βασιλεύς καί
πατριάρχης, εζαντλούντες πάντα τρόπον συνδιαλλαγής, παρεκάλεσαν
αυτούς, εις Σηλυβρίαν ήδη άφικομένους, νά έπιστρέψωσιν εις Κο>νσταν-
τινούπολιν επί τή έλπ'.δι δτι ειμποοούν είςετι νά συρ.βιβασθώσι τά
πράγματα. Τωόντι δ Ούμβερτος καί οί άλλοι τοποτηρηταί επέστρε­
ψαν τή 2 0 Ιουλίου* δυςτυχώς όμως άφ’ ενός ούτοι εις ούδεμίαν ε’πείθοντο
νά έ'λθωσι σχέσιν προς τήν ίεράν σύνοδον, καί ούδεμίαν νά δώσωσιν εζή-
γησινπερί τού υβριστικού αυτών εγγράφου, άφ’ ετέρου ή κοινήχγνώμη
τής βασιλευούσης είχεν επί τέΛους τοσούτον παροξυνθή ώςτε δεν ήδύ-
ναντο ήδη άνευ εσχάτου κινδύνου νά παρατείνωσι τήν έν αυτή δια τρι­
βήν, καί δ βασιλεύς ήναγκάσθη νά προτρέψν) αυτούς νά άπέλθωσιν όσον
τάχιστα δριστικώς. Κάλλιστα δέ επραζε τούτο, διότι μόλις άνεχώρη-
σαν έξερράγη, ένεκα τής κορυφωθείσης κ α τ’ αυτών άγανακτήσεως,
στάσις, ήτις-μετά κόπου κατηυνάσθη. '
#Ινα πεισθή δέ ο αναγνώστης οπόσον δίκαιον είχον νά άγανακτήΓ
σιυσιν οί ήρ.έτεροι, αρκεί νά άναφέρωμεν ότι ο κατά τού πατριάρχου
καί των περί αυτόν, ήτοι καθ’ δλης τής άνατολικής εκκλησίας άφορί-
σμος, δ άποτεθείς τή 16 Ιουλίου επί τής αγίας τραπέζης τής μεγά­
λης ημών μητροπόλεως, παρεκτός ποικίλων άλλων ύβρεων, κατηγορεί
αυτούς 1) ώς Σιμωνιακού:, 2) ώς Ούαλεσιανούς, 3 ) ώς Άρειανούς, 4 )
ώς Δονατιστάς, 5) ώς Νικολαίτας, 6 ) ώς Σεβηριανούς, 7 ) ώς ΓΙνευ-
ματομάχους ή Θεομάχους, 8 ) ώς Μανιχαίους, 9 ) ώς Ναζαρηνούς, καί
ένί λόγφ ήξίου οτι ή ανατολική εκκλησία πρεσβεύει τάς πλάνας όλων
σχεδόν των αιρέσεων, όσαι προέκυψάν ποτέ εις φως άπό καταβολής τού
χριστιανισμού. Εννοείται οτι τό έγγραφον τούτο αφού δεν άνεκλήΟη,
δεν ήτο δυνατόν νά μεινν; άνευ άποκρίσεως. Όθεν δ πατριάρχης Μ ι­
χαήλ συγκαλέσας τήν περί αυτόν σύνοδον,άπεδοκίμασεν αυτό διαρρή­
δην, ιδίως ένδιατρίψας είς το περί έκπορεύσεως τού άγιου .πνεύματος
ζήτημα* διότι οί περί τον Ούμβερτον έν τω διαβοήτφ αύτών aipopt-
σμφ είχον τήν άφροσύνην νά κατηγορήσωσι τούς ήμετέρους προς τοι5
348 Ή δογματική 2νωσις είναι αδύνατος.

αλλοις ώς πνευματομάχους ή θεομάχους, καθ’ δ περιαιρέσαντας δ ή ­

θεν από του συμβόλου την και εκ του υιού έκπόρευσιν τού παναγίου
πνεύματος.

"Οταν έπραγματεύθημεν τά περί της πάλης μεταξύ τού πατριάρχου

Φωτίου καί τού πάπα Νικολάου, δεν έδιστάσαμεν να κατακρίνωμεν
τον πρώτον ώς μή άρκεσθέντα νά απόκρουση την κυριαρχικήν άξίω-
σιν τού άρχιερέο>ς της 'Ρώμης, άλλ’ άναμίξαντα εις την προκειμένην
έριν καί την δογματικήν διένεξιν. Έ π ί της παρούσης όμως περιστά­
σεων, ή δικαιοσύνη απαιτεί νά δμολογήσωμεν, ότι οί Δυτικοί, πάρε-
κτός των άλλων αύτών αδικημάτων, περιέπεσον προςέτι είς το λάθος
τού νά άναζωπυρήσωσι το δογματικόν σκάνδαλον. Έ ν τω διαστήματι
των 1 8 0 ε’τών όσα διήλθον από Φωτίου μέχρι Κηρουλαρίου, πάσα ε­
πίσημος περί δογμάτων συζήτησις είχε βαθμηδόν έκλείψει, αί δέ με­
ταξύ των δύο εκκλησιών σχέσεις άπέβησαν άν όχι πάντοτε φιλικά ι,
.τουλάχιστον ειρηνικά! δπωςούν. Α ί διαφωνίαι όσαι έκ διαλειμμάτων
συνέβαινον, προέκυπτον εκ της άξκύσεως ήν οί αρχιερείς της 'Ρώμης
αείποτε είχον τού νά έπιβάλωσι τήν θελησιν αύτών εις τήν ήμετέραν
εκκλησίαν, ούχί δέ έκ τών διαφωνιών όσαι ύφίσταντο περί τά δόγματα
καί τούς εξωτερικούς της λατρείας τύπους. Αυτός δ Ν ικήτας δ Στηθάτος,
δ πρό ρ.ικρού τότε κατά τών καινοτορ.ιών τής δυτικής εκκλησίας γρά-
ψας, ούδαμώς εθιξε τό περί έκπορεύσεως ζήτημ.α, ότε αίφνης οί περί
τον Ούμβερτον, άνευ ούδεμιάς ανάγκης έφεραν πάλιν αύτό είς μ.έσον,
καί έτράχυναν ούτω τάς άφορμάς τής διαστάσεως. Οί δέ ήμετεροι ού
μόνον απ' αρχής μέχρι τέλους/κατά τήν παρούσαν περίστασιν προςη-
νέχθησαν μετά πλείστης ανοχής καί μετριοπάθειας, αλλά καί έπί τής
καταστροφής τού δράματος τούτου εδειξαν τήν προαίρεσιν αυτών τού
νά άφήσωσι μίαν πύλην ήνεφγμένην προς τήν συνδιαλλαγήν· διότι έν
τη συνοδική πράξει δι* ής άπεδοκιμάσθη καί έστηλιτεύθη δ λεγόμε­
νος άφορισμ.ός τού Ούμβέρτου καί συντροφιάς, οι άνθρωποι ούτοι ελο-
γίσθησαν ώς ίδιογνωμ,όνως ένεργήσαντες καθ’ όλα, ούχί δέ ώς γνήσιοι
τοποτηρηταί τού πάπα Δέοντος Θ ', όςτις άλλως τε είχεν έν τω μεταξύ
άποθάνει τή 1 9 άπριλίου, πριν δηλ α δή εκείνοι φθάσωσιν έτι εις Κων-
σταντινούπολιν. Κ α ί είναι μέν αληθές ότι κατά τινας μεταγενεστέρους
εις τών ήμετέρων, δ πατριάρχης Μ ιχαήλ, συνεκρότησεν, είτε κατ’ αύτό
εκείνο τό έτος 1 0 5 4 , είτε τφ 1 0 5 7 , σύνοδον πολύ μείζονα τής προ-
 «ττ * %* * Μ έκατονταβτηρίδι. 351
Η δογματική ενωσις είναι _____ ^

, τ t ' ν-ν-ι » δέν έ^τρέπ ετα ι νά·

τέρας, ης μετεσχον παρεκτος πολλών άλλων αρχιερεω Γ
χής ’Αντιόχειας και οί μ,ητροπολΐται Βουλγαρίας καί *νκ,οινοτγ>τα ?
ήτις έξέτεμ.ε τής καθολικής εκκλησίας τούς Λατίνους, έπ ικ υ ρ70υτου
καί ύπο των μή παρευρεθέντων εν αυτή πατριάρχων ’Αλεξανδρείας κα
'Ιεροσολύμων. Ά λ λ ’ δ μέν Ιΐίχλερ μετά δισταγμού τίνος μνημονεύει
τής συνόδου ταύτης, ο δέ Έργενροΐθερ ύπο>ναμ.βάνει αυτήν ολως αμφί­
βολον, βεβαιών ότι αι μεταξύ των δύο εκκλησιών σχέσεις, αΐτινες και
βραδύτερον έξηκολούθησαν μέχρι τίνος ύφιστάμεναι, δεν έπαυσαν ουδέ
κατά τον ύπόλοιπον τής τού Μ ιχαήλ πατριαρχίας χρόνον· δτι δέ μό­
νον άδηλον ύπάρχει δποιαί τινες ακριβώς ήσαν αί σχέσεις αύται. "Ο ­
πως δήποτε δμως καί αν έχωσι τά περί τούτου, το ούδέν ήττον βέ­
βαιον είναι δτι έκτοτε οί πάπαι άπελπισθέντες νά έπιτύχωσι τήν εΐ-
ρηνικήν άναγνώρισιν τής κυριαρχίας αύτών εν Κωνσταντινουπόλει, ά -
πεφάσισαν ήδη νά προπαρασκευάσωσι τήν διά κατακτήσεων έκτέλεσιν
τού ακοίμητου αύτών βουλεύματος, μεταχειριζόμενοι προς τούτο πρώ­
τον μέν τούς Νορμαννούς, καί μετ’ ού πολύ τούς σταυροφόρους. Πλήν
τούτου εκ τής όλης ταύτης μελέτης συνάγεται επίσης άναμφισβητή-
τως, δτι ή διαίρεσις τών εκκλησιών δέν προέκυψεν εκ δογρ.ατικών
διαφωνιών, άλλ* ενεκα πολιτικών συμφερόντων ώςτε άμα έξέλιποντά
πολιτικά ταύτα συμφέροντα, δπερ ευτυχώς συνέβη ή δ η , καί άμα κα-
τηργήθη ή κυριαρχία, δπερ ωςαύτως συνέβη ώς προς ρ.έγα μέρος τού
δυτικού χριστιανικού κόσμου, ούδέν υπάρχει το κωλύον Ινα άποκατα-
σταθή ή έ'νωσις.
Ένωσιν δέ λέγοντες επαναλαμβάνομεν δτι έννοούμ.εν, κατά το καί
άλλοτε παρ’ ήμ.ών £ήθέν, ούχί τήν έσωτεριχ-ήν, τήν δογματικήν ένω-
σιν, αλλά μ.όνον τήν εξωτερικήν, τήν πολιτικήν. "Οσοι ομιλούσι περί
δογματικής ένώσεως, δέν ήξεύρουσι τ ί λέγουσι* διότι κάνέν ποτέ έθνος
δέν θέλει συναινέσει νά άνταλλάξή τάς ιδίας πεποιθήσεις καί παρα­
δόσεις αντί ά/νλοτρίων. Ή δογματική λοιπόν ενωσις είναι μακαρία
κενή, δνειρον το όποιον ούδέποτε θέλει γίνει πράγμ.α. Τούτου δμως τ ε -
θέντος, λέγουσι τινες, ίτί σημ.αίνει ή εξωτερική εκείνη ενωσις ; Σ η -
μ.αίνει, άπαντώμεν, τήν μεταξύ τών διαφόρων χριστιανικών εκκλησιών
ειρήνην, προτιμ,οτίραν ούσαν, άν μ.ή άπατώμ.εθα, τής έμ.πολέμ,ου κα -
ταστάσεως ήτις επί τοσούτον χρόνον έπεκράτησε μ.εταξύ Δύσεως καί
Ανατολής, καί άχρι τούδε δυςτυχώς επικρατεί μεταξύ Α να τολής καί
ενός μέρους τής Δύσειος. "Ολα τά έθνη τής γης δέν είναι δυνατόν νά.

(
350 Ή δογματική ενωσις etvyi αδύνατος.

άποτελεσωσι μίαν επικράτειαν, έλουσαν την αυτήν κυβερνησιν καί

τούς αυτούς νόμους* όλαιόμως αί διάφοροι αύται πολιτικαί κοινωνίαι
είμπορούν νά διατελώσιν εις σχέσεις φιλικάς, νά ε^χωσιν ή μία παρά
τή άλλ*/) άντιπροςώπους, νά διεξάγωσι δ ι’ αυτών πολλά κοινά συμφέ­
ροντα και νά συντελώσιν ovtoj εις την αμοιβαίαν ευημερίαν, καί τοι
διατηρούσαι έκαστη την αυτονομίαν αυτής καί ανεξαρτησίαν. Ά νάλο-
γόν τι ήθελεν είσθαι εύκταιον νά γίνγ,ώς προς τάς διαφόρους θρησκευ-
τικάς κοινο>νίας· καί^ φρονούμεν δτι πρέπει νά ήναί τις τυφλός ινα μή
διακρίνη δπόσιυν αγαθών πρόξενος ήδύνατο νά άποβτ, ή τοιαύτη ενο>-
,σις. ’Αλλά, λέγουσι πάλιν έτεροι, έκ τής ένιόσεοκ δύναται νά διακιν­
δυνεύσει ή ύπαρξις τού Ελληνικού έθνους όπερ δεν διεσώθη ειμή διά
τού χωρισμού αυτού, καί Ιδίως διά τού θρησκευτικού χωρισμού από
τής Δύσεως. Τούτο ήτο αληθές εν τω μέσω αιώνι. Την σήμερον όμως
τής ελληνικής έθνότητος ώς καί πάσης άλλης τό Ιδιάζον χαρακτηρι­
στικόν δέν είναι ή θρησκεία, είναι ή εθνική γλώσσα, ή εθνική συνείδη*
σις, αί έθνικαί πα ρα δόσεις-’Ορθόδοξα ύπάρχόυσι καί άλλα ε"θνη, οί
'Ρώ σοι, οί 'Ρουμούνοι, οι Σέρβοι, οί Βούλγαροι, οι Αρμένιοι. Ά λ λ α
διά τούτο ούτε αυτά έγιναν Έ λληνες, ούτε οι Έλληνες έγιναν 'Ρ ώ ­
σοι, Σέρδοι, 'Ρουμούνοι, Βούλγαροι ή ’Αρμένιοι.'Απεναντίας όλοι οί Δυ­
τικοί όσοι έγκατεστάθησαν έν τή Ανατολή βαθμηδόν καί κα τ’ ολίγον
έξελληνίσθησαν, διότι φύσει οί ολίγοι αποδέχονται τον εθνικόν χαρα­
κτήρα των πολλών, έν τω μέσψ τών δποίεον διαβιούσι. Τούτου έ’νεκα
τάνάπαλιν αί έν. Ιτ α λ ία πολυάριθμοι ελληνικαί άποικίαι τών τελευ­
ταίων έκατονταετηρίδων έξιταλίσθησαν, καίτοι κατ'άρχάς έπρέσβευον
δόγμα πολέμιον τού ^ωμαϊκού. Ή ορθοδοξία υπήρξεν απαραίτητον
τού ελληνισμού έρεισμα έν τω μέσω αιώνι, διότι τότε κύριον αυτού
συστατικόν ήτο ή γλώσσα, ήτις καθ’ έαυτήν, άνευ άλλων ηθικών
δυνάμεων, δεν αποτελεί άκαταγώνιστον εθνικόν προπύργιον κατά τής
ξενικής έπιδράσείος. Ά φ 'ή ς όμως έν τή 13 έκαντονταετηρίδι δ με­
σαιωνικός ημών κόσμος ήρχισεν 07ως νά παρακμάζη, καί έπετειλεν
εις τον δριζοντα τής ιστορίας δ νέος ελληνισμός, όςτις άναβαπτισθείς
κατά μικρόν εις τό ^εύμ,α τού αρχαίου, άνέλαβε την δΰναμιν τών εθνι­
κών παραδόσεων καί τής έθνικής φιλοτιμίας, ή σχετική άξια τών συ­
στατικών αυτού ετροπολογήθη ούσιωδώς. Τό πάτριον θρήσκευμα δεν
έπαυσε μέν ουδέ θέλει παύσει αποτελούν έν τών κυριωτάτων ηθικών
ελατηρίων τού ελληνισμού* αλλά, δεν έκπροςωπει ήδη αυτό καί μόνον
 Γενιχή εποψις του κράτους cv τη Η έκατονταβτηρίίι. 351

τον ελληνισμόν επί τοσοΰτον, ώςτε νά εϊπωμεν ότι δεν επιτρέπεται νά

τείνοψ.εν γεϊρα αδελφικήν προς τάς άλλας χριστιανικάς κοινότητας*
διότι οΰτω πράττοντες διακινδυν εύομεν την εθνότητα ημών. Τούτου
έ νεκα τό καθ’ τμας πεπείσμεθα ότι το ελληνικόν έθνος δεν ήθελε δ ι­
στάσει νά παραδε^θή την εξωτερικήν ένωσιν των εκκλησιών. Ά λ λ α
τό δεινόν είναι οτι τό αξίωμα τού ά,ρχιερέιυς τής ΊΡιύμης είναι τοσού-
τον ίστορικώς συνδεδεμένον μετά τού δήγματος τής κυριαρχίας ώςτε
πάσα ώς προς τό δόγμα τούτο παραχώρησες ήθελεν ισοδύναμε! πρός
την άρνησιν τής ύπάρξεως αυτού εκείνου τού αξίωμα, τος.

**-

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ\

‘Υλική, ήΟική καί εθνολογική κατάστασις επί τής μακεδονικής δυναστείας.

Ούτως είχον τά πράγματα οτε, εκλιπόντος τού τελευταίου γόνου

τής μακεδονικής δυναστείας, άνηγορεύθη βασιλεύς ό αρχηγέτης των
Κομνηνών. Το κράτος, εΐ'καί άπέβαλε περί τά τέλη τής περιόδο** τα ύ-
της την κάτω ’Ιταλίαν, είχεν ούδέν ήττον έκτασιν μείζονα, ή οτε έ-
κάθησεν επί τού θρόνου ό Βασίλειος ο Μακεδών* διότι εν τφ μεταξύ
τούτω άνεκτήθη ή Κρήτη, ή Κύπρος, ή Κ ιλ ικ ία , άξιόλογον τής Συ-
ραίς μέρος καί έν Ευρώπη πάσα ή Βουλγαρία. Δύο νέοι πολέμιοι, οί
Τούρκοι απ’ ανατολών και οι Νορμαννοί από δυσμών, είχον μεν, επι­
φανή από τίνος χρόνου, άλλ* οι στόκοι καί οί στρατοί τού κράτους οι
προ μικρού έτι τοσούτον καίριας κατενεγκόντες πληγάς εις τούς Μ ωα-
μεθανούς καί εις τούς Βουλγάρους,έφαίνοντο πλέον ή ικανοί νά άποτρέ-
ψωσι τούς έπικρεμασθέντας αύθις εις τόν, ορίζοντα κινδύνους. Ή υπέρ­
τα τη αρχή είχε μεν περιέλθει εσχάτως εις χείρας ασθενείς καί ανι­
κάνους, άλλ* οί διάσημοι στρατηγοί καί ναύαρχοι, οϊτινις έξηκολού-
θουν διασεύζοντες τάς παραδόσεις τού Νικηφόρου Φωκά καί τού Ίω άν-
νου Τσιμισκή καί τού Βασιλείου τού Βουλγαροκτόνου, ό Γεο$ργιος
Μανιακής, ό Νικηφόρος Καραντηνός, b Κατακαλών Κεκαυμένος, 6
Ίσαών.ιος Κομνηνό; και πλειστοι άλλοι τοσαύτας έν τοις πεόιοις τής
μάχης δρέψαντες δάφνας, ήσαν έτοιμοι, καταλαμβάνοντες την βασι­
λείαν, νά άνανειύσωσι τάς λαμπράς ημέρας τής 1 0 έκατονταετηρίδος

/
352 Μωαμεθανοί. Σλαΰοι. Βούλγαροι.

Οί πόροι του δημοσίου ταμείου ήσαν ανεξάντλητοι. Μη λησμονήσω-

μεν ότι δ Βασίλειος β'. αφού διεξήγαγεν έν διαστήματι 4 0 και επέ­
κεινα ενιαυτών τοσούτους καί τηλικούτους πολέμους, καί αφού κατά
τά δύο τελευταία ετη της ζωής αυτού ούδένα ειςέπραξεν άμεσον φό-
ρον, κατέλιπε περί τά 2 5 0 , 0 0 0 , 0 0 0 εκατομμύρια δραχμών αποτα­
μίευμα. Μή λησμονήσωμεν ότι αί έτήσιαι είςπράξεις τού κράτους τού­
του συνεποσούντο εις 6 0 0 , 0 0 0 , 0 0 0 δραχμών καί επέκεινα, ίσοδυνα-
μούντα σήμερον προς 3 0 0 0 εκατομμύρια* τοιόύτους δέ πόρους ουδέ
κ α τ’ όναρ ήδύνατο νά φαντασθή τότε δ δυτικός κόσμος, οςτις πολύ
απείχε της παρ’ ήμϊν άκμαζούσης τω και ρω έκήνω ποικίλης βιομη­
χανίας, ών ύπόφορος των ήμετέρων, κατά τούτο, όπως σήμερον εΐμεθα
ημείς ύπόφοροι αυτού, εχων διοίκησιν άτελεστάτην έτι, ουδέ δυνάμε-
νος, πολλού γε καί δει, νά συγκρότηση στρατούς καί στόλους, οιοι
ήσαν οί τού ανατολικού κράτους στόλοι καί στρατοί. Δεν λέγομεν τι
περί των Μωαμεθανών, διότι τότε ούτοι είχον περιέλθει εις την έσχά-
την παραλυσίαν καί αναρχίαν. Έ ν τη 11 λοιπόν έκατονταετηρίδι τό
κράτος τού ρ.εσαιωνικού ελληνισμού ητο έτι το πλουσιώτερον καί το
τεχνικώτερον ό'ιοικούμενον των επί γης κρατών* ήδύνατο νά συγκρό­
τηση καί νά διατηρήση πεζικην καί ναυτικήν δύναμιν άξιόλογον, καί
άνεδείκνυεν δσημέραι ηγεμόνας της δυνάμεως ταύτης εγκρίτους. Ό
έξελληνισμός τής νομοθεσίας καί της διοικήσεως είχε συμπληρωθή* ο
δέ μεσαιιυνικός ημών κόσμος εφθασεν είς τά τελευταία αυτού συμπε­
ράσματα άποδείξας τό τί ήδύνατο νά πράξη καί τό τι δέν ήδύνατο
νά πράξη. Έ ά ν η απόπειρα ήν έπεχείρησε προς θεραπείαν της νοση-
ράς αυτού κοινωνικής καταστάσεως 8 ιά τού μεγάλου μεταρρυθμιστι-
κού βουλεύματος της 8 καί της 9 εκατονταετηρίδος, είχεν άποτύχει,
δ κυβερνητικός, δ διοικητικός, δ οικονομικός καί δ στρατιωτικός ορ­
γανισμός, ον ή μακεδονική δυναστεία πολυειδώς συνεπλήρωσε καί
έτελείωσεν εντός των υπαρχόντων όρων τής κοινωνικής τού κράτους
καταστάσεως, εφαίνετο παραδόξως εύδοκιμήσας καί άναδείξας-αυτό
εΐπερ ποτέ ισχυρόν καί άκμαΐον.

Ά λ λ * ούδεμία τέχνη δύναται νά άναπληρώση την φύσιν, καί ού-

δείς μηχανικός οργανισμός, έστω ούτος τελειότατος, δύναται νά άν-
τικαταστήση τάς ελλειπούσας ήθικάς καί ύλικάς τών εθνών δυνάμεις.
Τό μεσαιωνικόν ημών κράτος, ήτοι τό εντεύθεν τού Ά δρίου άπλούμενον,
 Μωαμεθανοί Σλαΰοι Βούλγαροι. 353

άπηρτίσθη διά του συνδυασμού ποικίλων φυλών. Πρώτη εθνική βασις

του κράτους τούτου είς τό κύριον αυτού μέρος ύπήρξεν ή ελληνική φυλή,
ήτις κατείχε τάς προς μεσημβρίαν τού Όλυμπου και των Κεραύνιων
ορεών υ.έγοι τού Ταινάρου νώρας, τάς νήσους, τάς παραλίας της Τ λ -
λυρίας, της Μακεδονίας, της Θράκης, τού Εύξείνου πόντου και όλα-
τά δυτικά της μικράς Α σ ία ς παράλια. Μετά δέ της ’ελληνικής ταύ-
της φυλής συνηνώθησαν υπό τό σκ,ήπτρον της εν Κωνσταντινουπόλει
ίδρυθείσης μοναργίας όλαι αί φυλαί όσαι κατοικούσαι εις τάς μεσογειο-
τερας προς βορράν των Κεραύνιων και τού Όλύμπου μέχρι τού νΙστρου
χώρας, εις τά ενδότερα της μικράς ’Ασίας-, εις την Συρίαν και εις την
Αίγυπτον etyov κατά τό μάλλον και ηττον Ιξελληνισθη δ ιά της μα­
κεδονικής κυριαρχίας καί της διαδόσεως της χριστιανικής πίστεως.
Ά λ λ ! ευθύς ές αρχής ό ελληνισμός ούτος, ό,τε άρχέγονό*ς και δ επί­
κτητος,επαθε δεινάς ακρωτηριάσεις καί δεν έ'παυσεν έκτοτε ελατ.τόύ-
μενος. Ά φ ’ ής, κατά την 7 εκατονταετηρίδα, ή Αίγυπτος και ή Συ'ρία
κατεκτήθησαν ύπο των Άράβο^ν, ή ελληνική γλώσσα τοσούτον εν ταις
>χσ>ραις εκέίναις ύπεχώρησεν εις την αραβικήν, ώςτε ο έν άρχη τής 1 0
εκατονταετηρίδας άκρ.άσας πατριάρχης ’Αλεξάνδρειάς Ευτύχιος σονέ-
ταζε τό ιστορικόν αυτού εργον άραβιστί καί ούχί ελληνιστί. Ό δέ*έν
έτει 8 6 9 προςελΟών είς Κο;νσταντινούπολιν, ώς επίτροπος τού πατριάρ-
χου Α ντιόχειας, Θωμάς ό Τύριος, δυςκόλεος έλάλει την ελληνικήν* καί
ή επιστολή ή περιέχουσα την ορθήν καί άμώμητον πίστιν, πεμφθείσα
δέ προς τούς Αρμενίους εν αρχή τής 9 έκατονταετηρίδος παρά τού
ρ.ακαριωτάτου πατριάργου ’Ιεροσολύμων Θωμά, συνετάγθη, καθ’ ά
εξ αυτών των χειρογράφων αυτής συνάγεται^ άραβιστί, υπό Θεοδιύρου
Άβουκαρά, επισκόπου Χαρράν εν Φοινίκη, μετεφράσθη δέ έλ/νηνιστί
υπό τού πρεσβυτέρου καί συγκέλλου Μ ιχαήλ. Κ α ί άν ό κλήρος οςτις
ήτο καί έπρεπε νά ήναι'έν τών κυριευτάτων οργάνων τού ελληνισμού,
είχε τοσούτον άπομάθει τήν ε’λληνικήν, είμπορούμεν νά συμπεράνωμεν
όπόσον άμυδρά αυτής ίχνη έσώζοντο παρά τοίς λοιποίς κατοίκοις*
τούτο δέ εξηγεί άποχρώντως δ ια τ ί, evtj> κατά τήν 10 καί 11. εκατον­
ταετηρίδα ή (Αοναρχία ημών ανέκτησε τοσαύτας χώρας και πόλεις έν
Συρίγ., δεν έδυνήθη ποτέ νά ασφαλίση τάς κατακτήσεις ταύτας.
Ά λ λ ’ απο των άνατολικωτέροιν τούτων /υ>ρών μεταβαίνοντες είς
τάς εύρωπάϊκάς τού κράτους επαρχίας, εύρίσκομεν καί ενταύθα τον
έλληνισμ,όν ύποχωρούντα άδιαλείπτως είς ετέρας φυλάς καί γλώσσας.
(ε λ λ . ι γ τ ο ρ . κ . π α π α ρ ρ η γ ο π ο υ λ ο υ τ ο μ ο γ δ *) 2 3
 ι ,
1Λ

354- * , Βαθμιαία ·λάττω<πς του ελληνικού πληθυσμού.

'■ Ειπομεν χλλοτ.· (σελ. 2 του τρίτου τόμου) ότι έτι από τής· 4 ε'κατον-
ταετηρίδος 7;οι*κίλα βάρβαρα φυλά, ούννικά, γερμανικά, και πρό παν­
ί των σλχυίκά, είχον άναμιχΟή μετά τών έξελληνισθέντων ε’γ/ωρίων
• Θρακών, Μακεδόνων καί ’Ιλλυριών εν τή κά.τω Μοισία, εν τη ανατο­
λική Θράκη, εν τη xvoj Μοισία, έν τη Μακεδονία, έν τη Δαρδκνία καί
εν τη *Ιλλυρί<γ. Ά λ λ ’ εν τη 7 έκχτονταετηρίδι, ε'νω οί μωαμεθανοί κα-
1 τελάμβανον την Αίγυπτον καί την Συρίαν, μεγάλη καί ριζικωτέρα της
προηγούμενης μεταβολή συνέβαινε συγχρόνιος εις τάς μεταςύ "Ιστρου
καί Αίμου χώρας, έπενεργήσασα μετ’ ου πολύ καί εις ολας τάς άλλας
ευρωπαϊκά; τού κράτους χο>ρας.Έπί Ηρακλείου μεν νέα σλαυϊκών φυλών
στίφη κατέλαβοντήν άνυ^Μοισίαν καί την Ιλλυρίαν (σελ. 2 2 5 καί ίπορ..
τού τρίτου τόμου)* επί δέ Κονσταντινου τού Πωγωνάτου έγκχτεστά-
θησαν εντεύθεν τού *Ίστρου οί Βούλγαροι (σελ. 3 1 2 καί έπομ. τού
τρίτου τόμου). Οί Βούλγαροι, ώς πολλάκις είπομεν. δεν άνήκον εις
την σλαυϊκην φυλήν, άλλ* εις τάς φιννο-ούραλικάς η τουρκικάς η του-
ρανι/.άς φυλάς* κυριαρχικώτεροι Si οντες των Σλαύων, άνέλαβον ευθύς
... εζ αρχής την ηγεμονίαν των εν τη κάτω Μοισία σλαυϊκών φυλών,
προϊόντος Si τού χρόνου, καί τών πλείστων εκ τών φυλών τούτων, ο-
.σαι ησαν δμτικώτερον ιδρυμένα*. Ά φ ’ ετέρου δέ εύαριθμότεροι οντες
τών υπηκόων καί βαρβαρώτεροι, ύπέκυψαν εις την ηθικήν καί κοινιυ-
νικήν.αύτών έπίδρασιν, καί κατά μικρόν παντάπασιν έξεσλ? υΐσΟησαν.
^ Ο υ τω 'δ έ ταύτίσαντά την εθνότητα αυτών καί την τύχην τά δύο ε­
κείνα φύλα έπεχείρησαν από τών βορειότερων χωρών, εις άς τό πρώ­
τον· έγκατεστάθησαν, πολλάς προς μεσημβρίαν εποικήσεις, τάς μέν Six
τής βίας, τάς Si Si* ειρηνικών συμβάσεων, καί κατέλαβον ούκ ολίγα
τμήματα τής πρότερον ύπό ελληνικών φυλών κατεχομένης χώρας μέ-
χρις αυτών τών εσχατιών τής.Πελοπόννησου.

Διηυκολύνθη δέ πολύ ή εποίκησις αύτη εκ τε τού αρχικού χαρακτή-

ρο; τής ελληνικής φυλής καί εκ τών πολιτικών αυτής περιπετειών. Ή
ελληνική φυλή είχεν* ανέκαθεν τυχοδιωκτικόν χαρακτήρα (σελ. 2 9 4
καί έπομ., σελ. 3 1 0 καί έπομ. τού πρώτου τόμου). Ά π ο τών αρχαιό­
τατων χρόνων, οπιυς καί σήμερον, ουδέποτε ήρκέσθη εις τήν ίδιαν αυ­
τής χώραν, άλλ’ έζήτησεν αείποτε στάδιον ένεργείας εύρύτερον, εύπο-
ρώτερίον, άσφαλέστερον. Εντεύθεν αί πολυάριθμοι αυτής από τών προϊ­
1
στορικών χρόνων μέχρι τής 7 καί 6 προ Χριστού έκατονταετηρίδος
 Βαθμιαία έλάττωσις του ελληνικού πληθυσμοί). 355

αποικίας ως εκ των οποίων ετι επί της ακμής του αρχαίου ελληνισμού
ηλαττοΰτο δ ’ ενεργητικός, δ ελεύθερος, δ γνήσιος αυτής πληθυσμός.
Δ ιότι τίποτε δεν συνετελεσε τοσούτον εις την αύξησιν τού δουλικού
πλήθους τής αρχαίας 'Ελλάδος όσον αί αδιάλειπτοι εκεϊναι των ελευ­
θέρων αποικήσεις. Ε π ε ιδ ή ήλάττούντο οί ελεύθεροι βραχίονες, έδεινά
άναπληρωθώσι διά δούλων, και επειδή οί ιθαγενείς δούλοι δεν έπήρ-
κουν, ειςήγοντο δούλοι ξένοι. "Ωςτε δ ύλικός τής Ε λ λ ά δο ς πληθυσμός
ίσως μέχρι τίνος δεν ήλαττούτο, άλλ/ ή πραγματική τού έθνους δύνα-'
μ.ις έμειούτο* διότι τούτο συνεκειτο ήδη έξ ευαρίθμων σχετικώς ελευ­
θέρων, πολλών δούλο^ν καί ούκ όλάγων ξένιον. Το τυχοδιωκτικόν αυτό
πνεύμ,α, το όποιον μέχρι τής σήμερον αποτελεί ένα τών κυριωτάτων
χαρακτήρων τού έθνους ημών, καί περί τών ολέθριων αποτελεσμάτων
τού οποίου εις τούς καθ' ημάς χρόνους θέλομ.εν άλλοτε ομιλήσει, ά-
πέβη εν τούτοις κατ' άρχάς ώφέλ,ιμον μάλλον ή επιβλαβές. Έ ν δσω
το έλ,ληνικόν ε'θνος ήτ© τδ ισχυρότερον τών επί γής εθνών; δ διασκορ­
πισμός ούτος των δυνάμεων του ηύξανε τούς πόρους αυτού, χωρίς νά
διακινδυνεύσω την πολατικήν ύπαρξιν του. "Αμα όμ,ως προέκυψαν εις
μέσον εθνη^λλα επίσης Ισχυρά καί έχοντα συμπεπυκνωμ.ένας τάς δυ­
νάμεις αυτών, τό έθνος ημών εύρέθη απέναντι τών νέων τούτο>ν αντι­
πάλου εις την θέσιν στρατού εχοντος τά διάφορα αυτού τμήμ.ατα
πόρρω απ’ άλλήλων άφιστάμενα, καί άναγκαίως κατετροπιύθη. Κ α -
τετροπώθη δέ τόσιρ εύχερέστερον, όσο> ουδέποτε έπεισθη νά σωφρονισθή
κατά τούτο. 'Αφού τοσαύτας επεμ,ψε μέχρι τής έκτης έκατονταετη-
ρίδος αποικίας, έπειτα από τής τετάρτής καί τής τρίτης εζήτησε πά­
λαν νέας εις την αΛλοδαπήν τύχας. Αί πολυάριθμοι πόλεις αι κτισθει-
σαι υπό τού μεγάλ.ου 'Αλεξάνδρου καί τών διαδόχιον αυτού εν τή 'Α ­
νατολή άναγκαίως ήραίο^σαν ετι μάλλον τον ενταύθα έλνληνισμόν (σελ.
307, 308 τού δευτέρου τόμ,ου). Εις τάς αρχαίας ταύτας τού κακού
άφομάς προςετέθησαν μετ' ου πολύ καί άλλαι. Έ ν τή δεύτερα π. X .
έκατονταετηρίδι ή έπικρατήσασα αναρχία καί άναστάτιυσις συνετελε-
σαν ώςαύτιος εις την έλάττωσιν τού ιθαγενούς πληθυσμού, ιυςδηλούται
έκ τής θλνίβεράς εικόνος ήν έγραψε περί τής όλαγανθρωπίας τής τυτε Ε λ ­
λάδος, ό αύτόπτης τών πραγμάτων Πολύβιος (σελ. 3 6 4 τού δευτέρου
τόμου). 'Από δέ τής δευτέρας προ Χρ. μέχρι τής τρίτης μ. X . εκατον­
ταετηρίδας ή έλάττωσις τής ναυτιλίας καί τής εμπορίας, δ ι ων ανέ­
καθεν κυρίως συντηρούνται καί προάγονται οί κάτοικοι τών χωρών
23*
 356 Βαθμιαία βλάττωσίς του ελληνικού πληθυσμού.
Λ ___
%
τούτων, αι λεηλασίαι καί καταστροφαί τάς όποιας έπήγαγον οι 'Ρ ω ­
μ α ίο ι στρατηγοί, μετά δέ τήν ϊδρυσιν τής μοναρχίας καί τήν" άπο-
κατάστασιν τής ειρήνης, ή καταπιεστική τής 'Ριυμ.ης διοίκησις, δέν
έπέτρεψαν εις τον πληθυσμόν νά αύξηση δσον άλλοτε, καΟάπερ συνα-
γεται εκ-' των περιγραφών τού Πλουτάρχου, τού Παυσανίου και τού
Δίωνος τού Χρυσοστόμου, οΐ'τινες απαντες ομιλούσι περί τής λιπαν-
θρωπίας πολλών ελληνικών ‘χωρών εν τή δεύτερα μετά Χρίστον εκατον­
ταετηρίδά. (σελ, 4 4 1 , 4 4 2 τού δευτέρου τόμου). Έ ν τούτοις καθ’ όλου
είπεϊνή έλάττωσις τού ύλικου τουλάχιστον πληθυσμού δέν ειχεν άποβή,
ώς φαίνεται, υπερβολική μέχρι των χρόνων τούτων. Περί τού αρχαίου
ελληνικού πληθυσμού, ακριβείς ειδήσεις δέν έχομεν. Είπομεν ά7*λοτε
(σελ. 3 1 7 τού πρώτου τόμου) ότι δ πληθυσμός ούτος εντε τ?; μητροπό­
λε ι καί έν ταις άποικίαις ύπελογίσθη ύπό τών νεωτέρων εις 2 0 εκατομ­
μύρια περίπου κατοίκων, έξ υύν όμως το ήμισυ ήσαν δούλος καί έκ τού­
των πάλιν ούκ ολίγοι ξένοι. *Ιδίοχ δέ εις τάς προς μεσημβρίαν τών Καμ-
βουνίων _καί τών Κεραύνιων χώρας, εις την Εύβοιαν καί είς τάς ένθεν
καί ένθεν ,μικράς νήσους, ύποτίθεται ότι ωκουν, έν τή 5 καί εν τή 4
εκατονταετηρίδά πρό Χριστού, περί τα 4 εκατομμύρια ψυχών. Περί Si
τήν 1 προ Χριστού καί μετά Χριστόν εκατονταετηρίδα έτεροι υπολο­
γισμοί ορίζουσι τον πληθυσμόν τής Μακεδονίας καί τών πρό μικρού
<άπαριθμηθεισών ελληνικών χωρών, είς 3 ,0 0 0 ,0 0 0 , τής δέ Κρήτης είς
7 0 0 ,0 0 0 . ί(Αν λοιπόν όλοι οί αριθμοί ούτοι έχωσιν ύπόστασίν τινα
αλήθειας, καθίσταται πρόδηλον οτι μέχρι τής δευτέρας έκατονταετη-
ρίδος μετά Χριστόν δ ελληνικός πληθυσμός δεν ύπέστη εν τή κυρίως
Έ λ λ ά δ ι ύπερβάλλουσάν τινα άραία>σιν. Ά λ λ * από τής τρίτης έκατον-
ταετηρίδος ήρχισαν αίόλέθριαι έπιδρομαί τών βορείιυν βαρβάρων (σελ.
4 5 2 καί έπομ. τού δευτέρου τόμ,ου)· καί ναι μέν αΐ έπιδρομαί αύται
δεν έπήγαγον ρ.έχρι τής 7 έκάτονταετηρίδος δριστικήν τών αλλοφύλων
εκείνων έγκατάστασιν προς μεσημβρίαν τού Όλυμπου καί τών Κεραύ­
νιων όρέων, άλλ* ή περί πάσας τάς σχέσεις διατάραξις καί ή φθορά
ανθρώπων καί πραγμάτων ής έγίνοντο πρόξενοι, δεν έπαυε συντελούσα
είς τήν τού πληθυσμού έλάττωσιν. Αί δέ παοαδόξως έν τή 6 έκατον-
ταετηρίδι συσσωρευθεισαι φϋσικαί καί λοιμικαί συμφοραι (σελ. 141
.καί επορ,. τού τρίτου τόρ.ου) κατήνεγκον έτι μείζονας πληγάς είς τούς
κατοίκους τών ελληνικών χωρών. Είναι αληθές ότι ή ώραιότης τού
κλίματος καί ή ευφυΐα, ή φιλεργία, ή δραστηριότης'τής ελληνικής
 Ευρώπη. ’Αναλογία του έλληνικου χαίτου σλαυϊκου πληθυσμού. 357

φυλής άντεπάλαισαν κατά της έπηρείας των ποικί>νων εκείνων δεινών

των αίια7.είπτως σχεό'όν άναφυομένων έν ό'ιαστηματι ετών έννεακο-
σίων. Πολλά άνεφέραμεν γεγονότα μαρτυρούντα οτι αί ελληνικά! χ ώ -
axt πεοί τά τέλη της πε:ιό£ου ταύτης ούτε ικανού π7*ηθυσμ.ον έστε-
ροϋντο, ούτε ευπορίας άξιολόγου."Ή Θεσσα7νθνίκη, αί Άθηνοα, a t Π ά -
τραι, η Κόρινθος, αί Θ/,βαι, ήταν πόλεις πλούσια', καί πολυάνθρωποι.
Οί κάτοικοι της Ε λ λ ά δο ς η^υνηθησαν νά επέλθωσι μετά -πεζικ*7,ς και
ναυτικ'ος ό'υνάμ,εως κατά τού βασιλέυ>ς Δέοντος Γ\ Έ ν γένει δέ η βιο­
μηχανία, ή ναυτιλία, η κτηνοτροφία ηκμαζον παραδόξως (σ ε λ .3 6 1 —
3 6 3 του τρίτου τόμου). Έ ν τη 7 λ,οιπον εκατονταετηρίδά αί ελληνι­
κά! /ώ ρα ι <^έν ησαν εοημοι κατοίκων, πο>Λού γε καί <^εϊ. Ά λ λ * δ πλη-
Ουσμός αυτών £εν ητο πυκνός ο σ ο<τδ πάλαι, ενιαχού μάλιστα, ιδίως
έν τη ύπαίθρφ /ώ ρ α , άπέβη'αραιός, έκ τούτου #έ έξαιρέτως ώφελού-
μ:νοι οί Βούλγαροι καί οί Σλαύοι έπεχείρησαν τότε τάς εποικήσεις
αυτών. Όθεν εν ετει 6 5 9 εύρίσκομεν ποικΌνας σλαυϊκάς φυλάς κατε-
/ούσας τάς περί .Θεσσαλονίκην χώρας (σελ. 3 0 6 τού τρίτου τόμου)*
υ.ικοον ό'έ επειτα έτέοας έν Θεσσαλία, πεοί τον κόλ^πον τού Βόλου, καί
έν Ήπείρω περί Β όνιτζα ν περί δ'έ τά μέσα της 8 έκατονταετηρίδος
κλλας ώ;αΰτως σλαυικάς φυλάς καταλαβούσας ικανά; τ*ης Πελοπόν­
νησου /ώ ρας (σελ. 4 3 5 καί έπομ. τού τρίτου τόμ,ου)· καί τελευταϊον
έν ετει 9 2 9 άλλας σλαυϊκάς η βουλγαρικάς φυλάς ένιό'ρυθείσας έν
Ή πείρω πάλιν περί Νικοπολιν (σελ. 9 1 τού παρόντος τόμ,ου). Έ ν Ευ­
ρώπη, λοιπόν η ελληνική φυλή, ητις προ της έβδ'όμης έκατονταετηρίδος,
πολλην μέν είχεν ύποστη μετά βαρβάρων έπιμιξιαν πρός βορράν, προς
μ,εσημβρίαν δε είχεν άποβη αραιότερα η τό πάλαι, από της έβδομης
έκατονταετηρίδος καί εφεξής, πρός βορράν μέν δεν άπετέλει ηδη είμ.η
μικρόν μέρος των κατοίκων, περισταλεισα κυρίως εις τά παράλια* νο-
τιώτερον ίτ ο ι έν Μακεδονία, έν Ή πείρω, έν Θεσσαλία, έν τ η κυ­
ρίως Έλλάό'ι καί έν ΓΙε7.οποννήσω, ήναγκάσθη νά παρα/ω ρηση ούκ
ολίγα των υπαίθρων εις ποικίλας σ7ναυϊκάς φυλάς.

Τις ητο ή αναλογία τού έλ'ληνικού καί τού σλαυϊκου πληθυσμού εις
τάς μεταξύ Ηστρου καί Ταινάρου χοίρας έν τ7, 10 εκατονταετηρίδά,
ακριβώς δεν γνωρίζομεν. 'Γπάρ/ουσιν όμως τεκμήρια ύποδεικνύοντα
μέχρι τινός την αναλογίαν ταύτην. Οί έκσλαυϊσθέντες Βούλγαροι ύπε-
κυψαν πολλάκις εις την ελληνικήν κυριαρχίαν καί ιδίως επί ήμιόλιον

S
358 Ευρώπη. ’Αναλογία του ελληνικού και του σλαυϊκοΰ πληθυσμού.

καί ετι πλέον εκατονταετηρίδα άπό του 1 0 2 0 — 1 1 8 6 οί βασιλείς

Κωνσταντινουπόλεως έπεχείρησαν πολλάκις νά έςελληνίσωσι τάς πό­
λεις τής Βουλγαρίας* διετέλεσαν δέ οί Βούλγαροι αείποτε, καί όταν
δηλ α δή άπε τελούν ίδιον κράτος, εις συνεχείς έκκλησιαστικάς, έμπο-
ρικάς, φιλολογικάς σχέσεις ποος τον μεσαιωνικόν ελληνισμόν, πολυειδώς
καί πολυτρόπως υποκείμενοι εις την έπίδρασιν αυτού. Κ α ί όμως επί
τέλους έξενίκησεν ή σλαυϊκη γλώσσα' εν Βουλγαρία. Της δέ Θράκης
καί της Μακεδονίας ούκ ολίγα τμήματα άπετέλεσαν επί μακρόν μέ­
ρος τού βουλγαρικού κράτους* αί εν αύταις σλαυϊκαί φυλαί έκτήσαντο
έν τη, 8 καί έν τή 9 έκατονταετηρίδι Ιδίαν αυτονομίαν, έπεχείρησαν
πολλάκις πολέμ,ους κατά της ήμετέρας μοναρχίας, καί ηνάγκασαν
την μοναρχίαν ταύτην νά άντεπεξέλθη, κ α τ’ αυτών πάση, δυνάμει.
Κ α ί όμ.ως ή σλαυϊκη γλώσσα τοσούτον ολίγον έπεκράτει έν ταΐς χιό-
ραις ταύταις, ώςτε αί έπιμελέστεραι των νεωτέρων ε’ρευνών δεν είμ-
πόρεσαν νά άνακαλύψωσιν αυτόθι είμη δύο από τών χρόνων εκείνων
σλαυϊκάς έπιγραφάς. Τό πολύ δέ έπήλθεν έν Θράκη, καί έν Μακεδονία
ισορροπία τις τών δύο γλωσσών. Τ ά ονόματα τών Θρακών καί τών
Μακεδόνων άναφέρονται καθ’ όλον τόν μέσον αιώνα, εκ παραλλήλου
προς τά τών Σλαύων, εις ολους τούς πολέμους. Ό σοφός Τάφελ απέ­
δειξε τούτο ακριβέστατα. Ή δυναστεία τού Βασιλείου Α' έκαυχάτο
επιλεγόμενη μακεδονική. Κ αί έν τη, 14 έκατονταετηρίδι ο σουλτάνος
της Αίγύπτου, γράφων προς τόν βασιλέα Καντακουζηνόν, άπεκάλεΐ
αυτόν βασιλέα τών Έλλήνιον. καί σπάθην τών Μακεδόνων. Εις δέ
τάς μεσημβρινωτέρας χώρας από Όλύμπου καί Κεραύνιων ρ,εχρι Τ α ι­
νάρου, πολλαί μέν ιδρύθησαν σλαυϊκαί φυλαί, πολλάκις δέ άπέβησαν
αυτόνομοι, καί πολλάκις ηνάγκασαν την κυβέρνησιν ημών νά στρα-
τεύση κα τ’ αυτών έκ τού συστάδην. Έ π ί τέλους όμως έξηλείφθη η
σλαυϊκη γλώσσα, έπεκράτησε δέ αυτής απολύτως ή ελληνική. Έ κ τών
τριών τούτων αναμφισβήτητων γεγονότων άναγκαίως συνάγεται το
συμπέρασμα, οτι έν μέν τί} Βουλγαρία ο σλαυϊκός πληθυσμός ύπήρ-
ξεν άσυγκρίτως πολυπληθέστερος τού ελληνικού, έν δέ τη, Θράκη, καί
τή Μακεδονία αί δύο φυλαί άπέβησαν ίσαι σχεδόν τόν αριθμόν έν δέ
τή Θεσσαλία, τη, Ήπείρω, τή κυρίως Έ λ λ ά δι καί τη, Πελοποννήσω ό
ελληνικός πληθυσμός διετέλεσε πάντοτε άσυγκρίτως τού σλαυϊκού
επικρατέστερος. Όπόσον δέ ήτο τότε επικρατέστερος συνάγεται
καί έκ τούτου, ότι τάς μέν σλαυϊκάς φυλάς κατώρθωσε νά συγχιυ-

{
X ,
 Β λά χοι 359

t,
νεύση έν έαυτω εντός επτά εκατονταετηρίδων, από της 8 μέχρι της
] 1, ενώ δεν ε’πετυχεν ετι το αυτό αποτέλεσμα ώς προς τάς αλβανι­
κά ; εν τύ αυτω διάστημα τι άπό της 13 εκατονταετηρίδας ,μέχρι τής
19. *Λλλ’ εκ των αυτών γεγονότων συνάγεται ότι είς ολας του ευ­
ρωπαϊκού κράτους τάς επαρχίας καί είς αύτάς τάς νοτιωτέράς ο ελλη­
νικός πληθυσμός ητο τότε ήλαττωμένος όπωςδήποτε, αφού τοσαυτα
σλαυϊκά φυλά εύρον τόπον νά κατοικήσωσιν έν αύταις.

Παρεκτός των Βουλγάρων καί των Σλαύων, αί ευρωπαϊκά! έπαρ-

γίαι του κράτους κατωκουντο έν τη, 10 καί 11 έκατονταετηρίδι καί
υπό δύο άλλων φυλών, τών Βλάγων καί τών ’Αλβανών, Ή πολίτικη
σπουδαιό^ης τών δύο τούτων φυλών δεν άνεφάνη είμή άπό της 1 2
εκατονταετηρίδας καί έφεζής. Ά λ λ * όμως, εί και λεληθοτως, έπενήρ-
γουν καί πρρτερον επί τής τύχης τού κράτους.
Αί κυριώταται εντός τού "Ιστρου κατοικίαι τών Βλάχων κατά τούς
χρόνους τούτους, ήσαν προς βορραν {Λεν περί τον Αίμον, προς μεσημ­
βρίαν δε. περί τον Πίνδον. Ή επικρατέστερα την σήμερον γνώμη είναι
ότι οί Β λ ά /ο ι ούτοι ήσαν συγγενείς τών επέκεινα του ν1στρου Βλάχων^
καί ότι οί τελευταίοι ούτοι προεκυψαν εκ τής' άναμίζεως τών πολυαρίθ­
μων ’Ρωμαίων άποίκων, ους h αύτοκράτωρ Τραϊανός ιδρυσεν έν άρχ?|
τής 2 εκατονταετηρίδας μετά Χριστόν είς Δακίαν, μετά τών ιθαγε­
νών τής γώρας τα ύτη; κατοικούν, άναμίξεο>ς ώς εκ τής οποίας τό κυ-
ριώ τ/τον στοιχειον τής βλάχικης γλώσσης μέχρι τής σήμερον είναι ή
λατινική. Τούτο ήδη έπρέσβευο,ν καί οί ήρ,έτεροι, ό,τε Κίνναμος καί ό
Χαλκοκονδΰλης. Ή δε γνώμη ότι οί εντεύθεν τού "ϊστρου Β λ ά χ οι καί
ρ,άλιστα οί περί Θεσσαλί/.ν κ α ί-νΗπειρον είναι απόγονοι άμεσοι τών
ρωμαϊκών αποικιών όσαι ίδρύθησαν ποτέ εν ταΐς χιύραις ταύταις, δεν
φαίνεται πιθανή, προ πάντο;ν διό τι, πώς. τούτου τεθέντος, ήθελεν έξη-
γηθή ή τε τχύτότης τού ονόματος τών εντεύθεν καί έκείθε ν τού Ηστρου
Βλάγων, καί ή πολλή όμοιότηςτού γλωσσικού άμφοτέρων ιδιώματος;
Οί επέκεινα τού *Ιστρου Βλάχοι (ουτω κληθεντες υπο τών γειτόνων
αυτών Σλαύων οίτινες καί τους /Ιταλούς ενίοτε Βλ,άχους ωνομαζον)
άπετελεσαν από τής 1 \ έκατονταετηρί,δος καί έφε ',ή; τάς ρουμουνικάς
ηγεμονίας τής Μανρψ. ΒΛαχίας καί τής Ούγγροι Ja ftia c, (τής Μ ολ-
δαυιας καί τής Βλα χία ς). ’Αλλά πρότερού διετέλεσαν έπι μακρόν υπο­
τελείς τών Άβάρων, τών Βουλγάρων, τών Ούγγρων, τών ΪΙετσενεγωγ
 ■*
■· / 7 ’*-V y *\ : r *■ * '·■
"J f '. '■ y ■ ■

' ή t . ·· y‘ ^ ‘ f
.3 6 0 :V ’' λ · , Βλάχοι.
7ΓΖ-
l
καί των άλλων ποικίλων τούρκικων το πλεΐστον φυλών, όσαι κατά τούς»
πρώτους του μέσου αΐώνο; χρόνους έκυριάρχησαν αλληλοδιαδο-
χως των χωρών εκείνων. Ε π ε ιδ ή δέ άπαντα τά~ έΌνη ταύτα, επιχει-
ροϋντα αδιάλειπτους εντός του κράτους έπιδρομάς,(τινά δέ, καί ίδ ίω :
οί Βούλγαροι,, δριστικώς εντός αυτού έγκατεσταθησαν),' δεν επαυον
στρατολογούντα συναγωνιστές καί εκ των επέκεινα τού "Ιστρου φυλών,
ευκόλως εννοείται πώς πολυάριθμοι Βλάχοι εύρίσκονται ένιδρυμένοι
εκτοτε παρά τον Αίμον. Ά π ό δέ τού Αίμου κατήλθον μέχρι Θεσσαλίας
καί ’Ηπείρου, έν μέρει μέν παρακολουθούντες τήν τύχην τών βουλγα
ροσλαυϊκών έποικήσεων καί κατακτήσεων, έν μεοει δε διότι, στρατο-
λογούμενοι υπό αυτών των μοναρχών τής Κωνσταντινουπόλεο>ς, ελάμ-
βανον παρ’ αυτών γαίας εις άποκατάστασιν. Ή *Αννα V) Κομνηνή
αναφέρει κατά πρώτον περί τά τέλη ~τής 11 εκατόνταετηρίδος, έν
'Θεσσαλία χωρίον βάαχιχοτ, Έζεβάν καλούμενον λέγει δε τούς Β λ ά ­
χους διάγοντας μέν βίον νομαδικόν, καταλεγομενους δνέ έν τώ βασι-
λικφ σ τ ρ α τ φ ./Ε π ε ιτ α δ Ν ικήτας δ Χο>νιάτης μνημονεύει των Βλάχων
ώς σμλλαβόντων επί Μανουαλ Κομνηνού τον φυγάδα ’Ανδρόνικον. Ό
Κίνναμος λέγει, επί Μανουήλ 'ώ:αύτυ>ς, πολύ* Βλάχιον όμιλόν στα-
λέντα είς Ουγγαρίαν ύπο. Λέοντα Βαηάτζην. Έ τ ι από τής 12 εκα­
τόν ταετηρίδος δ Βενιαμίν Τουδέλας ονομάζει ρκέρος- της Θεσσαλίας
ΜεγάΛηνΒΛαχίακ καί μετ’ ού πολύ δ Ν ικήτας Χωνιάτης οντω
λέγει καλούμενα έπί τών χρόνων αυτού τά μετέωρα της Θεσσαλίας.
Βραδύτερον δ ’ αποβαίνει συνηΟέστατον τό ονομα τούτο ενός τμήμα­
τος της Θεσσαλίας, καί έπισήμως μάλιστα άναφέρεται μεταξύ τών
τίτλων τ ώ ν ' έκ τού οίκου τών ’Αγγέλων δεσποτών της Θεσσα­
λίας. Κ α ί οί μέν μεταξύ Αίμου καί /Ίστρου Β λά χ οι, ών η χώρα
καλείται συνήθως Λευκή ΒΛαχία (κ α τ’ άντίθεσιν τή ς^ επέκεινα
τού νίστρου Μαύρης Βλα χία ς) συνεταύτισαν την ^ύχην αύτών μετά
τών αυτόθι Βουλγαροσλαύων, καί κατίσχυσαν μάλιστα τούτων έπί
τινα χρόνον, δόντες τό ίδιον ονομα είς τό τρίτον βουλγαρικόν κράτος.
Οί δέ περί Θεσσαλίαν καί ^Ηπειρον συνεταύτίσθησαν προϊόντος τού
χρόνου μετά τών ελληνικών φυλών*" διότι άν σώζωσιν ίχνη τινα τού
γλωσσικού αύτών ιδιώματος, μεταχειρίζονται όμως πολύ την ελλη­
νικήν, καί οί επιφανέστεροι αύτών άνδρες άνέδειξαν-φρόνημα τη 'άλη-
Οεια ελληνικώτατον. τ ν ... -φ
* ι '
·.*. ' / *’ · ■■.·" ,*-*,..... V
.
. ν, ..
* V*· . ·*#·
, .
«· , · . * . · ? .**-*»*., '*. '
S
;·;.·*·_ ·· . ·, ..··· . ; .·, . '*·
Λ " : ’’ ■ ί ,\
Ί ·· ,·■>· ■ .„·*· * 1 ■ ν,·'·
- - ;: ·■ . *ν·": · ■·- . · ,1 ■ >'
 ’Αλβανοί. 36 i

Καί οί ’Αλβανοί δπως'οί Βλάχοι δεν αναφαίνονται έν τφ π ο λ ιτι-

κφ τής ιστορίας θεάτρφ είμή βραδύτίρον\ άλλ\.όμως προϋπήρχον πολύ
πρότερον. Έ π ί του πολέμου τού Βασιλείου Β ' κατά των Βουλγάρων
' έςεφράσαμεν τήν εικασίαν δτι δ στρατηγός Δ α β ίδ ο Ά ρειχ ν ίτη ς ήτο
Αλβανός το γένος. Ά λλά,όνομ αστί δεν διακρίνεται ή φυλή αυτή «W
μή από τού τέλους τής 12 έκατονταετηρίδος. Ό ‘Ιωάννης Σκυλίτσης
δμιλών.περί τού στρατού δν ήθροισεν δ Νικηφόρος Βασιλάκιος δρμώ-
μενος από τού-Δυρραχίου κατά Νικηφόρου Βοτανειάτου, λεγει αυτόν
συγκείμενον προς τοις άλλοις έζ 'Λρβανιτων. Μιαρόν έπειτα ή-*Αννα
Κομνηνή λέγει δτι δ Κομισκορτης, ον δ βασιλεύς Αλέξιος Κοανηνός,
μετά τήν περί Δυρράχιον μάχην προς Ροβέρτον Γυσκάρδον, διώρισε.'
φρούραρχον τής μεγάλης εκείνης πόλεως, κατήγετο εξ Α λ βανώ ν
τότε τό ονομα των ’Αλβανών δεν προκύπτει αύθις εις μέσον £ΐμή μετά
1 0 0 και επέκεινα έτη,έπΐ τής φραγκοκρατίας. "Οτι όμως ή φυλή χύτη
προϋπήρζεν εις χρόνους πολύ προγενεστέρους τής 11 έκατονταετηρίδος,
οτε κατά πρώτον μνημονεύεται, είναι άναμφισβήτητον; Τό σημερινόν
Έλμπασσάν των Τούρκων εκαλείτο ήδη επί τού Πτολεμαίου Ά λ β α -
νούπολις, οςτις καί όρος αναφέρει αυτόθι ’Αλβανόν. Ό δέ άοχαΐος ού-
τος τού'ονόματος τύπος, ον άπαντώμεν ήδη εις τούς μεταγενεστέρους
μεσαιωνικούς ημών συγγραφείς, καί δ Γ ού μέχρι τούδε διακρίνομεν την
φυλήν ταύτην, έχει πρόδηλον συγγένειαν μ,ετά των τριών δημώ δεστέ-
ρων τύπο>ν* Α ρβανίτη c, ον μεταχειρίζεται σήμερον δ κοινός λαός,
Seria, οςτις είναι έν χρήσει παρά τοις Γκέκοις καί έν ταις ίεραϊς βί-
βλοις τών καθολικών. ’Αλβανών* καί 'Λρβερία^ δν άπαντώμεν παρά
τοις Τόσκοις. Κ α ί πάλιν πάντα τά ονόματα ταύτα άνακαλουσιν είς
τήν μνήμην ημών τήν παρά τφ ΓΙλίνίω ιλλυρικήν νήσον "Αρβαν. Έ τ ι
Si συνηθίστερον καλούσιν εαυτούς οι Α λ βα νοί, Σ κίπ , Σκιπετάρι, Σ κι-
περία, δπερ έχει δμολογδυμένην ώςαύτως σχέσιν προς τήν δαρδανι-
κήν πόλιν Σ*κουποι, ήν αναφέρει ή δ η δ Πτολεμαίος. Ό θεν πάντα τά
σημερινά τής φυλής ταύτης ονόματα εχουσιν άρχαιοτάτας έν τή χ ώ ­
ρα βίζας’·κα ι τούτο ·?>/) υποδεικνύει δτι ή φυλή ήτο ιθαγενής καί ού-
χί επηλυς, ώςτινες έπρέσβευσαν, άςιώσαντες δτι έπώκησε κα τ’ άλλους
μέν έξ Ίαπυγίας, κα τ’ άλ).ου; Si έκ τής περί τον Καύκασον ’Αλβα­
νίας. Κ α ί έπειτα ούδεμία ιστορική είδησις υπάρχει περί τοιαύτης τίνος
έποικήσεως τής αλβανικής φυλής, ήτις αριθμούσα, ώς υποτίθεται, ήμιό-
λιον έκατομμύριον ψυχών, δεν ήτο δυνατόν νά παρειςέλθγ) λεληθότως
 · - \V ■Λ, ι. · .. •·
Μ ''
•, ϊ ' . *\ ».,«■ ··,··'.> r vr"·- .
,; '··'· ‘
W & '
362 Λ Έτεροι ξένοι.
J"1
■*· 'ΊVr
Vi
έ ίςη ν 'η δ η κατέχει χώραν προς δυσμ'άς της Μακεδονίας και της Θεσσα­
ν ί ·'·ν ί - λ ία . "ΟΟεν η πιΟανώτέρα γνώμη είναι ότι οί Αλβανοί άποτελούσι
ϊ/*·Τ'·&·ί' ,.
*;,χν ν
κρκμα των άρχαίυ>ν Ιθαγενών της χώρας ταυτης κατοίκων, ήτοι των
Ίλλυ ριών, μετά των ποικίλων εθνών οτα εκ διαλειμμάτων έπώκησαν εις
•αύτην, αρχαίων Ελ λ ήνω ν, ‘Ρω μαίω ', Γότθων, μεσαιωνικών Ελλήνων,
Ι Ρ ·ΐ '·
Σλαύων καί Τούρκων. Ί Ι δέ λαλουμένη ύπο της φυλής ταυτης γλώσσα
m .
επιμαρτυρεί την τοιαύτην καταγωγήν* διότι σύγκειταε κατά μέρος εκ
ψ'.·-. · ■■■■■■ λέξεο^ν* άν.ηκουσών εις τά διάφορα εκείνα έθνη, έχει δε καί υπόλοι­
1 ·^ : πόν τι στοιχείον, τό Οποίον ούδέν άλλο είναι πιθανώς είμη λείψανον
&:-(Γ’ .'.ι
του αρχαίου ιλλυρικού ιδιοψ,ατος. Τ Ίο λ λ ο ί‘Αλβανοί έντελώ: έξελληνί-
$ -W. ■-■· σΟησαν προϊόντος του χρόνου* ηθελον δέ ο ίπ /είσ το ι συγχωνευθη έντε-
λώς εντός ' του ελληνισμού, εάν πολ,ιτικαί ραό'ιουογία ι δεν άντέπραττον
εις τή}>1φυσικήν ταύτην ροπήν της προς ημάς συγγενούς εκείνης φυλής.

■y >,;r. . ν Σλαυοι λοιπόν καί Βλάχοι καί ‘Αλβανοί ησαν τά κυριώτερα φύλα
U\ Λ·;' οσα κατώκουν παρά τοίς Έ λ λ η σ ι κατά την 10 καί )1 εκατονταετη­
V^, ·ι.» . .»
V· *. i ρ ίδ α εν ττ/’μεγάλτ, χερσονήσιρ τ*7, άπλοομένη μεταΕύ "ίστρου κ α ί'Τ α ι­
1 ■' i ··· ■ '
r<-\!Λ. ' v·/
νάρου., ‘Αλλ* οχι τά μόνα. Πού καί που ύπηρχον καί άλλαι τινες μι-
κρότεραι άποικίαι ‘Αρμενίων,'Σύρων, Τούρκων, Μαρδαϊτών, μετοικώ
/, ’■ >,.· .·> ’
σΟέντων εκ διαλειρ,μάτων, όπως έν οίκείοις χρόνοι: ιστόρησα μεν, ύπό
διαφόρο>ν βασιλνέων διά διαφόρους λόγους ές Α σία ς. Κ αί πλην τού-
*■ 1 i. ; ' • των ηκμαζον τότε ούκ όλίγαι Ιουδαϊκαί άποικίαι έν ταϊς ευρωπαϊκάις
·· >.,<** ·. ’·
I.
>τού, κράτους έπαρχίαις. Ό έν τγ, 12 έκατονταετηρίδι περιηγήσεις τάς

S w -V : χώρας ταύτας Βενιαμίν Τουδέλας αναφέρει αύτάς ακριβέστατα. Λί

■itZ·,}‘ ft[ ■
δέ- πολυπληΟέστεραι εβραϊκαί κοινότητες ησαν τότε η της Κωνσταντι­
ti\ - .*·*
A ·'\
' .
νουπόλεως καί η των Θηβών. Εις Κό,ινσταντΙνοΰπολιν άλλοτε ωκουν
.X·;·, Λ ■.
M k:'f κατά τον Τουδέλαν 2 0 .0 0 0 ' Ιουδα ίοι. ‘Αλλά καθ’ ους χρόνους έπε-
*&'·■ ■ ■ ■ ■ ■■ σκέφθη ούτος αύτην περιωρίσΟησαν είς ^ , 5 0 0 , οίτινε; έζο^σΟέντες έκ
της πόλεως,' διέμενον εις Πέραν, καί επασχον αυτόθι έτι πολλά; κα.τα-
δρομάς, άν καί ό Τουδέλας, αφού λέγει ότι οί πλείστοι εζ αύ^ών η ­
σαν μεταζουργοί, καί άλΛοι έμποροι, επιφέρει οτι τινέ; ησαν πλουσιώ·
τατοι. Εις δέ την μίγάλην πόλιν των Θηβών ωκουν 2 ,0 0 0 Ιο υ δ α ίο ι,’
,tv·, ■
οί χριστοί'έν Έλλ.άδι έργάται μετκΕης καί πορφύρας. Εις Θισοαλον.-
κην δεν ύπηρχον τότε είμη 5 0 0 ’Ιουδαίοι, εις Αλμυρόν 4 0 0 , εις Τ α ι -
■,·. *

iV'; · r δεστόν 4 0 0 , εις Κόρινθον 3 0 0 , εις Κρίσσαν, Χ α λκίδα , Καλλίπολιν άνά

V -/ ■ t 2 0 0 * καί εις #/Αρταν, ’Αντιόχειαν, Ναύπακτον, Λακεδαίμονα, Λαμί-
Λ ·'
; ■··>»'
■
\* ' ■ . . .

A ' Α". · ν. . .·. X

·. ι.*· . *· . ,-"r-. t
• r ..I, ·.

f -η·.; ’ r .*
ν ’ · ή' / Ι,*' '.·· ·; *■ ό - ’tν ^ *.1 ;
 •βτερβι ξένοι. 363

χν όλιγώτεοοι. νΑξιόν σημειώσεως είναι δτι εις Κέρκυραν όπου σήμερον

ακμάζει πολυάριθμος καί εύπορος εβραϊκή κοινότης,ό Γουόέλας όεναπην-
τησεν είμή ενα μόνον ‘Ιουδαίον. Τελευταϊον έν Κωνστκ.ντινουπόλεΐ ύπήρ-
χον πχντοίαποί καί χλλοι έμποροι, ιό'ίως Τ ώ σ ο ι, περί ών έλάβομεν ά λ­
λοτε αφορμήν νά όμιλήσωμεν εν εκτάσει,και Ιτ α λ ο ί, οϊτινες ησαν ηόη
πολυάριθμοι ώςαότως εις τάς άλλας παραλ.ίους πόλ,εις, εστιν οτε be και
εις τ ά ; μεσογείους, οίον εν Λ α κεΐα ίμ ονι, άν καί είςέτι ό'έν είχον λά*
βει τά υπέρογκα έκεϊνα προνόμια, τά όποια εμελλον νά συντελέσωσιν
είπερ τι καί άλλο εις την πτώσιν του κράτους.
Ά λ λ α μέχρι τών μέσων τής 10 έκατονταετηρίό'ος έτερόν τι ύφί-
στατο κακόν, ου μικρόν έπενεργήσαν εις την τοϋ ιθαγενούς πληθυσμού
άραίωσιν. Ή παραλία καί αί νήσοι έ^ηούντο πολλάκις υπό τών μωα­
μεθανών. Έ κ μόνης τής Θεσσαλονίκης ό Λέων ό Τριπολιτης άπήγαγε,
το) 9 0 4 , 2 2 ,0 0 0 νέους αιχμαλώτους, πλήν τών έν τή πολιορκία φο-
νευθέντων. Μικρόν πρότερον, ήτοι τω 8 9 6 , έτερος αρνησίθρησκος, ό
Δαμιανός, κατέσφαξεν άπαντας σχεδόν τους κατοίκους τής Δημη-
τριάδος. Τοιαΰτα Si τινα έπασχον καί αί νήσοι του Αιγαίου πελά-
γους, ιδίως ή Αίγινα, ή Πάρος, ή Νάξος, ή Λέσβος, ο>ς εξάγεται έκ­
των βίων του οσίου Λουκά του νευντέρου καί τής όσιας-Θεοκτίστης.
Ό τ ε επί τέλους τφ 9 6 1 άνεκτήθη ή Κ ρήτη από τών μ.ωαμεθανών, ό
ελληνικός πληθυσμός αυτής είχε τοσουτον έλαττωθή, ώςτε ελέησε νά
άποσταλώσιν αυτόθι νέοι έποικοι, Έλληνες καί Αρμένιοι. Παρέμειναν
<5έ καί έκ τών Αράβων ουκ ολίγοι έν τή νήσω. Τ ό τε ώςαύτως λέγε­
ται υπό τινων καί έπιμαρτυρειται υπό μεταγενεστέρων γεγονότων,
ότι, ινα έπιταχυνθή ό έξελΛηνισμός τής νήσου καί συνίεθή αυτή ·
στενοτερον μετά τής έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας, μετωκησαν
αυτόθι πολνλναί έπιφανεις τ ή ; βασιλευούσης οίκογένειαι, καί λαβοΰσαι
μεγάλας έν Κρήτη κτήσεις έγκατεστάθησαν όριστικώς, καί άπέβη-
σαν βραδύτερον όνομαστκ.ί κατά τό μάλλον καί ήττον έν τή ιστορία
τής νήσου* οί Χορτάτοι, οί Μελισσηνοί, οί Λύγηνοι, οί Βλα στοί, οι
Κ λάδοι, οί Σκορδίλαι, οί Φωκάδες (εξ ών βραδύτερον παρήχθησαν
οί Καλλιέργαι), οί Καλ.έτεροι,οί Βαρουχαι,οί Άργυρόπουλοι,οί Κ αφ α-
τοι, οί Μουσούροι, οί Γαβαλάδες καί άλλοι. Έ ν γένει δε ανάλογά τ ι-
να έγένοντο καί έν Κΰπρω καί έν Κ ιλ ικ ί# μετά τήν άνακτησιν τών
^ωρών τούτων από τών μωαμεθκνών. Ά λ λ ’ ούδεν ήττον ό ελληνικός

I
 > r

364 Μικρά Άσία. *0 ev αυτή έλληνισμός.

πληθυσμός είχε καί ενταύθα έλαττωθή, ά.ναρ.ιχθείς μάλιστα ενιαχού

μετά του αραβικού.

ι ι/: , w ; ■ / ;
Πυκνότερος καί όρ,οειδεστερος ήτο ούτος τότε εντός της εύρείας καί
πλούσιας χερσονήσου της μικράς 'Ασίας. Οί προ πολλών εκατονταετη­
ρίδων έποικήσαντες εκεί πολυάριθμοι Γα λά τα ι καί Γότθοι,- eiyον
εν τφ μεταζύ έξελληνισθή, ονομασθέντες οί μεν πρώτοι ετι επί Στρά­
βωνος Έλλτ,νάγαλάται. οί δέ δεύτεροι ετι επί θεοφάνους Γοτθογραί-
κοι. N eat μεγάλοα αλλοφύλων εγκαταστάσεις εις τά. ενδότερα της μι-
κράς ’Ασίας δεν είχον ακόμη γίνει κατά την περίοδον ταύτην. Ή
ανατολική χερσόνησος επαθε μεν ώςαύτως επιδρομάς δεινάς* καί ίσως
φοβερωτέρας της ευρωπαϊκής* ούννικάς, περσικά.ς, άραβικάς. Ά λ λ ’ αί
έπιδρομαί αύται δεν συνεπήγοντο όριστικήν τής χώρας κατοχήν. 'Ο ­
λίγοι τινές Πέρσαι, "Αραβες, Σλαύοι, Μαρδαί'ται εύρίσκοντό που καί
που, άλλ’ οχι τοσούτοι, ωςτε να άλλοκύσωσιν ούσιωδώς τον Ιθαγενή
πληθυσμόν. Το δέ μέγα πλήθος των ιθαγενών τούτων κατοίκων ητο
έν τή δεκάτν) εκατονταετηριδι οί ον εν τα, τετάρτη, οίον εν τή πρώτνι,
οίον εν τοϊς άρχαιοτάτοις χρόνοις. Ή μικρά Ά σ ία διαιρείτο πάντοτε
έθνολογικώς εις δύο μεγάλα τρ,ήματα, χωριζόμενά απ’ άλλήλων διά
γραμμ.ης διηκούσης από των εκβολών του Ά λυος με*/ρι της νήσου
'Ρόδου. Προς άνατολάς.τής γραμμής ταύτης ωκουν τά σημιτικά φύλα*
Κ αππαδόκαι, Κίλικες, Λυκάονες, Κατάονες, Λύκιοι, καί επέκεινα της
Καππαδοκίας οί μιγάδες ’Αρμένιοι* ποός δυσμάς δέ, τά. Άριανά έ'θνη*
παρά τήν^ θάλασσαν μεν οί Έ λληνες, εις τά ενδότερα δέ.οί Θράκες,
οί Μυσοί, οί Λέλεγες, οί Βιθυνοί, οί Φρύγες, οί Παφλαγόνες, οί Ραλά-
τα ι. ’Αλλά τά ποικίλα ταύτα έθνη είχον προ καιρού έξελληνισθή* ετι
από της 5 προ Χριστού ε'κατονταετηρίδος η μόνη εμπορική τής μικρδς
’Ασίας γλώσσα ήτο ή ελληνική. ‘Από δέ τής 2 , ότε εντή αυλή των
Πάρθων βασιλέων παρίστανον τάς τραγωδίας τού Εύριπίδου, ή ελλη­
νική γλώσσα άπέβη προςετιή μόνη φιλολογική τής χερσονήσου γλώσσα.
Έ π ε ιτ α από τής 2 μ. Χρ. διά τού χριστιανισμού κατέστη καί ή μόνη
εκκλησιαστική αυτόθι γλώσσα. Τελευτάίον δέ διά. σου μεσαιωνικού
έλληνισρ.οϋ ε’πεκράτησεν εν τή διοικήσει. Πολλών έκ των φυλών εκεί­
νων τό αρχικόν ιδίωμα εντελώς προ καιρού έςελιπεν, οίον τό των Λ υ-
δών, καί Καρών καί Γαλατών, έτι άπό Στράβωνος. "Αλλων διετή -
ρήθη τό πάτριον ιδίωμα έν τοΐς άγροίς καί έν τοίς ορεσιν. ’Αλλ' ή

.ν
1
 Μικρά ’Ασία. Ό εν αυτή έλληνισμός. * 365

πεπολιτισμ,ένη μ.ίκρά 'Ασία μιαν είχε γλώσσαν, την 'ελληνικήν. Μή·

λησμονήσωμεν δτι 6 μέγας Βασίλειος, δ Γρηγόριος δ Ναζιανζηνος,
ο Απολλώνιος δ Τυανεύς, δ Καισαρείας Ευσέβιος, ήσαν Κ απ π αδο-
και, οτι δ Στράβων έγεννήθη έν τω ΙΙόντω , δτι δ Χρυσόστομος καί δ
Λουκιανός ήσαν Συροι. Ή ενεργητικωτέρα λοιπόν δμάς τού ιθαγενούς
πληθυσμού είχεν δλως έξελληνίσθη. Οί Κ αππαδόκαι, οί Φρύγες, οί
"Ισαυροι καί προ πάντων οί πολυάριθμοι καί γενναίοι 'Αρμένιοι, λα-
λούντες την ελληνικήν γλώσσαν καί πρεσβεύοντες το ελληνικόν θρή­
σκευμα, είγον ταυτίσει την τύ*/ην αυτών καί τά συμφέροντα με την
τύχην καί τά συμφέροντα της έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας. Έ -
κειθεν έστρατολογούντο τά άριστα τών ταγμάτων τού κράτους, καί
έκειθεν παρηχθησαν οί επιφανέστεροι στρατηγοί καί βασιλείς, οί Φω­
κάδες., οί Κουρκούαι, οί Σκληροί, οί Μανιάκαι, οί Κεκαυρ,ένοι, οί
Κομ.νηνοί, ινα περιορισθώμ,εν εις μ.όνην την παρούσαν περίοδον. "Ω^τε
τό κέντρον της βαρύτητος τού κράτους ήτο τότε η μικρά ’Α σία. Ά λ λ ’
δ επίκτητος ούτος ελληνισμός της μικράς ’Ασίας έλάλει μέν την γλώσ­
σαν την ελληνικήν, έστερειτο όμως τών παραδόσεων, τών αναμνή­
σεων, τών αισΟημ,άτο^ν, καί ιδίως της φιλοτιμίας τού άρχεγόνου έλ-
ληνισμ.ού. Εντεύθεν δέ συνεδυάζετο μ.ετά της έν Κίονσταντινουπόλει
μοναρχίας ού^ί διά ηθικού δεσμ.ού άρρηκτου, αλλά μ,άλλονδιά συμφέ­
ροντος ποικίλος ρ.έν καί σπουδαίων, τά οποία όμ.ο>ς δυςκόλως ήδύ-
ναντο νά άνθέξςυσιν εις τούς άνασείοντας καί ά,πειλούντας άκαταπαύ-
στυ^ς την ανατολήν δεινούς κλονισμ,ούς και προ πάντων εις ετερα συμ­
φέροντα , τά δποΐα περιστάσεις ετεραι ήδύναντο νά παραγάγωσιν. ’Η
μ.ετ’ ολίγον έπελθούσα τουρκική επιδρομ.ή εμελλε δυςτυχώς νά μ,αρτυ-
ρήσν) περί τούτου. 'Αλλά καί έκ τών άχρι τούδε έκτεθέντων γεγονό­
των δ αναγνώστης βλέπων την μικράν 'Ασίαν άδιαλείπτως σχεδόν
y ρησιρ.εύουσαν ώς στάδιον έμ.φυ7άος διενέζεος, ακτίνες δεν εδίσταζον
νά συμμ.αχώσι μετά τού μ,ωαμ.εθανισμ.ού, ύποίπτευσε βεβαίως ότι ή
συνείδησις τής εθνικής ένότητος δεν είχε ρίψει βαθείας ^ίζας εις τάς
'ψυ^άς τών κατοίκων αυτής. Ή μικρά Ά σ ία ήτο χώρα έλ7^ηνική όποκ
τό πάλαι ή κάτω Ιτ α λ ία καί ή Σικελία. Ά λ λ ή μ.εγάλη Ελλάς τού
μέσου αιώνος δεν έμελλεν όπως καί ή τής άρχαιότητος μεγάλη Ε λ ­
λάς νά άντιτάν/) εις τούς πολεμίους την αδιάλλακτον καρτερίαν
τού έλληνισμ,ού τής μ.ητροπόλεως. "Οθεν ή ασφαλέστερα, ή κυριω-
τέρα ηθική τού κράτους δύναμ.ις ήτο πάντοτε δ άρχέγονος έλληνι-
366 •Εθνική καί ηθική των κατοίκων άλλοίωσις.

, σμός* καί επειδή δ ελληνισμός ούτοςείχεν ελαττωθή, τό κράτος τούτο

Ι'στατο επί θεμελίου' ασθενούς καί δλως δυςαναλόγου προς τον έπίλοι-
πον αυτού ογκον, δμοιάζον προς πυραμίδα άνεστραμμένην μάλλον, ή
προς οικοδόμημα έρειδόμενον επί της προςηκούσης βάσεο>ς.

Κ αί ου μόνον ήλαττο^θη ό ελληνισμός, άλλα καί πολυειδώς έςη-

σθένησε δ ιά τ ε της αδιάκοπου ρ,ετά των περί αυτόν έγκατασταθέντων
αλλοφύλων συγκοούσεοίς, καί δια τής ποικίλης ηθικής άλλοιώσεως ήν
επί ματαίψ έπεχείρησε νά θεραπεύσν) ή μεταρρύθμισις της 8 καί της 9
εκατονταετηρίδας. "Ο τι εκτοτε ήρχισεν ή εν τώ έλληνισμω συγχώ-
νευσις των Σλαύων, είναι άναμφισβήτητον. Ό Κωνσταντίνος ό Πορ­
φυρογέννητος, έν τή περί θεμάτων πραγματεία, ιστόρησα; την περί τά
μέσα τής 8 έκατονταετηρίδο; ειςοδον πολυαρίθμων Σλαύων εις την
Πελοπόννησον, διηγείται περί των αποτελεσμάτων τά όποια έπήγα-
γεν ή των αλλοφύλων τούτων μετά των ιθαγενών επιμιξία τό ακό­
λουθον ανέκδοτον. 'Υπήρχε, λέγει, έν τοίς καθ' ημάς καιροϊς, επιφα­
νή; τις Πελοπόννησος άνήρ, ο Ν ικήτας εκείνος τον όποιου ή θυγάτηρ
Σοφία ένυμφεύθη τον υιόν τού βασιλέως ’Ρωμανού τού Λεκαπηνού
Χριστόφορον, τον άποθανόντα τω 9 3 1 . Ό Νικήτας λοιπόν ούτος έ-
καυχάτο πολλάκις επί τή εύγενεία αυτού, δτε ό περιβόητος γραμμα­
τικός Εύφήμιος άπέσκοψεποτέ εις αυτόν τό ιαμβειον τούτο, «γαρασδοει-
δής δψις εσθλαβωμένη,» τό όποιον έμεινε φαίνεται πολυθρύλητον έν
τή ανατολή. Κ αί τί μέν σημαίνει ή λέςις «γαρασδοειδής» δεν κατωρ-
θώθη νά έξηγηθή άποχρώντως· άλλα τό βέβαιον είναι ότι ό γραμμα­
τικός Εύφήμιος είπε προς τον Πελοποννήσιον άρχοντα Νικήταν, δςτις
έφρόνει μέγα έπι τή καταγωγή αύτού εξ οικου έπιφανούς, ότι φέρει
προδήλως επί τής όψεως τον τύπον, τού Σλαύου. Νεώτεροι δέ τινες ή-
ξίωσανδτι οί Σλαύοι έπενήργησαν καί εις αυτήν την ελληνικήν γλώσ­
σαν, είςαγαγόντες εις αύτήν τον συνεχέστατα άπαντώμενον άνευ λόγου
υποκοριστικόν τύπον, καταβιβάσαντες εις πλείστας λε'ξεις τον τόνον
από τής προπαραληγούσης εις την παραλήγουσαν, άφαιρέσαντες από
τής προφορά; τό δασύ πνεύμα, άφανίσαντες την άπαρέμφατον καί άν-
τικαταστήσαντες άντ* αυτής τό r a μετά τής ύποτακτικής. Έ κ των
άποδιδομένων εις ημάς άλλοιιύσεων τούτων τινές μέν είναι δλως ανύ­
παρκτοι, διότι ούδείς νέος ελλην τά ονόματα Λάρισα, "Ολυμπος, Κ ό - '
ρινθος, Επ ίδα υρος, έτόνισε ποτέ Λαρίσα, Κόρινθός, Όλύμπος, Έ π ι-
 Εθνική καί ηβική των κατοίκων άλλοι ωσις. 367

Γαύρος· αί ό'έ πραγμχτικώς ύπάρχούσαι, ούίόλνως έπήλθον εκ τής μετά

των Σλαύων έπιμιζίας, άλλα είναι πολύ προγενέστεραι. Ό ό'έ Φ αλλ-
μ,εράϋερ είχε προβή. μέχρι της βεβχιώσεως ότι ·* ελληνική γλώσσα
δλως έξωστρακίσθη εκ Πελοπόννησου καί έ. της Στερεάς, ή Si
ελληνική ήν έλαλησαν κατόπιν οι αυτόθι Σλαυοι έπεβλήθη εις
αυτούς ό'ιά τού χριστιανισμού. Ταύτα Se πάντα ενω ή γλώσσα ήτις
έλαλειτο έν ταϊς χώραις εκείνα^ς εν τή 13 έκατονταετηρίίι, οΜένα
φέρει εκκλησιαστικόν χαρακτήρα, ώς Οελομεν ίίε ι βραό'ύτερον. Δεν
άρνούμεθα ότι αίμα σλαυίκόν άνεμίχθη μετά τού έλνληνικού αίματος
καί εις αύτάς τάς νοτίωτάτας έλληνικάς χώρας. Έ π ί τέλους όμως ο*
ελληνισμός κατίσχυσε τού σλαυϊσμού προς μεσημβρίαν τού Όλυμπου
καί των Κεραύνιων όρέων, εΐ καί μετά μάκρους καί δεινούς αγώνας.
"Ετερον κακόν, κακόν μειζον ό\Ρ ημάς, είναι ότι ή ηθική τού εθνυυς
κατάστασις, ής εικόνα Ολιβεράν Λ'ιεγράψαμον εν τφ προηγουμ.έν<*> τόμω
(σελ. 3 6 8 — 3 8 0 ) αντί νά βελτιωθή κατά τήν παρούσαν περίοό'ον, α­
πεναντίας όσημ.έραι εχειροτέρευεν. Ή προς τον μοναχικόν βίον ροπή
εκορυφώθη έπίτοσούτον, ώςτε τά μοναστήρια άπέβησαν αναρίθμητα.
Εις μάτην έν τή συνόό'ω τού 8 6 1 ό Φώτιος είχεν άγωνισθή ν,ά περι-
στείλγ, όπωςούν τήν πληθύν. τούτων. Ό Βασίλειος καί οι ίιά ^ ο χ ο ι αυ­
τού κατέβαλον πάντας τους υπό τού άοιό'ίμου άνίρός τεθέντας ώς προς,
τούτο φραγμούς. Εις μάτην βρα£ύτερον ό βασιλεύς Νικηφόρος ό Φ ω ­
κάς έπεχείρησε, £ ικ τής περίφημου αυτού νεαράς, νά ύψωσα) ετέρους
τινάς έπί τω αύτψ σκοπφ φραγμούς, ίό'ίως άπαγορεύσας τήν άφιέρω-
σιν νέων κτημ,άτων εις τά μοναστήρια κάί τάς εκκλησίας. Τ ά πνεύ­
ματα ήσαν ουτω ό'ιατεθειμ.ένα, ό>ςτε ό Βασίλειος Β ' ήναγκάσθη νά α­
κύρωσα) τήν νεαράν έκείνην, καί νά βεβαίωσή, αυτός ό πρακτικώτερος
καί μαχιμ,ώτερος των βασιλέων, ότι αι ^υςχέρειαι προς τάς όποιας το-
σούτον ,γενναίως άντεπάλαιεν, αιτίαν καί ρίζαν ειχον τούς περιορι­
σμούς ους ό Νικηφόρος είχε θέσει εις τήν αύξησιν των μοναστηρίων.
Ό κόσμος είχε καταληφθή υπό αληθούς τίνος μοναστηριακής μ,έθης.
Παρεκτός των πολλών καί ποικίλων μεγάλων μοναστηρίων, έζ ών έ'-
ζριθον ή τε πριυτεύουσα καί αί έπαρχίαι, πάντες σχεδόν οί μεγιστάνες
εκτιζον έαυτοΐς ίό'ίας μονάς, ίνα εχο^σιν έτοιμον τόπον άποχυ>ρήσεως
έκ των τού βίου περιπετειών. Οί έρασταί εκτιζον μονάς χάριν των ε­
ρωμένων αυτών, οί ασθενείς χάοιν τής υγείας*των. "Ινα ό'έ είό'ικώτε-
ρον μ,νησθώμ,εν ενταύθα μόνον των κχρι τούδε σωζομ,ένων ίό'ρυμ.άτων

\
■4 <
 . ·'« Γ*; *;Ο λ ? ; \ ί ν

v -t · 368 Εθνική καί ηθική των κατοίκων άλλοίωσις."

•Ηί··,';/.':
^-^i·Λ‘W
'* . ·*
. του άγιωνύμου ορούς "Αθωνος, προςεπιφέρομεν ότι τά ιδρύματα ταύτα
■jv ν f \ -
έπολλαπλασεάσθησαν κκί έπροστατεύθησαν ιδίως κατά τήν παρούσαν
; περίοδον, ώς εξάγεται έκ των έν αύτοις διατηρούμενων χρυσόβούλλων
*<- . ; '
του Βασιλείου Μακεδόνος, τού υιού αυτού Λέοντος Σ Τ , του Τυ^μα-
I(;·' > v
■ · • νοΰ Χεκαπήνού, του Κωνσταντίνου ΙΙορφυρογεννήτου καί του υίου αυ­
τού ‘Ρωμανού Β '.
ll: ^ ' Έκ παραλλήλου δέ προς τήν εντεύθεν προερχομέντ,ν κοινωνικήν νέ-
«1-1
.••1^,·: - ■■■■ κοωσιν μεγάλου πλήθους ανθρώπων καί κτηαάτυ»ν, ηυξανε καί ή κοι­
,f/· '
νή δεισιδαιμονία. Ή δεισιδαιμονία είναι άρχκιον νόσημα των μεσηα-
l i v - :- :'·
•βρινών εθνών καί έπεκράτει δεινή ήδη επί του αρχαίου ελληνισμού,
& ; / μετριαζόμενη· όμως τότε καί ούδετερουμενη διά της παιδείας καί τ η ;
tj ··.·:-■ .
yS; φιλοπατρίας. "Οτε βραδύτερον οί κάτοικοι των χωρών τούτων έδέ^Οη-
σαν τον χριστιανισμόν, έδέχθη,σαν αυτόν επί τω ό’ρω τού νά τηρη^ωσι
τάς πλείστας αυτών έξεις καί προλήψεις* ώςτε τό κακόν πάρέμεινε
Ι Ϊ 1 :- ,r χωρίς νά ύπάρχωσι πλέον τά δύο ισχυρά εκείνα αυτού-φάρμακα. Τ Ι
* ;-··> ■ ' μεταρρύθμισις τής 8 έκατοντα^τηρίδος ήγωνίσθη επί ματαίω νά θερα-
πεύση τήν τοιαύτην τάσιν τών πνευμάτων.,διά τής εις τήν "ανατροφήν
τού έθνους είςαγωγής λάρχών γενναιότερων καί έλευθεριωτέρων. ·>\Απο-
f e : ·
. τυχούσης δέ τής απόπειρας εκείνης, τό δεινόν τό όποιον έ ζ ή τ η ^ νά
αφαίρεση1 έκ μέσου, έδεινώθν, καί ηύζη^εν, ώς συνήθως συμβαίνει επί
τοιούτων αντιδράσεων. Περί τούτου έχομεν δυςτυχώς μαρτυρίας άναμ-
• φισβητή'τους. Οί βίοι τών άγιων τής iO έκατόνταετηρίδος καί ιδίως
τού ιερού Νίκωνος, τού ' σίου Λουκά, τής άγιας Θεοκτίστης, περιστρέ­
'·><.* ■ φονται περί τά μάλλον αλλόκοτα θαύματα, καί τάς μάλλον τερατιό-
Ift; .
ν δεις-προφητείας, ίάσεις ασθενών, εκδιώξεις δαιμόνιων, μεταστάσεις νε­
κρών εις ουρανούς καί άλλα τοιαύτα μαρτυρούντα τήν παράδοξον η­
θικήν κατάτϊτώσιν εις ήν κατήνττ,σε τότε ό ελληνικός λαός. Καί μή­
m - πως μόνος ό λαός έκυριεύ-το υπό τοιαύτης δεισιδαιμονίας ; Ό Β ασί­
λειος ό Μακεδών, ό πλείστην άποδείξας σύνεσιν καί δεξιότητα περί
Vν'
w: τήν διεξαγωγήν τών δημοσίων πραγμάτων, ένόμιζεν ότι εξιλεώνει τό
θειον.διά τον φόνον τού Μιχαήλ Γ ' κτίζουν ναούς επ’ όνόματι τού αρχι­
'■V■' /, -'ϊ στρατήγου Μ ιχαήλ· ένω τή αλήθεια μεγίστη τού θείου έξ'λέωσις ύπηρ-
; *^<·' ·■*' ςεν αυτός ούτος ό φόνος τού κακοηθέστατου εκείνου τέρατος. Ένφ δέ
/- Γ'’*s··■ ·· '
τοικύττ, ήτο ή κοινή θεοβλάβεια, οι άνθρωποι οιτινες ώφειλον ιδίως νά
χειραγωγώσι καί νά διαφωτίζωσι τούς.πολλούς, οί λειτουργοί τού ύψί-
V *'
' . ί·; στου, ήοαν ώς επί τό πλειστον ανάξιοι τής μεγάλης ταύτής εντολής*
.·*■>’ν'
/■
; ·,5*V.’.··. «·.»·νν,-, ,j
·Η
'.'/Ο Χ.., . ■;
/ ; > ·ν·
: - · ν ί " · ··;■ 1 '4·. ' ~ “ γ',’
·· ν ^ ·, .Τ.-ν- . · 1 - ^ ;·νΛ /·
 ‘Εθνική καί ηθική τών κατοίκων άλλοίωσις. 369

Δεν λέγομεν ότι είχον εντελώς εκλείψει οί καλοί κάγαθοί ίεράρχαι. Οί

πατριάρχαιΝικόλαος Μυστικός καί Πολύευκτος ήθελον τιμή σέκους λ α δ ­
ερότερους τής χριστιανικής εκκλησίας χρόνους. Κ α ί μεταξύ τών α ρχι­
ερέων ύπήρξάν τινες οι διαπρέψαντες επί εξαίρετο) αρετή, οιον 6 περί
τά τέλη τής 9 έκατονταετηρίδος άκμάσας επίσκοπος Μεθώνης Α θ α ­
νάσιος έκ Κατάνης τής Σικελίας, δ ε’πίσης Σικελος επίσκοπος "Αργους·
ΙΙέτρος, δ ’Αθηναίος Θεόπεμπτος, επίσκοπος Σπάρτης, καί προ πάντων
ο Κέρκυρας άγιος ’Αρσένιος, τού οποίου δίκαιον είναι νά μνημονεύσω-
μεν ενταύθα τό γενναίον καί χριστιανικόν πολίτευμα. *0 Αρσένιος ήτο
μητροπολίτη; Κέρκυρας περί το 9 3 1 . Μαθών δε οτι Σκύθαι (δ η λ .
Σλαύοι ή Σαρακηνοί) έδήουν την αντίπεραν στερεάν και ήπείλουν
την νήσον, έπορεύθη ατρόμητος προς αυτούς Ινα τούς συνετίση. Κ α ί ε ­
πειδή ούτοι έζήτουν νά τον άπαγάγωσιν επί τών πλοίων αυτών, οί
Κερκυραΐοι, δρμήσαντες δμοθυμαδόν κατά τών βαρβάρων, τούς (νίκη­
σαν καί καταδιώξαντες αυτούς μέχρι τών προς βορράν Κερκύρας λε­
γομένων Τετρανησίων, άπηλευθέρωσαν τον ά ρ χ ιζ α ., Βραδύτερον πλε-
ονέκτης βασΟακος υπάλληλος (συκοφάντησε τάς άρχάς τής νήσου επί
απιστία προς τον Κο>νσταντϊνον Ζ' τον Πορφυρογέννητον. Τότε δ ’Αρ­
σένιος δραμών εις Κο)νσταντινούπολιν επέτυχε νά κατευνάσω την ορ­
γήν τού αύτοκράτορος. Έπιστρέφων όμως ήσθένησεν εν Σκιάθω ένεκα
τής δριμύτητος τού χειμώνος, καί άπέθανε π7νησίον τής Κορίνθου, επί
εικοσαετίαν δλην αρχιερατέυσα; τών Κερκυραίων. Έ κ Κορίνθου, δ νε­
κρός του μετεκομίσθη πανηγυρικώς εις Κέρκυραν καί ετάφη εν τή μ η -
τροπό),ει αυτής. Συγκατελέχθη δέ δικαίως δ άνήρ μετά τών άγιων
καί επί πολλάς εκατονταετηρίδας έλογίσθη πολιούχος αυτόθι, τιμ ω -
μένης τής μνήμης αυτού τή 19 Ιανουάριου. ’Αλλά πώς οι εύάριθμοι
ούτοι αγαθοί άνδρες ήδύναντο νά κατισχύσυ)σι τής δεινής περί τε τούς
θείους καί τούς ανθρωπίνους νόμους άσεβείας ήτις επεκράτει πολλάκις
κατά την τής εκκλησίας διοίκησιν ; Μήπως δεν ενθυμείται δ αναγνώ­
στης τον πατριάρχην ’Αλέξιον τελούντα την τού γάμου τής Ζωής μετά
τού Μιχαήλ ιεροπραξίαν ενώπιον τού άτάφου ετι νεκρού τού 'Ρ ω μ α ­
νού, τού θύματος εκείνου τής δολοφονίας τών δύο νυμφίων; Κ α ί ση­
μειωτέο ν ότι δ πατριάρχης ’Αλέξιος έφημίζετο επί τή αρετή αυτού, το-
σούτον ή δύναμις τής λέξεως ταύτης είχε ταπεινωθή άναλόγως τών
περιστάσεων. "Οταν δ πατριάρχης ’Αλέξιος άπέθανεν, εύρέθησαν άπο-
τεθησαυοισμένα παρ’ αύτψ 25 χρυσίου κεντηνώρια, ό εστι περί τά
(ΚΛΛ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΛΠΛΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. Δ .) 24

t
 370 Εθνική καί ηθική τών κατοίκων άλλοίωσις.

2 ,7 0 0 ,0 0 0 δραχμών, τά δποΐα ήθβλον ισοδύναμε! σήμερον προς 13

εκατομμύρια καί επέκεινα. Το δε παράδειγμα τούτο τ η ; πλεονεξίας του
υπέρτατου άρχιερέως έμιμούντο, εννοείται, καί οί των επαρχιών προε-
ξάρχοντες. "Ινα δώσωμεν δε έννοιαν τινα μέχρι τίνος βαθμού προέβαι-
νε τό τ ε .ή κ α τ α π ιε ίς των χριστιανών ύπο του ανώτερου μάλιστα κλή­
ρου, άρκεϊ νά. άναφέρωμεν το ακόλουθον γεγονός. Έ ν έτει 1 0 3 8 αρχι­
εράτευε της Θεσσαλονίκης ο μητροπολίτης Θεοφάνης. Είχε δε επικρα­
τήσει τότε λιμός μέγας εις Θράκην, Μακεδονίαν καί Θεσσαλίαν, καί
δ μητροπολίτης, προφασιζόμενος την αιτίαν ταύτην, δεν εδιδεν εις
τούς κληρικούς τής Θεσσαλονίκης τά παρ’ αυτού οφαλόμενα σιτηρέσια.
Εις μάτην δ διατριβών τότε έν τή πόλει εκείνη Μ ιχαήλ Δ' παρήνεσε
τον άργιερέα νά ελθη εις βοήθειαν των υπηρετών τής εκκλησίας. Ό
Θεοφάνης έπερεεινεν άρνούμενος. Τότε δ βασιλεύς ειπών δτι εχει δ ί­
διος ανάγκην χρημάτων, έζήτησε παρ' αυτού δάνειον 1 0 0 λίτρας (πε­
ρί τάς 1 0 8 ,0 0 0 δραχμών) μέχρις ού φθάση έκ Βυζαντίου το περιμε-
νόμενον χρυσίον. Ό δε Θεοφάνης ήρνήθη καί τδ παρά τού βασιλέω;
ζητούμενον, ομνύω ν ότι δεν έχει περισσοτέρας τών 3 0 λιτρών. Εντεύ­
θεν έκορυφώθη ή άγανάκτησις τού βασιλέως, δςτις ήξευρε κάλλιστα
ότι δ μητροπολίτης ψεύδεται. Διέταξε λοιπον νά έξωσθή τού αρχιερα­
τικού θρόνου, καί πέμψας ανθρώπους ϊνα έξετάσο^σι τά ταμεία αυτού
εύρεν έν αύτοις, 3 ,3 0 0 λίτρας χρυσίου, ήτοι περί τά 3 , 2 4 0 , 0 0 0 δραχ­
μών, ίσοδυναμούντα σήμερον προς 1 5 ,0 0 0 ,0 0 0 καί επέκεινα.
Ούτως ειχον έθνολογικώς καί ηθικώς οί κάτοικοι τού κράτους κατά
την περίοδον 'ταύτην. Ή άρ.άθεια, ή δεισιδαιμονία, ή νάρκωσις καί
μέχρι τίνος ή νέκρωσις αυτών ήτο τοιαύτη, ιοςτε ήθελεν έκθέσει αυτούς
εις κινδύνους μεγίστους, καί άν άπετέλουν δγκον. εθνικόν ομογενή καί
συμπαγή. Πολύ δε άπειχον τής τοιαύτης έθνικής ένότητος, διότι συν-
έκειντο έκ τριών ετεροειδών ομάδω ν τού άρχεγόνου ελληνισμού, δςτις
άπετέλει την κυρίαν τού κράτους βάσιν, άλλα βάσιν μικράν ως προς
το μέγεθος τού κράτους* τού έπικτήτου ελληνισμού, οςτις συνέπραττε
μέν μετά τού πρώτου, άλλά δεν ήτο φύσει μετί αυτού συνδεδεμέ-
νος· τελευταιον τώνέτερογλωσσων αλλοφύλων, οιτινες ήσαν πολ-
λάκις αναφανδόν πολέμιοι. Έ π ί τοιούτου θεμελίου κ α ί-δ ιά τοιαύ­
της οικοδομικής ύλης, έπεχειρησεν ή μακεδονική δυναστεία νά συντή­
ρηση καί νά συμπλήρωσή το κράτος άπο τών μέσων τής 9 μέχρι τών
μέσων τής 11 έκατονταετηρίδος. Κ α ί έπραξε μέν πολλά καί μεγάλα-
 Στρατός. 371

δι* ίπιτ ηδειοτάτης χ ρήσεως καί τελείωσε ως των προϋπαρχόντων μη­

χανικών οργανισμών. Ά λ λ ’ όσω θαυμάσιος και άν ύπηοξεν 6 τεχνητός
βιος ον έδημιούργησεν, b βίο; ούτο; δέν ήτο δυνατόν νά διαρκέστρ πολύ,
καθ* 5 αναλισκόμενος καί ανατρεπόμενο; ύπ* αυτών τών τρόπων, οσοι
ήσαν απαραίτητοι προς συντήρησιν αυτού. Τούτο θέλει καταστή πρό­
δηλον άμα προςέξωμεν επί μικρόν εις τον τρόπον καθ’ ον συνεκροτούντο
τά δύο κυριώτατα όργανα τού μηχανικού τούτου βίου, b στρατός καί
οί δημόσιοι πόροι.- *

Της στρατολογίας έξηρούντο αί πολλαί μυριάδες τών ανθρώπων,

όσοι, αύτογειριζόμενοι κοινωνικώς, κατέφευγον άδιακόπως εις τον μο­
ναχικόν βίον έζγ,ρούντο ώςαύτως αί πο7.λαί μυριάδες τών κληρικών
της ενεργού εκκλησίας* έίηρόύντο προςέτι οί πλεΐστοι τών έν τφ κρα­
τεί έγκατασταθέντων έτερογ7νώσσων, διά την ο7άγην πιστιν ην η κυ-
βέρνησις ηδύνατο νά εχη προς αυτούς. ΕΙμπορούμεν λοιπόν θαρρούντως
νά ε’ίπωμεν ότι τό τρίτον τού πληθυσμού διετέλει εκ συστήματος ά-
μέτο/ον τής στρατιωτικής υπηρεσίας. Άλ7νά καί τά λοιπά δύο τρίτα
πολύ άπεΐ/ον τού νά μετέχωσιν αυτής καθ’ 6λοκ7.ηρίαν, Στρατεύσι­
μοι ήσαν μόνοι οί νεμόμενοι στρατιωτοτόπια' οί δέ τοιούτοι δεν ήτο
δυνατόν νά άποτελώσι φυσικψ τω λόγφ ειμή' έ7νάχιστον τού ενεργού
πληθυσρ,ού μέρος. Κ αί αυτό δέ τό έλάχιστον τούτο μέρος ήλαττούτο
ετι μάλλον διά ποικίλων περί τά στρατιωτοτόπια καταχρήσεων* καί
πλήν τούτου: οί στρατεύσιμοι πο7^λήν έπεδείκνυον νωθρότητα περί την
έκπλήρωσιν τού καθήκοντος (σελ. 5 5 — 5 9 τού παρόντος τόμου)* θέ­
ματα όλόκληρα έξηγόραζον την προςωπικήν υπηρεσίαν δ ιά δόσεως
y ρημάτων καί ά7ν7.ων εφοδίων τού πο7νέμού.» Τοσούτον ολίγη δέ ύπήρ-
χεν ή περί την έκπλήρωσιν τής λειτουργίας ταύτης φιλοτιμία, ωςτε ά­
πειροι άνθρωποι ήγόραζον βαθρ,ούς στρατιωτικούς, καί έφερον την στο­
λήν καί άπελάμβανον τάς τιμάς τών βαθμών τούτων, χωρίς ποτέ νά
ΐδωσι πολέμιον ή άλλως νά έκπ7νηρο>σωσι στρατιωτικήν υπηρεσίαν.
Ή περί τούτου σύγχυσις τών Ιδεών προέβη εις τοσούτον βαθμόν, ώςτε
ύπαρχουσι παραδείγματα καί κληρικών, ο?τινες ήγόρασαν διά χρη­
μάτων πολλών στρατιωτικούς βαθμούς, παραδόξως συμβιβάζοντες τά
δύο ταύτα δυςσυμβίβαστα άξιώματα. *Ας έλπίζωμεν ότι τά παρα-
*δείγματα ταύτα ήσαν σπάνια, άλλα θελομεν ουχ ηττον αναφέρει εν
ενταύθα, ινα λάβη ό αναγνώστης έννοιά/ τίνος τού αληθούς κυκεώνας
‘ VC
372 Στρατός,

*
των πραγμάτων δν έπήγαγον a t πολυειδώς ήμαρτημέναι θρησκευτικαι
καί κοινωνικά! δοξασίας των χρόνων εκείνων, διηγείτα ι λοιπόν δ Κων­
σταντίνος Πορφυρογέννητος έν τω κεφαλαίψ ν' της προς τδν ίδιον υιόν
"Ρωμανόν συγγραφής, ότι ε'πί του πατρός του, Δέοντος ύπήρχεν ε’ν
Κωνσταντινουπόλει γέρων κληρικός πλουσιότατος, δνό(Λατι Κτένας,
δςτις ητο καί δομ.έστικος της νέας εκκλησίας και τεχνίτης εις τδ άσμα
οίος ούδείς έτερος τω τότε καιρω. Μή άρκούμενος ομ.ως εις τοσαύτα
αγαθά, έπόθησε νά γίνη, καί πρωτοσπαθάριος, ινα στολίζεται καί τι-
μ.άται ώς τοιοΰτος, προς πλείονα δε του πράγματος πίστωσιν λααβά-
vv) καί'πρόσχημά τι ετησίου μισθού, λίτραν μίαν (δραχ 1 ,0 8 0 ). "Ο-
θεν παρεκάλεσε τον τότε παντοδύναμον παρακοιμώμενον Σαμωναν νά
ρ.εσιτεύσν) περί τούτου παρά τω βασιλεί, καί ύπέσχετο νά καταβάλγι
εις το ταμειον αντί των ζητούμενων τιμών, λίτρας 4 0 (περί τάς 4 3
χ ιλ . δ ρ .). Ό Λέων ζ ' όσον ολίγον στρατιωτικός καί άν ητο, Τισθάνετο
ότι ητο αισχρόν νά διακωμωδηθώ επί τοσουτον τδ τού πρωτοσπαθα-
ρίου αξίωμα, καί άπηντησεν οτι τδ πράγμα ητο αδύνατον. Ά λλ* δ
Κτένας έπιμένων προςέθηκεν εις τάς 4 0 λίτρας «καί σχολαρίκια ζυγήν
μίαν, έκτιρ.ηθέντα λίτρας 10 , καί τραπεζίου άσιμιν εννζωδον διάχρυ-
σονάνάγλυφον, έκτιρ.ηθέν και αυτό λίτρας 1 0 .» Τότε δ βασιλεύς δυ-
σωπηθείς καί λαβών τάς 4 0 λίτρας, καί τά πολύτιμα ενώτια, καί τά
επίχρυσα καί δι* αναγλύφων κεκοσμημένα αργυρά της τραπέζης σκεύη,
έχειροτόνησε πρωτοσπαΟάριον τον Κτέναν, όςτις όμως δεν έπέζησεν
είμή δύο έτη, πληρωθείς ουτω εκ τού δημοσίου ταμείου λίτρας 2 αντί
των 6 0 , τάς δποίας προκατέβαλεν.
Έ νω δέ οί στρατευόμ.ενοι δσημεραι ήλαττούντο, καί οί περιλιπόμε-
νοι έπεδείκνυον έλαχίστην προθυμίαν προς έκπληρωσιν τού καθήκοντος
τούτου, τδ οποίον άπδ σπουδαιότατου άπέβαινε πολλάκις γελοίον, ή
κυβέρνησις είχεν ανάγκην στρατού, στρατού πραγματικού καί πολυα­
ρίθμου. "Οθεν αφού εστρατολόγει όσους ήδύνατο ε'κ των εν 'Ασία καί
έν Εύρώπν) θεμάτο>ν, ύπεχρεούτο ντ άναπληροι τδ κεχηνδς τού*£υθμ.ού
διά ξένων μισθοφόρων, και ιδίως διά 'Ρώσων, Νορμ,αννών, Φράγκων,
καί Βαριάγγων. Ά λλ* οί ξένοι ούτοι χρησιμ,εύοντες πρδς καιρόν, άπέ-
βαινον επί τέλους πολυειδώς επιζήμιοι εις τδ κράτος. "Αρ.α δεν έπλη-
ρώνοντο τακτικώς, ή άμ.α ζητήσαντες χάριν τινά δεν έπετύγχανον αυ­
τήν, δεν έδίσταζον νά αύτομολήσωσι πρδς τούς πολεμίους. Έ π ι Μι­
χαήλ Σ τρα τιω τικού’ Έρβέβιος δ Φραγκόπωλος παρεκάλεσε νά λάβνι
 (,,ςί V

Φορολογία. Επίλογος. 373

τό του μαγίστρου άξίωμ,α, κάί επειδή δεν έγένετο δεκτή ή αιτησίς

j1,
του. άπήλθέ'μ,ετά 3 0 0 Φράγκων προς τούς Τούρκους, «οία βάρβαρος
και την οργήν ακατάσχετος,» λέγει 6 Κεδρηνός. Μήπως άνάλογόν τι
δεν επραξαν οί περί τον Μανιακήν Νορμαννοί εν τη κάτω Τταλίο:, άμα Γ
δεν έπληρώθησαν τούς συμφωνηθέντας μισθούς; Κ α ι τά τοιαύτα συν-'
έβαινον καθεκάστην. Έ ν τούτοις οί μισθοφόροι ούτοι έφλεβοτόμουν
ανηλεώς το κράτος διά τε των τακτικών αμοιβών τάς δ ποιας έλάμ-
βανον καί των καταχρήσεων τάς οποίας έποίουν. Α ρ κ εί νά ενθυμηθώ-
μεν ότι δ Χαράλδ δ Μάκρος, οτε έπέστρεψεν εις την πατρίδα αυτού
Νορβηγίαν, συνεπηγαγε μεθ* εαυτού τοσούτον χρυσίον, ώςτε 1 2 νεα-
νιαι μόλις ήδύναντο νά μετακομίσωσιν αυτό. Τοσούτον οί άνθρωποι
αυτοί ήσαν άπληστοι. Ιίλ ην τούτου βλέποντες έκ τού σύνεγγυς τά πράγ- .
ματα εις τε την αύ7.ην καί την πρωτεύουσαν καί τά θέματα, δεν ή ­
δύναντο τη αλήθεια νά αίσθανθώσι πολλήν εύλάβειαν προς το κράτος
εκείνο, τού οποίου οι κάτοικοι άπέβαλλον δσημέραι την προθυμίαν τού
προπολεμεΐν υπέρ τής πατρώας εστίας. Εντεύθεν 8ε οί μ,ισθοφόροι ού-
τοι συνετέλεσαν ειπερ τις καί άλλος εις τε rrt\> τότε κορυφώθείσαν έν
' Ί
τη δυτική Ευρώπη περιφρόνησιν προς τούς ήμετέρους, καί την μ ετ’ ού
πολύ έκραγεϊσαν έκεΐθεν κα τα ιγ ίδα . "Ωςτε το κράτος έσώζετο μέν,
αλλά συγχρόνως καί ύπενομεύετο ύπο των ξένων τούτων.

"Ομοια -δ έ καίρια ελαττώματα, ένεκα των αυτών ή παρεμφερών

κοινωνικών καί θρησκευτικών πλημμελημάτων, άνευρίσκομεν.καί είς το
‘ r ··,*
έτερον μέγα οργανον τής κυβερνητικής ταύτης μηχανής, ήτοι την των .
δημοσίων πόρων ειςπραξιν. Το κράτος είχεν ανάγκην δαψιλών χρημα-
ματικών πόρων προ πάντων ϊνα επαρκή εις τον στρατόν καί τον στό­ ΐ ::;1
λον, δ ι’ ών ώφειλε νά άντιπαρατάσσηται κατά τών άδειαλείπτως καί ,
πανταχόθεν επιτιθεμένων πολεμίων. Κ α ί ήξεύρομεν ή δη εκ πολλών
δεδομένων, αναγόμενων όλων είς την από τής 9 μέχ^ρι τής 1 2 έκατον-
ταετηρίδος περίοδον, ότι τό δημόσιον ταμεΐον είςέπραττε τιρόντι από ·
φόρων ποικιλωτάτων ποσά υπέρογκα, Ά λ λ * οί φόροι ούτοι δεν ,ήσαν έξ
ίσου διανενεμημένοι. Πολλά των μοναστηριακών καί των εκκλησιαστι­
κών κτημάτων ήσαν εντελώς αφορολόγητα, τά δέ λοιπά δεν ύτ:εβάλ-
λοντο είμή είς μόνον τον έγγειον φόρον, άπηλλαγμένα όντα τών άναριθ-
μ/ήτων άλλων υποχρεώσεων, είς άς ύπέκειτο ή ακίνητος κτήσ ις/Ω ς παρά­
δειγμα τής πρώτης τών κτημάτων τούτιον τάξεως άναφέρομε,ν τό από

/<

ι*.
I -y-
374 Φορολογία. Επίλογοι;.

του έτους 1 0 8 8 σωζόμενον χρυσόβουλλον του βασιλέως 'Αλεξίου Κομνη-

νού, SC ού ή νήσος ΙΊάτμος, μεταβληθεισα Ολόκληρος εις μοναχών οΐ-
κητήριον, άπηλλάγη έςαεί παντός οίουδήποτε δημοσίου τέλους καί
βάρους. Ώ ς παράδειγμα δέ των κτημάτων τής δευτέρας τάξεως άνα-
φέρομεν το σωζόμενον χρυσόβουλλον, το έν ϊ π ι 1 2 2 8 ύπό του βασι-
λνέως Τωάννου Δούκα Β α τά τσ η έκδοθέν, St ού ή κατά το όρος Λέμ-
βου, πλησίον της Σμύρνης. άνοικοδομ.ηβεϊσα μονή μεθ* όλων των άνη-
κόντων αύτή κτημάτω ν, άπηλλάττετο παντός φόρου καί βάρους, παρεκ-
τός τού εγγείου. Ώ ςαύτως καί τά στρατιωτικά κτήμ α τα ήσαν εντε­
λώς αφορολόγητα. "Ωςτε οί άμεσοι φόροι, ένω ησαν υπέρογκοι, αντί
νά βαρύνωσι τουλάχιστον ολα τά κτήμ ατα, κατεβάλλοντο υπό ,τινων
μόνον εξ αυτών, τών οποίων οι ιδιοκτήται εξαντλούμενοι καθ' ημέραν
προς Ιδίαν τε καί κοινήν βλάβην, ούδένα ζήλον κατήντησαν νά εχωσι
προς συντήρησιν τού καταστρέφοντος αυτούς κράτους. Μετ’ ού πολύ
S i έπελθόντων νέων καί φοβερωτέρων πολεμίων, άπ* ανατολών μέν τών
Τούρκων, άπό δυσμών Si τών Νορμαννών καί τών σταυροφόρων, τό
κράτος τούτο δεν ήδυνήθη νά άνθέξη έξ ιδίων εις τον νέον τούτον κλο-
νισρ.όν, καί ήναγκάσθη νά ζητήση συμμάχους τούς Ενετούς, τούς Γε-
νουαίους, τούς Πισάτας καί άλλους. *Αλλ* οι σύμμαχοι ούτοι έζήτη-
σαν καί ελαβον εις αμοιβήν την εμπορικήν καί ναυτικήν ατέλειαν εις
τε την Κωνσταντινούπολή καί εις πλειστα άλλα εμπορεία τού κρά­
τους. Ίδρύσαντες δέ πανταχού αποικίας ίσχυράς, αϊτινες άπετέλεσαν
ίδια εντός τού κράτους εκείνου κράτη, συνετέλεσαν εις τό νά διασεί-
σωσιν αύτό πολυειδώς, καί προς τοϊς άλλοις διά τής έλαττώσεως τών
έμμεσων αύτού φόρων. "Ωςτε ή πολιτεία αυτή ένω έστερειτο οίκειοθε-
λώς πολλών έκ τών άμεσων αυτής πόρων, διά τό αφορολόγητον το-
σούτων κτημάτων, ήναγκάζετο, ίνα θεραπεύση την εντεύθεν προκύψα-
σαν αμηχανίαν, νά θυσιάση καί πολλούς έκ τών έμμεσων.
Ά λ λ * όσα σπέρματα διαλύσεως καί άν περιείχε τό έργον τής μακε­
δονικής δυναστείας, δεν δυνάμεθα νά μή θαυμάσωμεν τήντέχνη*ν καί
μέχρι τινός την σύνεσιν, δι* ής αύτη κατώρΟωσεν επί δύο όλας εκα­
τονταετηρίδας ού μόνον νά συντηρήση τό κράτος, αλλά καί νά ανά­
κτηση ούκ όλίγας προηγουμένως άπολεσθείσας 'χώρας. Έ ά ν ήμαρτε
πολλάκις, ήμαρτε διότι καί οί επιφανέστατοι τών ηρώων αύτής δεν ή-
δυνήθησαν νά διαφύγωσι την έπίδρασιν τής ατμόσφαιρας εντός τής
όποιας εζων. Ουδέν ήττον Si αξιοσημείωτοι είναι καί οί υλικοί καί v$t-
 jik·
*f -
t\

Φορολογία. 'Επίλογος. 375 »,·1,.

κοί πόροι του-εθνους^ it* ών ή^υνήθη ή δυναστεία εκείνη νά ^ιαπράξγ),

όσα ό'ιέπραξε* ίιό τ ι τελευταΐον, αν το έθνος τούτο ό'έν εΐργάζετο καί ίέν
εμάχετο μέχρι τίνος, ούίερ,ία τέχνη ητο ικανή να διάσωση επί τοσοΰ- ■
:Uv‘
τον την ανεξαρτησίαν του. Τ ά κοινωνικά καί ηθικά ελαττώ ματα προς
ν'.
τά όποια είγον νά πολεμ,ήσωσι κυβερνήται καί κυβερνώμενοι, ήσαν έκ
των ανεπανόρθωτων κατ* εκείνο του χρόνου, ώς άπέδειξεν η τοσουτον
πεισματωό'ώς ό'ιεξαχθεϊσα, αλλά καί τοσουτον ατελέσφορος άποβάσα
μεταρρύθμισις της 8 έκατονταετηρίό'ος.· Ά λ λ ’ όπως είχε τότε η ηθική
και κοινωνική κατώστασις, ανάγκη νά όμολογήσωμεν ότι κυδερνηται
καί κυβερνώμενοι άντέσχον, όσον ήτο ίυνατον νά άνθέξο>σι, μάλιστα
εάν άναλογισθώμεν οτι ουδέποτε ΐσ6>ς κράτος έπι τής γης ήναγκάσθη >M
r,
ε'πί τοσουτον χρόνον εις τοσούτους καί τηλικούτους ν’ άντιπαραταχθή
πολεμίους. ^ ^ ··.·.· ι·. ;· ;·
■ //.: ···■.
>;'■ I···

/.·- ·:

/. ;' ν ·

λ.

*
/

V
' ‘;ντί
I ‘Λ’
 I*·;.? ■'■
?■ *■
.·/■/ · r •y*·:

// ■
.

/ "
V^'Kiy

i* · ' <<> Β Ι Β Λ Ι Ο N ΔΩΔΕΚΑΤΟΝ

i <·.

<
y· ·ΜΕΣΑΙ
< %
ΩΝΙ ΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ
.'7 ·ί· Λ;·· ’■ 1 . ■ . -
ΚΟΜΝΗΝΟΙ. ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΑ!.
... f'b
,1.;: ^ ··?*.,·
ν
ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Λ'.
ΤΑ μεταξύ Ίσαακίου Κομνηνοΰ χαΐ 'Αλεξίου Κομνηνοΰ*

‘ Ό Ίσαάκιος Κομνηνός άνήκεν εις (xiocv των μεγάλων εκείνων τής

μικράς' 'Ασίας οικογενειών, αιτινες, έξελληνισθεΐσαι καί ταύτισασαι
την τύχην καί τά συμφέροντα αυτών μετά τής τύχης καί των συμφε­
ρόντων τής έν Κυ>νσταντινόυπόλει μοναρχίας, άπετέλεσαν το πλειστον
‘ τής στρατιωτικής αριστοκρατίας, ήτις έκυβέρνησεν, έστήριξε καί έκλεισε
το κράτος επί τού μακεδονικού οικου. Οί Ινομνηνοί κατήγοντο έκ ΓΙα-
"φλαγονίας* τουλάχιστον έκει υπήρχε το μέγα αυτών κτήμα, ή Κ α -
σταμών. Οί πρώτοι έξ^αύτών ύπο τής ιστορίας μνημονευόμενοι είναι οί
δύο αδελφοί οί επί Βασιλείου τού βουλγαροκτόνου άκμάσαντες, Μα­
νουήλ καί Νικηφόρος. Τούτων b νεώτερος, ό πρωτοσπαθάριος Νικηφό­
ρος b Κομνηνός, καθυπεταζε τω 1 0 1 6 την άρμενιακήν χώραν ’Ασπρα-
κανίαν (Vaspuracan) καί διατελέσας έκτοτε κυβερνήτης τής άνατο-
λικω τάτης ταύτης χώρας, πολλάκις κατετρόπωσε τά περιξ πολέμια
έθνη, μέχρις ου μετά δεκαετίαν, b Κωνσταντίνος Η\ φθονησας την
επιρροήν ήν ο επί συνεσει καί ανδρεία βεβοημένος εκείνος ανηρ εκτη-
σατο επί τού ίδιου στρατού, καθήρεσεν αυτόν, καί καταδικάσας ώς
συνομόσαντα κατά τής βασιλείας, έπήρωσε τάς όψεις αυτού. Ό δε
πρεσβύτερος τούτου αδελφός Μανουήλ Κομνηνος διετέλεσεν επί Β α ­
σιλείου ώςαύτως μέγας τής ’Ανατολής δομέστικος* καί τούτου υιός ήτο
b Ίσαάκιος Κομνηνός, οςτις διέπρεψεν ώςαύτως ώς στρατηγός έν τή
’Ανατολή, καί ήτο άνθρωπος συνετός καί μετριοπαθής, ’Αλλά βασι-
 Καταγωγή των Κομνηνών. ‘Η πολιτική μβρίς των λογιών. 377

λεύσας ε'μελλε να απάντηση, παρεκτός των ποικίλων άλλων εσωτερι­

κών καί εξωτερικών δυςχερειών,τών γνωστών ήδη εις τον αναγνώστην,
νέαν τινά περιπλοκήν τής δποίας τά σπέρματα ανέκαθεν μέν ύφίσταντο
εν τφ κρατεί, προ μικρού δέ τότε ήρχισαν νά λαμβάνωσι πολιτικήν
σπουδαιότητα.
Έ π ί τών λαμπρότερων χρόνων τού μακεδονικού οίκου, τά πράγ­
ματα τού κράτους ήσαν καθ’ ολοκληρίαν σχεδόν εις χείρας τής στρα­
τιωτικής αριστοκρατίας. Ά λ λ ’ επί τών τελευταίων ασθενών τού οί­
κου/ τούτου διαδόχων, ήρχισε νά ύψώνη την κεφαλήν μερίς τις αν­
θρώπων, οί'τινες διέπρεπον μέν έπί παιδεία, ήσαν δέ όλως αδαείς τών
πολεμ,ικών πραγμάτων, καί όμως ήξίουν νά άναλάβωσι τήν κυβέρνη-
σιν πολιτείας, ήτις, περιστοιχισμένη πανταχόθεν ύπό πολεμίων ά δ ια -
κόπως κατ’ αυτής επιτιθεμένων, είχε προ πάντων χρείαν στρατού κα­
λώς ώργανωμένου καί ηγεμόνων επιτηδείων νά συντηρώσι καί νά ά-
γωσι τον στρατόν τούτον. At άφορμαί έξ ής παρήχθη ή συγκρότησις
τής νέας ταύτης πολιτικής μερίδος είναι άξιαι μελέτης. Τό ανατολι­
κόν κράτος είχε μέν έξελληνισθή κατά τάς τελευταίας 6 έκατονταετη-
ρίδας, άλλ’ είχεν έξελληνισθή διά τής έπιδράσεως τού χριστιανικού
μάλλον ή τού άρχεγόνου έ/Ληνισμού, έξεπροςώπει τον έπίκτητον, τον
ασιανόν ελληνισμόν μάλλον, ή τον αρχικόν,τον εύριυπαϊκόν. Τούτο ήτο
τόσον άληθές, ώςτε ένώ από Ιουστινιανού καί μάλιστα άπό Η ρακλείου
επαυσεν ολως νά μεταχειρίζηται τήν λατινικήν γλώσσαν καί μόνην
γλώσσαν εν τη διοικήσει, έν τή νομοθεσία, έν τω στρατω είχε τήν ελ­
ληνικήν, δέν έπωνομάσθη ελληνικόν κράτος. Κ αί ου μόνον έξήκολούθει
ονορ,αζόμενον ροψ,αϊκον, αλλά καί πολέμιον ύπελάμβανεν εις τά συ­
στατικά αυτού στοιχεία τό τών Ελλήνω ν όνομα, καθόσον ανέκαθεν
τό ονομα τούτο εταυτίσθη μετά τής έννοιας τού ειδωλολάτρου, Έ λ -
. ληνες δέ εκαλούντο ιδίως οί έθνικοί* καί έντεύθεν αυτοί οί κάτοικοι
τής κυρίως Ελλάδος ωνομάζοντο Έλ7ναδικοί, ίνα μή γίνη χρήσις τού
ονόματος Έ λ λ η ν , ώς ασυμβιβάστου όλως λογιζομένου προς τήν νέαν
τών πραγμάτων κατάστασιν. "Ωςτε συνέβη ενταύθα τό παράδοξον
τούτο φαινομενον, ότι ή μέν γλώσσα τής κοινα>νίας ταύτης καί τής
πολιτείας ητο ή γλώσσα ήτις αποτελεί εν τών κυριωτάτων τού έλλη-
νισμού χαρακτηριστικών, συγχρόνως ομ,ως ή πολιτεία αύτη καί κοι­
νωνία δεν απεδεχοντο το έτερον κύριον τού ελληνισμού χαρακτηρι­
στικόν, το ονομα. Τούτο δε διότι δ μεσαιωνικός ελληνισμός δεν ήτο

•j
I.

"r .
378 Καταγωγή τών Κομνηνών. Ή πολιτική μερίς των λογιών.

ώς γνωρίζομεν αύτφς εκείνος οςτις είχε διαπλασθή πάλαι ποτέ έ ν 'τ ή

μητροπόλει αυτού, άλλα νέα τις διασκευή του ελληνισμού, οςτις καί
προηγουμένως ή δ η ειχεν ούσιο>δώς τροπολογηθή διά της διαδόσεως
. εις Α σ ία ν καί της μετά, του χριστιανισμού επιμιξίας καί συμπράξεως.
Προϊόντος όμως του χρόνου, δ ι'α ύ τ ό τούτο ότι ή κοινωνία αυτή διά
της ελληνικής έλάλει γλώσσης, ότι κα τ’ ακολουθίαν η· γλώσσα αυτή
έσπουδάζετο ώς πάτριος, ότι τά αριστουργήματα αυτής ανεγινώ-
σκοντο, ήρμηνεύοντο, έθαυμάζοντο, άναγκαίως έπήλθε συνοικείωσίς τις
μεταξύ τού μεσαιωνικού ελληνισμού καί τού αρχαίου. ίΤίς δύνατοα
νά άναπνεύση την αύραν των αισθημάτων καί διανοημάτων τού αει­
θαλούς διανοητικού καί ηθικού παραδείσου τής αρχαίας Ε λ λ ά δος,
χωρίς νά άγαπήσν) αυτά καί όταν ακόμη δεν ήναι ικανός νά ρυθράση
προς ταύτα τον ίδιον β ίο ν ; Τοιούτό τι λοιπόν ήρχισε συμβαίνον έν Βυ­
ζάντιε*) περί τούς χρόνους καθ’ ούς εύρισκόμεθα. Δεν λέγομεν ότι είχεν
ολως διόλου παύσει ποτέ αυτόθι ή μελέτη τής ελληνικής γλώσσης καί
φιλολογίας. Τ ά επιγράμματα τής 6 καί τής 7 έκατονταετηρίδος, τά
περί των κατορθωμάτων τού Ηρακλείου ποιήματα τού Γεωργίου l i t -
σίδου, αί φιλοσοφικαί θεωρίαι τού Ίωάννου τού Δαμασκηνού, ή υπέρ
των πλατωνικών δογμάτων έπελθούσα έν τή 9 εκατονταετηρίδι άντί-
δρασις, αί περί των άθλων τού Νικηφόρου Φωκά ακροάσεις τού διακό­
νου Θεοδοσίου, καί μάλιστα ο περίφηρ-ος,διάλογος ΦίΛόχαζρις ή ό ι-
όασχόμίνος,μαρτυρΟΌ'ην ότι αί αναμνήσεις, αί παραδόσεις καί μέχρι
τίνος τά φρονήματα τού άοχαίου ελληνισμού ουδέποτε καθ* ολοκλη­
ρίαν έξέλιπον από τής κοινωνίας εκείνης. Όπόσον όμως ολίγον επί πο-
λύν χρόνον έπενήργουν εις ,τά π ν ε ύ μ α τ α κ α ί αυτών των λογιωτέρων
άνδρών, εξάγεται άναμφισβητήτώς ε’κ τούτου, ότι άπό τής 6 μέχρι
τής 11 έκατονταετηρίδος σπανιώτατα οί χρονογράφοι ύπαινίττοντα*
δπωςδήποτε τον άρχαίόν ελληνικόν βίον, καί ούδ* άπαξ τό όνομα Έ λ -
λην άναφέρεται ώς οίκειον τού έΌνους όνομα. Οι άνθρωποι ούτοι γρά-
φουσι μέν την ελληνικήν, ονομάζονται όμως 'Ρωμαίοι, καί * έκ-
προσωπούσι κατάστασιν πραγμάτων ε'κ ποικίλων μέν συστατικών ά -
παρτισθεισαν, έν ή όμως έπεκράτει προδήλως 6 χριστιανικός βίος,
καί h χριστιανικός βίος όπως έτροπολογήθη καί διεπλάσθη υπό
τού ασιανού πνεύματος. Ά λ λ * άφ’ ής τά γράμματα, αί επιστή-
μαι παί αί τέχναε τοσούτον ζωηρώς έπροστατεύθησαν υπό τε των
τελευταίων βασιλέων τής μεταρρυθμίσεως, καί υπό των πρώτων μά-
 Καταγωγή τών Κομνηνών. 'Η πολιτική μβρίς των λβγίων. 379

λίστα βασιλέων της μακεδονικής δυναστείας, έπήλθε φυσικφ τώ λόγψ

καί περί την σπουδήν τής άρχαιότητος πολύ πλειοτέρα ή άλλοτε έπί-
δοσις. Ή επίδοσις αυτή, τής, ύποίας θέλομ.εν παρακολουθήσει βραδύ­
τερον τάς περιπέτειας, έπενήργησεν ούσιωδώς εις την βαθμιαίαν δ ια -
μόρφωσιν του νεωτέρου έ7νληνισμου, παρασκευάσασα την έν αύτφ άνα-
ζωπύρησιν του ζωηφόρου αρχαίου ελληνικού πνεύματος, αντί τού πρό-
τερον έπικρατούντος ασιανού. Κ α τ ' άρχάς όμως παρήγαγε, διά παρα­
δόξου συνδυασμού περιστάσεων, μεγάλας συρ/ροράς. Ώ ς εκ τής ίδ ια -
ζούσης προστασίας ήτις άπενεμ,ήθη εις”τά γράμματα, συνεκροτήθτ) εν
Κωνσταντινουπόλει τάξις λογιών άνδρών πο7νυάριθμος καί ισχυρά, ή -
τις επί τέλους έφθόνησε την κατέγουσαν άπαντα τά κυριώτατα αξιώ­
ματα τής πολιτείας στρατκυτικήν αριστοκρατίαν. Ν αι μέν ανέκαθεν
καί έξ αρχής ούκ ολίγοι λόγιοι άνδρες έτέλουν'πολλάς καί ποικίλας τήζ
κυβερνήσεως λειτουργίας, άπό τίνος 6μ.ως χρόνου αί αξιώσεις αυτών
ύπερεξωγκώθησαν. Ου.μόνον ήσαν ήδη άσυγκρίτως πλειότεροι ή άλ­
λοτε, άλλνά καί ρ.ετά~περιφρονήσεως άπέβλεψαν προς τούς άνδρας, οι-
τινες έκράτουν. εις τάς χεΐρας αύτών την τύχην τού κράτους. Ή περι­
φρόνησή αύτη δεν ήτο βεβαίως καθ*_ολα δεδικαιολόγημάνη. Ή π α ι­
δεία τών χρόνων εκείνων ήτο ήκιστα πρακτική. Οί λόγιοι εγραφον
την ελληνικήν καθαρυ^τερον ή άλλοτε, καί άνεγίνωσκον καί ενόουν τά
αριστουργήματα αυτής, αλλά πολύ άπεϊχον ετι τού νά εμιρορώνται
ρώμης καί δραστηριότητας ά ξια ; τού αρχαίου ελληνικού φρονήματος.
Η τοιαύτη τού ελληνισμού έπίρρωσις δεν έπήλθεν είμή βραδύτερον,
πολύ βραδύτερον. Τότε δέ ή νέα εκείνη τού ελληνισμού φώσις, νη-
πιάζουσα ετι, είχε πλείονα περί τούς-λόγους ή περί τά έργα εμπειρίαν.
Ούδεν ήττον οί έκπροςωπούντες αυτήν άνθρωποι, δι* αύτο τούτο οτι
έγγραφον τήν ελληνικήν καθαρώτερον καί ενόουν τά αριστουργήματα
αυτής, ήρχισαν νά συναισθάνωνται οτι είναι ούτως ή άλλως άλλοτριοι
τών ασιανών εκείνων σπαθοφοριών, οί’τινες δεν συνεδέοντο μετά τού ελ­
ληνισμού είμή διά γλώσσης έκβαρβαρο>θείσης. ΓΙλήν τούτου ή τάξις
τών λογιών άνδρών επέτυχε τότε σύρ,μαχον ίσγυρόν, τον κλήρον, οςτις
άπετροπιάζετο ώςαύτυ^ς τούς μ.αχητάς εκείνους διά τον λόγον οτι ούτοι,
άν ούτε τήν συνείδησιν τού ελληνισμού, ούτε ύγιεις πάντοτε θρησκευτι-
κάς άρχάς είχον, δεν έστερούντο ομ,ως πρακτικού πνεύρ.ατος, καί πολ-
λάκις έπεχείρησαν νά περιορίσωσι τά επιβλαβή εις τήν συντήρησιν τού
κράτους προνόμια αυτού καί ωφελήματα. Ούτο) δέ προστατευθεισα,
3$0 Βασιλεία καί παραίτησις ’ΐσαακίοϋ Κομνηνου»

αυξήσατε, καί οχυρωθεΐσα ή των λογιών άντρων τάξις, έκήρυξεν ήδη

άναφανδόν πόλεμον κατά της στρατιωτικής αριστοκρατίας άπό τών
μέσων τής* ένδεκάτης εκατονταετηρίδας*
- # ί .· · ’
' ■ ,J ' r
Είδομε'ν μετά τον θάνατον του Κωνσταντίνου Μονομάχου την με­
ρίδα .τα ύτην ύπεσκελίσασαν τον Νικηφόρον τον πρωτεύοντα καί περι-
ποιήσασαν την αρχήν εις την ασθενή Θεοδιύραν, δι* ης ηλτησεν εύλό*
γως οτι θέλει άγει καί φέρει τά πράγματα κατά το δοκούν* πάλιν
δέ μετά τον θάνατον τής Θεοδώρας άναβιβάσασαν εις τον θρόνον τον
μωρόν γέροντα Μ ιχαήλ Στρατιωτικόν, καί δι* αυτού.τοσούτον κατα-
πιέσασαν την.στρατιωτικήν αριστοκρατίαν, ώςτε αύτη ήναγκάσθη νά
ύψωση την σημαίαν τής στάσεως εκείνης, δ ι’ ής κατέλαβε την βασι­
λείαν 6 Τσαάκιος Κομνηνός. Περί τούς χρόνους τούτους προισταντο
τής πολιτικής μ,ερίδος ό πρόεδρος Κωνσταντίνος b Λειχούδης, οςτις
επί πολύν χρόνον είχε κυβερνήσει το κράτος ώς παραδυναστεύων τού
Μονομάχου, έπειτα δέ μετά την κατά τον "Αδην τροπήν τών στρα­
τευμάτων τού Μ ιχαήλ, διετέλεσεν εις τών πρεσβευτών, δ ι' ών ο βα­
σιλεύς ούτος έζήτησε νά συνδιαλλαγή προς τον Κόμνηνόν καί τρύς περί
τούτον μεγάλους στρατηγούς* b σύγκελλος Λέων Στραβοσπόνδυλος, b
επί Μ ιχαήλ Δ ' καί Θεοδώρας κυβερνήσας τά πράγματα* ο πρόεδρος
Θεόδωρος 6 Ά λω π ός καί ό επιλεγόμενος ύπατος τών φιλοσόφων Ψ ελ-
λός, άμφότεροι μετά τού Λειχούδου προς τον Κομνηνόν πρεσβεύσαν-
,τες. Κ α ί είχε μέν τό σύστημα τούτο ταπεινωθή ήδη προφανώς, άλλα
δεν είχε πα’ρ αιτηθή τών αξιώσεων του, α,αί, συγκείμενον έξ ανθρώπων
πολυμηχάνων, είχε μυρίους τρόπους νά εξουδετερώσω διά τής π ολιτι­
κής ενεργεί ας την ήτταν, ήν ύπέστη έν τφ πεδί<*> τής μάχης. Τούτο
δυςκόλως ήδύνατο νά υποφέρω ^ αγέρωχος στρατιωτική αριστοκρατία
ή εχουσα τήν συνείδησιν οτι δι* αυτής μάλιστα έσώζετο το κράτος.
'Ώ ςτε ο μεταξύ τών δύο μερίδων άγων έμελλεν άπαραιτήτως νά εξα­
κολουθήσω* Προς ταύτην λοιπόν τήν νέαν δυςχέρειαν έδέησε προ πάν­
των νά παλαίσγ) ο Τσαάκιος Κομνηνός άμα κατέλαβε τήν αρχήν. Κ αί
επειδή ο νέος βασιλεύς ήτο άνθρωπος μετριοπαθής καί συνετός, δεν ή -
θελησεν, ωφελούμενος έκ τής νίκης του, νά εξευτελίσω ολως διόλου τό
σύστημα τών λογιών , άνδρών,. τόσω μάλλον οσ<$> περί τά τέλη ο? τε
πρεσβευταί καί ό πατριάρχης Μ ιχαήλ Κηρουλάριος συνέπραξαν εξ
άνάγκης μεν, ά λλ' ύπωςδήποτε συνέπραξαν εις τήν επιτυχίαν αυτού.
 Βασίλεια και παραίτησίς Ισαακιου Κομνηνου. ' 381

"Οθεν έπεχείρησε νά οίκονομήσγ) μάλλον τά πράγματα, συμβιβάζων

όσον ένεστι τάς δύο μερίδας. ,
Έ π ί τούτω προεχειρίσατο μέν πρόεδρον τον ψ ελλόν, έτίμησε δέ έ-
ξαιρέτως τον πατριάρχην, περιεποίησε ττ, εκκλησία πλείστην ελευθε­
ρίαν, έπέτρεψεν αύτη τον πρότερον ύπό του βασιλέως γινόμενον διορι­
σμόν του μεγάλου οικονόμου καί του σκευοφύλακος, και έτίμησε δ ι’
αξιωμάτων τους ανεψιούς του Κηρουλαρίου. Ά φ * ετέρου όμως μη δυ-
νάμενος ούτε τούς συναγωνιστάς αυτού νά άδικήση, ούτε νά θυσιάση
καθ’ Ολοκληρίαν τάς άρχάς της μερίδος ης ιδίως προΐστατο, καί δι*
ης· κατέλαβε την βασιλείαν, διώρισε τον Κατακαλών Κεκαυμένον,
κουροπαλάτην, καί τον ίδιον αυτού αδελφόν Ίωάννην. μέγαν δομέστι-
κον, είκόνισεν εαυτόν έττί των νομισμάτων κρατούντα σπάθην εις τας
γεΐρας, καί, τό σπουδαιότερον, άνεκάλεσε τάς επί των τελευτά ίων.βα-
σιλέων προς βλάβην τού δημοσίου ταμείου γενομένας δωρεά,ς και έ-
δήμευσε πολλά μοναστηριακά κτήμ α τα . *Ο τι τό τελευταίον τούτο
δεν δυςηρέστησεν ούδ’ αυτήν την μερίδα των λογιών άνδρών, συνάγε­
ται έκ τού τρόπου, καθ’ ον όμιλει περί τού πράγματος 0 ’Ιωάννης Σ κυ-
λίτσης, όςτις εις ταύτην ανήκε την τάξιν των ανθρώπων, καί θέλει
είναι ό κύριος ημών οδηγός κατά τά πρώτα έτη της προκειμένης πε­
ριόδου, ώς πλησιέστατος εις τά πράγματα καί νοημών άνήρ* Ό Σ κυ-
λίτσης λοιπόν ιστόρησας τά περί της δημεύσεως επιφέρει τά έξης.
«Π ραγμα μέν τοίς άκρίτως σκοπούσιν έκ τού προχείρου άσεβείας καί
παρανομίας ές άγαν προς ιεροσυλίαν φερόμενον, αποτέλεσμα δε μηδέν
άτοπον φέρον τοίς έμβριθώς σκοπούσι καί πνευματικώς, άτε εις α κτη­
μοσύνην άπάγον τούς ταύτην έπαγγειλαμένους καί την συβαριτικην
καί χλιδώσαν περικόπτον τρυφήν, καί μηδέ των προς χρείαν επ ιτη­
δείων καί αναγκαίων αποστερούν, καί τούς άγρογείτονας της έκ των
μοναχών κακότητος καί πλεονεξίας έλευθερούν. rtO καί είθε εις τέλος
αύτφ κατώρθωτο, ούκ επί τοίς σεμνείοις μόνοις, άλλ’ επί τοίς ,έκκλη-
σιαστικοΐς πάσιν άπλώς.»
Ά λ λ ’ εάν τοιαυτα έφρόνουν οί λόγιοι άνδρες, τουλάχιστον οί συνε-
τώτεροι έξ αυτών,, περί των διαταχθέντων ύπό τού βασιλέο>ς ώς προς
τά μοναστηριακά κτήματα, ό πατριάρχης βπαρο>ργισθη δεινώς ένεκα
των διατάξεων τούτων, ώς φαίνεται. Είναι αληθές οτι ο Σκυλίτσης
αποδίδει την αίφνης εκραγείσαν άντιπολίτευσιν τού άνδρός εις τον α-
γέρω^ον αυτού χαρακτήρα, τον όποιον 6 βασιλεύς ,προςέβαλε μη απο-
 /

382 Βα·ιλεί<χ καί παραίτησις Ίσαακίου Κ ομνην·ίϊ.

δεχόμενος πάντοτε τάς συνεχείς και πολλάκις άτοπους απαιτήσεις

αυτού. Α λ λ ά το καθ’ ημάς καίτοι μή άρνούμενοι τον χαρακτήρα ε­
κείνον του πατριάρχου, δεν εννοούμε ν πώς, αφού τοσοΰτον συνεβιβάσθη
προς τον Κωνσταντίνον τον Μονομάχον, παρά τού οποίου δεν λέγεται
λαβών εξαίρετα τινα προνόμια, μετέβαλε διά μιας τρόπον προς τον
Επιδαψιλέυσαντα αύτω τοσαύτα ωφελήματα Κομνηνον, διά μόνον τον
λόγον οτι ούτοςδέν ενέδιδεν εις όλας αυτού τάς αξιώσεις. Ή Ολοσχε­
ρής μ,εταβολή των προς την βασιλείαν σχέσεων τού Κηρουλαρίου δυς-
κόλως δύναται νά έξηγηθή άνευ σπουδαιοτέρας καί πρακτικωτέρας
αφορμής προς την ό'ιένεξιν. Ήξεύρομεν δε ήδη ότι έδόθη αφορμή τοι-
αύτη διά τής δημεύσεως πολλών μοναστηριακών κτημάτων, ήτις αεί­
ποτε ελογίσθη ώς καίρια κατά τής εκκλησίας προςβολή. Κ α ί φαίνε­
τα ι λοιπόν πιθανεύτερον OTt ένεκα αυτής κυρίους δ πατριάρχης ήγειρε
σημαίαν στάσεως κατά τού βασιλείας. Διότι άλλως δεν δυνάμεΟα νά
όνομ,άσώμεν τον τρόπον καθ' ον έπολιτεύθη τότε προς τον ύπέρτατον
τής πολιτείας άρχοντα. Έπρέοβευσεν ότι ή ιερωσύνη κατ* ουδέν δια ­
φέρει τής βασιλείας, καί περί τά τιμιώτερα μάλιστα είναι ανώτερα
'αυτής. Ουδέ περιωρίσθη εις μόνην την θεωρίαν, άλλά εφόρεσε καί τά
κοκκοβαφή π έδιλα , τά όποια μόνοι οι βασιλείς έφόρουν. Κ α ί ουτω πα-
ραστάς ενώπιον τού κοινού ως επίσημος αντίπαλος τού πολιτικού άρ-
χοντος, ήρχισε νά άπει)νή αυτόν αναφανδόν, έπαναλαμ,βάνων πολλά-
κις παροιμίαν, έκτοτε καί μ.έχρι τής σήμερον λεγομένην, καί προφέρουν
αυτήν επί τό δημ,ωδέστερον* «έώ σε έκτισα φούρνε, έώ ίνα σέ χαλάσω.»
Τα ύτα δέ μη ανεχόμενος επί τέλους ό βασιλεύ; έξώρισεν αυτόν καί
τούς ανεψιούς αυτού,, περί τά μέσα τού 1 0 5 8 , εις Προκόννησον καί
μετ' ού πολύ άποθανόντος αυτού προεχειρίσατο πατριάρχην, τή ψήφω
τών μητροπολιτών καί τού κλήρου καί τού λαού παντός, τον γνωστόν
εις ημάς Κωνσταντίνον Λειχούδην.
Ά λλ* ό βασιλεύς Ίσαάκιος, άπήλλαξε μέν έν τω μεταξύ τό κράτος
νέας τίνος τών Ούγγρων επιδρομής καί τίνος τών Πετσενέγων έπανα-
στάσεως, δένήδυνήθη όμως νά εξομάλιση τάς δυςχερείας όσας άπήντη-
σεν ευθύς έξ άρχής έν αυτή τή Κωνσταντινουπόλει, ούτε διά τής ισο-
σταθμίας ήν ήθέλησε νά τηρήση πρός τάς δύο αντιπάλους πολιτικάς
μερίδάς, ούτε διά τής αύστηρότητος ήν έπεδείξατο πρός τον πατριάρ­
χην Μ ιχαήλ Κηρουλάριον. Τ ά δύο συστήματα εξηκολούθουν έρίζοντά
πρός άλληλα, ή δέ τών λογιών άνδρών μερίς έπλεονέκτει τής έτέρας.
 Βασιλβία καί παραίτησις Ίσααχίου Κομνηνου, 383

Ό Κατακαλών Κεκαυμένος, το κυριώτατον αγλάισμα καί έρεισμα των

στρατιωτικών, <ϊέν άναφέρεται πλέον καί πιθανώτατα είχεν αποθάνει,
ίιό τ ι δ μετά είκοσι περίπου έτη, ώς υποστράτηγος του Βρυεννιου ανα-
φερόμενος Κατακαλών, ήτο συγγενής τις μόνον του ήμετερου ήρωος*
πολλοί <ϊέ τών ^ευτερευόντων στρατηγών είχον αύτομολήσει προς τους
.αντιπάλους, πείθομε νο’/ ό'τι ί ι ’ αυτών προ πάντων ήίύναντο νά ό'ιασιύ-
σωσι καί νά αύξήσιοσι τά ωφελήματα'αυτών. Εντεύθεν ού μόνον ή
στρατιωτική μερίς έταπεινοόθη, άλλα καί δ στρατός παρημελήθη, ώς-
τε ο Ίσαάκιος Κομνηνός, οςτις ήτο ο φυσικός τής μερικός εκείνης αρ­
χηγός καί προςέτι $έν ήό'ύνατο νά άνεχθή την παραλυσίαν του στρα­
τού, $ ι’ ού κυρίως τό κράτος έσώζετο από τοσούτων πολεμίων, πε-
ριέστη εις την έσχάτην άρ/ηχανίαν, τόσω μάλλον όσω $έν είχε την ό'υ-
ναμιν του χαρακτήρος την άπαιτουμένην ίνα ρύθμιση κατά τό ό'έον
την περί αυτόν επικρατούσαν ανωμαλίαν. Τά ύτα τουλάχιστον συνά­
γονται έκ τών μετ’ ολίγον έπελθόντων διαφόρων γεγονότων. Περί τά
τέλη τού 1 0 5 9 ό Ίσαάκιος Κομνηνός, προςβληθείς έν κυνηγίω υπό
κεραυνού καί νοσήσας, παοητήθη τής βασιλείας καί ήσπάσθη τον μο-
νιχικόν βίον έν τή μονή τού Σ τουίίου.
Μέχρι τίνος ή νόσος αυτού ύπήρξε τοια ύτη, ό>ςτε νά καταναγκάση
αυτόν νά παραιτηθή, ό'έν ήζεύρομεν* βέβαιον είναι ότι έπέζησε περί
τά ό'ύο έτη, καί ότι τά περί αυτού λεγόμενο, έν τφ ίια σ τ ή μ α τ ί τούτω
παριστώσιν αυτόν ώς ύγειαίνοντα. Ά λ λ * ώς έκ τού ό'ια^όχου ον προ-
εχειρίσατο, καθίσταται πρόδηλον ότι είχε πτοηθή μάλλον έκ τών περί
αυτόν περισπασμών, καί ότι μή Πονάμενος νά άνθέξη εις τά.ς προίούσας
αξιώσεις τής πολιτικής μερίδ'ος, ήναγκάσθη νά ένό'ώση εις αυτήν. Τ ω ­
όντι ο *Ισοάκιος είχε μέν στερηθή τον ενα καί μόνον υιόν αύτού, ήό'ύ-
νατο όμως νά καταλίπη την βασιλείαν είς την θυγατέρα τ ο υ ,’ συζευ­
γνύω*/ αυτήν μετά τίνος τών έπισημοτέριυν στρατηγών. Ή ^ύνατο νά
καταλίπη την βασιλείαν είς τον αδελφόν του Τωάννην, είς τον ανεψιόν
του Θεόό'ώρον τόν Δοκειανόν, ή είς άλλον τινά τών πολλών συγγενών
τούς όποιους είχε. Κ α ί όμο^ς ou^έν τούτων έπραξε, διότι ούδένα τών
οικείων ήθέλησε νά έκθεση είς τήν αγωνίαν όΥ ής ειχεν αυτός διέλθει.
Ιΐροεχειρίσατο ό'έ βασιλέα τόν άργαίον αύτού συναγωνιστήν Κωνσταν­
τίνον Δούκαν, όςτις ήτο -μέν είς τών στρατηγών οίτινες έστασίασαν
κατά τού Μ ιχαήλ Στρατιωτικού, άλλζέκτοτε ^π ί τοσούτον παρεδόθη
είς τήν μερίδα τών λογιών, ωςτε <ιτοϊς λόγοις έζόχως προςκείμενος, ώ-
384 Κωνσταντίνο; Δούκας. 'Ολέθρια επίδρασις των Λογιών.

φελον, ελεγεν, εκ τούτων ή τής βασιλείας γνωρίζεσθαι.» Είς δε την

τοιαύτην αυτού διάθεσιν συνετέλεσε βεβαίως καί τούτο οτι είχε σύζυ­
γον την σοφολογιωτάτην Ευδοκίαν, τήν ποιήσασαν «τήν Ίωνιάν, ήτοι
συναγωγήν θεών, ηρώων τε καί ήρωινων γενεαλογίας, καί των περί
αυτούς μεταμορφώσεων, μύθυ>ν τε καί αλληγοριών.»

Τότε επεσκηψαν ήδη ακατάσχετα καί ολέθρια τά δεινά, καί μά­

λιστα τά από τών Τούρκων δεινά, τά όποια ήρχισαν μέν νά άπειλώσι
τό -κράτος επί τών τελευταίων ημερών τής μακεδονικής δυναστείας,
δεν άπεσοβήθησαν δέ, καθ’ ά ήδύνατό τις νά έλπίσγ, επί μίαν στιγ­
μήν, διά τής είς τον θρόνον άναρρήσεως τού Ίσαακίου Κομνηνού. Ό
Κωνσταντίνος Δούκας, στεφθείς κατά τήν εορτήν τής Χριστού γεννή-
σεως 1 0 5 9 , έπέστησε μέν πλείστην προςοχήν είς τήν πολιτικήν διοί-
κησιν, είς τήν διαχείρισιν τής δικαιοσύνης, είς τήν βελτίωσιν τών οι­
κονομικών, είς τήν προστασίαν τών γραμμάτων, παντελώς δέ ώλιγώ-
ρησε τού στρατού, οςτις περιήλθεν εκ τούτου είς τήν έσχάτην παρα­
λυσίαν. 'Ιδίω ς δε ή περί τάς σοφιστικά; μεθόδους καί τά δικανικά προ­
βλήματα έπικρατήσασα τότε μανία κατήντησε τοσαύτη, αώς καί αυ­
τούς τούς στρατευομένους, τά όπλα κατά τήν στρατείαν μεθέντας, συν­
ηγόρους καί νομικών ζητημάτων γενέσθαι έραστάς.» Περί ταύτα δέ
καί τά τοιαύτα ασχολούμενου τού βασιλέως διηνεκώς, ατών δέ στρα­
τιωτικών ήμεληκότος καί ^αθυμήσαντος, τά τής Ανατολής καί ρ,άλλον
τά έν τοϊς τέρμασι τών μερών τών 'Ρωμαϊκών, υπό τών πολεμίων έ-
φέροντό τε καί ήγοντο, καί έληιζοντο καί διεφθείροντο άπαντα τή τε
τών Τούρκων επιδρομή καί κατισχύσει καί τή βίαια ύποχωρήσει καί
δειματιύσει τών ήμελημένων σ - ρκτιω τώ ν.» Έ ν τω διαστήματι τής
οκταετούς τού Δούκα βασιλείας, 1 0 6 0 - 1 0 6 7 , οί Τούρκοι ου μόνον έ-
λεηλάτησαν τήν Ίβηρίαν, τήν Μεσοποταμίαν, τήν Χαλδαίαν, την Με-
λιτηνήν, τήν Κολώνειαν, καί όλας\ τάς περί τον Ευφράτην χώρας, άλ­
λα καί δριστικώς έκυρίευσαν τήν μεγάλην 'Αρμενίαν. Ά φ ' ετέρου.εν τή
κάτω Ίταλίιχ οι Νορμαννοί κατέλαβον ολας τάς πόλεις οσας κα τεϊ-
χον έ'τι αυτόθι οί ήμέτεροι, εξαιρέσει μιας καί μόνης, τής Βάριος. ’Α λ­
λά καί τών πλησιεστέρων είς τήν πρωτεύουσαν ευρωπαϊκών επαρχιών
ή τύχη δεν άπέβη άγαθωτέρα κατά τούς χρόνους τούτους. Έ ν ετει
1065 έπεφάνη από βορρά είς τάς οχθας τού Τστρου έτερόν τι τουρ­
κικόν έ'θνος, οί καλούμενοι Ούζοι, ή Ούγούζοι. Οί βάρβαροι ούτοι, συμ-
 Κωνσταντίνος Δούκας. Όλεθρία έπιδρατις των Λογιών. 385

ποσούμενςι κατά μέν τον Σκυλίτσην εις έςήκοντα μυριάδας μαχίμων

άντρων, κατά δέ τόν Ζωναράν εις χιλιάδας (/.όνον εξήκοντα, διεπέρα-
σαν παγγενεί επί αναρίθμητων άκατιων παντός είδους τον "Ιστρον, και
κατατροπώσαντες τον έκ Βουλγάρων και 'Ελλήνων συγκείμενον στρα­
τόν τον έπιχειρήσαντα νά διακωλύσν} τή ν διά β α σ ιν των, επληρωσαν
άπασαν τήν ύπαιθρον Βουλγαοίαν. Μοίρα όε τις αυτών προηλασε με-
ypt Θεσσαλονίκης καί αυτής τής Ε λ λ ά δ ο ς, λυμαινομενη παν το προς-
τυγόν, καί άρπάζουσα λείαν άναρίθμητον. Κ α ί αυτή μέν καταληφθεΐσα
εν τή επιστροφή ύπο γειμώνος βαρυτάτου, άπέβαλε παν ο,τι ειχεν ή
προςεκτήσατο καί έπανέζευξεν άθλίως εις τήν των οικείων παρεμβολήν.
Ά λ λ ’ οί τελευταίοι ούτοι, οί'τινες άπετέλουν καί τό πλεΐστον του έ­
θνους, έξηκολούθουν κατέγοντες τήν Βουλγαρίαν καί έκεΐθεν δρμώμενοι
έλεηλάτουν Θράκην καί Μ ακεδονίαν.'Ό βασιλεύς έζήτησε νά καταπείση
αυτούς εις τό νά ύπο/ωρήσωσι διά ποικίλων δώρων, καί άποτυχών ά -
πεφάσισε τελευταιον νά εκστρατεύση. Τοσαύτη όμως ήτο ή των στρα­
τιωτών ένδεια, ώςτε ένφ προ 5 0 ενιαυτών στρατοί πολυάριθμοι ήλαυ-
νον έκ Κο^νσταντινουπόλεως άδιακόπως κατά των ποικίλων τού κρά­
τους πολεμίων, ήδη ο Κωνσταντίνος Δούκας δεν ήδυνήθη νά εξ-
έλθ·/) κατά τών Ούζων είμή μετά 1 5 0 καί μόνων άνδρών. Ευτυχώς
μόλις άφίκετο εις τούς λεγομένους Χειροβάκχους, καί κατέφθασεν ή αγ­
γελία ότι οί φοβεροί εκείνοι εχθροί κατεστράφησαν υπό λοιμού καί λ ι­
μού καί τών έπιτεθέντο;ν κατ’ αυτών Βουλγάρων καί Πετσενέγων. Οί
δέ ολίγοι περισωθέντες προςήλθον προς τον βασιλέα καί λαβόντες γην
δημοσίαν έν τή Μακεδονία εγένοντο σύμμαχοι αυτού καί υπήκοοι. Ή
επιδρομή αυτή υπήρξεν ή τελευταία τών αναρίθμητων εκείνων επιδρο­
μών όσαι εγένοντο από βορρά έν δια στήμ ατι ετών επτακοσίων* του­
λάχιστον ή τελευταία όπωςούν σπουδαία καί μεγάλη. Κ α ί ήτο και­
ρός τή αλήθεια νά παΰστ* τό κακόν τούτο, διότι άν έξηκολούθει, ου'
μόνον τά τελευταία λείψανα τού ελληνισμού ήθελον έξαλειφθή εις τάς
βορειοτέρας'έκείνας χοίρας, άλλα καί οί προηγουμένως αυτόθι έγκα-
τασταθέντες αλλόφυλοι, οί όπωςουν έν τώ μεταξύ πολιτισθέντες, ήθελον
καταστραφή. Κ α ί τούτου όμως μή γενομένου, οίκτρά δπωςδήποτε ήτο
ή κατάστασις τής Βουλγαρίας καί έν μερει τής Μακεδονίας, έξ ών εις
μέν τήν πρώτην προςετέθησαν άπό τίνος χρόνου παρεκτός τών Βουλ­
γάρων καί τών Σλαύων, οί Γίετσενέγοι, εις δέ τήν δευτέραν έκτος τών
προηγουμένων αλλοφύλων, οί Ούζοι. "Ωςτε ό Ελληνισμός ήλαττώθη
( έ λ α , ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΛΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ TOM. Α .) 35
386 ’Ρωμανός Διογένης.

μεν πάλιν εν Μακεδονία, άπέβαλλε δέ όσημέραι την πιθανότητα τού

νά κατίσχυση αύθις ποτέ έν τη Βουλγαρία.

Τοίαύτα υπήρξαν τά πρώτα αποτελέσματα του ανταγωνισμού της

πολίτικης μερικός κατά του στρατιωτικού συστήματος* και μετ’ ου
πολύ άπέβησαν έτι δεινότερα. Ό Κωνσταντίνος, Δούκας άπεβίωσε
κατά μάϊον τού 1 0 6 7 . Περί τά έσχατα τού βίου είχεν αναγορεύσει
καίσαρα τον αδελφόν αυτού ’Ιωάννην Δούκαν, καί είχεν αναθέσει την
επιτροπείαν των ανηλίκων αύτού υιών Μ ιχαήλ, ’Ανδρονίκου καί Κων­
σταντίνου, είς την μητέρα αυτών Ευδοκίαν, αφού έλαβε παρ’ αυτής
έγγραφον διαβεβαίωσιν ότι δεν θέλει ελθει είς δεύτερον συνοικέσιον. Ή
δέ έγγραφος αύτη διαβεβαίωσις κατετέθηπαρά τω πατριάρχη Ιωάννη
Ειφιλίνω, οςτις ητο είς των μάλλον περιβλέπτων άνδρών της πολίτι­
κης μερίδος, καί εέχεν άναβή 'είς τον οικουμενικόν θρόνον από τού
1 0 6 4 , οτε άπέθανεν ό'Κωνσταντίνος Λειχούδης. ’Αλλά πάντα ταύτα
τά μηχανήματα δι* ών ή πολιτική μερίς ήθελε νά εξασφάλιση τό
κράτος αύτής, εμελλον νά άνατραπώσιδιά τής βίας των πραγμάτων.
Προς δυσμάς μ.έν οί Νορμαννοί ε’πί τοσούτον άπέβαινον ισχυροί, ωςτε
μετ* ού πολύ εμελλον νά έπιχειρήσιυσι την πολιορκίαν τής Βάριος, ή-
τις ήτο τό τελευταΐον εν τή Ιτ α λ ία προπύργιον τής αυτόθι ανατολι­
κής κυριαρχίας, προς άνατολάς δέ οί Τούρκοι, έμβαλόντες αύθις είς
τό κράτος,'έλεηλάτουν τά προς τούτο τό μέρος σύνορα αυτού, Οί βα­
σιλικοί στρατοί οντες απλήρωτοι, πάσχοντες ένδειαν των'αναγκαίων,
καί κακώς στρατηγούμενοι, ή άπεποιούντο νά πολεμήσωσιν, ή ματαιως
ήγωνίζοντο. Οί Τούρκοι τρέψαντες τούς Μελιτηνούς. οϊτινες καί μόνοι
επεχείρησαν ν' άντισταθώσι, προήλασαν μέχρι Καισαρείας, έκυρίευσαν
κοςι έλεηλάτησαν την μεγάλην ταύτην πόλιν, ωρμησαν έκεΐθεν επί
την Κιλικίαν, ε’δήωσαν ώςαύτως την επαρχίαν ταύτην, και έμβαλόν­
τες είς Συρίαν, έπήγαγον μέγαν όλεθρον περί Χαλέπ καί Αντιόχειαν.
*Η κοινή γν<ύμη_έκραύγαζεν οτι ή κυβερνησις δείται χειρών στιβαρω-
τέρων* «εξ ανάγκης, λέγει 6 Σκυλίτσης, βασιλεως εδεήθη τά πράγ­
ματα δυναμένου αυτά ποσώς καταστήσαί τε και ομαλισαι εν ούτως
ίναντίοις καιροίς.» Ή Ευδοκία ένόησεν ότι πρέπει νά ύποκύψηείς την
ανάγκην ταύτην, καί έρριψε τούς οφθαλμούς αύτής είς τον 'Ρωμανόν
Διογένην, ένα των μεγάλων άντιπροςώπων τής κατά τήν Ασίαν στρα­
τιω τικής αριστοκρατίας, στρατηγόν γενναιότατον άμα καί. την όψιν

■ ν
*· . X '
 Σελδζουχιδών ού μιόνον υλική, άλλα και ηθική υπεροχή. 387.

κάλλιστον. Ά λ λ ’ ήσθάνετο, οτι* δεν θέλει δυνηθή ευκόλως νά κατ.α-

πείση εις τήν του στρατηγού άνάρρησιν την σύγκλητον, !ν η έπλειο-'
νοψήφει ή πολιτική μερίς, καί τον-πατριάρχην, όςτις ήτο εις των κυ~
ρκντέρυ>ν τής μ,ερίδος ταύτης οπαίων.."Ο θεν έσοφίσθη τέχνασμά α­
στείο ν άρια καί επιτήδειον. *0 πατριάρχης είχεν αδελφόν όνόματι Β ά ρ- .
δα ν, οςτις ήτο άνθρωπος ασελγέστατος καί προς τάς ήδονάς σφοδρά
έκδοτος, μηδέν άλλο κεκτημενος προτέρημα.. Ή βασίλισσα λοιπόν
διεμήνυσεν είς-τόν αρχηγόν τής εκκλησίας ότι, εάν έξαφανίση,τήν έγ­
γραφον εκείνην διαβεβαίωσίν της, προθΰμ.ως Θέλει συζευχθή τόν άδελ-,
φόντου. Ό δε κατέπιεν άμέσιυς τό δέλεαρ,, καί μ.'ετεχειρίσθη πάσαν
αύτοΰ τήν ευγλωττίαν, ί'να δώση εις τούς -συγκλητικούς καί μ,άλιστα
εις τόν μέγιστα παρ*. αύτοϊς ισχύοντα,Ψελλνόν, νά έννοήσο>σι τήν ανάγ­
κην τού νά έκπληρωθή ή κοινή γνώμη ή απαιτούσα νά συζευχθή ή
βασιλίς άνδρί γενναίω καί θυμ.οειδεί. προςέζας, εννοείται, ,,νά μή έκ-
στομίρη τις ήτο b Ουμ,οειδής ούτος καί γενναίος άνήρ· αφού δε παρε-
σκεύασεν ούτω τά πάντα, ένόμισεν δτι έμελλεν ήδη νά χαιρετίση τήν
βασίλισσαν ως νύμφην _του επί τω άδελφω. Α λ λ ά τότε αίφνης, προς
δεινήν έκπλήΐιν τού άρχιερέώς καί προς μ,έγα σκάνδαλον τής μ,εγάλης.
πολιτικής μ,ερίδος καί ιδίως τού προϊσταμένου αυτής ψελλ.ού, είςέρχε-
ται διά νυκτός εις τά βασίλεια ό ’Ρωμανός. Διογένης καί συζευχθείς
τή βασιλίδι αναγορεύεται παρευθύς βασιλεύς τή 1 Ιανουάριου 1 0 6 8 ,

Ό ’Ρωμ,ανός Διογένης έγεννήθη εν Καππαδοκία κάί άνήκεν εις μ,ίαν

των στρατιωτικών εκείνων οικογενειών, αίτινες, ελκουσαι τό γένος εκ,
μικρά ς *Ασίας, ώς επί τό πλείστον προίσταντο τής πολεμικής μερίδος
•καί απετέλουν το κύριον ,στήριγμ.α τού κράτους. ?ΙΙτ ο άνθρωπος'δρα-
στήριος, γενναίος, φιλόδοξος καί χρηστός, όσον ήτο-δυνατόν νά ήναί
τις τότε χρηστός έν Κωνσταντινουπόλει* άλλ' είχε νά παλαίση προς
δυςχερείας μεγάλας^ ών ή μεγίστη ήτο ή άκμ,αζουσα καί όσημ,έραι
προαγομένη απ* ανατολών επιδρομή των Σελδζουκιδών Τούρκων. Έ -
λάβομεν ή δη αφορμήν νά ομ,ιλήσωμεν περί τής καταγωγής, περί των
πρώτων ηγεμόνων καί περί των πρώτων κατορθωμάτων των. νέων τού­
των' οπαδών τού Τσλάμ, οϊτινες έπέπριυτο νά άναζωπυρήσωσι κατά
τήν ένδεκα την εκατονταετηρίδα, τόν έν Ά σ ί$ μ,αρανθεντα μωαμεθα-
νισμόν. Δεν ειχον δέ μ,όνον τήν πολεμ,ικήν ύρμ/ήν, τήν συνήθη εις ά -
παντας τούς νεοφύτους μ,ωαμεθανούς, αλλά και άρετάς.τινας άλλας,
388 Σελδζουχιδών ου μόνον ύλική, άλλα καί ηθική υπεροχή.

τάς δποίας οί μεν τελευταίοι Τούρκοι, οί Ό σμανίδαι, οί την Κωνσταν­

τινούπολή κυριεύσαντες, ουδέποτε έκτήσαντο, οι δέ πρώτοι μωαμεθα­
νοί, οί "Άραβες, δεν άνέδειξαν είμή μέχρι τινο; μόνον. Οί Σελδζουκϊ-
i a t υπήρξαν ζηλω τα ί των γραμμάτων καί των επιστημών, οπερ συνέβη
καί εν τω πρώτω μωαμεθανικω κόσμψ· άλλ* οπερ ουδέποτε συνέβη
καί έν τω πρώτω τούτω μωαμεθανικό) κόσμω, αυτοί οι σουλτάνοι των
Σελδζουκιδών,αυτοί οί ύπατοι αυτών λειτουργοί διέπρεπον επί παιδεία,
καί, το σπουδαιότερον, Ιφήρμοζον έν τω πρακτικφ βίω τάς εξ αυτής
άπορρεούσας άρετάς. Ή χρυσή αυτή περίοδος τών Σελδζουκιδών δεν
διήρκεσε πολύ· άλλ* όμως διήρκεσεν αρκούντως, ώςτε νά καταφέρω-
σιν ούτοι πληγάς καίριας κατά τού μεσαιωνικού ημών κράτους. Έ τ ι
επί της βασιλείας τού'Κωνσταντίνου Δούκα, 1 0 6 3 , ειχεν άποθάνει δ
Τογροο7%βεγ, τον οποίον ήξεύρουσιν ήδη οί άνκγνώσται ημών ως ενα
τών ιδρυτών τού σελδζουκικού κράτους. Ε π ε ιδ ή υίον δεν είχε, διεδέ-
ξατο την αρχήν δ ανεψιός αυτού *Άλπ-Άρσλάν, οςτις εφημίσθη επί τε
πολεμικοί; κατορθώμασι καί επί τή ακρίβεια μέ την οποίαν ετήρησεν
έν τψ βίφ τάς άοχάς τής φιλοσοφίας, τής ηθικής καί τής θρησκείας.
"Έ τι δέ ονομαστότερος ύπήρξε καθ’ ολα ταύτα ο βεζύρης αυτού Νε-
ζάμ-έλ-Μ ούλκ. "Ή δη δ τού Τογρουλβέγ βεζύρης Κχαοεράν εφημίσθη
επί τω ζήλω αυτού υπέρ τής επιστήμης καί αποτελεί μετά τού μεγά­
λου θεολόγου Ά β ουσ α ιδ Μεχεμέχ, οςτις εζησεν επί τών υιών τού
Ά λ π -Ά ρσ λ ά ν , καί ετέρου Ά βουσα ιδ, οςτις ώνομάσθη βασιλεύς τού
διανοητικού βίου, καί τού ποιητού Άνουαρή, οςτις ήκμασεν έν τή έ-
πομ,ένη έκατονταετηρίδι έπί τού σουλτάνου Σανδζάρ, την τετρακτύν
τών έξοχων άνδρών. ούς δοχρε τούδε οί Πέρσαι ύπολαμβάνουσιν ώς τά
κοσμήματα τού Κχορασάν, τής χώρας έξ ής οίάνδρες εκείνοι ώρμώντο.
Α λ λ ά πάντας τούτους ύπερέβαλεν δ βεζύρης Νεζάμ-ελ-Μουλκ, οςτις
ύπήρξεν ού μόνον κυβερνήτης τών πραγμάτων έμπειρος καί άνήρ λό­
γιος περιφανής, άγωνισθείς ώς ούδείς άλλο; περί την διάδοσιν καί ά-
ναζωπύρησιν τής παιδείας καθ’ όλον τον μωαρ.εθανικόν κόσμον αλλά
καί περί έκαστον βήμα τού ιδιωτικού αύτού βίου έτήρησε τάς άρχάς
καί τά παραγγέλματα τής θρησκείας αύτού, άναδειχθείς δικαστής
μέν αυστηρότατος, ευεργέτης δέ τών πενήτων ακάματος καί υπηρέτης
πιστός τού κυριάρχου του.
Τοιοϋτοι ήσαν οί πολέμιοι, οϊτινες, κυριεύσαντες ήδη την μεγάλην
Α ρμ ενία ν, ήπείλουν Si επιδρομών φοβερών την κατάκτησιν άπάσης
 5-

Ό Ρωμανός αναχαίτιζε* επί μικρόν τους Τούρκους 389

,» (U «**■ !«!

της μικράς ’Ασίας. Ό ’Ρωμανός Διογένης έπέστησεν ιδίως την προςό-

χήν εις αυτούς,, και κατά τούτο καλώς έπραξεν. Ά λ λ * έπεχείρησε να
πολεμήση αυτούς πριν η οργάνωση στρατόν άξιόμ,αχον, και πριν η ασφά­
λιση οπωςούν τά έν Κωνσταντινουπόλει πράγμ,ατα, κατά δε τούτο ή -
μαρτεν έκ πρώτης αφετηρίας. Ή υλική τού κράτους άναδιοργώνωσις
ητο τόσφ μάλλον απαραίτητον νά προηγηθή επί τού προκειμένου, δσφ
ού μόνον 6 λαός, καθ’ ά γινώσκομεν, επασχεν ηθικήν νόσον άνεπανόρ-
θωτον. άλλ’ ή νόσος αύτη είχε καταλάβει προ ικανού χρόνου καί αυ­
τούς τούς υπέρτατους τής πολιτείας άρχοντας. Έ ν φ το'κρά τος ύφί-
στατο τον έσχατον των κινδύνων, καί δεν ήδύνατο τά σωθή ειμή δ ιά
τής κοινής προς τον βασιλέα άφοσιώσεως, πάντες έξ εναντίας έν Κ ω ν-
σταντινουπόλει έπεβούλευον αυτόν 6 καΐσαρ ’Ιωάννης Δούκας, καί οι
υιοί αυτού Ανδρόνικος καί Κωνσταντίνος, οί υιοί τού προβασιλεύσαν-
τος Κωνσταντίνου Δούκα, ο ύπατος των φιλοσόφων Ψελλός, δ ύπέρ-
τιμος Νικηφόρος ο Παλαιολόγος καί άλλοι. Α υτή ή Ευδοκία δεν ε-
μελλε νά μείνη πιστή εις τον σύζυγον, είμή ενόσω"ηύνοειτο ύπό τής
τύχης. Κ α ί αυτός δε b 'Ρωμανός, καίτοι ήτο ο χρηστότερος Ισως άν­
;·> ι
θρωπος τού κράτους, δεν διετέλει αμέτοχος αγενών τινων αίσθημά-
το>ν, τά όποια έπενήργησαν ολέθριους εις τήν τύχην αύτού, καί ών έ-
νάμιλλος μέν βεβαίως τού αντιπάλου του κατά τήν ανδρείαν καί τήν
τόλμην, δεν είχεν όμως τήν εξαίρετον αύτού σύνεσιν καί μετριοπάθειαν.

Ό ’Ρωμανός άμα έβασίλευσε διέταξε τον στρατόν νά συγκεντρωθή

εις Φρυγίαν* δύο δε ρ,όλις μήνας από τής άναρρήσεως αύτού, μ,ετέβη
καί αυτός εις τό θέμα των ’Ανατολικών ίνα δια τά ξη έκ τού προχεί­
ρου τά δέοντα προς τήν επί τά πρόσω πορείαν. *Η περιγραφή ήν δ ί­
δει ήμ,ΐν ό Σκυλίτσης τού στρατού τούτου είναι όντως έλεεινή. Ε ύά -
ριθμος ών, λέγει, και τεταπεινωμένος ύπό τής πενίας καί κακουχίας,
άπεστερημένος όπλων καί ίππων καί τής άλλης παρασκευής* απλήρω­
τος, άναλκις καί φέρων σημαίας ρυπαράς, πολλήν έπροξένει τήν άθυ-
μίαν εις πάντα άνθρωπον άναλογιζόμενον δποίά τινα ήσαν τά στρα­
τόπεδα τού κράτους άλλοτε καί πού ή δη κατήντησαν. Ό ’Ρωμανός
ήγωνίσθη πάση δυνάμει νά ζωογόνηση τό άψυ*χον τούτο σώμα διά τής
προμήθειας τών αναγκαίων, οσα ήτο δυνατόν νά συλλεγώσιν έν το-
σούτω βραχεί χρόνου δια στήμ ατι καί διά τών ολίγων τού δημοσίου
ταμείου πόρων* καί ένεθάρρυνεν όπωςούν τον χόχλον εκείνον δ ιά προ-
390 Ηρωισμός 'Ρωμανού, αιχμαλωσία, λύτρωσίς.
χ ..
βιβασμών και δώρων καί επιτήδειας εκλογής των αξιωματικών καί
προ πάντων διά τής ιδίας αύτοΰ παρουσίας. Ά λ λ ’ 6 στρατός ούτος ε-
τίάσχέ καί άλλην τινά δυςθεοάπευτον νόσον. Συνέκειτο εξ εθνών ποι­
κίλων, ού ρ,όνον έκ των Ιθαγενών Μακε δονών καί Καππαδοκών, άλλα
καί εκ Βουλγάρων κ α ί' Ούζων καί Φράγκων καί Βαριάγων και άλλων
συγκλύδιυν φυλών' εξ ών οί μέν Ούζοι καί οί Φράγκοΐ απέδειξαν μετ’
ου πολύ οτι ήσαν έτοιμοι νά στασιάσωσιν επί ελάχιστη προφάσει, οί
δ έ ‘ άλλοι ήγοντο υπό στρατηγών οιτινες, ^αδιουργούμενοι υπό τής εν
Κωνσταντινουπόλει άντιπολιτεύσεως, εμελλον νά Ουσιάσωσι πάν κοινόν
if ' ^ ,
συμφέρον εις τά κατά τού ΤΡώμανοΰ πάθη αυτών. Διά στρατού τοιου-
του δεν ήτό δυνατόν βεβαίως νά κατορΟωθώσι μεγάλα πράγματα.
Ούδέν ήττον δ 'Ρωμανός πιεζόμ,ενος ύπ οπ της ανάγκης τού νά άνα-
στείλη δπως^ύν την δρμήν των Τούρκων, Ιστοάτευσεν επ’ αυτούς άνευ
αναβολής. Κ α ί ή αλήθεια είναι ότε διά τόλμης καί δραστηριότητας,
καί τής μεγάλης ύπολήψεως ήν είχον περί αυτού οι πολέμιοι, αν δεν
επέτυχε νίκην ολοσχερή, άνεχαιτισεν όμο^ςτάς προόδους αυτών.
Οί Τούρκοι είχον εκπέμ,ψε,ι δύο στρατούς, τον μέν εις την άνω μι-
' κράν Α σ ία ν , προς την παραλίαν τού Εύξείνου πόντου, τον δέ εις Κ ι­
λικίαν καί Συρίαν. Ή πρώτη "μοίρα αυτών, άμα ήκουσε την όκ^ρα-
: τείαν τοΰ βασιλέως, ύπεχώρησεν, ώςτε ούτος δρμήσας ήδη προς μεσημ­
βρίαν διετέλεσεν άγωνιζόμενος, κατά τούς τελευταίους μήνας τού
1 0 6 8 , έν Συρία. Έ κ ε ΐ, δτέ μέν τρέπων τούς πολεμίους, δτέ δέ ύπενδί-
δών εις αυτούς, αείποτε δέ κινδυνεύων καί λαμπρώς άγωνιζόμενος,
τούτο τουλάχιστον έπέτυχεν, ότι διεκώλυσεν επί μικρόν τάς έπιδρο-
μάς αυτών ε ί; την μικράν ’Α σ ία ν .'Έ ν αρχή δέ Ιανουάριου τού 1 0 6 9
-άποπέμψας τό πλειστον τού-στρατού εις παοαχειμασίαν, -επέστρεψεν
εις Κωνσταντινούπολή, οπού ή πιστή είςέτι Ευδοκία, τιμώσα την .τού’
βασιλέως αρετήν, καί' βραβεύουσα. τού εραστού τά άθλα, προςέφερεν
αύτω%·ήν Ίωνιάν. Ά λ λ * αυτός μή διατρίψας παρ’ αυτή ειμή δύο μό­
νον· μήνας, καθ’. ους ένησχολήΟη περί την πολιτικήν διοίκησιν καί
περί τήν περιποίησιν των συγκλητικών διά δεξιώσεων, τιμών ^καί χρη­
ματικών δωρεών, άπήλθεν αύθΐ£, ουδέ τάς* πασχαλίους ημέρας περιμεί-
νας, κατά των πολεμίων. < . ' ‘

Έ π ί τής δευτερας ταύτης εκστρατείας ήρχισαν νά άναφαίνωνται

άριδήλως τά αποτελέσματα τής ηθικής τού στρατού 'παραλυσίας.
 ‘Ηρωισμός ’Ρωμανού, αιχμαλωσία, λύτρωσή. 391

Μία των φράγκων μοϊοα άποστατήσασα άπήλθεν είς Μεσοποταμίαν

επί λεηλασία, ο -δε στρατηγός Φιλάρετος, άγων Ισχυρόν του στρατού
σώμα, έγκατέλιπε την χώραν ής ειχεν έπιτραπή την φυλακήν, κ α ί'
κατετροπώθη αισχρώς ύπο των πολεμίων. To δε δε ινότερον, οί Τούρ­
κοι έπανέλαβον τάς εν τή, μικρά Ά σ ία έπιδρομάς. Ό βασιλεύς ένί-
κησε μέν αυτούς περί Καισαρείαν, αλλά βλέπων οτι παντού οπού'
δεν ήτο παρών οί υποστράτηγο*, αυτού η ένικώντο; η ουδόλως ήγω -
νίζοντο, καί άηδιάσας επέστρεψε κατά το φθινόπωρον είς Βυζάντιον.
Κ ατά δε το επόμενον έτος 1 0 7 0 δεν έστράτευσεν αυτός, άλλ’ επέ-
τρεψε την ηγεμονίαν είς τον κουροπαλάτην Μανουήλ Κομνηνόν. Ό
Μανουήλ ητο ανεψιός τού προβασιλεύσαντος Ίσαακίου, καί είς τών
πέντε υιών τού έν τω μεταξύ άποΟανόντος αδελφού αυτού Ίωάννου.
Οι άλλοι τέσσαρες ήσαν b Ίσαάκιος, 6 Α λέξιος, 6 Ά δριανος, καί b
Νικηφόρος. Τ ά πλεΐστα τών τέκνων τούτων τού Ίωάννου Κομνηνού
ήσαν παίδες ετι, καί αυτός ό Μανουήλ ητο νέος* άλλ* ή οικογένεια
διετέλει πάντοτε επιφανής, ο δε 'Ρωμ,ανος, αισθανόμενος εαυτόν περιε-
στοιχισμενον ύπο άνδρών έπιβούλων, ήθέλησε νά περιποιηθτ) αυτήν,
καί επί τούτφ άπένειμε μέν είς τον Μανουήλ τό ύπατον εκείνο άξίωρ,α,
άπέστειλε δε ήδη αυτόν άντιπρόςωπόν του έν Ά σ ί$ . Ή εκλογή δεν ’
ητο άτυχης. Ό Μανουήλ άθροίσας τάς δυνάμεις άπήλθεν είς Κ α ισ α ­
ρείαν, διέταξε τά τού στρατού συνετώς, έπέβαλεν αύτω αύστηράν πει- ·
θα ρχ ίαν καί άνεφάνη νικητής είς τάς πρώτας προς τούς πολεμίους
συμπλοκάς. Κ α τά δυςτυχίαν δ ’Ρωμανός, ενώ εφαινετο χαίρων επί.
τούτοις, πράγματι έφΟόνησε τον νέον, καί επί προφάσει τινί άπέσπασε
μοίραν άξιόλογον τού στρατού είς Συρίαν, ώςτε b Μανουήλ, κολοβω-
θείσης ουτω τής δυνάμ,εως αυτού, κατετροπώθη περί Σεβάστειαν, καί
Τ*7.ίΛα^ ωτ6,·^ γ) μ6Τ* τών δύο γαμβρών του, Μ ιχαήλ τού Ταρωνίτου
καί Νικηφόρου τού Μελισσηνού. Οί Τούρκοι μετά το κατόρθωμα τού­
το ύ'ιελθόντες τήν Καππαδοκίαν, ένέβαλον είς τήν Φρυγίαν καί έδή -
ωσαν τάς Κολοσσάς. Δεν ήξεύρομ.εν άν b Μανουήλ ήθελε νικήσει εχων
άπασαν τήν ό'ύναμιν τού στρατού* κατά τήν άνεπίδεκτον όμως αμφι­
βολίας μαρτυρίαν τού Σκυλίτση, οςτις κατά τά άλλα άνομ,ολογεΐ τάς
άρετάς τού ’Ρωμ,ανού, δ βασιλεύς, ύπο αγενούς αντιζηλίας φερόμενος,
έπραξεν ο,τι ήδύνατο νά συντελέση, είς τήν συμφοράν εκείνην. Ό π ό-
σον δηλητηριώδης άρά γε ητο ή πολιτική τού Βυζαντίου ατμόσφαιρα,
αφού άνθρωπος οίος b Φωμ,ανος δεν ήδυνήθη νά διαφυγή τήν έπίδρα-

/
392 ^Ηρωισμός 'Ρωμανού, αιχμαλωσία, λύτρωσις.

tftv α υ τ ή ς ! Κ α ί νυν δεν τον έμενεν άλλο είρ,ή νά έκστρατεύση παλιν

αυτός* άλλα το μέν ί'να λάβν) άσφαλεστέρας ειδήσεις περί του πλή­
θους τών πολεράων, το δέ ίνα παρασκευασθή δπωςούν καλήτερον, ανέ­
βαλε τό επιχείρημα είς τό επόμενον έτος.
Τφόντι τή 1 3 ρ,αρτίου 1 0 7 1 άνεχοίρησεν έκ Κωνσταντινουπόλεως.
Κ α τά τάς πρώτας της άναζεύζεώς του ημέρας πολλοί συνέβησαν απαί­
σιοι οίυ>νοί* άλ7/ αυτός, είτε ρ.ή πιστεύων είς τοιαύτας προλήψεις, είτε
πειθόρ.ενος ότι ό άγων δεν ήτο δυνατόν δπωςδήποτε νά άναβληθή, έξη-
κολούθησε την προς τά πρόσω πορείαν. Άφικόρ.ενος δέ είς τό θεριά των
'Ανατολικών, ήθροισεν αυτόθι τάς έκ των επιδρομών των βαρβάρων
διασκεδασθείσας δυνάμεις, άπέπεμψεν έζ αυτών τούς άχρηστους.στρα-
τιώτας καί τούς ύποπτους αξιωματικούς, εν οίς τον Νικηφόρον Β ο τ α -
νειώτην, καί μή παραλαβών μεθ’ εαυτού είρ.ή όσους ένόρ,ιζε πιστότε­
ρους καί ικανωτέρους, έπέρασε τον "Αλυν ποταμόν, καί έπορεύθη διά
τής Σεβάστειας προς την Ί β η ρ ια ν .Ό σκοπός αυτού ητο νά μή άπα-
σχοληθή όπως άλλοτε ύπό των διατρεχόντων την χώραν τουρκικών
άποσπασρ,άτων, άλλα νά βαδίσ*/) ευθύ κατά τού σουλτάνου, ί'να σύν­
αψη προς αυτόν κρίσιρ,ον περί τών όλων άγώνα* καί ήτο καλώς νενοη-
μένον τό σχέδιον, διότι, ήττηθέντος τού *Αλπ-Ά ρσλάν, οί δευτερεύον-
τες στρατοί ήθελον ύποκύψει, ένω, καί άν οί τελευταίοι ούτοι κατετρο-
πούντο δ κίνδυνος ήθελε πάντοτε ύφίστασθαι, ενόσω ή δύναμις τού σουλ­
τάνου έμενεν άκεραία. Καταλαβών λοιπόν την Θεοδοσιούπολιν, επειδή
ή χώρα δι* ής έμελλενά προέλασή ήτο άοίκητος καί έ'ρηρ,ος, διέταξεν
ένα έκαστον στρατιώτην νά συνεπαγάγ*/) δύο ρ,ηνών τροφήν ρ.εθ’ εαυτού.
Κ α ί πώς μέν ήτο δυνατόν,νά έκτελεσθή τοιαύτη δια τα γή , δεν τό έννοού-
ρ.εν, αλλά δ σουλτάνος άπήλλαξε τον αντίπαλον τής ανάγκης τού νά
εκτέλεσή αυτήν, διότι μετ’ ολίγον έπλησίασε, Τ ό δ έ επ παραδοξότερον,
ένω ο ’Ρωμανό; έσκόπει νά άνταγωνισθή προς αυτόν τόν "Αλπ-*Αρσλάν,
ένφ έμάνθανε μάλιστα ότι ούτος φθάνει όσονούπω, άπέσπασε δύοάςιο­
λόγους ρ.οίρας τού ίδιου στρατού, καί πρός τοις άλλοις τό άριστον· τού
ιππικού ύπό τον φράγκον στρατηγόν 'Ρουσέλιον (οΰτω καλούσιν αυτόν
οί ήμέτεροι, τό δέ άκριβές όνομά του ήτο O u rse l de B a ille u il)J/.a t
τον έ'λληνα στρατηγόν 'Ιωσήφ Ταρχανιώτην είς την πέριξ χώραν,
όπου ήκουσεν έπελθούσαν μυρίανδρον Τούρκιυν δύναρ,ιν. Είναι άληθές
ότι τά άποσπώσρ.ατα ταύτα δε$ προέκειτο νά άπομακρυνθώσι πολύ,
καί ότι ανακαλούμενα ήδύναντο τάχιστα νά έπιστρέψωσιν άλλά έπι-
 'Ηρωισμός Ρωμανού, αιχμαλωσία, λύτρωσις. 393

κειμ,ένου τοιούτου αντιπάλου, ή σύνεσις άπήτει νά #ια τη ρ ή τα ι ο στρα­

τός όσον ενδέχεται συμπεπυκνωμένος, ύ'ιότί μυρίαι περιστάσεις ή ίύ -
ναντό νά #ιακωλύσωσι την επάνοδον των αποσπασμάτων, καί προς
τοϊς άλλοις η ολίγη των στρατηγών αυτών προθυμία. Μόλις $έ ειχον
άπέλθει δ 'Ρουσέλως καί δ Ταρχανιιύτης, δ βασιλεύς κυριεύσας την
ύπο μικράς τουρκικής ,φρουράς κατεχομ,ένην πόλιν Μ ατζικιέρτ, μαν­
θάνει ότι επεφάνη είς τά πέριξ πολύ πλήθος Τούρκων. Κ α τ ' άρχάς
#εν ένόμισεν ότι είναι δ σουλτάνος αυτός, καί έξέπεμ.ψε κ α τ’ αυτών
τον μάγιστρον Νικηφόρον Βρυέννιον μ.ετά ύ'υνάμεως ήν ενόμ.ιζεν άρ-
κούσαν. Ά λλ* δ βρυέννιος ίιαμηνύει μετ’ ολίγον ότι οί εχθροί .είναι
πολυάριθμοι καί ζητεί επικουρίαν. Ό βασιλεύς, τυφλώττων πάντοτε,
ώμίλησε περί αύτου περιφρονητικώς ενώπιον τών άλλων στρατηγών*
επί τέλους όμως έστειλεν είς βοήθειαν του τον μ.άγιστρον Νικηφόρο ν
Βασιλάκιον. Οί εχθροί ή #η ύπενέ^ωκαν άλλ’ ενώ δ βρυέννιος ύ'ιέταξε
την παύσιν τής ό'ιώξεως, δ ορμητικός βασιλάκιος Ιξηκολούθησε προε-
λαύνο>ν, καί φθάσας μόνος σχεδόν μ,έχρι τού χάρακος τών πολεμίων
συνελήφθη αιχμάλωτος. Τότε τελευταΐον δ ΊΡωμ,ανος ήρχισε νά πείθε­
ται ότι έχει κατέναντι αυτού τον *Άλπ~Άρσλάν καί έξήλθε μ,εθ* ό­
λου τού στρατού είς την θέαν τών πραγμάτιον. Μη βλέπων όμ,ως άντε-
περχόμενόν τινα, έπέστρεψε το εσπέρας είς την παρεμβολήν. ’Αλλά
νυκτδς έπελθούσης άσελήνου, οι Τούρκοι περιέζο^σαν τον χάρακα καί
Sta τόζων καί παριππεύσεων είς πολλήν ένέβαλον αυτόν αγωνίαν* τό
Si ό'εινότερον, το πρωί μία τών Ούζων μοίρα ηύτομ-όλησε προς τούς
πολεμίους. Τελευταΐον άπεκρούσθησαν οι Τούρκοι άπο τής παρεμ.βο-
7.ής, δ Si βασιλεύς θέλων ν’ άγωνισθή έκ παρατάξεως, άπέστειλε τ α ­
χυδρόμους προς τον Ταρχανιώτην καί τον ΊΡουσέλιον, παραγγέλ/%ων
νά έπιστρεψιυσιν όσον τάχιστα είς το στρατόπεδον. Αυτοί όμ.ιυς dV
είςηγήσεως κυρίως τού Ταρχα\ιιύτου, αντί νά ύπακούσωσιν, άπήλθον
διά τής Μεσοποταμίας είς τά ίδ ια . Ό βασιλεύς ήγνόει την προδοσίαν
ταύτην καί ένόμισεν ότι ές άλλης αίτιας έκωλύθησαν νά προςέλθωσιν*
άπεφάσισε δέ ούδέν ηττον νά άγωνισθή την επιούσαν και άνευ αυ­
τών. Ένω S i ετιμ.ο>ρεϊτο τοιουτοτρόπως ένεκα τού πρώτου αύτου
σφάλματος, ήτοι τής άπδ τού στρατού άπομ.ακρύνσεως δύο, αυτού με­
γ ά λ ο ι μοιρών, έπεπρωτο νά περιπεστ) μετ’ ολίγον είς έτερον σφάλμα
Ό σουλτάνος, άδηλον πόθεν κινούμενος, επεμ,ψε πρέσβεις περί ειρήνης*
δ δέ 'Ρωμανός αντί νά δεχθή προθύμως την πρότασιν, ίνα λάβη κα ι-
 ’ - : / ·· - ··· /

394 Ήρωϊσμος 'Ρωμανού, αιχμαλωσία, λύτρωσις.

------------ :------------------------------- ν--------

ρον νά συμπλήρωσή τας'ίδιας δυνάρ,εις, άπήντησεν άγεριύχως οτι εάν

b "Αλπ-Άρσλάν, καταλιπών τόν τόπον της ιδίας παρεμβολής, στρα­
τοπέδευσή άπωτέρω, b δέ βασιλεύς πήξη τον -χάρακα εν αύτω εκείνψ
' τώ τόπφ ον είχε πρότερον ο σουλτάνος, τότε-μόνον θέλει έ*λΟει εις δια ­
πραγματεύσεις προς αυτόν. Κ αί ουδέ τούτο ήρκεσεν, άλλα πριν ήείςέτι
δοΟ-7, άπάντησις εις την πρότασιν ταύτην,. καί ενώ οι περί τόν *Αλπ-
Άρσλάν έσυζητουν τά περί της ειρήνης, ο βασιλεύς, πεισΟείς εις συμβου-
λάς ασύνετους ή έπιβούλους, οτι δήθεν οί πολέρ,ιο·- εύάριΟμ,οι όντες ε’-
δείλιασαν καί ότι έ ζητούν. απλώς νά μετεωρίσωσι τον χρόνον, μέχρις
ου φθάσωσιν αί έπικουρίαι αυτών, διέταξεν έν τώ μ.έσω τής ανακωχής
την έπίθεσιν. Οί Τούρκοι, καταπλαγέντες έκ τής άπροςδοκήτου ταύ-
της προςβολής καί συνταχΟέντες έκ του προχείρου όπως ήδυνήθησαν,
ετράπησαν προς τά όπίσω, ό δε βασιλεύς έδίωκεν αυτούς κατόπιν.
Ή ρχισε δέ ήδη νά κλίνη ή ήμερα, ότε ό ΊΡωρ,ανός, μ.ή εχων τους
1άντιπολερ.ουντας, καί φοβηθείς μ,ήπο^ς, έπελΟούσης τής νυκτος, έπι-
στρέψωσιν. αίφνης οί Τούρκοι καί προςβάλωσιν ή το αφύλακτον στρα-
τόπεδόν. του, ή καί αυτόν .μακράν του στρατοπέδου του ευρισκόμενον,
'■ ■ άπεφάσισε νά άνακάρ,ψή εις αυτό. *Ό0εν διέταξε νά τραπτί προς τά
όπίσω ή βασιλική σημαία. ’Αλλά τά τάγματα όσα εύρίσκοντο όπωςούν
μακράν, ιδό,ντα τάς σημ.αίας οπισΟορμήτους, ύπέλαβον το πράγμα ώς
ήτταν, την δε πλάνην*, ταύτην ένίσχυσεν έξ επιβουλής, άν πρώτος
. δεν διέδωκέν, δ του Ίωάννου Δούκα υίος ’Ανδρόνικος, ωςτε αντί
τακτικής επιστροφής, συνέβη φυγή ελεεινή, προεξάρχοντος του Α ν ­
δρονίκου. Εις μάτην ο βασιλεύς άνεκάλει του; φεύγοντας, ουδεις
ήτο ό υπάκουων.. Κ α ί εν τώ μέσω τής συγχύσεως ταύτης, οί ενάντιοι,
οίτινες εβλεπον τά γινόμενα έπί λόφων ιστάμενοι, έπιπίπτουσιν οι
ρ,έν διώκοντες τούς φεύγοντας, οί δέ κατά του βασιλέως, όςτις
έμεινε -μεν εις τό πεδίον τής μάχης, αλλά διά τήν παράλογον
εκείνην ταραχήν, έγκατελείφΟη μ,ετ* ολίγον καί ύπ’ αυτών των πλη-
σιεστερον ίσταμίνων Καππαδοκών, καί ύπ* αυτών των βασιλικώ νίπ -
ποκόμων. Ουτω δέ μή έ'χων περί εαυτόν ειρ.ή ολίγους άνδρας και
πανταχόθεν περικυκλώσεις υπό των π:λ:μ.ίων, άντέσχεν ίμως έπί ρ*α-
κρόν, πολλούς τούτων φονεύσας. Τελευταΐον έπληγώθη ει; τήν χεΐρα-
ίδιά φασγάνου. *Έπειτα κατακοντισΟέντος του ίππου αύτου, ήναγκάσθη -
νά πεζεύση, καί πάλιν δέ άντηγωνίζετο, ότε περί τό εσπέρας άποβα-
λών τάς δυνάμεις συνελήφΟη αί/μαλω τος. ' . . . " -· ,

. ·' Ί'".' ' - V , ' · ^ · · ' '' ; '· ·" ν ' · ' · ' · .·■
< ·.;/ ν ' - λ. V ■■■. ' ν':ν ·
 ‘Ηρωισμός 'Ρωμανού, αιχμαλωσία, λύτρωσις. •3 9 5

Κ αί την μέν νύκτα εκείνην παρέμεινε κατά γης κείμενος μετά πολ­
λών άλλων τραυματιών. Τ ή S* επαύριον αναγγελθείσης της συλλή-
ψεως αυτού είς τον σουλτάναν, ούτος έχάρη μέν επί τω εύτυχήματι
« άνθ ρωπίνως δέ όμως το γεγονός λογισάμενος καί την νίκην μετριο-
φρονως ένεγκών, λέγει δ Σκυλίτσης, Θεω το παν άνετίθει ώς μειζον
η κατά την εαυτού ίσχύν άποτελέσας το τρόπαιον.» "Οτε κατ’ άρ~
χάς προςηχθη ο βασιλεύς ένδεδυμένος ευτελές στρατιωτικόν ίμάτιον,
δ Ά λ π -Ά ο σ λ ά ν έδίστασεν άν εκείνος ήτο δ αγέρωχος αυτού αντί­
παλος* άλλ* ότε είδε τον ■ προηγουμένως- αίχμαλιοτευθέντα Βασιλά-
κιον πεσόντα εις τούς πόδας τού 'Ρωμανού καί οίκτρώς άνοιμώξαντα
έπείσθη, καί ώςπερ έμμανης αναπήδησε τού θρόνου, καί εστη ορθός.
Τότε επεσεν ο ’Ρωμανός προ των ποό'ών αυτού, δ δε έπάτησεν αυτόν
κατά τό έθος* άλλ’ εν τφ άμα έπανελθων εκ της ακαριαίας εκείνης
παραφοράς άνεσήκωσε τον αντίπαλον καί ένκγκαλισθείς αυτόν, «μ η
φοβείσαι, τον είπεν, ώ βασιλεύ* ούδένα θέλεις πάθει σωματικόν κίν­
δυνον* θέλεις τιμηθη άξίως της αύτοκρατορικης σου μ,εγαλειότητος*
διότι κατ' εμέ άφρων είναι δ άνθρωπος δ μη άναλογιζόμενος τό πα-
λίντροπον της τύχης καί μή ευλαβούμενος τάς των άλλων συμφοράς.»
Λιατάζας δέ νά άποταχθτ) αύτφ σκηνή καί θεραπεία η άρμόζουσα,
καί περιβαλών αυτόν εξ ανάγκης τουρκικήν σου?ντανικην στολήν, τον
είχε σύνδειπνον καί δμοδίαιτον καί κατά πάντα δμοταγη, δίς τής
ημέρας συνερχόμενος μετ’ αυτού, καί συλλαλών καί διά πολλής τρό­
πων εύγενείας ανακτώμενος τον άνθρωπον, μηδέποτε μ η δ' άχρι βρα­
χύτατου λόγου είπών τι προςβλητικόν είς αυτόν, άλλα μόνον παρα­
τηρήσεις τςνάς υποβάλουν περί τινων σφαλρ.άτων τά δποΐα ένόρ-εζεν
ότι δ βασιλεύς ε*πραξεν έν τή έλάσει τής στρατιάς. Έ ν μιφ δέ των
ημερών ήρώτησεν δ σουλτάνος τόν βασιλέα τί ήθελε πράξει εάν είχεν.
αυτόν υποχείριον ^ Si άπήντησεν άνυποκρίτως, ότι τό *καθ’ εαυτόν
ήθελε τον τιμωρήσει δεινώς. « Ά λ λ ’ εγώ, είπεν δ σουλτάνος, δέν σέ
μιμούμαι, ώς βλέπεις, κατά τούτο* καί απορώ πώς πρεσβεύεις σύ τά
εναντία, ενφ άκούιυ ότι καί δ ύμέτερος Χριστός ειρήνην ύμΐν νομοθετεί
καί αμνηστίαν κακών, καί τοίς ύπερηφάνοις αντικαθίσταται, ταπει-
νοΐς δέ δίδωσι χάριν.» Μετά όκτό> δέ ημέρας συνωμολόγησαν συνθή­
κην ειρήνης επί τή βάσει τής καταπαύσεως των τουρκικών επιδρομών
καί τής αμοιβαίας των αιχμαλώτων άποδόσεως. Ό βασιλεύς ύπέ-
σχετο προςέτι αδρά είς τόν σουλτάνον λύτρα* καί απολυθείς μετά

•·>·
3Θ6 'Ρωμανού καί ¥Αλπ·Άρσλ«ν θάνατος. ’Αντίθετος αυτών τύχη.

/
πάσης τιμής άπήλθεν είς Θεοδοσιούπολιν. Ενταύθα παρέμεινεν επί
τινας ημέρας ινα μ,εταβάλη ιματισμόν και προςέτι θεραπεύση την
πληγήν της χειρός του. Έ π ε ιτ α δέ άναχωρήσας έκείθεν διήλθε τάς
Ίβηρικάς κώμας και εφθασε μέχρι της Κ ιλικίας. *Αλλ’ έν τω μεταξύ
συνέβαινεν έν Κωνσταντινουπόλει ολέθρια πραγμάτων μεταβολή.

Ό καισαρ Ιωάννης Δούκας, άμα ε~μαθε την αιχμαλωσίαν τού

‘Ρωμανού, ήν τοσούτον έπιβούλως παρεσκεύασεν δ υιός του Α νδρόνι­
κος, έσπευσεν άπο κοινού μετά των όμοφρόνων καί προ πάντων μετά
τού υπάτου των φιλοσόφων Ψελλού, νά αναγόρευση μ.όναρχον αύτο-
κράτορα τον ανεψιόν του Μ ιχαήλ, τον υίδν τού προηγουμένου βασι-
λέως. Ή Ευδοκία ήτις συνετέλεσεν είς τό πραξικόπημα τούτο, προ-
δίδουσα τον σύζυγον, δεν έσωσε ν ούχ ηττον εαυτην, διότι έξωρίσθη
είς μοναστήριον καί άπεκάρη ακόυσα* ίια τ α γ α ί δέ έξεδόθησαν απαν­
ταχού νά μη ύποδεχθώσι τον 'Ρωμανόν έπανερχόμενον καί νά μη τι-
μήσωσιν αυτόν ώς βασιλέα, καί προς ύποστήριξιν των διαταγών τού­
των έξαπεστάλη είς την μικράν ’Ασίαν μετά δυνάμεως πολλής δ τού
Ίωάννου Δούκα νεώτερος υιός Κωνσταντίνος. Ό 'Ρωμανός Διογένη;
έπεχείρησε ν* άντιταχθή είς τούς ά,ντιπάλους καί παρέτεινεν επί τινα
χρόνον τον αγώνα, άλλ* επί τέλους ήναγκάσθη νά παραδοθή είς τόν
Ανδρόνικον, οςτις έπέμφθη βραδύτερον κα τ’ αυτού, έπιστρέψαντος έν
τφ μεταξύ τού αδελφού του Κωνσταντίνου είς τό Βυζάντιον. ΓΙρίν η
παραδοθή, συλλέξας άπαν τό αργύρων καί τά κειμήλια άπαντα, όσα
είχεν, έπεμψεν άύτά είς τον σουλτάνον των Τούρκων ό'ιαμηνύσας ατι
άν δεν ήδύνατο νά πλήρωσή ακέραια τά λύτρα όσα ύπέσχετο, έπεθύ-
μει τουλάχιστον δ ιά τού μικρού τούτου ένθυμήματος νά απόδειξη ότι'
δεν έλησμόνησεν ούδ’ έν τη ύστατη ταύτη ώρoc την χρηστότητα καί
την αρετήν τού αντιπάλου έκείνου. Κ αί δέν περΐο>ρίσθη είς τούτο ή
ατυχία αυτού ή μάλλον ή τού κράτους ατυχία. Ό ‘Ρωμανός Διογέ­
νης παρεδόθη ί ι ά συνθηκών, καθ’ άς αυτός μεν άπέθετα την βασι­
λείαν, δ δέ Ά ν δ ρόνικος έβεβαίωσεν αύτω ότι θέλει μείνει τού λοιπού
ανενόχλητος περιβαλλόμενος τό μοναχικόν σχήμα- καί τάς συνθήκας '
ταύτας έπεκύρωσαν τρ·ίς αρχιερείς, δ Χαλκηδόνος, δ Ήρακλείας καί
δ Κολωνείας. Τούτων δέ γενομένο>ν άπήχθη υπό τού Ανδρονίκου από
Α δά νω ν, οπού είχε παραδοθή μέχρι Κοτυαείου έν εύτελει ύποζυγίι*)
όχούμενος, καί πάσχων δ&χνώς.έκ κοιλιακού νοσήματος, τό δποίον λέ­
 'Ρωμανού και νΑλπ-*Αρσλάν θάνατος. ’Αντίθετος αυτών' τύχη. 397

γεται οτι ήτο αποτέλεσμα προηγούμενης αυτου όηλητηριάσεως. Η

κατάστασίς του ήτο τοιαύτη ώςτε προόήλως έμελλε νά αποθάνη μετ
ού πολύ* καί όμως είς Κοτυάειον κατεφθασε δ ια τ α γ ή , τού βασιλεως
διορίζουσα νά έξορυχθώσιν οι οφθαλμοί αυτου. Εις μάτην οι τρεις αρ­
χιερείς ύπέμνησαν τούς όρκ,ους και την εκ. τού θειου νεμεσιν* η δ ια ­
ταγή έξετελέσθη. καί εζ τελεσθη τοσουτον απηνως, ωςτε ο; ελεεινιυς
νοσών εκείνος άνθρωπος, αφού προςετεθησαν και αι $υο αλλαι αυτού
πληγαί, κατήντησε πτώμα αληθές* καί ούτως έχων όε εσύρθη ανη­
λεώς μέχρι ΓΙροποντίδος, οπού άπέθανε τηρήσας μέχρις εσχάτων ά-
πτόητον φρόνημα,- καί κη^ευθείς έν τή νησω Πρώτη υπο της Ευδ<^-
κίας, ήτις έν τη ocxuyίcjo αυτής έπανήλθεν εις ευπρεπεστερα προς αυτόν
αισθήματα."
'Ό ταν άναλογισθώμεν τους κίνδυνους είς ούς το κράτος ητο εκτε-
θειμένον άπο ανατολών εκ τής ακμαζουσης τών Σελδζουκιδών Τ,ουρ-
κων δυνάμεως, καί όσοι έκυοφορούντο άπο δ'υσμών, ώς θέλομεν μετ’
ού πολύ ιδει, την έσχάτην παραλυσίαν είς ήν εφερε τά πράγματα ή
μερίς τών Ψελλών* Δουκών καί συντροφιάς, τούς άπηλπισμένοΰς αγώ­
νας ούς κατέβαλεν υπέρ τής κοινής σωτηρίας h 'Ρευμανος Διογένης,
τήν επιτυχίαν ήτις μέχρι τίνος έστεψε τάς προςπάθείας αυτού διά τών
προς τον "Αλπ-Άραλάν γενομένων συνθηκών, καί τήν οίκτράν αμοι­
βήν ής ήξιώθη ύ άνήρ, δεν δ'υνάμεθα είμή νά έλεεινολογήσωμεν τήν
τύχην τού κράτους καί νά συγκινηθώμεν έκ τών θλιβερών περιπετειών
τής βασιλείας αυτής, αΐτινες περί τά έσχατα άπέβησαν όντως τραγι-
καί. Όπόσον διάφοροι υπήρξαν αί περιστάσεις έν τω μέσω τών οποίυ>ν
έτελεύτησεν ύ τού Διογένους ανταγωνιστής. Κ α ί αύτος άπεβίωσε μετ’
ολίγον, τω 1 0 7 2 , έκ θανάτου ούχί φυσικού, άλλ* ο μέν Διογένης έ-
ξέπνευσεν ώς ο άθλιώτερος τών ανθρώπων, 6 δέ *Ά λ π - Άρσλάν ώς ό
μεγαλοπρεπέστατος τών ηγεμόνων. "Αμα άπολύσας τον βασιλέα έ-
τράπη κατά τού καλίφου, έταπείνωσεν αυτόν επί μάλλον καί μάλλον
έν Συρία καί έν ’Αραβία, έπανέλαβε τον κατά τού κράτους πόλε­
μον διά τον θάνατον τού ’Ρωμανού Διογένους, ώς θέλει έξηγηθή μετ’
ού πολύ άκριβέστερον, έπεχείρησεν έν τφ υπέρ τού ισλαμισμού ζήλω
του νά καταναγκάση διά πολλής βίας καί άγριότητος τούς χριστιανού;
τής Γεωργίας είς τήν παραδοχήν τού θρησκεύματος τούτου, καί έπ ειτ?,
μαθών ότι έξερράγησαν ταραχαί είς Τουρκεστάν, ήτοιμάσθη νά άπέλθη
είς τήν εκστρατείαν ταύτην. Είχε δέ ή δη ^επιθεωρήσει τον στρατόν
398 Μιχαήλ Ζ'. Δούκας.‘ Τα *ν ΆσΙςι παθήματα.

άύτού συγκείμενον'εκ 2 0 0 ,0 0 0 ιππέων, και εΐχεν αναγορεύσει εν μέσψ

λαμπρών πανηγύρεων διάδοχόν του τον υιόν αυτού Μ αλεκ-σάχ, έπι-
τρέψας αύτφ την έξακολούθησιν τού έν τή Γεωργία πολέμου, δτε
αίφνης είς τών αιχμαλώτων ον ήλεγξε διά την επιμονήν με θ’ ής είχεν
ύπερασπίσει εαυτόν, καί ον ήθέλησεν ιδία χειρί νά τιμώρησα, δεινώς,
έξαγαγών ξίφος κεκρυμμένον έτραυρ.άτισε τον σουλτάναν Οανασίμως.
Τότε δ "Α λπ -Ά ρσλάν άποθνήσκων ώμολόγησεν οτι παρεβίασε την ο-
φειλομένην ενώπιον τού Θεού ταπείνωσιν* οτι ύπέλαβεν εαυτόν ώς
τον μέγιστον κυριάρχην καί ώς άνώτερον πάσης προςβολής* οτι τού­
του ένεκα δ Θεός κατεκοήμνισεν αυτόν άπο τού υψους εκείνου καί άπέ-
δειξεν αύτώ διά τού έλα/ίστου τών άνθριύπων την ασθένειαν τής δυ-
νάμ.εώς του, καί ότι διά ταύτα πάντα καθικετεύει τον "Τψιστον νά συγ­
χώρηση τά άρ,αρτήμ,ατά του κάί νά τω έπ^αψιλεύση την εαυτού χάριν.
Έ τά φ η δέ είς την πόλιν Μερού καί επί τού τάφου του διέταξε νά τεθή
ή ακόλουθος επιγραφή* « ’Υμείς πάντες όσοι είδατε τήνμέχρις ουρανών
μετεωρισθεισαν μεγαλειότητα τού ‘Ά λ π -Ά ρσ λ ά ν , ε'λθετε εις Μερού
κ α ίίδ έ τ ε αυτήν είς Kovtv μεταβληθεισαν.» Ό 'Ρωμ,ανος Διογένης δέν
έ'δειξε κατά τάς τελευταίας τής ζωής αυτού ημέρας αισθήματα όλι-
γώτερον εύγενή* αλλά περί μεν τον έ'να τών νεκρών τούτων άνέτελλεν
δ ήλιος τής ζωής, περί δέ τον έτερον κατήρχοντο αι σκιαί τού θανάτου.
'Ε κεί δύναμής υλική καί ηθική ακατάσχετος έκπροςωπουμένη υπό πολ­
λών μέν εκατοντάδων χιλιάδων ιππέων, συμ,πεπηγμένων διά τού αυ­
τού αισθήματος καί συμφέροντος, υπό διαδόχου δέ τής αρχής άξιου
καί υπό τού έτι άξιωτέρου βεζύρου Νεζάμ.-έλ-Μούλκ* εδώ υλική καί
ηθική παραλυσία οίκτρά έκπροςωπουμένη ύπο στρατού μεν συγκειμέ­
νου εκ πάσης φυλής καί γλώσσης, καί κακώς συντηρουρένου, ύπό ή-
γεμόνος δε αθλίου, τού Μ ιχαήλ Ζ', καί τού έτι άθλιωτέρου διδασκά­
λου καί συμβούλου ψ ελλού, δςτις' δεν ήσχύνθη νά καυχηθή εν τισι
τών ιδίων συγγραμμάτων, οτι εϊπερ τις καί άλλος συνετέλεσεν-είς την
πτώσιν τού άνδρός, έξ ού έν τούτοις καί μόνου, ήδύνατο νά έπέλθη
κοινή σωτηρία. , '

Κ α ί νυν έρχόμεθα νά έκθέσωμεν τά θλιβερά τής άντιθέσεως ταύ-

της άποτελεσματα. Ό Σκυλίτσης λέγει £ητώς καί έπανειλημμένως,
ότι δ ύπατος τών φιλοσόφων κατέστησε τον Μ ιχαήλ Ζ' «πρόςάπαν
εργον άδέξιον 'κ α ί άπρακτον,» καί ότι δ νέος έκεινος, έν μέσ<»> τών κρι-
 Μιχαήλ Ζ'. βούκας. Τά έν Άσία παθήματα. 399 .

σιρ,ωτέρων περιστάσεων είς άς εύρέθη ποτέ το .ανατολικόν κράτος, ή -

σχολεΐτο είς το νά συνθέτη ίάρ,δους και αναπαίστους, αμαθέστατος ρ,εν
ών καί περί τά τοιαύτα, αλλά φανταζόρ.ενος, χάρις είς τήν κολακείαν
και τήν .απάτην του διδασκάλου του, o n είναι ο χριστός των ποιη-_
των. Μηδε νομιση τις οτι ο Ψελλος άποτρέπων οΰτω τήν προςοχήν
τοϋ ρ,αθητού αυτού από τής έκπληρώσεω: των κυριωτάτων καθήκον'
των, άνέλαβε τουλάχιστον αυτός τήν των πραγμάτων διοίκησιν. *0
επί σοφίικ τοσοΰτον θαυρ,αζόρ,ενος υπό των συγχρόνου του εκείνος ανήρ
ενόμιζε φαίνεται ειλικρινέστατα οτι αρκεί είς τούς κυβερνήτας τών
εθνών νά γνωρίζωσι' τούς κανόνας τής μετρικές, καί ούδ* αυτός ήσχο-
λειτο περί σπουδαιότερόν τ ι, άφίνων τον Μ ιχαήλ Ζ', τοιούτον όντα,
νά έκλέγηκατά τοδοκούν τούς υπουργούς αυτού καί τούς στρατηγούς..
"Οθεν ο νέος βασιλεύς προεχειρίσατο ρ.έγαν λογοθέτην τόν ευνούχον
Νικηφόρον, όςτις διατελέσας γραρ.ματεΰς τού πατρός του Κωνσταντί­
νου, καί επειτα δούξ ’Αντιόχειας καί τελευτάιον δικαστής Ε λ λ ά δ ο ς
καί Πελοπόννησου, δεν είχε διακριθή είμή επί διαβολαΐς καί ραδιουρ-
γίαις καί δωροδοκίαις. ΙΙροαχθείς δε είς τό ύπατον αξίωμα, τού επί
τών οικονομικών υπουργού, ο Νικηφόρος, οςτις ώνομάζετο συνήθέστε-
ρον Νικηφορίτσης, δεν μετέβαλε φύσίν, άλλ’ ηύξησε τάς κακίας αυτού
άναλόγως τής εύρύτητος τού θύματος τού παραδοθέντος εις τήν S i ά -
θεσίν του* έσυκοφάντησε και άπεμάκρυνεν άπό τόν βασιλέα πάντα
χρηστόν ή θπωςούν έμπειρον άνθρωπον οςτις έσώζετο έτι τυχόν εν τή
αυλή, καί γενόμενος ούτω απόλυτος κύριος τού βασιλέως, ' ανέπτυξε
πλεονεξίαν αχανή, δηρ,εύων, απαθώ ν άχρεώστητα καί αλλιυς πολυει-
δώς καταπιέζων τους ανθρώπους* διότι μετ’ ού πολύ έσφετερισθη α­
ναφανδόν το μονοπώλιον όλων τοΐν σιτηρών τής Θράκης, καί ού μόνον
έπώλει αυτά είς τιμήν ύπέρογκον (εν χρυσούν τό μόδιον ήτοι τό xot-
λόν) άλλ* ύπεξήρει προςέτι τό τέταρτον τού μοδίου. Κ α ί επειδή τό
τέταρτον τούτο ώνομάζετο πινάκιον, ό Μ ιχαήλ Ζ' έπεκλήθη εντεύθεν
υπό τών πολλών Παραπινάχίος* καί ούτο* παρέμεινε διακρινόμενος
εν τή ίστορί^. Τοσαύτη δε προέκυψεν έκ τούτου ένδεια τροφών, ώςτε
συνέβη έν Κωνσταντινουπόλει λιρ,ός μέγας. Ή κυβέρνησις ήδύνατο
εύχερώς νά παύση τό κακόν είτε καταργούσα το μονοπωλίου,.είτε ρ,ε-
ταφέρουσα είς τήν βασιλεύουσαν σίτον ε’ξ ά,λλων επαρχιών* αλλά
τούτο δεν συνέφερεν είς τ ό ^ Νικηφορίτσην, οςτις έπέμεινε λιμοκτονών
τό πλήθος, έξ ού προςεπήλθεν έτερον δεινόν φοβερώτερον, λοιμός. Ά λ λ *
ΛΟΟ Μιχαήλ Ζ'. Δούκας. Τα βν Ά σ ί$ παθήματα.

6 Νικηφορίτσης εξακολουθεί αδιαφορών προς τήν κοινήν συμφοράν,

και αντί πάσας παραμυθίας έπεξέτεινε τήν πλεονεξίαν άχρι των θείων
σακών, άφαιρεσας τά. ιερά τούτων κειμήλια και έπιπλα.
Ούτως έκυβερνώντο τά πράγματα, ένω οί Τούρκοι, ύπολαβόντες ό'ιά
τού θανάτου τού 'Ρωμανού Αιογένους άνατραπείσας τάς προς αυτόν
γενομένας συνθήκας, ού μόνον είς τήν Γεωργίαν ώς προείπομεν ένέέα-
λον, άλλα καί εις τήν μικράν Α σία ν είςυϋρμησαν πολυάριθμος κατα-
κυριεύοντες ήό'η τά θέματα αυτής καί ούχί ώς πρότερον εις σποραδι-
κάς λεηλασίας περιοριζόμενοι. Είναι αληθές ότι το μέγα σελέΓζουκικόν
κράτος είχεν αρχίσει τότε νά παρακμάζη προς τοις άλλοις καί έκ τού­
του, οτι 6 Μαλεκσάχ κατεκερμάτισεν αυτό ι^ρύσας πολλούς ύποτελεΐς
κυριάρχας. Ά λ λ * δ συγγενής αυτού Σολιμάν Α' είς ον έπέτρεψε τήν
μ.ικράν Α σ ία ν , συνέπεσε νά ήναι άνθρωπος ίκανώτατος, καί κατε-
σκεύασεν ενταύθα ό'ύνα.μιν ίό'ίαν άξιόλογον. Έ ίέ η σ ε λοιπόν νά πο-
λεμηθγΙ 6 εχθρός ούτος· άλλ* δ τρόπος καθ' δν ό'ιεξήχθη δ πόλεμος
προςεπιμαρτυρεί, εάν ήτο χρεία νέας μαρτυρίας, τήν αθλιότητα των
κα τ' εκείνο τού χρόνου πραγμ,άτων καί ανθρώπων. Πρώτος έξαπεστάλη
ο Ίσαάκιος Κομνηνός, αδελφός τού Μανουήλ· έγκαταλειφθείς όρκος
υπό τού γνωστού εις ημάς ήγεμόνος των Φράγκων μισθοφόρων 'Ρουσε-
λίου, ή τ τά τα ι καί αίχμαλωτεύεται υπό των Τούρκων περί Καισαρείαν.
Κατόπιν εξεπέμφθη ο καισαρ 'Ιωάννης Δούκας* άλλ' αυτός επαθεν.
άλλο χειρότερον. Πριν ή προφθάση νά μετρηθή προς τούς Τούρκους,
προςβάλλεται, κατατροπούται και αίχμαλωτεύεται υπό τού 'Ρουσε-
λίου, όςτις συνεπαγόμενος αύτόν σιίηροό'έσμιον έρχεται καί κατασκη-
νοί εν Χρυσοπόλει, πολλά πράττων κακά. Οί έν Κωνσταντινουπόλει
επικαλούνται ήό'η τήν συνδρομήν των Τούρκων, ο 'Ρουσέλιος βλέ-
πων εαυτόν ασθενή πρόςτοσαύτην πολεμίων πληθύν, απολύει των δε­
σμών τον καίσαρα καί αναγορεύει αύτόν βασιλέα. Ά λ λ ' οί Τούρκοι,
οιτινες προθύμους εννοείται παρέσχον τήν ζητηθεισαν επικουρίαν, ώς
συντελεστικήν είς τήν κραταίωσιν τής ίυνάμεως αυτών, κατατροπούσι
τόν τε καίσαρα καί τον 'Ρουσέλιον. Κ α ί άμφότεροι μέν μ.ετ* ολίγον
έλυτρώθησαν, δ καισαρ, υπό τού ανεψιού του, τού βασιλέως, δ 'Ρου­
σέλιος υπό τής ί^ίας γυναικός* άλλ* δ μέν καισαρ ύποπτεύων τήν ό\ά-
θεσιν τού βασιλέως μ,ετά τήν προηγηθεισαν αυτού άναγόρευσιν, ίέ ν έ -
πέστρεψεν είς τά βασίλεια ειμή άφοΰ έκειρε τήν τρίχα καί περιεβλήθη
τήν μοναχικήν εσθήτα, προλαβών ούτω παν άλλο πάθημα, καί μετ’
 *0λ*6ρία Κυδέρνησις. 40 ί

ού πολύ μάλιστα αύθις προκύψας επί τής πολίτικης σκηνής. Ο δε

'Ρουσέλιος κα τ' άρχάς έπανέλαβε τ ά ; ττρος τούς Τούρκους εχθροπρα­
ξίας* έπειτα όμως συνομολόγησε προς αυτούς συνθήκην φιλίας, ήτις
δεν τούς ήμπόδισε να τον συλλάβιυσιν έξ επιβουλής καί νά τον πω~
λήσωσιν εις τούς ήμετέρους άντί πολλών χρημάτων. Τότε ό τυχο­
διώκτης ούτος άπήχθη εις ΚωνσταντινούτΓΟλιν, έμαστιγώθη καί ίφο-
λακίσΟη σιδηροδέσμιος. Ό Σκυλίτσης διηγούμενος την παρά τάς συν-
θήκας σύλληψιν εκείνην τού 'Ρουσελίου επιφέρει την παρατήρησιν*
«άπαταν γάρ 'Ρωμαίους ένωμότως παρά τοΐς Τούρκοις οροςκαί λόγος
ενδόσιμος και άλογοθέτητος*» έξ ού δηλούται ότι αί άρεταί τού
"Αλπ-Άρσλάν καί των περί αυτόν ενδόξων άνδρών, δεν είχον ρίψει
όίζαο βαθείας εντός τού άκατεονάστου εκείνου λαού.

Ένφ δέ έν τή μικρά ’Ασία ή κυβερνώσα τά πράγματα πολιτική

μερίς, κατ' άρχάς μέν άττηθεΐσα υπό των Τούρκων, έπειτα δέ ζ η τ ή -
σασα την επικουρίαν των πολεμίων τούτων, άνεγνώρισεν ουτω σιωπή-
ρώς τάς κατακτήσεις αυτών, δεινή ώςαύτως πραγμάτων άναστάτωσίς
έπεκράτει καί εν ταΐς εύριυπαϊκαΐς έπαρχίαις. Οί Βούλγαροι άγανα-
κτήσαντες διά τάς καταπιέσεις τού Νικηφορίτση, έπανέστησαν αύθις,
όπως άλλοτε, επί Μ ιχαήλ Δ ', 10 40, είχον έςεγερθή ένεκα των κα τα-
πιέσεο>ν του όρφανοτρόφου Ίωάννου. "Κλαβον δέ συμμάχους τούς Σέρ-
6ους, οϊτ'.νες είχον ανακτήσει τήν αυτονομίαν από τών τελευταίων ε­
νιαυτών τής μακεδονικής δυναστείας· ώςτε τό κίνημ,α άπέβη φοβερόν,
καί ο έπ* αυτούς σταλείς Δαμιανός ο Δαλασσηνός ήττήθη ύπό τών
στασιαστών κατά κράτος. Τότε ή κυβέρνησις ήναγκάσθη νά καταφυγή
εις τον Νικηφόρον βουέννιον, προς τον οποίον, συναγωνισθέντα εν Ά -
σίίκ μετά τού ‘Ρωμανού Διογένους, |ίχον φαίνεται πρότερον ύπόπτως
οι περί τον Μ ιχαήλ %'. Ό Νικηφόρος βρυέννιος έδάμασεν εντός μικρού
τούς Βουλγάρους, ύπεχρέο>σε τούς Σέρβους νά έκχωρήσωσιν έκ τής
Βουλγαρίας καί κατετρόπωσε τούς τε Χρωβάτους έπιχειρήσαντας λη-
στρικάς επί τήν ’Ιλλυρίαν έπιδρομάς, καί τού; Νορμαννούς, οϊτινες
συμ,πληροίσαντες τήν κατάκτησιν τής κάτω Ιτ α λ ία ς κατά άπρίλιον
τού 1 0 7 1 διά τής άλώσεως τής Βάριος, είχον αρχίσει νά έπέρχωνται
εις τά ανατολικά τής 'Λ όριατικής θαλασσής παράλια. Μόλις όμως
‘/.ατηυνάσθη ή θύελλα αύτη τών βορειοδυτικωτέρων επαρχιών καί έ*
ξερράγη άλλη εις τάς (ίορειανατολικωτέρας. Ό δούξ τών παριστρίων
(ΕΛΑ· ΙΕΤΟΡ. Κ. I I A IIΑ Ρ Μί Γ ΟΠΟΥΛ Ο*/ TOMOE δ ') 2ϋ
402 Πτώσις Μιχαήλ Ζ'. Νικηιρόρος όοτανέιάτης. Έσχατη αθλητής*

Νέστ,ωρ, του δποίου δ στρατός εμενεν άπλήριυτος, έπλησίασεν εις την

πρωτεύουσαν άποατών την καΟαίρεσιν τού Νικηφορίτση· καί επειδή
δεν είςηκούσΟη, έπεχειρησε την λεηλασίαν τής Μακεδονίας, τής Θρά­
κης καί των παρακειμένων χοίρων τής Βουλγαρίας, έχων συμπράκτο··
ρας εις , τούτο τούς Πετσενέγους. Ώ ς άν μή ήρκουν 8ε ταύτα πάντα,
ή πολιτική μερίς άπεφάσισε την καθαίρεσιν τού Νικηφόρου Βρυεννίου»
διορισΟεντο; στρατηγού Ιλλυρίας* καί έπροοιμίασεν εις τούτο περι-
φρονήσασα τον τε αδελφόν αυτού Τωάννην και τον γενναΐον στρατη­
γόν Βασιλάκιον, έν τή (όασιλευούση εύρισκομένους. Τοιαύτη πραγμά­
των κατάστασις δεν ήτο δυνατόν νά πκραταθή επί πλέον. Έ ν δια-
στήμα τι ές περίπου ενιαυτών οι διέποντες αυτά άνθρωποι απέδειξαν
ότι ού μόνον δεν ήδύναντο νά σώσιυσι τό κράτος, αλλά καί εκ συστή­
ματος παρημέλουν τον επί τούτω αγωνιζόμενον στρατόν, καί κατέτρε-
χον ^τούς άρίστους των ήγερ.όνων αυτού. "Οθεν κατά σεπτέμβριον καί
όκτώβοιον τού 1 0 7 7 , δύο έξεορώγησαν Συγχρόνως σχεδόν κ α τ’ αυτής
επαναστάσεις, έν Ευρώπη τε καί έν Ά σ ία .

Οί μεν περί τον Βρυέννιον συνεννοηθέντες καί παρασκευασθέντες

άνηγόρευσαν αυτόν αύτοκράτορα εν Δυρραχίω όπου έδρευε, καί εκει-
Οεν δρμώμενοι κατέλαβαν ολας σχεδόν τάς εύρωπαϊκάς επαρχίας καί
ήπείλησαν αυτήν την Κωνσταντινούπολην. Άφ* ετέρου δε οί έν ’Ασία
στρατηγοί, οι Συναδηνοί, δ Στραβορωμανός και άλλοι, ανηγόρευσαν
τή 10 όκτωβρίου τον μεταξύ αυτών πρεσβύτερον Νικηφόρον τον Βο®
τανειάτην, έλκοντα τό γένος από των Φωκάδων καί μή έ'χοντα μέν
την. στρατιωτικήν τού Βρυεννίου αξίαν, αλλά διά τάς άρχαιοτέρας
εκδουλεύσεις πλειότερον ίσχύοντα έν Έωνσταντινουπόλει. Κ α ί δ μέν
Νικηφόρος Βρυέννιος έπιχειρήσας την πολιορκίαν τής βασιλευούσης, α~
πέτυχε καί ήναγκάσθη νά ύποχωρήση, κυρίως διότι οι κάτοικοι ήγα-
νάκτησαν ένεκα τών λεηλασιών τάς οποίας έπεχείρησαν οί στρατιώται
α,ύτού. Κ α τά δέ τού Νικηφόρου τού Βοτανειάτου, δ Νικηφορίτσης η®
θέλησε νά σύμπραξη μετά τών Τούρκων άλλ’ δ Βοτανειάτης προλα-
βών προςψκειώθη διά μεγαλύτερων ύποσχέσεων καί δώρων·'τούς ολέ­
θριους τούτους συμμάχους, καί ήλΟεν εις συνεννοήσεις μετά πολλών
κληρικών, καί συγκλητικών τής πρωτευούσης. "ΟΟεν άμα πλησιάσαν-
τος αύτού εις την αντίπεραν παραλίαν, δ Μ ιχαήλ Ζ' έγκαταλειφ^είς
σχεδόν υπό ^πάντων, άπέΟετο .την αρχήν, καί* έ'λαβε τό μοναχικόν

/
ft

Κωσις λΐιχαήλ Νικηφόρος Βοτανειάτης. Έσχατη άθλιότης. 403

σνήυ.α αετά τής συζύγου αύτού Μαρίας καί του υιού Κωνσταντίνου,
ο δέ στρατηγός των ανατολικών άναιμωτί κατέλαβεν εν άρχτ) τού
1 0 7 8 το ύπέρτατον αξίωμα.
*Αλλ* ο Νικηφόρος Βοτανειάτης δεν ήτο άνθρωπος επιτήδειος νά
θεραπεύση την νοσηοάν των πραγμάτων κατάστασιν τήν έπελθούσαν
κατά τά τελευταία πεντήκοντα έτη. Έ κ δο το ς είς πολλήν βίου τρυ­
φήν καί ακολασίαν, ύπέλαβε τήν ύπερτάτην αρχήν, καίτοι γέρων ή δ η ,
ώς τρόπον κορέσεως των άχαλινώτων αυτού ορέξεων καί ούχί σταδιο­
δρομίαν έν ή ή επιτυχία ε’ξηρτάτο από άδιακόπου καί συνετής ενέρ­
γειας καί δραστηριότητος. Έ λογίζετο μέν είς των εγκρίτων στρατη­
γών τού κράτους, άλλ’ ούδεμίαν είχεν, ώς φαίνεται, συνείδησιν τών
αναγκών αυτού, ή τουλάχιστον ουδόλως έγίνωσκε πώς πρέπει νά πο-
λιτευθή ίνα διορθώσγ) τά κακώς κείμενα. Ε π ε ιδ ή άμα τή άναρρήσει
έτελεύτησεν ή σύζυγός του, αμέσως έσκέφθη περί νέων γάμων καί ά-
πεφάσισε νά νυμφευθή, ή τήν Ευδοκίαν, τήν χήραν τού Κωνσταντί­
νου Δούκα καί τού 'Ρωμανού Διογένους, ή τήν Μαρίαν, τήν σύζυγον
τού πρό μικρού καθαιρεθέντος καί ζώντος ετι Μ ιχαήλ Ζ'. At δύο αύ-
ται κυρίαι, έξ ών ή μία ήτο πενθερά τής άλλης, έφάνησαν άμφότε-
ραι πρόθυμοι νά άναβώσιν αύθις τάς βαθμ.ίδας τού θρόνου, έστω καί
ώς σύντροφοι ανθρώπου τού οποίου ή ηλικία ούδέ προς τήν πρεσβυτέ­
ραν ές αυτών ήρμοζεν. ’Αλλά τήν μέν Ευδοκίαν άπέτρεψεν άπο τού
ατοπήματος τούτου 6 πατριάρχης Κοσμάς, ό δε Βοτανειατης συνε-
ζεύχθη τότε τήν Μαρίαν παρά πάντας τούς κανόνας τής ε’κκλησίας
καί τού πρέποντος. 1Ιλήν τούτου ο μεν Νικηφορίτσης έτέθη έκποδών,
άλλ’ ή πραγματική διοίκησις περιήλθεν εις δύο ύπηρέτας τού αύτο-
κράτορος, Σλαύους τήν καταγωγήν, βορίλον καί Γερρ.ανόν, τών &-
ποίων ή πλεονεξία καί ή κοινοτική θέσις δεν ήτο δυνατόν νά κα τα -
παύσγ, τήν ύπό τού πριύην λογοθέτου έξεγερθεισαν κοινήν άγανάκτη-
σιν. Ένω δέ ούτως έπροοιμ,ίαζεν ό Βοτανειάτης είς τήνδιοίκησιν τού
κράτους, ό μεν Βρυέννιος ήρχεν όλων τών κατά τήν Ευρώπην επαρ­
χιών, οί δέ Τούρκοι τής μικράς Α σ ία ς ύπό τον άμεσον αυτών ηγε­
μόνα Σολιμάν Α ', ώφελούαενοι έκ τών άνωμ,αλιών εκείνων, είχον
καταλάβει πάσαν τήν Καππαδοκίαν, τήν Κ ιλικίαν, τήν Ίσαυρίάν
καί πολλά άλ/.α τμήματα τής χερσονήσου άπ* άλλήλων κεχωρισμέ-
να. "Ωςτε τό κράτος τό όποιον πρό δεκαετίας ετι, οτε είχεν άναγο-
ρευθή ο 'Ρωυ.ανός Διογένης, άπετέ7νει όγκον μέγαν καί συμ,παγή από
26*
404 Το κράτος σώζετομ υπό ’Αλεξίου Κσμνηνου.

νΙστρου ,μ,έχρι Ταινάρου έκτεινόμενογ καί από Δυρραχίου p iy ρι Θεοδο-

σιουπόλεως ^καί Ταύρου, ή δη είχε κατεκερρ,ατισθή 4εις τρία τρήμ α τα ,
έξ ών τό έν τω ρ,έσω κείρ,ενον καί ύπείκον είς τάς έκ Κωνσταντινου­
πόλεως .έκδιδορ,ένας διαταγάς του Βοτανειάτου, δεν ήτο-βεβαίως τό
ίσχυρότερον, καί ,δέν έφαίνετο ικανόν νά άνθέξγ, επί πολύ είς τής των
£ύο άλλων επιθέσεις. . :* .Λ , : -
, .· .(\Ύ · . , « · ν ' . · ’ ✓

- ' Ά λ λ * δσον ολέθρια καί αν ήτο ή ,κατάστασις- των πραγμάτων, ή

καταστροφή, του ανατολικού κράτους ήτο έτι μακράν. Οί ύλικοί αυ­
τοί) πόροι,ήσαν ετι δαψιλείς καί 6 ιθαγενές στρατός δεν είχεν άποβά-
λει ά^άσας τάς παραδόσεις των ενδόξων της ρ,ακεδονικής δυναστείας
ημερών. .’,Εχρειάζετο ρ,όνον,νά πρόκυψη είς μέσον άνθρωπος επιτήδειος
νά.,ώφεληθή έκ των δυνάρ,εων τούτων, ο ,δ ε άνθρωπος ούτος ήδύνατο
νά πρόκυψή καί προέκυψε τφόντι έξι ενός των μεγάλων στρατιωτικών
οικων, ,έ.ν ,αίς είχε καταφύγει άπαν τό μάχιρ,ον καί κυβερνητικόν τής
βασιλείας εκείνης πνεύμα. ., ν;>ν -■ ... ,ι ...
,Έ χ τή αυλή τής Κωνσταντινουπόλεο^ς ,ηυξανε ι'καί έπρόκοπτεν έν
μέσω^τών ανωμαλιών τούτων νέος τις προωρισμένος νά απαλλάξω
τότε ,?ό,ν. μεσαιωνικόν ελληνισμόν από -των ποικίλων έσο>τερικών καί
εξωτερικών κινδύνων, ύφ* ών ήπαλείτο καί νά γίνη δεύτερος Αρχηγέ­
της τής των Κομνηνών δυναστείας, -ήτις έμελλε νά διατήρησή την
αρχήν ένδόξως επί ολην εκατονταετηρίδα. Έλάβομεν ήδη αφορμήν
νά^άναφέρωρ,εν .τον - ’Αλέξιον, τον. τρίτον υιόν του Ίωάννου Κ ο -
μνηνου, αδελφού τού πρό εικοσαετίας βασιλεύσαντος Ίσαακίου. ,Ό
πρώτος,.τού Ίωάννου υιός, Λ Μανουήλ, όν ό 'Ρωμανός Διογέ-νης είχε
πέμψει τω 1 0 7 0 επίτροπόν του είς την μικράν ’Ασίαν κατά τών Τούρ­
κων, έλυ^ρώθη από τής αιχμαλωσίας ήν τότε έπαθε καί. ήκολούΟησε
τρν ’Ρωρ,ανόν εν τή τελευταία τούτου, εκστρατεία, άλλα νοσήσας, ά-
πέΟανεν. έν αυτή τή αρχή τής εκστρατείας ταύτης. Ό δευτερότοκος
υιός.τού,/Ιωαννου, ο Ίσαάκιος, εξαπεστάλη, ώς είδομεν, επί Μ ιχαήλ
Ζ’ κατά ,των Τούρκων· λυτρωθείς δέ έκ τής αίχρ,αλωσία; είς ήν,καί
ούτος περιέπεσε, διωρίσθη δούξ ’Αντιόχειας καί ήτο άνθρωπος λόγου
άξιος, άλλα δεν είγε. τήν στρατιωτικήν καί πολιτικήν δεξιότητα τού
νεο>τέρο(υ αυτού αδελφού, τού όποιου καί άνωρ,ολόγει την υπεροχήν.
Έν ε 'τ ε ι1 0 7 1 ό ’Αλέξιος είχεν ώςαύτως παρακολουθήσει τ ο ν / Ρ ω -
ρ,ανόν Διογένην^είς τήν κατά των Τούρκων έκστρατείαν αυτού, καί-
r. .J

X
 t.

Το κράτό; σώζεται ύπί> ’Αλέξιου Κομνηνου. 405

τοι μόλις ητο 1 4 ετών. Άποθανοντος όμ,ως · τού Μανουήλ; ο 'β α σ ι­

λεύς θέλων να παραμυθήση την μητέρα των τοσούτον οέινόν παθόύ-
σαν τραύμα, ήνάγκασε- τον νεανίσκον εκείνον άκοντα'' να’ ’έπιστρέψ'^
παρ' αυτή εις Κιυνσταντινούπολιν. Μ ετ’ ού πολύ ο Αλέξιος σταλείς
επί Μ ιχαήλ Ζ' ώς στρατηγός αύτοκράτιορ εις μικράν 'Ασίαν,1άατιυρ-
θωσε νά παραλαβή παρά των Τούρκον/ τον ’Ρουσέλιον καί ’νά. άπαλ,-
7νάξ*/ί όύτω τό κράτος ενός των επικινδυνότεροι αυτού εχθρών αλλνΟ
τι όμως λογου α;ιον τότε οεν επραςεν. ·
"Οτε έπειτα b Νικηφόρος Βρυέννιος έπολιόρκησε την Κωνσταντι­
νούπολή, ό ’Αλέξιος Κομνηνός έπιχειρήσας έξοδον, συνετέ7νεσεν έις
την ύποχώρησιν τού Βρυεννίου. Κ αί πάλιν οτε πλησιάσαντος' ε ξ ’ Ά '-
σίας τού Βοτανειάτου ήρχισαν νά κινώνται οι έν Κωνσταντινούπολή
πολυάριθμοι αυτού όπαό'οί, ό Α λέξιος είχε προτείνει εις τον Μ ιχαήλ
Ζ' νά #ιαλύστ) ό\ά της αύτοκρατορικης φρουράς τούς στασιαστάς.
Έ π ε ιίη ό'ε ό Μ ιχαήλ Ζ' άπέκρουσε την πρότασιν, είπών ότι προτιμά
νά παραιτηθα( καί ύπο^είξας ώς διάδοχον τον αδελφόν του ΝΚων­
σταντίνον, ό Αλέξιος έφάνη πρόθυμος νά ύποστηρίξνΐ καί -° του τον.
Ά λ λ * ουδέ τού νέου τούτου συναινέσαντος νά κ’α ταλάβη την &ρχήν,
καί άπε7,θόντος μάλιστα προς τον Βοτανειάτην, συναπή7νθε μετ’ αυ­
τού καί ό Α λέξιος, καί εμφανισθείς ένοόπιον τού νέου κυριάρχίόύ είπε
προς αυτόν είλικρινώς. δτι, καίτοι ό'έν είχε συνταχθη μετά τών ό-
παό'ών του μείνας πιστός προς' τούς' “Δούκας, άπό τούό'ε, έπειό'ή {σύ-
τοι παρητηθησαν, ^α β έβ α ιο ι αυτόν περί της πίστεώς του.
*0 Α λέξιος Κομνηνός ητο τότε εικοσαετής· άλλα ώς εκ της επι­
φάνειας τού οΐκου αυτού και προπάντων ώς έκ”της προςωπικής αξίας,
εύφηρ.ον ήδη έκτησατο όνομα* καί διετέλει περιβεβ) ημένος το μετά τον
καισαρα ύπατον της πολιτείας άξίιομα τού νωβελισσίμου* ώςτε b‘ Β ο -
τανειάτης έδέξατο προθύμως την ύποταγήν τού-νέου τούτου, τόσφ
μάλλον όσω ενχ<υν έτι κατέναντι αυτού πολέμιον φοβερόν, τον Ν ικη -
φόρον Βρυέννιον, ήσθάνετο δτι ούδένα ηό'ύνάτο νά. άντιτάξγ, είςαύτόν
άντίπαΛον έπιτηδειότερον τού’ ’Αλεξίου. Ούδέν ήττον b Βοτάνειατής,
πριν η άναρρίψτ, τον περί τών ο7νων κύβον, επεμψε προ; τον Βρυέννιον,
έν Άδριανουπόλει εδρεύοντα, τρεις έπανειλημμένας πρεσβείας, προτεί-
νυ>ν νά. άναγορεύσχ, αυτόν καίσαρά καί νά έπικυριύσγ] πάντα τά ύπ*
αυτού άπονεμ,ηθέντα άξιώμ.ατα. Ά λ λ * b Βρυέννιος δεν άπεδέχθη *όν
συμβιβασμόν'τούτον, κ α ί τ ό ϊ ε b Βοτανειάτης* διορίσας τον ’Αλέξιόν
406 Το κράτος σώζεται υπό Αλεξίου Κομνηνού.

Κομνηνόν δοριστικόν των σχολών της Δύσεως, έπέτρεψεν αύτώ τον

προκείμενον αγώνα, 1 0 7 8 . Τ ά στρατεύματα δ ι’ ών Κ Αλέξιος άνέ-
λαβε νά διεξαγάγγ, το ε"ργον τούτο ησαν ασθενή καί ευάριθμα* διότι
τά μεν τάγματα της Άνατολ.ης άπησχολούντο υπό των Τούρκων, τά
δε τάγματα της Δύσεως συνετάσσοντο μετά τού Βουεννίου. Ό ’Αλέ­
ξιος έξελθών εκ Κωνσταντινουπόλεως δεν παρέλαβε μεθ* εαυτού είμη
τούς ιππείς τούς καλούμενους μέν πομπ ωβώς αθανάτους, απολέμους
όμως όντας, προςέτι δέ μικρόν τι απόσπασμα του ανατολικού στρα­
τού, ολίγους Φράγκους καί τινας Τούρκους μισθοφόρους, ένω ο Βρυέν-
νιος άντιπαρετάσσετο εχων τά μακεδονικά καί θρακικά τάγματα, καί
το ιππικόν της Θεσσαλίας, καί πολλούς Νορμαννοΰς καί ΓΙετσενέγους.
Πλην δέ τούτου αυτός ο Βρυέννιος ητο στρατηγός αρχαίος, έμπειρος
καί γενναίος. Ούδέν ηττον 6 ’Αλέξιος παρασύρας τον αντίπαλον εντός
χώρου στενού, καί παρασκευάσας περί αυτόν επιτήδειας ένεδρας, κα -
τετρόπωσε καί συνέλαβεν αιχμάλωτον τον Βρυεννιον, προς ον προςη-
νέχθη μετά το πάθημα φιλάνθρωπους* έπειτα όμως ηναγκάσθη νά τον
παραδώσγί εις τον Βορίλον, δςτις άπετύφλωσε τον άνδρα. Μόλις δέ
καταλυθέντος τού άγώνος τούτου, έδέησε νά πολέμησα, έτερον στρατη­
γόν επιφανή ώςαύτως, τον Βασιλάκιον, δςτις συμπράττουν τω Βρυεννίω
καί όρμησας εκ Δυρραχίου προηλασε μέχρι Θεσσαλονίκης, εχων στρα­
τόν άξιόλογον εκ Φράγκων καί Βουλγάρων καί 'Ρωμαίων καί 'Αρβα­
νιτών, λέγει b Σκυλίτσης, b πρώτος, ως καί άλλοτε ειπομεν, άναφερων
τό ττ,ς φυλής ταΰτης Ονομα. Ά λ λ α καί τον Βασιλάκιον ένίκησεν b
’Αλέξιος περί ’Αξιόν καί ηθέλησε νά σώση δ ι’ επιεικών προτάσεων,
εκείνος δέ αγέρωχος ών κατέφυγεν είς Θεσσαλονίκην ίνα έξακολουθήση,
έκείθεν τον αγώνα. ΓΙαρεδόθη δμως υπό των κατοίκων είς τον δομέ-
στικον τών σχολών, οςτις έπανηρχετο ηδη τροπαιούχος είς Κωνσταν­
τινούπολή συνεπαγόμενος τον αιχμάλωτον μηδέν άλλο παθόντα, δτε
καθ’ οδόν εφθασαν απεσταλμένοι τού βασιλέως καί παραλαβόντες
τον Βασιλάκιον άπετύφλωσαν αυτόν αμέσως, καθ’ άς ειχον διαταγάς.
Πάλιν δέ κατά τό άκόλουθον έτος 1 0 7 9 , b Αλέξιος ε’δάμασε τούς Πε-
τσενεγους έπιχειρησαντας νέας λεηλασίας είς Βουλγαρίαν.
ΆλΛ* ένω ό νεαρός εκείνος στρατηγός καθυπέτασσεν ουτω είς τόν
Βοτανειάτην άπαν το ευρωπαϊκόν τού κράτους μέ^ος, καί έγίνετο ηδη
σκέψις πώς νά καταπολεμηθώσιν οί έν τη, Ανατολή, οσημεραι προαγόμε-
νοι Τούρκοι, αίφνης νέα από τούτου τού μέρους έξερράγη θύελλα. Ό
 Το ^κράτος σώζεται ύπο ’Αλεξίου Κομγ.ηνου. 4Θ>7

Νικηφόρος Μελισσηνό:, γαμβρός , τ ο υ Ά λ ε ς ίο υ επί τή αδελφή τούτου

Ευδοκία, καί διαμ.ένων είς Κών, οπου^εί/ε μεγάλα κ τήμ α τα , ανακη-
ρύσσει εαυτόν αύτοκράτορα. τω J 0 8 0 , συμμ,αχήσας δε μετά των Τούρ­
κων καταλαμβάνει την Νίκαιαν, Έ π ί τινα καιρόν α να χα ιτίζει; αυτόν
δ λαμ,πρός Γεώργιος Παλαιολόγος, b τού Νικηφόρου Παλχιολό.γου υιός:
είναι δέ οί δύο ούτοι άντρες οί πρώτοι υπό της ιστορίας άναφερομενοι
πρόγονοι τού-οίκου εκείνου, οςτις έπέπρωτο βραδύτερον καίτνά ανά­
κτηση καί νά άπολέση την Κωνσταντινούπολή. Άλλ* ό Παλαισ-
λόγος κινεί τον φθόνον των περί τον Βοτανειάτην αθλίων αυλιχών και
συκοφαντηθείς ανακαλείται, καίτοι ό πατήρ·αυτού ήτο εις των πιστό­
τεροι ν τού βασιλέως φίλων. Ό δέ Μελισσηνος μ.ένει- ήδη κύριος ανενό,-
y λητος άξιολόγου μέρους της μ.ικράς Ασίας;· συμμάχων πάντοτε μετά
των Τούρκων, οίτινες εν τούτοις ωφελούμενοι έκ τής τοσαύτης .-εκείνης
ό'ιχοστασίας, εκυρίευσαν τότε Si* IS ιον λογαριασμόν την Κ ύζικον,.κα ι
μετ’ ολίγον την Νίκαιαν, όπου έστησαν, ού μακράν τής Κωνσταντι­
νουπόλεως, την έδραν αύτώ.ν. ^ ρ ’
Κ α ί ώς άν μήήρκουν ταύτα, οί περί τον Βοτανειάτην δυςηρεστη-
σαν καί αυτούς τούς Κομ,νηνούς. Ό βασιλεύς έτίμ,α καί ήγάπα τούς
νέους τούτους, άλλ.ά ήξεύρομ,εν ή δη ότι ειχείπαρ* έα υτψ δύο Σλαύους,
τον Βορίλον καί τον Γερμανόν, οίτινες έκ τού αφανούς ήγον καί £φερον
τ ά πράγμ.ατα κατα τό δοκούν. Οί Si άνθρωπρι ούτοι έφθόνησαν-καί
έμ.ίσησαν εξ αρχής τόν τε Ίσαάκιον, καί τον Α λέξιον, καί πάσαν.έμη-
χανώντο σκευωρίαν ίνα παραγάγωσι δυςπιστίαν κα τ’ αυτών εις τόν
νούν τού βασιλέως. Ά λ λ * ο Αλέξιος (διότι περί αυτού κυρίως προέ-
κειτο) έκτος των γενναίων προτερημάτων, είχε μ.υηθήέκ παίδων κα τ'
ανάγκην καί είς την λεπτοτέραν εκείνην τής πολιτικής ραδιουργίας
τέχνην, ήτις ούδαμ,ού αλλού έτελειιύθη τοσούτον όσον έν τη αυλή τής
Κωνσταντινουπόλεως. Νοήσας εγκαίρους τά τεκταινόμενα, άφ* ενός μεν
περιεποιείτο.. όσον έ'νεστι τον βασιλέα, άφ* ετέρου δέ κατιύρθωσε νά
υίοθετηθή ύπό τής βασιλίδος Μαρίας διά. τού αδελφού του Ίσαακίου.
Κ αί μετ* ού πολύ προςωκειώθη ετι .«μάλλον την εύνοιαν αυτής διά
τούτου οτι ο μ.έν Βοτανειάτης ήθελε νά καταστήση διάδοχον νέον τινά
συγγενή του, Συναδηνόν, ή δέ βασιλίς έπόθει μ.άλλον φυσικω τω λόγω
νά ιδη την άρχήν^,μ.εταβιβαζομ,ένην είς τόν υιόν αυτής Κωνσταντί­
νον, δ δε ’Αλέξιος ύπέσχετο αυτή από κοινού μετά τού αδελφού *1-
σαακίου πάσαν επί τούτιρ συνδρομ,ήν. Προστατευόμενος λοιπόν Six
 Tb κράτος σώζεται ύτ:ο Άλβξίου ΚομνηνσΟ.

τούτο ύπο τής Μαρίας, έματαίου τά ύπο Βορίλου καί Γερμανού σκευω-
ρούμενα. "Αλλά τότε ούτοι πείθομεvot ότι διά τού βασιλέως ούδέν
κατορθούσιν, άπεφάσισαν νά καταστήσωσιν αύτοι εκποδών τούς
Κομνηνούς, καλούντες αυτούς εν νυκτί εις τα βασίλεια ώς έξ άνωτέρας
δήθεν διαταγής, έξορύσσοντες τούς οφθαλμούς αυτών, καί δικαιολο-
γούντες έπειτα τώ γενόμενα διά ψευδούς τίνος κατηγορίας. Κιχονδε
ή δ η ορίσει την ημέραν καθ’ ήν εμελλε να τελεσθή η επίβουλη αυτή,
δτε οί Κο»χνηνοί έβεβαιώθησαν το σαββατον της τυρινης τού 1 0 8 7 ,
παρά, τίνος των φίλων αυτών περί των παρασκευαζόμενοι. Ή αγγελία
αύτη κατέπεισεν αυτούς ότι ο κίνδυνος ητο αναπόδραστος, ότι δεν
ήδύναντο νά έλπίσωσί τι παρά τού γέροντος βασιλέως καί της ασθε­
νούς βασιλιδος, καί ότι ανάγκη νά φροντίσωσιν οϊκοθεν περί σο^τηρίας.
"Οθεν συνεννοηθέντες αμέσως μετά τών φίλων καί παραλαβόντες ιδίως
μ.εθ* εαυτών τον τε γεννχΐον ’Αρμένιον στρατηγόν ΙΙακουριανον καί τον
ούδέν ηττον άοειμάνιον Ούμβερτόπουλον, ανεψιόν όντα τού Νορμαν-
νού 'Ροβέρτου, καί τον Γεώργιον Παλαιολόγον, έξήλθον πολλά πρωί
της μετά την κυριακην δευτέρας έκ Κιονσταντινουπόλειυς, Ό Ουμβερ*
τόπουλος αυτές καί ό Γαβριηλόπουλος, όςτις ύπήρξεν εις των επιτρό­
πων τού Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου, καί άλλος τις Λογγιβαρδό-
πουλος, ου μνημονεύουσιν οί χρονογράφοι επί της τελευταίας βουλγα­
ρικής έπαναστάσεως. είναι, καθ’ οσον ήξεύρομεν, οί πρώτοι όπου.Ιοι ούς
αναφέρει η ιστορία. Ή δέ ταχύτης δι* ης ό Αλέξιος, άμα μαθών την
επιβουλήν, ένήργησε τά δέοντα καί διέφυγε τέν κίνδυνον, εδωκεν α­
φορμήν εις τούς Κωνσταντινουπολίτας νά ποιήσωσιν άσμάτιόν τι, το
όποιον επί πολύν χρόνον έψάλλετο εις τάς οδούς της πρωτευούσης,
εχον αύταις λέςεσιν ουτω, κατά "Ανναν την Κομνηνήν. «Τ ο σάββατον
τής τυρινης, χαρεΐς Α λ έξ ιε, ένόησές το, και την δευτέραν το πρωί, είπα
καλώς γεράκιν μου·» ό έστι το σάββατον τής τυρινης, εύγε σου "Αλέ­
ξιε, ένόησες τι σέ έτοίμαζον, καί την δευτέραν τόπρωί έσώθης ώς ιέραξ
από τάς χεϊρας των πολεμίων σου.
Ούτω τουλάχιστον διηγ είτα ι τάς περιστάσεις αίτινες ήνάγκασαν
τον ’Αλέξιον νά φύγη εκ Κωνσταντινουπόλειο: ή θυγάτηρ αυτού "Αννα
Κομνηνή, ήτις ιστόρησε τά κατά τον βίον αυτού καί την πολιτείαν,
ονομάσασα το εζογον « Ά λ ε 'ιά δ α » καί είναι ώς προς το μέρος τούτο
τής προκειμένη; περιόδου ό κυριώτατος ημών οδηγός, διότι ή τού
Σκυλίτση σύντομος χρονογραφία απολήγει εις τον βοτανειάτην. Τινές
 Το κράτος σώζετ/t ύπο ’Αλεξίου ΚομνηνοΟ. 1

ύπώπτευσαν ότι ο ’Αλέξιος έστασίασεν άνευ της έσχατης εκείνης ά-

νάγκης, καί ότι η νΑννα Κορ,νηνή παρέστησεν ουτο; τά π ρ ά μ α τ α
ΐνα δικαιολογήση την φιλαρχίαν του πατρός αυτής. Κ α ί είναι αληθές
οτι η ’Αλεξίας είναι έγκοίμιον μάλλον η εργον ιστορικόν, όπως σή­
μερον το έννοούμεν, ή δε κυρία αυτής άξια συνίσταται εις’'την λεπτο­
μερή τών γεγονότων ενκθεσιν ύπό αύτόπτου σχεδόν μάρτυρος. Ά λ λ *
επί τού προκειμένου δύο τινά πείθουσιν ημάς νά μή άπορρίψωμεν εν­
τελώς την εκθεσιν της νΑννης. Την μέν όλεθρίάν καί κακόβουλον έπί
τού Βοτανειάτου επιρροήν τού Βοριλου καί τού Γερμανού αναφέρει
ήδη καί ο Σκυλίτσης αυτός, το δέ προ μικρού παρατεθέν δημώδες ά-
σμάτιον υποδεικνύει την κοινώς εν Κωνσταντινουπόλει έπικρατήσασαν
πεποίθησιν περί της γενομένης κατά τού ’Αλεξίου επίβουλης: Ό π ώ ς-
δηποτε ό ’Αλέξιος καί οί π^ρί αυτόν άπήλθον εις1Θράκην καί' άνέ-
λαβον την αρχηγίαν στρατιιοτικού τίνος αποσπάσματος το όποιον είχλ
συγκροτηθή αυτόθι ΐνα στράτευση κατά τών Τούρκων. ’Ε κ εί προςήλθε
καί ό καΐσαρ Τυάννης Δούκας, τού οποίου ό ’Αλέξιος είχε νυμφευθή
την έγγόνην, καί όςτις ει καί έφερε το μοναχικόν ίαάτιον, δεν έπαυ-
σεν άναμιγνύμενος εις τά τής πολιτείας πράγματα, ενταύθα δέ Ιδίως
οτε έγινε λόγος περί άναγορεύσεως νέου βασΟ.εευς συνετέλεσε νά προ-
τιμηθη τού Ίσαακίου ο ’Αλέξιος. Ό Ίσαάκιος άλλως τε ποοθύμιος
παρεχώρησε τά πρωτεία ε’ις τον νεώτερον αδελφόν καί * μετ’ ολίγον
άπαντες έπορεύθησαν επί την βασιλεύουσαν καί είςήλθον εις αυτήν
την μεγάλην πέμπτη ν διά συνεννοήσεως με toe τού ήγεμόνος τών Γερ­
μανών μισθοφόρων τής φρουράς. Ε π ε ιδ ή έν τούτους ό στρατός τού Κ ο -
μνηνού έπεχείρησεν ήδη δεινήν τής π ό λ ο ς λεηλασίαν καί έπί τούτω
έσκορπίσθη τήδε κάκεΐσε, ό Βοτανειάτης ήδυνατο διά τών Βαριάγων,
οΐτινες είχον μείνει πιστοί εις αυτόν, νά συλλαβή τον αντίπαλόν του
μείναντα ε’πί τινα χρόνον μεμονωμένον μετά ολίγων αξιωματικών.
Κ αί ό Νικηφόρος Παλαιολόγος, όςτις διετέλεσε μέχρι τέλους πιστός
ώςαύτως, καίτοι ό υιός αυτού Γεώργιος έπρωταγωνίστει έν τφ άντι-
θέτω στρατόπεδό), προέτεινε νά ά.ναλάβη τό έργον. Ά λ λ ’ ό γέρων
βασιλεύς, αφού έζήτησε νά συνεννοηθή μετά τού έν Χρυσοπόλει δ ια -
τρίβοντος ε'τέρου αντιπάλου, τού Νικηφόρου Μελισσηνού, καί δεν ήδυ-
νήθη ουδέ νά πέμψη προς αυτόν τον άνθριοπον είς ον είχεν αναθέσει
την εντολήν εκείνην, άπελπισθείς προετίμησε νά συμβιβασθή προς τον
’Αλέξιον, Άνέθηκε δε τά περί τούτου είς τον Νικηφόρον Παλαιολό·'
410 Ό Αλέξιος ρυθμίζει συνετώς τα κατά τους συγγενείς αυτού.

γον, οςτις προςελθών τωόντι προς τον Αλέξιον, είπεν ότι b βασιλεύς
προτείνει νά τον υιοθέτηση έπιτρέπων αύτω πάσαν την αρχήν, καί μή
διατηρών είμή τό ψιλόν της βασιλείας όνομα, καί την ευφημίαν, καί
τά ερυθρά πέδιλα, καί την έν τοις άνακτόροις διατριβήν. Ό ’Αλέξιος
έφαίνετο διατεθειμένος νά δεχθή τά προτεινομενα* άλλ’ ό καΐσαρ
Δούκας μεσολαβήσας «συμπενθερε, είπε προς τον Παλαιολόγον, (διότι
ό τούτου υιός Γεώργιος ητο γαμβρός τού Δούκα επί θυγατρί) συμπέν-
θερε, αυτά ήσαν καλά πριν γίνωμεν κύριοι τής πόλεως· τώρα δε δεν
μένει άλλο εις τον γέροντα βασιλέα, είμή νά καταβή τού θρόνου καί
νά φροντίση περί της σωτηρίας του.» Κ α τά την τελευταίαν ταύτην
στιγμήν ήθέλησε καί ό Βορίλος ν’ άντιταχθή μετά τού έτοιμου πρός
πόλεμον βασιλικού στρατού, αλλά ό πατριάρχης άπέτρεψε τόν Β οτα -
νειάτην τού νά δώση την περί τούτου άναγκαίαν διαταγήν, κ α ίκ ά -
τέπεισεν αυτόν νά καταφύγη εις τόν ναόν της τού Θεού Σοφίας καί
μ ετ’ ού πολύ νά λάβη τό μοναχικόν σχήμα. »· . . ν

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Β'·

’Αλέξιος Κομνηνυς. Προμηνύματα τ?)ς πρώτης σταυροφορέας. .

.. Τοιουτοτρόπως έν μηνί άπριλίω 1081 κατέλαβε την ύπερτάτην

αρχήν b ’Αλέξιος Κομνηνός, εις ηλικίαν ε’τών 2 4 . Ού μόνον οί επιφα­
νέστεροι στρατιωτικοί οίκοι συνετάχθησαν μετ’ αυτού είτε έξ αρχής
είτε μετ’ ολίγον, αλλά καί οί τής πολιτικής μερίδος άνδοες ένόησαν επί
τέλους ότι άνάγκ,η νά ύποταχθώσιν εις ηγεμόνα ίσχυρότερον των
Δουκών καί των Β οτανεια τω ν ώςτε από τού ’Αλεξίου Κομνηνού η
νέα τού ελληνισμού φάσις συνεχωνεύθη έν τη κυβερνήσει μετά τής
μεσαιωνικής, καί έπαυσε ταράττουσα τά πράγματα καί άποβαίνουσα
βλάβης μάλλον ή ωφελείας πρόξενος. Προ πάντων δέ h νέος βασιλεύς
έδέησε νά κανονίση τά κατά τούς ποικίλους αυτού συγγενείς έξ ών,
ΐνα κ α τ’ άρχάς περιορισθώμεν εις τούς κυρ^ωτέρους, ό μ,έν γαμβρός
του Μελισσηνός, άναγορευθείς ώςαύτως αύτοκράτωρ, ί'στατο έν Χρυ-
σοπόλει* b δε πρεσβύτερος αδελφός Ίσαάκιος είχε μεν παραχωρήσει
αύτω τά πρωτεία, άλλ' έδικαιούτο νά λάβη έξαίρετόν τινα έν τη πο­

,V
 Ό 'Αλέξιος ρυθμίζει συνεχώς τά κατά τους συγγενιΓς αύτοΟ. 4 11

λιτεία τάξιν. Πλήν τούτου, ο Ιωάννης Δούκας, και ώς πάππος της

γυναικός τού ’Αλεξίου Είρηνης και ώς συμπράξας είς την μεταβολήν,
καί ώς άνηρ φύσει πολυπράγμιυν, δεν ηδύνατο ώςαύτως νά παραμε-
ληθη υπό τού νέου βασιλέως* ή δέ Μαρία η σύζυγος τού προ μικρού
καθαιρεθέντος Βοτανειάτου, έπερειδομένη είς τε την προστασίαν ην
προςφάτως έτι είχεν άπονείμει τοίς Κομνηνοΐς καί ιδίως τω Ά λ εξίω ,
καί είς το θαυμάσιον αυτής κάλλος, είχε μείζονας πάντων άΐιώσεις.
Όπόση ητο η εύλάβεια ην ο ’Αλέξιος, καί τοι ητο τοσούτον νέος,-έ-
νέπνεεν η δη είς πάντας τούς περί αυτόν, μαρτυρεϊται έκ της ταχύτητος
μεθ’ ης ωκονόμησε τάς ποώτας ταύτας πεοιπλοκάς, είς την διάλυσιν
των οποίων, όσον υ.ικοολόνοι καί άν φαίνωνται σηαεοον είο ημάς, ητο
έν τούτοις απαραίτητον νά άσγ οληθγ„ ινα είμπορέση ασφαλώς καί
άπερισπάστως νά έπιστήση τον νουν είς τά δημόσια πράγματα. Έ τ ι
πριν η γίνη κύριος της Κωνσταντινουπόλεως, είχε λάβει παρά τού γαμ­
βρού αυτού προτάσεις περί διανομής τού κράτους είς δύο* αλλά μη απο­
δεχθείς, καί εύλόγως, τον όλέθριον τούτον συμβιβασμόν, ύπέσχετο το
πολύ νά άπονείμη μετά την άλωσιν της προ^τευούσης το τού καίσα-
ρος αξίωμα είς τον αντίζηλον εκείνον έτηρησε δέ ηδη την ύπόσχε-
σιν, καί ο Μελισσηνος, νοησας ότι δεν δύναται νά έπιτύχη τι πλειό-
τερον, ηρκέσθη είς τούτο. Άλλ* ένω πρότερον ό καΐσαρ ητο το
πρώτον μετά τον βασιλέα αξίωμα τού κράτους, ό ’Αλέξιος τ ι-
αών την αδελφικήν στοργήν τού Ίσαακίου, έπλασε τότε νέαν
τινά προςηγορίαν, την τού σεβαστόκράτορος, ην άπένειμε τω πρεσβυ­
τέρα) άδελφω, ώς αξίωμα αμέσως τω βασιλει έπόμενον, κα ταβιβα -
σθέντος τού καίσαρος είς την τρίτην ταξιν. Κ α ί ό μέν Μελισσηνος
όςτις είχεν η δ η ύποταχθη, ελέησε νά ύποκύψν) είς την καινοτομίαν
ταύτην. Το άπορον όμως είναι πώς ηνεσχετο ό Ιωάννης Δούκας νά
διατεθγί τοιουτοτρόπως το αξίωμα το όποιον ί'ως τότε αυτός έφερεν·
‘Ίσιος ηλπισεν ότι καί άνευ αξιώματος τίνος θέλει διατηρήσει την
επί τού πνεύματος τού ’Αλεξίου επιρροήν αυτού. Τιρόντι κατά τάς
πρώτας ημέρας έγένοντο, φαίνεται, παραχο>ρήσεις τινες ποός χάριν
αυτού. Ή μητηρ των Κομνηνών Ά ν ν α Δαλασσηνη, γυνή διακεκρι­
μένη επί συνέσει και ύπο τυύν υιών σφόδρα τιμώμενη, δεν είχεν, ώς
έλέγετο, πολλήν συμπάθειαν προς την σύζυγον τού ’Αλεξίου Είρηνην,
την έγγόνην τού Ίωάννου Δούκα, τού δποίου έν γένει άπεστρέφετο
την οικογένειαν, Συνέπεσον δέ περιστάσεις, τινές ύποδείξασαι.κατ*
41 δ Άλέξιβς Ρυθμίζει συνβτώς τα κατά τους συγγενείς αύτου.

άρχάς ότι καί δ *Αλέξιος ήτο εύό'ιάθετος νά ίιαζευχθή από αυτής

τοσφ μάλλον, όσω αυτή μόλις πεντεκαιίεκαέτης ούσα, όέν ειχεν ετι
τεκνοποιήσει. "Οτε ο Γεώργιος ΓΙαλαιολόγος, γενόμενος άμα ειςελΟών
εις Κωνσταντινούπολή κύριος τού στόλου, έχαιρέτισε ρ.ετά των ναυ­
τικών το πρώτον ώς βασιλέα τον Αλέξιον, και σύναμα την Ειρή­
νην ώς βασίλισσαν, οί περί τούς Κομνηνούς, προκύψαντες έκ τών
ανακτόρων τά. οποία είχον ήό'η καταλάβει, διέταζαν νά μη συνά-
π τη τα ι εν ταΐς άνευφημίαις ταύταις τό όνομα της Ειρήνης. Ά φ ’ ε­
τέρου ή τού Βοτανειάτου σύζυγος Μαρία έξηκολούθει όιατρίβουσα έν
τοΐς βασιλείοις μετά τού υιού αύτής Κωνσταντίνου, καί πολλοί
ύπεψιθύριζον ότι τούτο γίνεται, ίιό τ ι b νέος βασιλεύς σκοπόν ενχει νά
νυμφευθή αυτήν. Κ αί αληθώς ότε ε'στέφθη b βασιλεύς Αλέξιος υπό
τού πατριάρχου Κοσμά, έστέφΟη μόνος άνευ τής Ειρήνης. Ά λ λ α μετ*
ολίγον τά πράγματα μετέβαλον όψιν. Ό 'Ιωάννης Δούκας είχε μέγι-
στον προςωπικόν συμφέρον νά μή ό'ιαλυΟή ό μετά τής Ειρήνης γάμος
τού Α λεξίου. 7Η το μέν καί ή Μαρία συγγενής αυτού, ά'ιότι είχε
ό“ιάτε7^έσει σύζυγος' τού ανεψιού του Μιχαήλ Ζ', άλλ* ο Μ ιχαήλ Ζ'
5 έ '/ είχε ίια τεθ ή περί τά έσχατα φιλικώς προς τόν θειον του
τούτον Κατόπιν ά'έ ή Μαρία συνεζεύχθη τόν Βοτανειάτην, προς ον
ετι όλιγώτερον φιλικώς επολιτεύΟη ό Δούκας. Κ αί ή προς την Μα­
ρίαν συγγένεια ήτο άπλή κ η ίεσ τεία , ένω ή Ειρήνη ήτο τέκνον τού
τέκνου του. "Οθεν ένεργήσας μετά τής συνήθους αύτω ^ραστηριότη-
τος1παρά τε τφ βασελεΐ καί τώ πατριάρχη, κατώρθωσεν ώςτε 7 μό­
λις ημέρας από τής τού Αλεξίου στέψειος νά στεφΟή καί ή Ειρήνη
υπό τού πατριάρχου Κοσμά βασίλισσα, μετ* ού πολύ SI νά έξέλθη
των βασιλείων καί ή Μαρία. Συγχρόνως όμως παρέχων τελευταΐόν
τι ό'εΐγμα φροντίό'ος υπέρ τού υιού αυτής Κωνσταντίνου, οςτις ητο
μικρός ανεψιός του, κατέπεισε τόν Αλέξιον νά αναγνώριση τόν παΐό'α
εκείνον ώς συμβασιλέα καί νά περιβάλη την Μαρίαν ό\ά πάσης τ ι ­
μής. Ό Α λέξιος έπείσθη εις τούτο τόσω μάλλον οσω ό νέος Κων­
σταντίνος ειχεν άρραβωνισθή την θυγατέρα τού άοχοντος τής κάτω
Ιτ α λ ία ς 'Ροβέρτου, όά'έ πολυμήχανος ούτος ήγεμών μετά την εκ τής
αρχής έκπτωσιν τού Μ ιχαήλ 7/ πατρός τού Κωνσταντίνου, ήπείλει νά
επιχειρήση την Π ιάτου ποίέμου παλινόρθωσιν τού συμπενθε'ρου τούτου.
Ή ελπίς λοιπόν του νά άποσοβηθή 6 νέος ούτος κίνόυνος συνετέλεσε
βεβαίως πολύ’ εις την άπόφασιν ταύτην τού Α λεξίου. Άφ* ετέρου

«■ *
 Αί πολιτικαί δυςχέρειαι ησαν ποΛνίδιος μεταβολή. 415

όμως έκτοτε <5εν άναφέρεται πλέον b Ιωάννης Δοιπύ αυτόθι ρωμαΐ-

’Αλλά και b Κωνσταντίνος εκείνος, αφού μετά την καννέου προς τον
'Ροβέρτου, ήρραβωνίσθη την 'Ανναν Κομνηνήν, άπέθανε ?*ας. Π άλιν
Si ’Αλέξιος, έςακολουθώ.ν την οικονομίαν ταΰτην των συγτούντο
πραγμάτων, επλασεν ετι ό'υο νέα αξιώματα, τό του πανυπερσεβα’ίλά-
καί τό τού πρωτοσεβάστου* και τό μεν πρώτον άπένειμεν εις τον Μο
χαήλ Ταρωνίτην, γαμβρόν αυτού επί τή ά&ελφ9) Μ αρία, τό 8ε τού
πρωτοσεβάστου εις τον μετ’ αυτόν αμέσως επόμενον άίελφόν του ’Α ­
κριανόν. Είχε Si καί έτερον ετι νεώτερον άό'ελφόν, τον Νικηφόρον, ύν
άνηγόρευσε μέγαν ό'ρουγγάριον τού στόλου, ήτοι μέγαν ναύαρχον, καί
είς ον άπένειμεν ώςαύτως την τού. σεβαστού προςηγορίαν, ήτις άλλοτε
ητο πρώτιστη τού κράτους και μόνω τω βασιλεΐ προςήκουσα, ή ί η
Si άπέβη πέμπτη κατά την τάξιν μετά τον βασιλέα. Ά λ λ * ανπροςε-
τέθησαν ούτω τρία νέα έν τή αυλή αξιώ ματα, άφ’ ετέρου ολώς ε’ξέλι-
πεν ενκτοτε τό άρχαιότατον αξίωμα τού νωβελισσίμου. -

Έ κ των προειρημένων συνάγεται πόσας ό'υςκολίας άπήντησεν 6 ’Α ­

λέξιος περί την θεραπείαν των συγγενικών τούτων φιλοτιμιών καί συμ­
φερόντων πολύ Si μάλλον ό'υςοικονόμητα ήσαν τά δημόσια πράγ­
ματα, τά όποια είχον τοσούτον άθλίως, ώςτε τή αλήθεια έφαίνοντο
ανεπανόρθωτα. Τό ήμισυ της μικράς ’Ασίας κατείχετο υπό των Τούρ­
κων, οίτινες <£ιά της έπ’ εσχάτων άλώσεως της Κυζίκου καί της Ν ί­
καιας, προήλασαν μέχρι των πυλών τής Κωνσταντινουπόλεως. T o S i
άλλο ήμισυ ου μόνον άό'ιακόπως έκινά'ύνευεν από των επιθέσεων των
πολεμίων εκείνων, άλλα καί είς δεινήν περιήλθε παραλυσίαν ένεκα των
αλλεπαλλήλων στάσεων τού Βοτανειάτου καί τού Μελισσηνού. *Η
αυτή 6ε παραλυσία επεκράτει είς-τάς ευρωπαϊκά; επαρχίας ένεκα των
στάσεων τού Νικηφόρου.Βρυεννίου.καί τού Βασιλακίου, ένεκα τής έ-
παναστάτεως τών Βουλγάρων, ένεκα των έπι$ρορ.ών τών Ιίετσενέγων,
των Σερβων; τών Χρωοάτων, τών Νόρμαννών καί ένεκα αυτού τού τε­
λευταίου κινήματος τού Ά λ εςίου . Η νΑννα Κομνηνή ομολογεί ότι b
στρατός αυτού επετράπη είς ό'εινήν ακολασίαν έν Κωνσταντινουπόλει,
οτι οί κάτοικοι τής βασιλευούσης εί^ον αγανακτήσει ώς έκ τούτου
οεινώς* και οτι ό ’Αλέξιος μή ό'υνάμενος νά τιμωρήσ^ τάς αταξίας έ-
κεινας, ηναγκάσθη, προς εζιλέωσιν τών Κωνσταντινουπολιτών, νά, υ-
ποβάλν) εαυτόν και απασαν αυτού τήν οικογένειαν είς θρησκευτικά έ-
t. ·ι
16 Ειρηνικά! σχέσεις,πρδς τδν πάπαν* Αιφνίδιος μεταβολή,

ότι δ άρχιερεύς τής δύσεως παρεβίασεν αυτά τά δόγματα και τά

νόμιμα της χριστιανικής πίστεσκ. *Ο τι το σπουδαϊον επί του προ-
κειμένου η το τδ πολιτικόν, τδ κυβερνητικόν ζήτημα καί ούχί ή δογ­
μα τική διαφωνία, άπεδείχθη άριδήλως μετ’ ο/.ίγον οτε, μηδεμιάς γε-
νομένης εκ μέρους ούδετέρας των εκκλησιών παραχωρησεως περί τά
δόγματα καί τά νόμιμα, περιήλθον αύται αύθις εις είρηνικάς καί φι-
λικάς σβέσεις, διά τδν λόγον ότι τά πράγματα δεν είχον είςέτι ωρι­
μάσει τοσούτον (ύςτε νά διαλυθή η διένεξις διά της βίας. Βραδύτερον,
περί τά μέσα της ένδεκάτης εκατονταετηρίδάς, η ερις έπανελήφθη, καί
εΐδομ,εν επί Μ ιγαηλ Κηρουλαρίου τούς άντιπροςώπους τοϋ πάπα Δέον­
τος Θ' άνακηρύξαντας έν μέση Κωνσταντινουπόλει, επί αύτού τού
άγιου βήματος τού ναού της τού Θεού σοφίας, την ανατολικήν εκκλη­
σίαν ένοχον μυρίων αιρέσεων. ’Αλλά καί πάλιν επειδή δεν είχεν ετι
έπιστη δ πρόςφορος της ενόπλου συγ-κρούσεως καιρδς, ή δε δογματική
ερις s ητο ώς πάντοτε απλή πρόφασίς, έπανήλθεν αμέσως έπειτα η
μεταξύ των δύο εκκλησιών ειρήνη καί φιλία. 1
Έ τ ι επί Κηρουλαρίου άναφέρεται πρεσβεία τις σταλεΐσα εις Κων­
σταντινούπολή ύπδ τού πάπα Στεφάνου Γ , άν καί άδηλον τι επραξεν
η πρεσβεία αυτή. Έ π ί δέ των δύο αμέσων διαδόχων τού Κηρουλα­
ρίου, Κωνσταντίνου V1 τού Λ ειχούδη ( 1 0 5 9 — 1 0 6 3 ) καί Ίωάννου Η'
τού Ξιφιλίνου ( 1 0 6 4 — 1 0 7 5 ) αί σχέσεις αναφαίνονται αύθις φιλικαί.
Ό πάπας ’Αλέξανδρος Β ' (1 0 6 1 — 1 0 7 3 ) ααρτυρών ότι η μεταξύ των
έκκλησιώνικοινωνία δεν επαυσεν, ε'πεμψεν εις Κωνσταντινούπολή άπο-,
κρισιάριον, , ‘τδν ευλαβή επίσκοπον Άναγνίας Πέτρον, τού δποίου αί
πρδς τόν "Γψιστον δεήσεις ισχυσαν νά άπαλλάξωσι τδν τότε βασι­
λεύοντα Μ ιχαήλ Ζ άπδ δεινού νοσήματος· δ δέ βασιλεύς ούτος άπέ-
στειλε δώρα πολλά εις την ίεράν μονήν τού Μόντε-Κασίνου, έπεκαλέ-
σατο τάς εύχάς τών Βενεδικτίνων ύπέρ εαυτού τε καί των τέκνων αυ­
τού καί υπέρ τού βασιλείου, καί ώρισε διά χρυσοβούλλου ότι θέλουσι
πέμπονται κ α τ’ ε*τος έκ τού δημοσίου ταμείου εις την μονήν εκείνην
λίτραι 4 0 0 . Δεν Οελομεν αναφέρει οτι δ Μ ιχαήλ Ζ' ήρραβώνισε τδν
υίδν αύτού Κωνσταντίνον μετά τής θυγατρός τού ’Ροβέρτου Γυσκάρ-
δου Ελ ένης, καί οτι μετ’ ού πολύ δ Νικηφόρος Βοτανειάτης ύπάν-
δρευσε μετά τού βασιλέως τής Ουγγαρίας τήν Ιδίαν αύτού έξ αδελ­
φής ανεψιάν διότι οί μικτοί γάμοι ουδέποτε έπαυσαν μεταξύ ορθοδό­
ξων καί καθολικών. ’Αλλά καί πρδς τδν διάδοχον τού ’Αλεξάνδρου Β '
 Οί έν ’Ασία. Τουρχομάνοι. Ό μεγαλοφυής “ άπας Γρηγόριο; Ζ'. 417

τον περιφανή Γρηγόριον Ζ* ( 1 0 7 3 — 1 0 8 5 ), περιήλθο/ κ α τ’ άρχάς

οί ήμέτεροι είς φιλικά: σχέσεις. Ό Μ ιχαήλ Ζ' έπεμψεν εις αυτόν άρια
αρ/ιερατεύσαντα πρέσβεις, ο δέ ανταπέστειλεν «ίς Κωνσταντινούπολή
τον πατριάρχην Έ νετίχς Δομίνικον μετά επιστολής έκδηλούσης τήν
ζωηράν ύπερ άνχνεώσεω: τής ειρήνης απανταχού γής ευχήν, καί μ ά ­
λιστα μεταξύ τών εκκλησιών 'Ρώμης και Κωνσταντινουπόλεως. Ά λ λ *
εις τάς εμμέσους καί είρηνικάς τχύτχς ενεργεί ας δεν ήτο δυνατόν νά
άρκεσθή επί μακρον άνήρ ρέκτης καί πρακτικός οίος δ Γρηγόριος Ζ' .
τόσω μάλλον δσω μετ* οΰ πολύ δ φίλος χύτου βασιλεύς Μ ιχαήλ ΤΙ κα-
θτ,ρέθη ύπό 'too Βοτανειχτου, δςτις μικρόν έκήδετο περί τών δικα ιω ­
μάτων καί τών αξιώσεων τού άρχιερέως τής 'Ρώ μ ης. Όθεν δ Γρηγό­
ριος Ζ' ένόησε τάγιστα ότι ή σπάθη μόνη δύναται νά διαλύστ, τήν
προαιώνιον ταύτην εριν καί άπεφχσισε νά ώφεληθή εκ τών πολιτικών
αντιζηλιών καί τών εθνικών αντιπαθειών όσαι προ καιρού έπεκράτουν
μεταξύ Δύσεως καί Α να τολής, ΐνα επιβολή τελευταΐον είς ημάς διά
τής βίας τήν θέλησιν του. Α ί δέ περιστάσεις τού κόσμου περί τά τέλη
τής ένδεκάτης έκατονταετηρίδος ήσαν τωόντι έπιτήδειαι ΐνα οί αρ­
χιερείς τής 'Ρώ μης άρχίσωσι νά παρασκευάζωνται καί νά έργάζωνται
έπί τούτω.

Καθώς'συμβαίνει συνήθως είς τά άσιανά κράτη, οί Σ ελδζουκίδα ι,

οΐτινες περιεποίησαν επί τινα χρόνον τοσαύτην δύναμιν είς τον μω­
αμεθανισμόν τής άνατολής, παρήκμασαν επίσης ταχέως όσον καί ήκ-
μασαν. Ή δ η δ τρίτος μέγας αυτών σουλτάνος Μαλεκσάγ περιέπεσεν
είς πλείστα αμαρτήματα, ού μόνον κατεκερματίσας τό κράτος δ ιά
ίδρύσεως πολλών υποτελών κυριάρχων, άλλα καί άσχοληθείς
περί κυνηγέσια πολύ μάλλον, ή είς τήν κυβέρνησιν τών δημοσίων
πραγμάτων, καί έπί τέλους διά γυναικείας τινό: ραδιουργίας καθαι-
ρέσας τον συνετόν βεζύρην Νεζάμ έλ Μούλκ. Είχε δε επιτρέψει
τήν κληρονομικήν διοικησιν τής Συρίας είς τον αδελφόν του Τουτούς,
όπως ειχεν επιτρέψει τήν μικράν ’Ασίαν είς τόν συγγενή του Σ ο λ ι-
μάν, καί είς άλλους αλλας άνατολικωτέρας γώρας. Ή Συρία έκυ-
βερνχτο προ καιρού ύπό πολλών μωαμεθανών ηγεμονίσκων, καί έπ*
εσχάτων είχε κατακτηθή καθ’ ολοκληρίαν σχεδόν ύπό άγριας τινό
φυλής τών Νογαίων Τουρκομάνων. Ούδέν, ήττον δ Τουτούς ήθελε δ υ -
νηθή νά κατισχύσνι διά τε τούς αδιάκοπους εμφυλίους πολέμους τών
( ελλ . ιετορ. κ. πλπλρρηγοπούαου τομ . δ '.) 72
 /

418 ΟΙ έν Ά σίςι Τουρχομάνοι. Ό μεγαλοφυής πάπας Γρηγόριος Ζ'.

μ.ικρών εκείνων δυναστειών, καί διότι ο ήγεμ,ών των Νογαίων Τουρ-

κομ,άνων Ά τ ζ ιτ ς , επιχείρησα; νά κατακτήσω καί την Αίγυπτον, κα-
τετροπώθη ολοσχερώς υπό του βεζύρου των αυτόθι αρχόντων Φατι··
μιδών. Ά λ λ ’ αυτός ό Μαλεκσάχ είτε ύπείκων εις την ανάγκην,
είτε θέλων νά μ,ετριάση την ίσχύν του αδελφού του, έξησφάλισε
μεν την αρχήν αυτού εν Δαμ,ασκώ, άλλ’ επέτρεψε τό μέν Χαλέπ
εις ένα των ιδίων στρατηγών, τον γενναΐον καί άμα άγριον Ά κ ζο γ -
κόρ, την δέ ’Αντιόχειαν εις τον ανεψιόν του Βαγί Σεϊάν. Πλνήν τού­
του έδόθησαν μικραί τινες ήγεμονίαι εις τον προ καιρού ισχύοντα έν
Συρία οίκον τών Ό καϊλιδώ ν, καί είςναυτά δέ τά 'Ιεροσόλυμα ένιδρύ-
θη ο Τουρκομ.άνος Ό ρτόκ. Το ανατολικόν κράτος δεν ήρχεν αυτόθι
είμή τής επέκεινα τού Εύφράτου κείμενης Εδέσσης, καί χριστιανοί
'Αρμένιοι κατεΐχον τά προς βορράν τής Συρίας όρη. Πάσα όμως ή
λοιπή χώρα ήτο εις χειρας τών μωαμεθανών, καίτοι άδιακόπως με-
τέβαλλε κυριάρχας. Α ί δέ ποικίλαι αύται μεταβολαί καί ή εις αύ-
τάς άνάμιξις τής θηριώδους τών Τουρκομάνων φυλής, έπήγαγον
συμφοράς δεινοτάτας εις τε τούς χριστιανούς τής Συρίας κατοίκους
καί εις τούς ευλαβείς ανθρώπους, όσοι προςήοχοντο έξ Ευρώπη; εις
προςκύνησιν τού άγιου Τάφου καί τών άλλων ιερών τής χώρας ταύ-
της τόπων. Οί Τούρκοι 'ιδίως έλήστευον καί έφόνευον ανηλεώς, ειςήρ-
χοντο κραυγάζοντες καί μαινόμ.ενοι εις τούς ναούς τελουμένης τής
θείας μυσταγωγίας, έκάθηντο ε’πί τών ιερών βημάτων καί πολυειδώς
περιύβριζον καί έκακοποίουν τούς ιερείς.
At περί τών δεινοπαθημ,άτων τούτων άγγελίαι έκομίζοντο υπό τών
έπριστρεφόντων προςκυνητών εις Ευρώ π ην, έν ή τά πνεύματα ήσαν
παραδόξους ή δη παρεσκευασμ,ένα εις τό νά παροργισθώσιν έκ τής
τοιαύτης προς τήν θείαν τού Χριστού θρησκείαν άσεβείας καί νά όρ-
μ,ήσωσιν εις έκδίκησιν αυτής. Ή έν Ισπανία ποό πολλών αιώνων δ ι­
εξαγόμενη πάλη τών ιθαγενών κατά τών Ά ράβιυν οϊτινες είχον κα­
τακτήσει τήν χουραν ταύτην από τής όγδοης έκατονταετηρίόος, πα-
ρήγαγε, τού καιρού προϊόντος, εις τήν Δύσιν τοσούτον ενθουσιασμών
κατά τών πολεμίων εκείνων τού Σωτήρος, ώςτε ήρχισε νά λογίζηται
ως κοινός τής χριστιανωσύνης κατά τού μωαμεθανισμού άγων καί
επ' έσχατων πολλοί μώχιμ.οι άνδρες τής μ,εσημ,βρινής Γαλλίας καί
αυτής τής Γερμανίας συμμετέσχον τών άθλων τής Κ α σ τα λ ία ς καί
τής Ναυάρρας καί τής Άραγωνίας. Τ ά δέ περί τών κατορθωμάτων
 Οί έν ’Ασία Τουρκομάνοι. Ο μεγαλοφυής Γρηγοριος Ζ . 419

αυτών ήρωϊκά άσματα έξήπτον etc μάλλον το κοινον φρόνημα. Αφ

έτερου εν Γερμανίι*:, εν Γαλλία καί εν Α γ γ λ ία πολλαί είχον συμβή
προ καιοού άνωααλίαι ώς έκ των οποίων πολυάριθμοι τών χωρών
τούτων ίππόται είτε άμαρτήσαντες ένόμιζον ότι δεν όύνανται να εςι-
λεωθώσιν είμή δι* ιερού τίνος άγώνος, είτε μετά την ανόρθωσιν της
ησυχίας άπρακτούντες επεζητουν αφορμήν νέων εχθροπραξιών. Και
ένω ούτως είχον τά πράγματα εν τή μωαμεθανική Α να τολή x a t εν
τή χριστιανική δύσει, η ακολασία ήν εΐδομεν έπικρατήσασαν εν
'ΡώμΥ] κατά την δεκάτην εκατονταετηρίδα, έοέ7απε κατά μικρόν,
επί τού αρχιερατικού θρόνου της πόλεως εκείνης έκάθηντο άνδρες
χρηστότεροι, καί ήδη προήχθη εις τό ύπατον τούτο αξίωμα ο ενά­
ρετος καί μεγαλοφυής Γρηγόριος Ζ'. Ό δημιουργός ούτος της παπι­
κής παντοδυναμίας, οςτις κύριον μέν σκοπόν συνέλαβε νά καθυπα-
γάγν) καί αυτήν την πολιτικήν εξουσίαν τού χριστιανικού κόσμου
ύπό τό κράτος αυτού, δεν έλησμόνει δέ ότι η ανατολική εκκλησία
ούδ' αυτήν την πνευματικήν αυτού κυριαρχίαν άπεδέχετο, ένόησεν
αμέσως οπόσον αί περιστάσεις ησαν πρόςφοροι ινα μεταβληθώσιν εις
έργα αί άρχαΐαι τού ρωμαϊκού θρόνου απαιτήσεις. Ή ιδέα γενικής
τίνος τών χριστιανών της Δύσεως έπιστρατείας προς λύτρωσιν τού ά­
γιου τάφου από της τυραννίας τών μωαμεθανών δεν ητο νέα. Έ τι
άπό τών αρχών της 11 έκατονταετηρίδος, ό πάπας Σέργιος Δ' άπηύ-
θυνε περί τούτου εγκύκλιον επιστολήν προς τούς βασιλείς, τον κλή-
ρον καί τούς ηγεμόνας. Ά λ λ ’ εν τώ νω τού Γρηγορίου Ζ' ή ιδέα
αύτη συνεδυάσθη μετά πολύ μειζόνων βουλευμάτων. Κ α τ ’ αυτόν εάν
ή δυτική Ευρώπη ύπείκουσα είς την φωνήν του εστράτευε τωόντι
άπό κοινού κατά τής μο)αμεθανικής ανατολής, ό>ς έκ τούτου καί μό­
νου τού γεγονότος ο άρχιερεύς τής 'Ρώμης ήθελε λάβει τάξιν τινά
Οπερέχουσαν όλων τών κοσμικών ηγεμόνων, διότι οί ύπ' αυτών κύ­
βε ρνώμενΟι λαοί ύπ’ εκείνου ήθελον χειοαγο>γηθή καθ’ ολον τούτο τό
κίνημα, οί δε κοσμικοί αυτών άρχοντες ήθελον παρασταθή ό>ς ά ­
πλοι αυτού ύποστράτηγοι. Καί ουδέ τούτο ήρκει. Ή εκστρατεία
αυτή άναγκαίως έμελλε νά διέλθη διά τών y oj οο τού ανατολικού
κράτους, καί άναγκαίως έμελλε νά λάβα, ποικίλας άφορρ.άς διενέ'εως
πρός τε τούς κατοίκους καί την κυβέρνησιν αυτού· ό δέ Γρηγόριος 7/
κάλλιστα είδώς τήν ασθένειαν είς ήν περιέστη τό κράτος τούτο, είχε
τήν προαίσθησιν δτι τό μελετώμενον επιχείρημα ήδύνατο νά συνε-
27*
420 *0 Νορμαννδς 'Ροβέρτος Γυσχάρδος. Συμμαχία μετά Γρηγοριου Ζ\

παγάγη τον θρίαμβον των βουλευμάτυ>ν αυτού και έν αυτή τη Κο>ν-

σταντινουπόλει. Ό δαιμόνιος ούτος νους δεν έμελλε μέν νά ιδη πραγ·
ρ,ατούμ,ενα άπαντα τά κολοσσιαία αύτου σχέδια. Το μέλλον μόνον
έπέ πρώτο νά μα ρτυρήση όπόσον ορθώς δ ιέ κρίνε τά πράγματα το άε-
τώδες αυτού βλέμμα. Ά λ λ ’ ετι αυτού άρχιερατεύοντος συνέβησαν
τά προανακρούσματα τού γεγονότος, τού γνωστού έν τη παγκοσμίω
ίστορίορ ύπο το όνομα, των σταυροφοριών.

Έλάβομεν ή δη αφορμήν νά ίστορήσωμεν έκ διαλειμμάτων οτι

κατά το πρώτον ήμισυ της ένδεκάτης εκατονταετηρίδας εϊχον έπέλ-
θει εις την κάτω Ιτ α λ ία ν στίφη τινά Νορμαννών, οΐτινες κα τ’ άρ-
χάς ύπηρέτησαν ως μισθοφόροι τούς αυτόθι έκ Κωνσταντινουπόλεως
πεμπομένους άρχοντας, μετ’ ολίγον ίέ έγένοντο κύριοι τής ωραίας
ταύτης χυ>ρας, ώφεληθέντες &μα μέν έκ των περί αυτής έρίδων
των Βυζαντίων καί των Γερμανών αύτοκρατόρων, άμα Si έκ τών ο­
λέθριων ανωμαλιών εις άς περιήλθε κατά τά τελευταία πεντήκοντα
έτη το ανατολικόν κράτος. Οί Νόρμαννοί οιτινες δεν εδιυκαν το ο-
νομα αύτών εις ούδεμίαν τών νεωτέρων επικρατειών, εμελλον εν τού­
το ι; νά διαπράξωσι κατά το δεύτερον ήμισυ τής ένδεκάτης εκατον­
ταετηρίδας δύο τινά τά οποία παραδόξως έπενήργησαν εις την όλην
τύχην τού σημερινού πολιτισμού. Αύτοί ύπο ηγεμόνα Γουλιέλμον,
τον έπεκληθέντα Κ ατα κτητή\, έκυρίευσαν τότε την ’Αγγλίαν, δια τε-
λέσαντες οι πρώτοι δημιουργοί τής άχρι τούδε αυτόθι ύφισταμένης
καταστάσεως τών πραγμ.άτων καί αύτοί ύπο ηγεμόνα έτερον έγέ-
νοντο συγχρόνως σχεδόν οί πρώτοι αυτουργοί τής προ τοσούτου χρό.
νου προπαρασκευαζομένης μεταξύ Δύσεως καί ’Ανατολής ρήξεως ήτις,
άν δχι αμέσως, έμελλεν όμως, προϊόντος τού χρόνου, νά έπαγάγη
την χείρωσιν τής ανατολικής βασιλείας καί εκκλησίας. Τωόντι τω
1 0 5 7 ή αρχή τών έν τή κάτω Ιτ α λ ία Νορμαννών περιήλθεν εις
χειρας ’Ροβέρτου τού έπικληθέντος Γυσκάρδου, ήτοι πανούργου, όςτις
ήτο τή αλήθεια 6 πολυτροπώτατος καί τολμηρότατος τών κατά τού;
χρόνους εκείνων άνδρών,καί κατώρθωσενά άσφαλίση καί νά έπεκτείνη
τάς προτέρας τών ομογενών αύτου κατακτήσεις. Ό ’Ροβέρτος θεω­
ρών τούς δύο αύτοκράτορας τούς περί τής κάτω Ιτα λ ία ς ερίζοντας,
ώς εξ ίσου πολεμ-ίους αύτού. έζήτησεν έτερον σύμμαχον, τον άρχιερέα
τής’ Ρώ μ ης, όςτις έχθρικώς ώςαύτως διακείμενος προς άμφοτέρους
 Ό Νορμανος Ροβέρτο; Γυσχάρδος. Συμμαγια μετά Γρηγορίου Ζ'. 421

τούς ηγεμόνας εκείνους, προθύμως έ^έχθη την συμμ.αχίαν τού 'Ρ ο ­

βέρτου, καί άνεγνώρισεν αυτόν ώς ύ'ούκα ου μόνον της Καλαβρίας
καί της Άπουλίας, αλλά καί αυττ^ς της ύπο των 'Αράβων έτι κατε-
γομένης Σικελίας. 'Τπο ταύτης Si της ηθικ*ος ύ'υνάμ.εως ένισχυθείς δ
"Ροβέρτος, ένθεν μεν ό\ά τού άύ'ελφού 'Ρογέρου άπέσπασεν άπο
των ύ'ιαιρεθέντων καί έξασθενησάντων μωαμεθανών την Σικελίαν, έν­
θεν Si αυτός κατέλυσεν δλ,οσχερώς την έν τη κάτω Ιτ α λ ία αρ­
γήν της Κωνσταντινουπόλεως, καί γενόμενος ουτω κύριος άπάσης της
γώρας, μ,έγρι των συνόρων τού εκκλησιαστικού κράτους, ερριψεν η ί η
βάσκανον οφθαλμ,ον καί εις αύτάς τάς επί τάύ'ε τού Άύ'ριου κτήσεις
τού μεσαιωνικού Ελληνισμού.
Ό 'Ροβέρτος παρεσκεύασε το προς τούτο το μέρος επιχείρημα μετά
πανουργίας πληρέστατα #ικαιολογούσης το άπού'οθέν αύτω επωνύμιον.
"Οτε, τα> 1 0 7 1 , έκάθησεν επί τού θρόνου της άνατολ,ης δ ασθενής Μ ι-
γαήλ Ζ ', ή ύπο των Νορρ.αννών κατάκτησες της κάτω Ιτ α λ ία ς είχε
συμπληρωθη. Οι Si περί αυτόν πολιτικοί άντρες θριαμ,βεύοντες μεν έν
Κωνσταντινουπόλει, αλλά βλέποντες δπόσον έλεεινώς είχε το κράτος
καί έν ’Ασία καί εν ταίς εύρωπαικαίς έπαργίαις, αντί να μελετησωσι
την άνάκτησιν της πόρρω κείμενης έκείνης χώρας, ένόμισαν φρονεμώτε-
ρον νά συνάψωσε φιλίκάς προς τον 'Ροβέρτον σχέσεις* και προς έμ,πέ-
ύ'ωσιν αυτών άπεφασίσθη νά συζευχθη δ τού Μ ιχαήλ υιός Κωνσταν­
τίνος την θυγατέρα τού 'Ροβέρτου Ελένην. Ή Ε λ έν η , καίτοι ανήλι­
κος έτε, είχε σταλη αμέσως εις την έν Κωνσταντινουπόλει αυλήν, ί’να
άνατραφη αυτόθι, μέχρις ου έλθη εις ιόραν γάμου. Ά λ λ ’ έν τα) μεταξύ
δ Βοτανειάτης, καθαιρέσας τον Μ ιχαήλ, κατέκλεισεν αυτόν μετά πά-
σης αυτού της οικογένειας, έτι Si καί την θυγατέρα τού 'Ροβέρτου εις
μοναστηριον. Τούτο ηθέλεν ίσως άρκέσει ί'να περιποίηση πρόσχημά τ ι
νορ.ιμ.ότητος εις το κατά της Ε λ λ ά δ ο ς επιχείρημα τού Νοομ,αννού η -
γεμόνος, οςτις η^ύνατο νά παραστη ώς σύμμαχος καί εκδικητής τού
μ,έλλοντος αυτού συμπενθέρου* άλλ' δ 'Ροβέρτος, θέλ^ων νά ένισχυθη
έτι μ,άλλον, κατέφυγεν εις μηχάνημά τι χαρακτηριστικοίτατον τών
τότε ύ'ημ.οσίο)ν καί ιδιωτικών ηθών.
At μεταξύ 'Ανατολής καί Δύσεως θρησκευτικαί σχέσεις Sly είχον
έτι, ώς ηξεύρομεν, ύ'ιακοπη* καί καθώς πολλοί προςκυνηταί της Δύσεως
προςηρχοντο είς την Α νατολήν, ουτω πολλοί άλλοι, μάλιστα μ.ονα-
y οι, έπορεύοντο έτι έξ Έ λ λ ά ίο ς είς Ιτ α λ ία ν προς τούς αυτόθι ιερούς
422 Ό Νβρμαννδς 'Ροβέρτος Γυσκάρδος. Συμμαχία a era. Γρηγορίου 2 '.

τόπους* Ό 'Ροβέρτος άπεφάσισε νά ώφεληΒή εκ τής περιστάσεως ταύ-

της, καί πέμψας εις Καλαβρίαν $ύο έπιτηό'ειοτάτους καί πιστούς α­
ξιωματικούς, παρήγγειλεν αύτοις νά ' κατορΒοίσωσι νά ευρωσι μεταζυ
των προςερχομένων έξ Ε λ λ ά δο ς μοναχόν τινα παρεμφερή όντα την ο-
ψιν προς τον Μ ιχαήλ ΙΙαραπινάκιον καί ίυνάμενον^δπωςόήποτε νά
παραστήσγ* το πρόςωπον αυτού. Οί απεσταλμένοι έπέτυχον τωόντι
μ ετ' ολίγον εις Κρότωνα μοναχόν, όνόματι ’Ραίκτορα, αάνίρα ποικί-
λον τε καί προς πανουργίαν άπαράμιλλον,» ώς λέγει η ’Άννα Κομνηνή,
άνήκοντα, ως φαίνεται, εις οικογένειαν ούχμ άσημόν, καί γινώσκοντα
τά κατά την αυλήν τού Βυζαντίου καλώς (# ιό τ ι, ποινή άσπασΒή τον
μοναχικόν βίον, είχε μετέλθει υπηρεσίαν τινά παρά τω βασιλεΐ) προ-
θύμως $ε ήύ'η άναλαβόντκ νά ύποκριΒή τό πρόςωπον τού Μ ιχαήλ.
"ΟΒεν αμέσως έγραψαν προς τον εν Σαλέρνω ό'ιατρίβοντα 'Ροβέρτον,
καθ' άς είχον ο ίη γ ία ς, ότι εύρον εις Κρότωνα τον πενΒερον τής Βυ-
γατρός του, ίιαφυγόντα από τού μοναστηριού, όπου έκρατεΐτο περιωρισ-
σμένο καί έλΟόντα εις ’Ιταλίαν ϊνα ζητήση την συνδρομήν αυτού. Ό
Si ’Ροβέρτος, όςτις εις μόνους εκείνους τούς ό'ύο αξιωματικούς είχεν
έμπιστευθή τά σχέδιά του, δεικνύει την επιστολήν εις την σύζυγον
καί εις τούς μεγιστάνας τής αυλής καί τού στρατού, οιτινές άπαντες
προτρέπουσιν αυτόν νά μή κωφεύσν) είς την αιτησιν, καί δ 'Ροβέρτος
προςποιεΐται ότι ένίίύ'ει είς την γνώμην αυτών. Φέρεται λοιπόν ο μο­
νάχος εις την αυλήν, καί περιβληΒείς βασιλικήν πομπήν, αρχίζει μετά
παραδόξου τέχνης νά ύ'ραματουργή το τού έξωσθέντος αύτοκράτορος
πρόςωπον* διηγείτα ι μετά δακρύων πώς δ Βοτανειατης, άφαιρέσας από
αυτού σύζυγον, υιόν, δ\ά ίημα , περιέΟετο μοναχικά ράκη* ότι τό έγ­
κλημά του ήτο οτι άπεφάσισε νά συζεύξη τον υιόν αυτού μετά τής τού
ό'ουκός Βυγατρός, ότι ή ίυςτυχής αυτή κόρη έστέναζεν επίσης έν τή
φυλακή καί ότι δ τύραννος έτρεμε μήπως δ γενναίος Νορμαννός άνα-
λάβη την ύπεοάσπισιν τοσούτον ιερών δικαίων. Έφαίνετο ίέ και οτι
άποσιιοπά. πολλά τών όυςτυχημάτων, φειδ'όμενο; τής καρόίας εύαισΒή-
του φίλου, άλλ* άφ* ετέρου ελεγεν ικανά ιοςτε νά ίιεγείρη την πλεο­
νεξίαν τών ακόρεστων εκείνων μαχητών, έπανγελλόμενος αύτοις χρυ­
σού Βημώνας* καί δ ’Ροβέρτος έστέναζε καί έπολλαπλασίαζε τάς άπο-
ό'ιίομένας τω άπατεώνι τιμάς καί τά ό'είγματα τής άφοσιώσεως, και
οί μεγιστάνες ήγανάκτουν ή ίη ί ι ά την αναβολήν τού επιχειρήματος.
Ά λ λ ’ δ πανούργος ήγεμών ήξευρεν ότι ή κωμική αυτή σκηνή, ινα εύ-

/
f \

*0 Νορμαννός ‘Ροβέρτος Γυ σκάρδος. Συμμ.αχία μετά. Γρηγορίου Ζ'. 428

δοκιμήση μέχρι τέλους, είχε χρείαν νά ύποστηοιχθή ύπό δυνάμεων πε­

ζικών καί ναυτικών μεγάλων, περί 81 την προπαρασκευήν των δυ­
νάμεων τούτων ήσχολήθη δραστηρίως έν διαστήμ.ατι δύο περίπου
ενιαυτών.
Έ ν τώ μεταξύ όμως δένήμ,έλησε καί άλλας τέχνας. Έ ν τώ κόσμω
.τούτο) κατισχύουσι βεβαίως πάντοτε επί τέλους οί δυνατώτεροι, άλλα
καί αυτοί οί δυνατο)τεροι ήσθάνθησαν αείποτε την ανάγκην νά περι-
καλύψωσι την βίαν διά προσχήματος τίνος τού δικαίου καί δι* ηθικής
τίνος δυνάμεως. Εϊδομεν ότι ο 'Ροβέρτος ήθέλησε νά δικαιολογήση το
έπιχειρηρ,α αυτού αξιών οτι απέρχεται εις βοήθειαν τού καθαιρεθέντος
συμ,πενθέρου του· συγχρόνως ένόμισε πρόςφορον νά κυοώστ) αυτό δ ιά τω ν
εύχών τής εκκλησίας, καί επί τούτω άπετάθη προς τον αρχιερέα τής
'Ρο)μης. Ό Γρηγόριος Ζ', άμα άναλαβών τούς οιακας τής δυτικής
εκκλησίας, ειχεν αρχίσει νά έργάζηται προς τοΐς άλλοις καί εις την διά
παντός τρόπου έπέκτασιν τής κυριαρχίας αύτού επί τής Α νατολής.
"Η δ η έν τή πρώτα, επιστολή ήν έζαπέστειλε διά τού πατριάρχου Έ -
νετίας Δομίνικου εις Κωνσταντινούπολιν άμα ώς άρχιεράτευσεν, ύπε-
μίμνησκε τφ βασιλεί Μ ιχαήλ Ζ' οποίων αγαθών πρόξενος έγένετο τώ
τε άποστολικώ θρόνω καί τώ κράτει ή πάλαι ποτέ έπικρατήσασα με­
ταξύ των αρχιερέων τής 'Ρώ μης καί τών βασιλέων τής Κωνσταντινου­
πόλεως δμ,οφροσύνη, καί όπόσων συμφορών παραίτιος άπέβη ή βρα-
δύτερον μεταξύ αυτών έπελθούσα διαφωνία. Ά λ λ α συγχρόνως επειδή
ήτο άνθρωπος έξόχως πρακτικός, άπεφάσισε νά έλθη εις έργα, ήξεύρων
ότι ψιλοί λόγοι ούδέν ήδύναντο νά επαγάγιυσι σπουδαϊον αποτέλεσμα,
διότι οίαδήποτε καί άν ήτο ή προαίρεσις τού ασθενούς Μ ιχα ήλ Ζ' εις
το νά ένδώσν), ή κοινή τής Α να τολής γνώμ.η ήτο πολεμεωτάτη προς
πάσαν εις την δυτικήν έκκλησίάν κατά τούτο παραχώρησιν. Κ α ί δεν
έκήρυξε μεν άμ,εσον κατά τού ανατολικού κράτους πόλεμον, άλλ* ωφε­
λούμενος έκ τού οσηρεραι προαγομένου έν τή Δύσει έρεθισμ.ού τών
πνευμ.άτων ένεκα τών συμφορών οσας έπασχον οί χριστιανοί εις Συρίαν
καί ιδίως εις τά Ιεροσόλυμα, έζήτησε νά προκαλέσν) ρ.έγαν κατά
τών μωαμεθανών αγώνα, έπ’ έλπίδι ότι διά τού άγώνος τούτου ήθελε
λάβει αφορμήν νά καθυπαγάγη εις την έξουσίαν αύτού καί άπαντας
τούς χριστιανούς τής Α νατολής. "Οθεν τώ 1 0 7 4 , αφού δ ιά δύο έγκυ-
κλίων προς άπαν το χριστιανικόν π λήρω μά παρεσκεύασε τά πνεύματα
εις τήν ιδέαν γενικής τίνος κατά τών μ,ωαμ,,εθανών έπιχειρήσεως, έ-

/
424 Ό Νορμαννός 'Ροέέρτος ΓυσκάρΒος. Συμμάχία μετά Γρηγορίου * ίί.

πειτα άνήγγειλεν εις τον βασιλέα, της Γερμανίας 'Ερρίκον Δ' ότιπ λείο-
νες των 5 0 ,0 0 0 άνδρών είναι έτοιμοι εν ’Ιταλία καί εν ταϊς επέκεινα
των "Αλπεων χώραις νά στρατεύσωσιν επί τά ’Ιεροσόλυμα, εάν αυτός
άναλάβη, ώς πάπας και στρατηγός, την ηγεμονίαν της έπιχειρήσεως
ταύτης. Κ α ί έν τούτοις η επιστολή αυτού δεν άπέκρυπτε ποιος ήτο
έν τν) ένδομύχφ αυτού διανοία ό κύριος της προκειμένη; εκστρατείας
σκοπός. «Προ πάντων, έλεγε. παροτρύνει με εις τούτο, ότι η εκκλη­
σία της Κωνσταντινουπόλεως, η προς ημάς διαφωνούσα' εν τω δόγ-
ματι τού αγίου Πνεύματος, ποθεί την μετά τού άποστολικού θρόνου
ενωσιν. ’Αλλά, καί πάντες σχεδόν οί ’Αρμένιοι καί εν γένει πάντες σχε­
δόν οί χριστιανοί τής ’Ανατολής, πλανώμενοι ώς προς τό καθολικόν
δόγμα, προςδοκώσι νά μαθωσι τις είναι ή γνήσια τού αποστόλου
ΙΙέτρου πίστις μεταξύ των παρ’ αύτοίς έπικρατούντων ποικίλων φρο­
νημάτων.» ’Ανάλογα δέ έγραφε κατά φεβρουάριον τού 1 0 7 5 προς έ­
τερόν τινα περιφανή τής Δύσεως ιερωμένον* ώςτε ενκτοτε ήθελεν έκραγή
τό μέγα τών σταυροφοριών κίνημα, καί εκτοτε ο πάπας, συνεπαγό­
μενος πολλάς μυριάδας μαχητών, ήθελεν έλθει εις την ’Ανατολήν, ινα
δι* αυτών διδάξη εις τούς κατοίκους αυτής την περί τής έκπορεύσεως
τού άγιου ΙΙνεύμάτος αλήθειαν, ε’άν αίφνης δεν έξερρήγνυτο άγων φο­
βερός μεταξύ τού άρχιερέως τής ’Ροίμης καί τού αύτοκράτορος τής
Δύσεως. Ό Γρηγόριος Ζ' ύπήρξεν άναμφιβόλως εις τών μεγαλεπηβο-
λωτέρων άνδρών έξ όσων αναφέρει ή ιστορία. Έ νφ ήτοιμάζετο νά
στρατεύσγ, επί την ’Ανατολήν, ειργάζετο συγχρόνως εις τό νά καθα-
ρίσν) μεν τήν δυτικήν εκκλησίαν άπό τών ποικίλων καταχρήσεων
καί κακοηθειών οσαι είχον παρειςδύσει ε’ν αυτή κατά τάς προηγουμέ-
νας εκατονταετηρίδας, νά καθυπαγάγν) δε υπό τό κράτος αυτής πά­
σαν κοσμικήν εξουσίαν. Έ κ τών βασιλέων καί τών ηγεμόνων τής Ευ­
ρώπης οί ασθενέστεροι ύπέκυψαν εις τά επί τούτφ ψηφισθέντα παρ’
αυτού δόγματα καί εις τάς προς έκτέλεσιν αύτών ένεργείας, γενομέ-
νας τή αλήθεια μετά καταπληκτικής δραστηριότητος καί θαυμα­
στής έπιτηδειότητος* εν ’Ισπανία, έν Βοημία, έν Σουηδί<κ, έν Νορβη­
γία, έν Δανία, έν Σλαυωνία, έν Κροατία, έν Δαλματία, ισχυσαν αί
δια τα γα ί αυτού καί αποφάσεις απολύτως. Ά λ λ ’ ό βασιλεύς τής ’Α γ ­
γλίας Γουλιέλμος ό Κ α τα κτητή ς, καί ό βασιλεύς τής Γαλλίας Φίλιππος
Α' καί ό βασιλεύς τής Γερμανίας Ερρίκος Δ' άπέκρουσαν τάς απαι­
τήσεις ταύτας* καί εις μέν τούς δύο πρώτους ένέδωκεν έξ ανάγκης
 Ό Νορμαννός 'Ροβέρτος Γυσχάρδος. Συμμαχια μετά Γρηγορίου Ζ \ 425

ί ι ά πανούργων παραχωρήσεων, προς ό'έ τον Ερρίκον Δ ' ωφελούμενος

έκ τής κα τ’ αυτού έπικρατούσης έν Γερμ.ανί<γ άντιπολιτεύσεως, έπε-
χείρησεν από τού 1 0 7 6 αγώνα μακρόν και πεισμ.ατωό'έστατον, καθ’
ον κα τ’ άρχάς μέν έταπεινώθη ό'εινώς 6 Ερρίκος Δ ', έπειτα ό'έ κατε-
τροπώθη δ Γρηγόριος Ζ', άποθανών μακράν τής 'Ρώ μης έν Σαλέρνω τω
1 0 8 5 * επί τέλους δμως έπέπρωτο, $ιά τών ακαματών ενεργειών τών
ό\αό'όχων αυτού, νά θριαμβεύσωσιν αί αξιώσεις τού ρωμαϊκού θρόνου.
Έ ν τω μεσω τού φοβερού εκείνου άγώνος εμαθεν δ Γρηγόριος Ζ *
την ύπο τού ’Ροβέρτου Γυσκάρό'ου παρασκευαζόμενων επί την ‘Ανα­
τολήν έκσΐρατείαν, καί έλαβε τάς περί κυρώσεως αυτής προτάσεις τού
Νορμαννού ήγεμόνος.’Ό άρχιερεύς ’Ρώμης ήθελε προτιμήσει επί τού
παρόντος ν’ ά,ντιπαρατάξη αυτόν κατά τού ’Ερρίκου Δ*, άλλ* δ ’Ρ ο ­
βέρτος ειχεν αποφασίσει το επιχείρημα αύτού καί δ Γρηγόριος Ζ' ή-
ξευρεν ότι επ’ ούό'ενί λόγω ό'έν θέλει μεταβάλει γνώμην. "Οθεν άπε-
φάσισε νά σύμπραξή τόσω προθυμότερον, οσω ήλπισεν ότι ή εκστρα­
τεία αύτη ήθελεν αναπληρώνει την εκστρατείαν ήν αυτό; είχε μελε-
τήσει νά άναλάβη κατά τά πρώτα τής άρχιερατεία; αύτού έτη, έ­
πειτα ό'έ ήναγκάσθη νά παοαιτήση ένεκα τών προεκτεθεισών περι­
στάσεων. Κ α ί τω μέν 1 0 7 8 καθήρεσε συνοό'ικώς τον Νικηφόρον Β ο τ α -
νειάτην ώς σφετερισθέντα την αρχήν όιά τής έξώσεως τού νομίμου
βασιλέως Μ ιχαήλ Ζ', τφ ό'έ 1 0 8 0 έξέό'ωκεν εγκύκλιον προς τούς επι­
σκόπους καί τούς πιστούς τής εκκλησίας ό'ιαλαμβάνουσαν, ότι δ Μ ι­
χαήλ δ ένό'οξότατος αύτοκράτωρ τής Κωνσταντινουπόλεως, όΥ αδίκου
βίας γενόμενος έκπτωτος τής άρχής, προςήλθεν εις τήν Ιτ α λ ία ν επι­
καλούμενος τήν συνόρομ,ήν τού αγίου Πέτρου καί τού ίουκός ’Ροβέρ­
του, και δτι δ άρχιερεύς, οίκτω κινούμενος έν τοϊς πατρικοις αύτού
σπλάγχνοις, προέτρεπε τούς πιστούς νά όρέξωσιν αύτώ χεϊρα βοήθειας.
Διέτασσε ό'έ ό'υνάμει τής άποστολικής αύτού εξουσίας εις μεν τούς
μ.αχίμους νά άναλάβωσι τήν ύπέρ τού Μ ιχαήλ άμ.υναν, εις ί έ τούς
έπισκόπους νά συμβουλεύσωσιν αυτούς νά 'παρασκευασθώσιν εις τον
αγώνα όιά τής ίεούσης μετάνοιας καί νά ύπηρετήσωσι πιστώς τον
Μ ιχαήλ καί τον ’Ροβέρτον, έχοντες προ οφθαλμών τον φόβον τού Θεού,
καί ένισχυόμενοι ύπο τής προς αυτόν αγάπης. Έ π ι τοίς δροις αύτοις
παρήγγειλε τοϊς άρχιερεύσι, τή ό'υνάμει αύτού, ή μ.άλλον τή τού άγιου
Πέτρου ό'υνάμει, νά ό'ώσο>σιν εις τούς 'ανθρώπους έκείνους άφεσιν
αμαρτιών. ^ ι
 Ό Νορμαννός 'Ρο&ερχος Γυσκάρδος. Συμμάχία μετά Γ*ρηγορίου *1».

πειτα άνήγγειλεν εις τον βασιλέα, της Γερμανίας Ερρίκον Δ* οτιπ λείο-
νες των 5 0 ,0 0 0 άντρων είναι έτοιμοι εν Ιτ α λ ία καί έν ταίς επέκεινα
των *Άλπεων χώραις νά στρατεύσωσιν επί τά Ιεροσόλυμα, εάν αυτός
ά,ναλάβη, ώς πάπας καί στρατηγός, την ηγεμονίαν της έπιχειρήσεως
ταύτης. Κ α ί έν τούτοις ή επιστολή αύτοΰ δεν άπεκρυπτε ποιος ήτο
έν τή ένδομύχφ αύτοΰ διανοία ό κύριος της προκειμένης έκστρατείας
σκοπός. « Προ πάντων, έ'λεγε, παροτρύνει με εις τούτο, ότι ή εκκλη­
σία της Κωνσταντινουπόλεως, ή προς ημάς διαφωνούσα' έν τω δόγ-
ματι τού αγίου Πνεύματος, ποθεί την μετά τού άποστολικού θρόνου
ενωσιν. Ά λ λ α καί πάντες σχεδόν οί Αρμένιοι καί έν γένει πάντες σχε­
δόν οι χριστιανοί της Α νατολής, πλανώμενοι ώς προς τό καθολικόν
δόγμα, προςδοκώσι νά μαθωσι τις είναι η γνήσια τού αποστόλου
Πέτρου πίστις μεταξύ των παρ’ αύτοίς έπικρατούντων ποικίλων φρο­
νημάτων.» Α νάλογα δέ έγραφε κατά φεβρουάριον τού 1 0 7 5 προς έ­
τερόν τινα περιφανή της Δύσεως ιερωμένον* ωςτε έκτοτε ηθελεν έκραγη
τό μέγα τών· σταυροφοριών κίνημα, καί εκτοτε ο πάπας, συνεπαγό­
μενος πολλάς μυριάδας μαχητών, ηθελεν έ’λθει εις την Α νατολήν, ϊνα
δΓ αυτών ί ’.ίάξτο εις τούς κατοίκους αυτής την περί της έκπορεύσεως
τού άγιου ΙΙνεύμάτος αλήθειαν, εάν αίφνης δεν έξερρηγνυτο αγών φο­
βερός μεταξύ τού άρχιερέως της 'Ρώμης καί τού αύτοκράτορος της
Δύσεως. Ό Γρηγόριος Ζ* ύπηρξεν άναμφιβόλως είς'τών μεγαλεπηβο-
λωτέρων άνδρών έξ όσων αναφέρει η ιστορία. Ένφ ήτοιμάζετο νά
στρατεύσγ, επί την ’Ανατολήν, ειργάζετο συγχρόνως εις τό νά καθα-
ρίση μεν την δυτικήν έκκλησίαν από των ποικίλων καταχρήσεων
καί κακοηθειών οσαι είχον παρειςδύσει έν αύτρ κατά τάς προηγουμέ-
νας Εκατονταετηρίδας, νά καθυπαγάγν) δέ ύπό τό κράτος αυτής πά­
σαν κοσμικήν εξουσίαν. Έ κ των βασιλέων καί των ηγεμόνων της Ε υ­
ρώπης οί ασθενέστεροι ύπέκυψαν εις τά έπί τούτω ψηφισθέντα παρ'
αυτού δόγματα καί εις τάς προς εκτέλεσή αύτών ένεργείας, γενομέ-
νας τή αλήθεια ρ.ετά καταπληκτικής δραστηριότητος καί θαυμα­
στής έπιτηδειότητος* έν Ισπ α νία , έν Βοημία, έν Σουηδία, έν Νορβη­
γία, έν Δανία, έν Σλαυωνία., έν Κροατία, έν Δαλματία, ίσχυσαν αί
δια τα γα ί αυτού καί αποφάσεις απολύτως. Ά λ λ ' ό βασιλεύς τής Α γ ­
γλίας Γουλιέλμος ο Κ α τα κτητή ς, καί 6 βασιλεύς τής Γαλλίας Φίλιππος
Α' καί ο βασιλεύς τής Γερμανίας Ερρίκος Δ' άπέκρουσαν τάς απαι­
τήσεις ταύτας.* καί εις μέν τούς δύο πρώτους ένέδωκεν έξ ανάγκης
 Ό Νορμαννός 'Ροβέρτος Γυσκάρδος. Συμιμαχία μετά ΓρηγορίουΖ'. 425

διά πανούργων παραχωρήσεων, προς δέ τον Ερρίκον Δ' ωφελούμενος

εκ τής κα τ’ αυτού έπικρατούσης έν Γερμανία άντιπολιτεύσεως, έπε-
χείρησεν από τού 1 0 7 6 αγώνα μακρόν και πεισματωδέστατον, καθ’
ον κ α τ’ άρχάς μέν έταπεινώθη δεινώς ο Ερρίκος Δ ', έπειτα Si κατε-
τροπώθη ό Γρηγόριος Ζ', άποθανών μακράν τής 'Ρώ μης έν Σαλέρνω τω
1 0 8 5 * επί τέλους όμως έπέπρωτο, διά των ακαματών ενεργειών τών
διαδόχων αυτού, νά Θριαμβεύσωσιν αί αξιώσεις τού ρωμαϊκού Θρόνου.
Έ ν τω μέσω Si τού φοβερού εκείνου άγώνος έμαθεν ο Γρηγόριος Ζ*
την ύπο τού 'Ροβέρτου Γυσκάρδου παρασκευαζομένην επί την Α ν α ­
τολήν εκστρατείαν, καί έ*λαβε τάς περί κυρώσεως αυτής προτάσεις τού
Νορμαννού ήγεμόνος. Ό άρχιερεύς 'Ρώμης ήθελε προτιμήσει επί τού
παρόντος ν’ άντιπαρατάξη αυτόν κατά τού Ερρίκου Δ ', ά λλ ’ ο 'Ρ ο ­
βέρτος είχεν αποφασίσει τό επιχείρημα αυτού καί ό Γρηγόριος Ζ' ή-
ξευρεν οτι επ’ ούδενί λόγω δέν θέλει μεταβάλει γνώμην. "Οθεν άπε-
φάσισε νά συμπράξη τοσφ προθυμότερον, όσω ήλπισεν ότι ή εκστρα­
τεία αυτή ήθελεν αναπληρώνει την εκστρατείαν ήν αυτό; είχε μελε­
τήσει νά άναλάβν) κατά τά πρώτα τής άρχμερατείας αυτού έπη, έ'-
πειτα Si ήναγκάσθη νά παοαιτήση ένεκα τών προεκτεθεισών περι­
στάσεων. Κ α ί τω μέν 1 0 7 8 καθήρεσε συνοό'ικώς τον Νικηφόρον Β ο τ α -
νειάτην ώς σφετερισθέντα την αρχήν διά τής έξώσεως τού νομίμου
βασιλέθ)ς Μ ιχαήλ Ζ', τω δέ 1 0 8 0 έξέδωκεν εγκύκλιον προς τούς επι­
σκόπους καί τούς πιστούς τής εκκλησίας ό\αλαμβάνουσαν, ότι 6 Μ ι­
χαήλ ό ενδοξότατος αύτοκράτωρ τής Κωνσταντινουπόλεως, όΥ αδίκου
βίας γενόμενος έ'κπτωτος τής αρχής, προςήλθεν εις τήν Ιτ α λ ία ν επι­
καλούμενος τήν συνδρομήν τού άγιου Πέτρου καί τού δουκός 'Ροβέρ­
του, καί ότι 6 άρχιερεύς, οίκτο) κινούμενος έν τοις πατρικοις αυτού
σπλάγχνοις, προέτρεπε τούς πιστούς νά όρέξωσιν αύτω χεϊρα βοήθειας.
Διέτασσε δε δυνάμει τής άποστολικής αύτού εξουσίας εις μέν τούς
μαχίμους νά άναλάβωσι τήν ύπέρ τού Μ ιχαήλ άμυναν, εις δέ τούς
επισκόπους νά συμβουλεύσωσιν αυτούς νά 'παρασκευασθώσιν εις τον
αγώνα διά τής δεούσης μετάνοιας καί νά ύπηρετήσωσι πιστώς τον
Μ ιχαήλ καί τον 'Ροβέρτον, έ'χοντες προ οφθαλμών τον φόβον τού Θεού,
καί ένισχυόμενοι υπό τής προς αυτόν αγάπης. Έ π ί τοΐς όροις αύτοϊς
παρήγγειλε τοϊς άρχ^ιερεύσι, τή δυνάμει αύτού, ή μάλλον τ ή τού άγιου
Πέτρου δυνάμει, νά δώσωσιν είς τούς ανθρώπους εκείνους άφεσιν
αμαρτιών. % <

*■
426 Νορμαννος 'Ροβέρτος Γυσκάρδος. Συμμαχία μ*τα Γρηγορίοο 2»'.

Έκ. της εγκυκλίου ταύτης συνάγεται οτι ό Γρηγόριος Ζ' άπεδέχετο

τον απατεώνα Ραίκτορα ώς αυτόν τούτον τον πρώην βασιλέα Μι­
χα ήλ. Ά ρ ά γε ήπατήθη υπό του 'Ροβέρτου, η εν γνώσει της αλήθειας
εγραφεν οσα έγραφε ; Προς διευκρίνησιν του σπουδαίου τούτου ζ η τ ή ­
ματος ανάγκη νά παρατηρήσωμεν προ πάντων, ότι, κατά τινας των
συΤΧΡ®νων> κα * α ’^τ 0ζ ο ’Ροβέρτος έγένετο θύμα τής τού μοναχού εκεί­
νου πανουργίας* άλλα οι πλειστοί έπρέσβευον έκτοτε οτι παρεσκεύασε
την φενάκην ταύτην όπως ανωτέρω ίστορήσαμεν τά περί αυτής, ϊνα
δικαιολογήστε τον πόλεμον άπο τού όποιου πολλοί των περί αυτόν
έπιφανεστάτων άνδρών καί ή σύζυγός του Γ α ίτα άπέτρεπον αύτον
επί τω λόγ<ι> οτι το επιχείρημα ήτο δλως άδικον. Κ αί τψόντι, παρεκ-
τος τού οτι έξ άρχής ο 'Ροβέρτος δεν ήτο άθρωπος δυνάμενος ευκό­
λως νά διαπαιδαγωγηθή, ‘.πώς προϊόντος τού χρόνου, αφού επανει­
λημμένους έ'λαβεν, ώς θέλομεν ίδει, αποδείξεις περί ών δεν ήτο δυνα­
τόν νά άμφιβάλη οτι ό γνήσιος Μ ιχαήλ εύρίσκετο έ^ Κωνσταντινου-
πόλει, έξηκολούθει έν τούτοις μεταχειριζόμενος το άνδρείκελον εκείνο
προς έκπλήριυσιν τού σκοπού του; "Οθεν πάντες οί νεώτεροι πιστεύουσι
μ,άλλον εις τό τέχνασμα τού ’Ροβέρτου. Ά λ λ α καί άν εις άλλον τινά
έπετρέπετο ’αμφιβολία επί τού προκειμένου,’ ο πάπας δεν ήδύνατο νά
έχη τον έλ'άχιστον περί τής απάτης δισταγμόν, διότι κάλλιστα έγι-
νωσκε τά έν Κωνσταντινουπόλει συμβαίνοντα, καί επομένως δεν ήγνόει
ότι ό Μ ιχαήλ 7J διέτρεβε πάντοτε έν τή βασιλευούση έκείνη. Τούτου
ένεκα ooot των νεωτέριον δεν παοήλθον έν σιγτ) την κατά την περί-
στασιν ταύτην πολιτείαν τού Γρηγορίου Ζ' διαρρήδην λέγουσιν, όκως
έπί παραδείγματος ό Γερμανός ιστοριογράφος Σλόσερ, οτι ό άρχιερεύς
τής ’Ρώρ.ης μετεχειρίσθη την έκκλησίαν ώ^ όργανον ινα προστατεύση
τόν απατεώνα, έχων την βεβαιότητα οτι είναι άπατεών. Κ αί αυτός
δέ ό καθολικοίτατος Λεβώ, δςτις θέλει κα τ’ άρχάς νά είπη οτι ό Γρη­
γόριος φενακισθείς ύπό τού ’Ροβέρτου υπέθετε δήθεν γνήσιον τόν Μι­
χα ήλ, μετ' ολίγον υποδεικνύει τήν δλην αλήθειαν, προςπαθών νά δ ι-
καιολογήση τόν άργ ιερέα διά τού λόγου ότι είχε χρείαν τού Νόρμαν-
νού ήγεμόνος εις τήν προ; τόν ’Ερρίκον πάλην. Τούτου όμως τεθέντος,
‘.πώς συμβιβάζεται ή τοιαύτη κα ταπ ά τησις όλων των θείων καί αν­
θρωπίνων νόμων ποός τά έγκιυμια όσα δεν έπαυσαν πλέκοντες περί των
άρετών τού Γρηγορίου Ζ’ καί αυτοί οί αντίπαλοι αυτού, άρχαϊοί τε
καί νεώτεροι; Ή αλήθεια είναι ότι ό Γρηγόριος Ζ ήτο άνήρ μεγα­
 Ό Νορμαννός'Ροβέρτος Γυσκάρδος. Συμμαχία μετά Γρηγορίου 7 ι. 427

λοφυής, μεγαλοπράγμων καί χρηστός. Α λ λ ά χρηστός ήτο περί τον κ α τ’

ιδίαν βίον, δσάκις δέ τό συμφέρον τών πολιτικών αυτού βουλευμάτων
τό ά.πήτει, δέν.έδίστασε νά θυσιάση χάριν τού συμφέροντος εκείνου πά-
cav τού δικαίου αρχήν. Ουδέ τολμώμεν νά καταδικώσωμεν αυτόν διά
τούτο. Δυςτυγώς, εάν έξαιρέσωμεν δύο ή τρία, ονόματα έν τήόλ*$ ιστο­
ρία τής άνθρωπότητος, οι άλλοι πολιτικοί άντρες δεν υπήρξαν έν τφ
δημοσίω αύτών βίω, παντού καί πάντοτε, πολύ ακριβείς τηρηταί των
αργών τής ηθικής, ούτε τό πάλα?, ούτε νύν, ούτε προς βορράν, ούτε
προς μεσημβρίαν, ούτε έν τή ανατολή, ομτε έν τή δύσει. Έ κ τής δ ια ­
γωγής όμως εκείνης τού Γρηγοριου Ζ' δικαιούμεθα νά κατηγορήσωμεν
την άξίωσιν ήνπροέτεΐναν πολλοί εύρωπαΐοι ιστορικοί, oyi παρά τοις
τότε ό'υτικοΐς εθνεσι τό δόγμα τού ευαγγελίου παρήγεν άνό'ρας ιερούς
άμα καί ηρωικούς, ένω έξεναντίας έν τή Α να τολή ο δόλος καί ή απι­
στία έκοσμούντο διά τού ονόματος τής πολιτικής καί ήξιούντο τών
οποίων καί ή ανδρεία επαίνων, οι δε Έ λληνες ύπελάμβανον επίσης
ένδοξον τό τε άπατήσαι καί τό νικήσαι τούς αντιπάλους. Τό προνόμιον
τούτο τής γρηστότητος το οποίον ήθέλησαν νά σφετερισθώσιν υπέρ
εαυτών οι δυτικοί, δεν έπικυρούται βεβαίως υπό τών πραγμάτων. Τ ά
δυτικά έ'θνη ήσαν μέν μαχιμώτερα τών ανατολικούν καί είχον ώς έκ
τούτου πάσας τάς συμπαρομαρτούσας τή ανδρεία άρετάς, την γεν-
ναιοφροσύνην, την άφοσίωσιν, την θυσίαν* αλλά δεν ησαν, πολλού γε
καί δει, άπηλλαγμένα τών κακιών όσας συνεπάγεται τό σφοδρόν μά-
γιμον πνεύμα, τής πλεονεξίας, τής βίας, τής απάτης. Ε π ε ιδ ή επί τέ­
λους έθριάμβευσαν, διά τούτο ή ιστορία, ή παρ’ αύτών γοαφεΐσα ιστο­
ρία*, τούς παρέστησεν ώς ημιθέους. Ε π ε ιδ ή δε οί ήμέτεροι έταπεινώθη-
σαν, διά τούτο ή ιστορία, πάντοτε ή υπό τών δυτικών γραφεΐσα
ιστορία, μάς περιεφρόνησεν. Άλλα, έξετάζοντες τά. πράγματα άπαθέ-
στερον, εύρίσκομεν ότι οί ήμέτεροι είχον μέν πολλά τών ελαττωμάτων
τής ασθένειας, δεν έστερούντο όμο>ς καί όλων τών ά.ρετών όσας εμ­
πνέει εις τά έθνη ή συνείδησις τού δικαίου καί ύ πόθος τής θρησκευ­
τικής ελευθερίας, πολλάκις άναδείξα.ντες καί ανδρείαν καί καρτερίαν
καί χρηστότητα εις ολους τούς μεγάλους αγώνας όσους ήγωνίσθησαν
νά διεξαγάγιυσι κα.τά τούς χρόνους εκείνους προς την Δύσιν, καί πρός
τοΐς άλλοις κατά τον προκείμ.ενον ά,γώνα εις τού όποιου τήν άφήγησιν
428 Πολεμικά! παρασκευαί του Γυσκάρδου.και άλλαι βνέργειαι.

Διά των προτροπών εκείνων του πάπα και μάλιστα Six της ίδιας
δραστηριότητος 6 'Ροβέρτος κατώρθωσε νά συγκρότηση έν αρχή του
1081 έτους, στρατόν 3 0 ,0 0 0 άνίρών, του οποίου το ν.ράτιστον ά-
πετέλουν 1 ,3 0 0 N oρμ,αννοί Ιππείς* ποοςέτι καί στόλον 1 5 0 -μεγάλων
πλοίων, ών τά πλεΐστα παρέσχον οι πολεμίως προς τούς ήμετέρους
διακείμενοι Δ αλμάται. Διέταξε Si νά συνέλθη η ολη δύναμ.ις εις
Βοεντήσιον, οθεν έμελέτα νά διαπεράση εις Δυρράχιον, μεταβαλών
το προηγούμενον αύτού βούλευμα νά έπέλθη άπο Ύδρούντος εις
Νικόπολιν, S ιά τό μ,ακρότερον του τελευταίου τούτου πλού. Άλλ’
επειδή χειμώνος ετι δντος, δεν ήδύνατο νά δρμήση αμέσως, έμ,ελέτησε
καί τρίτον μηχάνημ,α ινα ασφάλιση έτι μάλλον τό έπιχείρηρ,α. Γινώ-
σκων την μεταξύ τού Βοτανειάτου καί των Κομνηνών άρξαμένην εριν»
ηλπισε νά προςοικειωθή τον ’Αλέξιον, νά παροξύνη την διχόνοιαν της
έν Κωνσταντινουπόλει αύλης, νά ύποθάλψη την διαίρεσιν, καί ουτω
νά καταστήση μάλλον εύάλωτον τον πολέμιον. "Οθεν έκλέξας ένα
των παρ’ έαυτω μεγιστάνων ονομάζομενον 'Ραούλ, έπιλεγόμενον Si
Λυκοφόρον, Si ήν εφερε λυκην επί της πανοπλίας, πέμπει εις Κων­
σταντινούπολή, επί τη ποοφάσει τού νά απαίτηση παρά τού Β ο τ α ­
νειάτου, προ της ένάρξεως των εχθροπραξιών, την ίκανοποίησιν της
γινόμενης'εις την Ελένην ύβρεως, αληθώς Si ινα κομίση δώρα προς
τον Α λέξιον, καί έ'λθη προς αύτον εις λόγους φιλίας. Ού μ.όνον όμως
καθ’ ολα ταύπα άπέτυχεν, αλλά καί έκινδύνευσε νά ίδηάνατρεπόμ,ενον
ολόκληρον τό μηχάνημα αυτού. Ό Βοτανειάτης άπέπεμψε τόν πρέ-
σβυν άπρακτον, δ Α λέξιος ουδόλως ένεθάρρυνε τό μελετώμενον επι­
χείρημα, δ δέ ’Ραούλ, μαθών την ολην αλήθειαν έν Κωνσταντινου-
πόλει, καί πολύ χρηστότερος ών τού κυρίου του, διετράνωσεν αύτω
μετά την έπανοδόν του, οτι δ μοναχός τόν δποΐον τιμά ώς αύτοκρά-
τορα uvat υποκριτής και γόης άνήρ, ολως Si πλάσρ.α τό κατ’ αύτόν,
διότι αυτός, δ 'Ραούλ, είδεν αύταΐς οψεσι τόν αληθή αύτοκράτορα
•Μιχαήλ εις την βασιλεύουσαν φαιόν ένδεδυμένον τριβώνιον καί έν
μοναστηρίω διάγοντα. ΓΙροςέθετο δέ οτι επανερχόμενος ήκουσε καθ’
δδόν τήν γενομένην έν Κωνσταντινουπόλει μεταβολήν τών πραγμά­
των, τήν έξωσιν τού Βοτανειάτου καί τήν τού ’Αλεξίου άναγόρευσιν
δτι δ ’Αλέξιος κατέστησε συμβασιλέα τόν Κωνσταντίνον τόν υιόν τού
Μ ιχαήλ Ζ', τόν μέλλοντα γαμβρόν τού 'Ροβέρτου έπί τη θυγατρί
’Ελένη· οτι ικανοποιήθη ούτως άποχρώντως ή φιλοτιμία τού ήγεμό-
 i

Πολεμικαί παρασκευαί του Γυσκάρδου και άλλα,ι ένέργειαι. 4^9

νος των Νοομαννών,’ και ότι ούδείς ύπήρχεν ή δ η λόγος δίκαιος πολέ­
μου προς τον Αλέξιον ένεκα των ύπο του βοτανειάτου διαπραχθέν-
των αδικημάτων. Ά λλ* ό*'Ροβέρτος, όςτις κάλλιστα έγίνωσκε κα'ι
τις ήτο ό μονάχος ό παρ’ αύτω τον βασιλέα Μ ιχαήλ ύποκρινόρ,ενος,
και τις ήτο ό κύριος σκοπος τού επιχειρήματος, ουδέ περιέρ,ενε δ ιδ α ­
σκαλίας παρά τού 'Ραούλ, παρωργίσθη τοσούτον, ώςτε άπεδίωξεν άμέ-
σως αυτόν, άπειλήσας ετι δεινότερα, τόσω μάλλον όσω ο άδελφος
τού 'Ραούλ 'Ρογέρο; είχεν ή δη αύτομολήσει ποος τούς ήμετέρους*
διότι, ως θέλομεν μετ* ολίγον εξηγήσει πλατύτερον, οι Νορμαννοί δεν
ώμονόουν εν τή κάτιρ ’Ιτα λ ία καί ύπο πολλών κατετρύχοντο εμφυ­
λίων παθών καί δ'ιενέξεων. Κωμικώ τατος δε ύπήρξεν επί τού προκει-
μένου ό ψευδοβασιλεύς Μ ιχαήλ, όςτις ένόμισεν ώςαύτως εύλογον νά
οργισΟή καί «μεγάλα κεκρμγώς καί τον μηρόν τγ δεξιά πλήττων»
έν καί μόνον, μεθ* όρκων φοβερών παρεκάλει τον 'Ροβέρτον, τούτο,
ότι άν άναλάβη την βασιλείαν, καί άποκατασταθή εις τον θρόνον,
νά παραδοθή εις αύτον ο 'Ραούλ, ϊνα ύποβάλ^ τον μιαρόν αμέσως εις
οϊκτιστον θάνατον. Κ α τ ’ ευτυχίαν αύτού ο χρηστός 'Ραούλ κατέφυγεν
εις Κωνσταντινούπολή, την όποιαν ούτε ό ’Ροβέρτος ούτε 6 ψευδομι-
χαήλ ?μέλλον ποτέ νά ΐδωσιν. Ά λ λ α πόσον δίκαιον είχεν ή Ά ν ν α
Κομνηνή, έμπαίζουσα την πρωτοφανή ταύτην άγυρτίαν.
Μετά την τοιαύτην έκβασιν τής πρεσβείας τού 'Ραούλ, επειδή
έπήλθεν έν τω μεταξύ το έαρ, ό 'Ροβέρτος, όςτις είχε συμπληρώσει
τάς παρασκευάς του, είχε διατάξει τά κατά την διοίκησιν τής χώ ­
ρας επί τής απουσίας αύτού καί είχε προςέλθει εις Βρεντήσιον, άπε-
φάσισε νά μή άναβάλη πλειότερον την έναρξιν τού έπιχειρήματΟς.
Λούς δέ προ πάντων πεντεκαίδεκα πλοία εις τον υίον Βοημούνδον,
τον έπειτα διαβόητον έν τή πρώτν) σταυροφορία γενόμενον, παρήγ-
γειλεν αύτον νά κυριεύση την Κέρκυραν, ήν ή Ά ν ν α Κομνηνή ονο­
μάζει Κορυφιύ. Ά λ λ * ύ Βοημούνδος έπελθών εύρε την νήσον ταύτην το­
σούτον οχυράν, υίςτε δεν ένόμισεν ότι είμπορεΐ νά έπιχειρήση άπόβασιν
μετά τής μικράς έκείνης δυνάμεως, καί άνέκαμψεν άπρακτος προς τον
πατέρα. Ό δέ, κατά μήνα Ιούνιον τού 1 0 8 1 , έπέπλευσεν αυτός επί
την Κέρκυραν μετά σύμπαντος τού στόλου καί τού ψευδ'οβασιλέο*ς
Μ ιχαήλ, έγένετο κύριος τής νήσου έντος ολίγων ημερών, καί, ένω
'δσχολεϊτο περί τούτο, προκατέπεμψε πάλιν τον Βοημούνδον, ϊνα κα­
ταλάβω περί το Δυρράχιον χωρία Ttva έπιτήδεια εις άπόβασιν τού
 τ

430 Πολιτικαί ενέργειαι ’Αλεξίου κατά Γυσκάρδου καί Γρηγοριου.

στοατού, δςτις έμελλε να επιχείρηση από κοινού μετά του στόλου τήν
πολιορκίαν του μεγάλου εκείνου φρουρίου.
%
Τοιαύτα ι ήσαν αί άγγελίαι τάς οποίας ελαβεν άλληλοδιαδό^ως δ
’Αλέξιος εντός' των δύο πρώτο>ν από της άναρρήσεως αύτοΰ μηνών.
Κ α τ ’ άρχάς ήλπισεν OTt δ ’Ροβέρτος (Λαθών τάς τιμάς τάς άποδο-
θείσας εις τον υιόν του Μ ιχαήλ Ζ' Κωνσταντίνον, θέλει άποτραπή
της επιχειρησεως, άλλ’ η ελπίς αυτή δεν διήρκεσε πολύ, καί μετ’
ολίγον έμαθε τάς έπανειλημμένας κατά της Κέρκυρας επιθέσεις, την
άλο>σιν αυτής, καί τήν πρώτην άπόβασιν τού Βοημούνδου περί Λυρ-
ράχιον. Εννοείται οτι δεν περιέμενε τά τελευταία ταύτα γεγονότα
όπως παρασκευασθή προς άμυναν, καί δτι ήρχισεν εργαζόμενος συν-
τόνως επί τούτω, άμα προ τού τέλους τού άπριλίου έβεβαιώθη ότι ο
'Ροβέρτος επιμένει εις τό ε’πιχείρημα αύτού. Ή κατάστασις τού
κράτους'ήτο, ώς ήξεύρομεν ήδη , τοιαύτη ώςτε πας άλλος ήθελεν άπελ-
πισθή. Συγκεφαλαιούντες τά ανωτέρω περί τούτου ρηθέντα, ένθυμί-
ζομεν εις τον αναγνώστην οτι οί Τούρκοι ήσαν εις τήν Κύζικον καί
τήν Ν ίκαιαν, οτι στρατός δεν ύπήρχεν, οτι χρήματα δεν ύπήρχον,
καί δτι πολλή αναρχία έπεκράτει εις τάς εύρωπαικάς χώρας επί τάς
οποίας έπήρχετο δ 'Ροβέρτος. Ά λ λ * δ ’Αλέξιος δεν άπέβαλε τό θάρ­
ρος, καί έν τφ άμα έφρόντισε περί κατασκευής στρατού, περί προχεί­
ρου έξοικονομήσεως χρηματικών τινων πόρων, περί οχυρώσεως των
κατά τήν 'Ελ λά δα φρουρίων, περί προχείρου τινός έξασφαλίσεως τού
κράτους από των έν ’Ασία Τούρκων καί περί εύρέσεως συμμάχων κατά
του άπό δυσμών πολεμίου.
Τ ά προς επιτυχίαν τού τελευταίου τούτου σκοπού ένεργηθέντα ά-
ποδεικνύουσι τήν έκτασιν των εξωτερικών σχέσεων τρύ ’Αλεξίου καί
τήν επ ιτηδειότητα τής πολιτικής του. Ύπεδείξαμεν ήδη δτι οί Νόρ­
μα ννοί τής κάτω Ιτ α λ ία ς δεν ώμο νοούν προς άλλ,ήλους* πολλοί έζ
αύτών δυςηρεστημένοι δντες κατά τού 'Ροβέρτου, είχον καταφύγει
εις τήν έν Κ<ονσταντινου?:όλει αυλήν. ’Εκτός τών προμνημονευθέντων
αδελφών 'Ρογέρου καί 'Ραοΰλ, πολλοί τών πλησιεστάτων συγγενών
τού ’Ροβέρτου ήσαν συνεννοημένοι μετά τών ήμετέρων. Ό αδελφός
του Ουμβερτος διέτριβε προ καιρού έν Βυζαντίφ, δ δε υιός τού Ούμ-
βέρτου αύτού, δ Ούμβερτόπουλος ήτο, ώς ήξεύρομεν ώςαύτως, στενός
τού ’Αλεξίου φίλος καί συνετέλεσεν έκ τών πρώτων εις τήν άνάρρη-

„ ν:
 Πολίτικα.! ενέργειαι Αλεξίου κατα Γυσκάοδου καί Γρηγορίού, 431

σιν αυτού. Έ τερος δέ ανεψιός του 'Ροβέρτου, έξ αδελφού πρεσβυτέ-

ρου, 6 Έρμάννος, έν αυτή, τγί ’Ιτα λ ία κεκρυμμένος, έκαραδόκει αφορ­
μήν ϊνα διεκδίκηση την αύτω μάλλον η τω θείω αυτού προςήκουσαν
ηγεμονίαν των Νορμαννών. Ό τραχύ; καί πλεονέκτης 'Ροβέρτος
είγζ κινήσει πολλάς καθ’ εαυτού αντιπάθειας κα! παρά τω κλήρε»)
της κάτω Ιτ α λ ία ς, ιδίως Si ό αρχιεπίσκοπος Καπύης Έρβαίος έφάνη
προθυμότατος νά σύμπραξη μετά τού ’Αλεξίου, κα! προ έτρεπε τον η ­
γεμόνα της χώρας εκείνης Ίορδάνην εις την μετά των 'Ελλήνων συρ,-
μαχίαν. Διά της επιτήδειας όλων τούτην των πολεμίων ύποκινήσεως,
παρεσκευάσθη κατά νώτων τού 'Ροβέρτου έν αύτη τη ’Ιτα λ ία στάσις,
ητις ηνάγκασε βραδύτερον τον Νόρμα ννόν -ηγεμόνα νά ανακάμψη έκ
τη ς'Ε λ λ ά δ ο ς.Ό δε ’Αλέξιος δεν περιο>ρίσΟη εις τα ύ τα ,ά λ λ ά συνεννοηθη
και ρ.ετά τού βασιλέως της Γερμανίας 'Ερρίκου τού Δ '. Ό βασιλεύς ού-
τος άπήτει την επί της όλης ’Ιταλίας κυριαρχίαν, και έπ’ αύτης της
ύπο τού 'Ροβέρτου καταληφθείσης, προς δέ διέκειτο πολερκιος προς τον
Νορρ.αννόν τούτον ηγεμόνα και ώς σύμμαχον τού Γρηγορίου Ζ'. Έ ν - .
τεύθεν ωφελούμενος ό ’Αλέξιος έγραψε προς αυτόν έπανειληρ.ρ.ένο)ς προ-
τείνων συρ,μαχίαν κχί έπιμαχίαν. Έπερ.ψε δέ και πρέσβυν εις Γερρ,α-
νίαν, τον Χοιροσφάκτην, και σεύζεται ή διά τούτου διαβιβασθεισα πρός
τον Ερρίκον Δ' επιστολή, ητις περιέχει τούς κυριωτέρους των συμφω-
νηθέντων όρους, και προςέτι παρέχει ημιν εννοιάν πνα τού επίσημου
ύφους τό όποιον μετεγειρίζετο τότε ή έν Κωνσταντινουπόλει αύλη
γράφουσα προς τον Ισχυρότερον μονάρχην της Δύσεοας. Αί προςαγορεύ-
σεις άς απονέμει αύτω ό ’Αλέξιος είναι* πανευγενέσζαζε καί ζωόνζο
χρισζιαηκώζαζε άδεΛφε, έτι δέ κάι η ευγενία σου και ή μεγαΛοδυ-
ναμός σου εξουσία. ΙΙερι εαυτού δέ ομίλων λέγει ή βασιΛεία μου, κα!
zb κράζος ημών. Καθώς βλέπει ό αναγνώστης και έν αύτη τη έσχατη
άμηγανία, η έν Κωνσταντινουπόλει μοναργία άπέφευγε τού ν’ άποκα-
λέση βασιλέα τον Ερρίκον. Έρχόρ.ενος δέ εις τά πράγρ.ατα, ό ’Αλέ­
ξιος προτρέπει αυτόν νά έπιπέση μεθ’ όλης της δυνάμεως εις την Ά - /
πούλιαν και την Καλαβρίαν, π έμ π ει. αύτφ επί τούτο) ποικίλα δώρα
και εις χρήρ.ατα 1 4 4 ,0 0 0 χρυσών ( 2 , 1 6 0 , 0 0 0 περίπου δραχμ.ών), ύ-
πόσγεται νά στείλη, άφού τελεσθώσεν οί νενορ.ισμένοι περί τών συνθη­
κών όρκοι, έτέρας 2 1 6 ,0 0 0 χρυσών ( 3 , 2 4 0 , 0 0 0 περίπου δραχμών),
και, ϊνα καταστηση τον σύνδεσμον στενότερον, προςφέρει τον ανεψιόν
αυτού, τον υιόν τ ο ύ ’Ί σ α α κ ί ο υ , ώς σύζυγον μιας τών τού Ερρίκου θυ-

/
432 'Επιζήμιοι προς τους Ενετού: παραχωρήσεις.

γατέρων. "Αζιον σημειώσεως είναι ότι Σμιλών περί τού άποστελλομέ-

νου αργυρίου, λέγει αύτό ρωμανάζον TtaJcudc ποιότητας, εξ ού υπο­
δεικνύεται οτι είχεν αρχίσει έ'κτοτε το όλέθριον σύστημα τής ύπό τής
κυβερνήσεως κιβδηλείας των νομισμάτων. Ό Ερρίκος άπεδέχθη προθύ-
μως τάς γενομένας προτάσεις, καί εις μέν την Άπουλίαν μικράν έπε-
χείοησεν επιδρομήν, άλλ* οί αδιάλειπτοι κατά τεύ Γρηγορίου πόλεμοι
αυτού παρήγαγον ούδέν ήττον επωφελή υπέρ τού ’Αλεξίου αντιπερι­
σπασμόν* δ ’Ροβέρτος ήναγκάσθη τελευταιον νά δράμα, εις βοήθειαν
τού άρχιερέως, ή μάλλον τής κινδυνευούσης εν τα, κάτω ’Ιταλία ηγε­
μονίας αυτού* διότι περί τού άρχιερέως, αληθώς ειπειν ολίγον έκήδετο,
φενακίζων καί αυτόν ασυνείδητος ισάκις είχε προς τούτο ίδιον συμφέρον.

ΓΙλήν τούτου 6 ’Αλέξιος ελαβεν επικουρίαν καί παρά τών Ενετών.

Ή ανατολική μοναρχία ή κατά τούς προηγούμενους χρόνους πολλάκις
θαλασσοκρατήσασα, άπέβαλε το πλεΐστον τής ναυτικής δυνάμεως,
όπως καί τής πεζικής, επί των μακρών εμφυλίων διενέξεων αίτινες προη-
γήθησαν τής τών Κομνηνών άναρρήσεως. Κ α ί τον μέν ηπειρωτικόν στρα­
τόν ήλπισεν δ Αλέξιος νά άναπληρώστ) οίκοθεν, στόλον δε δπωςούν
λόγου άξιον ήτο αδύνατον νά παρασκευάση δ ι’ έλλειψιν καιρού καί
πόρων. Έ πραξε μέν και κατά τούτο δ,τι ήτο δυνατόν, καί επεμψε
ναυτικήν τινα μοίραν εις τον Ά δριατικόν κόλπον, άλλ* έπειγόμενος νά
άγωνισθή προς πολέμιον έχοντα προς τοις άλλοις καί στόλον ισχυρόν,
και συμμάχους τούς ναυσιβίους Δαλματούς, έδέησε νά ζητήση την
συνδρομήν τών Ενετώ ν. Δυςτυχώς μή δυνάμενος νά πληρώσν) τάς υπη­
ρεσίας αυτών διά χρημάτων, ήναγκάσθη νά έπιτρέψ*/) εις την πολιτείαν
εκείνην προνόμια υπέρογκα περί ών θέλομεν είπει ενταύθα πλειότερά
τινα, διότι ειπερ τι καί άλλο συνετέλεσαν τού καιρού προϊόντος εις την
τού κράτους κατάλυσιν.
Έ κ τών Ιταλίδων πόλεων ή "Αμαλφις καί ή Ένετία ίδρυσαν τάς
πρώτας έμπορικάς εν τφ άνατολικφ κράτει αποικίας κατά την δεκα-
την καί την ένδ'εκάτην εκατονταετηρίδα* αλλά περί τά τέλη τής εν-
δεκάτης αί τών Άμαλφιτανών άποικίαι ύπέκυψαν δλως εις τάς ένετι-
κάς. Έλαβομεν άλλοτε αφορμήν νά άναφέρωμεν εν τώ προηγούμενο)
βιβλίω, τάς τε άρχαιοτέρας τών Ενετών προς τούς ήμετέρου; σχεσεις
καί τάς επί Βασιλείου Β ' έτι έπιτραπείσας αύτοϊς προνομίας. *Αλλ
9 Α λέξιος περιέστη ήδη εις τήν ανάγκην νά παραχώρησή εις αυτούς
 Επιζήμιοι προς τους Ενετούς παραχωρήσεις. 433

πολύ μείζονα δικαιώμ,ατα. Ύπήρχον μέν καί πρότερον πολλοί εύπο­

ροι Ενετοί εν Κωνσταντινουπόλει και είχον αυτόθι ιδίας οικίας, δεν
άπετέλουν όμως σωματεϊον αυτοτελές καί αύθύπαρκτον. "Η δ η Si ή
κυβέρνησις αυτών, ωφελούμενη έκ της άμ,ηχανίας τού Α λεξίου, κατώρ-
θωσε νά συγκρότησή έν τγ βασιλευούση κοινότητα δλως σχεδόν ανε­
ξάρτητον, ήτις ίιά των προνομίων τά όποια ευθύς έζ. αρχής έ'λαβε καί
τής έπιτηδείας αυτών του καιρού προϊόντος χρήσεως καί έπεκτάσεως,
κατήντησε νά συγκρότησή αληθές κράτος έν κράτει. Α ί υποχρεώσεις
τάς οποίας ό Αλέξιος άνέλαβε περί τουτου διετυπώθησαν έν χρυσο-
βούλλω έκδοθέντι κατά μ,άϊον τού 1 0 8 2 . Εις τούς Ενετούς παρεχω-
οήθη περί τον λιμένα τού Πέραν, δςτις ανέκαθεν έλογίζετο ώς το κυ-
ριώτατον έμπορεϊον τής πρωτευούσης, πλησίον τής παλαιάς εβραϊκής
σκάλας, ολόκληρον τμήμα ώς κτήρια αυτών άναπαλλοτρίωτον ριετά
των έν αύτω άποβαθρών, οικιών, εργαστηρίων, αποθηκών καί^έκκλη-
σιών, έν αίς καί ή τού άγιου Ακίνδυνου έκκλησία, εις την οποίαν, ώς
φαίνεται, ανέκαθεν έλειτουργούντο οί αυτόθι διατρίβοντες Ε ν ε το ί. Ό
δούξΈ νετία ς έτιμήθη διά τού άξιώριατος τού πρωτοσεβαστού μ,ετά
άναλόγου μισθοδοσίας* ό πατριάρχης Έ νετιας έ'λαβε την προςηγορίαν
τού ύπερτίμ.ου μετά άναλόγου ώςαύτως μισθοδοσίας. Εις πάσας τά ς
έν Ένετια εκκλησίας ώρίσθη οτι θέλει διανέμεται έτησίως ικανή χρυ­
σίου ποσότης άπο τών βασιλικών ταμείων. Εις S i την έν Έ νετια έπ*
όνόματι τού ευαγγελιστού αποστόλου Μάρκου μ.ητρόπολιν κατέστησαν
ύπόφοροι πάντες οί έξ Άμ.άλφιος κατέχοντες έν Κωνσταντινουπόλε ι
εργαστήρια. Τό δε σπουδαιότερον, ή παραχώρησις ίδιου τμήμ,ατος δέν
εγένετο μόνον έν Κωνσταντινουπόλει, αλλά καί εις άπάσας τάς ά λ -
λας τού κράτους πόλεις αόποι ποτ* άν έκεΐνοι ήτήσαντο» καί προςέτι
ώρίσθη ότι οί Ενετοί καθ’ όλον-τό κράτος θέλουν πωλεϊ καί αγοράζει
μηδένα καταβάλλοντες τελωνιακόν, λιμενικόν, ή άλλον οίον δήποτε
φόρον, οντες «έ'ξο; πάσης 'Ρωμ.αϊκής εξουσίας.» "Ινα κατανοήσωμεν
όπόση έλάττωσις έκ τούτου έπήλθεν εις τά,ς ειςπράξεις τού δημ.οσίου
ταρ.είου, δέον νά προςθέσωμεν ότι τοιαύται έντελώς αφορολόγητοι ένε-
τικαί άποικίαι ίδρύθησαν, παρεκτός τής Κωνσταντινουπόλεως, καί
εις όλα τά άλλα αξιόλογα τού κράτους έμ,πορεϊα τά όποια συνέπεσε μ.έν
καί άλλοτε νά άναφέρωμ,εν, όνορ.άζομ.εν δέ αύθις ένταύθα προς πλείονα
τού αναγνώστου ευκολίαν. 'Ρ η τώ ς λοιπόν μ.νημ.ονεύονται ένετικαί ά -
ποικίαι έν Ά σ ία μ.έν εις Λαοδίκειαν, ’ Αντιόχειαν, Μάμ.ιστρα, ‘'Α δανα
( ελλ. ιςτορ . κ. παπαρρηγοπουλου τομ . δ'.) 28

II
434 Έπιζήμιιοι προς τους Έν-τους παραχωρήσεις.

Ταρσόν, Α ττά λ εια ν , Στρόβιλον, Χίον, Θεολόγον καί Φ ώ κα ια ν έν

Εύρώπν) δέ είς Δυρράχιον, Αυλώνα, Κέρκυραν, βόνιτσαν, Μεθώνην,
Κορώνην, Ναύπλιον, Κόρινθον, Θήβας, Αθήνας, Εύβοιαν, Δημητριάδα,
Θεσσαλονίκην, Χρυσόπολιν, Περιθεώριον, Ά β υ δ ο ν , 'Ραιδεστόν, Ά δ ρ ια -
νούπολιν, Ά π ρ α ν , Ή ράκλειαν, καί Σηλυβρίαν. Έ αν δε είς ταύτα προς-
θέσωμεν ort το μέν έξ αρχής, τό δε του καιρού προϊόντος, ανάλογοι
ένετικαί άποικίαι έσυστήθησαν καί είς τά ένδότερα τής Πελοποννή-
σου καί είς Κρήτην καί είς Κύπρον καί είς τά παράλια τού Εύξείνου,
καί ότι ύπό την προστασίαν τής ένετικής σημαίας καί διά τινων προς
αυτήν παραχωρήσεων πολλαί καί άλλαι εύρωπαϊκαί πόλεις καί έπι-
κράτειαι ήδύναντο καταχρηστικώς νά νέμωνται την αυτήν έν τω κρά-
τει ατέλειαν, εύλόγως δυνάμεθα νά συμπεράνωμεν ότι ή έν Κωνσταν-
τινουπόλει κυβέρνησις άπώλεσεν από των χρόνων τούτων κατά μικρόν
άξιολογώτατον μέρος των είςπράξεων αυτής. Ουδέ τούτο ήρκεσεν.
άλλ’ αί ένετικαί αύται άποικίαι κυβερνώμεναι άπασαι ύπό τής έν
Κωνσταντινουπόλει μητροπόλεως αυτών καί διά ταύτης ύπό τής έν
Έ νετίι* κεντρικής κυβερνήσεως, καί πλουτήσασαι καί θαλασσοκρατή-
σασαι, καί άκριβεστάτας συλλέξασαι γεωγραφικάς καί πολιτειογρα-
φικάς περί τού τόπου γνώσεις, καί ποικιλοτρόπως περιπλακεϊσαι είς
τά δημόσια καί ιδιωτικά αύτού συμφέροντα, αναγκαίος παρεσκεύα·
σαν τήν μετά 1 2 0 έτη έπελθούσαν δριστικήν αύτού κατάλυσιν.
Τοια ύτα ι υπήρξαν αί θυσίαι δΥ ών ό ’Αλέξιος έξηγόρασε τήν συμμα-
χίαν. ίΉ δύνατο άρά γε νά άποφύγν) τάς θυσίας ταύτας ; Νομίζομεν
οτε ήδύνατο. βεβαίως οί Ε ν ετο ί προςήνεγκον αύτω λόγου αξίας υπη­
ρεσίας. ’Αλλά δεν έμπόδισαν τον 'Ροβέρτον νά διαπεράσν) τον Ά δ ρ ία ν
καί έπί τέλους ό αγών έκρίθη κατά ξηράν καί ούχι κατά θάλασσαν.
Ουδέ έπιτρέπεται νά παραδεχθώμεν .οτι άν ό Αλέξιος δεν προςφκει-
ούτο διά πάσης θυσίας τούς Ενετούς, ούτοι ήδύναντο νά ρίψωσι το
βάρος τής δυνάμεώς των είς τήν αντίθετον πλάστιγγα συμμαχούντες
μετά τού 'Ροβέρτου. Οί Ε ν ετο ί έκέρδαινον τοσαύτα από τών ειρη­
νικών αυτών πρός τούς ήμετέρους σχέσεων, ώςτε δεν ήθελον διακιν­
δυνεύσει τά βέβαια αύτών ωφελήματα έπί τή έπισφαλεΐ έλπίδι τού
νά προςπορισθώσιν έτι μείζονα. Τό πολύ δεν ήθελον παράσχει τω Ά -
λεξίω τήν έπικουρίαν τού στόλου των* αλλά τά πράγματα απέδειξαν
οτι b 'Ροβέρτος ήναγκάσθη νά έγκαταλείψν) τό βούλευμα αύτού, ούχί
διότι ήττήθη κατά θάλασσαν, άλλα διότι έπανειλημμένως κατά ξη-
 Οικονομική κχτχστχσις. Πολεμικχί πχρασκβυαί. Τούρκοι. 435

ράν κατετροπώθη. At παραχωρήσεις λοιπόν εκεΐναι υπήρξαν εν των με­

γαλύτερων του 'Αλεξίου σφαλμάτων.

Ευτυχώς ?ένώ έπραττε το λάθος τούτο, ήσχολεϊτο ένταύτφ όρα-

στηρίως εις την διοργάνωσιν των εσωτερικών δυνάμεων. Προ πάντονν
είχεν ανάγκην χρημάτων, καί τόσω πλειοτέρων χρημάτων, όσφ έπρο-
κειτο νά έπαρκέση οχι μόνον εις συντήρησιν μεγάλου στρατού, αλλά και
εις τάς αξιώσεις τών συμμάχων. Ε ’ίδομεν ότι εις μόνον τον Ερρίκον
Δ' ελέησε νά άποστείλη 3 6 0 ,0 0 0 χρυσών; ήτοι υπέρ τα. 5 , 4 0 0 , 0 0 0
δραχμών. Ε π ε ιδ ή δέ αί τα κτικα ί είςπράξεις δεν ν,β&ν ίκαναί νά
θεραπεύσωσι τοσαύτας χρείας, διά την παραλυσίαν εις ήν είχε
περιέλθει η διοικησις, ήτις ητο αδύνατον νά άνορΟωθή εντός μικρού
διαστήματος, η νέα κυβέρνησις ήναγκάσθη νά ζητήσγι εκτάκτους συν·
δρομάς. Τ Ι μητηρ του βασιλέως, ο αδελφός Ισ α ά κιος,’ απαντες οί
Κομνηνοί, απαντες οί μεγιστάνες έφιλοτιμήθησαν νά άποθέσωσιν εις
τον βωμόν της πατρίδος, κατά την κρίσιμον ταύτην στιγμήν, τό πλεΐ-
στον της Ιδίας αύτών περιουσίας. Κ α ί μετ' ολίγον κατέστη απαραί­
τητον νά έπιβληθή χειρ καί επί τών εκκλησιαστικών θησαυρών. Ε ­
πειδή δέ τινες εκ τών του κλήρου άνθίσταντο, ο Ίσαάκιος, όςτις έκυ-
βέρνα τότε τά πράγματα, διότι ί ’Αλέξιος άντηγωνίζετο ήδη προς
τον ’Ροβέρτον, έκκλησιάσας σύνοδον εις τό της του Θεού Σοφίας τέ­
μενος, αφού πολλά είπεν όπως* καταπείση τούς δυςτροπωτέρους, « α ­
ναγκάζομαι,» άνέκραξεν επί τέλους, «άναγκάζειν ούς ου βούλομαι ά -
ναγκάζειν,» καί έξετέλεσε τό βούλευμα. ’Αλλά τοσαύτη ητο ή άν-
τίπραξις τού ιερατείου, ώςτε μετά τό πέρας τού πολέμου, ό ’Αλέξιος έ-
πανελθών εις την Κωνσταντινούπολή ένόμισε δέον νά άπολογήθή περί
της χρησεως τών ιερών τούτων χρημάτων επί συνελεύσεως εις ην πα-
ρησαν η σύγκλητος, το στρατιωτικόν, καί οί έγκριτοι τού κλήρου, καί
νά υπόμνηση είς τούς άνθρυίπους αυτούς ότι πάντα τά άφαιρεθέντα
«εις δέον άνηλωτο κατά τον Ιίερικλέα εκείνον, καί ύπέρ της υμών τ ι­
μής δεδαπ άνηται.» Τούτους τουλάχιστον τούς λόγους αποδίδει αύτω
η θυγάτηρ αυτού "Αννα, μαρτυρούσα ουτω ότι έκτοτε καί αύτοί οί η ­
γεμόνες τού μεσαιωνικού ελληνισμού ειχον αρχίσει νά παραθέτώσιν έ-
πισημως τάς αναμνήσεις της αρχαίας ημών ιστορίας.
ΓΙρό τούτων πάντων ό ’Αλέξιος είχε δια τά ξει τούς στρατηγούς της
κατά πόντον Ή ? ΧΥΛίίχς, κχΐ 1l'/.φ λαγό νιας, καί Καπτταίοκίας, καί
28*

/
436 Πολιορκία Δυρραχίου υπό Γυσκάρδου. Γεώργιος ΓΙαλκιολόγος.

Χώματος νά δράμωσι μεθ* όλων των δυνάρ.εων'εις Κωνσταντινούπο­

λ ή , αφού καταλίπωσιν εις τά θέματα αυτών τάς άπαραιτήτως αναγ­
καίας φρουράς. Προςέτι παρήγγειλε νέαν μεγάλην στρατολογίαν κατά
τε την Α σία ν καί την Ευρώπην, προέτρεψεν άπαντας τούς φρουράρ­
χους των δυτικών παραλίων καί νήσων νά άνθέξωσιν όσον ένεστι μέ­
χρι τής άφίξεως αυτού· ιδίως δέ δυςπιστών προς τον στρατηγόν Ιλ λ υ ­
ρίας Γεώργιον Μονομαχάτον, τον έδρεύοντα εις Δυρράχιον, το επισημό­
τερο ν φρουράν τής Ρύσεως, έξαπέστειλεν άντ* αυτού ενα των πιστό­
τερων και ικανωτέρων φίλων του, τον Γεώργιον ΙΙαλαιολόγον. Κ α ι
τούτων γινομένων, έφρόντισε νά καταστήση οσον οίόν τε ολιγώτερον
οχληράν την γειτονίαν των Τούρκων. Μή λησμονώμεν ότι ούτοι, ύπο
τον ηγεμόνα αύτών Σολιμάν, είχον γίνει κύριοι πολλών θεμάτων τής
ρ.ικράς ’Ασίας καί ότι είχον προελάσει μέχρι Κυζίκου καί Νίκαιας* έ-
κεΐθεν δέ δρμώμενοι έλεηλάτουν τάς πέριζ χώρας, καί έφορολόγουν
πάσαν σχεδόν την Βιθυνίαν. Κ α τά δυςτυχίαν δεν προεκειτο ήδη νά
καταπολεμ,ηθώσι σπουδαίως. Ό ελληνικός χριστιανισμός, προςβαλλό-
μενος ύπο τού δυτικού, ητο ήναγκασμένος νά άγωνισθή προ πάντων
προς τούτο το μέρος, ιυςτε δ βασιλεύς μόνον σκοπόν προέθετο νά άπο-
μακρύνη, όσον ήτο δυνατόν, έκ τής Κωνσταντινουπόλεως τούς Τούρ­
κους, άναγκάσας δέ αυτούς εις ανακωχήν τινα, νά λάβγ, καιρόν νά
άντεπεξέλθγι κατά τού μεγαλύτερου κινδύνου. "Όθεν διά μικρών σ υμ -,
πλοκών καταστρέψας τά περί την παραλίαν έσπαρμένα τουρκικά απο­
σπάσματα, καί βιάσας τούς πολεμίους νά ύποχωρήσωσι πέραν τής
Ν ικομήδειας, συνωμολόγησε προς αυτούς σπονδάς, Si ών έδόθη μέν
αύτοΐς όριον τό ποτάμιον δ Δράκων (σήμερον όνομαζόμενον Κιργετσίδ
και έκβάλλον εις τον Άστακηνόν κό7,πον), ύπεχρεώθησαν δε ούτοι νά
μη ύπερβαίνωσι τό ποτάμιον τούτο.

Πριν ετι έξομαλυνθώσιν οί προς άνατολάς περισπασμοί, είχεν αρχί­

σει δ *Ρο£έρτος την πολιορκίαν τού Δυρραχίου, καίτοι πολλά ε^παθεν
εν τω μεταξύ ατυχήματα* Είδομ ενότι, έκπλεύσας έκ Βρεντησίου περί
τά τέλη τού Ιουνίου μηνός, αυτός μέν έπεχείρησε την άλωσιν τής Κερ-
κύοας, τον δέ υιόν Βοημούνδον επεμψεν ίνα προκαταλάβγι επί τής
στερεάς χωρία τινά επιτήδεια εις άπόβασιν. Ή κατάστασις των φρου­
ρίων είχε παραμεληθή ούδέν ήττον ή δ στρατός επί των προηγουμέ­
νων βασιλέων, τό δέ βραχύ διάστημα τού χρόνου τό μεσολαβήσαν με-

\
 Πολιορκία Δυρραχίου ύπο Γυσκάρδου. Γεώργιος Παλαιολογο;. 43 /

ταξύ της άφίξεως του Παλαιολόγου εις την παραλίαν εκείνην καί της
επι πλεύσεως τών πολεμίων ο εν επετρεψεν όλων τών φρουρίων την α -
ποχρώσαν επισκευήν. Ό Παλαιολόγος μόλις προέφθασε νά βελτίωση
δπωςούν τά οχυρώματα του Δυρραχίου, τού δε προς μεσημβρίαν της
μεγάλης ταύτης πόλεως κειμένου Αύλώνος. ήδυνήθη εύχερώς νά κα -
ταστή κύριος δ Βοημούνδος. Μετά δέ την χείρωσιν της Κερκύρας, έ-
πελθόντος καί τού Ροβέρτου εις Αυλώνα, μία μεν τού στρατού μοίρα
απεβιβάσθη ενταύθα, καί εις τον Βοημούνδον επετράπη νά δδηγήση
αυτήν διά ςηράς επί Δυρράχιον, ενώ δ 'Ροβέρτος μετά τής λοιπής
στρατιάς και τού στόλου άπήλθεδιά θαλάσσης εις την αυτήν πόλιν.
Ά λ λ ’ άμα διελθών την Κέρκυραν καί προς το Δυρράχιον άποκλίνας,
καταλαμβάνεται δ στόλος, περί το άκρωτήριον το καλούμενον Γλώσσα,
ύπο τρικυμίας φοβέρας, καί διασκορπισθείς πάσχει τά πάνδεινα. Αυ­
τός δ 'Ροβέρτος ύπέστη τον έσχατον κίνδυνον, άνεδείχθη δμως ώς
πάντοτε ατρόμητος, έσώθη μετά τών πλείστων πλοίων, καί περεμεί-
νας εις Γλαβινίτζαν 7 ημέρας, ?να συνέλθωσι μεν οί θαλασσομαχήσαν-
τες, άναπαυθώσι δέ τά στρατεύματα, επέλθη δέ άπο ξηράς καί δ Β ο η ­
μούνδος, έξώρμησεν αύθις επί το Δυρράχιον, ώςτε περί τά μέσα Ιου­
λίου έστρατοπέδευσαν πάντες ενώπιον τής πόλεως εκείνης, τής πάλαι
πολυθρύλητου Έπιδάμνου. Μόλις δμως συμπληρώσαντες τάς πρώτας
τής πολιορκίας παρασκευάς, μανθάνουσιν δτι επέρχεται δ ένετίκος στό­
λος. Ό 'Ροβέρτος εκπέμπει κα τ' αυτού τον υίον Βοημούνδον, οςτις ά -
νέδειξεν έν τω άγώνι τούτω έξαίρετον τόλμην καί καρτερίαν, άλλ* ή τ -
τήθη κατά κράτος ύπο τής ύπερεχούσης τέχνης καί εμπειρίας τών αν­
τιπάλων. Οί νικηταί ειςελθόντες εις τον λιρ,ένα τού Δυρραχίου έτρο-
φοδότησαν το φρούριον. ’Επειδή δε μετ’ ολίγον προςήλθε καί ή έκ
Κωνσταντινουπόλεως σταλεΐσα ναυτική μοίρα καί ήνώθη μετά τών
Ε νετώ ν, δλοσχερώς έθαλασσοκράτησεν δ ’Αλέξιος. Πάσα ή πρότερον
ύπο τών Νορμαννών καταληφθεΐσα παραλία άπέστη ήδη καί έπαυσε
παρέχουσα χρήματα καί τροφάς* ή μετά τής 'Ιτα λία ς συγκοινωνία δ ιε-
κόπη* οί πολέμιοι περιήλθον εντεύθεν εις δεινήν α μηχα νία ν προς τού-
τοις ή ένδεια τών αναγκαίων παρήγαγε παρ’ αύτοΐς λιμόν μ έγα ν δ
άπο τής τρικυμίας καί τής ναυτικής ήττης ελαττωθείς στρατός ήκρω-
τηριάσθη ετι μάλλον άνηγγέλλετο δε ή προςεχής άφιξις αυτού τού
'Αλεξίου μετά δυνάμεως Ισχυράς. Κ α ί όμως ούδεμία τών συμ,φορών τού­
438 Πολιορκία Δνρρσχ'.ου ύπό ΓυσκάρΒου. Γεώργιος ΙΊαλαιολόγος.

των ΐσχυσε νά διασείσν) το άπτόητον του 'Ροβέρτου φρόνημα, όπερ δ ι­

καίως θαυμάζει ή Ά ν ν α ή Κομνηνή.
Άλλ* αν τοιούτος ήτο ό 'Ροβέρτος, ίίχε κατέναντι αύτοΰ άνδρα.
ίσον ριέν κατά την ανδρείαν και την πολεμικήν άσκησιν, πλεονε-
κτούντα δέ κατά τούτο, οτι ήγωνίζετο υπέρ της ανεξαρτησίας του
εθνδυς αύτού. Προ της ναυτικής ήττης το ρ,έγεθος του ετι άκ[Λάζον·
τος νορμαννικού στρατού, ό πανταχόθεν αποκλεισμός της πόλεως, ή
λαμπροτης των ίπποτικών πανοπλιών των πολεμίων καί η πολλή του
.ηγεμόνας φήμη είχον εκφοβίσει όπωςούν.τήν φρουράν του Δυρραχίου.
Ά λ λ * ο Γεώργιος Παλαιολόγος έπιτηδείως παρασκευάσας την πόλιν
προς άμυνάν τε καί έπίθεσιν, νυχθημ,ερόν περιφερόμενος εις τά τείχη,
ϊνα επιτηρώ την ακριβή των διατεταγμένων ε'κτέλεσιν, ύπομ,ιμνηστών
τοις πάσι το καθήκον τό όποιον πρώτος αυτός έξεπλήρου προθύμως,
καί έπαγγελλόμενος ταχείας καί άποχρώσας τάς επικουρίας, μετέδω-
κεν εις πάντας το πληρούν την καρδίαν αυτού θάρρος. Κ αί επειδή
ήξευρεν δτι τινές των κατοίκων πιστεύουσιν εις τον περί τού Μ ιχαήλ
μύθον τού 'Ροβέρτου, διά νά άφαιρέσγι από τον αντίπαλον το ηθικόν
τούτο προτέρημα, κατέφυγεν εις μηχάνημα μαρτυρούν 0Tt πολλάκις
η χρηστότης είναι έπιτηδειοτέρα της μοχθηράς πανουργίας. Δ ιότι
έξαπέστειλε προς τον Νορμαννόν ηγεμόνα πρεσβείαν των έπισημοτέ-
ρων πολιτών, είπόντων ότι, άν τιρόντι συνεπάγεται μεθ* εαυτού τον
βασιλέα Μ ιχαήλ, δεν έχει ούτος είμή νά εμφανισθή ενώπιον της πό-
λεως, ΐνα πάντες προςκυνήσωσιν αυτόν. Ό 'Ροβέρτος ένέπεσεν εις
την παγίδα ταύτην* καί άπελθόντιον των πρέσβεων, προςτάσσει ευθύς
νά κοσμήσωσι πολυτελώς τον Ψ ευδομιχαήλ, μετά λαμπράς δέ προ-
πομπής, παντοίοις υργάνοις μουσικοϊς καί κυμβάλοις συνοδευόμενον,
προςάγει αυτόν εις τά τείχη τής πόλεως. Ά π α ντες οι κάτοικοι είχον
συρρεύσει εις τάς επάλξεις, ί'να παρευρεθώσιν εις τό παράδοξον τούτο
θέαμα. Ά λ λ ’ άμα πλησιάσαντος όπωςούν τού γόητος, ώςτε διεκρίθη-
σαν οί χαρακτήρες τού προςό>που αυτού, καταιγίς χ>ευασμών καί
ύβρεων ύπεδέχθη τον αυτοσχέδιον βασιλέα, διότι πλειστοι τών έπιφα-
νεστέρων πολιτών είχον γνωρίσει τον άνθρωπον ύπηρετούντα άλλοτε
ως οίνοχόον εν τή αυλή. Έ τ ι δέ άγανακτούντος τού ήρο^ος καί σφα-
δάζοντος τού 'Ροβέρτου διά τον έμπαιγμόν ον ύπέστησαν, εξορμα αί­
φνης ή τού Δυρραχίου φρουρά, καί ου μικράν έπαγαγούσα εις τό τεθο-
ρυβημένον στρατόπεδον τών πολεμίων ζημ,ίαν, έπανήλθεν άβλαβης
 Άφιξις του Αλεξίου. Ήττα αυτού περί Δυρράχιον. 43Θ

εντός του τείχους. Κ α ί επί τής ναυρ,αχίας δέ προς τούς ’Ενετούς, 6

Παλαιολόγος έπε/είρησεν έξοδον, καθ* ήν προελάσας μέχρι της πα­
ρεμβολής τού 'Ροβέρτου, έπήγαγεν ικανόν εις τούς πολεμίους φόνον.
Μετά δέ την κατά θάλασσαν ήτταν των Νορμαννών έπήρθη ετι
μάλλον το φρόνημα των πολιορκουμένων. ”Αν 6 πεισματώδης 'Ροβέρ­
τος δεν επαυεν επιτιθέμενος διά ποικίλων μηχανών επιτηδείων προς
τειχομαχίαν, 6 Παλαιολόγος μη άρκούμινος νά άποκρούν) νυκτος καί
ημέρας τάς εφόδους τού αντιπάλου, έπεχείρει εξόδους πολύ των προ-
τέρων μεγαλητέρας, καθ’ άς αείποτε μεν έ'διδε δείγματα λαμπράς γεν-
ναιότητος, πολλάκις δέ ελαβε πληγάς βαρείας. Ούδέν ήττον όμως
ενεκαρτέρει 6 'Ροβέρτος, περιέσφιγγεν δσημέραι στενότερον την πόλιν
καί κατέλαβε τά πέριξ δρη καί τέμπη εις τρόπον ώςτε νά άποκλείση
πάσαν τροφών διάβασιν. Μ άλιστα δέ ήνώχλει τούς πολιορκουμένους
καί πλείστας παρεΐχεν ελπίδας τφ ΊΡοβέρτω μέγας τις μόσυν, ήτοι
ξύλινος πύργος, ον ούτος κατεσκεύασεν ύψηλότερον τών πύργων, δι*
ών ησαν ώχυρωμένα τά τείχη τού φρουρίου. Το άνω τού ξυλίνου τού­
του πύργου πάτωμα έκλείετο διά θύρας δι* ής 5 0 0 άνδρες έμελλον
νά είσβάλωσιν εις την πόλιν. Ό Παλαιολόγος παρατηρήσας καλώς ·
τάκα τά την μηχανήν ταύτην, κατεσκεύασε διά νυκτος έτερον πύργον
τού αυτού ύψους, έχοντα δέ προςηρτημένην από της μιας αυτού
άκρας δοκόν ισομήκη τή άποστάσει είς ην ιστατο δ τών πολεμίων
πύργος* ώςτε καταπίπτουσα ενφρασσε διά της άλλης άκρας την θύραν
την μέλλουσαν νά χρησιμεύση ως γέφυρα καί έμπόδιζεν αυτήν τού νά
άνοιχθή. Το επινόημα τούτο έματαίωσε παντάπασι το ε’πιχείρημα
τού ’Ροβέρτου, καί ενώ οί στρατιώται αυτού ηγωνίζοντο παντί σθένει
νά καταβιβάσωσι την θύραν, κατεχαλαζούντο άπο τού αντιθέτου
πύργου διά βελών καί λίθων, καί κατεφλέγοντο διά ναύθης καί πίσ-
σης, ώςτε μετ’ ολίγον έμπρησθέντος τού τών πολεμίων πύργου, οί μέν
είς το άνω αυτού πάτωμα ευρισκόμενοι Νορμαννοί έκρημνίζοντο, οί
δέ κάτω ιστάμενοι άνοίξαντες την περιπέζιον θύραν έ'φευγον. T fj δέ
στιγμή εκείνη δ Παλαιολόγος εξάγει διά της πυλίδος τού φρουρίου
λογάδας τινάς άνδρας, οϊτινες κατακόψαντες . οσους άπήντησαν Νόρ­
μα ννούς, συνεπλήρωσαν έπειτα την έξαφάνισιν τού πύργου.

Ά λ λ * ήδη έπήρχετο εις βοήθειαν τού Δυρραχίου αυτός δ Α λέξιος.

Συμβιβασθείς, ούς προείπομεν, προχείρως προς τούς Τούρκους, καί συγ-

I
440 *A(pt£i; του 'Αλεξίου. ΤΗττα αυτοί» περί Aoppixytov.

κεντρώσας εις Κωνσταντινούπολή άπαντα τά διαθέσιμα τάγματα της

'Ασίας, έτι δέ καί πολλούς νεοσυλλέκτους, έξεστράτευσεν εκ της πρω-
τευούσης περί τά τέλη αύγούστου, μετά τού γαμβρού αύτού Ν ικη­
φόρου Μελισσηνού, αφού αατέστησεν επίτροπον της κυβέρνησε ως τον
πρεσβύτερον αδελφόν Ίσαάκιον από κοινού μετά της μητρός. Έγραψε
Si προς το έν Άνδριανουπόλει στρατόπεδον, όπου είχον συρρεύσει οί
έκ των ευρωπαϊκών χωρών νεοσύλλεκτοι, νά ελθν) νά συνενωθή μετ’
αύτού κατά την τού "Εβρου διάβασιν. Το στρατόπεδον τούτο έτάσ-
σετο υπό τον γνωστόν ήδη ήμΐν Πακουριανόν, προχειρισθέντα δομε-
στικον της Δύσεως, καί διορίσαντα υποστράτηγον αυτού τον Νικόλαον
Βρανάν (( άνό'ρα γενναΐον καί πολλήν εμπειρίαν έχοντα περί τά π ο­
λεμικά.» Ένωθέντων δέ τών δύο μεγάλων τού στρατού τμημάτων, ο
Α λέξιος έπεθεώρησε την όλην δύναμιν καί ώρισε τάς αναγκαίας αυ­
τής διαιρέσεις καί υποδιαιρέσεις. Της αύτοκρατορικης φρουράς ήρχεν ο
Κωνσταντίνος 7Ωπος, τών Μακεδόνων 6 Ά ντίοχος, τών Θετταλών ό
Αλέξανδρος Καβασίλας. Παρείποντο δένδιςχίλιοι καί οκτακόσιοι Παυ-
λιανιται υπό τούς ηγεμόνας αύτών Ξαντάν καί Κουλέοντα* οί ΙΙα υ-
λιανίται ούτοι ησαν απόγονοι τών πολυθρύλητων εκείνων αιρετικών,
της Α σ ία ς, οϊτινες, πολλάκις κατατροπωθέντες υπό τών αύτοκρατό-
ρων, μετψκίσθησαν έκ διαλειμμάτων εις τάς περί Φιλιππούπολιν χώ­
ρας καί άνεδείχθησαν αείποτε μ α χηταί μέν φοβεροί διά την άρει-
μάνιον ανδρείαν, σύμμαχοι δε τού κράτους αμφίβολοι διά την άλλο-
τριότητα τών δογμάτων. Τούς Βαρδαριώτας, αποικίαν περσικήν από
τών χρόνων τού βασιλέως Θεοφίλου περί Αξιόν έγκατασταθείσαν,
ηγεν ό γενναίος Τατίκιος, έκ πατρός μέν Τούρκου γεννηθείς, άλλ’ άνα-
τραφείς έν τω χριστιανισμοί καί άναδείξας άρετάς αξίας τού νέου αύ­
τού δόγματος. Κ αί άλλους δέ τοιούτους Τούρκους θέλομεν απαντήσει
εις ταύτην την περίοδον τής μεταξύ τού χριστιανισμού καί τού μωα­
μεθανισμού πάλης, άποδεξαμένους τό θειον βάπτισμα καί διαπρέψαν-
τας εις την μεσαιωνικήν ημών ιστορίαν. Τελευταϊον, τών σωματοφυλά­
κων τού βασιλέως καί τών φραγκικών ταγμάτων προίσταντο ό Πανου-
κωμίτης καί ό Κωνσταντίνος Ούμβερτόπουλος, τών δέ Βαριάγων, ύ
Ν αμπίτης. Προςήλθε δέ ώς σύμμαχος καί 6 τών Σέρβων ήγεμών Βοδινος.
Ό Α λέξιος χρονοτριβήσας επί ρ,ικρόν εις Θεσσαλονίκην διά νά γυ-
μνάσν) οπωςούν τον αύτοσχεδίως συναρμολογηθέντα εκείνον στρατόν,
καί νά λάβγ, άκριβεστέρας περί τών κατά τον ‘Ροβέρτον ειδήσεις,
 Άφιξ’.ς τοϋ ’Αλεξίου. τΗττ7. αυτού περί Δυρράχιον· 441

έπλησίασε μεσούντος τού Οκτωβρίου εις το Δυρράχιον, εστρατοπέδευ-

σεν επί λόφου εν διαστήματι τεσσάρων σταδίων από του φρουρίου,
έχων αριστερόθεν μεν την θάλασσαν, δεξιόθεν δέ όρος υψηλόν, καί εν
τω άμα έμήνυσε προς τον Παλαιολόγον νά έ'λθη εις τό στρατήγιον.
Ό συνετός του Δυρραχίου πρόμαχος έδίστασε κ α τ’ άρχάς νά ύπακού-
ση, διότι δεν ένόμιζε φρόνιμον νά εγκατάλειψη την πόλιν εις τοσούτον
επισφαλή στιγμήν αλλά λαβών έπανειλημμένην παραγγελίαν ήναγ-
κάσθη νά ένδώση* καί έμφανισθείς ενώπιον τού βασιλέως, αφού έξέθετο
πάντα τά από της αρχής τής πολιορκίας γενόμενα καί την παρούσαν
των πραγμάτα>ν κατάστασιν, ήρωτήθη άν νομίζη καλόν νά συναφθή
μάχη κρίσιμος προς τούς πολεμίους. Ό Γεώργιος Παλαιολόγος άπήν-
τησεν ότι όχι* καί ότι φρονεί προτιμάτε ρον νά άποκλεισθή πανταχό-
θεν ό 'Ροβέρτος, νά στενοχωρηθή δ ι’ αδιάλειπτων ακροβολιστών, να
στερηθή των αναγκαίων τροφών καί ουτω νά βιασθγ νά παραδό>ση
τά όπλα. Ή γνώμη αυτή την όποιαν πολλοί άλλοι τών πρεσβυτέρων
ά.ξια>ματικών άπεδέχοντο, ήτο όμολογουμένως ή συνετωτέρα. Τωόντι
ό στρατός τού ’Αλεξίου ητο μεν πολυαριθμότερος τού εχθρικού, διότι
κατά τούς πιθανωτέρους υπολογισμούς ορίζεται εις 7 0 , 0 0 0 άνδρών,
ένω οί περί τόν 'Ροβέρτον δεν ήσαν πλειότεροι τών 3 0 .0 0 0 * αλλά προς
τον έκ τού σύστασην αγώνα οι τελευταίοι ούτοι ήσαν άσυγκρίτως έπι-
τηδειότεροι τού υπερδιπλάσιου εκείνου πλήθους. Ή πανοπλία αυτών
ήτο πληρεστέρα, τά όπλα βαρύτερα, τά σιύματα έν γένει άθλητικώ-
τερα καί προ πάντων τό μάχιμον πνεύμα σφοδρότερον. Πλήν .τούτου
ό στρατός τού ’Αλεξίου συνηθροίσθη έκ τού προχείρου, δεν ελαβε παν-
τάπασι καιρόν νά άσκηθή, καί τό χείριστον έστερειτο εθνικής ένότη-
τος, συγκείμενος, όπως ε’ίδομεν, έκ φυλών ποικίλων, αϊτινες συνετάσ-
σοντο μεν υπό τάς σημαίας τού ’Αλεξίου, άλλ’ ήτο σφοδρά αμφίβολον
άν ήθελον μείνει πισταί εις αύτάς, έν τω μέσω τών ένδεγομένων ποι-
κί7^ων περιπετειών τής έκ παρατάξεως μάχης καί μάλιστα έν περι-
πτά>σει αποτυχίας. Δεν συνεκροτειτο μέν καί ό τού ’Ροβέρτου στρατός
έκ μαχητών άνηκόντων εις μίαν καί μόνην φυλήν» οί* Νορμαννοί δεν
ήσαν είμή 1 , 3 0 0 , ό δε λοιπός όμιλος άπηρτίσθη έξ ’Ιταλών καί άλλων
τυχοδιατκτών. ’Αλλά, παρεκτος τού π7,εονεκτήματος τών όπ7.ων, ο
στρατός ούτος παρεσκευάζετο καί ήσκεΐτο άπό τριών ήδη ετών, έντός
τών οποίων άπέβη όμοειδέστερος τού ά,ντιπάλου* έπί πάσι δέ έμελλε
νά δεκαπ7κασιάση τά,ς δυνάμεις αυτού ή πεποίθησις ότι άν ή ττά το ,

I
442 *Άφιξις του Αλεξίου. ΤΗττα αυτου περί Δυρράχιον.

ούδεμ,ίαν είχε σωτηρίας έλπιζα. Το φρονιμώτερον λοιπόν ττο άναμ,φι-

βόλως νά άποφύγη δ Α λέξιος, κατά την συμβουλήν του Παλαιολό-
γου καί των έμ,πειροτερών στρατηγών, πάντα κρίσιμ,ον αγώνα*, τριβών
τον πόλεμ,ον καί φθειρών ουτω κατά μικρόν τον αντίπαλον. Ά ναλογι-
ζόμενοι δπόσον δεινώς είχον τά κατά τον 'Ροβέρτον, συμπεπιεσμενον
οντα *προς την θάλασσαν, μ.ή όντα κύριον αυτής καί δυςκόλως δυνά“
μ,ενον νά λάβη επικουρίαν τινά εξ Ιτ α λ ία ς , ουδόλως διστάζομεν δτι
απλούς από ξηράς άποκλεισμ,ός ήθελεν άρκέσει δπως έπαγάγη την
απώλειαν των πολεμ,ίων. "Οτε μετά τινας ενιαυτούς, επί της πρώτης
σταυροφορίας, δ τού 'Ροβέρτου υιός Βοημεύνδος έπανέλαβε την κατά
τής Ε λ λ ά δ ο ς στρατείαν, δ Α λέξιος έμ,πειρότερος γενόμενος ήνάγκασε,
δ ιά τοιούτου τίνος άποκλεισμ,ού, τον άκάθεκτον Νόρμα ννόν νά κ α τ ά ­
θεση τά όπλα, καί νά παραδοθή εις την διάκρισιν τού Έλληνος μο­
νάρχου. 'Α λλά ή δ η παρήκουσε την φωνήν τής συνέσεως. Τδ λαμπρόν
έπιτελείον ύπδ τού οποίου περιεστοιχίζετο, οί Δούκαι, οι Συναδηνοι, οί
υιοί τού 'Ρωμανού Διο^ενους, νεανίαι φιλότιμοι καί φιλοκίνδυνοι, ήγα-
νάκτησαν άκούσαντες την γνώμην τής αφανούς τού πολέμου διεξαγω­
γής* αύτδς δ βασιλεύς ευρισκόμενος ετι εις τά μεθόρια τής νεανικής
καί τής ανδρικής ηλικίας διετέλει οργών νά εκδίκηση την τιμήν τού
περιϋβρισθέντος κράτους καί νά άντιπαραταχθη προς ένα τών όνομα-
στοτερων μ.αχητών τής Δύσεως* όθεν απεφασίσθη ο εκ τού συστά-
δην αγών.
Ό αγών ούτος συνεκροτήθη παρά την παραλίαν αυτήν την περί τό
Δυρράχιον τη 1 8 Οκτωβρίου 1 0 8 1 . Ή δεξιά τών Νορμαννών πτέρυξ
τεταγμένη ούσα παρά την θάλασσαν, είχεν ή δη κατατροπωθή, δτε ή
ανένδοτος καρτερία/τού 'Ροβέρτου στρατηγούντος έν τω μεσ<μ τής
παοατάξεως, μετέβαλε την τύχην τού άγώνος· ή δ ' απιστία τού βα-
σιλέως τών Σέρβων βοδινού, έγκαταλιπόντος το στρατόπεδον εις την
κρισιμωτέραν στιγμήν, συνεπλήρωσε την ήτταν τών περί τον ’Αλέξιον,
καί την εσπέραν τής θλιβεράς ε’κείνης ημέρας δ εύτυχής 'Ροβέρτος
διενυκτέρευσεν εντός τής βασιλικής σκηνής. 'Αλλά έξακισχίλιοι νε­
κροί τού αύτοκρατορικού στρατού έμαρτύρησαν δτι ή νίκη ήμ,φισβη-
τήθη πεισμ,ατωδώς. Έ ν τοις πρώτοις έ'πεσεν δ γηραιός Νικηφόρος
Παλαιολόγος, δςτις, αφού έπραξεν άλλοτε τό λάθος νά άντιταχθή εις
τον 'Ρωμανόν Διογένην, επειτα δε ενμεινε πιστός μεχοις εσχάτων εις
τόν Βοτανειάτην, ειχεν επί τέλους άφοσιωθή ψυχή τε καί σώματι εις

/
 Ά<ρ·.ξι< τού ’Αλεξίου. Ήττα αύτου περί Αυρράχιον. 443

τον νε'ον τού κράτους σωτήρα. Κ α ί είχε μέν γνωματεύσει κα τά της

μάχης, άλλ* άποφασισθείσης άπαξ αυτής άπέθανε πεοιφανώς άγωνι-
ζόμενος παρά τφ υίω Γεωργίω. ’Αλλά καί άπαντες σχεδόν οί νεανίαι
εκείνοι, οίτινες είχον παρασύρει τον ’Αλέξιον, έξέπλυναν δ ιά του αίμα ­
τος αυτών το αμάρτημα της προπετούς συμβουλής των* άπαντες σχε­
δόν επεσον έκθύμως υπέρ τού βασιλέως, ύπέρ της τιμής τού κράτους
καί ύπέρ της δόξης τού ελληνικού ονόματος προπολεμούντες, 6 Κ ω ν­
σταντίνος δ υιός τού προβεβασιλευκότος Κωνσταντίνου Δούκα καί α­
δελφός τού Μ ιχαήλ Ζ', δ Νικηφόρος Συναδηνός, «άνήρ γενναίος καί
ωραιότατος, καί σφαδάζων πάντων ύπερτερήσαι κατά την ημέραν
εκείνην μαχόμενος,» δ Ζαχαρίας, πλείστοι άλλοι, ονόματα ά δικη-
θέντα ελεεινούς υπό άλλοφύλων, ήτοι άποσιωπηΟέντα η προπηλακι-
σθέντα, καί μετά πολλών άλλευν ηρώων της αυτής τού παρελθόντος
ημών περιόδου, ε’πί 8 0 0 ήδη ενιαυτούς, άπεκδεχόμενα ετι, δπως καρ-
δία ι έλληνικαί άποδο$σωσι τελευταίον αύτοίς την όφειλομένην εθνικήν
ευγνωμοσύνην. Αυτός δ ’Αλέξιος έρριψοκινδύνευσεν ώς δ έσχατος τών
στρατιωτών. Ή δ η διαλυόμενης της μάχης, τρεις λογάδες τού νορ-
μαννικου στρατού μαχηταί, θεωρούντες αυτόν έγκαρτερούντα ετι καί
άγωνιζόμενον νά έμψυχώση τά άπανταχόθεν τρεπόμενα τά γ μ α τα ,
ώρμησαν άπό ρυτήρος κα τ’ αυτού, προτείναντες τά μακρά αυτών δό-
ρατα, καί δ μέν πρώτος διήμαρτε τού βασιλέως, ^ιικρόν παρεκκλίναν-
τος τού ίππου, τού δέ, άπωσάμενος ό ’Αλέξιος τό δόρυ διά τού ξίφους,
άποτέμνει την χείρα τού σώματος* δ δέ τρίτος π λήττει τον βασιλέα
κατά μέτωπον καί συντρίβει την περικεφαλαίαν αυτού. Ά λ λ ’ δ ήγε-
μών διαφεύγει τον θάνατον, ύπτιος πεσών επί την ουράν τού ίππου
καί μετ’ ολίγον ορθωθείς επί τής έφεστρίδος, καί εδραίος καθήσας, καί
μηδέν τών οπλών άποβαλών, άλλα γυμνόν τό ξίφος κρατών τή δεξιά,
περίρρυτος δέ υπό τού Ιδιου αίματος, την κεφαλήν άπερικάλυπτον
έχων καί την μακράν κόμην περιπλανωμένην ταΐς όψεσιν, έξηκολούθει
μαχόμενος μέχρις ού επέστη ή αναπόδραστος τής άποχωρήσεως ιυρα.
Έ κ τών πολεμίων διέπρεψαν δ μέν ’Ροβέρτος επί άκραδάντω εύστα-
θεία, δ δέ Βοημούνδος επί ορμή άκαθέκτω, άπαντες δέ οι Νορμαννοί
ίππόται επί ανδρεία, τής όποιας, πολλοί έξ αυτών έγένοντο θύματα
κατά την αίματηράν εκείνην ημέραν. Τ ό περίεργον είναι οτι μεταξύ
τών πεσόντων εύρέθη καί δ ψευδοβασιλεύς Μ ιχαήλ, άδηλον πώς φο­
νευθείς. Ά λ λ α πολύ μάλλον αξιομνημόνευτα εισί βεβαίως τά κατά
 444 ’ Ηττα τών Νορμαννών περί Λάρισαν. 'Οριστική αυτών ύποχώρησις.

την σύζυγον του ’Ροβέρτου Γαίταν, ήτις παρακολουθήσασα μέν αυ­

τόν εις την ό\απόντιον ταύτην στρατείαν, μετασχούσα 8 ε όλων των
προτέρων κινδύνων, ήγωνίσθη περιφανώς καί έν τή μάχν) ταύτ*/). Τ ετα γ ­
μένη εις την ίεξιά ν πτέρυγα, την κα τ' άρχάς ύπενό'ούσαν εις τούς ήμε-
τέρους, ό'ιά φωνής μεγάλης άνεκάλει καί ώνεί^ιζε τούς φεύγοντας* καί
έπειό'ή ό'έν είςηκούετο, εό'ραμεν επ’ αυτούς κρατούσα μακρόν ό'όρυ, καί
πλήττουσα ό'εξιά καί αριστερά ό'ιεκώλυσε την πάροδον, καί άνατρέπουσα
τούς άπειθεστέρους, έπανήγαγεν αύτούς εις την μάχην. Το έτι π α ρα ίο-
ξότερον ίσως είναι ότι 6 Νορμαννός χρονογράφος Γουλιέλμος δ ’Ά π ου-
λος, ήθέλησεν έκ παντός τρόπου νά έλαττώση τά κατορθώματα της
αληθούς εκείνης άμαζόνος, ό'ιότι ετυχε νά μη ήναι Νορμαννή, αλλά
Λογγοβαρό'ία τό γένος, δ 8ε χρονογράφος ό'έν ήνείχετο νά δμολογήσνι
ό'ιαπρέψασαν μεταξύ των ομογενών αύτού γυναίκα αλλόφυλον. Κ αί
έπειτα περιμένομεν νά μάθωμεν την περί των ήμετέρων αλήθειαν,
άπδ τοιούτων ιστορικών. Όπόσον εύγενεστέρα άνείείχθη ή Έλληνίς
νΑννα Κομνηνή, μή ό'ιστάσασα νά άποθαυμάσ/) την έξαισίαν εκείνην
αρετήν καί Π αλλάδα άλλην νά όνομάσν) την εσπερίαν ήρωιδ'α.

Ή νίκη λοιπόν τού 'Ροβέρτου υπήρξε λαμπρά καί δλοσχερής. Κ α ί

δ μεν Γρηγόριος Ζ' σπεύσας νά συγχαρή επ’ αυτή τον σύμμαχόν του,
άπέ^ωκε το κατόρθωμα εις τάς ευλογίας τού αγίου Πέτρου* ή 8ε
αλήθεια είναι ότι ή νίκη ώφεί7νετο εις τό κατά τούς χρόνους εκεί­
νους άκμάζον άρειμάνιον πνεύμα των δυτικών. Α λ λ ά καίτοι πολ-
λάκις την κατά τούτο ύπεροχήν αύτών, νομίζομεν εντούτοις δ ί­
καιον νά παρατηρήσωμεν, ότι, καθ’ ά εξάγεται εξ αύτών τών περιπε­
τειών τής προκειμένης μάχης, ύπήρχον καί μεταξύ τών ήμετέρων άν­
τρες πολλοί αντάξιοι τοιούτων αντιπάλων, καί ποοςέτι οτι οί αντί­
παλοι ούτοι ήσαν τότε άσυγκρίτως ανώτεροι όλων τών ό'υτικών εθνών.
Ούτε οί Φράγκοι, ούτε οί Λογγοβάρό'ιοι, ούτε οι Άγγλοσάξωνες ήόΝυ-
νήθησαν νά άνθέξωσιν εις τούς Νορμαννούς. Πλήν τούτου εις την
’Αγγλίαν, εις την Γαλλίαν, εις την Ιτα λ ία ν οί Νόρμαννοί ή^υνήθησαν
νά ίίρύσωσι κράτη ό'ιαρκή καί ούσιωό'ώς νά άλλοιώσωσι τούς χαρα­
κτήρας τών ήττηθέντων, ένω από τής ’Ανατολής ε’πί τέλους άπεκρού-
σθησαν. Πριν όμως έπέλθν) τό σωτήριον τούτο αποτέλεσμα, τά πρώτα
τής ήττη ς επακόλουθα ύπήρξαν ολέθρια.
Ό Γεώργιος Παλαιολόγος ό'έν ήό'υνήθη μετά την μάχην νά έπα-
 τΒττα τωνΝορμαννών περί Λάρισαν. Όριστική αυτών ύποχώρησίς. 445

νελθη εις το Δυρράχιον. "Οθεν τής μέν άκροπόλεως αύτού ή ocjjluvoc ά -

νετέθη ή #η εις τούς προύχοντας των άποίκων Ενετώ ν, της Si λοι­
πής πόλεως «τω εξ Άρβανών δρμωμένω Κομισκόρτγ,, » λέγει ή Κ ο -
μνηνή. Δευτέραν λοιπόν ταύτην φοράν βλέπομεν άναφερομένους τούς
’Αλβανούς ύπο των ήμετέρων, καί επί τού προκειμένου εις έκ των της
φυλής εκείνης άνδ'ρών λαμβάνει άξίωμα δημόσιον έπιφανέστατον. Ό
Κομισκόρτης άντέστη καρτερικώς περί τούς τέσσαρας ετι μήνας, αλλά
κατά φεβρουάριον τού 1 0 8 2 ό'ιά προό'οσίας Ενετού τίνος, 6 'Ροβέρτος
κατέστη τελευταϊον κύριος τού μεγάλου εκείνου φρουρίου. ’Εντεύθεν Si
ώς άπο ασφαλούς όρμητηριου έπεχείρησε την κατάκτησιν της άλλης
’Ιλλυρίας καί, προελθών μέχρι Καστορίας, παρέλαβεν εύχερώς την
ύ'υςπόρθητον ταύτην πόλιν άπο των μισθοφόρων βαριάγων, εις οΰς εί-
χ?ν αναθέσει αυτήν ο Αλέξιος. Ό βασιλεύς, οςτις είχε στήσει το
στρ,ατήγιον αύτού εις Θεσσαλονίκην περιήλθε τότε εις ετι μείζονα τής
προτέρας αμηχανίαν, ού μόνον #ιά τήν τοιαύτην ^α γία ία ν των πολε­
μίων πρόού'ον, αλλά καί S ιά τήν #ιάλυσιν τού περί Δυρράχιον ή τ τ η -
θέντος στρατού. "Ετερος τούτου Sis ύπήργε συγκεντρωμένος, εις Si τον
άπαρτισμον νέας ίυνάμεως παρενεβάλλοντο ποικίλα προςκόμματα.
Ένω αί περισωθεΐσαι έν Ά σ ία έπαρχίαι έκινύ'ύνευον ά ίια λ είπ τω ς άπο
των Τούρκων, πολλαί των ευρωπαϊκών κατελήφθησαν ή # η ώςαύτως
ύπο πολεμίων· ένω οί Σέρβοι έγκατέλιπον τάς τάξεις αυτών επί αυτής
τής μάχης, οι Παυλιανΐται άποχωρήσαντες εις Φιλιππούπολιν, άπε-
ποιούντο νά στρατεύσωσι καί πάλιν ένω οί πρώτοι πόροι ήναλώθησαν
επί ματαίω, πολλή ,υπήρχε προς εύρεσιν νέων ύ'υςκολία.
Ά λ λ * 6 ’Αλέξιος ήτο άνθρωπος απτόητος καί πολυμήχανος. Ε ιμ π ο-
ρούμεν ενίοτε νά κατακρίνωμεν τούς τρόπους Si* ών άντεπάλαιε προς
τάς άπανταχόθεν περικειμένας ίυςχερείας, άλλα δεν Οέλομεν εύρει
ποτέ αυτόν άμηχανούντα καί μή ήξεύροντα τί νά πράξη. ‘Η έγκαί-
ρως παρασκευασθεΐσα έπανάστασις τής κάτω ’Ιταλία ς, έξερράγη τε-
λευταιον καί ήνάγκασε τον 'Ροβέρτον νά έπιστρέψη περί τά μέσα τού
1 0 8 2 εις τήν ίύ'ίαν χερσόνησον, τόσω μάλλον οσω συγχρόνως ο πά­
πας Γρηγόριος Ζ' περιέστη εις έσχατον κίνδυνον άπο τού Ερρίκου Δ '.
Ό 'Ροβέρτος κατέλιπε μέν έν Έ λ λ ά # ι τον υιόν Βοημούνδον μεθ’ όλης
τής ίυνάμεως, ό Se Βοημούνύ'ος κα τ’ αυτό έκεϊνο το έτος έκυρίευσε τά
τε ’Ιωάννινα καί τήν * Α ρταν άλλ* έν τούτο ις δ ’Αλέξιος συγκροτή-
σας έκ νέου καί γυμνάσας τον στρατόν αύτού, Sis έπαυσε παρενοχλών

V
446 τΗττα των Νορμαννών ηεο\ Λάρισαν. 'Οριστική αυτών ύποχώρησις.

τούς πολεμίους. Έ ν άρχή δέ τού 1 0 8 3 , έπελθόντος τού Βοημούνδου

κατά τής όχυράς Λαρίσης, άντεπεξέρχεται 6 βασιλεύς, συγκροτείται
περί την πόλιν ταύτην μάχη ρ.εγάλη, καί εναγώνιος· κατατροπούνται
τελευταΐον όί Νορμαννοί, καί έγκαταλιπόντες το κατά τής Λαρίσης
έπιχείρημα, ύποχωρούσι κακώς εχοντες εις Καστοριάν, ήν είχον κατα­
στήσει δεύτερον αύτών ρ,ετά το Δυρράχιον δρμητήριον εν Έ λ λ ά δ ι. Ή
αποτυχία αύτη, ή παράτασις τού πολέμου, ή δυςμένεια των πέριξ κα­
τοίκων, ώς εκ τήςδπ οία ςδέν ήδύνατο νά ένεργηθή τακτική φορολο­
γία, άρα ούτε τα κτική μισθοδοσία τού στρατού των πολεμίων, ετι δέ
αί αδιάλειπτοι ,είςηγήσεις των μετά τ ώ ϊ ήμετέρων τεταγρ,ένων Νορ-
μαννών, παρήγαγον μετ' ολίγον εν Καστορίο: στάσιν δεινήν. Ό στρα­
τός έξεγερθείς, άπήτησε τούς μισθούς του* ό Si Βοημούνδος δεν ήδυ-
νήθη νά κατευνάση επί μικρόν τούς άφηνιάσαντας συναγωνιστάς, είμή
ύποσχόμενος νά μεταβή άρ,εσως εις Ιτα λ ία ν ίνα ζητήση παρά τού
πατρός του καί κομίση τά αναγκαία χρήματα. Άναχωρήσας δε κα-
τέλιπεν επίτροπον αύτού εν Έ λ λ ά δ ι τον κοντόσταυλον Άπουλίας καί
Καλαυρίας Βρυέννιον, οςτις ούδεμίαν ήδύνατο νά έχη σχέσιν προς τούς
εν τή Α ν α τολή Βρυεννίους. Οί τελευταίοι ούτοι κατήγοντο έξ Ά δ ρ ια -
νουπόλεως, ενω δ φραγκικός των Βρυεννίων οίκος ήτο απόγονος των
δουκών τής Βρετανίας* δ δε άνήρ περί ού ιδίως δ λόγος, συμμετέσχε τής
υπό τού Γουλιέλμου τού Νόθου γενομένης τότε προ τινων ενιαυτών κα-
τακτήσεως τής 'Αγγλίας, καί προςελθών έπειτα προς τον 'Ροβέρτον
Γυσκάρδον προήχθη ύπ* αύτού εις το ύπατον εκείνο αξίωμα.
Ό Βρυέννιος αυτός, έξ ού λογίζεται έλκων τό γένος δ έν άρχή τού
παρόντος αίώνος περιφανής φιλέλλην Σατωβριάνδος, ήτο άνήρ γενναίος
καί συνετός. Ά λ λ ’ έξ όλων τών προεκτεθέντων γίνεται κατάδηλον οτι
οιΝορμαννοί δεν ήδύναντο νά παραμείνωσι πολύ εις τήν Ε λ λ ά δ α , άν
δεν έλάμβανον άνευ αναβολής άπο τον 'Ροβέρτον ίσχυράν επικουρίαν*
Ό δέ 'Αλέξιος άμα μαθών τήν αποδημίαν τού Βοημούνδου, άπεφά-
σισε, προλαμβάνων πάσαν ένδεχομένην τοιαύτην συνδρομήν, νά έ­
ξωση αυτούς άπο τής ίσχυράς Καστοριάς. Κ αί έτι προ τού τέλους τού
1 0 8 3 έπήλθεν έπί τό φρούριον τούτο μετά τώνάπαιτουμένων πολιορκη­
τικών μ,ηχανών. Ή Καστόρια κείται έπί χερσονήσου είςεχούσης έντός
τής δμωνύμου λίμνης καί κοινωνούσης μετά τής ήπείρου διά γλώσσης
στενής, ήτις ήτο τότε ώχυρωμένη διά περιβόλου καί πύργων καί μεσο-
πυργίων ή δέ χερσόνησος έκείνη στεφανούται ύπό άποτόμων βράχων

»
 τΗττα των Νορμχννών περί Λάρισαν. Όρισηκη αυτών ύκοχώρητις. 4 4 7

ασφαλέστερων και 'αυτώ ν' των τειχών. Ό Αλέξιος στρατοπε^εύσας

έμπροσθεν του αύχένος έπεχείρησε το πρώτον να προςβάλη το φρουρών
κατά μέτωπον, και, στήσας τάς έλεπόλεις και τά πετροβόλα μ η χα ­
νήματα, ήοχισε νά σείη νυχθημερόν τον του τείχους περίβολον αλλά
θεωρών τούς εντός έπιμόνως άνθισταμένους και άό'ιαλείπτως ό'ιορθούν-
τας τά γενόμε)>α ρήγματα, μετέβαλε τρόπον εφόδου, όλανοηθείς τολ-
μηρότερόν τι άμα καί εύστοχώτερον. Τό υπό της λίμνης περίκλυστον
μέρος τής πόλεως περιεκυκλούτο, ως προείπομεν, $ιά βουνών άπορρώ-
γων, οΐτινες φυσικω τω λόγω ό'έν έπετηρούντο ύπό τών Νορμαννών
τοσούτον έπιμελώς όσον τό κατά τον ισθμόν τείχος. Τούτο εικάσας
όρθώς ο ’Αλέξιος, άπεφάσισε νά προςβάλη την πόλιν συγχρόνως άπό
ό'ύο αντιθέτων μ,ερών, άηλαό'ή άπό τε τού ισθμού ενώπιον τού οποίου
έστρατοπέ^ευε, καί άπό τής λίμνης. Έ π ε ιίη S i έν τή λίμνη πλοία
ό'έν ύπήρχον, ίιέτα ξε νά συλλεγώσι πάντα, τά έν τοΐς πέριξ ποταμοΐς
άκά τια , μετεκόμ,ισεν αυτά έπι αμαξών εις τό στρατόπεό'ον καί έκεϊθεν
κατεβίβασε ό'ιά νυκτός εις την λίμ,νην, ένέβαλεν εις αυτά άνό'ραςλογά-
ία ς καί άνέθεσε τό όλον επιχείρημα εις τον ά'εξιώτατον τών συναγωνι­
στών τον Γεώργιον Παλαιολόγον,όςτις,άφού άκων ό'έν ή^υνήθη νά σώση
τό Δυρραχιον, ηύτύχησε τουλάχιστον νά άναίειχθη πρωτουργός τής
άνακτήσεως τής Καστοριάς. Τωόντι ό Παλαιολόγος έκπλεύσαςάπό τής
ο/θης τού ισθμού, προςπελάζει ετι νυκτός ούσης καί έν σιγή βαθεία εις
τού; πρόποό'ας τών βράχων καί περιμ,ένει έκει νά άκούση τό συμπεφω-
νημένον σύνθημα. "Αμ.α S i έξημέρωσεν έφορμ,ώσιν άφ* ενός τά περί τόν
βασιλέα τάγματα άπό τού ισθμού κατά τού τείχους, άναρριχάται Si
άφ’; ετέρου δ Παλαιολόγος μ,ετά τών σύν αύτω εις την αντίθετον πε-
τρολοφίαν καί έπιπίπτει άπροςό'οκήτως κατά νώτων. Ό Βρυέννιος,
καίτοι ούτω άπανταχόθεν περιζωσθείς, έπέμ,εινεν έπί τινα χρόνον ά ντα-
γωνιζόμενος* άλλά μετ’ ολίγον ένόησεν ότι ή άντίστασις ητο μ.αταία,
καί έν^ίό'ων εις τάς κραυγάς τών πτοηθέντων Νορμαννών, παρε^όθη
εις την ό'ιάκρισιν τού νικητού. Ή ελληνική σημαία άνεπετάσθη αύθις
έπί τού ό'υςπορθήτου έκείνου φρουρίου. Οί πλειστοι τών Νορμαννών έ-
τάχθησαν εις τόν βασιλικόν στρατόν, ό Si χρηστός βρυέννιος τούτο
μ.έν Siv κατεδέχθη νά πράξη, ώμοσεν όμως πριν ή άπέλθη ότι ό'έν θέ­
λει ποτέ πολεμήσει εις τό εξής κατά τού βασιλέως.
Ή ά,λωσις τής Καστοριάς έγένετο εγκαίρως* # ιό τ ι άμα έπανελθόν~
τος τού Βοημούνάου εις Ιτ α λ ία ν , δ γέρων ’Ροβέρτος, όςτις είχεν ήό'η
448 Τα μ έχ ρ ι τής πρώτης Σταυροφορίας 10 ετη .

καταβάλει την έν τή κάτω ’Ιταλία στάσιν καί συνέτρεξεν όπωςούν

τον ύπ* αυτού προστατευόμενον Γρηγόριον Ζ', έπεχείρησε παρασκευάς
πολλάς ?να επανόρθωση το κατά την 'Ελλάδα ατύχημα. Έξεστρά-
τευσε δέ το δεύτερον κατά σεπτέμβριον τού 1 0 8 4 . Ά λ λ α μόλις φθάς
εις Βουθρωτόν μανθάνει την αποστασίαν τής Κέρκυρας. "Οθεν ανέ­
καμψε μεθ’ όλης τής δυνάμεωςείς αυτήν και κατατροπιήσας τον ένε-
τικόν καί τον ελληνικόν στό7*ον γίνεται αύθις κύριος τής νήσου. Ή α­
ποστασία όμως αυτή έχρησίμευσε κατά τούτο ότι, έπελθόντος έν τω
μεταξύ τού χειμώνας, άνεβλήθη τό κατά την ήπειρον επιχείρημα. Έν
έάρι Si τού επομένου έτους, ό ’Ροβέρτος έκυρίευσε μέν προ πάντων
την Κεφαλληνίαν, αλλά μετ’ όλίγας ημέρας άπέθανεν αύτόθι* καί τότε
ό νόρμαννικός στρατός στερηθείς τού κυριωτάτου αυτού ήγεμόνος, διε-
λύθη τήό'ε κάκεισε. Ή έπελθούσα μεταξύ των υιών τού ’Ροβέρτου δ ι­
χόνοια άπέτρεψεν αύτούς επί μακρόν χρόνον από τής έκτελέσεως των
τού πατρός βουλευμάτων. To Si Δυρράχιον καί πάντα τής παρα­
λίας τά φρούρια καί πάσαι αί προς δυσμάς νήσοι-άνεκτήθησαν αύθις
ύπό τού Α λεξίου.

Τ οια ύ τη ύπήρξεν ή εκβασις τής πρώτης κατά τον μέσον αιώνα

από δυσμών επί την ’Ε λ λ ά δα στρατέίας. Τό έπιχείρημ.α επί τέλους
ά π ετυχεν ό S i βασιλεύς μετά τετραετείς αγώνας κατέστη πάλιν κύ­
ριος ολοκλήρου τού εύρωπαϊκού τουλάχιστον μέρους τού κράτους. Ά λ λ ’
όπως ειχον τότε, κατά τά προεκτεθέντα, αί μεταξύ Δύσεως καί Α ­
νατολής σχέσεις, δεν ήτο δύςκολον νά προίδη τις ότι νέαι εμελλον νά
έπέλθωσιν έξ Ευρώπης έπιδρομαί, καθώς καί έπήλθον τωόντι πολύ
φοβερώτεραι τής πρώτης, αί καλούμεναι σταυροφορίαι. Έ ν τω μεταξύ
διήλθον μέν ετη δέκα εντός τών οποίων ό Αλέξιος έπεχείρησε νά άνα-
διοργανώση την διοίκησιν, νά άνοοθώση την πειθαρχίαν τού στρατού,
νά βελτιώση την κατάστασιν τού στόλου, νά έμψυχώση την τέχνην,
την έπιστήμην, τήν βιομηχανίαν, την εμπορίαν, αλλά δυςτυχώς ούτε
τότε έλαβε τήν άπαιτουμένην προς συμπλήρωσιν τού έργου τούτου
εύκαιρίαν. Καθ’ όλον τούτο τό διάστημα τό κράτος δεν έπαυσε προςβαλ-
λόμενον απ’ ανατολών, από βορρά καί άπό μεσημβρίας ύπό έχθρών
άνεξαντλήτων* διότι τοιαύτη ύπήρξεν ή ειμαρμένη τού μεσαιωνικού
ελληνισμού. Τστάμενος εις τά μεθόρια τής Α σία ς καί τής Εύρώπης,
έδέχθη τά πρώτα καί όρμητικώτερα κύματα τών χείμαρρων έκείνων
 / 'Τ ά μέχρι τής ττρωτής Σταυροφορίας 10 ε~η . 449

οϊτινες επί 1 0 0 0 καί επέκεινα, ενιαυτούς, ε’κχεόμενοι άπ’ ανατολών

προς δυσμάς, ήπείλησαν την υπαρξιν του χ ρ ισ τια ν ικ ο ύ , των έν τή
Α νατολή περισωθεντων λειψάνων τού αρχαίου πολιτισμού καί τού
μετ’ ολίγον έν τήδύσει άνατείλαντος νέου. Ό μεσαιωνικός ελληνισμός,
ένω ήγωνιζετο ύπέρ τής ιδίας σωτηρίας, υπήρξε συγχρόνους το προ-
πύργιον τής τότε Ευρώπης κατά τής ισχυράς τότε ’Ασίας. To δέ πα­
ράδοξον, αφού συνετριψε τάς δυνάμεις τής βαρβαρότητος, προςήχθη
αυτός βορά έσχατη των τελευταίων αυτής σπαραγμών.
Ό Σελδζουκίδης Σολιμάν κατεΐχεν ή δ η τον Πόντον, την Παφλα-
γονίαν, την προς μεσημβρίαν τής Ν ίκαιας Βιθυνίαν, την Ίσαυρίαν,
μέρος τής Κ ιλικίας, καί την μ.έχρι τής ’Α ττάλειας παμ,φυλιακήν πα­
ραλίαν. Τ φ δε 1 0 8 5 έκυρίευσε καί αυτήν την ’Αντιόχειαν. ’Αλλά
τούτο έπήγαγε την καταστροφήν του, διότι εις τό κατά πόδας έτος
προςβληΟείς υπό τού Τουτούς, αδελφού τού Μαλεκσάχ καί κληρονομι-
κού ήγεμόνος τής Συρίας, κατετροπώΟη αυτόθι καί έτελεύτησε. Τότε
ο επίτροπος ον είχε καταλίπει είς Ν ίκαιαν, όνόματι Ά β ούλ Κασέμ.,
απεφήνατο εαυτόν ανεξάρτητον καί διέλυσε τάς συνθήκας, άς ο Σο­
λιμάν είχε συνομολογήσει προς „ τον Αλέξιον. rO Si οόφελήθη μέν εκ
τής ανωμαλίας, ήτις έπεκράτησεν επί τινα χρόνον παρά τοίς Τούρκοις
τής μικράς Α σ ία ς, ινα ανάκτηση, την Σινοίπην, την Νικομήδειαν καί
άλλα τινά φρούρια’ καί αυτός ρ.άλιστα ό Μαλεκσάχ έπεζήτησε την
συμμαχίαν τού Αλεξίου. ’Αλλά μετ’ ολίγον κατέλαβε την ολην αρ­
χήν τής χερσονήσου εκείνης ό τού Σολιμάν υιός Κ ελιδζέ Ά ρσλάν. Ά φ ’
ετέρου πριν ετι ΙξασφαλισΟή καθ’ ολοκληρίαν τό τού Κ ελιδζέ Άρσλάν
κράτος, Τούρκος τις πειρατής, όνόματι Τζα χά ς, έγένετο από τού
1089 κύριος ού μόνον τής Σμύρνης, τών Κλαζομενών καί τής Φω­
κά ίας, άλλα καί αυτών τών νήσων Χίου καί Λέσβου, ώςτε ό Α λ έ ­
ξιος, αντί νά ζητή νά κυριεύση όσα είχεν άπολέσει επί τής στερεά;
μικράς Α σ ία ς, έδέησε νά άσχοληΟή είς τό νά μή άφήση τούς Τούρ­
κους νά έπεκτείνωσι τήν κυριαρχίαν αύτών καί επί τής θαλάσσης. Λί
νήσοι άνεκτήΟησαν τωόντι τω 1 0 9 2 , κατά δε τό ακόλουθον έτος ό
Τζαχάς έδολοφονήΟη ύπό τού Κελιδζέ Άρσλάν. Ά λ λ ’ επειδή εντεύ­
θεν ό τελευταίος ούτος άπέβη Ισχυρότερος παρά ποτέ, ό ’Αλέξιος δεν
ήδυνήΟη πλέον νά άνταγωνισΟη, προς αυτόν, τόσω μάλλον όσω α δια -
κόπως περιεσπάτο ύπό ποικίλων ετέρων πολεμίων.
Τωόντι έν τω μεταξύ έστασίασαν ή Κ ρήτη και ή Κύπρος. Καί
(ΕΛΑ. ΙΣΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΙΜΉΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ Οίμ') 29
450 Τά (χέχρι τής προότης Σταυροφορίας 10 ετη.

ταύτα μεν τά κινήματα εύχερώς περιεστάλησχν αλλά πολύ φοβερόί-

τερα δεινά ένέσκηψαν άπ' άρκτου. Εΐδομεν οτι μετά την περί Δυρρά­
χιο ν μάχην οί Παυλιανιται άπεποιήθηκαν νά στρατεύσωσι, καθ’ όλας
τάς πιθανότητας διότι δ ’Αλέξιος δεν έπείθετο νά σε&ασθή την ελευ­
θερίαν τής συνειδήσεώς των. Τούτο ύπήρξεν εν των μεγάλων αυτού
σφαλμάτων. Καθ’ α πολλάκις ειπθ(χεν, οί Παυλιανιται ήσαν άνδρες
μ αχιμώ τατοι, ώςτε συνέφερεν εις τον ’Αλέξιον νά τούς περιποιηθή όσον
ένεστιν. Έ νώ δε αντί τούτου εψύχρανεν αυτούς Si άνοήτου θρησκευ­
τικού ζήλου, έπειτα θέλησας νά τούς τιμωρήση διότι άπεποιήθησαν
νά στρατεύσωσι, κατέφυγεν εις δόλον αισχρόν. Μετά το τέλος τού
νορμαννικού πολέμου, επανερχόμενος εις την βασιλεύουσαν, παρέμεινεν
ημέρας τινάς εις Μοσυνόπολιν, προςεκάλεσεν έκει καί άφώπλισεν αυ­
τούς Si απάτης, έδήμευσε τά κτήματά των, τά όποια διένειμεν εις
τούς ίδιους στρατιώτας καί έπειτα έξώρισε τούς πλείστους εις τάς
διαφόρους νήσους, στερηθείς ούτω άνευ λόγου μαχητών αρίστων. ’Αλ­
λά τούτο δεν υπήρξε το μόνον όλέθριον αποτέλεσμα τού πολιτικού
εκείνου αμαρτήματος.
Ό Α λέξιος είχε προ καιρού παρ’ έαυτφ ΓΙαυλιανίτην τινά θερά­
ποντα δνόματι Τραυλόν, όςτις άγανακτήσας διά την γενομένην εις
τούς δμοδόξους αυτού αδικίαν καί καταδρορ.ήν, έδραπέτευσεν έκ Κων­
σταντινουπόλεως καί συναγαγών περί αύτόν μοίραν ου μικράν δπλι-
τών, ήρχισε νά λεηλατή την Θράκην καί την Βουλγαρίαν. Ουδέ εις
τούτο άρκούμενος, συνεννοήθη μετά των προ καιρού εντός τού κράτους
κατασταθέντων Πετσενέγων, καί εύρεν αυτούς ώς πάντοτε προθύμους
νά κοινωνήσωσι τής λεηλασίας. Συνεμάχησε Si μετ’ αυτών ή τουρκι­
κή ώςαύτως φυλή των Κομάνων, καί πάντες όμού έπεχείρησαν πόλε­
μον διαρκέσαντα ετη πολλά καί έπαγαγόντα πλειστας εις τάς χώρας
έκείνας συμφοράς. Τφ 1086 οί Πετ^τενέγοι, ύπερβάντες τον Αίμον,
κατετρόπωσαν τον μέγαν δομέστικον Πακουριανόν καί τόν ύποστρά-
τηγον Βρανάν, άμφοτέρους πεσόντας εις την μάχην. ’Αλλά μετ’ ολί­
γον έτερος τού Α λεξίου στρατός, ον ήγεν δ Τατίκιος, άνεχαίτισεν
αυτούς, ήττηθέντας καί κατά τό επόμενον έτος ύπό των στρατηγών
Μαυροκατακαλών καί Βεμπητζιώ του καί άναγκασθέντας νά ύποχω-
ρήσωσιν έκ τής Θράκης ύπό τού αδελφού τού βασιλέως ’Ακριανού,
όςτις είχε διορισθή μέγας δομέστικος μετά τόν τού Πακουριανου θά­
νατον. Α λ λ ά τφ 1 0 8 8 αυτός δ ’Αλέξιος ύπερβάς τον Αίμον κατε-
 Ό «/.ΰΟος τών ίκετηρίω ν επιστολών του ’Αλεξίου. 451

τροπώθη εις μάχην μεγάλην εν Βουλγαρία, καίπερ λ.αμπρώς ηγω νί-

•σθησαν αυτόθι αυτός τε ο ’Αλέξιος, και οί περί αυτόν Μ ιχαήλ Δού­
κας, Νικηφόρος Διογένης, Γεώργιος Ιίαλαιολόγος και άλλοι. Άφ* ετέ­
ρου όμως οί ΓΙετσενε'γοι προςβάλλονται υπό τών συμμάχων αυτών Κ ο-
μάνων, ώ ;τε έν αρχή, τού 1 0 8 9 ό'ιετέλεσαν πρός τον βασιλέα είρη-
νεύοντες. ’Αλλα μετ’ όλάγον ίιέλνυοαν πάΛιν τάςσυνθηκας καί εμβα-
λόντες εις την Θράκην κατετρόπωσαν πρός τοΐς άλλ.οις τους λεγομέ­
νους Άρχοντοπούλους. Οί apy οντόπουλνΟί άπετέλουν ϊό'ιον τάγμα διςγι-
λίων λογά£<υν νέων, τό όποιον ό ’Αλέξιος συνεκρότησε καθ’ ολοκ,λη-
ρίαν έξ υιών άργαίων στρατιωτών, καί έπωνόμασε μέν ούτω ΐνα κ ί­
νηση, την φ»Λοτιμίαν τών νέων εκείνων, παρέβαλλε $ ϊ προς τον ιερόν
τών αρχαίων λόγον, ώςτε η καταστροφή τού τάγματος τούτου έλύ-
ττησε πολο τόν βασιλέα. Τελνευταιον τφ μεν 1 0 9 1 παραλαβών ούτο;
συμμάγους τούς Κομάνους ολοσχερώς έξωλ.οθρευσε τούς Πετσενέγους
εις την περί Λεβούνιον μάγην, τω ό'έ 1 0 9 4 , έπειό'η οι Κομάνοι αντί
συμμάγων έγένοντο αύθις πολέμιοι, ένίκησε καί τούτους κα τά'κράτος
-ττερί την Άό'ριανούπολαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Γ'.

Ά λ ;ξιος Κομνηνό:. Πρώτη Σταυροφορία.

Ά π ο τού τέλνους λοιπόν του νορμαννικού πολέμου ό ’Αλέξιος 5εν

επαυσεν άίιακόπως σχεό'όν άγωνιζόμενος, ότε αίφνης τω 1 0 9 6 νέα
έξεροάγη άπο #υσμών θύελΛα, ή καλουμένη πρωζη σταυροφορία. Οι
πλεΐστοι τών δυτικών ιστοριογράφων άξιούσιν ότι η σταυροφορία αυ­
τή έγένετο κυρίως επί τη αιτήσει τών ανατολικών, βεβαιούντες ότι ό
Νορμαννός ΙΙετρος ό ερημίτης, όςτις άπηλθεν εις προςκύνησιν τού άγιου
Τάφου κατά τά έτη 1 0 9 3 καί 1 0 9 4 , καί ε ίίε τά ίεινά όσα έ'πασχον
οί γριστιανοί αυτόθι, έπανελθών έκόμισεν επιστολάς τού πατριάρχου
’Ιεροσολύμων Συμεών πρός τε τόν πάπαν καί πρός τούς ηγεμόνας της
Δύσεως, έξαιτουμένας την συνό'ρομην αυτών* οτι Si καί αύτός ο ’Αλέ­
ξιος έπεκαλέσατο την κατά τών Τούρκων επικουρίαν τ*ης Εύρώπης St*
επιστολής αυτού πρός τόν κόμητα Φλανό'ρίας ’Ροβέρτον. Ό πατριάρ-
29*
452 Ό μύθος των Iκετηρίω ν επιστολών του 'Αλεξίου.

γης Συμεών ίσως έπέστειλε τάς άποόιδομένας εις αυτόν ίκετηρίους έπι-
στολάς, αν καί, τούτου τεθέντος, κακώς, ώς θέλομεν ϊδει, άντημείφθη
Stά την εμπιστοσύνην του αυτήν προς ομοθρήσκους. Ά λ λ * δ βασιλεύς
Α λέξιος βεβαίως δεν άπηύθυνε τοιαύτην τινά προς την Δύσιν αιτησιν.
Ούδέν τοιούτο λέγουσιν οί ήμέτεροι καί ιδίως η "Αννα Κομνηνή, ήτις
τουναντίον δμιλεΐ περί της εκστρατείας ώς δλως άπροςδοκήτου καί
θεωρεί αύτην έκ πρώτης αφετηρίας ώς εχθρικόν κατά τού κράτους επι­
χείρημα. Έ ν τω βιβλίω δεκάτψ της Ά λεξιάδος, μνημονεύσασα της
προαναφερθείσης κατατροποδσεως των Κομάνων, ετι Si καί μικρού τ ί­
νος επιχειρήματος τού ’Αλεξίου κατά των έν ττ, μικρά ’Ασία Τούρκων,,
επιφέρει* «Ούτω δε μικρόν εαυτόν άναπαύσας, λογοποιουμένην ή κ η ·
κόει απείρων φραγκικών στρατευμάτων έπέλευσιν. Έ δ εδ ίει μεν ούν
την τούτων έφοδον γνωρίσας αυτών το άκατάσχετον τής ορμής, τό
τής γνώμης άστατον καί εύάγωγον καί τ ’ άλλα δπόσα ή των Κελ­
τών φύσις ώς ίδ ια ή παρακολουθήματα τινα εχει ύ\ά παντός* καί
όπως έπιχειρήμασι κεχηνότες αεί Stoc την τυχούσαν αιτίαν τάς σφών
συνθήκας ευκόλως άνατρέποντες φαίνονται. Είχε γάρ άεί τούτο άδό-
μενον, καί πάνυ έπαληθεύον, καί ούκ άναπεπτώκει, άλλα παντοίο>ς
παρεσκευάζετο, ώςτε καιρού καλούντος ετοιμ.ον προς τάς μάχας είναι.»
’Α ποδίδει Si μ,ικρόν κατωτέρω το ολον κίνημα εις τά κηρύγματα τού
ΙΙέτρου τού ερημίτου, καί ουδέ τού πατριάρχου Συμεών αιτησιν τινα
αναφέρει.
Ά λ λ * δπόσον τά περί τής επιστολής τού ’Αλεξίου θρυλούμενα είσίν
ανυπόστατα, προςεπιμαρτυρούσιν αυτά τά πράγματα. Ό άπο τών
μωαμεθανών κίνδυνος δεν ήτο ήδη μεγαλήτερος ή πολλάκις άλλοτε..
Δεν πρόκειται βεβαίως περί τών έν Συρία μωαμεθανών, οίτινες δ ιη -
ρημένοι όντες είς πολλάς δυναστείας, καί εις αδιάκοπους διατελούντές
εμφυλίους αγώνας, δεν ήτο δυνατόν νά άπειλήσωσι σπουδαίως τό α­
νατολικόν κράτος. Οί μόνοι αληθώς επικίνδυνοι αυτού αντίπαλοι ήσαν
οί έν τή μικρά ’Ασία Τούρκοι. Α λ λ ά καί ούτοι πολύ άπέχοντες ετι
τούνά ήναι κύριοι άπάσης τής χερσονήσου, μετά δέ τον θάνατον τού-
Σολιμ.άν είς πολλάς πεοιπεσόντες ανωμαλίας, καί προ μικρού μόνον
ταχθέντες αύθις υπό την ηγεμονίαν τού Κελιδζέ Άρσλάν, δεν ήσαν
πολέμιοι φοβερώτεροι τών πολλών άλλων πολεμίων ύφ’ ών περιεστοι-
χίζετο το κράτος. Ό ’Αλέξιος, δ κατατροπώσας επί τέλους Νόρμαν-
νούς, Πετσενέγους καί Κομάνους, ήδύνατο εύλογιύτατα νά έλπίζη otl
^
ilnir
 Ό μύθος των ίκετηρίω ν επιστολών του Α λεξίο υ. 453

θέλει άν όχι έξώσει καθ* ολοκληρίαν εκ της μικράς "Ασίας καί τούς
Τούρκους, τουλάχιστον περιστείλει τάς έπιό'ρομάς αυτών. Ούάεμία
λοιπόν των γνωστών ήμίν περιστάσεων είμπορεί νά έξηγήση πώς 6
"Αλέξιος εύρέθη εις την ανάγκην νά γράψγ, την αποό'ιό'ομένην αύτω
ίκετήριον έπιστολνήν καί προ πάντων νά έκβάλ*γ< τάς κραυγάς της α ­
πελπισίας, τάς όποιας άναγινώσκομεν εις τά παρά τών Δυτικών προ-
τέινόμενα κείμενα τής επιστολής ταύτης. « Τ ά άγρια τών Τούρκων
στίφη, φέρεται εν τοίς κειμένοις έκείνοις, τά περιυβρίσαντα, ε’ν τή ά -
κολνασία καί έν τή μέθη της νίκης, καί φύσιν καί ανθρωπότητα, είσί
προ τών πυλών τού Βυζαντίου, καί άν άπαντα τά χριστιανικά έθνη
ίέν σπεύσωσιν εις βοήθειαν ημών, ή πόλις τού Κωνσταντίνου γίνεται
άφεύκτως ύποχείριος τής φρικτοτέρας κ α τ α ίυ ν α σ τ ε ία ς........... Τουρκική
κατάκτησις είναι ή μεγίστη τών συμφορών, άς ίύ ν α τα ι νά ύποστή ό
αρχών χριστιανικού βασιλείου, ό'ιά νά άποτρέψωμεν 81 την συμφοράν
ταύτην, νομίζομεν τά πάντα δίκαια και θεμιτά. Ή απώλεια τού
στέμματος είναι κακόν μικρόν, συγκρινομένη προς τό όνειδος τού νά
ϊίω μεν τό κράτος ημών καθυποβαλλόμενον εις τόν νόμον τού Μωάμεθ.
"Έάν 8ε πέπρωται νά πκύσωμεν βασιλεύοντες, άς έχωμεν τουλάχιστον
την παραμυθίαν ότι τό κράτος θέλει περιέλ^θει είς χειρας τών Λατίνων,
σωζόμενον ούτω από τού μουσουλμανικού ζυγού.»
Ό Άλνέξιος λοιπόν εγραφεν οτι ευχαρίστως ήθελεν ίό'ει τόν θρόνον
αυτού περιερχόμενον είς χεϊρας εκείνων τούς οποίους προ ολίγων έτι
ενιαυτών μετά τοσαύτης καρτερίας κατεπολέμησεν ; Ό "Αλνέξιος έ-
κάλνει οίκοθεν καί είςήγεν εις τά σπλάγχνα τού κράτους αυτούς εκεί­
νους οίτινες πρό μικρού έτι έπεβούλνευσαν την άρχήν αυτού, ένέβα-
λον επί άνυποστάτοις προφάσεσιν είς τάς έλνλνηνικάς χώρας, καί μετά
τοσούτων κόπων καί κινδύνων κατι»ρθώθη νά έξωσθώσιν: Έ ά ν ήό'η
έκάλνει αυτούς, ί Α*ιά τί πρό ολίγου τους κατεπολέμησε, καί αφού πρό
ολίγου τούς κατεπολέμησε, 8ικ τί ήό'η εκάλει αυτούς; "Αλνλν" είναι
καί τυφλνώ ίήλνΟν ότι τά τοιαύτα έχαλνκεύθησαν ύπό ανθρώπων, ο ίτι­
νες ήθελνΟν νά έξευτελνίσωσι τούς βασιλνείς τού Βυζαντίου καί νά προ-
παρασκευάσωσι πόρρωθεν τά πνεύματα είς την μελετωμένην διανομήν
και ύ'ιαρπάγήν τού κράτους. "Επί τοσούτον 81 παρεσύρθησαν ύπό τού
πάθους αυτών οί πλναστογραφήσαντες την έπιστολνήν εκείνην, ώςτε, ύ-
περ£αίνοντες και αυτά τά έσχατα όρια τής εύπρεπείας, παρέστησαν
•τόν "Λλ.έξιον άγωνιζόμενον νά όνλεάση έκ παντός τρόπου τούς ιππείς

/
'ι 5 4 Ό μύθος τώ/ ίκετηρίων επιστολών του ’Αλεξίου.

καί τούς βαρώνους ϊνα rplpvj αυτούς οσον ένεστι τάχιον εις Κωνσταντι­
νούπολή, επί δε τούτω ού μόνον προςκαλούντα αυτούς νά λεηλατή-
σωσι τον δημόσιον θησαυρόν καί τά αμύθητα πλούτη των κατοίκων
της βασιλευούσης, καί, το άπαισιώτερον, τά ανεκτίμητα κειμήλια
των εκκλησιών αυτής, αλλά προς τούτοις ζωγραφιζοντα το κάλλος
των έλληνίδίυν γυναικών, αίτινες έ'μελλον νά βραβ£.υσωσι τά κατορ­
θώματα τών ελευθερωτών α υτώ ν! Τοιαύτα αίσχη άνασκευής ού χ ρή -
ζουσι. Πλήν τούτων τά κείμενα της υποτιθέμενης εκείνης επιστολής
οσά δίδουσιν ήμίν οί δυτικοί διαφέρουσιν ούσιο^δώς άπ’ άλλήλων. Ή
μέν συλλογή ή έπιγραφομενη T h e s a u r u s novu s a n e c d o t o r u m , ύπο
Μαρτήνου και Δυοάνδου, καταχίορίζει το κείμενον επιστολής τού βασι-
λεως προς τον 'Ροβέρτον, κόμητα Φλανδριας· οι δ ’ αυτοί έκδόται έν
έτέρα συλλογή έπιγραφομένη A m p l i s s i m a c o l l e c t i o , δημοσιεύουσι το
κείμενον τής αυτής επιστολής, αλλά κείμενον ούχί απαράλλακτου του
•πρώτου, καί προςέτι ούχί φέρον την αύτήν χρονολογίαν, διότι ενώ το
πρώτον χρονολογείται τω 1 0 9 5 , το δεύτερον χρονολογείται τω 1 1 0 0 .
νΕρχεται έπειτα έτερος έκδοτης, ο Γουΐβέρτος Νογεντίνος, οςτις έντή
συγγραφή αυτού l l i s i o r i a H i e r o s o l i m i t a n a δίδει έτερον κείμενον ττς
αυτής επιστολής, έν γένει μέν κα τ’ αύτήν τήν προτέραν ενννοιαν συντε-
τάγμένον, δ ι’ άλλων όμως λέξεων* Ιδίως δε πεοιέχον τήν περικοπήν έν
ή b αύτοκράτωρ ομιλεΐ περί τού αμίμητου κάλλους τών ελλ.ηνίδων
γυναικών, περικοπήν ολως έλλείπουσαν άπο τών προτέρων.
. Έ ν τούτοις άπο τών μέσων τής προηγούμενης έκατονταετηρίδος
μέχρι τής σήμερον δέν έπαυσε διεξαγόμενος αγών πεισματώδης περί
τού ζητήματος άν έγράφη τωόντι ή δεν έγράφη ή προκειμένη έπι-
στολή τού 'Αλεξίου. Ό Si άγων ούτος διήλθε δ ι’ άπροςδοκήτων περι­
πετειών. Έ π ι μακρότατον οί Γάλλοι, οι Βέλγαι καί οι Όλλανδοί ιστο­
ρικοί ύπελάμβανον ύμοφώνως ώς γνησίαν τήν επιστολήν εκείνην ο
L e b e a u , b M i c h a u d , ο B r u n e t de P r e s l e , b P e y r e , b V a n d e
V el d en , o K e r v v n de L e t t e n h o v e , o V a n C a m p e n . ’Απ' έναντίας
εν Α γ γ λ ία καί έν Γερμανία κα τ’ άοχάς ή έπιστολή έλογίσθη ύπο­
πτος καί έπί τέλους κατηγγέλθη ώς πλαστή. Ό μέν Γίββων ομίλων
περί αύτής ειπ εν «είτε άληθής είναι είτε νόθος.» Ό δε Mills καί b
F i n l a y άπεφήναντο αύτήν παραδόξως τούλάχιστον άλλοιωθείσαν* οι
Si Γερμανοί R e i s k e , H eeren, Schlosser, W ilken, Raum er,

S'

\
 Ό μύθος των ίκετηρίων επιστολών του ’Αλεξίου. 455

S ch ro ek h δλως άπεδοκίμασαν την επιστολήν ώς απ' αρχής μέχρι

τέλους ύποβολιμαίαν.
’Επί ζητήματος επιστημονικού, και κατά τά φαινόμενα ούχί πολ-
λού λόγου άξιου, ή Ευρώπη διηρέθη εις δύο άντίπαλα στρατόπεδα,
οτε αίφνης τά στρατόπεδα ταυτα άντήλλαξαν την σημαίαν αύτών.
Ή μεν Γερμανία, αντί νά επιτίθεται κατά της iju a z o Jr j c, άνέλαβε την
υπέρ αυτής άμυναν, ενώ ή Γα λλία ήτις ήτο πρότερον ό κράτιστος
της επιστολής πρόμαχος, εστρεψε τά όπλα κα τ’ αυτής. Έ ν τή νέα
ταύτγ) φάσει του άγώνος ή ’Αγγλία έμεινεν ούδετέρα. Ά λ λ ’ έν Γερ­
μανία μέν b H a k e n , 6 S y b e l , b Hagenmayer έπροςπάθησαν έκ
παντός τρόπου νά άποκαταστήσωσι τό κύρος του κειμένου τούτου* έν
Γαλλία δε, αφού b περιφανής H a s e έξέθηκεν αμφιβολίας τινάς περί
τής γνησιότητος αυτού, ο κόρ,ης R i a n t παρελθών εις μέσον τφ 1 8 7 9
κατέστησεν ήλιου φαεινότερον ότι ή περιβόητος έκείνη έπιστολή ουδέ­
ποτε έγράφη. Καί όμως · τοσαύτη είναι ή μανία τής αντιλογίας, ή
καταλαβούσα έν τώ παρόντι αίώνι τά περί την ιστορίαν ένδιατρί-
βοντα πνεύματα, μεγάλα τε καί μικρά, υ>ςτε b 'Ρώσος Βασίλευσκι, ο
από τού έτους 1 8 7 2 ύπέρμαχος άναδειχθείς τής έπιστολής, έπανελ-
θών εις τό αυτό ζήτημα, τφ 1 8 8 0 , ήγωνίσθη διά ποικίλων σοφιστειών
καί παρεξηγήσεο^ν νά άναιρέση τά επιχειρήματα τού καλού κάγαθού
καθολικού Pliant. ’Αλλά τή αληθείς ούδέν άνήρεσεν.
Ουδέ ήρκ,έσθησαν εις την προς τον 'Ροβέρτον επιστολήν τού ’Α λε­
ξίου, διότι άλλοι πάλιν ήξίωσαν ότι ο πάπας Ούρβανός Β ' έδέχθη
κατά την έν ΓΙλακεντί<£ σύνοδον, ήν συνεκάλεσε τώ 1 0 9 5 , καί πρεσ­
βείας και έτέρας έπιστολάς τού αυτού βασιλέως, δ ι’ ών ούτος έξελι-
πάρει την βοήθειαν των χριστιανών τής Δύσεως. Ά λ λ α τφ 1 0 9 5 τό
σταυροφορικον κίνημα είχεν ήδη άποφασισθή, ή δε Σύνοδος έκείνη
δεν Άγε συγκροτηθή είμή ίνα κυριύστ) τό έπιχείρημα διά των ευλο­
γιών τής εκκλησίας. Καί έπειτα πώς συμβιβάζεται καί αύτη ή α ι-
τησις με την απορίαν τού Α λεξίου οτε ούτος ε”μαθε την άφιξιν των
π:ώτων σταυροφόρων; Κ α ί πώς νά παραδεχθυύμεν οτε ύπήρξεν άπο τού
1 0 9 5 αλληλογραφία περί τούτου μεταξύ Ούρβανού Β ' καί Α λ εξίου,
ενώ, ώς θέλομεν μετ’ ού πολύ ίδει, ο πάπας γράφων βραδύτερου περί
αυτού προς τον ’Αλέξιον, παρεκάλει τον βασιλέα νά συνδράμν) πάση
δυνάμει τό έπιχείρημα, ουδόλως μνημονεύων των ύποτιθερ.ένων εκεί­
νων αύτού αιτήσεων ; Τό αληθές, τό βέβαιον, τό αναμφισβήτητοι
456 Ερημίτης Πέτρος. Ούρβανος 13'. Ή έν Πλακ-ντία σύνοδος..

είναι οτι πάντα τα περί ίκετηρίων επιστολών καί πρεσβειών θρυλη-

θέντα έν τη Δύσει άνεπλάσθησαν απλώς ΐνα ύ'ούσωσι πρόσχηρ.ά τι
δικαίου εις την έπιχείρησιν των Σταυροφόρων, ήτις έγένετο μάλλον
κατά του ανατολικού κράτους η κατά των έν Συρία μωαμεθανών.

Το μέγα τούτο κίνημα της Δύσεως κατά τής Α νατολής παοεσκευά-

σθη, ως προεξηγήσαμεν. Six ποικίλων καί προαιώνιων πολιτικών καί
θρησκευτικών συμφερόντων. Εννοείται μέν ότι, καθώς πάντοτε συμ­
βαίνει, συνετέλεσαν εις τούτο καί πολλά ύ'ευτερεύοντα α ίτια ' άλλα
•βεβαίως μεταξύ τών ίευτερευόντων τούτων αιτίων ούύ'ένα άποχρώντα
λόγον έχομεν νά περιλάβωμεν τάς ύποτιθεμένας έπιστολάς καί πρε­
σβείας τού ’Αλεξίου. Κ α ί ήύ'η έρχόμεθα νά ίστορήσωμεν i t ά βραχέων
τάς εϋ ικ ά ς περιπέτειας, αίτινες παρεσκεύασαν την πρώτην σταυροφο­
ρίαν. Μέχρις έσχατων έπρεσβεύετο ότι τω 1 0 9 3 καί 1 0 9 4 είχεν ά -
πελθει ώς προςκυνητης εις ’Ιεροσόλυμα δ έκ τής γαλλικής πόλεως
Ά μβιανού καταγόμενος ερημίτης Πέτρος. Ίό'ών £έ δπόσα καί οποία
οί χριστιανοί της ίεράς έκείνης πόλεως έπασχον ύ'εινά άπο τών αρ­
χόντων τότε της Παλαιστίνης αγρίων Τούρκων, συνεννοηθη μετά τού
πατριάρχου Ιεροσολύμων, καί ενλαβε παρ* αυτού έντολην νά προτρέψη
έπανερχόμενος εις Ευρώπην τούς χριστιανούς της Δύσεως Six πανη­
γυρικού κηρύγματος νά ύ'ράμωσιν εις βοήθειαν τών έν τη Α να τολή
άό'ελφών αύτών. ’Αλλά την σήμερον κατέστη βέβαιον οτι δ Πέτρος
Siv ήύ'υνήθη νά φθάση μέχρι Παλαιστίνης, καί ότι, ποθών νά κατορ-
θώση τούτο, προεκάλεσε μετά την εις Ευρώπην έπιστροφήν του το έπί
απελευθερώσει τού άγιου Τάφου κίνημα, προτείνων καί τινας έπιστο­
λάς κατά το μάλλον καί ήττον γνήσιας. Όπως^ήποτε έπανελ-
0ών εις Ιτ α λ ία ν δ Πέτρος έπορεύθη προς τον πάπαν Ούρβανόν
Β ’, οςτις μετά τον έν ετει 1 0 8 5 θάνατον τού Γρηγορίου Ζ’ καί την
βραχείαν άρχιερωσύνην τού πρώτου αυτού ίια ίό χ ο υ Βίκτορος Γ ' έκά -
Οητο έπί τού άρχιερατικού τής ’Ρώμης θρόνου άπο τού μαρτίου μηνος
1 0 8 8 . Άμφότεροι οί τού Γρηγορίου ό'ιά^οχοι ούτοι έξηκολούθουν #υς-
τρόπως πολιτευόμενοι προς την έν( Κωνσταντινουπόλει αυλήν καί έκ-
κλησίαν. Ό Βίκτωρ Γ* Si επιστολής γραφεισης προς τον Αλέξιον τω
1 0 8 6 , αφού παρεπονεϊτο περί τών τελώνΆών επιβαλλόμενων εις τούς
προςκυνητάς τού αγίου Τάφου, καί τών άλλων συμβαινόντων αύτοις
ατοπημάτων, προέτριπε τον βασιλέα νά μή λησμονή ότι ή ρωμαϊκή
 Ερημίτης ΙΙέτρος. Ούρβανδς Β'. Ή έν ΙΙλακεντία σύνοδος. -ί§Ί

εκκλησία είναι η πρώτη των εκκλησιών καί ή ιδία αυτού μήτηρ, ήν

οφείλει πάντοτε νά εύλαβήται. Ό δ έ Ούρβανός Β ' ολίγας άπο της ά -
ναορήσεως αυτού ημέρας είχε πέμψει εις Κωνσταντινούπολή δύο άπο-
κρισιαρίους, tva παραστήσωσι τω βασιλεί δτι δεν πρέπει νά καταναγ-
καζη τούς Λατίνους τούς έν τω κράτει αύτού οικούντας εις παραδο­
χήν τού ελληνικού δόγματος και νά άπαγορεύη αύτοΐς την χρήσιν τών
άζύμων. Εις ταύτα είχεν ό ’Αλέξιος απαντήσει δτι παρακαλεΐ τον
πάπαν νά ελθη μετά θεολόγων εις Κωνσταντινούπολή, ινα συγκρο­
τηθώ αύτόθι σύνοδος επιτήδεια προς λύσιν των διαφορών τούτιυν. Ε ν ­
νοείται δτι ο πάπας δεν συνήνεσεν εις την συγκρότησιν τοιαύτης συ­
νόδου καί τούτο τόσω μάλλον, οσφ περιεσπάτο ύπο πολλών ίδιων δυς-
γερειών. *0 Ούρβανός Β ' έξηκολούθει τον προς τον Ερρίκον Δ' της
Γερμανίας επί Γρηγορίου τού Ζ' άρξάμενον αγώνα, καί πλην τούτου
δεινώς έπιέζετο ύπο τού άντίπαπα Κλημεντος Γ ' τού άπο τών χρόνων ^
ώςαύτως τού Γρηγορίου Ζ' εις τον φοβερόν τούτον πολέμιον ύπο τού
Ερρίκου Δ' άντιταχθέντος. Ουτω λοιπον κακώς εχων εν Εύρώπη, καί
έν τη ’Ανατολή μη είςακουόμ,ενος, ό Ούρβανος Β ', προθύμως φυσικω
τω λόγο) ησπάσθη την πρότασιν τού ερημίτου Πέτρου. ίΤ ί τωόντι
προέθετο νά πράξη ο άπλοϊκος ούτος άνήρ: Προέθετο νά προτρέψη ά ­
παντα της Εύρούπης τά έθνη εις μεγάλην τινά πολεμικήν έπιγείρη-
σ*ν, ήτις, καθο έπαγγελλομένη τον ιερόν σκοπον τής απαλλαγής τών
χριστιανών τής ’Ανατολής έξδσων έπασγον άπο τών Τούρκων δεινών,
άναγκαίως έμελλε νά ^αχθη ύπο την ύπερτάτην ηγεμονίαν τού άκρου
τής Δύσεως άρχιερέως. Έ ά ν το βούλευμα τούτο έξετελεϊτο, εάν ηγε­
μόνες καί λαοί ύπακούοντες εις σήν φωνήν τής εκκλησίας άπεφάσιζον
νά ταχθώσιν υπό την σημαίαν αυτής, ο άρχιερεύς 'Ρώ μ ης έπετύγχανε
διά μιας τούς ό'ύο μεγάλους σκοπούς, τούς οποίους άνέκαθεν έβυσσοσό-
μουν οί προκάτοχοι αύτού, ό δέ Γρηγόριος 7J είγε διατυπώσει όριστικώς
εις σύστημα πολιτικόν. Οί τής Ευρώπης λαοί καί ηγεμόνες, έάν έπεί-
θοντο νά έπιχειρήσωσι τήν κοινήν εκείνην στρατείαν ύπακούοντες εις την
φωνήν τούάργιερέως τής ’Ρώμης, ήθελον δ Γ αύτο τούτο άνομολογήσει
τήν ύπερτάτην αύτού ού μόνον εκκλησιαστικήν, άλλά καί πολιτικήν
ηγεμονίαν. Ά φ ’ ετέρου ή στρατεία εκείνη διεργομένη διά τού άνατο-
λικού κράτους ήθελεν άναγκαίως ενασκήσει άκαταγώνιστον επί τής τύ-
γης τού κράτους επιρροήν, καί συνεπαγάγει θάσσον ή βράδιον τήν εκ­
κλησιαστικήν τουλάχιστον άν όχι καί τήν πολιτικήν αύτού χείρωσιν.
 Λ5 8 Επιφανείς Σταυροφόροι. ’Ασύντακτοι αυτών πρόδρομοι.

"Οθεν δ Ούρβανός Β ' άνέλαβε μετά πλείστου ζήλου τον αγώνα καί
παρέσχεν άμ.έσως εις τον ερημίτην Πέτρον πάσαν πληρεξουσιότητα νά
προςκαλέση εν όνόματι αύτού τούς ηγεμόνας και τούς λαούς εις επι-
στοατείαν κατά τής Παλαιστίνης. Ό Πέτρος, άρξάμ.ενος αμέσως τού
κηρύγματος αυτού, ετυχε πολλαχού ένθουσιιύδους άκροάσεως, μάλιστα
δέ έν τή μ.εσημ.βρινή Γα λλ ία , έν τη Βουργουνδία καί έν ταίς Κ άτω Χ ώ -
ραις, όπου, ώς προείπομ,εν, πολύς από τίνος γρόνου έπεκράτει κατά τού
μωαμεθανισμού ζήλος, ένεκα τού έν τη ’Ισπανία κατά των ’Αράβων
διεξαγόμενου άγώνος. Όπόσον δε όρθώς ύπελόγισε τά πράγματα ο
Ούρβανός Β ' άπεδείχθη εις την μ,ικρόν κατόπιν κατά μάρτιον τού
1 0 9 5 έν Πλακεντιά συγκαλεσθεισαν ύπ’ αυτού έκκλησιαστικήν σύνο­
δον, έπί τω κυρίω σκοπώ τού νά κανονίση πρακτικιυτερον τον ενθου­
σιασμόν ον παρήγαγον τά κηρύγματα τού έρημίτου Πέτρου. Εις την
σύνοδον ταύτην συνέρρευσαν πλειότεροι ή εις πάσαν άλλην άνθρωποι,
h δέ μέχρι προ ολίγου παρηγκωνισμ.ένος καί περιφρονημένος πάπας
παρέστη ού μόνον ώς δικαστής τού αύτοκράτορος Ερρίκου Δ ', αλλά
καί ώς κεφαλή τής κατά τού ισλαρ.ισμού παρασκευαζομένης στρα-
τείας. Το δ ’ έν eapt εις Πλακεντίαν άρξάμενον εργον συνεπληρώθη έν
μ.ετοπώρω εις Κλερμόν, όπου ό Ούρβανός Β ' συνεκάλεσε νέαν σύνο­
δον.. Έ κ εΐ συνήλθεν απειράριθμον πλήθος ανθρώπων. Ό δέ πάπας δμι-
λήσας αυτός προς τούς ήθροισμένους χριστιανούς, άπήτησε νά συνα·
σπισθώσιν υπέρ τής σωτηρίας των κακουχουμένων αδελφών αυτών. Οί
λόγοι του καί αί ευλαβείς τελεταί έν τω μέσω τών οποίων άπηγγέλ-
λοντο, έπροξένησαν τοσαύτην έντύπωσιν, ώςτε οι άκροώμενοι, πριν
ειςέτι παύση λαλών, ανέκραξαν «αυτή ή θέλησις Κυρίου,» καί έν τω
άμα οί πλείστοι τών παρόντων άνέλαβον τήν επαγγελίαν τού νά άπέλ-
θωσιν εις τον ιερόν πόλεμον, δ δέ άπαξ έκραγείς ενθουσιασμός συμπα­
ρέσυρε μετ’ ολίγον απανταχού τής Ευρώπης τούς ανθρώπους έπί το
αύτό έπιχείρημ.α. Κ αί επειδή εις άπαντας τούς άναλαβόντας νά άγω-
νισθώσι τον νέον τούτον ιερόν πόλεμ.ον διενεμήθησαν σταυροί έξ έρυ-
θρού ύφάσμ,ατος κατεσκευασμένοι, οί δέ σταυροί ούτοι έρράφησαν εις
τά ένδύματα αυτών είτε έπί τού δεξιού ώμου, είτε έπί τής πλάτης
μεταξύ τών δύο ώμων, τούτου ένεκα οί άγωνισταί εκείνοι ώνομ,άσθη-
σαν σταυροφόροι καί τό έπιχείρημ.α αυτών σταυροφορία.

Μετά τά ανωτέρω έκτεθέντα περί τών ποικίλων λόγων οίτινες

 ’Επιφανείς Σταυροφόροι. ’Ασύντακτοι ο.ύτών πρόδρομοι. 459

προεκάλεσαν τδ κίνημα τούτο, δεν εχομεν χρείαν νά προςθέσωμ,εν, δτι

άπαντες οί άνθρωποι ούτοι δεν άφωσιώθησαν εις τδ μ,έγα εκείνο έργον
εκ θρησκευτικών μόνον αισθημάτων. Κ α τά την ομολογίαν αυτών τών
συγχρόνων πλεΐστοι μετεσγον αυτού it* αιτίας ήκιστα, ευλαβείς, οί μ,έν
Ϊνα ζητήσωσι τύχην, οί δ'έ άπλώς έκ φιλοπόλεμου πνεύματος, οί δέ
ί'να μή έγκαταλίπωσι τούς φίλους, οί δέ Ϊνα ριη λογισθώσιν άνανδροι,
οί Si εξ απερισκεψίας, καί ούκ ολίγοι ΐνα διαφύγωσι τούς δανειστάς
αυτών. Ό μέν πρώτος επίσκοπος δ άναλαβών τδ σχήμα καί την επαγ­
γελίαν του σταυροφόρου ύπηρξεν δ άοχιερεύς τού PUV Ά δ ε μ ά ρ ' οί δέ
πρώτοι κοσμικοί ηγεμόνες, δ κόμης 'Ρογέρος Β ' τού F o ix καί δ κόμ.ης
Ραιμούνδος της Τολώσσης, δ πλουσιώτατος καί ισχυρότατος δυνάστης
της μεσηρ,βρινης Γαλλίας. Τ δ παράδειγμα αυτών έμιμήθησαν πλεϊστοι
άλλοι Γάλλοι μεγιστάνες, ούν οί επιφανέστεροι ησαν δ Γοδοφρέδος
Βουϊλλώνος μετά τών δύο αύτού αδελφών Ευσταθίου καί Βαλδουίνου,
δ κόμης ’Ροβέρτος της Φλανδρίας, δ δούξ της Νορμαννίας 'Ροβέρτος
καί δ κόμης Ούγων δ τού βασιλέως της Γαλλίας Φιλίππου Α ' α δελ­
φός. ’Αλλά καί άλλος τις Νορμαννδς ηγεμοδν γνωστότερος εις ημάς,
δ τού 'Ροβέρτου Γυσκάρδου υιός Βοημούνδος, κ'άτήλθεν εις τδν προ-
κείμενον αγώνα, ή δε ύπδ την σημαίαν της σταυροφορίας επάνοδος
αύτού εις τάς χώρας ε’κείνας τάς δποίας πρδ μικρού έτι είχεν επιχειρή­
σει αναφανδόν νά κατακτησν), δεν προοιώνιζεν αίσια εις τδ ανατολι­
κόν κράτος πράγμ.ατα. Μετά δέ τού Βοημ.ούνδου συνεξεστράτευσε καί
δ εξ άδελφνις αύτού άνεψεδς Ταγκρέδος, δ πολυθρύλητος γενόμ.ενος
παρά τοις δυτικόις επί τα.Τς ίπποτικαις αυτού άρεταΐς. Ό Ταγκρέδος
λογίζεται παρ* αύτοίς, οδςτδ πρότυπον τού νεαρού τών χρόνων εκείνων
ιππότου, δ Si Γοδοφρέδος Βουϊλλώνος, ώς τδ πρότυπον τού ευλαβούς
καί συνετού χριστιανού μαχητού, καί τούτου ένεκα, δ μέν έπυ>νομάσθη
Άχμλλεύς, ό δέ Νέστωρ του νέου τούτου τρυηκού πολέμ,ου, τού όποιου
έξ αναλογίας δυνάμεθα ν’ άποκαλέσωμεν Έ κ το ρ α τδν ημέτερον
Αλεςιον.
t
Ένώ δέ οί ηγεμόνες καί μεγιστάνες ησχολούντο έτι περί τάς άπα-
ραιτητους εις τδ επιχείρημα αύτών παρασκευάς, προέδραμον αύτών
επί την Ανατολήν σμηνη άσύντα/.τα καί άκόλαστα, ών τδ μέν ηγε-
το ύπδ τού γενναίου άλλά πένητος ιππότου Ούαλτέρου, τού έπικλη-
θέντος ένεκα της πενίας uMi\der t^ortOQ’» τδ δέ ύπδ αύτού τού I Ιέ -
τρου τού ερημίτου, καί τδ τρίτον ύπδ τού Γερμ.ανοϋ ίερέιυς Γοττεσχά λκ
 460 /Επιφανείς Σταυροφόροι. ’Ασύντακτοι αυτών πρόόρου.οι.

Έ κ τούτων οί (Λεν περί τον Γοττεσχάλκ διέπραξαν ετι καθ’ οδόν όντες
τοσαύτας άσεβείς και μιαράς πράξεις, ώςτε κατεστράφησαν έν Ούγγα-
ρ’.α υπό των άγανακτησάντων κατοίκων της χώρας ταύτης, πριν ετι
φθάσωσιν εις τα σύνορα τού ανατολικού κράτους. ’Αλλά καί οι συρ-
φετυ>δεις όχλοι τούς οποίους ήγον ό Ούάλτερος ο μηδέν έχων καί ό
Πέτρος ο ερημίτης, παρεξετράπησαν καθ’ οδόν, έν Ουγγαρία τε καί
εν Βουλγαρία, έπειτα δέ καί έν Κωνσταντινουπόλει, εις σφαγάς καί
δηώσεις, τάς οποίας δεν ήδυνήθησαν είμή νά όμολογήσωσι καί νά
στιγματίσωσιν οί καθολικοί ιστοριογράφοι. Μάλιστα δέ άξια σηρ,ειώ-
σεως είναι οσα ό Λεβώ λέγει περί της έν τή πρωτευούση τού ελληνι­
κού κράτους διαγωγής των πρώτων τούτων σταυροφόρων. «Έ κτος
των βιαιοπραγιών, παρατηρεί ό Λεβώ, δι* ών ή μερίς αυτή των σταυ­
ροφόρων καθηρ.άτωσε τον ό'ρόαον αυτής, ο Άλε'ξιος είδε μετ’ άγα-
νακτησεως όσα οί άνθρωποι ούτοι επραξαν έν τω διαστήματι της
περί την πόλιν διατριβής των. Οί αχαλίνωτοι καί άτακτοι εκείνοι
όχλοι, στρατηγούμενοι υπό ερημίτου τον οποίον δέν έσέβοντο, κα τα -
χρώρ.ενοι τή έλεήρ,ονι δεξιώσει ής έτυχον έν Κωνσταντινουπόλει,
εξύβρισαν τούς εύεργέτας αυτών. Οί άνθρωποι ούτοι μη άρκούμενοι νά
λεηλατώσι τάς αγροικίας καί τά παλάτια δ ι’ ών ησαν κεκοσρ,ηρ.ένα
τά περίχωρα της μεγάλης εκείνης πόλεως, έ'βαλλον καί πύρ εις αυ­
τά . Άναδεικνύρ,ενοι δ ’ έπίσης ασεβείς όσον καί οί άπιστοι ους εμελ-
λον νά πολερ-ήσωσιν, έσύλουν τάς έκκλησίας, καί άφαιρούντες τάς
στέγας αυτών έπώλουν τον μόλυβδον εις τούς Έ λληνας. Αί ληστεΐαι
αύται παρηγαγον εις την καρδίαν τού αύτοκράτορος δυςπιστίαν,
ητις μηδέποτε έγκαταλιπούσα αυτόν μετεβιβάσθη εις την καρδίαν
των διαδόχων του. Έ κ τού πρώτου τούτου δείγματος της αύθάδου;
κτηνωδίας των σταυροφόρων έκρινε τί έμελλε νά περιμένη από τού
πλήθους των άλλων αρειμάνιων άνδρών, ών προανηγγέλλετο η άφι-
ξις. Κατηντησε νά φοβήται όλιγώτερον τούς Τούρκους ή τοιούτους
έλευθερωτάς, καί άν ηναι αληθές, ώς ήξίωσαν οί δυτικοί, ότι βραδύ-
τερον ό ’Αλέξιος συνεννοήθη μετά των Τούρκων διά νά έπαγάγη την
καταστροφήν τών σταυροφόρων, οί τελευταίοι ούτοι ώφειλον νά αί-
τιώνται ένεκα τούτου αυτοί εαυτούς, διότι αυτοί προεκάλεσαν καθ’
εαυτών τάς φοβερωτέρας ύπονοίας* τό δέ άποδιδόμενον αύτω υπουλον
πολίτευμα είναι έν τών έγκλημάτων έκείνων τά οποία ή πολιτική ου­
δέποτε μεν ορ.ολογεί, ουδέποτε όυ,ως άποφεύγει τού νά πράξη.»

s
 Επιφανείς Σταυροφόροι. ’Ασύντακτοι αύτών πρόδρομοι. 461

Θ έλ ουν ί#ει ττροΙΌύσης της άφηγήσεως ημών μέχρι τίνος είναι

άληθης η κατά του ’Αλεξίου πο7.λάκις γενομένη κατηγορία, δτι 8 h
προςηνέχθη είλακρινώς ττρος τούς σταυροφόρους. Ό Λεβιο άλλως τεό'έν
άποφαίνεται περί τούτου είμη μετά δισταγμού. Ώ ς προς ό'έ τον στρα­
τόν του Πέτρου ερημίτου, αυτός ό Μισώ ομολογεί δτι ό. βασιλεύς έ$ω-
κεν αύτω τάς μάλλον σωτηριούό'είς συμβουλάς. Προτού οί περί τον
Πέτρον παρεκτραπώσιν εις τάς προ μικρού μνημονευθείσας κα ταχρή­
σεις έν Κωνσταντινουπόλει, ό Αλέξιος καίτοι έγίνωσκεν άπό των καθ’
όό'όν συμβάντων τό πνεύμα της ακολασίας τό όποιον έπεκράτει παρ’
αύτοΐς καί ηδ'ύνατο εύλόγως νά έπιθυμτ) νά άπαλλαγν) της ύποχρεώ-
σεως τού συντηρεΐν καί έπιτηρείν πολυάριθμον καί άκά.θεκτον συρφετόν,
ούό'έν ηττον συνεβούλευσεν εις αυτούς νά περιμείνωσι πριν η άρχίσωσι
τον πόλεμον, την άφιξιν των σταυροφορησάντων ηγεμόνων καί άλλων
επίσημων άντρων. *Αλ7.’ οί άφρονας εκείνοι έπέμειναν νά ό'ιαβώσιν
αμέσως εις την ’Ασίαν, καί μόνον αφού έξώκειλαν εις τάς φοβερωτέ-
ρας δ'α,ούσεις, παρέσχεν ο Άλέξιοο αύτοΐς π7νθία νά μετακομ,ίσωσιν αυ­
τούς πέραν τού Βοςπόρου. Ό Μισό) μάλιστα βέβαιοι δτι οί περί τον
Πέτρον επραξαν δσα εποαξαν, ίνα άναγκάσωσι τόν βασιλέα νά τούς
ύ'ιαπεράσν) δσον ένεστι ταχύτερον εις την Α σ ία ν. Οικτοά #έ τγ* α λή­
θεια ύπηρςεν επί τέλους ή τύχη των πρώτων τούτων τού χριστιανι­
σμού προμάχων. Μικρόν μετά την άπόβασιν, αφού καί έν ’Ασία έξε-
τραχηλίσΟησαν εις τά έσχατα κατά των Ιθαγενών, προςβληθέντες ύπό
τού Κελι^ζέ ’Αρσλάν κατετροπώθησαν όλοσχερώς. ’Από πολ7νών 8ε μ,υ-
ρεάδων τριςχίλιοι μόλις 8 ιεσώθησαν εις Κωνσταντινούπολιν, χάρις
πάλιν εις την άπό της πόλεως ταύτης σταλείσαν αύτοίς επικουρίαν
πλοίων καί στρατέυμάτων. Οί λοιποί πάντες η έσφάγησαν η έξην-
ό'ραποδ'ίσθησαν. Μεταξύ των προύτων ητο καί ό Ούάλτερος. ό ύ'έ προ­
νοητικός ερημίτης είχε πρό της μάχης ετι επανελθεί εις Κωνσταν­
τινούπολή.
Σημειωτέου δτι πάσαι αί περιπέτεια», της υποδοχής ήτις έγένετο
έν Κωνσταντινουπόλει εις τούς πρώτους τούτους σταυροφόρους καί ! -
Ίίίιυς εις τόν Πέτρον τόν έρημίτην, δπως εκτίθενται ύπό αύτών τών άρ-
χαιοτέρων δυτικών, μαρτυρούσιν δτι ου μ.όνον ό Α λέξιος $έν έκάλεσεν
αύτούς, άλλ* οτι ούό'έ συνεννόησίς τις είχε γίνει προηγουμένως μεταξύ
αύτών καί τού βασιλέως της Κωνσταντινουπόλεως. "Οταν δ Πέτρος ό
ερημίτης παρουσιά.σθη ένιόπιον τού βασιλέως ’Αλεξίου καί έξέθηκεν εις

/
li 6 2 "Αφιξις Γοόοφρεδου Β&υίλλών&ς εις Κωνσταντινούπολή.

αυτόν τον σκοπόν της έπιχειρησειυς του, #έν εΐπεν ότι έρχεται επί τη
προςκλησει του βασιλέως, άλλ’ οτι dV αγάπην τού Χριστού έγκατέ-
λιπε την ίίία ν πατρίδα, ίνα έπισκεφθη τον άγιον Τάφον. Κ α ί έπειτα
προςέθηκεν οτι μετ’ ολίγον έμελλον νά παρακολουθησωσιν αυτόν οί
μεγάλοι της ό'ύσεως ηγεμόνες, οίτινες, παροτρυνόμενοι οπο>ς καί αύτδς
υπό της επιθυμίας τού νά έπισκεφΟώσι τον τάφον τού Σωτηρος, άπε-
φάσισαν νά έπιχειρησωσι μετά των στρατευμάτων αυτών την επί τά
Ιεροσόλυμα πορείαν. "Οθεν ουδέ περί των ηγεμόνων της Δύσειυς όμι-
λών ύπν,νίξατο δπωςό'ηποτε την γενομένην ό'ήθεν προ: αυτούς υπό τού
’Αλεξίου πρόςκλησιν. Κ α ί όταν επί τέλους έζητησε παρά, τού βασι-
λ.έω; τάς αναγκαίας εις τούς περί αυτόν όχλους τροφάς. καθικετέυσε
τον Αλέξιον νά οίκτείρη την θλιβεράν αυτού τε καί αυτών θέσην, ου-
ά'όλως δε έπεκαλέσατο την ύποχρέωσιν ην ήθελεν έχει ό ’Αλέξιος νά
συντέλεση εις την συντηρησιν των όχλων έκείνωνν εάν τωόντι είχε κα-
λέσει αυτούς εις επικουρίαν. *Αλλ’ ότι άπαντες προςηλθον οίκοθεν καί
άνευ αίτησεώς τίνος η προςκλησεως τού ’Αλεξίου, θέλει καταστη ετ·.
μάλλον πρόό'ηλον έκ των σχέσεων εις τάς όποιας ούτος περιηλθε προς
τούς μετ’ ολίγον καταφθάσαντας ηγεμόνας της Δύσεως.

Ήξεύρομεν η ί η τίνες ησαν οί επιφανέστεροι των ηγεμόνων τούτων.

Άνα.χωρησαντες από ό'ιαφόρων σημείων της Ευρώπης καί άιαφόρους
άκολουθησαντες ό#ούς, ώς χείμαρροι από ό'ιαφόριον όρέων κατερχόμε-
νοι εις μέγαν τινά ποταμόν, έμελλον νά συγχωνευθώσιν εις εν μέγα
στρατόπεό'ον περί τάς πύλας της Κωνσταντινουπόλεως. Πρώτος έφθα-
σεν αυτόθι ό Γοό'οφρέάος ό Βουϊλλώνος, ό'ούξ της κάτω Λοθαριγγίας.
Ό Γοό'οφρέό'ος άναχωρησας κατά, αύγουστον τού 1 0 9 6 μετά 1 0 ,0 0 0
ιππέων καί 7 0 ,0 0 0 πεζών, καί ά'ιελθών δια. της Γερμανίας καί Ουγ­
γαρίας έν πλειοτέρα βεβαίως τάξει η οί πρόδρομοι εκείνοι, έφθασεν
εις τά. σύνορα τ*ος Βουλγαρίας. Ό ’Αλέξιος άμα πληροφορηθείς την
εκεί άφιξίν του, παρεκάλεσεν αυτόν όΥ επιστολής νά μη έπιτρέψη
λεηλασίαν τινά, ύποσχόμενος άντί τούτου πάσαν ευκολίαν περί τάν
των τροφών προμήθειαν. Ό δε δουζ άπην,τησεν ότι θελει προθύμως
πράξει κατά τά αίτούμενα, και τωόντι εξέό'ωκεν άμέσω; ό'ιαταγην περί
αποχής από πάσης βίας, καί περί τακτικής πληρωμής τού τιμήματος
όλων των παρεχομένων πραγμάτων, εξαιρέσει της των ίππων τροφής
ήτις έίίό'ετο ό'ωρεών. Έ κ τ*7)ς αλληλογραφίας ταύτης βεβαιούται πά-
 Άφιξ·ς Γοδοφρέόου ΒοΆΧλώνος είς Κωνσταντινούπολιν. 463

λίν ότι οί σταυροφόροι $έν προςήλθον κατά παράκλησιν του ’Αλεξίου,

έϊιότι, άν κατά παράκλησιν του Αλεξίου προςήρχοντο, ήθελον έχει ό -
ρ„ολογουρ.ένως τό δικαίωμα, νά τρέφωνται άαπάναις αυτού* τοιαύτην
δε άξίωσιν ουδόλως προέτεινεν c Γο^οφρέάος. Ό ηγετών ούτος έφθα-
σεν εν ειρήνη ρ.έχρι Φιλιππουπόλεως· άλλ* εκεί {Λανθάνει οτι έτερός
τις σταυροφόρος ήγερών, ο τού βασιλέως της Γαλλίας Φιλίππου τού
Λ' αδελφός Ουγων, Γ^ιετέλεt περιο>ρισρ.ένος έν Κωνσταντινουπόλει. Ό
Ουγων είχε όιαπεράσει από της ’Ιταλίας εις Δυρράχιον, αφού έγραψε
προς τον βασιλέα κορπορρήρ,ονα επιστολήν. Ούάέν ήττον έγένετο δε­
κτός είς Δυρράχιον μετά πάσης τιρ,ής καί έπετηρεΐτο μεν, άλλα το-
σούτον λεληθότως, ωςτε ούά* ένόησε τό πράγρ.α* ούτω δε έπιτηρούρ.ε-
νος άφικετο εις την βασιλεύουσαν όπου, τυχών λαρ,πράς υποδοχής καί
υπερευχαριστηθείς εκ τούτου έ'ίωκεν ά^ιστάκτως τον άπαιτηθέντα
παρ’ αυτού όρκον πίστεως. Ούτως άφηγεΐται τά περί τούτου b νεώτα-
τος Γερμανός ιστορικός των σταυροφοριών Β . Κούγλερ. ’Ά λ λ ο ι όρ,ως
προγενέστεροι, καί ίάίως οί Γάλλοι ήξίωσαν ότι ό ’Αλέξιος διέταξε την
σύλληψιν καί την είς την προ^τεύουσαν απαγωγήν τού Ουγωνος,
καί ότι ταύτα ρ,αθών ο Γοόοφρέάος ότε άφικετο είς Φιλιππούπολιν άπή-
τησε την άρ.εσον άπόλυσίν του* άποποιηθέντος ό'έ τού ’Αλεξίου,
έκήρυξε κα τ’ αυτού πόλεμον και έπροξένησε ό'εινοτάτην περί Σηλυβρίαν
ύ'ήωσιν. Όπωςάήποτε τό βέβαιον είναι ότι ό ’Αλέξιος συνεβιβάσθη μετ*
ού πολύ προς τον Γοάοφρέ#ον όςτις, παύσας τάς 1/ θροπραξίας έστρατοπέ-
ύ'ευσε περί την Κωνσταντινούπολή ό'ύο -ημέρας προ τής Χριστού γεν-
νήσεως, καί πολύ προ όλων των λοιπών ήγερ.όνων. Ό Γοό'οφρέό'ος ήτο
άνθρωπος συνετός καί (Λετριοπαθής, άλλ’ ητο άό'ύνατον νά ρ.ή επικρά­
τηση ρεταξύ τών φράγκων αυτών καί τών ήρετέρων ό'υςπιστία ρ ε -
γάλη. Έ νφ οί ξένοι εκείνοι ελεγον ότι έρχονται νά λυτρώσωσι τον ά­
γιον Τάφον άπό τής τουρκικής τυραννίας, έν τφ ρ,εταξύ επιλαρβανό-
ρ.ενοι πάσης περιστάσεως, έπεχείρουν άεινήν τού κράτους άήωσιν. Οί
πρόδρομοι αυτών είχον πράξει τά αυτά- καί, τό χείριστον, έφηρ,ίζοντο
έπερχόρ,ενοι άλλοι πολλαπλάσιοι οϊτινες ητο πιθανώτατον ότι θέλουσιν
έκτραπή είς όρ,οίας, άν όχι φοβερωτέρας, κακοπραγίας.
"Οθεν ο ’Αλέξιος, έπειό'ή δεν ήό'ύνατο νά άπαλλαγη τών έπιζη-
ρ.ίων τούτων επικούρων, έστοχάσθη απαραίτητον τουλάχιστον νά ό­
ρίση 8ι έπισήρ.ου εγγράφου τάς προς αυτούς σχέσεις του. ύποσχόρε-
νος μεν πάσαν εύλογον συνό'ρορήν, άπαιτών δε άφ’ ετέρου ώςτε νά ά-
464 Άφιξις Γοοοφρέόου Βουιλλώνος είς Κ<υνσταντινούπο)»ιν.

ποό'οθώσιν είς αυτόν πάντα όσα ήΟελον ανακτήσει είς ’Ασίαν. Πριν ή
προχωρήσωμεν, έπανερχόμεθα ό\ά τελευταίαν φοράν είς το ζήτημα
των φημιζόμενων επιστολών καί ικεσιών του Α λεξίου. Προ πάντων
παρατηρούμεν ότι ό πάπας Ούρβανός, άμα άποφασισθείσης τής έπι-
χειρήσειος, είχε γράψει προς τον 'Αλέξιον επιστολήν, ής το κείμενον ί ί -
ύ'εται ύπδ του Βαρωνίου ( A n n a l e s E c c l e s i a s t i c i ) καί όΥ ής παρεκά-
λει τον βασιλέα νά συνάράμη το καθ' εαυτόν τον δίκαιον καί ένδοξον
τούτον αγώνα. Ο ΰίέ λέξιν ό'έ αναφέρει έν τή έπιστολν; ταύτη περί
τών υποτιθεμένων αιτήσεων τού Αλεξίου καί ετι ό7νΐγώτερον περί τών
ύποχρεώσεων τάς όποιας ούτος ήθελεν εy εt, άν τοιαύται αιτήσεις έ-
γίνοντο. ΙΙ7νήν τούτου, άν τοιαύται αιτήσεις έγίνοντο, ό Αλέξιος Α'έν
ήό'ύνατο νά άπαιτήσγι παρά τών ηγεμόνων νά πλ,ηρώσωσι πάντα τά
αναγκαία αύτοις τρόφιμα, ώς εξάγεται εκ τε τής προαναφερβείσης ε­
πιστολής αυτού προς τον ΓοΑ'οφρέ^ον καί έξ i τέρας προς τον Βοημούν-
ό'ον, αυτολεξεί παρατιθέμενης ύπο τού Γουλιέ7*μου τού Τυρίου, έν ή
ρητώς λέγεται οτι έξεό'όθησαν ύ'ιαταγαί ίνα επί τιμή εύλόγω παρέ­
χ οντα ι πάντα τά αναγκαία εις τον στρατόν αυτού. Ά λ λ ’ ό,τι επί
τέλους καθίστησιν αναμφισβήτητου ότι ό Αλέξιος ούό'έποτε είχε ζη­
τήσει την συνδρομήν τής Εύριύπης είναι αύταί αί συνΟήκαι τάς ό­
ποιας ήό'η προέ τείνε ν είς τούς σταυροφόρους νά συνομολογήσωσι.
Τωόντι ίυςκόλως ό'υνάμεθανά παραό'εχθώμεν, ότι ό Αλέξιος, άνομο-
7,ογών εαυτόν εν ταίς άποίιό'ομέναις αύτω έπιστολαίς κινό'υνεύοντα
τον έσχατον από τών Τούρκων κίνύ'υνον, ήθελε καθικετεύσει μετά γοε-
ρών κραυγών τής έλεεινοτέρας απελπισίας τούς ηγεμόνας τής Δύσεως
νά σώσωσιν αυτόν* καί έπειτα, άφού προςήλθον, ήθελεν απαιτήσει νά
μή πορισΟώσιν ούό'έν εκ. τών αγώνων αυτών ώφέλ,ημα, ά7Λά ν* άπο-
ό'οόσωσιν αύτω πάντα οσα κατακτήσωσιν. Έάν ό'έ ό ποό μικρού ικέ­
της Αλέξιος είχε την άναίό'ειαν νά προτεινη τοιαύτας αξιώσεις, οί.
κα τ' αίτησιν αυτού προςάραμόντες σύμμαχοι ό'έν είχον είμή νά άνα-
γνώσωσιν είς αυτόν τάς έπιστολάς του* καί άν έπέμενε, νά κυριεύσωσι
την Κιονσταντινούπολιν. ’Α π’ έναυτίας ό'έ ούό'εμίαν βλέπομεν αύτους
προτεινοντας τοιαύτην ένστασή, καί έπί τέλους είω κα ντήν παρά τού
’Αλεξίου αίτηΟείσαν ύπόσχεσιν. Άπόό'ειξις ότι ώμολόγησαν αυτήν Νί­
καιαν, καί τόσω μάλλον όΥκαίαν, όσω ού μόνον ό'έν έκλήΟησαν υπό τού
Ά7,εξίου, άλ/ιά ούίέ ήό'ύναντο οικοΟεν νά έπιχειρήσωσι το έ'ργον, άνευ
τής συντονωτέρας τού ’Αλεξίου συμπράξεως* ό'ιότι <ϊιά τής χώρας αύ-
 ’Επίσημος δεξίωσις Γοδοφρέδου. Σύμ6*σι; προς αυτόν. *65

του διήλθον, διά του στόλου αυτού εμελλον νά περάσωσιν εις την 'Α ­
σίαν όΥ ελληνικών δέ στρατευμάτων εμελλον άπαραιτήτως νά συνο-
δευθώσι, καί ώς επικούρων κα τ’ έχθρού τον όποιον οί μεν "Ελληνες
προ καιρού έγίνωσκον, οί δε σταυροφόροι κατά πρώτον τότε εμελλον
νά άπαντήσωσι, καί ώς οδηγών εις χώρας τάς οποίας τότε κατά πρώ­
τον οί δυτικοί προέκειτο νά ίδωσιν. Έ ά ν δέ είς ταύτα προςθεσωμεν
τάς ανυπολογίστους ζημ,ίας, τάς όποιας εκ προοιμίου έπροξένησαν είς
όλου τό κράτος, καί προςέτι οτι έπήλθον, καθ’ ά έ'λεγον τού)νάχιστον,
επί υ.όννί τή εύλαβεί προαιρεσει τού νά λυτρώσωσι τούς αγίους τόπους
άπο τής τυραννίας τώναπίστων, ούχί Si επί σκοπώ κατακτήσεων, δεν
είναι δυνατόν νά άρνηθώμεν ότι ό Α λέξιος εδικαιούτο νά προτείνν) ήν
προέτεινεν άπαίτησιν. *0 Γοδοφρέδος έδίστασεν επί τινα χρόνον νά
δώση την ζητουμ.ένην ύπόσχεσιν. Έπί τέλους όμως επειδή εβλεπεν
οτι τό πράγμα είναι δίκαιον καί εύλογον, συνωμολόγησε περί τούτου
συνθήκην προς τον Αλέξιον, ήτις αποτελεί την βάσιν άπάσης τής
μετέπεετα νομίμ.ου σγέσεως τών σταυροφόρων προς το ανατολικόν
κράτος.

Ή συνθήκη αυτή, την οποίαν ό αδελφός τού βασιλέως τής Γ α λ ­

λίας Ουγων, ό προ καιρού, ώς ήξεύρομ.εν, διατριβών παρά τω Ά λε-
ςίο), είχε πρώτος παραδεχθή, έγένετο ήδη έπισήμως ποός τον Γ ο δ ο -
φρέδον Βουϊλλώνος, οςτις ήτο ό μόνος τών άλλων ηγεμόνων ό άφι/θείς
εις Κωνσταντινούπολή. Κ ατά την μεγάλην τού Ευαγγελισμού εορ­
τήν, 2 5 μ.αρτίου 1 0 9 7 , ήμ. έραν ήτις μ.ετά παρέλευσίν τοσούτω ν-εκα ­
τονταετηρίδων έμελλε καί αύΟις νά άντηγήσνι έν τή ιστορία τού ελ­
ληνικού έθνους, ή βασιλεύουσα καί τά ‘λαμπρά αυτής ανάκτορα ηύ-
τρεπίσθησαν μ,εγαλοπρεπώς διότι έμελλε νά πανηγυρισθή έν αύτοις
τελετή ής όμοίαν δεν έπέπρωτο νά ιδη πλέον ό ελληνισμός. Ηγεμόνες
ισχυρότατοι τής Ευρώπης εμελλον κατά τήν ημέραν εκείνην νά προς-
ελθιυσιν ενώπιον τού βασιλέως τών Ελλήνων, ϊνα όμ.όσωσιν αύτω πί-
στιν και υποταγήν. Ό Γοδοφρέδος καί οί περί αυτόν επιφανείς κομή­
τες παρεπέμφθησαν εις τά ανάκτορα έν πομπή καί παρατάξει. Όσον-
δήποτε καί άν ήσαν είθισμ.ένοι οί δήμοι Κωνσταντινουπόλεως είς θεά-
μ.ατα μ.εγαλοπρεπή, αί πολυτελείς έκεΐναι στολαί. έν αίς ή πορφύρα
καί ό χρυσός συνεδυάζοντο προς τους ποικίλους χρωματισμούς τού κα-
κουμίου, τού σεντζαπίου καί τών άλλων βαρυτίμων γουναρικών, δ ι ’
(ΚΛΛ. ΙΣΤΟΡ. Κ. Π/ίΠλΡΡΗΓΟΠΟνΑΟΥ TOM. α\) 30
466 Επίσημος δεξίωσις Γοδοφρέδου. Σύμβασις προς αυτόν.

ών έκοσμούντο τότε οί μεγιστάνες της Δύσεως, {προξένησαν φαίνεται

εις τό πλήθος βαθεΐαν έντύπο^σίν. Οί δ* αξιωματικοί των ανακτόρων
οί παρατεταγρ.ένοι εις τ ά : πολυαρίθμους χρυσοδαιδάλους αίθουσας καί
παρόδους, δ ι’ ών οί ξένοι δ ’.ήλθον ϊνα φθασωσι μέχρι του βασιλέως,
έπέστησαν ιδίως τήν προςοχήν εις τά αθλητικά σώματα καί τήνάρει-
μάνιον οψιν των άντρων έκείνιυν, ούν έκαστος έφημίζετο επί κατορθώ-
ρ.ασι πολυθρυλήτοις. Ό μονάρχης έκάΟητο επί θρόνου χρυσό0, έχων
παρ’ εαυτω τά σύμβολα τής βασιλεί'/ς καί περιστοιχισμένος υπό των
ανωτάτων του κράτους αξιωματικών, έν οις οί ξένοι ήδύναντο νά δια-
κρίνωσιν ούκ ολίγους εκ τών παλαιμάχων εκείνων, οί’τινες.περί Δυρρά-
χιον καί Λάρισαν καί Καστοριάν είχον τό πρώτον άντεπεξέλθει κατά
τών όνομαστοτέρων ιπποτών τής εσπερίας Ευρώπης.
"Οταν ό Γοδοφρέδος καί οί περί αυτόν ύπατοι αξιωματικοί παρέ­
στησαν ενώπιον του Α λεξίου, αυτός έμεινεν ακίνητος επί του θρόνου,
εκείνοι δέ, κλίναντες γόνυ καί προςκυνήσαντες, ήσπάσθησαν πρώτον
μέν τον πόδα, έπειτα δέ τά γόνατα καί έπειτα τό στόρ,α του βασι-
λέως. ΙΙρώτος ενδωκε τό σηρ.εϊον τούτο τής ευλαβείας ο Γοδοφρέδος,
.καί κατόπιν αυτου πάντες οί λοιποί άλληλοδιαδόχως έκαστος κατά
τον βαθμόν αύτοϋ καί τήν τάξιν.
Μετά τήν συμπλήρωσιν τής τελετής ταύτης ό ’Αλέξιος έλάλησε
προς τον Γοδοφρέδον τάδε* « Ή βασιλεία ρ.ου γινώσκει ότι είσαι b
ισχυρότατος όλων τών περί σέ ηγεμόνων, καί ότι ώπλίσθης επί σκο­
πώ άγαθω* τό δέ σπουδαιότερον οτι ή φήμη διεσάλπισεν απανταχού
τήν^τε άκράδαντον ανδρείαν σου καί τήν ειλικρίνειαν τής πίστεώς σου.
Τούτου ένεκα καί προςέτι διά τήν ευπρέπειαν τών τρόπων σου άπέκ-
τησας τήν αγάπην καί αυτών εκείνων οσοι κατά πρώτον σέ βλέπουσιν.
"Οθεν προαιρούμενοι νά σέ περιλάβωμεν εις τά σπλάγχνα τής στοργής
ημών, άπεφασίσαμεν νά σέ υίοθετήσωμεν ώς ίδιον τέκνον επί παρου­
σία τών μεγιστάνων τής αυλή; ημών, καί νά θεσωμεν τήν βασιλείαν
ημών ύπό τό σόν κράτος, όπως διά τού πλήθους τών παρόντων καί έπερ-
χομένων μαχητών σου άγωνισθής ύπέρ τής άκεραιότητος αυτής .» Τ ό ­
τε b δουξ τής Λοθαριγγίας ένέθετο τάς χεΐρας αύτού εις τάς χεΐρας
τού Έλληνος μονάρχου, καί ώμοσεν αύτω πίστιν ώς ύποτελής· τον δ ’
αύτόν όρκον ώμοσαν ε’ν τω άμα πάντες οί 'λοιποί αξιωματικοί. Και b
’Αλέξιος άνθυπέσχετο νά συντρέξγ) πάσνι δυνάμει εις τήν επιτυχίαν
τής εκστρατείας. Πάλιν δέ οί ήγεμόνες τών σταυροφόρων ύπεχρεώθη-

/
 Επίσημος δεζίιυσις Γοδοφρέδου. Σύμβασις προς αυτόν. 467

σαν νά παραδώσωσιν εις τούς επιτρόπους του βασιλέως πάσας τάς αρ­
χαίας του κράτους κτήσεις, οσας έμελλον νά ανακτήσωσιν από των
Τούρκων. Κ αί ή δη ό Γοδοφρέδος Βουϊλλώνος περιεβλήθη τά βασιλι­
κά (μάτια κατά τούς νενομισμένους έν τοιαύταις περιστάσεσι τύπους
καί άνευφημήθη ώς θετό; τού βασιλέως υιός.
Ή σεμνοπρεπής αύτη τελετή συνεπληρώθη διά τών δώρων τά όποια
ο Αλέξιος διέταξε νά προςφερθώσιν εις τε τον Γοδοφρέδον καί είς πάν­
τ α ; τούς περί αυτόν, δώρων λαμποοτάτων, τά όποια συγκείμενα εκ
χρυσού, πολυτίμων λίθων, μεταξωτών υφασμάτων, ίππων, ήμιόνων
καί αγγείων τεχνικώτατα έκ ποικ·Λης ύλης ειργασμενων, έκίνησαν
τον θαυμασμόν καί ύπερέβαλον άπάσας τάς προςδοκίας των φράγκων
ηγεμόνων. Κ α ί ουδέ τούτο ήρκεσεν άλλ’ από τής ημέρας ταύτης έπέμ-
ποντο εκ διαταγής τού Α λεξίου εις τό στρατόπεδον τού Γοδοφρέδου
επί ικανόν χρόνον κατά πάσαν εβδομάδα αξιόλογα χρηματικά ποσά
είς χρυσόν καί εις χαλκόν. Είναι αληθές οτι τά χρήματα ταύτα έπα-
νήρχοντο έν μέρει είς το ταμεϊον τού κράτους· διότι κατά τά συμπε-
φωνημένα οί σταυροφόροι έπλήρωνον άπάσας τάς προμήθειας όσων εΐχον
χρείαν. Ά λλ* ούδέν ήττον τό γεγονός είναι αξιοσημείωτο'/, έ'νθεν μεν
διότι, συνδυαζόμενον μάλιστα μετά τής πολυτελείας των γενομενων
δώρων, μαρτυρεί όπόσον δαψιλείς πόρους ειχεν ετι τό κράτος κατά
τούς χρόνους εκείνους* έ'νθεν δε διότι άποδεικνύει όπόσον ό ’Αλέξιος
άπέφευγεν έκ παντός τρόπου, έστω καί διά μεγάλης χρηματικής τού
ταμείου προκαταβολής, νά έπιτρέψη είς τούς σταυροφόρους τό δικα ίω ­
μα τού νά λαμβάνωσι παρά των κατοίκων άνευ πληρωμής τά προς
συντήρησή τού στρατού αναγκαία. Τοια ύτη έγένετο ή τελετή εκείνη,
ήτις έφαίνετο καταστήσασα έκ μέσου πάσαν αφορμήν έ'ριδος καί άσφα-
λίσασα τήν επιτυχίαν τού μεγάλου κατά των μωαμεθανών επιχειρή­
ματος. Έ ά ν οί όροι τών γενομενων συνθηκών έξετελούντο είλικρινώς,
ουδέποτε ή ιστορία ήθελεν αναφέρει έπιχείρημα χριστιανικώτερον, δ ι-
καιότερον καί εύεργετικώτερον. Ά λ 7 / ή χρηστή τού Γοδοφρέδου προαί-
ρεσις δεν συνεβιβάζετο πρός τά πάθη καί τά συμφέροντα έξ ών έκι-
νήθησαν οί πλεΤστοι τών συναγωνιστών αυτού καί προ πάντων ό προ-
κηρύξας τάς σταυροφορίας άρχιερεύς τής ’Ρώμης. Πώς ήτο δυνατόν
νά ίδη ούτος μ.έ όμμα άδιάφορον τον στρατόν έκείνον, όςτις ήτο
προωρισμένος νά καθυπαγάγη τήν Α νατολήν ύπό τήν έκκλησιαστι-
κήν κυριαρχίαν τής 'Ρώ μης, όμνύοντα πιστιν* καί υποταγήν είς τον
30*
468 ‘Επίσημος δεξίωσις Γοδοφρέδου. Σύμβασις πρ'^ς αυτόν.

προστάτην καί πρόμαχον τής ανατολική; εκκλησίας βασιλέα; *0

παπας έμελλε μετ* ολίγον νά άποδείζγι δτι δεν ένόει παντάπασι να
παραδοθώσιν οί άνακτηθέντες τόποι εις την ανατολική* εκκλησίαν,
καί Οτι απεναντίας ήςίου να άνακτηθώσι προς όφελος της δυτικής εκ­
κλησίας. \\λλά ταύτα εμελλον νά άποκαλυφθώσι ίϋραδύτερον μετ' ού
πολύ 0έ πολλοί καί των κοσμικών τής Δύσεως ηγεμόνων άπεδειςαν
διά τής διαγωγής αύτών οτι ήλθον εις την Α νατολήν επί σκοπώ άλ­
λη* καί ούχί επί τή απαλλαγή των χριστιανών από τής των Τούρκων
καταπιεσεως.
Σημ,ειωτεον δτι οί δροι τής γενομενης μεταςυ Γοδοφρεδου καί }ία-
σι/νέυ>; συμβάσεως ταύτης δεν άναφερονται ύπο τ<ύν δυτικών χρονογρά.
φι»ν άπαραλλάκτως όπως ύπο τ ή ; "Λννης Κομνηνής. Ή τελευταία
αυτή λέγει περί αυτών επί λέζεω; τάδε* « Προςελβών. ούν δ Γοντοφρέ
(δη λ α δή δ Γοδοφρεδος) τώ {ϋασιλεί έπωμόσατο δνπερ'άπητεϊτο όρκον^
ιυςτε όπόσας πόλεις καί χώρας ή φρούρια φτάσει κατασχειν ύπό την
βασιλείαν ’Ρωμαίων τό πρώτον τελούντα, προς τον επ’ αύτφ τούτω
παρά τού βκσι'λέως άποστελλόμενον αρχηγόν παραδιδόναι. Τ α ύ τ’ ούν
επομόσαμενος, χρήματά τε ικανά λαβών, δμέστιός τε καί δμ,οτοάπε-
ζος αύτώ γεγονώς, καί δαψιλώς εύωχηθείς, διαπεράσας κατά τον Πε­
λεκάνον ηύλίσατο.» Οί Si δυτικοί βίβαιούσιν «δτι δ {Λεν Άλ.εξιος ύπέ-
σχετο ενόρκως νά (όοηΟήση τούς σταυροφόρους, άγων μάλιστα αύτδς
τον ’ίδιον στρατόν νά παράσχη αύτοις τροφάς εις ευλογςν τιμήν καί
νά μή άνεχθήτινα προς ούδενα τών σταυροφόρων αδικίαν. Οί Si τού­
των ηγεμόνες ύπεχρεούντο νά μή έπιχειρήσωσί τι κατά τού αύτοκρα-
τορος, καί νά αποδώσωσιν αύτώ τά κυοιώτερα τού κράτους φρούρια,
οσα ήθελον ανακτήσει έν Ά σ ία . Ώ ς προς δέ τάς άλλας γαίας, τάς
δποίσς προς το συμφέρον τής κατάκτησε ως τών Ιεροσολύμων ήΟελον
άναγκασΟή νά φυλάςωσιν αύτοί, ύπίσχοντο νά όμόσωσιν αύτώ πίστιν
καί υποταγήν έπιφυλαττόμενοι νά μη τηρήσωσι .τούς όρκους αύτών
είμή καθ’ όσον καί δ αύτοκράτωρ ήθελε μείνει πιστός εις τόν ίδιον
λόγον.» ’ Γπαρχουσι λοιπόν μεταζύ τών δύο τούτων μαρτυριών δια -
φοραί τινες, άλλα προς αποφυγήν συζητήσεως θέλομεν παραδεχθή ώς
γνησίους τους ορούς τής συμβάσεως όπως ούτοι διαγράφονται ύπο
τών δυτικών χρονογράφων, καί επί τή (όάσει αύτών θέλομεν εκτιμή­
σει την άμοιβαίαν διαγωγήν τών σταυροφόρων κάί τού αύτοκράτορος.
 Of & Χ 1 ο ι άρνηγοί. Βο*/,|/σΰνίος. Τανχοεο^ζ. 'Ραϊΐχουνδος. -ί 6 9

Μετά την συνομολογιαν των συνθηκών. ό Γοδοφρέδος διεπεραιώθη

εττι των βασιλικών πλοίων εις την ’Ασίαν εν άρχη άπριλίου 1 0 9 7 , και
έστρατοπέδευσε περί Χαλκηδόνα ΐνα περιμείντ, έκεΐ τους άλλους συ­
ναγωνιστές. Ά λ λ ’ οί άδιακόπως έπερχόμενοι ούτοι συναγωνισταί έμελ-
λον νά έπιπαροξύνωσι καί καταστησωσι δυςχερέστερα τά πράγματα,
Ό μετά τον Γοδοφρέδον πρώτος άφικόμενο: εις Κωνσταντινούπολή
σταυοοτ>ό;ο: ηνευ.ών ύπηοξεν ο του ’Ροβέρτου Γυσκαοδου υιός Β ο η -
μούνδος, οςτις παρέστη νυν ώς προστάτης καί πρόμαχο: του *κρχτους
εκείνου του οποίου προ μικρού ετι είχε διατελεσει αναφανδόν πολέ­
μιος. Ιν.ς το ανέκαθεν χειραγώγησαν τον B o r,μούνδον πνεύμα τ*ος πλεο­
νεξίας, είχε τότε προςτεθή καί 6 πόθο: της έκδικησεως, δι* ην επαθε
πρό τινο^ν ενιαυτών ήτταν. « Κ α ί γάρ ο (Λεν Πέτρος (ό ερημίτης), λέ­
γει η *Άννα, εξ αύτης της αρχής εις προςκύνησιν του άγιου τάφου την
τοσαύτην οδοιπορίαν άνεδέξατο. Οί δέ γε λοιποί κομήτες καί τού­
των μάλλον ο Βαϊμοϋντος, παλαιάν μηνιν κατά τού αύτοκράτορος
τρέφοντες, καί ευκαιρίαν ζητούντες αντίποινα τούτψ παρασχείν της
λαμποάς εκείνης νίκης ην ηρατο κατ? αυτού, ;.πότε κατά την Λ άρι­
σαν τον μετ’ αυτού συνήψε πόλεμον* όμογνωμονήσαντες καί αυτήν
την μεγαλόπολιν κατασχεΐν ονειρώττοντες εις την αυτήν έληλύθεισαν
γνώμην . . . . τω μέν φαινομένω την προς τα Ιεροσόλυμα οδοιπο­
ρίαν ποιούμενοι, τη, δ* αλήθεια τον αύτοκράτορκ της αρχής παραλύ-
σαι καί την μεγαλόπολιν κατασχεΐν εθέλοντες.» Ή *Αννα Κομνηνή
εμπίπτει ενταύθα εις υπερβολήν άξιούσα ότι πάντες οί της δύσεως κο­
μήτες έβουλεύοντο εκτοτε την κατάληψιν τού ανατολικού κράτους.
Ό Γοδοφρέδος ό Βουίλλώνος καί πολλοί άλλοι χρηστοί ηγεμόνες έξε-
στρατευσαν είλικρινώς ΐνα έλευθεριύσωσι τον άγιον τάφον. Τινές όμευς,
καί έξαιρίτω; ό Βοημούνδος, ηθελον τωόντι νά ώφεληθώσιν έκ της
περιστάσεω: ταύτης, ΐνα γίνωσι κύριοι τής Α νατολής. Ό Βοημούν­
δος έξεστράτευσεν εξ Ιτα λ ία ς περί τά τέλη τού 1 0 9 6 μετά τού ανε­
ψιού αυτού Ταγκρέδου, συνεπαγόμενος μυρίους μέν ιππείς, πολυαρίθ­
μου: δέ πεζούς. Άποβιβασθείς δέ εις Χαονίαν έπορεύθη έκειθεν εις Κ α ­
στοριάν, όπου έπανηγύρισε την εορτήν της Χριστού γεννησεως Ό λ ί-
γας ημέρας πριν ηέκπλεύσγ, έξ Ά πούλιας, είχε γράψει προς Γοδοφρέδον
τον Βουίλλώνος έπιστολην, ης ήμφισβητήθη μέν υπό τού κό(αητός
R i a n t το κείμενον,ο ύ χ ί όμως κ α ί η έννοια, θεωρούντος πιθανώτατονότι δ
Β ο η μ ο ύ ν δ ο ς π ροετείνε νά έ π ιτ ε θ ώ σ ι κ α τ ά 'Α λ ε ξ ίο υ . α Δ έν α γ ν ο είς , ε γ ρ α -
470 Οί άλλοι άρχν,γοί. Βοημουνδος. Ταγκρέδος. 'Ροαμοΰνδος.

φε κατά Γουλιέλμον τον Τύριον, ώ άγαθώτατε άνδρών, ότι εχεις να

πολιτευθής προς ον άχρεΐον, η μάλλον προς θηρίον του χειρίστου
είδους, του όποιου σκοπός είναι νά άπατήσγ, καί νά καταδιώξω μέχρις
έξοντο>σεως τον λατινικόν λαόν. "Ο ,τι φρονώ εγώ περί του άνθριύπου
τούτου, θέλεις το φρονήσει καί σύ ποτέ, διότι γινώσκω την πονηριάν
των Ελλήνω ν καί το άσπονδον αυτών μίσος. Μη πορευθής επί τού πα­
ρόντος εις Κωνσταντινούπο7νΐν, άλλ* ύπαγε νά στρατοπεδεύσης περί
ΦΟαππούπολιν· έκει, Θεού θέλοντος, θέλω φθάσει καί εγώ κατά τάς
άρχάς τής άνοίξεως, καί θέλω σοί παράσχει μετά αδελφικής αγάπης,
ως είς κυρών μου, τάς τε συμβουλάς καί τον βραχίονα μου κατά τού
ασεβούς ήγεμόνος τού ελληνικού έθνους.» Εννοείται cm τοιαύτα εχων
φρονήρ.ατα καί πάθη, μετεχειρίσθη τάς επαρχίας τού ανατολικού
κράτους, δι* ώ νδιήρχετο, ώς πολέμιος, λεηλατών αφειδώς την χώραν
καί καταπιέζων ανηλεώς τούς κατοίκους. Ουδέ τούτο ήρκεσεν* άλλ'
άναχωρήσας έκ Καστοριάς καί άφικόμενος εις Πελαγονίαν, εκυρίευσεν
έξ έφορου πόλιν τινά, κατεπυρπόλησεν αυτήν καί κατέβαλεν είς εδα-
φος, έξηφάνισεν άπαντας τούς κατοίκους διά τού πυρός καί τού σιδή­
ρου καί ε'πειτα επανήλθεν είς τό στρατόπεδον αυτού συνεπαγόμενος
πλουσεωτάτην λείαν. Ταύτα δέ πάντα επραξε κατά Γουλιέλμον τον
Τύριον καί τούς άλλους αρχαίους δυτικούς χρονογράφους, επί τώ λόγω
οτι ή ταλαίπωρος εκείνη πόλις κατωκεϊτο ύπό αιρετικών. Τις ήτο ή
πόλις αύτη καί τίνες οί λεγόμενοι εκείνοι αιρετικοί, ούδείς το ήξεύρει.
Οί μεν εΐπον ότι ήσαν ^Ιουδαίοι καί Τουρκοπώλοι, οί δέ ότι ήσαν Παυ-
λ ια η τ α ι, οι δέ ότι ήσαν απλώς ορθόδοξοι Έ λληνες. Ά λ λ ’ οίοιδήποτε
καί άν ήσαν, ή καταστροφή εκείνη ήτο αποτρόπαιος· καί ούτω πως
χαρακτηρίζει αύτήν ( u n e o d i e u s e e x e c u t i o n ) είς τών νεωτέρων Γ ά λ ­
λων ιστοριογράφων τής πρώτης σταυροφορίας, ό P e y r e , καίτοι άλλως
<ον φανατικώτατος πολέμιος τής ελληνικής φυλής. ’Απέναντι τών πα­
ραδόξων τούτων επικούρων, ούτω πως πολιτευομένων. δεν ήτο δυνα­
τόν νά μείνωσι μέ χειρας έσταυρωμένας οί ελληνικοί στρατοί· καί δεν
ηδυνήθησαν μέν νά καταβάλλωσιν αυτούς πάντοτε, άλλα βεβαίως έξε-
πλήρωσαν καθήκον ιερόν άντιπαραταχθέντες. Τελευταίον την 1 άπρι-
τού 1 0 9 7 , ο Βοημούνδος έφθασεν είς τά περίχωρα τής Κωνσταν­
τινουπόλεως. καί έκει ο Γοδοφρέδος δ Βουϊλλώνος, όςτις προ καιρού
ειχεν απαντήσει είς τον Βοημούνδεν ότι πάσα κατά τού βασιλέως τής
άνκτολής επιχείρησες αντιβαίνει είς τον όρκον δν ώμοσαν τού νά πο-

Λ
 Οί άλλοι αρχηγοί. Βοηρ.οΰνδος. Ταγκρέδος. 'Ραιμουνδος. 471

λε|/.ησωσι τούς απίστους, κατέπεισε τον δυςηνιον εκείνον σύρ,ααχον νάΛ

προςέλθη αύτοπροςώπως ελς Κωνσταντινούπολή και νά όρ,όσγ) πίστιν
τω βασιλεϊ. Μόνο; b αγέρωχος Ταγκρέδος άπεποιτ,Οη να παρευρεΟγ) είς
την τελετήν ταύτην.
Ό κόριης τη ; Φλανδρίας 'Ροβέρτος, όςτις έπήλθεν, όπως και 6 Β ο η -
ρ,ούνδος, Six της Ά δ ρ ια τικ τ;; ρ.ετά ετι πολυαριθρ,οτερου στρατού, δεν
έδίστασε να υ/.αηΟγ το παράδειγμα τού Γοδοφρέό'ου και του Βοημούν-
δου, και διεπεραιώθη επίσης εις Α σ ία ν. Ά λ λ ’ ό έσχατος πάντων στρα-
τεύσας Ραιμούνδ'ος, κόρη; Τολώσση; 'καί του άγιου Ριλλίου (η A t-
γιδίου S a i n t - G il le s ) όςτις βραδύτερον έμελλε νά άναδειχΟη εις των
πιστοτέρων ύπερρ.άχων του ’Αλεξίου. κα τ' άρχάς λέγεται ότι έπολι-
τεύΟη άλλως, Πορευτείς ρ.ετά δεκακιςμ,υρίων άχερών διά Λομβαρδίας,
Φ^ιουλίας, Ίστρίας.' Δαλρ-ατίας, Δυρραχίου και Πελαγονίας, ό ΊΡαι-
ρ.ούνδος περιη/.Οεν, ώς πάντες οί λ.οιποί, εις ρηϊεις προς τούς κ α τοί- β
κους. έκυρίευσε καί εδήωσε διαφόρους πόλεις, εν αις την ΊΡαιδεστόν
καί κατεπείσΟη μέν ύπό τού Γοδοφρέό'ου νά ειςέλθη άνευ στρατού εις
Κωνσταντινούπολή, άλλ’ άρ.α γενορ.ένου λόγου νά όμόσγι πίστεν τω
βασιλει, άπηντησεν ότι δεν ηλθεν εις την ’Ανατολήν ινα ζητηση δε­
σπότην ότι άν ό αύτοκράτωρ ένιύση τον στρατόν αυτού ρ.ετά του
σταυροφορικού, καί άναλάβη την όλην ηγερ,ονίαν, θέλει υπακούσει
αύτω ώς στρατηγω, ουδέποτε ορ.ως θέλγει προςκυνησει αύτόν καί α ­
ναγνωρίσει ώς κυρίαρχον, όπως εποαζαν οί άλλοι ήγερ.όνες. Ό ’Αλέ­
ξιο; άγανακτησας προςέβαλε τον στρατόν τού ’Ραιρ,ούνδου, ό ό'έ κορ,ης
της Τολώσση; ερ,ελέτα ηδ'η σπουό'αιότερον καί αυτού τού Βοημούν-
δου, την τού βασιλέως κατάλυσιν, επί δέ τούτω ποοέτεινε νά έπιστρέ-
ψωσιν έξ ’Ασίας, όσοι έφθασαν νά ό'ιαπεράσιοσιν είς αυτήν. Ά λ λ ’ οί
άλλοι ήγευ.όνες βλέποντες τό πράγρ,α άκατόρΟιυτον, διότι ό στόλος,
Si' ού ηδύνατο νά γίνν) ή προτεινομένη κάθοδος άνηκεν είς τον Α λ έ ­
ξιον. καί πρός τούτοις άναλογιζόρ,ενοι ότι η ρηξις αυτή ηδύνατο νά
άποβγ, ολέθρια ώς ποός τό κύριον έπιχείρηρ,α, έδύςιύπησαν τον 'Ρ α ι-
υ.ούνδον καί ύπεχρέωσαν αύτόν νά όρ,όστ), «ότι ουδέποτε ν)έλει πράξει
τι κατά της τιρ,ης η της ζωής τού Α λεξίου, ενόσω καί ό ’Αλέξιος
τηρηση τάς Ιδίας όρ,ολογίας.» ΔιεμαρτυρήΟη ορ,ως οτι προτιρ,α τον
θάνατον παρά νά όρ,όσν) υποταγήν, ό δέ βασιλεύς διά τό ό'υςχερές τω ν'
περιστάσεο>ν ή ν*γκάσθη νά ευχαριστηθώ, εις την διαβεβαίωσιν εκείνην,
475 "Αλωσις Νίκαιας.

yfoX ηγωνίσθη διά των περιποιήσεων αύτού νά έξευμενίσγ) τον άγέρο;-

χον ηγεμόνα.
Τ ο ιχύτα περί Ταγκρέδου καί ’Ραιμούνδου λέγουσιν οί δυτικοί χρο­
νογράφο ι. Κ α ι τά μεν περί του πρώτου είναι αναμφισβήτητα, καθό
καί ύπό της *Αννης Κομνηνης συνορ,ολογούμενα. Τ α δέ κατά τον
κ>μητα Τολ<όσσης καί αγίου Γιλλίου, τον όποιον ονομάζει αυτή Σαγ-
;έλην, άλλως άναφέρονται ύπο της βασιλόπαιδος ιστοριογράφου. α Ό
βασιλεύς, λέγει η "Αννα, ηγάπα τον Σαγγέλην διαφερόντιυς διά το
περιον αύτω τού φρονήματος, καί της ύποληψεως τό άνόθευτον καί τό
τού βίου καθαρόν.» Τούτου δε ένεκα έκράτησε παρ' ίαυτω τόν άνδρα
ε’πί τινα χρόνον καί αφού S ιεπέρασαν οί άλλοι εις ’Α σίαν καί μετε-
πέμπετο αύτον συχνάκις διεξηγών τάς δυςκολίας τάς οποίας εμελλον
καθ' όδόν νά άπαντήσωσι καί τάς ύπονοίας τάς όπόίας είχ: περί της
ειλικρίνειας των Φράγκων, καί ιδίως περί της κακίας τού Βοημούν^ου,
παρακαλέσας αύτον νά τον έπιτηρη καί νά προλαμβάνγ, τάς έπιβου-
λάς του. Ό Si άνωμολόγησεν ότι ό Βοημούνδος εκληρονόμησεν εκ
των προγόνων την επιορκίαν καί τον δόλον, ότι θαύμα μέγιστον θέ­
λει είναι αν τηρήσν) όσα ώμοσε. καί ότι αύτος ο 'Ραιμούνδος θέλει
το καθ’ εαυτόν σπεύσει νά εκπλήρωσή τό ύπο τού βασιλέως προςταχ-
θέν. Αύτη της *Άννης ή εκθεσις συμφωνεί πλειότερον προς όλην την
μετέπειτα διαγωγήν τού κόμητος της Τολώσσης, όςτις άνεδείχθη εις
των πιστοτέρων τού βασιλέως φίλων. Ά λ λ ’ οπωςδήποτε, καί αν δ η ­
λαδή τινές των σταυροφόροι άπεποιήθησαν τον όρκον, τό κύρος των
προαναφερθεισών συμβάσεων δεν ήλαττώθη ε’κ τούτου, διότι οί πλειό-
τεροι ώμοσαν νά τηρησωσιν αύτάς, μαλιστα Si h πάντων επιφανέστε­
ρος Γοδοφρέδος, μ,ετά Si την άλωσιν της Νίκαιας καί πάντες οί λοιποί,
κ α τ’ αυτήν των δυτικών την ομολογίαν, έποίησαν τον όρκον.

Οί σταυροφόροι, αφού διεπεραιώθησαν τελευταιον άπαντες εις τό

περί Χαλκηδόνα στρατόπεδον, άπεφάσισαν νά προελάσωσιν, άρχόμε-
νοι τού έργου από της πολιορκίας της Νίκαιας, όπου εφθασαν S ιά
Νικ.ομηδείας έν άρχν} τού μαίου 1 0 9 7 . *Έτι ενώ διέτριβον περί Χ α λ ­
κηδόνα είχε προςέλθει καί συνταχθή μετ* αύτών εν σώμα τού ελληνι­
κού στρατού συγκείμενον μεν εξ άνδρών 4 0 ,0 0 0 κατά την όμολογίαν
τού άγγλου χρονογράφου Όρδερίκου Β ιτά λ , τεταγμένον Si ύπο τόν
στρατηγόν Τατίκιον τόν γνωστόν ημίν άπό της επιδρομής τού 'Ροβέρ-
 Άλωσις Νίκαιας. 473

του Γυσκάρδου. Τον Τατίκιον τούτον πάντες ι/.έν οι χρονογράφοι της

δύσεως χλευάζουσι καί ύβρίζουσιν ώς έπιβουλότατον ανδοα, εις δέ και
μόνος ό του «άσματος ’Αντιόχειας» συγγραφεύς, λέγει ειλικρινή των
Φράγκων φίλον* η δ ’ αλήθεια είναι ότι ό ’Αλέξιος έδωκεν εις τους σταυ­
ροφόρους ένα τών - αρίστων αύτου στρατηγών, όςτι: έπολιτεύθη προς
αύτους όσον ητο δυνατόν ειλικρινούς προ: τοιούτους συμμάχους. Κ αί
αυτός δέ ό ‘Αλέξιος, διατριβών είς Πε>.εκάνον, ού μακράν της Νικαίαςτ\
παρηκολούθει καί έπετήρει τό όλον επιχείρημα.
Ή Ν ίκαια, ή πόλις έν γ; εδρέυσαν δύο οικουμενικά! σύνοδοι, καί
ήτις κατείχετο ηδη υπό τών ασπονδότερων του χριστιανισμού πολε­
μίων, ητο ανέκαθεν μέν ασφαλέστατα ώχυρωμίνη. κατέστη δέ ίτι
μάλλον δυςπόρθητο: Six νέων αμυντικών έργων υπό του σουλτάνου
Κελιδζέ Άρσλάν, άμα μαθόντος οτι επέρχεται εις την ’Ασίαν η με­
γάλη τών σταυροφόρων έπιστρατεία* καί πλην τούτου ό σουλτάνος συ-
νεκρότησε στρατιάν λόγου αξίαν, όΥ ης έμελλε νά έπιτεOr,έξωθεν κατά
τών πολιορκούντων. Τψόντι ττ, 16 μαΐου έπεπεσεν άπό τών πέριξ ό-
ρέυ>ν μετά πεντηκοντα η εξήκοντα χιλιάδων ίππέο^ν κατά τών σταυρο­
φόρων, αλλά μετά πεισματώδη μάχην ηττηθη κατά κράτος. Ούδέν
ηττον ή φρουρά της Νίκαιας, καί τοι έγκατελείφθη εις τάς ιδ ία : δυ­
νάμεις, καίτοι έβλεπεν έαυτην περιεζωσμένην υπό εκατόν μ.έν χιλ ιά ­
δων ιππέων, έξακοσίων δέ χιλιάδων πεζών, δεν άπέβαλε τό θάρρος,
καί επί πολλάς εβδομάδάς άνθίστατο είς τάς επανειλημμένας τών πο­
λεμίων αυτής εφόδους, δεινά έπαγαγούσα εις αύτου: τραύματα. Τ ά
τείχη ύπεσκάπτοντο μέν καί έρρηγνυντο διά τών ποικίλων πολιορκη­
τικών μηχανών, τάς όποιας προςηγαγεν ό ’Αλέξιος, αλλά παλιν τά ­
χιστα έπεσκευάζοντο. Τό δέ χείριστον, διά της παρακείμενης εις την
πόλιν Άσκανίας λίμνης, οί πολιορκούμενοι έλάμβανον άκωλύτως πάντα
τά αναγκαία αύτοις εφόδια. Τότε ύ Άύνέξιος άπεφάσισε νά καταλάβη
την? λίμνην, ίνα φράξη ούτω πάσαν της πόλεως μετά της έξω χώρας
κοινο>νίαν. Έ π ί τούτω δέ διέταξε νά άθροισθώσιν είς Κίον (Γκεμλίκ)
πολυάριθμα πλοία δυνάμενα νά περιλάβο^σιν J 0 0 άνδρας έκαστον.
Ά π ό δέ της Κίου τά πλοία ταύτα μετεκομισθησαν διά ξηρά: μέχρι
της λίμνης, καί καθελκυσθέντα είς αύτην καί όπλισθέντα διά τών
'λεγομένων Τουρκοπώλων, τεταγμένων υπό τον στρατηγόν Βουτουμ,ί-
την, περιέζωσαν καί άπό τούτου τού μέρους την πόλιν. 7Ησαν δέ οι
Τουρκοπώλοι στρατιωτικόν σώμα συγκείμενον εκ παίδων άπο Τούρ-
 474 Άλωσις Νίκαιας.

κων γεννηΟέντων, άπαραλλάκτως όπως βραό'ύτερον παρά τοΐς όσμανί-

£αις τούρκοις οί γενίτσαρο», ήσαν σώμα στρατιωτικόν συγκείμενον έκ
παί^ωνάπό χριστιανών γεννηΟέντων. Κ αί £νω λοιπόν οί Τουρκοπώλοι
κχτέλαβον την λιανήν, συγχρόνως ό/Γατίκιος έξέπεμψε ό'ιςχιλίους το-
ξότας επί τό καιριώτερον σημεΐον των άπό ξηράς οχυρωμάτων, καί
μηχανήν έπιτη^είαν νά καθαίρεση μέγαν τ».νά πύργον, ον οι σταυροφό·
ροι ό'έν ήόυνηθησαν νά καταβαλιυσι. Μετά τών Ελλήνων τοξοτών
συνηγων,σΟησα ν αμέσως καί οί φράγκο* ηγεμόνες, ιόςτε η εφοό'ος ά-
πέβη γενική. Τότε οί πολιορκούμενοι άπηλπίσθησαν καί τ,λΟον εις λό­
γους περί πχραύόσεως προς τον Βουτουμίτην, όςτις είςελθών είς το
φρούριον τη ’2 0 Ιουνίου ύψωσεν επί τών επάλξεων αυτού τάς αύτοκρχ-
τορικάς σημ,αίας, και χνοίζας μίαν τών χτ.ό ξηράς πυλών είςήγαγε
αυτής τό σώμα τού Τα τικίου, ούχί d'e καί σΰμπαντα τον στρατόν,
τών Λατίνων* ούτοι ελαβον την άδειαν νά ε: ςέρ/ιυντχι $ιά μικρών
μόνον αποσπασμάτων εις τά όποια $έν έπετρέπετο νά παρατείνωσι
την διατριβήν tojv είμή επί ώρισμενον χρόνον.
Οί χρονογράφοι καί βραίύτερον οί ιστορικοί κατηγόρησαν τον ’Αλέ­
ξιον ότι επίβουλους επολιτεύθη προς τούς συμμάχους αυτού εύΟυς από
τής πρώτης ταύτης περιστάσεως* ό'ιότι ό'ιενήργησε $ήΟεν $ιά τού Βου-
τουμίτου, ώςτε ή πόλις νά παραό'οβή είς αυτόν καί Οχι είς τούς σταυ­
ροφόρους, άποστερήσας ούτα; τούτους τής άνηκούσης είς κύτους λείας.
Παρά πάντων έν τούτοις δμολογειται ότι ό βασιλεύς άπεζημίωσε
τούς μεν ηγεμόνας ό'ιά ό'ώρων, τούς Λ'ε στρατιώτας ό'ιά. -/ρημάτων καί
τροφών. Κ αί έπειτα εκ τών προεχ.τεΟεισών περιπετειών τής πολιορκίας,
τάς όποιας ό'έν άρνούνται οί δυτικοί χρονογράφοι καί ιστορικοί, καθί­
σταται πρόδηλον ότ. ή άλωσις ώφείλετο πολύ μάλλον είς τον Α λ έ ­
ξιον ή είς τούς σταυροφόρους. Τωόντι ή πόλις ό'έν περιήλΟεν είς τά έ'-
σχατα τού κινδύνου είμή αφού κατελήφΟη ή Άσκανία λίμνη* κατε-
λήφθη 8έ ή λίμνη έ>'ιά πλοίων κατασκευασθέντων, μεταβιβασθέντων
καί όό'ηγηΟέντων υπό ελληνικών στρατευμάτων. ΙΙρός $έ αί ε π ι τ η ^ ό -
τεραι τών μηχανών επρομηΟεύθησαν υπό τού ’Αλεξίου' καί επί πάσι/
οί εν Ν ίκαια Τούρκοι έπροτίμων νά παραΛ'οΟώσιν είς τον βασιλέα μάλ­
λον ή είς τούς σταυροφόρους. Τ ί κακόν λοιπόν επραξεν ό ’Αλέξιος εάν
παρέλαβε μέν την κατά τά συντεθειμένα άνήχ.ουσαν αύτω πόλιν, ό'ια-
σώσας ίε αυτήν άπο φοβέρας λεηλασίας, άπεζημίωσεν ο ύ ίέ ν ήττον
το ύ ς συμμάχους S ιά ίωρεών πολυτίμων; Τοσούτον είναι β έ β α ιο ν
 Παραβιάσεις συνθηκών, ύπό Σταυροφόρων. "Αλωσις Αντιόχειας. 475

ότι οί σταυροφόροι ουδόλως δυςηρεστήθησαν διά την τοιαύτην του

βασιλέως πολιτείαν, ώςτε πάντως οί πρότερον αποποιηθεντες τον όρκον
της πίστεως, ιδίως ό 'Ραιμούνδος καί ό Ταγκρεόος, ώμοσαν αυτόν
αετα την άλωσιν. Καί πρόδηλον χρα είναι ότι πάσα η κατηγορία ε­
κείνη έσκευωρήθη ινα άντιταχθή εις τάς ύπο τών σταυροφόρων αυτών
μετ’ ολίγον γενομένας παραβιάσεις τών συνθηκών.

Οί σταυροφόροι προηλασαν από Νίκαιας περί τά τέλη Ιουνίου. Ο

δ ’ 'Αλέξιος συνεκπέμψας μετ’ αυτών την ύπό τον Τατίκιον μοίραν, έπα-
νήλθεν εις Κωνσταντινούπολιν, όπως, παρασκευάσας όύναμιν πεζικην
καί ναυτικήν ίσχυοοτέραν, δυνηθή νά συντρέξγ) συντονώτερον τούς συμ-
αάνους
I /ν
αυτού. Οί τελευταίοι ούτοι νικήσαντες επανειλημ.μενως
» ·
τον
Κελιδζέ Άρσλάν, άγωνισθέντα νά διακωλύστ) την διάβασιν αυτών,
αχλιστα δέ πεοί Δοοΰλαιον, καί κυοιεύσαντες πάσαν την Κ ιλικία ν,
έφθασαν κατά Οκτώβριον εις Α ντιόχειαν, της όποιας έπεχείρησαν την
πολιορκίαν. Διαρκούσης όμως τής πολιορκίας ταύτης εις τών φράγκων
ηγεμόνων, ό του Γοδοφρέδου αδελφός Βαλδουϊνος, παρεβίασε πρώτος
αναφανδόν τάς προς τον Αλέξιον συνθήκας. Ειπομεν ή δη ότι τό κρά­
τος κατείχεν έτι εις τάς άνατολικάς έκείνας χώρας την *Έδεσσοίν (σή­
μερον *Όρφαν), κειμένην ποός βορράν τής Μεσοποταμίας μεταξύ τών
πηγών του Τίγρεως καί τού Εύφράτου. Ό διοικητής αυτής Θεό­
δωρος είχε προςκαλέσει τόν ηγεμόνα εκείνον ίνα από κοινού μετ’ αυ­
τού καταπολεμ,ήση τούς πέριξ Τούρκους. Ό σταυροφόρος είςελθών ουτω
εις την έλληνίδα πόλιν, υιοθετείται υπό τού ^ έροντος διοικητού* αλλά
μ.ετ’ ολίγον διενεργήσας την δολοφονίαν τού θετού πατρός, γίνεται
κύριος τής πόλεως, και όρμώμενος από αυτής ιδρύει την πρώτην φραγ­
κικήν έν τή ’Ανατολή ήγεμ.ονίαν, ήτις, κείμενη εις την αρκτικήν άκραν
τής Μεσοποταμίας, έξηπλώθη καί εις τάς πρός δυσμάς τού Εύφρά-
τυυ χώρας» ήτοι πρός βορράν μέν μέχρι τής κυριωτέρας τού Ταύρου
σειράς, πρός δέ τό βορειοδυτικόν μέχρι τών πυλών τού Χαλέπ. Κ υ -
βερνηθεΐσα δέ ύπό τού Βαλδουινου καί τών διαδόχων αυτού ύπήρξε
σπουδαιοτάτη ώς πρός τούς σταυροφόρους πρόςκτησις, διότι έχρησί-
μευεν ώς προμ,αχών από τού μ,έρους εκείνου τών έν Συρία ιδρυμάτων
αυτών. Ά λλ* είναι περιττόν νά παρατηρήσωμ,εν ότι ή διαγω γή αυτή
τού Βαλδουινου ήτο τόσψ μ.άλλον σκανδαλώδης, δσφ δεν προέκειτο
περί πόλεως από Τούρκων άνακτηθεισης, προέκειτο περί κτήματος
476 Παρομοιάσει; συνθηκών υπό Σταυροφόροι. "Αλο>σις ’Αντιόχειας.

από χριστιανών άρπαγέντος, ή δ ’ αρπαγή συνωδεύΟη υπό δεινού ιδιω ­

τικού κακουργήματος. Αυτό; h Μισώ, αν και άγωνιζόμενος νά δ ι­
καιολογήσω την διαγωγήν του Βαλδουι^ου, δεν δύναται νά κρύψη
την συνενοχήν αυτού' και ομολογεί όητώς ότι αένεκα των πλεονε­
κτημάτων τά όποια οί σταυροφόροι εκαρτ-ώΟησαν εκ τής ίδρύσεως του
νέου τούτου κράτους, οί ιστορικοί αυτών «λησμόνησαν ότι ύπήρζε καρ­
πός αδικίας καί βίας.» Καί ε πει τα έχουσιν ετι την γενναιότητα νά
όμιλοίσι περί τής απιστίας καί τής επιβουλής των Ελλήνων.
Τό παράδειγμα του Βαλδουίνου έμελλον μετ’ ολίγον νά μιμηΟώσιν
οί πλείστοι τών σταυροφόρων ηγεμόνων. Ή πολιορκία τής Αντιόχειας
όιήρκεσε μήνας εννέα, μέχρι τών μέσων τού άκολουθου 1 0 9 8 έτους.
Εν τω μεταξύ οί Λ α τίνοι ειχον περιέλΟειείς έσχατην αμηχανίαν, πα-
Οόντες τά πάνδεινα από τε τής στερήσειυς τροφών καί άπο τού χει“
μώνος. Ό Τ α τ ίκ ιο ς , ύπολαμβάνων κινδυνεύουσαν την έπιχείρησιν, προέ"
τρεψε κ α τ’ άρχάς τούς ηγεμόνας νά ύποχωρήσωσιν εις τάς γείτονας
χώρας, μέχρις ού έπέλθη ό ’Αλέξιος μετά μεγαλύτερου στρατού, καί
ένωΟτ, μ ετ’ αυτών ε’ν αρχή τού έαρος. Ε π ε ιδ ή δέν είςηκούετο άπήλθεν
επί τω σκοπώ τού νά ε’πισπεύσν; τήν άφιξιν του βασιλέως, κομίση δέ
καί τροφάς. Ή "Αννα Κομνηνη βέβαιοί μάλιστα ότι τήν άναχώςησιν
ταύτην του Τατικίου έπήγαγον αί ραδιουργιαι τού Βοηρ.ούνδου, όςτις,
Οέλων νά σφετερισθή τήν πόλιν μετά τήν άλωσιν, καί όχι νά παρα­
δώσω αυτήν κατά τά συντεθειμένα εις τον στρατηγόν τού βασιλέως,
έβουλεύθη νά άπομακρύνη αυτόν έκειθεν έκ παντός τρόπου. "Οθεν είπε
τω Τ α τικ ίφ οτι οι σταυροφόροι ύποπτεύουσιν αυτόν ώς συνεννοούμ,ενόν
μετά τών άπιστων, καί ότι ανάγκη νά εξασφάλιση εαυτόν τε καί τον
στρατόν αυτού. Έ άν λοιπόν ό Τατικιος άνεχώρησε διά νά επιταχύνη
τήν επικουρίαν τού βασίλειο;, ή διαγωγή αύτη ούδεν ε'χει τό έπιλήψι-
μον. Έ ά ν δέ πιστεύσωμεν τήν μαρτυρίαν τής *Άννης, έμεσολάβησε μέν
επιβουλή, αλλά ταύτης θύμα, ούχι αυτουργός, ύπήρίεν ό ήγεμών τών
βασιλικών ταγμάτων.
Ά λ λ ’ όπωςδήποτε καί άν έ'χωσι τά τής άποχωρήσειος τού Τ α τ ι­
κίου έξ ’Αντιόχειας, τό άναμφισβήτητον είναι οτι ό ’Αλέξιο; έπχνελ-
θών από Νίκαιας εις Κωνσταντινούπολιν παρεσκεύασε δύναμιν πεζικήν
καί ναυτικήν αξιόλογου, ινα έκ παντός τρόπου συμπράςη εις τήν έπι-
χείρησιν τών σταυροφόρων. Εις τον πεζικόν στρατόν είχον καταταχθή
και 4 0 ,0 0 0 περίπου φράγκοι, ί ί εκείνων οίτινες ή ειχον καθυστερήσει
 01 σταυροφόροι άΟετοΰσιν επισήμως τάς σονθήκας. 477

tM Ά σ ί^ , ή νεωστί έπήλθον ές Ευρώπης εις Κωνσταντινούπολην. Προ

πάντων ήτο απαραίτητον νά έξασφαλισθή η διά της μικράς *Ασίας
πορεία, άναλαμ€ανομένων των παραλίων, καί ιδίως της Σμύρνης καί
της Εφέσου. Τούτο ητο αναγκαίο ν όγι μόνον διά τον στρατόν τού
Α λεξίου, άλλα καί διά τού; προδιαβάντας σταυροφόρους· διότι άν οί
Τούρκοι, οιτινες κατεϊχον το πλεϊστον της μεσογαίας, διετέ)ουν προςέ-
τι κύριοι καί της παραλίας, πάσα συγκοινωνία μετά της Κωνσταντι­
νουπόλεως ήδύνατο να διακοπή, καί ο έν Συρία στρατός νά περιέλθη,
εις έσχάτην αμηχανίαν.. Μόνον λοιπόν αφού άνεκτήθη η παραλία, κα­
τέστη δυνατόν νά προέλαση ό Αλέξιος επί την ’Αντιόχειαν. Άφιχθείς
δε εις Φιλομήλιον τής Φρυγίας, μανθάνει ότι ή πόλις εάλω τν, 3 Ιου­
νίου ύπό αρνησίθρησκου τίνος παραδοθεισα, συνεννοηθέντος μετά τού
Βοημούνδου. Ούδέν ήττον ό βασΟεύς προέθετο νά έξακολουθήσν) την
πορείαν αυτού, τοσούτω μάλ).ον οσω μετ’ ολίγον έπληροφορήθη οτι οί
κυριεύσαντες την ’Αντιόχειαν χριστιανοί επολιορκήθησαν αυτοί εν τω
νέω αυτών 'κτήμα τι ύπό πολυαρίθμου τουρκικού στρατού, τόν όποιον
επήγαγεν ό Κεροογά κατά προςταγήν τού σελδζουκικού σουλτάνου.
Βαρκιαρόκ. ’Αλλά τότε προςελθόντες εις Φιλομήλιον Στέφανος ό κόμη;
Βλεσών καί Σαρτρών ( c o m t e d r Blois et tie C h a r t r e s ) , Γουλιέλ.
μος ό ΓραμμεσνίλιΟς, καί άλλοι πολλοί μεγιστάνες φράγκοι παρέστη­
σαν τά κατά τούς έν Α ντιόχεια χριστιανούς ώς μηδεμίαν παρέχοντα
ελπίδα σωτηρίας, την δέδύναμιν τού Κεροογά ώς άκαταγώνιστον, καί
επί τοσούτον διέδωκαν την ιδίαν κατάπληςιν καί άθυμίαν εις άπαντα
τόν στρατόν τού ’Αλεξίου, μάλιστα δε εις τούς έν αύτω πολυαρίθμους
φράγκους, ώςτε ό βασιλεύς ήναγκάσθη καί άκων νά άνακαμψγ), αφού
κατά τό ένόν έφρόντισε περί τής σωτηρίας των πέριξ κατοίκων. "Λπαν-
τες δέ οί ιστορικοί άποδίδουσι την ευθύνην τής ύπο/ωρήσεως ταύτης
εις τούς κατεπτοημένους εκείνους φυγαδας, καί ούδ’ αυτοί οί έν ’Αν­
τιόχεια σταυροφόροι ύπέλαβον ώς ύπαίτιον αυτής τόν Αλέξιον.

Οί σταυροφόροι ούτοι, κατατροπώσαντες επί τέλους τόν Κερβογά.

καί άσφαλίσαντες ούτω την κατοχήν τής Ά ντιογεία ς, έπεμψαν πρός
τον βασιλέα πρέσβεις επιτετραμμένους νά ζητήσωσι μεν την επικου­
ρίαν αυτού εις την κατάκτησιν τών Τεροσολύρ,ων κατά τά συντεθει­
μένα, νά άποτ»ανθώσι δέ οτι επί τω όοω τούτω θέλουσι παοαδώσειτήν
> V f*

Α ντιόχειαν. "Άλλως ούτε, την Α ντιόχεια ν, ούτε άλλην τινά πόλιν έ

478 Οί σταυροφόροι αΟετουσιν επισήμως τάς συνθήκας.

όσων κυριεύσωσι, προτίθενται να άποδώσωσιν. Είναι πρόδηλον ότι άν

οί σταυροφόροι ήδύναντο να ύπολάβωσι τον ’Αλέξιον ως δπωςδήποτε
παραβάντα ήδη τ ά ; συνθήκας, δεν ήθελον πέμ.ψει προς αυτόν την πρε­
σβείαν ταύτην. Ή δέ έκπλήρωσις της εντολής του φραγκικού στρα­
τού άνετέΟη εις δύο άντρας, Οΰγωνα τον αδελφόν του βασιλέως της
Γαλλίας Φιλίππου, και Βαλδουϊνοντόν κόμ.ητα Έννεγαύης ( H a i n a u t ) .
’Εκ τούτων ο ρ,έν τελευταίος έγένετο άφαντος καθ’ όδόν, δ δέ Ούγων
έφθασε μέν εις Κωνσταντινούπολιν καί είδε τον βασιλέα, άλλ’ αντί
νά επανελθη εις Συρίαν κομκζων την άπάντησιν αυτού, άνέκαμψεν
εις Γαλλίαν. Μη έλΟούσης δέ άμέσως ώς έκ τούτου της άπαντήσεως
τού ’Αλεξίου, οί πλειστοι σταυροφόροι καί μάλιστα δ Βοημ.ούνδος, όςτις
πρόφασιν έζήτει νά σφετερισθή την Α ντιόχειαν, έπέμ,ενε νά κηρυχθή
ο αύτοκράτωρ έκπτωτος τών δικαίων αύτού. ΕΙς μάτην ό χρηστός κό­
μης Τολώσσης 'Ραιμ.οϋνδος ήξίου οτι δένδύνανται νά άφαιρέσωσιν άπό
τού βασιλέως την πόλιν, είμή παραβιάζοντες τούς ένιόπιον αύτού γε­
νομένους όρκους. Ή εναντία μ,ερίς ύπερίσχυσεν, b Si Βοημούνδος, όςτις
είχε κατορθώσει την εις αυτόν παράδοσιν της ’Αντιόχειας διά της
συνεννοήσεώς του μετά τού αρνησίθρησκου ΓΙύρρου η Φυρρούς, κατέλα-
βεν ή δη αυτήν όριστικώς, καί ί'δρυσεν αύτόθι Δευτέραν φραγκικήν η ­
γεμονίαν. Λέν ηοκέσθη Si ό Βοημ,ούνδος εις τό νά σφετεοισθή την πο­
λιτικήν κυριαρχίαν τής Α ντιόχεια ς, άλλ’ έγκατέστησεν αμέσως εν
αυτή καί λατίνον πατριάρχην μετά κλήρου πολυαρίθμου άνωτέρου τε
καί κατωτέρου. Κ α τ ’ άρχάς b ’Αλέξιος είχε κατορθώσει ώςτε νά ύπάργγί
τουλάχιστον αύτόθι καί ορθόδοξος πατριάρχης* μ ετ’ ολίγον όμ,ωςό όρος
ούτος παρεβιάσθη, τό ορθόδοξον πλήρωμα έστερήθη τού άρχιποίμενος
αύτού, μόλις δέ μ.ετά 5 0 καί επέκεινα έτη δ αύτοκράτωρ Μανουήλ Κο-.
μνηνος, ταπεινώσας διά λαμπρών πολεμικών κατορθωμ,άτων τούς έν Συ­
ρία φράγκου:, επέτυχε την άνανέωσιν τού ύπό τού πάππου αύτού συνο-
μολογηθέντο: έκείνου όρου. Έ π ίπ ά σ ιύ 'έ οι σταυροφόροι έκήρυξαν ανα­
φανδόν πόλεμ.ον κατά τιον έν Συρία χριστιανών, τούς όποιους ήλθον δ ή ­
θεν νά άπαλλάξωσι τής άλλοθρήσκου τυραννίας. Σώζεται Si επιστολή
τών φράγκων ηγεμόνων πρός τον πάπαν Ούρβανόν εξ ’Αντιόχειας στά­
λε ισα καί διαλαμβάνουσα πρός τοϊς άλλοις επί λέξεως τάδε* «Έ ν ικ ή -
σαμ.εν τούς Τούρκους καί τούς ειδωλολάτρας, αλλά δεν δυνάμεθα νά
καταπολεμήσωμ.εν τούς αιρετικούς Έ λληνας, ’Αρμενίους, Σύρους, Ί α -
κωβίτας, "Οθεν έξορκίζομέν σε, πάτερ άγιώτατε,. σέ τόν πατέρα τών
 ’Αλωσις Ιεροσολύμων. Σφαγαί φοβεραι. 479

πιστών, ινα προςέλθης εν τώ μέσω των τέκνων σου. Σύ b επίτροπος τού

Πέτρου, έλθέ νά έίρεύσγ,ς εν τή εκκλησία αυτού. Έλθέ νά έκριζώσης
καί καταστρέψγ,ς ό'ιά τού κράτους σου καί τού βραχίονος ημών παν εί-
ύ'ος αίρέσεως* έλθέ να χειραγώγησές ημάς έν τή όόω ήν άρχηθεν ήμ.ίν
ό\έγραψας καί νά διάνοιξης ήμίν τάς πύλας εκατέραςτής Ιερουσαλήμ.»

Έ ν τούτοι; εν αρχή τού κατά πόό'ας έτους 1 0 9 9 έ'φθασεν άπόκρι-

σις τού ’Αλεξίου, ό\ά πρεσβείας ήν επί τούτω έπεμ,ψε προς τους σταυ­
ροφόρους. Ό βασιλεύς παρεπονεϊτο ό'ιά την κατάληψιν πολλών πόλεων
της μ,ικράς ’Ασίας καί της Συρίας παρά τά συντεθειμ.ένα, έ'πεμπε χρή-
μ.ατα πολλά, προς τούς ηγεμόνας, ύπέσχετο ύ'έ νά συνεκστρατεύσνι
εις τά ’Ιεροσόλυμα, παρακαλών μ,όνον νά περιρ.είνωσιν αύτον μέχρις ού
συμ.πληρώστ) τάς παρασκευάς του. Ό κόμης Τολώσσης 'Ραιμ,ούνό'ος
παρετηρησε πάλιν ότι το ίικαιον είναι νά πράξωσι κατά την αϊτησιν
τού ’Αλεξίου·'άλλ’ οι λοιποί σταυροφόροι, οΐτινες έπανειλημμένως η ί η
παρεβίασαν τάς συνΟηκας ό'ιά τού σφετερισμού της Έό'εσσης, της ’Α ν­
τιόχειας καί πολλών άλλιυν πόλεων, ί ι ά της έγκ,αθι^ρύσεως λατίνου
πατριάρχου έν Άντιογε,ία, ό'ιά τ*ής έξώσεως τού εκεί πατριάρχου τών
ορθοίόξων, καί ό'ιά τού ίιω γμ ού ον επίσημους έκήουξαν κα τά τών έν
Συρία χριστιανών, άπεφάσισαν άναφανό'όν νά ρήξιυσι τούς όρκους. * 0 -
Οεν μ.η περιμ.είναντες τον ’Αλέξιον έπεχείρησαν από τού Ιουνίου 1 0 9 9
την πολιορκίαν τών Ίεροσολύμ.ων, καί κατά τον έπόρ.ενον μ,ηνα εγέ-
νοντο κύριοι της πόλεως ταύτης, ίιαπράξαντες έπί της άλώσεως σφα-
γην'καί ίήω σ ίν, ήτις κατέστη περιβόητος έν τα, ιστορία, καί ήτις
κατά πολύ ύπερβάσα την μετά την άλωσιν της ’Αντιόχειας ανωφελή
κα άίικον αιματοχυσίαν, προςέθηκε νέον καί ανεξίτηλον στίγμ,α είς
τάίπολλά ά(λαρτήμ.ατα τού σταυροφορικού έπιχειρήρ,ατος. «Ούτε φύ­
λο ν, ούτε ηλικία, ούτε ύποταγή τών ηττηθέντων εύοον χάριν ένώπιον
αυτών, λέγει εις τών νεωτέρων ιστορικών. Ιία ιίία νήπια, παιό'ία Οη-
λάζοντα ήρπάζοντο ανηλεώς από τών ποίών καί κατεσφενίονίζοντο
είς τούς τοίχους ή κατά γης. Ο ύίε μ,ητέρων ούίέ έγκύίον γυναικών έ·
πειθοντο νά φεισβώσιν. Έ ν τή οίκτρα ταύτν) συμ,φορά, οι μέν έσφά-
ζοντο, (κat, οι τοιούτοι ησαν οί ύλιγώτερον άξιοι ελέους, παρατηρεί είς
τώ * άρχαίων χρονογράφων,) οί ίέ κατεκρημνίζοντο από τών πύργων,
κατελιθάζοντο, καΟυπεβάλλοντο είς τρομεράς βασάνου;, έρρίπτοντο
ζώντες είς τάς φλόγας. Οί σταυροφόροι περιεπάτουν έπί τών πτω μά­
480 Λατινικόν βασιλέων καί πατριαρχεΓον εν Τεροσολύμοις.

των ανθρώπων καί ίππων, διηγείται εις των αύτοπτών τής τραγωδίας
ταύτης ιερωμένος, καί πανταχού εις τάς δδούς καί εις τάς πλατείας
άπηντώντο κεφαλαί καί μέλη ανθρώπινα φύρδην μίγδην συνεσωρευ-
μένα. Διηγούνται δέ ταύτα πάντα οί χρονογράφοι ψυ/ρώς καί άνευ έ­
λ α / ιστού πάθους. Εις μάτην εν μέσω των φριχτών αυτών εικόνων ήθε-
λεν αναζητήσει τις εν τοις διηγήμασιν αυτών ίχνος οίκτου ή συμπα-
θείας. Οί σύγχρονοι εκείνοι ιστορικοί, όπως καί οί πλειστοι των σταυ­
ροφόρων, δεν ύπελάμβανον ως ανθρώπους ούτε τούς απίστους, ούτε
τούς Ιουδα ίους, ούτε τούς αιρετικούς. Ενίοτε μάλιστα έμπαίζουσι τά
ελεεινά εκείνα θύματα* καί εις εξ αυτών, άνήρ ιερωμένος, δειλών περί
τινων άράβων καταφυγόντων εις τά υπερώα τού μεγάλου ναού, λέγει
ότι οί ταλαίπωροι εκείνοι ήθελον πολύ επιθυμήσει νά πετάξωσιν* αλλά
μή λαβόντες πτερά παρά τής φύσεως εξ ανάγκης κατεστράφησαν
άθλίως.» Τοιουτοτρόπως ένόμιζον ότι θεραπεύουσι το θειον οί πρόμα­
χοι εκείνοι τού Σωτήρος καί οπαδοί τών ευαγγελικών αυτού παραγ­
γελμάτων. Μόνος δ 'Ραΐμούνύ'ος δεν εβαψε τάς χειρας αύτού εις τά
αίματα ανθρώπων αόπλων καί πλασμάτων τού Θεού αθώων δού; Si
όλης αύτού τής διαγωγής λαμπρόν δείγμα τής μεγάλης ταύτης αλή­
θειας, ότι μία είναι ή δικαιοσύνη έν τφ κόσμω τούτω, καί οτι δ σεβα-
σθείς τά δίκαια τού βασιλέως τών Ελλήνων ήτο φυσικόν νά σεβασθή
καί τά δίκαια τής άνθρωπότητος έν γένει.

Οί σταυροφόροι γενόμενοι κύριοι τών Ιεροσολύμων προέβησαν ήδη

δριστικώς εις την έκτέλεσιν τών βουλευμάτων αυτών ίδρύσαντες έν
Συρία βασίλειον αυτοτελές, καί έγκαταστήσαντες ίδιον έν Ίεροσολύμοις
πατριάρχην. νΑξιον όμ.ως σημειώσεως είναι οτι δ Γοδοφρέδος Βουϊλ-
Λώνος, οςτες άνηγορεύθη ύπό τών συναγωνιστών ύπατος τού νέου έκείνου
κράτους αρχών, ουδέποτε ώνόμασεν εαυτόν βασιλέα τών "Ιεροσολύμων,
καίτοι οί ιστορικοί άποδίδουσιν αύτω συνήθως τό αξίωμα τούτο. Ό Γο­
δοφρέδος περιωρίσθη εις τό νά άποκαλέση εαυτόν μετριοφρονώ; προ-
μαχον χαΐ βαρώνοκ τον άγιον χάψου. *Λπεποιήθη δ έ τ ο διά δημα καί
τά τής βασιλείας παράσημα λέγων, ώς βεβαιούσιν έγγραφα δημόσια,
ότι δεν επιτρέπεται νά δεχθή στέφανον χρυσοϋν εις την πόλιν έν vj δ
Σωτήρ τού κόσμου περιεβλήθη στέφανον έξ άκανθων. Είς την άπο-
ποίησιν ταύτην συνετέλεσεν ίσως καί ή τύψις τού συνειδότος την όποιαν
ήδύνατο νά έχν), ένεκα τής παραβιάσεως τών προς τόν Αλέξιον συν­
 Λατινικόν βχσίλειον και πατριαρχεΓον έν Ίεροσολύμοις. 481

τεθειμένων, ό Γοδοφρέδος, όςτις ύμολογουμένως ήτο εϊς των ολίγων

χρηστών ηγεμόνων τής πρώτης σταυροφορίας. Ό δέ αδελφός αυτού
καί διάδοχος βαλδουϊνος, ών ολιγώτερον ευσυνείδητος, ώς ήξεύρομεν
εκ του τρόπου καθ’ ον έσφετερίσθη την ‘Έδεσσαν, ενσπευσεν άμα μετά
την άνάρρησιν αύτού να στεφθή ώς βασιλεύς εν τη ιερά πόλει* ώςτε
ούτος είναι ακριβώς είπείν ο πρώτος λατίνος βασιλεύς των Ιεροσολύμων.
Ά λλ* άν ή κοσμική εξουσία έδειξε κα τ’ άρχάς δισταγμόν τινα περί
τον ολοσχερή σφετερισμόν τών δικαιωμάτων του αύτοκράτορος τών
Ελλήνων, ή λατινική εκκλησία επέβαλε χεΐρα ανυπερθέτως και άνυ-
ποστόλως εις τά τής ελληνικής εκκλησίας δικα ιώ μ α τα . Ό πατριάρχης
Συμεών διατριβών εϊς Κύπρον δεν είχε παυσει πέμπων τροφάς είς τούς
σταυροφόρους καθ’ όλην την διάρκειαν τής πολιορκίας. Οί δέ άμα ώς
έκυρίευσαν την ρ,ητρόπολιν αύτου, παντάπασιν ολιγωρήσαντες τού άν-
δρος. έπεχείρησαν νά διορίσωσιν απανταχού ίδιους επισκόπους και ιε­
ρείς. Ό Μισώ ομολογεί ότι οί προχειρισθέντες είς τά αξιώματα ταύτα
ούτε επί συνεσει ούτε επί αρετή διεκρίνοντο. Ό μολογεΐ ότι ιδίως ό
είς τον θρόνον τού άρχιποίμενος άναβιβασθείς Άρνούλδος ήτο άνθρω­
πος αξιόμεμπτου ηθικής καί διαγωγής* ομολογεί ότι τά δικαιώματα
τών ΈΛΛήνων ιερέων έθυσιάσθηοαν ύπο της <ριΛοδο£ίας τον Λατινι­
κού x J ήρ ον ύμολογει επί πάσιν ότι οί σταυροφόροι έδείχθησαν άδικοι
καί άγνώμονες προς τον πατριάρχην Συμεών. Κ αί ό μέν πατριάρχης
ούτος άπεβίωσεν έν τω μεταξύ* άλλ' ό ορθόδοξος κλήρος δεν παρήτησε
τά δικαιιύματα αύτου* συνελθών εχειροτόνησε νέον ίδιον πατριάρχην,
τον ύποίον οί Λατίνοι ήναγκάσθησαν νά άνεχθώσι, διό τι, άδιαλείπτως
κινδυνεύοντες άπο τών μωαμεθανών, έφοβούντο μήπως οί Έ7νληνες ά -
πελ’πισθέντες συμμαχήσο^σι μετά τών πολεμίων εκείνων. Τοιουτοτρόπως
διετηρήθη καί ύπο τό κράτος τών σταυροφόρων ή σειρά τών ορθοδό­
ξων πατριαρχών, οίτινες όμως πάσχοντες τά πάνδεινα άπο τών έτερο-
θρήσκων κυριάρχων, καί μάλιστα άπο τού λατινικού κλήρου, ήναγκά­
σθησαν νά έγκαταλίπωσι τά 'Ιεροσόλυμα, καί άπαξ μόνον τού ενιαυ­
τού είχον την άδειαν νά προςέρχωνται είς την ίεράν πόλιν, ινα ίερουρ-
γώσιν έν τφ παρεκκλησίφ τού Ά δ ά μ τή εορτή τού ΓΙάσχα. Ά π ο ταύ-
της δε τής παρανόμου καταλήψεως τού άγιου Τάφου χρονολογούνται
αί έπί τών ιερών τόπα>ν αξιώσεις τών άρχιερέων τής #Ρώ μη£, αί πρόκα-
λέσασαι μέχρι τών καθ’ ημάς χρόνων τοσαύτας ολέθριας έπεμβασεις
δυτικών τινων δυνάμεων είς τά άνατολικά πράγματα,
( ε λ λ . ι ς τ ο ρ . κ . παπαρρηγοπουλου τομος δ ') 31
 482 Άφιξις νέων σταυροφόρων. Δεινό, τούτων παθήματα-

Έ ν τοΰτοις ή άλωσις των 'Ιεροσολύμων άφ’ ενός παρώξυνε την /.ατά

των χριστιανών οργήν των μουσουλμάνων, άφ’ έτέρου άναζωπυρήσασα
τον ζήλον τής Ευρώπης, προεκάλεσε νέας έπιό'ρομάς σταυροφόρων. Οί
Τούρκοι τής Συρίας καί τής Περσίας ό'ιατελούντες εις πόλεμον προς
. τούς Αιγυπτίους, κατέλυσαν τάς εμφυλίους ταύτας διενέξεις, καί έ-
πήλθον πολυάριθμοι εις την Παλαιστίνην ύπό τον Καλίφην τού Κ ά ι­
ρου. Οι εχθροί ούτοι κατετροπώθησαν υπό τού Γοό'οφρέ^ου περί Ά σ κ ά -
λωνα κατά αύγουστον τού 1 0 9 9 . Ά λ λ α τότε οί πλειστοι των περιλι-
πομένων σταυροφόρων, ύπολαμβάνοντες τούς όρκους αυτών έκπληρω-
θέντας, άπεφάσισαν νά άνακάμψωσιν εις τά ιίια . Τριακόσιοι ό'έ μόνον
ιππόται παρέμειναν πρός άμυναν τής ίεράς πόλεως. "Ωςτε άναγκαιότα-
τον κατέστη δ ενθουσιασμός δ Sty.Sοθεις έν Εύρώπν) από τής άλώσεως,
νά παραγάγη νέους των Ιεροσολύμων προρ.άχους.

Τωόντι έν έτει 1 1 0 1 έζώρμ.ησαν αύθις πολυάριθμοι προς άνατολάς

μ α χ η τα ί· μάλιστα £έ συνετέλεσαν εις τό έπιχείρημ,α τούτο αί χώραι
αί μ,η^όλως ή μικρόν τής πρώτης εκστρατείας μ,ετασχούσαι, Ιό'ίως ή
Γερμανία καί ή Ιτ α λ ία : Πρώτοι άνΐχώρησαν οί Λομβαρδοί σταυροφό­
ροι, οϊτινες άμα φθάσαντες εις Βουλγαρίαν καί εις τάς έλληνικάς ε­
παρχίας, λέγει αύταις λέξεσιν δ Μισώ, έξετραχηλισθησαν εις πάνεϊ-
ό'ος βίας, κακοποιούντες και γυμνούντες τούς κατοίκους, ό'ιαρπάζοντες
‘τούς βόας καί τά πρόβατα καθ’ ό$όν* τό ίέ χείριστον, ώς επιφέρει δ
σύγχρονος Α λβέρτος δ Άκουίνσιος, 'έτρέφοντο από τού κρέατος των
ζώων τούτων έν ταις άγίαις ήμέραις τής τεσσαρακοστής. "Οτε ό'έ ά-
φίκοντο εις Κωνσταντινούπολή, εξακολουθεί δ Μισώ, έπραξαν.τάς ό'ει-
νοτάτας αταξίας. Ειςβαλόντες ένοπλοι εις την πρωτεύουσαν, κατεπά-
τησαν την οικίαν τού αύτοκράτορος καί έφόνευσαν ενα τών συγγενών
αυτού. Κατευνασθέντες τελευταϊον Sux τής μετριότητος τού Αλεξίου
ί^ιεπέρασαν εις την Α σία ν, οπού μετ’ ολίγον προςήλθον εις αυτούς καί
άλλοι Γερμανοί καί Γάλλοι σταυροφόροι, ώςτε τό όλον πλήθος συνε-
ποσώθη μ,ετά τών μοναχών, τών γυναικών καί τών π αίίω ν εις 2 6 0
χιλιάδας. Ό όχλος ούτος παρακούων τάς συμβουλάς τών ηγεμόνων
αυτού, ών τινες μ,εταλαβόντες τής πρώτης στρατείας, ειχον την δέουσαν
εμπειρίαν τών τόπων καί τών πραγμάτων, αντί νά ποοευθή, δ:χ τής δόού
ήν έβάό'ισεν δ Γοό'οφρέό'ος καί οί τούτου συναγωνισταί, περιεπλάκη
εις τά όρη τής Παφλαγονίας και έκεΐ, αφού επαθε τά πάνίεινα από
 Ά ? ί;:ς νέων στα ροοόζων. Λεινά τούτων παθήματα. 483

έπα ^ειλημ.μένας επιθέσεις των Τούρκων, έπειτα κατά Ιούλιον τού

1101 όλοσχερώς συνετρίβη ύπό των Τουρκομάνων, οιτινες ε^ραμον
ά.πο των οχθών τού Τίγρεως και τού Εύφράτου, ?να φράζωσιν είς τούς
αντιπάλους τά ; προς την Μεσοποταμίαν καί την Συρίαν παρόδους
Οί παλαιοί χρονογράφοι αναβιβάζουσιν εις 1 6 0 ,0 0 0 τού; χριστια­
νούς τούς φονευθέντας κατά την συμφοράν ταύτην. Ό μοίαν ό'έ τύχην
ελαβον καί ίύ ο α/νλοι στρατοί κατά το αυτό έτος Six Κωνσταντι­
νουπόλεως επί την ’Ασίαν οομήσαντες ύπο διαφόρους Αρχηγούς Γ ά λ ­
λους καί Γερμανούς. Το όλον πλήθος των άπολεσθέντων καθ’ όλην
την ύ'υςτυχή ταύτην επιχείρησήν συνεποσώθη, ώς βεβαιούται, εις 4 0 0
χιλ. ψυχών. Έ κ των επιζησάντων οί πλεΐστοι ήχμαλωτεύθησαν, ο­
λίγοι ύ'έτινες μόνον ΐσώΟησανη εις Κο^νσταντινούπολινή είς’Αντιόχειαν.
Εννοείται ότι είς την περίστασιν ταύτην οί Λ ατίνοι είπον πάλιν
ότι ό Αλέξιος έπεβούλευσεν αυτούς και ότι κ α τ’ είςήγησιν αυτού π*:-
οευθέντε: ύΥ έ:ήυ.ων καί άβάτων όόων, ενίπεσον είς τήν τριπλήν πα-
γ ίία τ ή : πείνης, τής ίείψ ης καί τής τουρκικής σπάθης. Ό βασιλεύς
των Ιεροσολύμων Βαλό'ουϊνος (ό Γοό'οφρεό'ος είχεν άποθάνει τω 1 1 0 0 )
ευπεμψε τωόντι προς τον αύτοκράτορα πρέσβεις μετά ύ'ιύρων, παρακα-
λών αύτον νά ελεήση τούς χριστιανούς καί νά ^οηθήση αυτούς καλή
τή πίστει, παύουν τάς μετά άπιστων συνεννοήσεις. Ά λ λ ’ ό ’Αλέξιος ά -
πέ'ίειξεν εύχερώς το άνυπόστατον των τοιούτων κατηγοριών. Κ α ίτο ι
Si έχων όΥ/.αιοτάτας άφορμάς ό'υςαρεσκείας κατά των σταυροφόρων,
Six τε τ ά ; κακώσεις τάς όποιας επήγοντο ύ'ιερχόμενοι ί ι ά τού κράτους,
καί Six τήν γενομένην παράβκσιν των όρκων, ύπεσχετο ούύ'εν ήττον
νά συντρέξ*/) αυτούς το κατά <ϊύναμιν, Παρεκάλεσε μάλιστα ενα των
πρεσβειών μέλλοντα νά περάση είς τήν Ευρώπην, ϊνα ό'ικαιολογήσν)
αύτον παρά, τω πάπα Π ασχαλίω, καί ό πρέσβυς γνο>ρίσας τήν α λ ή ­
θειαν άνέλαβε νά εκπληρώση τήν αϊτησιν. Ά λ λ * άμα άφίκετο είς ’Ιτα ­
λίαν, παραβάτης γενόμενο; των λόγων του, έπανέλαβεν είς τον πάπαν
τάς προαναφερθείσας κατηγορίας, καί ε'λαβε παρ’ αυτού έπιστολάς
προ άπαντα; τους Γάλλους μεγιστάνα; κ«θαπτόμενα; πικρώς τού
’Αλεξίου. Πώς εντούτοις έπολιτεύετο ό Α λ έ ξ ιο ς ; Άρπίνος ο κόμης
Αύαρίκου ( B o a r g e s ) , άνήρ όνομαστός επ’ άνύ'ρείγ., αίχμαλιοτευθείς ύπο
των Τούρκων ό'ιετέλει φυλακισμένος έν Β α γ #α τιω · ό βασιλεύς πληρο-
φορηθείς περί τούτου ίιεμήνυσεν είς τον σουλτάνον, ότι εάν *#έν από­
λυση τον Άρπινον, άπαντεςοί έμποροι Τούρκοι οί εντός τού κράτους
' * 3 1 *

\ ι
484 Ό πόλεμος του ’Αλεξίου κατά Βοημούνδου έν Άσίςι.

εύρισκόμενοι θέλουσι φυλακισθή. "Οθεν δ Άρπινος ήλευθερώθη, καί δ

Αλέξιος φιλοξενήσας τον άνδρα επί τινας ήμ,έρας εις την αυλήν του,
παρέπεμψεν έπειτα μετά πλουσίων Χοίρων εις την Γαλλίαν. Κορράδος
δ κοντόσταυλος του αύτοκράτορος της Γερμ,ανίας, αιχμάλωτος ών του
σουλτάνου της Αίγυπτου, άνέκτησεν ώςαύτως την ελευθερίαν διά μ.ε-
σιτείας του ’Αλεξίου. ’Αλλά προς τί νά πολλαπλασιάζωρ,εν τάς μ.ε-
ρικάς ταύτας αποδείξεις, ένω έχομ,εν μαρτυρίαν γενικήν άνδρός αύ-
τόπτου των πραγμάτων; Ό Αλβέρτος δ Άκουίνσιος λέγει διαρρήδην
δτι πάντα τά περί των επιβουλών του Αλεξίου ρηθέντα είναι καθαρά
συκοφαντία. α Έ ξ εναντίας, προςτίθησιν δ χρονογράφος ούτος, δ Α λ έ ­
ξιος δεν έπαυσε δίδων εις τούς σταυροφόρους σωτηρίους συμ.βουλάς
καί έπανειλημ,μένως προέτρεψεν αυτούς νά μή έμπλέκωνται εις δδούς
καθ’ ας δεν έμελλον νά άπαντήσωσιν είμή κακουχίαν καί θάνατον.})
Καί δ Μισώ δέ συνεστάλη νά έπαναλάβη επί του προκειρ.ένου τάς
στερεότυπους περί δολιότητος των Ελλήνων κατηγορίας, καί δμολο-
γεί δτι ή απώλεια των τριών εκείνων στρατών οφείλεται άπλώς εις
την άπροβλεψίαν τών ιδίων αυτών ηγεμόνων καί εις την αταξίαν
τού πλήθους.

' Ό Α λέξιος λοιπόν ούτε προέδιδε τούς σταυροφόρους, ούτε ήμέλει

τού καθήκοντος τής φιλανθρωπίας προς αυτούς· δεν ήδύνατο δμως καί
νά λησμ,ονήσγ) δτι κατά παράβασιν τών συνθηκών καί όρκων κατε-
κράτουν χώρας άνηκούσας εις αυτόν, τόσιρ δε όλιγώτερον ήδύνατο νά
λησμονήσν) τούτο, οσω δ ήγεμών τής Αντιόχειας Βοημούνδος, μή
άρκούμενος εις την κατάληψιν τής Κιλικίας καί τής Παμ.φυλίας, δεν
έπαυε κυριεύων πόλεις ούχί πλέον από μωαμεθανών, άλλ* άπο Ε λ ­
λήνων, μελετών νά έκτελέση από τούτου τού μέρους τό άρχαιον αύ-
τού βούλευμα, ήτοι την κατάλυσιν τού όλου ελληνικού κράτους, συ­
νεννοούμενος δέ επί τούτω μετά τών Τούρκων. "Οθεν τφ 1 1 0 3 δ Α λ έ ­
ξιος, βλέπων τον κίνδυνον κορυφούμενον, έγραψε προ; τον Βοημούνδον
επιστολήν ειλικρινή, δι* ής άπήτει την άπόδοσιν τής τε Αντιόχειας
καί τών άλλων πόλεων, δσαι κατελήφθησαν ύπ* αυτού παρά τό δ ί­
καιον. Ό βοημούνδος άπεκρίθη δτι δεν είναι αυτός αίτιος τών γενο-
μένων, άλλ’ δ αύτοκράτωρ, δςτις δεν έτήρησε την δοθείσαν εις τούς
σταυροφόρους ύπόσχεσιν τού νά ενλθγ) κατόπιν αυτών μετά δυνάμεως
πολλής. Δεν θέλομεν επανελθεί ενταύθα εις τό ανωτέρω έξετασθέν ήδη
 Ό πόλεμος του ’Αλεξίου κατά Βοημούνδου έν ’Ασία. 485

ζήτημα μέχρι τίνος b Ά λΙζιος έξετέλεσεν η δεν εξετελεσε την ειρημε-

νην ύπόσχεσιν. Άλλνά καί αν ύποτεθή άναμφισβητητον οτι δεν ετη-
ρησε καθ' ολοκληρίαν τά προς αυτούς συνωμ,ολογημένα και οτι ώς εκ
τούτου οί σταυροφόροι ήδύναντο νά εχωσιν ευπροςωπον τινα λογον
νά μή άποδώσωσιν αύτω τάς πόλεις όσας άπο των μ,ωαμεθανών α­
νέκτησαν, τίποτε δεν ήδύνατο νά δικαιώση την διαγωγήν τού Β οη -
μ,ούνδου, οςτις μή άρκούμενος νά κατακρατή τάς απο μωαμ,εθανών α-
νακτηθείσας πόλεις, έσφετερίζετο καί άλλας τάς οποίας άπο,των Ε λ ­
λήνων ήρπασεν. "Οθεν 6 Α λέξιος, επειδή 6 Βοημουνδος άπεποιήθη
νά ένδώση εις τάς είρηνικάς αυτού παραστάσεις, έκήρυξεν εξ ανάγ­
κης κατ* αυτού πόλεμον, *καί έξέπεμ,ψεν επί την Κιλικίαν στρατόν έκ
λογάδων άνδρών συγκείμενον καί ύπο άρχοντα τον Βουτουμίτην τε-
ταγμένον.
Ό στρατός ούτος διελάσας δ ι’ άπαντοςτού πεδινού τής χώρας μέ­
ρους μέχρι τής ανατολικής αυτής εσχατιάς, έκυρίευσε την άρχαίαν
Γερμανίκειαν, ετι δε καί τάς παρακειμένας κωμοπόλεις, και κα τα λ ι-
πών αυτόθι φρουράν άποχρώσαν ύπο τον Μοναστράν επανήλθεν εις
Κωνσταντινούπολιν. Το προοίμιον τούτο τού πολέμου εϊπετο νά εμβάλνι
εις ανησυχίαν τον Βοημούνδον, όςτις όμως υπελαβεν οτι κατα ξηραν
δύναται νά έπαρκέστ) οίκοθεν εις τον αγώνα, και οτι απο θαλασσής
μάλλον είχε χρείαν επικουρίας. Τούτου ενεκα έπεκαλέσατο την συν­
δρομήν των Πισατών, των Φλωρεντινών καί τών Γενουαίων, δντων
κατ’ έκεΐνο τού χρόνου ναυτικών επιτηδείων. Πρώτος b επίσκοπος Π ί-
σης έξέπλευσεν επί τά έλλ^ηνικά παράλια μετά 9 0 0 , ώς βεβαιούσι,
διήρεων, τριήρεων, δρομο>νιυν καί άλλων ταχυδρόμων πλοίων διερχό-
μενος δέ την Μεσόγειον, άπέσπασε μοίραν τού πολυαρίθμου εκείνου
στόλου ϊνα λεηλατήσν) την Κέρκυραν, την Κεφαλληνίαν, τήν Λευκάδα
καί την Ζάκυνθον τούτο έ/νέγετο σταυροφόρε ιν υπέρ τής άγιας τού
Χριστού πίστεως. Έ ν τούτοις b Α λέξιος μαθών την ναυτικήν ταυτην
επιδρομήν, έκπέμ.πει τον ίδιον στόλ^ον ύπο ηγεμόνας τον Τατίκιον και
τον Λαντούλ^φον, Λομβαρδόν ναυτικόν έμπειρον, οίτινες όιελνθόντες
διά τής Σάμου, τής Κώ καί τής Κνίδου, έμαθον οτι οί Πισάταε ε -
πλέον περί τήν ’Ρόδον. ’Επέρχονται λνοιπόν επ’ αυτούς κα ί, κα ταλα -
βόντες τούς πολνεμίους μεταξύ 'Ρόδου καί Πατάρων, παρασκευάζονται
αμέσως ώς εις πόλ,εμον. Ή ναυμ,αχία ήρχισε διά τής τολνμηράς εφό­
δου τού Πελοποννησίου πλοιάρχου Περιχιτάνους,’ οςτις δίς διασχίσας
486 Ό πόλεμος του ’Αλεξίου κατά Βοημούνδου εν *Ασία.

άπαντα τον εχθρικόν στόλον, καί έξακοντίζων δεξιά καί αριστερά τό

ελληνικόν πυρ, επανήλθε σώος εις τήν ιδίαν τάξιν. Τότε η σύρραξις
άπέβη γενική. "Ετερος Έ λ λ η ν πλοίαρχοί, Έλεήμων καλούμενος, έ-
πυρπόλησε τέσσαρας έχθρικάς ναύς. Ά λ λ ' ένω ό όλοσχερής όλεθρός
των Πισατών έφαίνετο αναπόδραστος, τρικυμία σφοδρά αίφνης έπισκή-
ψασα έπήγα γεν εξ ανάγκης τήν διάλυσιν τής ναυμαχίας. Ούδέν ή τ-
τον αί ζημία*, των εχθρών άπεβησαν μεγάλαι. Ό έλλ.ηνικός στόλος έ­
χω ν νά παλαίση, προς μόνην τήν κα τα ιγ ίδα . κατώρθωσε νά σιυθή α ­
κέραιος σχεδόν εις τι παρά τήν 'Ρόδον νησίδιον. Οί δέ Πισάται δεινά
πάσχοντες άπο τε των κυμ.άτων καί των φλογών, ύφ’ ών πολλά τών
πλοίιυν αυτών είχον καταληφθή, άπέβαλον πλείστας τών νηών. Ναι
μεν το πλήθος αυτών ήτο έξ αρχής τοσούτον, ώςτε καί οί περιλιπόμε-
νοι ήσαν ικανοί νά έπιχειρήσωσι δήο>σίν τινα εις τάς νήσους καί τάς
παραλίας, αλλά δοκιμάσαντες νά άποέιβασθώσιν εις Κύπρον, άπε-
κρούσθησαν υπό τού στρατηγού αυτής Φιλοκάλου Εύμαθίου* καί στε-
ρηθέντες ενταύθα πάλιν ούκ ολίγων συναγο^νιστών, άπεσώθησαν τε«
λευταιον εις Λαοδίκειαν, ούτω όμο>ς κακώς έχοντες, ώςτε δεν ήδυνή-
θησαν πλέον νά 'πράξωσί τι· τουλάχιστον ούδέν αυτών έπιχείρημα^.-
ναφέρεται πλέον.
Λύτη τών Πισατών ή αποτυχία δεν έπτόησε τούς Γενουαίους, έκ-
πλεύσαντας τήν άνοιξιν τού 1 1 0 4 εις βοήθειαν τού Βοημ.ούνδου. Ό
αύτοκράτωρ έξέπεμψε δύο έν τω άμα στρατούς τον μέν κατά ξηράν,
υπό τον Καντακουζηνόν, τον δε κατά θάλασσαν, υπό τον Λαντούλ-
φον. *0 τελευταίος ούτος ώρμησεν έ πί Μαλέαν, ινα κωλύση τήν δ ιά -
βασιν τών Γενουαίων άλλα προςβληθείς καθ’ όδόν υπό τρικυμίας
μεγάλης, ήναγκάσθη νά καταφύγη, άπρακτος εις Κορώνην, <ί>ςτε ό
στόλος τών Γενουαίων έ'φθασεν άκωλύτως εις τήν παραλίαν τής 'Αν­
τιόχειας. Ά λ λ ’ h Καντακουζηνός έκυρίευ*ε τήν Λαοδίκειαν, τής ό­
ποιας μόνη ή άκρα άνθίστατο ετι. Συγχρόνους δέ ό Μοναστράς συ-
νεπλήρο^σε τήν άνάκτησιν άπάσης τής Κιλικίας καταλαβών τήν
Λ ογγινιάδα, τά ’'Α δανα, τήν Ταρσόν καί τήν Μάμιστραν. "Οθεν ό
Βοημ,ούνδος πεισθείς οτι ούτε κατά ξηράν δύναται νά άνθεξη τω βα­
σιλεύ άπεφάσισε νά μεταβή εις τήν Ευρώπην, tvx ζητήση νέας έκει-
θεν δυνάμ,εις, καί κατέλιτεν έν τω μεταξύ τά κατά τήν Συρίαν πράγ­
ματα εις τον περιώνυμ,ον αυτού ανεψιόν Ταγκρέδον.
Ε π ε ιδ ή έν τούτοις έφοβεϊτο μήπο^ς συλληφθή ύπό τών Έλλήνιυν,

_s
 *0 πόλεμος του ’Αλεξίου κατά Βοημούνδου έν Άσιςι. 487

ύ'ιέό'ωκε την φήμ,ην ότι άπέθανε, καί είςελθών εντός φέρετρου ό'ιέπλευ-
σεν ουτω την μεταξύ Συρίας και Ιτ α λ ία ς θάλασσαν. "Αρ.α Si φθά-
σας εις την ’Ιταλίαν έκίνησε πάντα λίθον ϊνα παοοξύνη άπαντας τούς
ηγεμόνας της Δύσεως κατά τού Άλνεξίου* παρέστησεν αυτόν ώς εχθρόν
θανάσιμον των χριστιανών καί ώς συνεννοούμενον ρ,ετά τού Κ ελι$ζέ
Άοσλάν επί τη καταστροφή αυτών έ’λεγεν ότι ο βασιλεύς αποποιείται
εις τούς σταυροφόρους τροφάς* ότι ύ'ιακωλύει κατά τε γην καί κατά
θάλασσαν την $ιάβασιν αύτών ότι ένί λόγω είναι χειρότερός των άπί-
στιον καί ότι αυτόν προ πάντιον ώφειλεν η Ευρώπη νά καταπολέμη­
ση. Καί ποιος έ'λεγε τ α ύ τ α ; Ό Βοημ.ούνάος, περί ού άπαντες οί δυ­
τικοί βεβαιούσιν ότι ‘λαβών παρά των Τούρκων πρότασιν νά άνταλ-
λάξη μίαν έπίσημ.ον μωαμ.εθανήν ήν είχεν είς χεΐράς του, αντί ύ'ύο
επιφανών ΓάλΛων, Βαλ^ουίνου τού εκ Βούργης, καί τού Ίοσελίνου,
άπηντησεν ότι προτιμά νά λάβη #ιά την αίχμάλιυτον αυτού χρήμα­
τα, καί εγκατέλιπεν ουτω εις την τύχην των τούς ύ'ύο συναγωνιστάς.
*Αλλ* ή μαρτυρία τού Αλβέρτου Άκουίνσίου άποίεικνύει. αρκούντως
ότι όσα κατά Αλεξίου έλέγοντο ησαν ψεύό'η άναιό'ή. Πώς όμως η
φωνή άνό'ρός ίύ'ιώτου ήό'ύνατο νά κατίσχυση της ενεργείας άρχοντος
τοσουτον ό'ραστηρίου καί έπιβούλου; Είς μάτην b ’Αλέξιος ηγωνίζετο
ν’ άντιπαλαίση δι έργων προς την συκοφαντίαν εκείνην. Είς μάτην,
ωφελούμενος εκ τής Ισγύος αυτού παρά τω σουλτάνφ τής Αίγυπτου,
άπηλευθέρωσεν εκ των φυλακών τού Κάιρου 3 0 0 Γάλλους εύπατρίδας,
αι/μαλωτεύΟέντας είς τούς κατά την Συρίαν πολέρ.ους* καί φιλοφρονη-
σάμενος αυτούς μ,εγαλοπρεπώς εν Κυ>νσταντινουπόλει παρέπεμψεν είς
την πατρίδα των ί'να ^ιατρανώσωσι την αλήθειαν. Τ ά άγρια καί
ακοίμητα τού Βοημούν<δου πάθη, συνάύ'οντα μ,άλλον προς τάς προλή­
ψεις αίτινες επεκράτουν εν τή ό'υτική Ευρώπη καθ’ ημών, ετύγχανον
άκροάσειυς εύμενεστέρας ή αί ειλικρινείς εκθέσεις ανθρώπων προςωπι-
κώς υπό τού ’Αλεξίου εύεργετηθεντων. Ό ’Αλέξιος έμάνθανε καθ’ έκά-
στην, ότι ό Βοημούνό'ος ηύό'οκίμει παοαό'όξως παρά τφ πάπφ, καθ’
ολην την ’Ιταλίαν, την Ισπανίαν καί την Γαλλίαν. Τω όντι b Νορ-
μαννός ήγεμών, πορευθείς μετά συστατικών τού άκρου άρχιερέως κ α τ’
άργάς είς την τελευταίαν ταύτην χώραν, έτυχεν έξαιρέτου ό'εξιώσεως
παρά τφ βασιλεί Φιλάππφ· συνεζεύχθη την θυγατέρα αυτού Κωνσταν-
τ ία ν ποοςέλαβεν έκείθεν πολλούς γενναίους συναγωνιστάς, καί ύπερβάς
υ.ιτ αύτών τά Πυρηναία ουνήγαγεν έν Ισπ ανία ούύ'έν ήττον άξιόλο-
488 Ό πόλεμος του Αλεξίου κατά Βοημούνοου εν Ευρώπη.

γον επικουρίαν. Έπιστρέψας δε έκείθεν πάλιν εις τήν ’Ιταλίαν, δπου

εύρε πολλήν ώςαύτως προθυμίαν, ήθροιζεν ήδη τάς δυνάμεις εις Βάριν,
ίνα διαπεράση ούχί πλέον εις Παλαιστίνην, άλλα, κατά τά εξ αρχής
υπό του πατρός αύτου Γυσκάρδου πραχθέντα, εις Ιλλυρίαν. Ή Δευ­
τέρα αυτή επί την ’Ιλλυρίαν στρατεία, ήτις ητο παρακολούθημα της
πρώτης σταυροφορίας, και άφ’ ετέρου έπανάληψις τής πρώτης άπό
δυσμών κατά τής Ε λ λ ά δος έπιχειρήσεως, είναι νέα άπόδειξις, εάν
έχρειάζετο άπόδειξις νέα, δτι αί σταυροφορίαι δεν ειχον μ,όνον σκοπον
την τής Παλαιστίνης άπελευθέρωσιν, αλλά και άλλον ούδέν ηττον
σπουδαΐον, την τού ανατολικού κράτους κατάκτησιν.
Ό Αλέξιος, επειδή οί προς άποτροπήν τού πολέμ-ου αγώνες αυτού
έματαιώθησαν, διέταξεν εγκαίρους τά προς άμυναν κατά την Ευρώπην
αναγκαία. Τ ά άριστα τού βασιλείου τάγματα εύρίσκοντο τότε εν Συ­
ρία μετά τού Καντακου*(ηνού, καί έν Κιλικία μετά τού Μοναστρά. Ο
βασιλεύς έσπευσε νά άνακαλέστ, τους δύο τούτους στρατούς εις Κων­
σταντινούπολή, ίνα διαβίβαση αυτούς εις τάς απειλουμ,ένας ευρωπαϊ-
κάς έπαργίας. Κ α ί έπεμψε μέν άντ* αυτών έτέρας δυνάμεις εις Λαο-
δίκειαν ύπο τον Ιίετσέαν, καί εις τάς μεσημβρινάς τής μικράς ’Ασίας
πόλεις ύπο τον ‘Αρμένιον Άσπιέτην* άλλά τά στρατεύματα ταύτα δεν
ησ'αν ενάμιλλα τών προτέρων, καί, άμα άναχωρήσαντος τού Μονα-
στρά, ο Ταγκρέδος εύχερώς άνέκτησεν άπασαν την Κιλικίαν. Ε π α -
νελθών δέ εις Συρίαν καί δπλισας πλοϊά τινα συνέλαβε πρόσκοπον ελ­
ληνικήν ναύν, ής ρινοκοπήσας καί δακτυλοκοπήσας τούς ναυβάτας,
άπέπεμψεν ?να διασαλπίσωσι βεβαίως την ίπποτικην καί όντως χρι­
στιανικήν αυτού αρετήν. Μόνη λοιπόν ή αγγελία τής νέας τού Β οη -
μούνδου εκστρατείας έπήγαγε τήν μείωσιν τού κατά τήν ’Ασίαν ανα­
τολικού κράτους. ’Αλλά τό τέλος τής ε’πιχειρήσεως ταύτης έμελλε
ν’ άποβή δλως διάφορον τής αρχής.

Έ τ ι άπό τού θέρους τού 1 1 0 5 έτους ό Αλέξιος συνεκέντρωσεν εις

τήν Μακεδονίαν άπαντα τά κατά τάς δυτικάς ε’παρχίας στρατιωτικά
σώματα, καί παρήγγειλε νά ελθωσι νά σταθμ,εύσωσι περί Θεσσαλονί­
κην, δπου μετέβη καί αυτός κατά σεπτέμβριον μετά τών εξ ’Ασίας
άνακληθέντων στρατών, καί δπου διέτριψε τό λοιπόν τού ε*τους τούτου,
καί δλόκληρον σχεδόν το ε’πόμενον, γυμνάζων τά τάγματα εκείνα καί
ό/υρών τά φρούρια. Ιδ ίω ς δε έξησφάλισε τό προ πάντων τών άλλων

ι
 *0 πόλεμος του ’Αλεξίου κατά Βοημούνδου εν Ευρώπη. 489

κινδυνεύον Δυρράχιον, καταστήσας ηγεμόνα αυτού τον ανεψιόν του

’Αλέξιον, δεύτερον υιόν του πρεσβυτέρου αδελφού του Ίσαακίου, νέον
διαπρέποντα επί συνέσει καί άνδρεί<£. Ά φ ’ ετέρου συνήγαγε καί κα~
τήρτισεν εις τάς Κυκλάδας καί εις όλους τούς κατά την *Ασίαν λιμέ­
νας πλοία ικανά, τά οποία, ύπο ναύαρχον τον Ίσαάκιον Κοντοστέφα-
νον, έξέπεμψεν εις την τού Δυρραχίου παραλίαν, παραγγείλας νά δ ια -
κωλύσωσι παση δυνάμει την διαπεραίωσιν τού Βοημούνδου, οςτις πα-
ρασκευάσας τάς ναυτικάς καί πεζικάς αυτού δυνάμεις εις Βάριν, ή τοι-
μάζετο νά διαπλεύση τον Ά δρία ν περί τά μέσα τού 1 1 0 7 . Κ α τά
δυςτυχίαν ό Κοντοστέφανος, άντί νά περιμείνη αυτόν, καθ’ άς είχε
ρητάς οδηγίας, εις την ελληνικήν παραλίαν, έπεχείρησεν άφρονα τινα
επί την ’Ιταλίαν επιδρομήν, καί άποκρουσθείς έκείθεν, έπτοήθη τοσού-
τον, ώςτε δεν έτόλμησε νά άντιπαραταχθή εις τον μετ’ ού πολύ έπι-
πλεύσαντα πολέμιον, οςτις άπεβιβάσθη άκωλύτως τη 9 Οκτωβρίου εις
Αυλώνα. Συνεπήγετο δέ 15 μέν χιλιάδας ιππέων, 6 0 Si χιλιάδας πε­
ζών, Γάλλων, "Αγγλων, Γερμανών, ’Ιταλών κ α ί ’Ισπανών, οιτινες άμα
πατήσαντες εις την στερεάν έτράπησαν επί την λεηλασίαν της πέριξ
f ώρας,καί την 1 3 τού μηνός, τέσσαρας ημέρας από της άφίξεως, έ-
στρατοπέδευσαν περί Δυρράχιον.
Ό ’Αλέξιος, οςτις από τού τέλους τού 1 1 0 6 είχεν έπανέλθει εις
Κωνσταντινούπολή, πληροφορηθείς ήδη παρά τού έν Δυρραχίω ήγε-
μόνος, την επιδρομήν τού Βοημούνό'ου, έσπευσε νά μεταβή εις Θεσσα­
λονίκην. Ό σκοπός αυτού δέν ητο νά περιπέση αύθις εις τό λάθος της
έκ τού συστάδην παρατάξεως· λάθος τό όποιον επί της πρώτης τού
'Ροβέρτου Γυσκάρδου στρατείας έπροξένησε τοσούτον δεινάς συμφοράς.
’Αλλά προέθετο μάλλον ν’ άποκλείση τον Βοημούνδον εις τό περί Δυρ­
ράχιον στρατό πεδον, παρεμποδίζουν την εις τό στρατόπεδον τούτο
μεταφοράν τροφών καί άλλων αναγκαίων από τε ξηράς καί από θα­
λάσσης, άκρωτηριάζων αυτό διά μικρών συμπλοκών, καί φθειρών τοιου­
τοτρόπως τον αντίπαλον κα τ’ ολίγον μέν άλλ* ασφαλώς. Γινώσκων δέ
ότι έν χειρ.ώνι ό Βοημούνδος δεν θέλει δυνηθή νά έπιδιιυξη δραστη-
ρίως την πολιορκίαν, ουδέ επικουρίαν νά λάβη τινά έξ Ιτ α λ ία ς , καί
προςέτι οτι τό Δυρράχιον είχεν άφθονον τροφών προμήθειαν, οχυρώμα­
τα δυς«όρθητα, ηγεμόνα πιστόν καί ικανόν, φρουράν πολυάριθμον καί
κατοίκους άφωσιωμένους εις την βασιλείαν, άπεφάσισε νά δια χειμ ά-
ση εις Θεσσαλονίκην, έξασκών έν άνέσει τον στρατόν, καί μόνον μικρά

D
490 Ό πόλεμος του 'Αλεξίου κατά Βοημούνδου εν Ευρώπη.

τινα αποσπάσματα προεξέπεμψ-ν ίνα καταλάβο>σι τά$'διόδους τάς

άγουσας είς το ενδότερον του κράτους.
Τω όντι ο Βοημούνδος άνέβαλεν ές ανάγκης την έφοδον μέχρι της
προςεχούς άνοίξεως, παρατηρών εν τω μεταξύ τά φοβερά εκείνα οχυ­
ρώματα, παρασκευάζων τάς πολιορκητικές μηχανάς καί επιχειρών
μικρούς τινας άκροβολισμούς κατά της φρουράς, η έπιδρομάς εις την
πέριξ χώραν. Είχον δε έ'κτοτε δυςχερώς τά κα τ' αυτόν, διότι καύσας
τον στόλον αυτού, ινα κόψη ουτω πάσαν ελπίδα ύποχωρησεως καί κα-
ταστήση άπαραίτητον την νίκην είς τούς συναγωνιστάς, άπεστέρησεν
ομ,ως τοιουτοτρόπο>ς εαυτόν πάσης μετά της Ιτ α λ ία ς καί αυτών τών
ελληνικών παραλίων συγκοινωνίας. Ό ελληνικός στόλος κατείχε τον
κόλπον, αι δέ κατά ξηράν δίοδοι εφράχθησαν υπό τού Αλεξίου, ώςτε
ο στρατός τών πολεμίων ηρχισε νά πάσχη πρωϊμο^τατα στέοησιν τρο­
φών, καί νά δεκατεύηται ύπό τών νοσημάτων, τά όποια παρακολουθούσι
την στέρησιν ταύτην η την κακήν τροφήν. ’Εντεύθεν πολλή έπεκράτη-
σεν έν αύτω άθυμία. ΙΊάσαι αι προτάσεις οσαι έγένοντο είς το φρούριον
περί παραδόσεως είχον άποκρουσΟη, ό δέ Βοημούνδος άνυπομόνως πε­
ριέμενε την ό>ραν τού έτους την έπιτηδείαν είς αγώνας κρίσιμους, ίι*
ών ηλπιζε νά άνακύψη έκ τών προτέριυν παθημάτων.
Τελευτμϊον την άνοιξιν τού J j 0 8 έτους ηρχισε την πολιορκίαν άλ>/
ουδέ τότε ύπηρξεν ευτυχέστερος. Κ α τ ’ άρχάς έπεχείρησε ν* άνοιξη
£ηγμα διά χελώνης κριοφόρου, της όποιας όμως ό ογκώδης κριός
περισσότερον έ’βλαπτε την ίδιαν αυτού χελώνην, η τά τεί^η τά όποια
έπάτασσε. Κ αί έπειτα η φρουρά έκαυσε μετ’ ολίγον την μηχανην
διά τού ελληνικού πυρός. Τότε οί πολέμιοι ώρυξαν υπόνομον άλλ* οί
πολιορκουμενοι ανθυπονομευσαντες, κατέπρησαν διά πυρφόρων σωλή­
νων καί έξέωσαν τούς πολεμίους εργάτας. Μετά δέ την διττήν ταύ­
την αποτυχίαν οί περί τον Βοημούνδον κατεσκεύασαν πύργον υψηλό-»
τερον τού τείχους τού Δυρραχίου, έχοντα δέ γέφυραν, ήτις καταβι-
βασθιΐσα έμελλε νά είςαγαγη τους πολιορκητάς είς τό φρούριον κατε-
στράφη ομιυς διά τού πυρος καί τούτο το μ.ηχάνημα, παθόντων τά
πάνδεινα τών έν αύτω είςελθόντων πολεμίων. Κ αί έν τούτοις ό ’Αλέ­
ξιος άναχωρησας έκ Θεσσαλονίκης μετά - 0ύ κυρίου στρατού, προέβη
είς Πελαγονίαν καί έστρατοπέδευσε κατά την Δεαβολιν, είς τούς πρό-
ποδας τών όρέων τών δ'ιαχωριζόντων τ η ν ’Ιλλυρίαν από της Μ ακεδο-
νιας, οχυρώσας 6τι μάλλοντά προηγουμένως καταληφΟέντα στενά καί
 Ό πόλεμ,ος του ’Αλεξίου κατά Βοημούνδου έν Ευρώπη. 491

παρενοχλών άίιακόπως τό του Βοημ.ούν$ου στρατόπείον. Ε νίοτε αί

συμπλοκαί αύται άπέβαίνον ό\ά την των πολεμίων όρμ.ήν ρ.άχαι σπου-
ό'αΐαι. Μίαν των ημερών ό του Βοημούνδου ανεψιός Γουίδων, άγανα-
κτήσας διά την ένιύπιον τών τειχών απραξίαν, παρα-λαμβάνει μ.οΐ-
ραν του στρατού άρίστην, καί έξορμα προς τα Κάνινα, οπού 6 Μ ιχαήλ
Κεκαυμένος εφύλαττε τα τέμ.πη. Ν ικήτας δε καί τρέψας εις φυγήν
τον Μιχαήλ, βουλεύεται ήδη νά εκπορθήση καί το του Καντακουζηνου
στρατόπεδον όςτις ήτο ώχυρωμένος εις χωριον ασφαλές, έχων
μ.έν τον ποταμ.όν Χαρζάνην, αριστερά δε έλος αβατον. Μ ετ' ολίγον
όμο>ς ο Γουίδων έννοήσας το τού χωρίου δυςάλωτον, παραμένει ε’κεΐ-
Οεν του Χαρζάνου. ’Αλλά τότε ό Καντακουζηνος περά διά νυκτος τον
ποταμόν καί άντιπαρατάσσεται ώς επί μάχην, άγων μεν αυτός τούς
έν τω μέσο») τεταγμένους "Ελληνας, συνεπαγόμενος Si επικούρους κατά
μέν τό εύώνυμον κεράς Τούρκους τινάς μισθοφόρους, κατά δέ τό έτε­
ρον Άλανούς, καί προπέμ.ψας ώς άκροβολιστάς τούς ΙΙετσενέγου:. Οί
Φραγκοι συνησπικότες, καί τήν παράταξιν ουδόλως 7νύοντες, απετε-
λουν όγκον συμ.παγή καί δυςδιάσπαστον. "ΟΟεν πρώτοι οί Πετσενέγοι
έπελΟόντες. καί μετ' αύτους οί Τούρκοι, καί τρίτοι οί Ά λ α ν οί, δεν ή -
δυνήΟησαν νά άνατρέψωσι τήν ταζιν τών πολεμ.ίων, άλλ' ήναγκάσΟη-
σαν αύτοί νά ύποχιυρήσωσιν. 'Έ σχα τοι όμως πάντων ορμ.ήσαντες οί
Έλληνες, τοσούτον βιαίως προςέκρουσαν κατά τού κινητού εκείνου
τείχους, ώςτε τρέψαντες κατά κράτος τούς Φράγκους ιππείς έδιωξαν
αυτούς, έγκαταλιπόντας πολ7.ούς εις τό πεδίον τής μ.άχης, μ.έχρι τού
πολιχνίου τού καλούμενου Μύλου.
Ά λ λ ’ ένω b Βοημούνδος άπεκλείετο καί ήκριυτηριάζετο από ξηράς,
ό νο>0ρός Κοντοστέφανο; τοσούτον άμ,ελώς έπετήρει τήν παραλίαν,
όίςτε δύο στόλοι έξ 'Ιταλίας πεμ.φβέντες μ,ετά τροφών καί έπικούρων,
έπέτυχον νά διαβώσι καί νά φΟάσωσιν εις Αυλώνα, έκ δέ τούτου ελα-
βεν επί τινα χρόνον άνεσιν καί αναψυχήν το στρατόπεδον τών πο7νε-
μ.ίων. Ό Κοντοστέφανος αύστηρώς έπιτιμηΟείς υπό τού βασιλέως κα-
τωρΟωσε τελευταΐον νά κωλυση τρίτην επικουρίαν από τής Άπουλίας
έπερχομ.ένην, διώξας τά κομ,ίζοντα αυτήν πλοία καί άλ7,α μέν κα ύ-
σας έξ αυτών ά7Αα S i καταποντώσας. Ούδέν ήττον ό Α λέξιος πει-
Οόμ,ενος εις τά παράπονα τών ά7νλο>ν τού στόλου άξιωρ.ατικών καί
τού διοικητού τού Δυρραχίου. άνεκά7νεσε τον Κοντοστέφανον, διόρι­
σα; άντ' αυτού ναύαρχον τον Μαριανόν Μαυροκατακαλο>ν, όςτις ανε-
492 Ό Βοημουνδος Συνθηκολογεί περί Δυρράχιον.

ό'είχθη τη άληθεία πολύ άξιιύτερος του προκατόχου, ίιό τ ι συνέλαβε

μεγάλην προμήθειαν έπερχομ,ένην αύΟις είς το περί Δυρράχιον στρα-
τόπεύ'ον’ καί επί τοσούτον έθαλασσοκράτησεν, ωςτε ουδέ εν πλοιον
ή^ύνατο νά #ιέλθη τον κόλπον, πάσα δέ κοινωνία μεταξύ Ιτα λ ία ς
καί Βοημούν^ου έκόπη όλοσχερώς. Το στρατόπεό'ον των πολεμίων
περιήλθεν ώς εκ τούτου είς εσχάτην αμηχανίαν λοιμός καί λιμός
έπεκράτησαν αύθις εν αύτω* οί στρατιώται έγόγγυζον, τινες £έ ήρ-
χισαν καί νά ίραπετεύωσιν Ό Γουλιέλμος Κλαρέτ, Προβεγκιανός
έγκριτος, άθυμ.ήσας έκ των δεινών όσα επαθε, καί όσα έτι ήπειλούντο,
ηύτομόλησε ρ,ετά οΟ άλλων ιππέων προς τούς "Ελληνας. Τότε ό α­
γέρωχος Νορμαννός ένόησεν ότι ήλθεν ή ώρα νά κύψη τον αυχένα καί
έζήτησε νά συνθηκολόγηση. Ό ί ’ ’Αλέξιος άπήντησεν ότι, άν καί
πολλάκις ήπατήθη υπό των όρκων του Βοημούνίου, έπιθυμών όμ,ως
νά άποφύγη πλειοτέραν αίματος χριστιανών χύσιν, θέλει #εχθή αυτόν
καί ακούσει τάς προτάσεις του.

Ό Βοημούν^ος έζήτησεν όμηρους τρεις έκ των πρώτων αξιωματι­

κών τού στρατού· ό βασιλεύς συνήνεσε καί εις τούτο. Ό Βοημούνίος
έπεθύμησε νά όρισθή ό τρόπος καθ’ 0ν ήθελεν ύπο^εχθή αυτόν ό ’Α­
λέξιος. Ό βασιλεύς έπέτρεψεν είς τούς τρεις όμηρους νά κανονίσωσι τά
περί τούτου, προςεπιστείλας επί τούτω καί τον Κωνσταντίνον Εύφορ-
βηνόν. Προςελθόντων 8 ε πάντων είς τό στρατόπείον, ό Βοημούν^ος
άπήτησεν ώςτε οί συγγενείς τού ’Αλεξίου καί οί κυριοιτατοι τών έν
τελεί νά έξέλθωσιν είς προϋπάντησιν αυτού έν ό'ιαστήματι έξ στα-
ίίων* νά είςέλθη είς την σκηνήν τού ’Αλεξίου μετά ό'ύο ιππέων, καί
μήτε γόνυ μήτε τον τράχηλον νά κλίνη είς σημεΐον εύλαβείας. Είςερ-
χομ.ένου αυτού νά έξαναστή ό αύτοκράτωρ, καί εν γένει νά ύποίεχθή
αυτόν ούχι ώς υποτελή, άλλ’ ώς ανεξάρτητον ήγεμόνα, μηδόλως έπε-
ρειή'όμ.ενος επί τής ύποτελείας ήν άλλοτε ώμ.οσεν αύτω έν Κωνσταντι-
νουπόλει ό Βοημούνό'ος. *Αν έν μέσω τοσούτον κρίσιμων περιστάσεων,
καθ’ άς ό άνήρ ούτος έπρόκειτο νά σώση ού μόνον εαυτόν, άλλα καί
μέγα πλήθος συναγωνιστών, όλων είς τήν ύ'ιάκρισιν τών πολεμίων εύ^
ρίσκομένων, βασιλεύς ή στρατηγός ήμέτερος ήθελε προτείνει τοιαύτας
αξιώσεις, οί Εύρωπαΐοι ιστορικοί 5έν ήθελον ευρει λόγους άποχρώντας
ί\α καταμεμφθώσι τάς μικρολογίας αύτού καί ματαιοσχολίας. Όπως-
ό'ήποτε οι απεσταλμένοι έ^έχθησαν καί ταύτας τάς αξιώσεις, έκτος
 Ό Βοημούνδ^ς συνθηκολογεΓ περί Δυρράχιον, 493

μόνων των όρων του νά έξαναστή 6 βασιλεύς, καί είςερχόμενος ό Βοη-

μούνδος νά μη δώση δεΐγμά τι εύλαβείας. Ε π ε ιδ ή δε την επιούσαν
ό Βοημούνδος έπέμεινε νά γίνωσι δεκτοί καί οί δύο ούτοι όροι, των δέ
απεσταλμένων μη συγκατανευόντων, ένέπεσεν έρις δεινή, εις των Γ ά λ ­
λων ιπποτών οΐτινες συνώδευον τον Νορμ,αννον ηγεμόνα, δυςανασχε-
τήσας διά την πολυλογίαν ταύτην, καί στραφείς άγερώχως προς αυτόν,
«ούδείς, είπεν, εξ ημών των έλθόντων ενταύθα ϊνα συνάψωμεν πόλεμον
προς τον βασιλέα, έπληξεν είςέτι τινα διά Αόρατος, άλλ* άναλίσκο-
μεν τον χρόνον εις τείχη προςκρούοντες. Έ α τοίνυν τά πολλά. Την
ειρήνην τής μάχης άλλάξασθαι χρή.» Κ α ί ο Βοημ,ούνδος ήναγκάσθη
νά ένδώση.
Ή *Αννα Κομνηνή περιγράφει μετριοπαθέστατα την γενομένην τότε
συνέντευξιν μεταξύ τού πατρός αυτής καί τού ανθρώπου εκείνου, οςτες,
αφού τοσαύτας παρήγαγεν εις το κράτος συμφοράς, καί τοσάκις πα-
ρεβίασεν όρκους τούς οποίους έμελλεν αύθις μετ* ου πολύ νά αθέτηση,
ήδη εύρίσκετο εις την διάκρισιν τού βασιλέως. Ή νΑννα Κομνηνή δεν
ωφελείται έκ τής παρούσης αυτού δυςπραγίας, ινα περιφρόνηση ή
ταπείνωση τον Βοημούνδον, άλλ’ αξιοπρεπέστατα δμιλούσα περί αυ­
τού άποθαυμάζει τό ηρωικόν τού άνδρος ανάστημα, τό άρειμάνιον ύ­
φος, την άγέρωχον άμα καί χαρίεσσαν όψιν, καί είλικρινώς ομολογεί
την βαθεΐαν τού θαυμασμ.ού καί τής εύλαβείας έντύπωσιν ήν έπροξέ-
νησεν εις την αύτοκρατορικήν αυλήν. Ά λλ* οίαιδήποτε καί άν ήσαν αί
άποδοθεΐσαι αύτφ τιμαί, ανάγκη ήτο τελευταίον νά άνατραπώσιν αί
άδικοι έκεΐναι αξιώσεις, καί νά τεθή οριστικός τις φραγμός εις τάς
αδιάλειπτους κατά τού κράτους έπιβουλάς. "Οθεν μετά βραχειαν ειςα-
γωγικήν διάλεξιν h Αλέξιος άπήτησε ^ητώς νά άναγνωρισθή ως κυ-
ρίαρχος ύπό τού Βοημούνδου, νά έπιβάλη ούτος την αυτήν ύποχρέω-
σιν εις τον ανεψιόν του Ταγκρέδον, νά τον δια τά ξη νά παραδώση
την ’Αντιόχειαν εις τον επί τούτω σταλησόμενον ύπο τού αύτοκρά-
τορος επίτροπον, καί, καθόλου ειπειν, άπήτησε νά έκπληρωθώσιν α­
κριβέστατα πάντες οί όροι των έν Κωνσταντινουπόλει συνθηκών. Ό
Βοημ-ούνδος κα τ’ άρχάς δεν ήθέλησε κα τ’ ούδένα λόγον νά συναινέση
εις τάς υποχρεώσεις ταύτας, δι* ών άνετρέποντο οί καρποί όλων τής
ζωής αυτού αγώνων, καί έζήτησε νά έπανέλθη την επιούσαν πρωί εις
τό στρατόπεδον αυτού. Ό βασιλεύς άπήντησεν ότι είναι ελεύθερος νά
πράξη τούτο. Αλλ* ό Νορμ,αννός διανυκτερεύσας έν τούτοις είς τό i V
 494 ' Υποχρεώσεις ά< άνέλαβε οια των Συνθηκών 6 ΒοημοΟνοος.

·' ληνικόν ατρατόπείον, και σκεφθείς ώριμώτερον περί τής όεινης αμη­
χανίας εις ην εύρίσκετο, ανήγγειλε την ακόλουθον ημέραν οτι ό'έχετσι
πάντα καί συνωμολόγησε προς τον Άλέζιον συνθηκας, των όποιων το
μεν κείμενον ό'ιασωθέν ημίν υπό τ*?,ς νΑννης Κομνηνης ίέν ό'υνάμ:0α
νά παραθέσωμεν ενταύθα ολόκληρον, αλλά καί ή περίληψής μόνη αρκεί
νά καταόείς*/) το μέγεθος των υποχρεώσεων όσας άνέλαβεν b τεταπει-
νωμένος εκείνος πολέμιο:.

Ή μεν προτέρα, η εν Κωνσταντινουπόλει γενομένη, συμφωνία ηθε-

τηθη καί ανεκηρύχθη άκυρος καί μηίέν εχουσα τό ενεργόν, « . . . νυν
£ε ούν ώςπερ εκ μεταμέλειας ερχόμενος . . . . εις έτέραν συμφωνίαν
μετά του κράτους του τράπωμa t ταυτηνί, ώ<τ* Λίζιον γενέσθυι τον
σκήπτρου σου άνθρωπον κα ί, ?να σαφέστερον είποιμι καί φάνερώτε-
ρον, οίκετην χαϊ Υποχείριον. Έ π ε ιίή καί συ ύπο την σην δεξιάν εμέ
ελκειν βεβούλησαι καί άνθρωπόν σου έθέλεις ποιησασθαι λίζιον, εσο-
μαε τοίνυν άπο του νυν κατά την Δευτέραν ταύτην συμφωνίαν, ην
καί φυλάττειν είς αεί βούλορ.αι καί έπόμνυμι Θεόν τε καί πάντας
τούς άγιου: α υ τ ο ύ ................. άνθρωπος πιστός της σης βασιλείας καί
τού περιπόθητου σου υιού καί βασιλέως κυρού Ίιυάννου τού Πορφυρο­
γ έννη του, και οπλίσομαι την ίεξιάν κατά παντός άνθισταμένου τψ
κρατεί σου, είτε τού χριστιανικού γένους έστίν ό χειρας άνταράμενο:,
είτε καί άλλότριος της ήμετέρας αυλής,· ού: ΠαγάνΟυ; ημείς όνομάζο-
μεν . . . . ) ) * (εετι συμφωνώ, καί ε”σται των συμπεφωνημένων μάρ-
τυς ό Θεός, μη^εμίαν μηδέποτε χ εύραν τεταγμένην υπό τά ύμέτερα
σκήπτρα, είτε νυν είτε πρότερον, είτε πόλιν η νήσον, κρατείν τε καί
εχειν καί άπλώς οπόοα ή βασιλεία Κυ>νσταντΐνθυπόλεως περιειχεν η
νύν κατέχει κατά τε αναβολήν καί την ό'ύσιν, έκτος των ρητώς ό'ε-
ό'ωρημένων μοι παρά, τού Θεοπροδλητου κράτους υμών, ά καί κα τ’
όνομα ίηλω θησεται έν τώ παροντι ε’γγράφω* άλλ* οπόσην άν ίυνη-
Οείην χειρώσασΟαι χώραν, τελούσαν ποτέ υπό την βασιλείαν ταύτην,
άπωσάμενος τούς την χώρχν εκείνην κατέχοντας, είς την γνώμην τήν
ύμετέραν άναρτάν οφείλω την περί ταύτης οικονομίαν . . . . » «Ά λ λ *
ούό'έ άνθρωπος ετέρου γενησομαι ηέτέρας αρχής μείζονος η έλάσσονος,
άνευ τού κράτους τού ύμετέρου . . . . τούς £έ προςερχομένους μοι
ανθρώπους της βασιλείας σου ώς κατεξανασταντας τού κράτους τού

, ν
 'Υποχρεώσεις ας ανέλαβε δια των συνφ-ηχων ό Βοημούνδος. m

σου έμοί έκδουλεύειν, καί μισήσω καί άποπέμψομαι. μάλλον δέ κ α τ’

αυτών έξοπλίσορ.αι . . . . »
«Τα ύτα μέν περί των πόλεων καί χωρών όσαι υπό τό σκήπτρον
τής 'Ρωμαίων τύχης έτύγχανον ούσαι. Περί Si των μηδέπω δεδουλευ-
κότων τή ΊΡωαανί^, ταύτα ενόρκως κατεπαγγέλλομαι, ώς ΐνα τάς τε
έπερχομένας μοι χώρας άνευ πολέμου ή μετά πολέμου μάχης, κ α ίτ α ύ -
τας άπάσας ώς από τής ύμετέρας βασιλείας λογίζομαι, εϊτε τουρκι-
καί εισιν, είτε αρμένικα ί.» . . . . ( ( Προς μεν τοι τον Ταγκρέ καί
ανεψιόν μου άκήουκτον έξω πόλεμον ει μή θελήσει καθυφειναί τι τής
προς τήν βασιλείαν υμών δυςμενείας, μηδέ απολύει τής χειρός αυτού
τάς πόλεις τής ύμετέρας βασιλείας. Έπάν δέ, καί θέλοντος αυτού καί
μή θέλοντος, άναρρυσθώσιν αί πόλ.εις, αυτός μέν ΐνα δεσπόζω τή άν-
τιλήψει τού κράτους υμών τά S ιά χρυσοβούλλου λόγου δεδωρημένα
μοι, ά καί ρητώς έξαριθμηθήσεται, αί Si πόλεις έκειναι μετά τής εν
Συρία Λαοδικείας, καί οσαι είσίν έκτο; των δεδωρημένων έμ,οί, τφ
σκήπτρω ύμών προςαρμόζιυνται».............. «*ΊΕτι καθυπισχνού|Ααι καί
ταυτί προς τοΐς άνωθεν ε’ ρημένοις, βεβαιοτέρας τάς συμφωνίας ποιού­
μενος. Συμφωνώ γάρ, ί’να έγγυητάς άποδοςην επί ταύταις ταϊς συμ­
φωνία ις, όίςτε άπαραβάτους καί άπαραθραύστους μένειν είς το διηνε­
κές τούς μέλλοντας ανθρώπους μου έμω δΥκαίω κατέχειν τήν δεδομέ-
νην μοι χώραν τής βασιλείας σου* παρασκευάσω γάρ καί τούτους ό-
μόσαι τά φρικωδέστατα, ώς άν καί ούτοι φυλάττωσι πίστιν ορθήν προς
τό ύμώτερον κράτος» . . . . «καί όσοι μέν ένταυθοί τυγχάνουσιν έμοί
συνεπιδημούντες, αύτίκα καί τάς ενόρκους πίστεις καί τάς συμφωνίας
δώσουσι προς τούς σεβαστούς τόν τε κύριον ’Αλέξιον καί αύτοκράτορα
τών 'Ρωμαίων καί τόν Πορφυρογέννητον βασιλέα καί σόν υιόν. "Οσοι
δέ άπώσι τών Ιμών ιππέων καί οπλιτών, ούς καβαλλαρίους σύνηθες
καλούμεν, άποστειλάσης άνθρωπον τής βασιλείας σου κατά τήν ’Αντιό­
χειαν πόλιν, έκεΐ τούς αυτούς όρκους άποτελέσουσι κάκεΐνοι.»
Μετά ταύτα ονομάζονται όητώς έν ταις συνθήκαις αί πόλεις καί
αι χώραι όσας έμελλε νά κρατήση ο ΒοημούνδΥς ώς λάζιος τού βασι­
λέας άνθρωπος. Κ αί επειδή μεταξύ αυτών ήτο και ή Αντιόχεια, επι-
φέρεται ί> εξής αξιοσημείωτος όρος. «Συμφωνιύ δε και επορ.νυμκ τόν εν
τή εκκλησία Ά ντιόχου πρεσβευόμενον Θεόν, ώς ουκ εκ τού ήμετέρου
γένους πατριάρχης έσται ’Αντιόχειας, άλλ’ ον άν προβαλεϊται ή βα­
σιλεία ύμών έκ τών θρεμμάτων τυγχάνονται τής κατά τήν Κωνσταντι-
 θάνατος Βοημούν&ου

νούπολιν μεγάλης εκκλησίας. Ό τοιούτος γάρ καί του θρόνου του κατά
την Ά ντιοχου έπιβαίη καί πράζει πάντα άρχιερατικώς έν ταϊς γειρο-
τονίαις καί ταις λοιπαις έκκλησιαστικαις ύποΟέσεσι. κατά τά του θρό­
νου τούτου προνόμια.»
Κατόπιν βρίζονται αι πόλεις κ α ία ί χώραι όσαι άποτμηΟεΐσαι από
τού δουκάτου ’Αντιόχειας, εντελώς ερι,ελλον νά ένωΟώσι μετά τού κρά­
τους· μεταξύ δέ τούτο>ν ην, ώς προείρηται, καί ή Λαοδίκεια. Έ π ειτα
μνημονεύονται χώραί τινες, κείμεναι εϊς τε τά επί τάδε της Συρίας
και είς την Μεσοποταμίαν, τάς όποιας b βασιλεύς παρεχώρει τώ Βοη-
μούνδψ προς άποζημίωσιν των οσα άπεσπάσθησαν από τού δουκά­
του ’Αντιόχειας. Τελευταιον επαναλαμβάνονται όρκοι φρικτοί περί
της τηρησεως των προκειμένων συνθηκών καί σημειούται ότι «ταύτα
εγράφη τε καί οί όρκοι συνετελέσθησαν παρουσία των ύπογεγραμμέ-
νων μαρτύρων κατά μ*7,να σεπτέμβριον δευτέρας έπι/εμησεω; έτους
η δη διαρυϊσκομένου ς-χιζ» ( 6 6 1 7 ) ήτοι από Χριστού γεννησεως 1 1 0 8 .»
Μεταξύ τών ύπογραψάντων μαρτύρων ην καί ό Άμάλφης επίσκο­
πος Μαύρος, b σταλείς παρά τω αύτοκράτορε υπό τού πάπα ώς ληγά-
τος. Τό δε έγγραφον έπεσφραγίζετο ώς έξης. «Τον μέν ούν έγγραφον
όρκον τούτον b αύτοκράτωρ παρά τού Βοημούνδου ε'λαβεν, άντιδέδω-
κε δέ προς αυτόν χρυσόβουλλον λόγον, ένσημασμένον διά κινναβάρεως
ώς έ'θος διά βασιλικής δεξιάς.» 'Ρητότεραι συνθηκαι καί σαφέστερατ.
υποχρεώσεις δεν συνωμολογήθησαν ποτέ, ούτε διά φοβερωτέρων όρκων
έκυρώθησαν. Σημειωτέον προς τούτοις ότι 6 Αλέξιος άνεδείχθη καί
επιεικέστατος προς τον Βοημούνδον διότι τελευταιον είναι βέβαιον
ότι ό νορμαννός ηγεμών ητο είς χεΐράς του* b βασιλεύς εδικαιούτο να
κράτηση αυτόν τε και σύμπαντα αυτού τον στρατόν αιχμαλώτους.
Ή δύνατο τουλάχιστον νά κράτησή αυτούς μέχρις ου έκπληρωθώσι τά
συμφωνηθέντα* ούδέν τούτων επραξεν, άλλ’ ηρκέσθη είς μόνον τόν λό­
γον τού άνδρός. Άφηκεν αύτω την ’Αντιόχειαν μετά άξιολόγου πε­
ριοχής* καί &ν άφήρεσεν από τού δουκάτου εκείνου χώρας τινάς, άπε-
ζημίωσεν αυτόν διά παραχωρήσεως άλλων. Έ π ί δέ πάσιν ετίμησε καί
έθεράπευσε πολυειδώς τον Βοημούνδον, νείμας αύτφ το τού σεβαστού
αξίωμα, καί παρασχών δώρα πολλά είς χρυσόν, είς άργυρον, είς ύφα­
σμα τα πολύτιμα.

ν
Πώς άνταπέδωκε την ευεργεσίαν ταύτην καί την επιείκειαν, πώς
 Θάνατος Βοημούνδου. 497

έδικαίωσε την πίστιν ταύτην του ’Αλεξίου δ Βοημ.οΰνδος ; "Αρια έπα-

νελθών είς Άπουλίαν, ήρχι^ε νά παρασκευάζηται αύθις εις πόλεμον
κατά της Ε λ λ ά δ ο ς, και εέχεν ήδη ετοιμάσει τον άναγκαίον προς τού­
το στόλον, δτε νοσήσας άπεβίωσεν εν άρχη τού 1 1 1 1 έτους. Τό δέ
δεινότερον πάντων και χαρακτηριστικώτατον της όλης ταύτης ιστορι­
κής κατά των βασιλέων τού Ελληνικού εΌνους ραδιουργίας είναι, δτι
οί χρονογράφοι τής Δύσεως όχι μόνον δεν ώμολόγησαν τήν αγαθήν τού
’Αλεξίουπροαίρεσιν, άλλα διάνα πεοικαλύψωσι τδ αίσχος τής τού Β ο η ­
μούνδου διαγωγής, έπενόησαν δτι δ βασιλεύς, διά δηλητηρίου όψέ
ενεργούντος, έθανάτωσεν αυτόν. Ά λ λ * δ καλός κάγαθός Λεβώ δεν ήνέ-
σχετο την άποτρόπαιον ταύτην συκοφαντίαν, και άνασκευάζει αυτήν
λαμπρώς διά των εξής αξιομνημόνευτων λόγων. «Ά π οδεικνύει δέ μέ­
χρι τίνος βαθμού οί Λατίνοι ήσαν προκατειλημμένοι κατά τού' ?Αλε-
ξίου τούτο, δτι πολλοί των ιστορικών αυτών ήξίωσαν δτι δ βασιλεύς ού-
τος δεν άφησε τον Βοημούνδον νά αναχώρηση είμή αφού παρεσκεύασε
τον θάνατον αυτού διά δηλητηρίου όψέ ενεργούντος. Κ α ι διά νά κα-
ταστήσωσι τήν συκοφαντίαν ταύτην πιθανωτεραν, ειπον δτι δ Βοημούν-
δος άπέθανεν εξ μήνας από τής άναχιυρήσεώς του. Α λ λ ά τά γεγονότα
ταύτα έπινενοημένα ύπό’τού μίσους, καταψεύδονται υπό των επισημο-
τέρων μαρτυριών.» *Αν έχρειάζετο δέ καί άλλη άπόδειξις τής πονη-
ράς τού Βοημούνδου φύσεως, άρκεί νά άναφέρωμεν τον τρόπον καθ’ ον
προςηνέχθη προς τούς συναγωνιστάς τού τελευταίου κατά τής Ε λ λ ά ­
δος επιχειρήματος αυτού, τούς κοινωνήσαντας των άγώνων εκείνων
καί κινδύνων. Έ κ των δώρων δσα ελαβεν άπό τον ’Αλέξιον ούδέν εδω-
κεν είς αύτούς, καί περιωρίσθη μόνον είς το νά συμφωνήση δτι θέλου-
σι παραχειμάσει έν Έ λ λ ά δ ι. έπιχορηγουμένων αύτοίς των χρειωδών
υπό τού αύτοκράτορος, καί δτι παρελθόντος τού χμιμώνος, θέλουσιν έχει
τήν άδειαν νά άπέλθιυσιν δπου βούλονται. Ό ’Αλέξιος εδωκε τάς προς
ακριβή εκτέλεσή πάντων τούτων δια τα γά ς, καί δ Λεβώ παρατηρεί
δτι αί διαταγαί αύται περιποιούσι τω βασιλει τοσω πλείονα τιμήν,
όσ<ι> πλειότερον κακόν ήθέλησαν νά προξενήσωσιν αύτφ οι Λ ατίνοι.
Τήν δέ άνοιξιν δ ’Αλέξιος ου μόνον επέτρεψεν είς έκαστον νά μεταβή
δπου ήθελεν, αλλά καί δώρα παρασχό>ν δαψιλή παρεμύθησεν αύτούς
διά τήν ιδιοτέλειαν τού Βοημούνδου, λέγει δ αυτός γάλλος ιστορικός.
Καί όμως τού μέν μονάρχου τής Κωνσταντινουπόλεως εζωγραφήθη διά
μελάνωτάτων χρωμάτων δ χαρακτήρ, των δέ ηγεμόνων τής Δύσεως
(ελλ . ιςτορ . κ. πλπαρρηγοπουλου tom . δ'.) 32
 /

498 Ή πρώτη σταυροφορία, γεγονός ολεθριώτατον τής 3λης ιστορίας.

δεν έπαυσε ν έξυμνουμενη ή αρετή, ή χρηστότης καί καλή πίστις.

Α υτή δε ή κατά τής ευρωπαϊκής Ε λ λ ά δο ς εκστρατεία τού Βοη-

μούνδου ύπήρξεν ή τελευταία σκηνή τής πρώτης ποάξεως τού μα­
κραίωνος σταυροφορικού δράματος. Ή δεύτερα σταυροφορία δεν έγέ-
νετο είμή μετά τριάκοντα περίπου ετη επί Μανουήλ Κομνηνού. έγγό-
νου καί δευτέρου διαδόχου τού 'Αλεξίου. Έ ν τω μεταξύ έπήλθον μεν
έκ διαλειμμάτων έπικουοίαι τινές έξ Εύριύπης εις Συρίαν, άλλ’ ούδε-
μία έγένετο μεγάλη έπιστρατεία. "Οθεν πρόςφορον νομίζομεν ενταύθα
νά παοαστήσωμεν πώς ή πριύτη αυτή σταυροφορία έπενήργησεν εις
τήν τύχην καί εις τήν κατάστασιν τού μεσαιωνικού ελληνισμού. Εις
των μετριοπαθέστερων ιστορικών τής δύσεως, ό γερμανός Σλόσσερ, άξιοι
οτι ή σταυροφορία αύτη άπεμάκρννε τον απ' άνατολών έπαπειλούντα
το ανατολικόν κράτος κίνδυνον, καί ανύψωσε τά αξίωμα τού κράτους
τούτου· εζημίωσε δέ αυτό κατά τούτο μόνον ότι ηύξησε τούς ξένους μι-
σΟοφόρους καί τούς ξένους κατοίκους τής βασιλευούσης. Πολλοί, λέγει,
τών σταυροφόρων, είτε μηδόλως έξακολουθούντες τήν προς τήν Π α­
λαιστίνην οδοιπορίαν, είτε επανερχόμενοι έκεΐθεν εγκαθίσταντο έν
Κωνσταντινουπόλει. Εντεύθεν δέ πΟλλαπλασιασθέντος εις υπερβολήν
τού ξενικού ταύτής πληθυσμού, ένοΟεύΟη μέν έπί μάλλον 6 εθνικός χα -
ρακτήρ, άπέβη δέ δυςχερεστάτη ή κυβέρνησις. 'Αλλά νομίζομεν οτι
δ καλός κάγαθός έκείνος άνήρ δεν έξηκρίβωσεν άποχρώντως τό σπου-
δαϊον.τούτο ιστορικόν ζήτημ α . Όμολογούμεν ότι ο μωαμεθανισμός
ήττήθη κ α τ’ άρχάς καί μέχρι τίνος έταπεινώθη υπό τών μαχητών τής
Δύσεως· ώς έκ τούτου δέ ώφελήθη κατά τι τό ανατολικόν κράτος.
Ά λ λ ’ αι ζημίάι τάς όποιας επροξένησεν εις αυτό ή πρώτη σταυροφο­
ρία υπήρξαν τοιαύται καί τοσαύται, ώςτε παντελώς εματαίωσαν την
πρώτην εκείνην ωφέλειαν. Είναι άρά γε ανάγκη νά ένθυμίσωμεν εις
τον αναγνώστην τήν καταστροφήν τής χώρας, την διαρπαγην τών
πραγμάτων, τήν σφαγήν τών ανθρώπων ήν διέπραξαν οί σταυρόφο-
ρικοί στρατοί ; Τήν έντεύθεν ζημίαν είναι αδύνατον νά ύπολογίσω-
μεν άλλ’ επειδή ήξεύρομ3ν ότι από τού 1 0 9 6 μέχρι τού 1 1 0 1 δύο
περίπου έκατομυ.ύρια άνθρώπιον, το πλειστον ασυντάκτων, εν γενει δε
έμπαθώς δια*κειμέν<ον προς τού; κατοίκους τής Ανατολής, διήλΟον ως
πολέμιοι διά τής Βουλγαρίας και τής Θράκης, διά τής Μακεδονίας
καί τής ’Ιλλυρίας, ό έστι διά τών πλουσιωτερων και μεγαλύτερων τμή-
 Ή πρώτη σταυροφορία, γεγονός όλεθριώτατον της δλης ιστορίας. 499

μάτων του κράτους, $έν είναι δυνατόν είμή νά παραδεχθώμεν δτι όΥ

αυτού καί μόνου του γεγονότος ήλαττώθησαν {Λεν αί $ημόσιαι πρόςο-
$οι, ήκρωτηριάσθησαν $έ παραό'όξως τά κεφάλαια της κοινής περιου­
σίας. Μη λησμονήσωμεν προςέτι ότι ώ : εκ τής σταυροφορίας δ ’Α λ έ­
ξιος ήναγκάσθη νά ίιεξα γ ά γ η $ύο μεγάλους πολέμους καθ’ ενός των
έπιφανεστέρο^ν ηγεμόνων τής σταυροφορίας εκείνης, του Βοημούν$ου,
τον (Λεν ε’ν ’Ασία τον 8ε έν Ευρώπη. Προςτιθεμένης $έ εις ταΐ3τα πάν­
τα και τής πρώτης από $υσμών έπιό'ρορ,ής του 'Ροβέρτου Γυσκάρ$ου,
ανάγκη νά. δμολογήσωμεν δτι άν ο ’Αλέξιος μετεχειρίζετο κατά των
Τούρκων τάς ναυτικάς καί πεζικάς δυνάμεις, άς ήναγκάσθη νά στρέψγ)
κατά των λεγομένων τούτων συμμάχων, καί τάς δυνάμεις άς συνεξέ-
πεμψε μετ’ αυτών κ α τ’ άρχάς εις ρακράν Α σ ία ν καί εις Συρίαν, καί
τούς πόρους ών έστερήθη 8 ιά των λεηλασιών και $τ,ώσεων, ήθελε βε­
βαίως απαλλαγή παντός κινδύνου από τών μωαμεθανών πολύ ασφα­
λέστερο·/ καί δριστικ^τερον, παρ’ δτι άπηλλάγη $ιά τών προςκαίρων
κατορθωμάτων τής Δύσεως. ’Αλλά τούτο $έν αρκεί. Υποτιθεμένου δτι
εις τούτο και μόνον περιωρίζοντο αί ζημίαι τάς δποίας επροξένησεν ή
πρώτη σταυροφορία, ήίυνάμεθα επιτέλους νά παραίεχθώμεν, δτι επήλ-
θεν ίσοζύγιόν τι πλεονεκτημάτων καί μειονεκτημάτεον ώς έξ α υτής.
Ή αλήθεια όμως είναι ότι ή πρώτη σταυροφορία επήνεγκεν εις τό
κράτος καί άλλας πληγάς ύλικάς τε καί ήθικάς, ανιάτους καί θα­
νάσιμους.
Ό Σλόσσερ δμιλεΐ περί τής πληθύος τών ξένων τών εκτοτε εν Κ ω ν-
στα,ντινουπόλει κατασταθέντων. Ά ν οι ξένοι ούτοι εγκαθίσταντο α υ­
τόθι ώς ίίιώ τ α ι μετερχόμενοι εμπορίαν ή άλλην τινά βιομ,ηχανίαν
και ύποβα/Λόμενοι εις τούς νόμους τού κράτους, τό πράγμα δεν ήθε-
λεν είναι άτοπον, τουλάχιστον έκτακτόν τ ι άτοπον, $tOTi συμβαίνει
εις δλας τάς μεγάλας έμπορικάς ή βιομηχανικάς πόλεις* άλλ’ επί τού
προκειμενου συνέβη άλλο τι. Εί$ομεν οτι επί τής έπιστρατείας τού 'Ρ ο ­
βέρτου Γυσκάρίου δ Αλέξιος ένόμισεν αναγκαίον νά παραχωρήσν)-είς-
τούς Ενετούς προνορ.ια προςβάλλοντα αυτήν τού κράτους την υπαρ-
ζΐν. Κ αι ίσως μέν ήό'ύνατο τότε νά άποφύγγι δ ’Αλέξιος την τοιαύτην
θυσίαν άλλ* έπελθούσης τής σταυροφορίας, ήθελεν άναγκασθή νά ύ-
ποβληθή εις αύτήν, $ιότι άλλως οι 'Ενετοί ήθελον πράξει δ,τι έπρα-
ξαν οί II ισάται και οί ΡενουαΤo r ήθελον συνταχθή μετά τών πρώτο; ν
σταυροφόρων· τούτου $έ γενομένου,τό κράτος ήθελεν έκτεθή εκτοτε εις
32*
500 *Η πρώτη σταυροφορία, γεγονός όλεθριώτατον τής δλης Ιστορίας.

τον έσχατον των κινδύνων. Ά πό^ειξις oTt ό ’Αλέξιος δ'υςχεοώς. ήθελε

ίυνηθή νά αποφυγή εις την περίστασιν ταύτην τάς απαιτήσεις των
Ε ν ετώ ν είναι ότι ήναγκάσθη να ένίώστ, εις τάς των ΙΙισχτώ,ν απαι­
τήσεις. Καθάπερ ήξεύρομ.εν ήό'η οι Πισάται καί οί Γενουαϊοι είχον
συμ.μαχήσει μετά του Βοημούν^ου έν ετει 1 1 0 3 . καί είχον λεηλατή­
σει «ϊεινώς την Κέρκυραν, την Κεφαλληνίαν, την Λευκάδα καί την
Ζάκυνθον. Τ ω 5έ 1 1 1 1 συνεκρότησαν νέον στόλον, λόγω μένινά ίρ α -
μο>σιν εις βοήθειαν του άγιου Τάφου, πράγματι Si ϊνα λεηλατήσωσι
τάς ελληνικάς παραλίας καί νήσους. Κ αί το ^εινότερον οι Ενετοί οί
τοσαυτας λαδόντες προνομίας, »^έν έδειξαν πολλήν προθυρ.ίαν εις τό νά
συν^ράμωσι τον ’Αλέξιον. : Τ ί ήό'υνατο ήό'η ούτος νά πράξη ; ’Εάν κα-
τήργει τάς προνομίας των Ενετώ ν, ήθελε προςθέσει εις τού; αναρίθμη­
τους αυτού πολεμίους καί άλλον φοβερώτατον. Έό'έησε λοιπόν νά προς-
οικειωθγ, την μίαν τουλάχιστον των Six,, κα τ’ αύτοΰ άναφζνό'όν άν-
τιστρατευομένο>ν Ιτα λ ιίω ν πόλεων, καί τω 1 1 1 2 έπέτρεψεν εις το.ύ;
Πισάτας προνόμ.ια άν οχι απαράλλακτα, τουλάχιστον ανάλογα προς
τά των Ενετώ ν προνόμια. Οι Π ισάται έκτήσαντο ήό'η έν Κωνσταν-
τινουπόλει τμήμ.α ιό\ον καί λιμένα, όπως πρότερο^ οί Ε ν ε το ί. Είναι
αληθές ότι ένω οί Ε ν ετο ί ένέμ,οντο πληρεστάτην ατέλειαν, οί ΓΙισά-
τα ι, κατά τάς γενομ,ένας τότε προς αυτούς συνθήκας, οσάκις μέν έμ.-
πορεύοντο ιθαγενή ελληνικά προϊόντα, τούτο μόνον ελαβον το προνόμιον
τού νά μή τελώσι φόρους ανώτερους των καταβαλλόμενων υπό των Ι­
θαγενών, ό'ιά Si τά έξ αλλοδαπής είςαγόμενα παρ’ αυτών άν^ί του
τέλους των 1 0 °/ο ^7:'t άξιας κατέβαλλον μόνον 4 ° / 0· At συνο-
μολογηθεισαι λοιπόν πρός τούς Πισάτας συνθήκαι ήσαν όλιγιότερον ε­
πιζήμιοι των προηγουμένως παραχωρηθέντων εις τούς Ενετούς προνο­
μίων* ά λλ’ όμως ήσαν πάντοτε επιζήμιοι, καθ’ όσον ήλάττωσαν πά­
λιν ούσκοό'ώς τά τελωνιακά τού κράτους είςοόήματα. ΓΙαρεκτός Si
τούτου έπήγαγον καί άλλα ατοπήματα. ’Αντί ενός κράτους εν κρα­
τεί, τού Ένετικού, παρή^θη ή^η καί έτερον, συνεπαγαγόν άπαντα τά
ολέθρια αποτελέσματα όσα ήξεύρομεν ήό'η ότι προέκυψαν εκ των ένε-
τικών ιδρυμάτων. Κ αί προςέτι αί ό'ύο κοινότητες 5ιά τον άμοιβαιον
φθόνον, περιήρχοντο πολλάκας <ίς ρήξεις, ή κυβέρνησις ήναγκάζετο νά
'έπεμβαίνη, εντεύθεν Si προέκυψεν αληθής έμ.φύλιος άγων, περί τά τέλη
τής τού ’Αλεξίου βασιλείας, άγων οςτις επέφερεν επί Ίωάννου τού υιού
καί ίια ίο χ ο ύ τού ’Αλεξίου, ό'εινοτάτας εις τό κράτος συμφοράς. Τά
 Ή πρώτη σταυροφορία, γεγονός όλεθριώτατον τής δλης ιστορίας. 501

κακά ταΰτα ύπερεπλεόνασαν, δτε μετά τεσσαράκοντα πέντε έτη , ό\ά

τής φυσικής άναπτύςεως του ό'όγμχτος τοΰ λέγοντος δ τι το έν ατό­
πημα φέρει το ά7Λο, παρεχωρήθησαν και εις τοΰ: Γενουαίους προνό­
μια ανάλογα τών Πισατικών. Ή $ ’ εντεύθεν παραχθεισα έν τφ κράτει-
πολυαρχία, καί ή συμπάρεό'ρος αυτής αναρχία, παρεσκεύασαν τήν
μετά ετερα τεσσαράκοντα έτη έπελθοΰσαν καταστροφήν. "Ωςτε «χία
τών κυριωτάτων άφορρ.ών τής τοΰ κράτους κ,αταλύσεως προέκυψεν εκ
τής πρώτης εκείνης άπό ^υσμών επιδρομής, ύ'ιότι τότε κατά πρώτον
ελέησε νά παραχωρηθώσι τά προνόμια εκείνα, τά οποία, ώς πολλά-
κις εϊπομεν, καί ώς θέλει κατ,ασταθή πρόδηλον έκ τών πραγμάτων αυ­
τών προϊόντος τοΰ λόγου, εις ούίέν άλλο συνετέλεσαν ή εις τό νά άφαι-
ρέσωσι πάσαν τήν ικμάδα τοΰ κράτους καί νά τό παραίώσωσιν έτοι-
μοθάναϊον εις τήν ^ιάκρισιν τών δυτικών αΰτοΰ πολεμίων, πολύ πριν
περιπέση εις τήν έϊιάκρισιν τών άλλων αυτοΰ πολεμίων, τών μωα­
μεθανών.
’Αλλά καί άλλα ό'εινά έπήγαγεν ή πρώτη αυτή σταυροφορία. Ή
προαιιύνιος αντιπάθεια ήτις υπήρχε μεταζύ τών λαών τής Δύσεως καί
τής Α νατολής, ένεκα ποικίλων πολιτικών καί θρησκευτικών λόγων, ύ-
περηύξησεν άφ’ ής τά ποικίλα ταΰτα πολέμια συμφέροντα ήλθον εις
άμεσον συνάφειαν καί σύγκρουσιν. Ή ό'ιαφορά τής γλώσσης, τής $ ια ί-
της, τής εκκλησιαστικής τάξεως, άπαντος έν γένει τοΰ δημοσίου καί
ιδιωτικού βίου κατέστη πολύ έπαισθητοτέρα, ήό'η δτε σύμπασα ού­
τως είπεΐν ή Εύροίπη ήλθεν εις Κιυνσταντινούπολιν, καί τά ίύ ο αυτής
διάφορα τμήματα ήλθον εις άμεσον άντιπαράθεσιν. Έ άν οί Λατίνοι
έβλεπον μετά περιφρονήσεως τόν ήμέτερον βασιλέα προςκυνούμενον ώς
πρόςιυπον ιερόν καί άγιον, καί ήγανάκτουν ί ι ά τοΰτο τόσω μάλλον,
δσω ήναγκώσθησαν καί αυτοί νά άπονείμωσιν αύτώ τοιαΰτα ύπερμέ-
τρου εύλα^είας δείγματα' οί ήμέτεοοι άφ’ ετέρου έ'βλεπον μ.ετά· φρίκης
τούς επισκόπους τής Δύσεως, περιβεβλημένους περικεφαλαίαν καί θώ­
ρακα, ηγουμένους στρατών καί στόλων, λεηλατοΰντας χώρας ού μόνον
μωαμεθανικά; αλλά καί χριστιανικά,; καί έκτρεπομένους εις πάσαν
βίαν καί ακολασίαν. ’Λπέδλεπον Si οί ήμέτεροι εις τά τοιαΰτα μετά
τοσοΰτον πλείονος φρίκης, δσον ήςευρον τήν άξίωσιν τής εκκλησίας
εκείνης τοΰ νά έπιβάλχι τήν κυριαρχίαν αυτής εις τήν ανατολήν. Οί
Δυτικοί κατηγορούν τούς ήμετερους ώς πολεμίως προς αυτούς πολι­
τευόμενους, οί Si ήμέτεροι τούς Λατίνους ώς παραβώτας τών συντε-
 502 Ή πρώ τη σταυροφορία, γεγονός όλεΟριώτατον τής δλης Ιστορίας;

θειμένων. Τά αμοιβαία πάθη καί μίση έκορυφο/θησ'αν τόσω μάλλον,

δσω μετ' ού πολύ τά πράγματα ήλθον είς κύρο/σιν των αμοιβαίο/ν .
κατηγοριών.
Οί σταυροφόροι ίδρυσαν έν Συρία 'ίδιον βασίλειον ώργανο/μένον φεου-
δαλικώς κατά τον τότε ευρωπαϊκόν τρόπον, καί ού [/.όνον δεν άπέδο>-
καν τάς από των μωαμεθανών άνακτηθείσας πόλεις είς τον Αλέξιον,
- όπως ώφειλον νά πράξωσι κατά τάς γενομ.ενας προ; αυτόν συνθήκας,
αλλά ουδέ σκιάν τινα ύποτελείας πρός αυτόν έτήρησαν. Κ αί ού (/.όνον
έσφετερίσθησαν πόλεις καί χώρας από των μωαμεθανών ανακτηθεί -
σας, αλλά καί πόλεις καί χώρας τάς οποίας άπό των Έλλ,ηνων διήρ-
πασαν έν Μεσοποταμία καί έν Κ ιλ ικία . Καί ού μόνον την πολιτικήν
αρχήν όλων εκείνων τών χωρών ιδιοποιήθηκαν, άλ7νά„ καί ίεράρχας τής
δυτικής εκκλησίας αύτόθι έγκατέστησαν, 0λο>ς έκβαλόντες τον κλήρον
τής ανατολικής εκκλησίας, καί τά κτήματα αύτού καί τά. δικαιώ­
ματα διαρπάσαντες.
Ε π ε ιδ ή δέ συγχρόνως οί Νορμαννοί τής κάτω 'Ιταλίας συγκρότη­
σα ντες τφ 1 0 9 6 τοπικήν σύνοδον άπεφάσισαν ότι πάσαι αί αυτόθι
έπισκοπαί αί μέχρι τών χρόνων εκείνων υπό Ελλήνων κατεχόμεναι
καί ύπαγόμεναι είς την εν Κωνσταντινουπόλει εκκλησίαν, θέλουσιν
εφεξής έχει Λατίνους επισκόπους υπό τού πάπα κυρουμένους, τό ίσο-
ζύγιον τής πρώτης σταυροφορίας δύναται νά συγκεφαλαιωθή ώ ; ακο­
λούθως. Δι* αύτής ή έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχία άνεκτήσατο μέν
την Ν ίκαιαν, άπέβαλε δέ όσας πόλεις καί χώρας κατείχεν ετι έν Με­
σοποταμία καί έν Κ ιλικία καί ιδίως την μεγάλην πόλιν "Εδεσσαν.
Κ α ί άν ύποτεθή δέ δτι ή τής Νίκαιας άνάκτησις Ισοδυνάμει πρός την
απώλειαν ήν ύπέστη τών άλλων αύτής χωρών καί πόλεων, πάντα τά .
λοιπά άπέβησαν καθαρά, διά τους ήμετερους ζημία* ή δήωσις καί. ή ;
λεηλασία τού πλείστου μέρους τών εύρο/παϊκών τού χράτους επαρχιών
υπό τών διελΟόντων δι* αύτών αναρίθμητων σταυροφορικών στρατών·
αί υπέρογκοι χρηματικαί καί άλλαι χορηγήσεις τού 'Αλεξίου πρός
τούς αύτούς στρατούς* οί πόλεμοι ού: ήναγκάσθη ο βασιλεύς νά δϊε-
ξαγάγγ, πρός μ.έν τον 'Ροβέρτον Γυσχ.άοδον έν Εύρώπη, πρός δέ τον
Βοημούνδον έν Εύρώπη τε καί εν ’Ασία* ή θυσία είς ήν ήναγκάσθη νά
ύποβληθή δ ’Αλέξιος παραχωρών είς τούς Ενετούς καί είς τούς Πισά-
" 1- - ^ .* * < * & '* * .

τας προνόμια ύπέρογκα κολοβυ/σαντα την τε πολιτικήν αύτού εξουσίαν

καί την χρηματικήν πρόςοδον ή απώλεια ήν ύπέστη ή ανατολική
Γι ίϊΜ ώ τ ιΤ
γ ϊ
ill
 'Η πρώτη σταυροφορία, γεγονος όλεβριώτατον τής δλης ιστορίας, 503

εκκλησία δλων των επισκοπών τής κάτω ’Ιταλίας και ή ετι μείζων
απώλεια τών δύο πατριαρχείων τής ’Αντιόχειας καί των 'Ιεροσολύ­
μων, τά όποια δεν ειχον παύσει υφιστάμενα καί κατά τούς δεινότε­
ρους χρόνους τής μωαμεθανικής κυριαρχίας, ήδη δε κατηργήθησαν ύπό
τών τής δυτικής εκκλησίας άντιπροςώπυον. Έ άν δε εις ταύτα προςθέ-
σωμεν ότι, καθώς προ μικρού παρετηρήθη, διά τής πρώτης σταυροφο­
ρίας δεν κατηυνάσθησαν, πολλού γε καί δει, τά προϋτάρχοντα μεταξύ
δύσεως καί ανατολής πάθη, άλλ’ εξ εναντίας έπιπαριοξύνθησαν ότι έκ
τού προαχθέντος τούτου παροξυσμού προέκυψεν επί τέ)νθυς ή τού α ­
νατολικού κράτους ύπό τής Δύσεως κατάκτησις· ότι δ ι’ αύτό εκείνο
τό ασυμβίβαστον τών δύο κόσμων ή κατάκτησις εκείνη δεν επέτυχεν,
άλ7νά μόνον διηυκόλυνε τήν μωαμεθανίκην έπίδρορ.ήν καί κυριαρχίαν*
ότι καί τούτου γενομένου, ή δυτική εκκλησία δεν έπαυσε ν ούδέν ήτ-
τον επιτιθέμενη κατά τήςήμετέρας, καί οτι ουτω διαιωνίσθησαν τά
πάθη εκείνα τά όποια μέχρι τής σήμερον, ως μή ώφελεν, ύφιστάμενα,
επενεργούσιν εις τε τήν τύχην τών ανατολικών λαών καί εις αύτά τά
καλώς εννοούμενα συμφέροντα τής Δύσεως, ανάγκη νά συμπεράνωμεν
ότι γεγονος άπαισιυ;τερον τής προ>της σταυροφορίας ούδέν ενχει νά άνα-
φέργ, ή πάτριος ήμών ιστορία. Δεν ανήκει εις ήμάς ενταύθα νά.πραγ-
ματευθώμεν τις είναι ή αξία τού γεγονότος τούτου ώς προς τήν δυτικήν
Ευρώπην. Οί ιστορικοί αυτής άξιούσιν οτι ώ ; εκ τής μεγάλης ταύτης
κινήσεο>ς καί επιμιξίας τών δυτικών καί τών ανατολικών λαών πολλά
επήλθον ώς προς τάς δυτικάς τής Εύρώπης χώρας τά ευεργετικά απο­
τελέσματα, εμπορικά, βιομηχανικά, πολιτικά καί κοινωνικά. Ουδέ
άρνούμεθα τούτο μέχρι τίνος* αλλά θέλομεν μόνον παρατηρήσει οτι ό
κύριος τής σταυροφορίας σκοπός άπέτυχε, διότι επί τέλους ή Εύρώπη
δεν διετήρησε τήν κυριαρχίαν τών ιερών τόπ ω ν οτι καί ό δεύτερος
αυτής σκοπος, ή τού ανατολικού κράτους „κατάκτησις επί τέλους ο>ς~
αύτως άπέτυχε, καί ότι πάσαι αύταί α ιχώ ρα ι μετά τοσαύτας θυσίας
καί τοσαυτα παθήματα ύπέκυψαν εις τον μωαμεθανικόν ζυγόν ενφ άν
οί σταυροφορικοί αγώνες διεξήγοντο έν πνεύματι αδελφικής αγάπης
μεταξύ τών χριστιανών τής δύσεως καί τής ανατολής καί ειλικρινούς
προθέσεως τού νά ένισχυθώσιν οί τελευταίοι ούτοι, ή μέν δυτική Ε ύ­
ρώπη ήθελεν ούδέν ήττον καρπωθή άπαντα τά πλεονεκτήματα όσα
προέκυψαν εκ τής μεγάλης εκείνης κινήσεως καί επιμιξίας, άλλα συγ­
χρόνως ήθελε θριαμβεύσει καί ό χριστιανισμός έν τή Α ν α το λ ή , καί
504 Τά τελευτα ία έπτά τής βασιλείας του Α λεξίου έτη»

ύ'έν ήθελον πάθει επί τοσούτους αιώνας τοσαύτας συμφοράς αί ώραιό-

τεραι τής γής χώραι.

Τ ά τελευταία έπτά τής βασιλείας του Ά λεςίου ετη θέλουσι φανή

ύπωςούν ωχρά μετά τάς #ραματικάς περιπέτειας τής πρώτης σταυ­
ροφορίας, καί τ.ών προοιμίων καί τών παρακολουθημάτων αυτής. Ή
θύελλα είχε παρέλθει* άλλ* είχε παρέλθει αφού κατέστρεψε τούς ζω-
τικωτέρους τού κράτους^ πόρους. Κ αί έπειτα αυτός ό ’Αλέξιος ίιήγεν
ή $η τό 5 3 τής ηλικίας αυτού έτος, καί αφού εκ παι^ων ό'ιετέλεσε
μαχόμενος, δζν η το πλέον είς κατάστασιν νά έπαναλάβη πολλούς καί
μάκρους νέους αγώνας. "ΟΟεν Siv έπολέμησεν έκτοτε είμή προς τούς
εν τή μικρά ’Ασία Τούρκους* καί προς τούτους ενίοτε μέν αύτοπροςώ-
πως, ώς επί τό πλειστον Si SC άλλων ηγεμόνων, καί ίό'ίως τού Εύμα-
θίου Φιλόκαλου. Τό κράτος τών έν τή μικροί Ά σ ία Τούρκων ώνομά-
ζετο κράτος τον Ίχ ονίον, άφ* ής 6 Κελιό'ζέ ’Αρσλάν άπολέσας την
Ν ίκαιαν, εό'ρευσεν εις Ίκόνιον, ώνομάζετο ό'έ καί κράτος τού 'Ρουμ
ή τής *Ρωμανίας , καθό συγκείμενον έξ όλ.οκλήρου από ρωμαϊκών χω­
ρών, όπως εκαλούντο έπισήμιυς αι άπαρτίζουσαι τό ανατολικόν κρά­
τος χώραι. Μετά τάς ήττας όσας οί Τούρκοι ούτοι ύπεστησαν επί τής
πρώτης σταυροφορίας, είχεν έλαττωθή πολύ ή ό'ύνκμις αυτών. Ό ό'έ
Α λ έξιος στρατεύσας κατά τού τότε σουλτάνου τού Τκονίου Σαισσά,
ένίκησεν αυτόν έπανειλημμένως. Ό σουλτάνος ούτος ήναγκάσθη νά
Sway τά ταπεινότερα τής υποταγής ό'είγματα, ό'ιότι προςελθών έφι-
λησε τό γόνυ τού αύτοκράτορος έφιππου όντος, καί τό σπουό'αιότατον
συνωμολόγησεν ειρήνην, SC ής ύπέσχετο νά άποό'ώσν) είς τό κράτος
όσα τούτο κατείχε προ τής ήττης τού 'Ρωμανού Διογένους, ήτοι πά­
σαν σχεύ'όν την μικράν Α σ ία ν . Ά λ λ ’ 6 Σαϊσσάς μετ’ ολίγον εφονεύθη
ύπό τού άό'ελφού του Μ ασούί ( 1 1 1 7 ) , ή συνθήκη Siv έξετελέσθη, οί
ό'έ Τούρκοι έπανέλαβον τάς αδιάκοπους αυτών έπιό'ρομάς. Ό Αλέξιος
άπήτησε συγχρόνως παρά τού Ταγκρέύ'ου την έκτέλεσιν τών προς τόν
Βοημ,ούνύ'ον γενομένων συνθηκών, καί μή θελήσαντος εκείνου νά έν-
ό'ώση, άπετάθη προς τούς άλλους ηγεμόνας τών σταυροφόρων. Έ κ τού­
των ο κόμης Τριπόλεως βερτράνδος, υιός τού κόμητος τής Τολώσσης
'Ραιμ όύνίου, όμόσας και πρότερον πίστιν εις τόν ’Αλέξιον, έφάνη πά­
λι ν πρόθυμος νά ύπηρετήση αυτόν* καί μετά τόν θάνατον <ίέ τού βερ-
τράνύ'ου τφ 1 1 1 2 , οί επίτροποι τού ανηλίκου υιού καί διαδόχου του
 Τά τελευταία έπτά τής βασιλείας του ’Αλεξίου ετη. 505

έπανέλαβον τον δρκον τής πίστεως. *Αλλ* b βασιλεύς των 'Ιεροσολύμων

Βαλδουίνος, 6 διάδοχος καί άδελφός τού Γοδ'οφρέδου, άπέφυγε τού νά
υποσχεθή συνδρομήν νέαν δέ κατά των σταυροφόρων εκστρατείαν ού­
τε έπεχείρησεν ο 'Αλέξιος,·ούτε ήδύνατο νά επιχείρηση, ώςτε εντελώς
έματαιώθησαν αί περί Δεάβολιν γενόμεναι συνθήκαι, καθώς είχον μα-
ταιωθή αί προηγουμένως έν Κωνσταντινουπόλει συνομολογηθεισαι.
Ό Αλέξιος δέν ήσχολήθη εκτοτε σπουδαίως είμή εις το νά ασφά­
λιση την ορθοδοξίαν άπό πάσης εσωτερικής καί εξωτερικής επιβουλής,
άποδεικνύων κατά τούτο, δτι έν τη πεποιθήσει του ή γνησιότης καί
ή ανεξαρτησία τού ορθοδόξου δόγματος ήτο ή Ισχυρότατη πανοπλία
δΓ ής το ελληνικόν έ'θνος ήδύνατο νά διασωθη άπο των περιστοιχι-
ζόντων αυτό ποικίλνων καί αδιάλειπτων κινδύνων. Διά μόνης δέ τής
πεποιθήσεως ταύτης δυνάμεθα νά έξηγήσωμεν μέχρι τίνος, άν δχι νά
δικαιολογήσωμεν, τον τρόπον καθ’ ονπροςηνέχθη προς την αϊρεσιν των
λεγομένων Βογομίλων. Ή αιρεσις αύτη, ήτις υπό αίρεσιάρχην τον ια ­
τρόν Βασίλειον είχεν αρχίσει νά εξαπλώνεται εις την Βουλγαρίαν, ήτο.
καθ' οσον γνωρίζομεν τά περί αυτής, παραφυάς τις τού των Παυλια-
νιτών δόγματος, αλλά παραφυάς τοσούτιρ μάλλον νόθος, οσω καί αυ­
τή ή αιρεσις των Παυλιανιτών είχεν έκτραπή διά τής άμαθείας εις
πολλήν δεισιδαιμονίαν. Κ α ί τούς μεν Παυλιανίτας μή όντας πολυα­
ρίθμους, είδομεν άνυ>τέρω πώς έτιμώρησε καί περιέστειλεν ό Αλέξιος
μετά τό τέλος τής εκστρατείας τού 'Ροβέρτου Γυσν.άρδου. Ό δέ Ιατρός
Βασίλειος έπεχείρησε νά διαδιύση την ύπ’ αυτού διασκευασθεΐσαν πλά-
νην καθ' όλην την Βουλγαρίαν; επί τούτψ δούς εις τήν αί'ρεσιν καί τό
σλαυονικόν ονομα τών Βογομίλων, ο έστι ζών επικαλούμενων το
'έλεος τον Θεόν. Τότε ό ’Αλέξιος ένόμισεν άπαραίτητον νά άπαλλάξη
τό^ υπήκοον άπο τού μιάσματος εκείνου. Ό αίρεσιάρχης μάτην προτρα-
πείς νά μετανοήση, κατεδικάσθη υπό συνόδου συγκροτηθείσης έν Κων-
σταντινουπόλει τω 1 1 1 0 , προεδρευθείσης δέ ύπο τού οικουμενικού πα-
τριάρχου Νικολάου, εις τον διά τού πυρός θάνατον. Οί δέ οπαδοί του
συνεχο>ρήθησαν, καί ούτο>ς έξέλιπε τό κακόν. Άλ λ * η φοβερά εκείνη
ποινή υπήρξε μία τών μάλλον άξιοκατακρίτων πράξεο)ν τού ’Αλεξίου.
ΙΙροίτην ταύτην φοράν ή εκκλησία ημών έπέβαλε σοψ,ατικήν ποινήν
εις αιρετικόν. Ευτυχώς ή άσεβής αύτη παραβίασις τής άνθρωπίνης
συνειδήσεως δεν έπανελήφθη παρ* ήμιν. Κ α ί ού μόνον δέν έπανελήφθη,
αλλά περί τά τέλη τής έκατονταετηριδος ταύτης ό πατριάρχης Ά ν -

1
506 Τά τελευταία επτά τής βασιλείας του ’Αλεξίου ετη.

τιοχείας Βαλσαμών κατεδίκασεν αυτήν επισήμως, άποφηνάμενος οτι

b εκκλησιαστικός ημών νόμος ούκ οίδε σ<:υματικάς ποινάς.
Ένω δέ b ’Αλέξιος εκοπτεν ουτιυ από ρίζης πάσαν εσωτερικήν τής
ορθοδοξίας νοθείαν, συγχρόνως απέ/.ρουε τ ά ; όσημέραι Ιπιθετικωτέρας
γινομένας αξιώσεις του άρχιερέως τής Δύσ:υ;ς. Έ π ί μίαν στιγμήν ήλ-
πισέ μάλιστα OTt θέλει καταλάβει αυτός τον αύτοκρατορικόν τής Δύ»
σευυς θρόνον. Ε π ε ιδ ή 6 του Ούρβανού Β' διάδοχος Πασχάλιος Β ’ έξα-
κολουθών τήν προς τον Ερρίκον Ε ' τής Γερμανίας πάλην τής παπικής
αρχής, '^χρ-αλωτεύΟη παρά του αύτοκράτορος εκείνου, ο 'Αλέξιος ένό-
μισεν οτι δύναται νά ώφεληθή εκ τής εριδος ταύτης, καί έπεμψε τώ
111*? πρέσβεις εις ’Ρώμην ίνα διενεργήσωσι τήν παρά των Ρωμαίων
καί του πάπα άναγνώρισιν αυτού ώς αύτοκράτορος τής Δύσε ως. Κ αι
οι 'Ρω μ αίοι έφάνησαν οτι αποδέχονται την πρότασιν εύμενώς, διότι
επεμψαν'είς Κωνσταντινούπολιν μεγάλην πρεσβείαν άνδρών έξακοσίων
hcc δηλώσωσι τω βασιλεΐ την προθυμίαν αυτών προς έκτέλεσιν τού
προκειμένου βου7,εύματος καί νά καλέσωσι μάλιστα αυτόν εις ’Ρώμην.
Ά λ λ ’ αν ό Αλέξιος εφαντάσθη ότι ήδύνατο νά προχειρισθή αύτοκρά-
τωρ τής δύσεως υπό τού πάπα, χωρίς νά ύποκύψτ, εις την κοσμικήν
καί μάλιστα εις την πνευματικήν αυτού κυριαρχίαν, ο έστι χωρίς νά
Ουσιάσνι τό πολυτιμότατον άγαθόν τής ελληνικής ανεξαρτησίας, ήπα-
τήθη παραδόξους. Ό πάπας έπερ,ψε προ; αυτόν κατά τό ακόλουθον έτος
τον αρχιεπίσκοπον Μεδιολάνυ>ν ΙΙέτρον Χρυσολάνον, ούχί ί'να προςφέ-
ρ·/) αύτω τό αύτοκρατορικόν τής δύσεως στέμμα, άλλ’ hot. συζητήσγ)
πρός αυτόν περί τής έκπορεύσεοις τού άγιου Πνεύματος καί ε’κ τού υιού·
ώςτε τό βούλευμα εκείνο, τού όποιου άλλως τε ή πραγμάτωσις ήτο
καί δι* άλλους πολλούς λόγους ακατόρθωτος, παρήλθεν ώς οναρ, καί
ουδέ άναφέρομεν αυτό ενταύθα είμή ώς νέαν άπόδειξιν τού πόσον αν­
τίθετοι ήσαν τότε οιt ένέργειαι τής Ανατολής καί τής Δύσεως, τών
μέν δυτικών έπιζητούντων αναφανδόν την κατάκτησιν τού ανατολικού
κράτους, τού δέ βασιλέως τού κράτους τούτου έπιζητούντος συγχρόνως
το αύτοκρατορικον τής Δύσεως στέμμα. ’Αλλά, ώς προείπομεν, τά
πράγματα έπανέλαβον τον φυσικόν αυτών ρουν.
Ή νέα περί τής έκπο'ρεύσεως τού άγιου Πνεύματος συζήτησις, αντί
»’
νά κατευνάση την διένεξιν, παρώξυνεν αυτήν άπ’ εναντίας. Πολλοί
τών ήμετέρων καί ιδίως ό Μεθώνης Νικόλαος, ό μητροπολίτης Νίκαιας
Ευστράτιος, καί ό μοναχός Ίιοάννης άντετάχθησαν εις τον άρχιεπισκο-

s
ι
 Τά τελευταία επτά τής Βασιλείας του ’Αλεξίου ετη. 507

πον Μεδιολάνων. Περί δέ τά τέλη αύγούστου 1 1 1 5 έγραψεν αυτός δ

Πασχάλνίος ττρος τον Αλέξιον επιστολήν δ ι’ ής ύπεμίμνησκεν αύτω,
αυτί ένω άλΛοτε δ πατριάρχης Κι^νσταντινουπόλεως πλείστην δσην
επεδείκνυε προς τον επίσκοπον ’Ρ ώ μ η ; εύλάβειαν καί ύπακοήν, από
τινων ενιαυτών οί άρχιεοείς τής βασιλευούσης καί δ κλήρος αυτών,
αποπτύσαντες τήν άρχαίαν προς τον άποστολνΐκόν θρόνον αγάπην καί
εύπείθειαν, ούτε έπιστολ.άς παρ’ αύτού δέχονται, ούτε προς τούς άπο-
κρισιαρίους αύτού θέλουσι νά κοινωνήσωσιν. *Αν δέν ύπηρχμν, έςηκο-
λ,ούΟει δ πάπας, ή σύνεσις καί ή προς ημάς τε καί τούς ήμετέρους φι­
λία, ο χωρισμός των δύο εκκλησιών ήθελε βεβαίως εξακολουθήσει, ή
δέ μνήμη τής προτέρας οίκειότητο; έξαφανισθή. Ηνα έπέλθη δέ ή πο~
θουμένη συνδιαλλαγή, απαιτείται προ πάντων νά αναγνώριση δ ήαέ-
τερος συνάδελφος, δ Κωνσταντινουπόλεως πατριάρχης, τό πρωτειον του
άποστολικού θρόνου, καί νά άποδώση αύτω τάς μητροπόλ.εις καί επαρ­
χίας όσαι ύπήγοντο είς αυτόν έκπαλαι. Μόνον δέ αφού τά μέλη ένω-
θώσι μετά τής κεφαλής, Οελουσίν έξομαλισθή καί αί περί το δόγμα
καί τά έθιμα ύφιστάμεναι μεταξύ Λατίνων καί Έλλ.ήνων διαφοραί,
οπερ αδύνατον, ενόσω ή μία εκκλησία δεν αναγνώριση τήν υπεροχήν
τής άλλης » Έ π ί τούτο) δέ έμελλε νά συνέλνθη σύνοδος κατά τον Ο κ­

τώβριον τού επομένου έτους. Άλλν’ ήτο πρόδηλον o n πάς συμβιβασμός

ήτο ακατόρθωτος. Ή ήμετέρα έκκλ^ησία δεν ήρνειτο νά άναγνο>ρίση
τό πρωτειον τού άποστολικού θρόνου, διά τού πρωτείου όμως ένόειτήν
άπλήν προεδρείαν· δ δέ πάπας, ώς εξάγεται καί έξ αύττ-ς ταύτης τής
επιστολής του, άπήτει εύπείθειαν καί ύπακοήν τής ανατολικής έ*κκλη-
σίας, ό έστιν ήξίου νά λάβη έπ’ αύτής κυριάρχου εξουσίαν. Τοιούτό τ ι
ούδείς των ήμετέρων βασιλέων ήδύνα,το νά άποδεχθή καί όλαγώτερον
πάντων των άλνλ.ων δ Άλώξιος, όςτις κάλΛιστα ήσθάνετο ότι, άογούν-
των κατά τό μάλ/λον καί ήττον των άλνλ^ων ηθικών έλ.ατηρίων, ή θρη­
σκευτική ανεξαρτησία ήτο απαραίτητος είς το έλνληνικόν έθνος ?να
δ'ιατηρήση τήν εθνικήν αύτονομίαν. "Οθεν αί μεταξύ Πασχαλίου Β '
καί ’Αλεξίου διαπραγματεύσεις δέν έξηκολ.ούθησαν, <δς φαίνεται, ό
τούλ,άχιστον είς ούδέν άπέληξαν πρακ,τικόν αποτέλεσμα. Μ ετ’ ού
πολύ δέ άπεβίωσαν άμφότεροι· δ μέν Ιΐασχάλιος κατά τάς άρχάς τού
1 1 1 8 , δ δέ ’Αλέξιος κατά αύγουστον.
Έ ν γένει τό προς τήν εκκλησίαν πολίτευμα τού ’Αλεξίου δύναται
νά χρησιμεύση ώς ύπόδειγμα, τού πώς ένόει ή εν Κωνσταντινουπόλει
508 Τά τελευταία επτά τής βασιλείας του ’Αλεξίου ετη.

μοναρχία την μεταξύ των δύο εξουσιών σχέσιν. Κ α τ ’ αρχήν ό Αλέξιος

έπρέσβευεν ότι ή εκκλησία και ή πολιτεία έχουσιν ίδιαν έκατέρα ύπό-
στασιν αυτοτελή και ανεξάρτητον, καί ώρςσε την αρχήν ταύτην διαρ­
ρήδην διά τής ΚΖ' αυτού νεαρά; άποφηνάμενος* « τά μέντοι ψυχικά
άπαντα καί αυτά δή τά συνοικέσια παοά των άο/ιεπισκόπων καί
επισκόπων οφείλου.σι κρίνεσθαί τε καί έκβιβάζεσθαι.» Έ ν τή πραξει
όμως πολλάκις έξετράπη τής αρχή; ταύτης, είτε έξ εύλογου ανάγκη;
είτε διά την φυσικήν τ?;ς απολύτου εξουσίας ροπ/jv προς την κατά-
χρησιν. Ή κατά τού; χρόνους εκείνους έπέμβασις τής βασιλείας εις τά
εκκλησιαστικά πράγματα εξηγείται παρ’ ήμΐν καί δικαιολογείται
μέχρι τινός έκ τούτου οτι, ώς καί άλλοτε δια μακρών είπομεν, το
θρησκευτικόν ζήτημα συνεδέετο παρ’ ήμίν άναποσ?;άστως μετά τού
ζητήματος τής πολιτικής καί εθνική; ανεξαρτησίας. "Ινα δε περιορι-
σθώμεν ενταύθα εις τάς περιστάσεις μόνου τού ’Αλεξίου, έρωτώμεν
εάν ήτο δυνατόν ούτος νά αδιαφόρησα, είτε προς τάς ένεργείας τής δυ­
τικής εκκλησίας, είτε προς τάς αιρέσεις, αίτινες έσωθεν ή έ'ξωθεν ήγω-
νίζοντο νά φθείρωσι τήν ορθοδοξίαν; "ΟΟεν έξ ανάγκης συνεζήτει προς
τον πάπαν περί τής μεταξύ των δύο εκκλησιών διαφωνίας, κατεδίκασε
τήν από δυσμών ένσκήψασαν αίρεσιν τού Ίωάννου Υ π ά το υ τού επι­
λεγόμενου ’Ιταλού, καθήρεσε τφ 1 0 8 0 τον πατριάρχην Ευστράτιον
Γαρίδην, οςτις γενόμενος τω 1 0 8 1 διάδοχος τού πατριάρχου Κοσμά,
καί αμαθής ών καί ανόητος, είχε φαίνεται άποπλανηθή υπό τής αί-
ρέσεως εκείνης* συνεζήτει προς τον μοναχόν Νείλον, οστις άποδεξάμε-
νος τήν αυτήν πλάνην παρέσυρεν εις αυτήν πολλάς γυναίκας* καί επί
πάσι προςεπάθησε νά μεταπείσγι τον αιρεσιάρχην τών Βογομίλων* αλλά
τήν δριστικήν καταδίκην τού τε Νείλου καί τού ιατρού Βασιλείου
παρέπεμψεν ο Αλέξιος εις τήν σύνοδον. Άφ* ετέρου δεν θέλομεν άρνηθή
οτι ενίοτε έπενέβη άνευ ούδενος λόγου, ώς έπραξεν έπί παραδείγματος
έπιτρέψας δι* ίδιου προςτάγματος, παρά τά ύπό τής έκκλησίας κεκανο-
νισμένα, γάμον μεταξύ δύο συγγενών εις εκτον βαθμόν. Ά λλ* έπαναλαμ-
βάνομεν δτι τά γεγονότα ταύτα ήσαν εξαιρέσεις, έξ ών ούδείς δικαιού­
ται νά έξαγάγη τό συμπέρασμα ότι αρχηγός τής ανατολικής εκκλησίας
είναι ά βασιλεύς. Αί έξαιρέσεις εκειναι, το μ.έν εύλογοι τό δε παρά­
λογοι, ουδέποτε ίσχυσαν νά άνατρέψωσι τήν παρ’ ήμίν άνέκαθεν έπι-
κρατήσασαν καί μέχρι τής σήμερον επικρατούσαν αρχήν τού χωρι­
σμού τών δύο εξουσιών. <
 ΤελβυταΓαι,περΙ ’Αλεξίου [χρίσεις. 509

Τοιαύτη ύπήρξεν ή βασιλεία του ’Αλεξίου* μία των μακροτέρων,

των κατ’ επιφάνειαν λαμπρότερων και των πράγματι ολεθριωτέρων
της όλης μεσαιωνικής ημών ιστορίας. Έ ξ όλων των προκατόχων του
μόνος b ’Ιουστινιανός ό'ιεξήγαγε την αρχήν επί έτη 3 8 , ήτοι-όσον καί
b Άλ.έξιος. O'j S* αυτός ό'έ 6 ’Ιουστινιανός ήξιώθη τής τιμής του νά
iSrj τούς έπιφν.νεστέρους τής Ευρώπης ηγεμόνας γονυκλιτούντας ενώ­
πιον αυτού, όπως ενώπιον τού ’Αλεξίου, καί αναγνωρίζοντας τήνύπερ-
τάτην αυτού -κυριαρχίαν. ’Αλλά τό πρόσχημα τούτο τής μεγαλειό-
τητος έκάλυπτεν ασθένειαν δεινήν, προερχομένην έξ αφοριών εν μέρει
μεν αρχαίων, έν μέρει Si προςφάτων καί επί αυτού τούτου τού ’Αλε­
ξίου παραχθεισών. Ή πλημμελής κοινωνική κατάστασις, τήν οποίαν
άλλοτε πολλάκις περιεγράψαμεν, ήτο νόσος αρχαία, ήν εις μά,την ήγω-
νίσθησαν νά θεραπεύσωσιν οί βασιλείς τής μεταρρυθμίσεως* όθεν ούό'*
ο ’Αλέξιος ό'ύναται νά λογισθή ενεκεν αυτής ύπεύθυνος, άν καί άφ’
ετέρου ανάγκη νά ομολογήσωμεν ότι ηύξησε το κακόν αντί νά το έλατ-
τώση ό'ιά νέων προς τά μοναστήρια παραχωρήσεων, καί ίό'ίως. ί ι ά
τής πλήρους άτελείας τής έπιτραπείσης εις τά μοναστήρια τής Πάτμου
καί τού "Αθωνος. Γνωρίζει Si ήό'η b αναγνώστης τάς ούίεν ήττον
ολέθριας θυσίας είς άς καθυπεβλήθη ο ’Αλέξιος προς τούς Ενετούς καί
τούς Π ισ ά τα :. Ά λ.λ’ εάν έπταισε καθ’ όλα ταύτα ύπείχ,ων εις το πνεύ­
μα τού αίώνος αυτού ή είς τήν πίεσιν των πολιτικών περιστάσεων, ου­
ρείς ό'ύνάταινά άρνηθή, ότι, παραλαβών τήν S ιοίκησιν παραλυθεΐσαν
επί έτη όλα πεντήκοντα, ήνώρθωσεν αυτήν μετά θαυρ,αστής #ρα στη-
ριότητος, ότι έίημιούργησεν έκ τού μή όντος στρατούς καί πόρους, ότι
ένέπνευσεν είς τούς περί αυτόν θάρρος καί πεποίθησιν, ότι ήξιώθη τής
τιμής τού νά καταβάλη, έπανειλημμ,ένως τούς φοβερωτέρους των μα­
χητών τής Δύσεως, ότι έκυβέρνησε τό σκάφος τής πολιτείας μετά
πλείστης συνέσεο^ς καί ό'εξιότητος, . έν τω μέσω τής ό'εινοτέρας θυέλ-
λης ήτις μετά τοσαύτας άλλας ένέσκηψε ποτέ είς τό ανατολικόν κρά­
τος, καί οτι άν ό'έν άνέκτησεν ούό'έν σχεδόν των προαπολεσθέντων,
ό'ιετήρησεν όμως ακέραια όσα παρέλαβε καί είς πολύ βελτίονα κα τά -
στασιν παρέό'ωκεν αυτά το> ό'ιαό'όχω. Οί δυτικοί άπεκάλεσαν αυτόν
ψεύστην, ό'όλιον, έπίβουλον, έπίοοκον. Δεν άξιούμεν βεβαίως νά παρα-
στήσωμ,εν τον άνό'ρα ως τύπον ειλικρίνειας καί εύθύτητος* άλλ’ όσοι
έμελέτησαν τά ανθρώπινα πράγμ.ατα, εστα καί μικρόν, γινώσκουσιν
ότι παντού καί πάντοτε οί κυβερνήται τών^έθνών^έν ίύνανται νά κρι-
 ;

5 iO Τελευταία* περί ’Αλεξίου κρίσεις.

θώσι κατά τούς κανόνας της κοινής ηθικής. Τά μεγάλα των εθνών συρε-
φέροντα καί h χαρακτήρ των πολεμίων αυτών ήνάγκασαν αείποτε καί
αυτούς τούς χρηστότερους των πολιτικών άνδρών νά λοξοδροριήσωσιν,
ί'να κατισγύσωσι ρεέν των αντιπάλων,επιτύχωσι δετήν κοινήν σωτηρίαν.
Μήπως οί ήγερεόνες τής Δύσεως δεν έπεβούλευσαν αναφανδόν αυτήν
την ύπαρξιν τού ανατολικού κράτους, καί δεν παρεβίασαν έπανειληρε-
ρεένως τάς συνθήκας αυτών καί τούς όρκους; Τ ί παράδοξον λοιπόν αν
καί ό ’Αλέξιος δεν άνεδείχθη προς αυτούς ειλικρινέστερος; Έάν έπέ-
τρεπεν εις αυτούς νά είςέλθωσιν εις τήν Νίκαιαν, είναι σχεδόν βέβαιον
οτι δεν ήθελον αποδώσει αύτώ τήν πόλιν καί άν επειεπε στρατούς
επί στρατών καί στόλους επί στόλων εις Συρίαν, ήθελεν εξαντλήσει
τούς σπόρους τού κράτους χάοιν άλλοτρίων συρεφερόντων. Διότι αύται
είναι αι δύο ριόναι κατηγορία* τάς οποίας δυνανται οπωςούν εύλόγως
νά έκφέρωσι κ α τ’ αυτού οί Δυτικοί· ότι προλαβών κατέλαβε τήν Ν ί­
καιαν δ ι’ ιδίας φρουράς, καί ότι δεν έπέρεεινε στελλών ή άγων επικου­
ρίας εις Συρίαν. Πάντα δέ τά λοιπά είναι καθαραί συκοφαντίαι, καί
δεν δύνανται σπουδαίως νά έπαναληφθώσι, μάλιστα ενώπιον τής σκαν­
δαλώδους επιορκίας τού Βαλδουίνου, τού Βοη{/.ούνδου καί τού Τ α γ -
κρέδου. ’Αλλά, λέγουσι, καί αυτή ή σύζυγος αυτού Ειρήνη άπεκάλεσεν
αυτόν υποκριτήν κατά τήν έσχάτην τής ζωής αυτού ώραν. Ν α ι, άπε­
κάλεσεν αυτόν υποκριτήν εάν ύπάρχη όρεως περίστασις, καθ’ ήν ό 'Α ­
λέξιος επραξεν ό,τι ώφειλε νά πράξη, είναι ή περίστασις, καθ’ ήν ή βα­
σίλισσα Ειρήνη έξήνεγκε κατ* αυτού τήν βλάσφηρεον ε’κείνην κα τη­
γορίαν.
Θέλοριεν ιστορήσει τά περί τούτου κατά τον Νικήταν Άκοριινάτον
τον Χωνιάτην τού οποίου ή χρονική διήγησις άοχοριένη από τού θα­
νάτου τού Α λεξίου καί άπ©λήγουσα εις τήν υπό των Λατίνων άλωσιν
τής Κωνσταντινουπόλεως, είναι ώς προς τό υπόλοιπον τής παρούσης
περιόδου ρεέρος ή κυριωτάτη ήρεών ελληνική πηγή. Ό βασιλεύς Α λ έ ­
ξιος είχε τρεις υιούς καί τέσσαρας θυγατέρας. Έ κ τών υιών ό πρεσβύ-
τερος ήτο ό ’Ιωάννης* έκ τών θυγατέρων δε πρώτη ήτο ή γνωστή εις
ήρκάς ’Άννα Κορινηνή, ήτις, ριετά τον πρόωρον θάνατον τού πρώτου
αυτής ρινηστήρος Κωνσταντίνου Δούκα, είχε συζευχθή τον Νικηφόοον
Βρυέννιον, υιόν τού περιφανούς στρατηγού, 0ν είδοριεν διαπρέψαντα
ε’πί ’Ρωρεανού Διογένους κατά τών Τούρκων? καί βραδύτερον στασιά-
σαντα ριέν κατά τού Βοταν*ιάτου, κατατροπωθεντα δέ υπό τού ’Α λ ί-
 ΤελευταΓαι περί ’Αλέξιου χρίσεις. 511

ξίου. Ή Ά ννα ήτο το πρωτότοκον τών τέκνων του Αλέξιου* και επειδή
Λ\εκρίνετο ού ρόνον επί τή παιδεία αυτής, άλλα, και επι φ&λ.αρχια,
ήξίου νά κληρονορ,ήση αυτή την αρχήν ρετα του συζύγου Νικηφόρου,
καί ειχεν εις τούτο συνκρωγόν την ρητέρα Ειρηνην. Αλλν ο Αλες,ιος
προετίρα τον υιόν Ίωάννην καί εύλογως τή αληθείς. Κ α τά τά ανέ­
καθεν έν τω άνατολικω κρατεί νενορισρ,ένα η ύιαύοχη της Βασιλείας
υ.ετέβαινεν από πατοος ει: υιόν· εις $έ τάς θυγατέρας και τούς συζύ-
1 ** * » — »
γους αυτών [/.όνον όσάκ:ς η ό'έν ύπήρχεν υιός, r< ο υιός ητο ανηλακος.
’Αλλά πλήν τούτου όσας συκοφαντίας καί άν έπεσώρευεν η Ειρηνη
•κατά του υιού αυτής Ίωάννου, έίιαβαλλ,ουσα αυτόν ελεεινώς ως ποο­
πέ τη και ακόλαστον, όσους επαίνους και άν έλεγεν ύπέρ τού Βρυεννίου,
6 βασιλεύς Αλέξιος ήξευρε, τά δέ πράγρατα έρελλον ρ.ετ’ ου πολύ να
(/.αρτυρήσωσιν, ότι ο ρέν ’Ιωάννης ήδύνατο νά αναύειχθή) εις τών ρ.άλ-
λον $ιακεκριρ.ένων βασιλέων τού ανατολικού 'κράτους, ό δε βρυέννιος
ητοάνηρ υ.ετριώτατος. "Οθεν 6 ’Αλέξιος άπένειρε ρέν εξαίρετα εύ­
νοιας δείγρατα εις την Ά ννα ν, τιρήσας αυτήν ποός τοις άλλοις Κ α ι-
σάρισσαν, ήγωνίσθη όρως ένταύτω νά πείση την Ειρηνην ότι ζη τεί ά­
τοπα. Κ αί έπειδή εβλεπεν αυτήν έπιρένουσαν, δεν ήθελε δέ νά προς-
Οέση εις τάς άλλας τού κράτους δυςχερεί'ας την προς την σύζυγον δ ιέ-
νεξιν, την είπεν οτι θέλει σκεφθή. Ό ίστορών ταύτα Ν ικήτας παρα­
τηρεί ότι ητο κρυψίνους ο άνήρ x.ocl δεν άπεκάλυπτεν εύχερώς τό τί
είχε σκοπόν νά πράξη. Ά λ λ ’ έρωτώρ,εν, εάν τούτο δεν δύναται νά
λογισθή ώς ρία τών αρετών τού ήγερ.όνος τούτου έν ρέσφ τών ποικί­
λων περιστάσεων εις τάς όποιας εύρίσκετο, ιδίως 8ε επί τού προκειρ.ένου.
"Οταν τελ.ευταίον έπλησίασεν ή ώρα τού θανάτου αύτού, ό υιός
του Ιωάννης, λαβών την ρητέρα, είςήλθεν εις τον κοιτώνα τόν πα­
τρικόν καί έ'λαβε παρά τής χειρός τούτου τόν σφραγιστηρα δακτύλιον.
Άθροίσας δέ πάντας τούς φίλους, έν οίς καί τόν άδελ^φόν Ίσαάκιον, ά -
νηγορεύθη υπό τού πλήθους αύτοκράτωρ. Τότε ή βασιλείς ΕΙρήνη, α­
φού προέτρεψε τόν Βρυέννιον νά άρπάση τ η ν βασιλείαν, καί αυτός δεν
έτόλρησε νά επιχείρηση τούτο, προςήλθε ρ.ετά κραυγών καί δακρύο/ν
εις την κλίνην τού ψυ/ορραγούντος Α λεξίου, καί ήρχισε νά καταβοά
τού υιού ώς κλέψαντος την βασιλείαν ετι ζώντος τού πατρός καί νά
άπαιτή την ένεκα τούτου τιρωρίαν του. Ό 8ε ρόλις άναπνέων ή δη
ύπεδέχθη την γυναίκα 8 ιά βεβιασρένου ρ,ειδιάρατος, καί παρετήρη-
σεν αύτη ότι δεν είναι ώρα νά κινη λόγους πςρί αρχής, ένψ ρ,όλας τόν
 512 Τελευταία ι περί ’Αλεξίου κρίσεις.

μ.ένυυσιν ολίγαι στιγμ.αί Ι'να έξιλεώσ*/) τό θειον επί τοις άμ,αρτήμασιν

αυτού. Κ α ί εις ταύτην του μετ’ ολίγον έκπνεύσαντος συζύγου αυτής
την άπάντησιν η γυνή εκείνη δεν εύρέ τι άλλο εύλογιύτερον καί εύπρε-
πεστερονν’ άποκριθή είμ.ή τούτους τούς πικρούς λόγους* α7Ω άνερ, καί
ζών παντοίαις μεθοίίαις έκέκασο, άντίφθογγον την γλώτταν πλουτών
τοίς νοήμα,σι, καί νυν δε ώςαύτως τού βίου άπαλλαττόμενος άμ.ετα-
πτώτως έχεις οίς καί πρώην προςέκεισο.» Κ αί ομ,ως ο Γίββων βέβαιοί
οτι οί λόγοι ούτοι ήδύναντο νά χαραχθώσιν επί τού τάφου τού Αλεξίου,
ώς χαρακτηρίζοντες τον ολον αυτού βίον, Ινω μ,ετ’ ολίγον εγκωμιάζει
αφειδώς καί δικαίως τάς άρετάς του Ίωάννου εκείνου, οςτις τοσούτον
ύπο τής μ.ητρος κατατρεχόμενος, δεν ελαβε την αρχήν είμ.ή χάρις εις
την σύνεσιν καί την καρτερίαν τού πατρός του. Όποιος $ε τις ήτο b
Βρυέννιος, ον η Ειρήνη ήθελε νά προτίμησα, τού Ίωάννου, εξάγεται εκ
τής γνώμης ήν είχε περί αυτού ή ιδία αυτού σύζυγος, ήτις ήγανάκτει,
διότι ή φύσις κατά λάθος έσχημάτισεν αυτήν μέν γυναίκα, εκείνον δε
ανδρα, καί εξέφραζε τούτο, εάν πιστεύσωμεν τον Νικήταν, διά τρόπου
όςτις ήτο βεβαίως είκονικώτατος, αλλά δεν έξεδήλου ττ, αλήθεια πολ-
λήν έκ μ.έρους αυτής περί τούς λόγους κοσμιότητα. Ό Νικηφόρος ού-
τος Βρυέννιος δεν άπέβη μνήμης άξιος είμ.ή διά την συγγραφήν αυτού
τηνέπιγεγραμμένην «ιστοριών βιβλία Δ '» εις ήν πολλάκις άναφέρε-
τα ι ή "Άννα Κομνηνή εν τή ΆλεξιάύΊ καί ήτις δύναται νά λογισθή
ώς είςαγωγή τις εις την 'Αλεξιάδα, διότι πραγματεύεται τά περί
Κομνηνών καί ιδίως τού "Αλεξίου, μέχρι τής εις τον θρόνον άναρρή·
σεως αυτού.
Πριν ή τελειώσωμεν όσα ήδυνάμεθα νά ειπωμεν ενταύθα περί τής
μακράς καί πολυειδώς άξιομ.νημ,ονεύτου ταύτης βασιλείας τού "Αλε­
ξίου, μή λησμονήσωμεν νά άναφέρωμεν τάς φημιζομένας σχέσεις αυ­
τού προς την ρωσικήν μοναρχίαν. Ό "Αλέξιος, λέγουσι, βλέπων εαυ­
τόν δεινώς άπο δυσμ.ών κινδυνεύοντα, άπεφάσισε νά συνδεθή όσον εν­
δέχεται στενότερον μετά τού μεγάλου δουκος Βλαδιμήρου β ', καί επί
τούτω επεμψεν αύτφ περί το 1 1 1 6 διά τού μητροπολίτου Έφέσόυ,
παρεκτος πολυτίμ,ων δώρων, το στέμμα, την χρυσήν άλυσιν καί τον
αύτοκρατορικον μανδύαν τού Κωνσταντίνου Μονομάχου. Ό μ,ητροπο-
λίτης Εφέσου έστεψε τον Βλαδίμηρον β ; εν τή κατά το Κίεβ εκκλη­
σία τής αγίας Σοφίας καί άνηγόρευσεν αυτόν Τσάρ. Ά λ λ ’ ό Β λ α δ ί­
μηρος άπηγόρευσεν εις τούς υιούς αυτού νά φέρωσι το αύτοκρατορικον
 ’Ιωάννης Κομνηνός. Τά πρώτα εννέα έτη τής βασιλείας ταύτης. 513

εκείνο στέμμα, ίνα μή κινήσωσι τον φθόνον καί την έχθραν τών άλλων
’Ρώσων ηγεμόνων. Ταύτα πάντα όμως ουρείς τών συγχρόνων ιστό­
ρησε. Κ α τά πρώτον δε άναφέρονται εν τινι ριυσική χρονογραφία συν-
ταχθείση επί του μεγάλου Κούκος τής ’Ρωσίας Ίωάννου Βασιλειάδου
τοϋ Φοβερού, ήτοι έν τή ΙΣ Ί ν έκατονταετηρίδι* καί άναφέρονται έν
αυτή τε καί παρά τισιν άλλοις μεταγενέστεροι; ό'ιά πολλών καί προ­
δήλων μυθευμ,άτων πεποικιλμένα. 'Όθεν πιθανώτατον νομίζομεν ότι
έπενοήθησαν πρωθυστέρως ϊνα άναγάγωσιν εις χρόνους αρχαίους τάς
βραδύτερον τωόντι παραχθείσας μεταξύ τών δύο ορθοδόξων λαών φι-
λικάς σγεσείς, αί'τινες έμελλον τοσούτον νά έπενεργήσωσιν είς την τ ύ ­
χην τής Α νατολής. * . .,

♦+

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Δ'.

’Ιωάννης Κομνηνός. Μανουήλ Κομνηνός. Δευτέρα Σταυροφορέα.

’Ολίγοι τών εν Κωνσταντινουπόλει μοναρχών ήξιυ^θησαν τοσούτων

εγκωμ,ίων όσων ό βασιλεύς ’Ιωάννης. Έπωνομ.άσθη ΚαΛοϊωάννης είς
ένδειξιν τών^άρετών τής ψυ/ής του* παρεβλήθη προς τον Μάρκον Α ύ-
ρήλιον καί αυτοί τών σταυροφοριών οί ιστορικοί άνομολογούσι μεν την
μετριοπάθειαν αυτού καί την ειλικρίνειαν, όμ.ιλούσι δε περί αυτιού έν
γένει εύλαβώς. βεβαίως δέ ο ’Ιωάννης ύπήρζεν άνήρ διακεκριμένος
έπ’ ανδρείοι, επί μετριοπάθεια, επί /ρ η σ τό τη τι. Ά λ λ ’ ή αλήθεια είναι
ότι ο υιός του ’Αλεξίου δεν ήναγκάσθη νά' παλαίση προς τάς πολύ­
πλοκους δυςχερείας άς έφερεν είς μέσον ή πρώτη σταυροφορία. Ούδεμία
σταυροφορία έγένετο επί τής βασιλείας αυτού. Έδέησε μέν νά στρατεύση
καί αυτός πρλλάκις, αλλά ή κατά τών συνήθων από βορρά καί άπ*
ανατολών αντιπάλων τού ανατολικού κράτους· ή έττ’ έλπίδι τού ν* α­
παλλαγή τών επαχθών υποχρεώσεων άς άνέλαβεν ό πατήρ αυτού πρός
τούς Ενετούς. Πράγμα δε παράδοξον έν τή ίστορίο: τού κράτους τού­
του, έκ τών 2 5 ενιαυτών τής προκειμένης βασιλείας, επί δέκα συνεχή
ετη ούδείς άναφέρεται πόλεμος, καί πάντες οί αγώνες αυτής έσωρεύθη-
σαν εις τα πρώτα εννεα και εις τα τελευταία ες ετη. Απο του έτους
1 1 2 1 μ,έχρι του 1 1 2 4 ό βασιλεύς Ιωάννης άπεκρουσε τάς αλληλοδια-
(ΕΛΛ, ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΛΌΥ ΤΟΜ. δ '.) , 33
514 Ιωάννης Κομνηνός. Τά πρώτα εννέα ετη τής βασιλείας ταύτης.

ίόχους επι^ρομάς τών Πετσενέγων, των Σέρβων καί των Ούγγρων,

άναγκάσας τά (Λεν ύ'ύο τελευταία έθνη νά είρηνεύσωσιν, είς Si τούς
Πετσενέγους έπαγαγών τηλ.ικαύτην φθοράν ώςτε ούτοι επί μακρον πά­
λιν ού^εμίαν έπεχείρησαν κατά του κράτους έπίθεσιν. ΠρΙν ή άγωνισθή
προς τούς τρεις τούτους πολεμίους είχε στρατεύσει από τού 1 1 1 9 κατά
τών εν τή μ.ικρα Ά τ ια Τούρκων, οιτινες ρήξαντες τάς προς τον ’Αλέξιον
συνθήκας έλεηλάτουν την Φρυγίαν. Κ αί κατά μεν το έτος τούτο άνέκτη-
σεν εξ έφόίου την Λαο^ίκειαν, κατάό'έ το ά/.όλουθον είςελθών εις Ιία μ -
φυλνίαν έκυρίευσε την Σωζόπολαν. Τότε έό'εησε νά $ιακόψγ, τούς προς
τούτο το μέρος αγώνας, ϊνα άντιπαραταχθή κατά τών άπό βορρά έπιτε-
θέντινν πολεμίων, περί ών προ μικρού έλαλήσαμεν. Μόλις ά'έ άπαλλα- ✓
γείς άπ’ αυτών έτρεψεν αύθις την προςοχήν τω 1 1 2 5 επί την Α σίαν.
Κ α τά το έτος τούτο έμβαλών είς Γίαφλαγονίαν ανέκτησε τήν Κασταμώ»
να, έφ’ ώ άνακάμψας είς την πρωτεύουσαν, έτέλεσε θρίαμβον της Πανα­
γίας όμοιον εκείνου δν είχε πανηγυρίσει ό βασιλεύς Ιωάννης οΤσιμισκής
μετά το πέρας τού ρωσοβουλγαρικού πολέμου (σελ. 2 0 1 τού παρόντος
τόμου). Είναι αληθές οτι η άλωσις της Κασταμώνος πο7.ύ απείχε τού
νά έχη την σπουό'αιότητα τού γεγονότος, επί τω οποίφ είχε θριαμ­
βεύσει 6 βασιλεύς Ιωάννης δ Τσιμισκής. Ά λλ* η Κασταρ.ών άτο η
αρχαία τών Κομνηνών πατρίς.καί ώς έκ τούτου καί μόνου ^υνάμεθα
νά’ έξηγήσωμεν πώς άνηρ τοιούτος οίος δ Ιωάννης δ Κομνηνός άπέ-
(ϊωκεν είς την άνάκτησιν αυτής τηλικαύτην αξίαν. Κ α τά τά ύ'ύο επό­
μενα έτη, 1 1 2 6 καί 1 1 2 7 , έξηκολούθησαν οί προς τούς Τούρκους πό­
λεμοι, ηττωμένων αυτών δσάκις έπήρχετο δ βασιλεύς, έπανα'λαμβανόν.
των Si τάς έπκό'ρομάς, άμα δ Ιωάννης έπανηρχετο είς Κωνσταντινού·
πολιν. Τ ί έΡ έπήγαγε την έκτοτε επί δεκαετίαν κατάπαυσιν τών εχ ­
θροπραξιών, άδηλον· αλλά κατά την πριυτην εκείνην της βασιλείας
αυτού περίοδον δ βασιλεύ; Ιωάννης περιηλΟε καί είς έτέρας τινάς πε-
ριπλοκάς πολύ σπουδαίο τέρας όλιυν οσας προϊστορήσαμεν.
Ειπομεν οτι αί παραχιοοησεις αί υπό τού ’Αλεξίου γενόμεναι προς
τούς Ενετούς, κατέστησαν τούτους αύθα^'εστάτους, μάλιστα άφ’ ης
δ ’Αλέξιος ένόμισε πρέπον νά έπιτρέψη ανάλογά τινα πλεονέκτημα -
τα καί είς τους Πισάτας. Ό βασιλεύς ’Ιωάννης άμα καταλαβών την
αρχήν, μή ανεχόμενος τήν αυθάδειαν εκείνην τών Ενετώ ν, άπεποιήθη
τω 1 1 1 8 τήν άπαιτουμένην έπικύρωσιν τού ύπο τού πατρός τουπαρα-
χ ω ρ η θ έν το ς π ρονομ ίου. Ό τ ό τ ε Δόγης τ ή ς Ένετίας Δομίνικος Μικιέλης

κ
 Τα τελευταία εξ τής βασιλείας ταύτης ετη. 515

ίέν ήνέσχετο, Εννοείται, την άποποίησιν τα ύ την, ήν έχαρακτήρισεν

ώς αδικίαν καί αγνωμοσύνην, καί άπεφάσισε νά έπιπλεύση ό'ιά στόλου
άξιολόγου, ινα έπιτύχη την άποκατάστασιν των άφαιρεθέντων προνο­
μίου. "OOev τώ 1 1 2 2 έπολιόρκησε την Κέρκυραν άλλα #έν έπέμ.εινε
τότε εις τό έργου τούτο, προτιμήσας νά άπέλθγ, εις Παλαιστίνην ϊνα
συμπράζη αετά των άλλων σταυροφόρων είς την άλο*σιν τής Τύρ.ου,
τής οποίας το τρίτον αετά πολλών έρ,πορικών προνομίων παρεχωρήθη
τή Ένετία. Έπανέλαβε ίέ ό Μικιέλης τον κατά του ανατολικού κρά­
τους αγώνα επανερχόμενος εκ Παλαιστίνης. Κ α ί πρώτον έτράπη κατά
τής ’Ρό#ου, ήν έλεηλά.τησεν. Επιτεθείς έπειτα κατά τής Εύβοιας, άπέ-
τυχεν άλλα κυριεύσας την Χίον καί ό'ιάχειμάσας αυτόθι, Ί 4 2 4 —
1 1 2 5 , έ^'ήωσεν έκείθεν όρμ,ονμενος την Λέσβον, την Σάμον, την νΑ ν·
ό'ρον, την Πάρον καί τάς άλλας νήσους του Αιγαίου. Την άνοιζιν του
1 1 2 5 οι Ε νετοί άπεβιοάσΟησαν καί είς~τήν Πελοπόννησον, όΟεν άπή-
γαγον πολλούς αίχμαλοντους, καί όπου /.αΟήρεσαν τά οχυρώματα τής.
Μεθώνης. Αφού κατά το επόμενον έτος κατεκτήθη ώςαύτως ή
Κεφαλληνία, ένόησεν 6 βασιλεύς Ίο^άννης ότι ανάγκη νά ένίό)σγ, καί
έπεκύρωσε κατά αύγουστον τού 4 12G το πατρικόν χρυσόβουλλον. Οί
Ε ν ετο ί έμποροι έπέστρεψαν εις την Κο>νσταντινούπολιν καί είς τάς
άλλας τού κράτους πόλεις, έν αίς ήσαν πρότερον εγκατεστημένοι* ά -
νέλαβον όλα τά κτήματα καί πλεονεκτήματα αυτών, όλας τάς έμπο-
ρικάς επιχειρήσεις, όλην την επιρροήν επί τά οικονομικά καί πολιτικά
πράγματα, ή έ?έ γενομένη προς έζωσιν αυτών απόπειρα $έν έχρησί-
ρ,ευσεν είς άλλο ειμή είς τό νά άπο#εί£γ( ότι το κράτος ίε ν η^ύνατο
πλέον νά απαλλαγή από τού καταβιβρονσκοντος αυτό έκείνου καρκί­
νου. Μετά τινα ό'έέτη ήτοι τω 1 1 3 7 , άνενεώΟη καί ή αρχαία προς
τους Ιΐισά.τας συμμαχία.

Ούτε ο Ν ικήτας ό Χωνιάτης, ούτε ό ’Ιωάννης ο Κίνναμος λέγουσι

τί επραζεν ό [Οασιλεύς ’Ιωάννης, ώς προς την εσωτερικήν όιοίκησιν εν
τω ύ'ιαστήμασι τής δεκαετίας, καθ’ ήν ούό'έν άναφέρεται πολεμιχ.ον
γεγονός. Τούτο μόνον ήςεύρομεν ότι #έν έπαυσε προτείνουν επί τής
’Αντιόχειας τάς τού πατρός άζκύσεις καί άπαιτών την είς αυτόν πα-
ραίοσιν τής πόλεως ταύτης. ΆποΟανόντος ό'έ τού τότε κόμ.ητος τής
’Αντιόχειας Βοηρ.ούνέ>'ου Β ', καί μή καταλιπόντος είμή τριετή θυ­
γατέρα, ονόματι Κωνσταντίαν, οί έπίτροποι τής κόρης ταύτης, ΐνα ε-
33 * .
 t

516 Τά τελευταία εξ τής βασιλείας ταύτης ετη.

πιτύχωσιν Ισχυρόν τινα αυτής προστάτην, προέτειναν νά συζεύξωσιν

αυτήν μετά του Μανουήλ, του νεωτέρου των υιών του Ίωάννου'. Ά λ λ ’
δ Ιωάννης άπεποιήθη την πρότασιν* καί επειδή δ τότε βασιλεύς των
Ιεροσολύμων Φούλκων συνέζευξε την Κωνσταντίαν μετά τού κόμητος
τής Πικταυίας ΊΡαιμούνύ'ου, του καί καταλαβόντος αμέσως τ ή ν ’Αν­
τιόχειαν, δ ’Ιωάννης άπεφάσισε νά ανακτήστε τά ύ'ίκαια αυτού ύ'ιά
πολέμου. Ό Si μαθών αυτόν μεγάλας ποιούμενον επί τής Συρίαν προ-
παρασκευάς, συνεμάχησε μετά Δέοντος .τού ήγεμόνος των ?κατά τήν
Κ ιλικία ν Άρμ.ενίων. Οί ’Αρμένιοι τούς δποίους εί^ομ,εν άπο τής 8 μέ­
χρι τής 11 έκατονταετηρίύ'ος ταύτισαντας τήν τύχην αύτών μετά
τής τύχης τού ανατολικού κράτους, και είτε μεταναστεύοντας έν Κων-
σταντινουπόλει και ύπηρετούντας αμέσως τό κράτος τούτο, είτε έν
ταις ίό'ίαις χώραις αναγνωρίζοντας τήν κυριαρχίαν αυτού, ίυςτυχώς
άπο τής αρχής των σταυροφοριών μ,ετέβαλον φρόνημα καί πολιτείαν.
At ά ίιά κοπ οι επιθέσεις τής Ισχυράς των Τούρκων φυλής καί ή άσθε·*
νής των ήμετέρων άντίστασις έφερε τούς αρχαίους εκείνους συμμά/ους
εις απελπισίαν, ώςτε έζήτησαν προστασίαν άλλην, τήν των σταυρο­
φόρων, τόσω προθυμότερον, όσερ ανέκαθεν ύφίσταντο θρησκευτικά! τινες
ό'ιαφωνίαι μεταξύ των ’Αρμενίων καί ημών, άπο τάς δποίας εύκολον
ήτο εις τούς δυτικούς νά ώφεληθώσι. Τούτο εξηγεί πώς καί επί τού
προκειμένου οι ’Αρμένιοι τής Κιλικίας εσπευσαν νά συνταχθώσι μ.ετά
τού ΊΡαιρ,ούνύ'ου. Ό ’Ιωάννης φυσικω τω λόγω έπεχείρησε προ πάντων
νά κυριεύσν) τήν Κ ιλικία ν’ καί μόνον άφού έξεπολιόρκησεν άλληλο^ια-
χως άπαντα τής χώρας ταύτης τά φρούρια, παρέστη ενώπιον τ ή ς ’Αν­
τιόχειας. Ή εκθεσις τού Γάλλου Μισώ περί τού τρόπου καθ’ ον έπο-
λιτεύθη τότε δ ’Ιωάννης προς τούς σταυροφόρους είναι πολυειό'ώς
άξιομνημ,όνευτος, καί τούτου ένεκα θέλομ,εν παραθέσει αυτήν αυτολεξεί.
« Α ί ποικίλαι μεταδολαί, λέγει, αί άνασείσασαι τήν τής ’Αντιό­
χειας ηγεμονίαν έξήγειραν τάς άξιώσεις τών αύτοκρατόρων τής Κων­
σταντινουπόλεως. Ό ’Ιωάννης Κομ.νηνός, υίοςκαί ύ'ιάό'οχος τού ’Αλεξίου,
προήλασε μετά στρατού έν τή μ,ικρα ’Ασία καί τή Κ ιλ ικία , καταπο-
λεμών Τούρκους, Άρμ.ενίους καί Φράγκους. Οί νικηφόροι "Ελληνες ήλ-
θον καί έστρατοπέ^ευσαν περί ’Αντιόχειαν, εμ.ποιήσαντες τρόμον εις 6-
λας τάς χρεστιανικάς τής Συρίας πόλεις. Τά κατά τούς Φράγκους εί-
χον τοσούτω μάλλον έπισφαλώς, δσφ δ μέν κόμης Τριπόλεως *Ραι-
μούνίος, τού δποίου δ πατήρ είχε φονευθή ύπο τών μ,ουσουλμάνων τής

ί
 1
Τά τελευταία εξ τής βασιλείας ταύτης ετη. 517

Δαμασκού, προςεβάλλετο τότε ύφ’ όλων των δυνάμεων του σουλτάνου

του Μοσούλ και του Χαλέπ* ό δε βασιλεύς των 'Ιεροσολύμων, του ό­
ποιου ο ήγεμών τής ’Αντιόχειας έπεκαλείτο την συνδρομήν κατά των
'Ελλήνων, ειχεν αναχωρήσει από τής πρωτευούσης αυτού, ίνα δράμν)
εις βοήθειαν τής Φοινίκης, και ή δ η , πολιορκούρ,ενος αυτός εν τφ φρου-
ρίω τού Μομφερράνδου, εκινδύνευε νά αίχμαλωτευθή ύπό τού ισχυρού
σουλτάνου Ζεγκή, ούδέ ήλπιζε σωτηρίαν ειμή από τής ταχείας επι­
κουρίας των άλλων χριστιανών ηγεμόνων. Έν ταύτν) τή αμηχανία ευ­
ρισκόμενων των Φράγκων, εσωσεν αυτούς ή μετριοπάθεια τού ισχυρού
μονάρχου, τού όποιου έφοβούντο τά βουλεύματα.»
«Ό ’Ιωάννης Κομνηνός, ελεών τάς συμφοράς αυτών, διέκοψε τον
κηρυχθέντα ύπ* αυτού πόλεμον, καί, άρκεσθείς εις μόνην την άναγνώ-
ρισιν τής κυριαρχίας του ύπό τού πρίγκηπος τής ’Αντιόχειας, συνε-
τάχθη μετά τών Λατίνων, ίνα ύπερασπίση τάς χρεστιανικάς άποι-
κίας, καί καταπολεμήσω τούς μουσουλμάνους ηγεμόνας τής Συρίας.
Άπεφασίσθη λοιπόν κα τ’ άρχάς νά πολιορκήσωσι την προς μεσημβρίαν
τού Όρόντου Καισαρείαν, καί επειτα νά στρατεύσωσιν επί το Χ α λέπ .
Ό δε ιερός ούτος πόλεμος, όςτις άνεζωπύοησεν άπάσας τών πιστών
τάς ελπίδας, ήθελε βεβαίως επιτύχει, εάν οί νέοι σύμμαχοι δεν ε$ ι-
χο νόουν μετ’ ολίγον προς άλλήλους. Ό κόμης τής ’Εδέσσης και δ
πρίγκηψ τής ’Αντιόχειας, ο'ίτινες συναπήλθον μετά τού στρατού επί
την πολιορκίαν τής Καισαρείας, κατέτριβον τον χρόνον εις πανηγύρεις
καί ευωχίας, αντί νά συναγωνίζωνται μετά τών Ελλήνων* ώςτε ού-
τοι βλέποντες εαυτούς έγκαταλελειμμενους μόνους, διέκοψαν αίφνης τάς
προςβολάς των, καί, είτε ίνα τιμωρήσωσι την απραξίαν τών συμμά­
χων αυτών, είτε άπελπισθέντες περί τής νίκης, συνωμολόγησαν ανα­
κοπήν προς τον πολέμιον εκείνον, όςτις είχε καταληφθή ύπό φόβου καί
τρόμου, ίδών αυτούς έπερχομένους. Ό βασιλεύς, αφού διήγαγεν ημέρας
τινάς εις ’Αντιόχειαν, ήναγκάσθη νά άναχωρήσγι έκ τής πόλεως τα ύ-
της, ένεκα στάσεως κατ’ αυτού ύποκινηθείσης, και έπανήλθεν εις
Κιυνσταντινούπολιν, εγκαταλείπουν εις τάς ιδίας δυνάμεις ανθρώπους
τυφλωθέντας ύπό άδικων προκαταλήψεων καί δεικνύοντας ελάχιστον
ζήλον περί την διεξαγιυγήν του πολέμου τούτου άπο τού όποιου αυ­
τοί κυρίως εμελλον νά ώφελ^ηθώσι. (Τ α ύτα συνέβησαν κατά τά έ'τη
1 1 3 7 καί 1 1 3 8 ). Βραδύτερον δέ επανελθών εις Συρίαν μετά νέου
στρατού, εί καί ή μετριοπάθεια αυτού ήτο άποχρώσα τής άγαθοπι-
518 Τά τελευταία εζ τής βασιλείας ταύτης ετη.*

στιας του έγγύησις, ούδέ έπήλθεν ειμή υπό των Φράγκων προςκλη-
θείς, ούδέν ήττον εύρεν αυτούς περί ’Αντιόχειαν πάλιν δυςπιστούντας
και λησμονούντας την όσημέραι φοβερωτέραν άποβαίνουσαν δύναμιν
των Τούρκων. Εις μάτην έπροςπάθησε νά διάλυση, τάς ύπονοίας των
Λατίνων, αναγγέλλουν ότι επιθυμεί νά ύπάγη εις προςκύνησιν τού ά­
γιου Τάφου* ή ’άγγελία αυτή ηυξησεν απεναντίας τάς ανησυχίας αυ­
τών, ό δέ Φούλκων εσπευσε διά πρεσβείας νά τον παρατήρηση,, ότι,
πριν ειςέλθη) εις την πόλιν των προςκυνητών, οφείλει νά απόθεσή παν
βασιλείας πρόσθημα. Ό βασιλεύς χωρίς νά παρόργισή διά την πλα­
γιάν ταύτην άποποίησιν, άνεχώρησεν έκ Συρίας διελθών τον Ταύρον
καί ότε μετ’ ού πολύ άπεβίωσε (τή 8 άπριλίου I 1 4 3 ) οί Φράγκο», έ-
νόμισαν ότι άπηλλάγησαν πολεμίου φοβερού. Οί Φράγκοι τότε κατέ­
στησαν άξιοι τη αλήθεια της μομφής ην αυτοί πολλάκις εί/ον άπευ-
θύνει κατά των Ελλήνω ν, οτι δεν γνωρίζουσι τούς ειλικρινείς αυτών
συμμάχους, καί οτι άπομακρύνουσι δ Γ υβριστικών προκαταλήψεων
αυτούς εκείνους των οποίων ε’πεζητουν την συνδρομήν. Έ π ι τού προ-
κειμένου ή συμμαχία των Ελλήνων καί των Λατίνων ήδύνατο νά ά-
παλλάξη, από τής κυριαρχίας των Τούρκων την τε μ,ικράν ’Ασίαν καί
την Συρίαν. Άξιοθρήνητον δε βεβαίως υπήρξε τό ε’πικρατήσαν πνεύμα
τής διχονοίας καί ζηλοτυπίας, εξ ού ωφελούμενοι οί μουσουλμάνοι
κατέλυσαν ε’πί τέλους αλληλοδιαδόχων καί τά έν τή ’Ανατολή ιδρύ­
ματα τών σταυροφόρων καί αυτό τό ελληνικόν κράτος.»
Όπόσον μετριοπαθής καί δίκαια είναι ή κρίσις αύτη τού Γάλλου
ιστορικού, μάλιστα όταν παραβάλουμε ν αυτήν προς την υβριν καί την
συκοφαντίαν, ήν τοσάκις έπεσώρε^σε κατά τού ’Αλεξίου τού Κομνηνού.
Κ α ί όμως έν Συρία ό ’Ιωάννης έπολιτεύθη, όπως ήθελε πολιτευθή καί
ό πατήρ αυτού· ήλθεν ϊνα υποστήριξή τά δίκαια τού Ελληνικού θρό­
νου επί τής Α ντιόχειας, καί ίδιον κινδυνεύοντας τούς χριστιανούς από
τών μουσουλμάνων, συνετάχθη μετά τών πρώτων, μέχρις ού, επειδή
οί Λ ατίνοι άντί νά πολεμήσωσι κατηνάλισκον τον χρόνον ή εις ευω­
χίας ή εις παραλόγους δυςπιστίας, ύπεχώρησεν. Ά λ λ ’ ό ’Ιωάννης δεν
περιήλθεν εις την ανάγκην νά παρόξυνα) επανειλημμένους τους δυτι­
κούς, όπως ό Αλέξιος. ’Εντεύθεν οί μετριοπαθέστεροι τουλάχιστον έξ
αυτών βλέποντες ότι οι έν Συρία Φράγκοι είχον απαραίτητον χρείαν
τής επικουρίας του, καί ότι ούτος έφάνη πρόθυμος νά παράσχν) την ε­
πικουρίαν ταύτην, έκριναν αυτόν έπιεικέστερον ή τον πατέρα του. Κ αι

/
 ίΐοοΓουσα υλική και ηθική παρακμή. 619

προς τον αρχιερέα δέ ’Ρώμης συνέπεσε νά μή λάβη αφορμήν διενέ-

ξεώς τίνος· αί δύο έκκλησίαι δεν διέκειντο φιλικώτεοον ή άλλοτε,
άλλ’ ό ‘Ιωάννης άμα βασιλεύσας εγραψεν επανειλημμένους προς τον
πάπαν Όνώριον Β ' έκδηλών είοηνικάς διαθέσεις. "Ολα ταύτα έξη-
γούσι δια τί δεν ήρεθίσθη ή χολή των Λατίνων κ α τ’ αύτού. Δεν λέγο-
μ ενοτιδέν ύπήρξε διαφορά τις χαρακτήρος μεταξύ πατρος και υιού.
Ό Νικήτας 6 Χωνιάτης λέγει ότι 6 ’Ιωάννης ήτο ζωηρός καί εύθυμος
«και μηδένα διά ξυμπάσης αύτω τής αρχής ή ψυχής στερήσας,ή ές
το σώμα όσονούν λυμηνάμενος, επαινετός ές δεύρο παρά πάσι λελόγι-
σται, καί κορωνίς ώς είπεΐν τών όσοι ’Ρωμαίων έκ τού των Κομνηνών
γένους ύπερεκάθησαν.» Ά 7Λ ά καί το εύτράπελον τούτο καί επιεικές,
το όποιον ο χρονογράφος προδή7.ως άντιπαρατιΟησι προς το σύννουν
καί σκυΟρωπον καί αυστηρόν τού πατρος, εξηγείται μέχρι τίνος ώς έκ
τών πολύ όμαλωτέρων περιστάσεων έν αις εύρέθη ό υιός.

βεβαίως ό βασιλεύς Ιωάννης ήτο άνήρ γενναίος* διό τι, παρεκτος

τών Ενετών εις ούς δεν ήδυνήθη νά άντιπαταχθή SC έ'λλειψιν ικανού
στόλου, κατετρόπωσεν άπαντας τούς άλλ^ους πολεμίους αύτού. Ά λ λ *
ώφελήθη άρά γε άποχρώντως, ώς προς την ^ύθμισιν τών εσωτερικών
πραγμάτων, έκ τής σχετικής εύδίας ήτις έπεκράτησεν επί τής βασι­
λείας ταύτης, καί ιδίως έκ τού δεκαετούς έκείνου διαστήματος κατά
το όποιον ούδεμία άναφέρεται πολεμική πράξις ; Έ κ τού ότι ούδέν ή
σχεδόν ούδέν άναφέρουσι περί τών ένεργηθέντων ύπ’ αύτού ώς προς τήν
διοίκησιν, τον στρατόν καί τά οικονομικά πράγματα, δέν θέλομεν έξα-
γαγει το συμπέρασρ,α ότι ούδέν περί τούτων απάντων ένήργησεν. Ε ι -
ναι βέβαιον ότι κατέλιπεν εις τον διάδοχον, στρατόν μεν πολυάριθμον,
ταμειον δε πλήρες χρημάτων* αλλά διά νά έπιτύχη το τελευταίον
τούτο/ά ν δεν έξετοάπη εις καταπιέσεις, προςέβαλεν όμως καιρίως ετε-
ρα σπουδαία τού κράτους συμφέροντα. Αί άπο τών ναυτικών στρα-
τειώ4/ λείαι άπετίθεντο πρότερον εις ειδικόν ταμειον έξ ου κατεβάλ-
λοντο οί μισθοί τής ναυτικής < δυνάμεως* καί πλήν τούτου πάσαι αί
παράλιαιχώραι καί νήσοι ήσαν υπόχρεοι νά συντηρώσιν έξ ιδίων άνά-
λογόν τινα αριθμόν ώπλισμένων πολεμικών πλοίων. Ά λ λ ’ έπί τού βα-
σιλέως Ίωάννου, ό τά οίκονορ,ικά πράγματα επιτετραμμένος ’Ιωάννης
ό έκ ΙΙούτσης, φιλοτιμούμενος νά αύξήση τά εν τω δημοσίφ ταμείφ
σο>ρευόμενα χρήματα, τάς τε έκ τών ναυτικών στρατειών λείας είςε-
520 Προϊουσα υλική και ηθική παρακμή.

κόμισεν είς αυτό, και της συντηρήσεως των πολεμικών πλοίων άπήλ-
λαξε τάς παραλίας καί νήσους, άπαιτήσας, ώς φαίνεται, το τίμ.ημα
αύτών να κα τα β ά λ λ ετα ι ώςαύτως είς το δημόσιον ταμ,είον. ’Επειδή
8ε τά χρήματα τού προκειμ.ένου ταμείου κατεδαπανώντο πολλάκις
είς έτέρας χρείας, συνετέλεσε καί τούτο ού μικρόν είς την προϊούσαν
παρακμήν τής ναυτικής δυνάμειος. Α λ λ ά καί ή πεζική δύναμ.ις, εί
και πολυάριθμος γενομένη καί κάλλιστα διασκευασθεισα, ένοθεύθη
ίσως δεινότερον ή άλλοτε διά ξενικών στοιχείων. Κ α ί πλήν τούτου εν
γένει άναφέρονται επί τής βασιλείας ταύτης συμ,πτώμ.ατά τινα ύπο-
δεικνύοντα cm ή ηθική καί υλακή τού κράτους άλλοίωσις ηύξανεν οση-
μέραι, ούδέν προοιο>νιζου.ένη αίσιον.
Έ κ των πολυαρίθμων ΓΙετσενέγων καί Σερρών αιχμαλόίτοιν οι μέν
κατετάχθησαν είς τον στρατόν, οι δε ε^λαβον γαίας είς κατοικίαν ενν
τε ταίς εύριυπαϊκαίς καί έν ταίς άσιαναϊς έπαρχίαις, ιδίως δε έν 'Ασία
περί Νικομήδειαν. "Ωςτε έξηκολούθει πολύ ξενικόν γένος άναμιγνυό-
μενον μ,ετά των Ιθαγενών κατοίκων, καί το χείριστον έν τφ στρατφ.
Ούδείς αναφαίνεται Έ λ λ η ν στρατηγός όπωςούν λόγου άξιος έν τοίς
πολέρ,οις τής βασιλείας ταύτης. όσοι δε μνημονεύονται, ούδ* επί τόλμη
ούδ* επί συνέσει χαρακτηρίζονται. Έ π ί τού προς Ούγγρους πολέμου ο
βασιλεύς ήναγκάσθη νά τιμ.ωρήση διά μ,αστιγώσεως τον έξ Ά δ ρ ια -
νουπόλεως καταγόμ,ενον Κουρτίκιον, ώς μή ύπερασπίσαντα δεόντως
πόλιν ήν μετά δυνάμεως ίσχυράς κατείχε. Κ αί έπί τού προς Σέρβους
πολνέμου, δι* ύμ.οίου καθήκοντος παράβασιν, έπέβαλεν ετι βαρυτεραν
ποινήν είς τον στρατηγόν Κριτόπλον, διότι ένδύσας αυτόν γυναικείαν
στολήν περιήγαγε διά τής αγοράς έπί ονου έποχούμενον. Ταύτα ιστο­
ρεί ο Ιωάννης Κίνναμος, οςτις έγραψεν ιστοριών βιβλία επτά περί τής
βασιλείας τού Ίωάννου καί τού υιού αυτού καί διαδόχου Μανουήλ,
καί είναι μετά τον Ν ικήταν τον Χωνιάτην είς των κυρίων ήμών όδη-
γών κατά τούς χρόνους τούτους. Τ ί άπέγιναν αί μεγάλαι έκείναι τής
μικράς Α σ ία ς οικογένειας αί τοσούτον περιφανείς ηγεμόνας άναδείξα-
σαι κατά τάς δύο προηγούμενα; εκατονταετηρίδας, καί ών τινες εί-
χον υπηρετήσει έντιμως ακόμη έπί ’Αλεξίου τού πατρός τού Ίωάννου ;
Θελομ,εν ίδε ι έτι τινάς αυτών άντιπροςώπους άναφαινομ.ένους έπί τών
διαδόχων τού Ίωάννου έν τοΐς πεδίοις τής μ.άχης, άλλ’ αι πλεΐσται
άποβαλούσαι τά πλούσια κτήρ,ατα άπερ ειχον έν ^Ασία, ένεκα τών
τουρκικών επιδρομών καί κατακτήσεων, καί έν ταύτφ τό αξίωμα δπερ

s
 ίΐροΐουσα ύλική καί ήθική παρακμή. 521

ειχον ως έξ αυτών εν τώ κράτει, έμ,αράνθησαν. Ουδέ ήτο δυνατόηνά

άναπληρωθώσιν αφού το πλειστον τής χερσονήσου εκείνης διετέλεε εις
διηνεκή άναστάτωσιν ένεκα των Τούρκων και των σταυροφόρων. Έ ν
γένει δέ επί των Κομνηνών ή μικρά 'Ασία έπαυσε τού να ήναι το κύ­
ριον έρεισμα τόύ κράτους, όπως άλλοτε επί τής μακεδονικής δυναστείας*
ή δέ έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχία έστηρίχθη εξ ανάγκης εις τάς
εύρωπαϊκάς επαρχίας. Ά λ λ ’ ένω ή μικρά Ά σ ία , τής οποίας δ πληθυ­
σμός ήτο ίΛεχρι των μέσων τής 11 έκατονταετηρίδος πυκνός άμα καί
ανόθευτος, παρείχεν άλλοτε εις την μακεδονικήν δυναστείαν καί πό­
ρους δαψιλείς καί άνδραςιθαγενείς γενναίους, αί εύρωπαϊκαί έπαρχίαι,
μάλιστα αί βορειότεραι καί μεγαλήτεραι, των οποίων οί κάτοικοι προ
καιρού συνέκειντο εκ λαών ποικίλων καί μιγάδων, καί αΐτινες ουδέ­
ποτε έσχον την ευπορίαν τής μικράς ’Ασίας, δεν ήτο δυνατόν νά άνα-
πληρώσωσι την καιρίαν εκείνην τού κράτους κολόβωσιν.
Κ α ί αυτός δ ανώτατος επί τής βασιλείας ταύτης άρχων τού κρά­
τους, και φίλος πιστός τού Ίωάννου διατελέσας, δεν ήτο ιθαγενής. Έ π ί
τής άλώσεως τής Νίκαιας από κοινού ύπό των σταυροφόρων και τού
’Αλεξίου, παίς τούρκος όνόματι Άξούγ αίγμ,αλωτευθείς προςεφέρθη δώ -
ρον εις τον ’Αλέξιον. ’Επειδή δέ ήτο δμήλικος τού Ίωάννου συνανε-
τράφη μ.ετ’ αυτού, βαπτισθείς, εννοείται, εκ πρώτης αρχής καί λα^ών
τό τού Ίωάννου δνομ.α. Έ π ε ιτ α προϊόντος τού χρόνου ήγαπήθη πολύ
ύπό τού βασιλόπαιδος, και όταν έβασίλευσεν δ Ίιυάννης, έτιμήθη ύπ*
αυτού μέγας δομέστικος καί άπέβη παντοδύναμ.ος. Ά νεδείχθη δέ ά ­
ξιος τή άληθεία τής λαμ.πράς ταύτης τύχης δ ιά τε την έν τοίς πολε-
χ μικοις έ'ργοις δεξιότητα, καί τό εύγενές καί ελευθέριον τής γνώμης.
Ά λ λ ’ ούδέν ήττον κατήγετο έκ Τούρκον/, ένω έπί πέντε καί εξ εκα­
τονταετηρίδας πάντες οί ανώτατοι λειτουργοί καί στρατηγοί άνήκον
εις τάς ιθαγενείς ή έξελληνισμένας φυλάς. Κ α ί έπειτα άν δ Τούρκος
ούτος έξελληνίσθη, άν καί άλλα τινά. εχωμεν τοιαύτα παραδείγμ.ατα,
μάλιστα δέ το των Τουρκοπώλων, ήτοι τού τάγμ.ατος εκείνου τό ο­
ποίον συνέκειτο έκ παίδων άπό Τούρκο/ν γεννηθέντων, πολλοί πλειο-
τεροι δυςτυχώς ήργίσαν νά. άποβαίνωσίν οί έκτουρκιζόμενοι χριστιανοί.
Οί Τούρκοι άπέβησαν έπικινδυνότατοι εις τό κράτος, ού μόνον δ ιό τ ι
τελευταίοι έπέδραμον εις αυτό καί ώφελήθησαν πλειότερον παντός
άλλου έκ τής υλικής έκλύσεως εις ήν είχε περιέλθει, αλλά καί δ ιό τ ι,
όπως άπαντες οί μωαμεθανοί κατά την πρώτην αυτών δρμήν, ειχον
&'2C
2 *0 βασιλεύς Μανουήλ' ήρο/ίκός, αρειμάνιος, αθλητικός.

πολλήν προςηλυτιστικήν δύναμιν, ής παντάπασιν έστερούντο τά άλ­

λα παντοδαπά φυλά όσα κατά τάς προηγουμένας εκατονταετηρίδας
είχον έμβάλει εις τό κράτος. Έ κ των φυλο>ν εκείνων πολλά εξελληνίσθη­
καν καί ε/ριττιανίσΟησαν, ούδέν δε κατόρθωσε νά μεταδώση την ιδίαν
γλώσσαν καί θρησκείαν εις τούς ιθαγενείς· ένω απεναντίας πολλοί
μέν "Ελληνες έξισλαμίσθησαν, το δέ άνάπαλιν σπανίως συνέβαινεν.
’Ιδίως μάλιστα ή ευκολία μέ την οποίαν έκυριάρχησαν οί Τούρκοι
τοσούτων της μικράς Α σία ς χωρών, ένφ ή χερσόνησος αυτή είχε πολ­
λούς καί μαχίμους κατοίκους, καθίστησι πρόδηλον ότι οί κάτοικοι
ουτοι άπελπισθέντες άπο την αναρχίαν ήν παοηγον έν αυτή οί α διά ­
κοποι εμφύλιοι πόλεμοι, καί άπο την ολίγην προστασίαν ήν έλάμβα-
νον έκ Κωνσταντινουπόλεως, δεν άντέστησαν εις τούς πολεμίους όσον
ήδύναντο, καί πολλοί μάλιστα προετίμ,ησαν νά ταύτίσωσι την τύχην
των ρ,ετά τού μωαμεθανισμ,ού. Έ π ί δέ τού βασιλέως Ίωάννου £ητόν
γεγονός μαρτυρεί την προΟυμ,ίαν μεθ* ής καί αυτοί οί επιφανέστατοι
άνδρες τής αυλής αυτού ήσπάζοντο τον ισλαμισρ.όν. Εις ρ,ίαν των
τελευταίων αυτού κατά των Τούρκων έκστρατειών, ό ανεψιός του Ιω ά ν ­
νης, ό τού αδελφού του Τσαακίου υίός,λαδών παρά τού βασιλέως δια ­
ταγήν ήτις τον δυςηρέστησεν, έξετέλεσε μέν αυτήν, άλλ’ άγανακτή-
σας ηύτορ.όλησε διαρκούσης έτι τής μάχης προς τούς Τούρκους καί
έπειτα έξωμότης γενόρ.ενος έγημε τή ν ’θυγατέρα τού έν Ίκονίω σουλ-
τάνου καί άπεκάλυψεν εις αυτόν πάσας τάς αδυναμίας τής κυβερνή-
σεως καί στρατιάς τού κράτους. Είμ7Γορεί νά ύπαρξη λοιπόν αμφιβολία
οτι αφού συγγενής στενότατος τού βασιλέως δεν έδίστασε νά πράξη
τούτο, πολλοί άλλοι έμιμήθησαν το παράδειγμά του; Έάν δέ εις
ταύτα προςθέσωρ-εν ότι έπί τής προκειμενης βασιλείας οί Ε νετοί άνεκ-
κτησαν άπάσας τάς ολέθριας προνομίας όσας είχον συνομολογήσει έπί
τής προηγούμενης,, καί οτι παρεκτός αυτών έπεκυρώθη καί τό τών
ΓΙισατών προνόρ,ιον, ανάγκη νά όμολογήσωμεν ότι όσα και άν υπήρ­
ξαν τά προτερήρ,ατα τού Ίωάννου, τά αίτια τ ή ; παραλυσίας ηυξησαν
έπί τών χρόνων τούτυ^ν εις τρόπον ύπεμφαίνοντα προςεχή κ?,τα στροφήν.

Ό βασιλεύς Τωάννης άπεβίωσε κατά τήν τελευταίαν αυτού έπί

τήν Συρίαν στρατείαν τφ 1 1 4 3 , έκ πληγής ήν ελαβεν έν κυνηγεσίω
περί τόν Ταύρον τό ορος. Έ κ τών τεσσάρων αυτού υιών οί μέν δύο
πρώτοι ειχον προαποθάνει, έκ.δέ τών ό'ΰο λοιπών παρηκολούθησεν αύ-
 *0 βασιλεύς Μανουήλ* ηρωικός, αρειμάνιος, αθλητικός. 523

τον είς^τήν στρατείαν εκείνην μόνος δ νεώτατος Μανουήλ. Ό τούτου

πρεσβύτερος Ίβαάκιος είχε μείνει εις Κωνσταντινούπολή. Κ α τά τά
άνεκαθεν είθισμ.ένα ο θρόνος άνήκεν είς αυτόν. Ά λ λ ’ 6 βασιλεύς ’Ιωάν­
νης, όςτις εγνιόριζε την λαμπρότατη ν* τοϋ νεωτέρου ανδρείαν, ής ού-
τος είχε δ'ώσει επιφανή δείγματα προςφάτως κατά Τούρκων, ένόμισεν
αύτον έπιτηδειότερον νά πηδαλιούχηση το κράτος εντός των δυςχε-
ρών παριστάσεων εις τάς δποίας εύρίοκετο. "Οθεν την προτεραία.ν τού
θανάτου, συγκαλέσας περί την κλίνην αυτού τούς ανώτατους τού στρα­
τού αξιωματικούς, έξήγησεν είς αυτούς τούς λόγους δΥ ούςεξελέξατο
τον Μανουήλ οδς διά δοχον οί δ'έ άνεκήρυξαν αύτον προθύμως βασι­
λέα. Καί τή άληθεία δικαίως προετιμήθη ο νέος ούτος. * 0 Μανουήλ
ύπήρξεν ο ήρωϊκοίτερος των βασιλέων όσοι έκάθησά.ν ποτέ επί τού
θρόνου τής Κωνσταντινουπόλεως. Άνεδείχθησαν μέν καί άλλοι πολ­
λοί γενναίοι, καί προς τοΐς άλλοις αύτος ο πατήρ, αυτός δ πάππος
αύτού. Ά λ λ ’ δ Μανουήλ επεζήτει τόν πόλεμον ώς τό μάλλον πρέπον
τή βασιλεία ένασχόλημα, καί έν πολεμώ επεζήτει τόν κίνδυνον ώς τήν
ήδίστην των τού βίου περιπετειών ώςτε ώμοίαζε πολύ τούς πολυ-
θρυλήτους τότε ίππότας τής Δύσεως, τούς δποίους καί εφιλοτιμήθη νά
μιμηθή, παραδεξάμενος έν τω στρατφ αύτού τόν βαρυν αυτών δπλι-
σμόν, τάς μεγάλας ασπίδας, τάς μακράς λόγχας* ιδίως δ'έ αύτός υπό­
δειγμα γενόμενος τοΐς ύπηκόοις, τών στρατιωτικών προτερημάτων $ι
ών καί μόνων ήδύναντο νά άντιπαραταχθώσι προς τους πολεμίους ε­
κείνους. Κ α ί τό ' καθ’ εαυτόν τούλάχιστον ύπερέβαλλε βεβαίως πάντας
τούς κατά τούς χρόνους τούτους συναγωνιστάς. Ή δύναμις καί ή εμ­
πειρία αύτού περί τήν χρήσιν τών όπλων ήτο τοσαύτη, ώςτε δ ΊΡαι-
μούνδος τής ’Αντιόχειας, τόν δποΐον δ Κίνναμος λέγει «άνδρα ίσχύΐ
καί ρώμ*/) κατά τούς θρυλουμένους εκείνους Ή ρακλεΐς» δεν ήδυνήθη.
νά μ,εταχειρισθή τό δόρυ καί τήν ασπίδα τού βασιλέως τών Ελλήνω ν.
Συμμετασχών ποτέ περιφήμου τινός ίπποτικού άγώνος, παρεστάθη είς
τό στάδιον επί ίππου πυριύδους, κα.ι κατέβαλε διά μιας δυο Ίτα.λούς
νομίζομε νους οδς τους όωμαλεωτερους τών ιπποτών. Αλλοτε > πάλιν
καθήσας ένέδραν εντός δάσους προηλασεν αυτός κατά του εχθρού πα-
ρακολουθούμενος υπό δύο καί μονών ανθρώπων, τού αδελφού του I-
σαακίου καί τού πιστού δομεοτίκου Ά ζο υ χ . Ο Μανουήλ μετα τών
δύο τούτων συντρόφων άπαντα ίο πρώτον οκτωκαιδεκα Τούρκους
ίππεΐς καί τρέπει αύτούς είς φυγήν* αλλ δ αριθμός τών εχθρών αυςά-
524 - Πρώται πράξεις του Μανουήλ.

νει, οί σταλέντες εις επικουρίαν αυτού προέβαινον νωθρώς όπωςούν, b

δέ Μανουήλ μηδεμίαν λαβών πληγήν, διεξήλασε σώος άναμέσον πεν-
τακοσιων Τούρκων ίππέευν. Όλιγώτερον παράδοξον δεν είναι καί το
επόμενον γεγονος, το όποιον συνέβη έν τω κατά των Ούγγρων πολέμω.
Κν τφ μέσφ μάχης τίνος άγανακτήσας διά την όλίγην του στρατού
προθυμίαν, αρπάζει την σημαίαν από των χειρών τού φέροντος αυτήν
ύπαξκυματικού καί πρώτος καί (/.όνος σγεδόν διέρχεται την γέφυραν
ήτις διεχώριζεν αυτόν άπο τού εχθρού. Κ ατά τον αυτόν S i πόλεμον
άναλαβών το κράτιστον τού στρατού καί διαβάς τον Σάον ποταμόν
ϊνα συμπλακή προς τούς φοβερούς εκείνους αντιπάλους, διέταξε τον
στόλαρχον τής έπί τού ποταμού ναυτικής δυνάμεως νά Οανατώστ)
πάντα φυγάδα προαιρούμενον νά άνακάμψη εις την έτέραν όχθην,
όςτις δήποτε καί άν ήτο* «καν αυτός» προςέθηκε «παρέσομαι βασιλεύς
ετερα τών παρόντων έλόρ,ενος, άποπροςποιεΐσθαί σε τούς λόγους χρεών,
ή μην μή ούτω ποιών, τον αύτίκα ούκ έκφεύξν) άνασκολοπισμόν.» Λέ-
γόυσι δέ ότι μίαν ημέραν έφόνευσεν ιδία χειρί τεσσαράκοντα βαρβά­
ρους, καί ότι έπανήλθεν εις τό στρατόπεδον σύρων τέσσαρας αίχμαλ.ώ-
τους Τούρκους άνηρτημένους είς τούς κρίκους τού έφιππίου του. Ή
ζέσις του προς τάς μονομαχίας ήτο ακατανόητος, καί αείποτε έτρύπα
διά τής λόγχης ή διά τού ξίφους έσχιζε τούς γιγαντώνεις αντιπάλου:,
όσοι έτόλμων νά άτιπαραταχθώσιν είς τον στιβαρόν αυτού βραχίονα.

Άλ.λά υπάρχει έν τώ βίω τών εγκρατειώ ν, καθώς καί έν τώ βίω

τών κατ* ιδίαν ανθρώπων, ήλακια τις καθ’ ήν πάσα ύπερβολνή είναι
έπισφαλής. "Οθεν τά λαμπρά έκεΐν^ προτερήματα τού άνδρός άπέβη-
σαν πολλάκις επιβλαβή μάλλον ή ωφέλιμα. Το κράτος πεοιεστοιχισ-
μένον υπό τοσούτων πολεμίων καί είς τοιαύτην περιελθον ενδειαν υλι­
κών καί ηθικών πόρων, δεν ήτο φρόνιμον νά προκαλή νέους αντιπά­
λους. ΙΙλ ή ν τούτου ή ανάγκη ήν συνησθάνετο ό Μανουήλ τού νά προς-
οικειωθή τά πλεονεκτήματα τών δυτικών, καί ίδίως τά στρατιω­
»·..*»»·

τικά πλεονεκτήματα, παρέσυρεν αυτόν είς τοσαύτας προς αυτούς

—μ

παραχωρήσεις, ώςτε δεν ήτο δυνατόν νά μή έξεγερθή έκ τούτου

έπί τέλους εθνική άντίό'ρασις καί όλεθρία ρήξις. Ό χ ι ότι ό Μα­
HAMj'frm

νουήλ έθυσίασε γάριν τών συμπαθειών αύτού τούτων κάνέν τών σπου­
δαίων συμφερόντων τού κράτους. Ά π * εναντίας θέλομεν ίδει αυτόν
καί έπί τής δευτέρας σταυροφορίας, καί έπί τών προς τήν δυτικήν έκ-
 Πρώτα ι πράξεις του Μανουήλ. 525

κλησιαν διαπραγματεύσεων, και εις τάς προς τους Φράγκους τής Συ­
ρίας σχέσεις, ουδέ κατά κεραίαν παρεκκλάναντα τής πολιτικής του
πάππου α υτού./Α λ λ ά περιεστοιχίσθη υπό πολλνών δυτικών* ένω ή -
ξεύρομεν και μετ' ολίγον θέλομεν έτι σαφέστερον νοήσει ό'τι έξ όλων
των ξένων προς τούς δυτικούς μάλιστα δεν ήτο δυνατόν νά συμβιβα-
σθώσίν οί ήμέτεροι. Έ π ί πάσι δε b Μανουήλ, δπως πολλάκις συμβαί­
νει εις τάς τοιαύτας οξείας φύσεις, διητάτο μεν ούχί σωφρόνως, διε-
y ειρίζετο δε τούς δημοσίους πόρους ούχί φειδωλώς, ένω οί καιροί δεν
έπέτρεπον τω ήγεμόνι ούτε χρηματικάς; ούτε άλνλας άσωτείας.
"Αρια άναγορευθέντος αυτού εντός τού περί τον Ταύρον στρατοπέ­
δου, άπήλ.θεν εν τάχει εις Κωνσταντιντινούπολιν ο μέγας δομέστικος.,
ό πιστός τού βασιλέως Ίωάννου φίλος Ά ξο ύ χ , ινα έξασφαλίσ·/) την
έκτέλεσιν των άποφασισθέντων καί προλ^άβν) πάσαν άντίπραξιν τού
πρεσβυτέρου αδελφού Ίσαακίου, περιόρίζων αυτόν εντός μονής. Μ ετ’
ού πολύ δέ άφίκετο καί ο Μανουήλ μετά στρατού, καί ήξιώθη όμογνώ-
μονος δεξιώσεως, διά τε τήν φήμην των κατορθωμάτων αυτού καί
τήν πολλνήν τού προςώπου καί των τρόπιον χάριν, ένω b Ίσαάκιος έλο-
γίζετο οξύς περί τάς όργάς καί δυςξύμβλητος τοίς πολλοΐς, καί, τό
πάντων χείριστον, ψοφοδεής· διό καί έσπευσεν ο Μανουήλ νά άπο-
λύστ) αυτόν παντός περιορισμού, ως μηδένα έχοντα οπαδόν καί παν­
τελώς άκίνδυνον οντα*. Κ α τά δε τό επόμενον έτος εγημε τήν γυναι­
καδέλφην τού βασιλέως τής Γερμανίας Κορράδου Γ ’, όνόματι Βέρθαν,
άλλά μετονομασθεισαν έν Κωνσταντινουπόλει Ειρήνην. Ή Ειρήνη διέ-
πρεπεν έπί ψυχική μάλλον αρετή ή έπί τω σωματικω κάλλει καί τ ή
φιλαρεσκείορ* ο δε βασιλεύς έτίμα μέν αυτήν διαπρεπώς, άλλ* έτράπη
πρωϊμώτατα εις ποικίλους άθέσμους έ'ρο>τας, μάλιστα προς τήν ίδιαν
ανεψιάν Θεοδώραν, σπαταλών περί τά τοιαύτα τον δημόσιον θησαυ­
ρόν. Εντεύθεν δε ένω παρέλναβεν αυτόν βρίθοντα χρημάτων παρά τού
πατρός, ήναγκάσθη μετ’ ού πολύ νά έπιχειρήσν, δεινήν τού υπηκόου
καταπίεσιν, άπαιτών άδυςωπήτιος τά καθυστερούντα και επιβάλλων
νέους φόρους, διά τού Ίωάννου έκείνου ον ειδομεν καί έπί τού πατρός
αύτού έπιτραπέντα τά οικονομικά πράγματα, καί χάριν τής πλ^ηρωσεως
τού ταμείου θυσιάσαντα ένίοτε πολυτιμότατα άλλα τής πολνίτείας
συμφέροντα. Συγχρόνως b Μανουήλ έπεχείρησε δύο πολέμους, ών b εις
τούλάχιστον δεν ήδύνατο νά λογισθή ώς απαραίτητος. Γινώσκομεν
τάς τελευταίας τού πατρός αύτού σχέσεις π^ός τούς έν Συρtoe Φράγ-

/
526 Δευτέρα σταυροφορία, ολως ατελέσφορος.

κους. *0 Μανουήλ άπεφάσισε να ^παναΛάβγ, τάς επί τής 'Αντιόχειας

κ υ ρ ια ρ χ ία ς αξιώσεις, τάς όποιας ό πατήρ καί ο πάπποςαύτού φρονί-
νίρ,ως ποιούντος είχον επί τέλους έγκαταλείψει. Όθεν επερ,ψε κατά
του Κούκος 'Αντιόχειας 'Ρα ιρούνίου ναυτικήν καί πεζικήν ό'ύναριν,
την ρέν ύπό τον ναύαρχον Δηρήτριον Βρανάν, την ίέ ύπό τούς στρα­
τηγούς Τωάννην καί Δηρήτριον Κοντοστεφάνους, οί’τινες τρέψαντες
τον στρατόν τού 'Ραιρούν^ου, ύπεχρέωσαν αυτόν νά προςέλθτ, ε’,ς
Κωνσταντινούπολην τω 1 1 4 4 ίνα ζητήση συγγνώρην παρά τού βα-
σιλέως καί όρ,όσγ, πίστιν. πρός αυτόν. Εννοείται ότι η ψιλή αυτή
ό'ιατύπωσις κα τ’ ούό'έν ηύξησε την πραγρ.ατικήν τού κράτους ό'ύνα-
ριν καί έχρησίρ.ευσεν εις τούτο ρόνον ότι άπησχόλησε στρατόν καί
ηνάλωσε πόρους, οίτινες ήό'ύναντο νά άποβώσι πολύ ώφελιρ,ώτεροι κα τ’
αλλ*ων έπικιν£υνοτέρο>ν πολερ,ίων. ίΐυλογώτερος ύπήρξεν ό κατά τών
Τούρκων άγων, καθ'ών ε’στράτευσεν έπανειληρρ,ένίυς αυτός ό βασιλεύς,
ό'ούς ποικίλα ό'είγρ.άτα τόλρ,ης καί άνό'ρείας. Α λ λ ά τω 1 1 4 7 ελέησε
νά συνορολογήση προ; τού; Τούρκους ειρήνην, όΥ ής ούτοι παρεχώρη-
σαν άπαντα τά φρούρια όσα εί^ον κυριεύσει εις ΙΙαρ,φυλίαν κάί Κ ι­
λικίαν. Ε λ έη σ ε ό'έ νά άρκεσθή είς ταύτα καί ρ,όνα ό βασιλεύς. #ιότι
ρέγας έπεκρεράσθη κατά τού κράτους από δυσρών κίνό'υνος, ή λεγο-
ρ,ένη δεύτερα σταυροφορία.

Την Δευτέραν σταυροφορίαν προεκάλεσεν ή καί ανωτέρω ύπο-

ό'ειχθεισα άναζωπύρησις ρ.έν τού κατά την Συρίαν Σελό'ζουκικού κρά­
τους ύπό τον σουλτάνον Έ ραίεό'ύ'ίν Ζεγγί, τον υιόν τού Άκζογκόρ,
έξασθένησις ό'ε τής λατινικής κυριαρχίας. Ιίολύν ό'έ ρ,άλ.ιστα φόβον έ-
νεποίησεν.εις τού; αυτόθι Φράγκου; ή ε’πανειληρρένη κα τ' άρχάς ύπό
τού Ζεγγί, 1 1 4 4 , καί ε*πειτα πάλνΐν ύπό τού πολνυθρυλήτου αυτού υιού
Νουρεό'ό'ίν, Μ 4 6 , άλωσις τ ή ; Έό'έσσης. Ί*1 Έό'εσσα ήτο ου ρόνον ρία
τών τεσσάριυν ήγερονιών οσας οί Λατίνοι ιό'ρυσαν έν Συρία, αλλά
κσ,ί το κυριώτατον αυτών προπύργιον κατά τών έξ ανατολών πολε-
ρ.ίων. *Όθεν ή πτώσις αυτής κατέπληξε τόν τε βασιλέα τών Ίεροσο-
λύρων, καί τόν τής Α ντιόχειας #ούκα, καί τόν κόρητα τής Τριπόλεως,
οΐ'τινες ε’σπευσαν νά ζητήσωσιν έπιρ.όνως την συνίρορ.ήν τής Ευρώ­
πης. Το εύλογώτερον ήτο (όπως καί αυτός ό Μισώ παρετήρησεν επί
τών σχέσεων αυτών προς τον βασιλέα Ίωάννην) νά έπικαλεσθώσι την
σύρ,πραξιν τού εν Κωνσταντινουπόλει ρονάρχου, ήτις ήθελε βεβαίως

/■
 Δευτέρα σταυροφορία, ολως ατελέσφορος. 557

άρκέσει ίνα περιστείλη τούς μωαμεθανούς, ε’άν ήτο δυνατόν νά έπι-

κρατήση είλνίκρίνεια μ.εταξύ των δύο τούτων συμμάχων. Ά λ λ ’ ή ε’Λ ι-
κρίνεια αυτή ήτο αδύνατος διά τά αμοιβαία των δύο φύλων καί θρη­
σκευμάτων πάθη. Έδέησε λοιπόν νά κινηθή αύΟις ή δυτική Ευρώπη.
Καί τωόντι οί δύο ισχυρότεροι αυτής ηγεμόνες, ο βασιλεύς της Γερ­
μανίας Κορράδος Γ ' καί ο βασιλεύς της Γαλλίας Λουδοβίκος Ζ ', ά -
πεφάσισαν νά άπέλθωσιν αυτοί εις βοήθειαν των χριστιανών τής Συ­
ρίας τω 114-7.
Πρώτος έξεστράτευσεν δ Κορράδος συνεπαγόμενος, ώς λέγεται, 7 0
χιλιάδας βαρέως ώπλ*ισμ.ένων ιπποτών, πολυάριθμον δέ έλ*αφρόν ιππι­
κόν και πεζικόν. Κ αί αυτός καί δ Λουδοβίκος είχον ζητήσει παρά Μα­
νουήλ* την άδειαν νά διέλθωσι διά τού κράτους αυτού, την οποίαν
ούτος δεν άπεποιήθη. Ό Κορράδος ήτο σύγγαβρός του. Είναι αληθές
ότι συγχρόνως σχεδόν έγίνετο εις τάς έλληνικάς χώρας έπιδρομ,ή τού
βασΓλέως τής Σικελάα; καί τής κάτω Ιτ α λ ία ς 'Ρογέρου Β ' καί έγί-
νετο ή έπιδρομ,ή αυτή καθ’ όλας τάς πιθανότητας εκ . συνεννοήσεως
προς τον βασιλέα τής Γερμανίας. Άλλ*ά τά π 2ρί τούτου δεν ήσαν ετι
γνωστά έν Κωνσταντινουπόλ*ει. "Οθεν όταν ο Κορράδος επλησιασεν
εις τον Ίσ τρον,.ό Μανουήλ* ήρκέσθη νά πέμ.ψη πρέσβ:ις προς αυτόν
επιτετραμμένους νά λάβωσι την διαβεβαίωσιν ότι οί σταυροφόροι δεν
Οέλουσι προξενήσει ζημ.ίας εις τάς χώρας τού κράτους. Ό Κορράδος
καί οί περί αυτόν μ.εγιστάνες ώμ,οσαν άδιστάκτυ>ς τον περί τούτου όρ­
κον, καί τότε δ Μανουήλ* ύπέσχετο αύτοίς πάσαν συνδρομ.ήν καί τρο-
φάς επί πλ*ηρωμ.ή τής αξίας των. Μέχρι ΦΓλιππουπόλεως δ στρατός
ώδευσε τωόντι έν τάξει καί έλάμ.βανε κα τάντα συμ,πεφωνημ,ένα τάς
αναγκαίας τροφάς. Έ ν φιλιππουπόλει όμως ή θρασύτης τινών Γερμ.α-
νών μ.ικρού έδέησε νά έπαγάγη ρήξιν δεινήν, ήν προέλαβεν ευτυχώς ή
σύνεσις καί ή £πιτηδειότης τού αυτόθι άρχιερέως Μ ιχαήλ τού ’Ιτ α λ ι­
κού. Άλνλνά μ.ετ* ολίγον οι σταυροφόροι έξετραχηλίσθησαν εις πολ*λ*άς
καταχρήσεις* έπαυσαν νά πληριόνωσι τά τρόφιμ.α, έλνάμ.βανον αυτά
διά τής βίας καί περιύβριζον τά ιερά καταγώ για. Εντεύθεν ήλθον εις
χείρας πρός τε τούς κατοίκους καί τον στρατόν ον επεμψεν δ Μανουήλ*
ίνα επιτηρή τήν τών ξένιον διάβασιν. Ό Μανουήλ πληροφορηθείς τα ύ-
τα πάντα διεμ,ήνυσεν εις τον Κ οΡ?ά.ί ον νά μή ελ.θϊ) εις Κωνσταντι­
νούπολην, άλλ*ά νά σπεύση νά πέραση εις τήν ’Ασίαν διά τής θρακι-
κής χερσονήσου. Ό Κορράδος εκώφευσεν εις τήν παραίνεσιν ταύτην,
528 Δευτέρα, σταυροφορία, ολιυς ατελέσφορος.

και ά,φού έπαθεν εν τώ πεδίο) των Χοιροβάκχων, ένεκα της πλημμύ-

ρας δύο ποταμών, συμφοράς μεγαλας* αφού, άφικόμενος περί την πρω­
τεύουσαν, περιήλθεν είς νέας διενέξεις προς τον Μανουήλ, διεπεραιώθη
τελευταίον είς τήν \\σίαν. Σημειωτέον ενταύθα οτι επί τής Δευτέρας
σταυροφορίας οι μ α χητα ί τήςδύσεως δέν έπροξένησαν είς τού; ήμετέ-
ρους τήν έντύπωσιν ίκείνην τής ύπεροχής ήν είχον προξενήσει επί τής
πρώτης σταυροφορίας καί ήν θέλομενίδει κορυφωθείσαν κατά τούςμετέ-
πειτα χρόνους. ΓΙαρεκτος οτι μετά τήν πρώτην σταυροφορίαν είχον λά­
βει πολλάκι ς αφορμήν νά μετρηθώσι προς αυτούς καινά τούς νικήσωσιν,
ό βασιλεύς Μανουήλ δέν ήτο άνθρωπος νά πτοηθή απέναντι ούδενός
πολεμίου, καί πολλάκις απεναντίας δεινώς έταπείνωσε ιούς αγέρω­
χους εκείνους άντρας. Έ π ί παραδείγματος ο Κορράδος, μετά τά έν
Χοιροβάκχοις παθήματα, εννόησα ς οτι ούτε τήν Κωνσταντινούπολή
ήδύνατο νά κυριεύσ*/}, ούτε νάδιαπλεύση τον Βόςπορονπαρά τήν άδειαν
τού βασιλέως, ένόμισεν ότι δύναται νά δικαιολογήσν} εαυτόν έπί τοΐς
πρότερον πεπραγμένοις, λέγων ότι αυτός δεν υπήρξε τούτων ό αίτιος,
άλλ’ ή τού άγομένου ύπ* αυτού πλήθους παράλογος όρμή. Είς ταύτα
ό βασιλεύς άπήντησεν είρωνικώς, ότι το καθ’ εαυτόν τέως μ,έν ύπελάμ-
βανε τούς ηγεμόνας ύπευθύνους ενεκα των πραττομένων υπό των στρα­
τών.αυτών, νυν δέ διδασκόμενος τό εναντίον, θέλει ε’πιρριψει καί αυ­
τός είς τήν τού πλήθους άλογιστίαν πάντα τά δεινά όσα θέλουσι πά-
θει οί σταυροφόροι είς τό έξης. Κ αί επειδή ο Κορράδος, έπιμένων ετι
είς τήν υπεροψίαν αυτού, ήξίωσε νά διαπεραιωθή είς τήν καταντικρύ
παραλίαν έν πομπή βασιλική, ό Μανουήλ τον διεμήνυσεν cm άτοπα
ζητεί. "Ωςτε ό Κορράδος, όςτις είχε μάθει έν τω μεταξύ ότι h στρα­
τός αυτού θελήσας νά προςβάλν) τούς ήμετέρους πολλήν επαθε φθοράν,
έταπεινω'θη καί διεπέρασεν είς τήν Α σία ν έπί ταπεινού λεμβαδίου,
Μ ετ’ ολίγον έφθασεν είς τά σύνορα τού κράτους παρά τον Ίστρον
ποταμών μετά τού ίδιου στρατού καί ό βασιλεύς τής Γαλλίας Λουδο­
βίκος Ζ'. Ό Μανουήλ έ'πεμψεν ώςαύτως προς τούτον πρέσβεις άπαι-
τήσαντας όρκους σαφεστέρους ή άπό τον Κορράδον* διότι έζήτησαν νά
όμόσγ) μέν ό Λουδοβίκος, νά όμόσωσι δέ καί οί περί αυτόν μεγιστά­
νες οχι μόνον ότι ούδεμίαν θέλουσι κυριεύσει πόλιν άνήκουσαν *ίς τό
κράτος, άλλά καί ότι θέλουσιν άποδίύσει είς τούς ήμετέρους πάσας τάς
πόλεις όσας άνακτήσωσιν άπό τών Τούρκων. Κ α ι τήν μέν πρώτην
ύπόσχεσιν ενδωκαν προθύμως ό,τε Λουδοβίκος καί οί περί αυτόν τού δέ
 Δευτέρα σταυροφορία, ολως ατελέσφορος. 529

δευτέρου όρου την διευκρίνησιν άνέβαλον μέχρις ού συνεννοηθώσι μετά

του Κορράδου. "Οτε δε άφικομένων αυτών περί την Κωνσταντινούπο­
λ ή , 6 βασιλεύς έπανέλαβε την άπαίτησιν, εις τών παρακολουθούντων
τον γαλλικόν στρατόν αρχιερεών, 6 επίσκοπος Λάγγρης, αφού πολλάς
έξήμεσεν ύβρεις κατά τού Ελληνικού έθνους, δεν έδίστασε νώ προτεί-
νη εν τω περί τούτου συγκροτηθέντι συμβουλίφ, δτι πρέπει νά κυριεύ-
σωσι την βασιλεύουσαν. Ά λ λ ’ επειδή οί μέν χρηστότεροι τών σταυ­
ροφόρων ύπέλαβον το πράγμα άλλότριον τού σκοπού δι* ον έστράτευ-
σαν, οί δε συνετώτεροι άκατόρθιυτον, ήναγκάσθησαν πάντες νά κύψωσι
τον αυχένα καί νά ομόσωσι τον άπαιτηθέντα όρκον πίστεως καί εύλα-
βείας, μεθ’ ο διεπεραιιύθησαν είς την ’Ασίαν.
Ό Κορράδος είχε προπορευθή ί'να επιχείρηση την πολιορκίαν τού
Ίκονίου, πριυτευούσης τού έν τη μικρά ’Ασία τουρκικού κράτους. ’Αλλά
άποπλανηθείς της οδού ενπαθε τά πώνδεινα ύπο τών πολεμίων, άπέ-
βαλε τά εννέα δέκατα τού στρατού καί επανήλθε μετ’ ολίγον είς Ν ί­
καιαν, οπού έν τω μεταξύ άφίκετο καί δ Λουδοβίκος. Εις την περίστα-
σιν ταύτην φαίνεται βέβαιον δτι οί ήμέτε.ροι Sly προςηνέχθησαν προς
τούς Δυτικούς μ,ετά της ειλικρίνειας ην είχε δείξει προς αυτούς ά λ­
λοτε δ Αλέξιος. Ό Νικήτας δ Χωνιάτης λέγει ρητώς, δτι, έκ δ ια τ α ­
γής τού Μανουήλ, ένέδραι έστηθησαν έν αίς ούκ ολίγοι τών πολεμι­
στών έκείνων έφονεύοντο. δτι δεν έπετρέπετο αύτοΐς ή εις τάς πόλεις
είςοδος, άλλ* δτι οί κάτοικοι άποκρεμώντες άπδ τά τείχ η σχοινιά
πρώτον μεν άνειλκον τό τίμημα τών ζητουμένων πραγμάτων, έπειτα
δε κατεβίβαζον δσα καί οία ηθελον τών τροφίμων, άθεσρ,α δρώντες
περί τε τούς σταθμούς καί την ποιότητα τών πραγμάτο>ν, έπί τοσού-
τον ώςτε οι χείριστοι ούδ’ άπέδιδόν τι αντί τού ληφθέντος αργυρίου η
χρυσίου, παγκάκιστοι δέ τινες άναμιγνύοντες τίτανον είς τά άλφιτα
έποίουν ολέθρια τά σιτα. Ό Ν ικήτας δ Χιυνιάτης, οςτες δικαίω ς αγα­
νακτεί διά την άπανθρωπίαν ταύτην, δεν ήξεύρει ακριβώς άν καί τούτο
έγίνετο έκ διαταγής τού βασιλέως, ο>ς έλέγετο* τδ δ ’ άναμφισβήτη-
τον είναι, επιφέρει, δτι έκοψεν άργύριον άδόκιμον, ί'να δ ίδ ετ α ι είς τούς
Λατίνους, δσάκις είχον νά λαμβά.νωσί τι, καί δτι ύπεκίνησε τούς
Τούρκους κατά τών σταυροφόρων διά γραμμάτων καί προτροπών. 'Εν­
νοείται ότι δεν θέλομεν επιχειρήσει νά δικαιολογήσωμεν την διαγωγήν
ταύτην τού Μανουήλ* άλλ* άφ’ έτερου δεν πρέπει νά λησμονήσωμεν
ότι καί ή διαγωγή τών δυτικών ήτο έπιτηδεία νά φέρη είς άληθή ά-
( ε ΛΛ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟϊΛΟγ ΤΟΜΟΕ δ '.) 34
 ■j

530 Δευτέρα σταυροφορία, δλως ατελέσφορος.

πόγνωσιν τούς ήμετέρους. Παραλείποντες όσα ούτοι έπαθον έπί της

πρώτης σταυροφορίας καί ττεριοριζό(/.ενοε εις την παρούσαν ίπώς ητο
j
δυνατόν να μη ζητησωσtv έκδίκησιν κατά ανθρώπων, οίτινες ένω έ'λεγον
εαυτούς στρατιώτας τού Σταυρού έπερχ^ομένους εις βοήθειαν των χρι­
στιανών της Ανατολής, ε^πειτα έλεηλάτουν δσον ηδύναντο τούς χρι­
στιανούς τούτους καί έβουλεύοντο άκαταπαύστως νά κυριεύσωσι την
πρωτεύουσαν αυτών: Το δέ δεινότερον, ό εις τουλάχιστον των ήγε-
μόνιυν της σταυροφορία; ταύτης, φαίνεται βέβαιον ότι συνεννοήθη μετά
i
τού 'Ρογέρου, τού βασι/έως της Σικελίας, καί ένεθάρρυνεν αυτόν νά
στράτευσή κατά της Έλλάύ'ος, ινα, δγ,ών καί πορθών αυτήν, ώς μετ’
ολίγον θέλομεν ιστορήσει, επισώρευση, όσον ενδέχεται μείζονας συμφο­
ράς εις*το χριστιανικόν της Α νατολής κράτος.
Ό Κορράδος. εί καί εύρεν έν Ν ίκαια τον Λουδοβίκον Ζ' μετά στρα­ I
*
τού ακεραίου έπελθόντα, δεν έπο^νέλοιβεν άπο κοινού μετ’ αυτού τον
αγώνα, διότι είχεν άθυμήσει έκ τού ατυχήματος αυτού. *Όθεν έπα-
νελθών εις Κωνσταντινούπολή διεχειμασεν αυτόθι. Κ α τά δε το εαρ
τού επομένου έτους άπηλθε μέν διά θαλάσσης εις Παλαιστίνην, άλλ*
άποτυχούσης, της πολιορκίας της Δαμασκού, ης μετεσχε μετά τού έν
,·> *
τω μεταξύ έμβαλόντος εις την Συρίαν βασιλέως της Γαλλίας, έπέ-
στρεψε το φθινόπωρον τού 1 1 4 8 εις τά ίδ ια , αφού ματαίως έξηντλησε
τούς πόρους καί έφθειρε τούς πολεμιστάς της Γερμανίας είς το επιχεί­
ρημα τούτο. Ο ύδ’ h Λουδοβίκος δε ύπηρξεν ευτυχέστερος. Πολεμούμε-
!■
νος ύπο των Τούρκο) ν εφθασε κακώς εχων εις ’Αττάλειαν, έκειθεν διε-
περαιώθη διά θαλάσσης είς Συρίαν, αλλά, ώς προ μικρού ειπομεν, ά-
πέτυχεν εις την πολιορκίαν της Δαμασκού* άπέτυχεν ώςαύτως εις την
πολιορκίαν τού *Α.σκάλωνος· κατά δε το εαο τού 1 1 4 9 επανήλθε διά
θαλάσσης είς την Γαλλίαν άπρακτος. Τοιαύτη έγένετο η δεύτερα
σταυροφορία. Ε ί καί έστρατηγησαν αυτής οί δύο ισχυρότατοι τ*7ίς
Ευρώπης βασιλείς, άπέβη όλως ατελέσφορος. Έ π ί της πρώτης σταυ­
ροφορίας οί δυτικοί κατώρθωσαν τουλάχιστον νά κυριεύσωσι πόλεις
τινάς της Συρίας, καί νά ίδρύσωσιν αυτόθι ίδιον βο'σίλειον. Έ π ί δε
τ*7;ς προκειμένη; ούδεμιάς πόλευ>ς έγένοντο κύριοι* το δέ χείριστον, ώς
όρθώς παρατηρεί ο Μισώ. ή αποτυχία αυτών υπήρξεν άδοξος, δι* ου­
δέ νος ηρωικού ερ^ου κοσμηθείσα, Κ α ί έκτοτε αί μέν χριστιανικαί έν
Συρίφ ηγεμονίαι δεν έ'πα.υσαν οσημέραι παρακμάζουσαι, ο δέ ύπέρ αυ­
τών ζήλος της δυτικής Ευρώπης ηρχισε παραδόξως νά μαραίνεται.

y*
 Επιδρομή των Νορμαννών τής Σικελίας εις την Ελλάδα. 531

Ά λ λ α πλήν τούτου ή δεύτερα αύτη σταυροφορία κατέστη Ιδίως επο­

νείδιστος διόττ έγένετο πάλιν αφορμή νά καταπολεμηθή δεινώς το χρι­
στιανικόν εκείνο τής ανατολής κράτος υπέρ του οποίου ήρχοντο δ ή ­
θεν νά προπολεμήσωσιν οι ηγεμόνες αυτής.

Κ α τά τούς νοόνου: τούτους έό'έσποζεν όλων των κατα την κάτω

Ιτα λ ία ν καί τήν Σικελίαν νορμαννικών κτημάτων 6 'Ρογέρος Β ', οςτις
ή το ανεψιός μ.έν τού 'Ροβέρτου Γυσκάρδου, υιός δε τού κατακτήσαν-
τος τήν Σικελίαν 'Ρογέρου Α '. Τ ω δέ 1 1 4 7 , ένω ο Κορράδος καί 6
Λουδοβίκος διέβαινον τάς άρκτικάς τού κράτους επαρχίας ώς πολέ­
μιοι μάλλον ή ώς σύμμαχοι, καί ήνάγκαζον τον Μανουήλ νά συμ­
πυκνώσω προς τούτο το μ,έρος άπάσας αύτού τάς δυνάμεις, ο ΊΡογέ-
ρος Β ' έπεχείρησε δεινόν πόλεμον κατά τής κυρίως Ε λ λ ά δ ο ς. Είναι
αληθές ότι είχε ζητήσει ώς σύζυγον τού υιού αύτού Γουλιέλμου μίαν
των βασΟνοπαίδων τής έν Κωνσταντινουπόλει αυλής, καί οτι ή δ ια -
πραγμ.άτευσις αύ'τη άπέτυχε διά τάς παραλόγους απαιτήσεις τού 'Ρ ο -
γέ'ρου. Α λ λ ά τούτο καί μ,όνον δέν ήτο ικανόν νά προκαλέσγ) τήν επι­
δρομήν αύτού, εάν δ 'Ρογέρος δέν ήξευρεν οτι, έπερχομ,ένων συγχρό­
νως τού Κορράδου καί τού Λουδοβίκου άπο βορρά, δ Μανουήλ ήθελε
διακωλυθή άπο τού νά άντεπεζέλθη κ α τ’ αύτού. Ό δέ Ν ικήτας ο
Χωνιάτης βέβαιοι, ότι, καθά τότε έλέγετο, ή έπιδρομ,ή τού 'Ρογέρου
έγένετο διά ρητής συνθήκης προς τον άύτοκράτορα τής Γερμανίας.
Ό πωςδήποτε τφ 1 1 4 7 νορμαννικος στόλος έκ πλοίων GO ώρμησεν επί
τήν Κέρκυραν, καί έγένετο εύχεοώς κύριος τής πόλεως καί τού φρου­
ρίου αύτής, διότι οι πενέστεροι των κατοίκων, οί καλούμενοι Γυρ.νοί,
πάσχοντες, ή, κατά τον Χωνιάτην, άξιούντες οτι πάσχουσι δεινά άπο
τής καταπιεστικής τού κράτους φορολογίας, ούδεμίαν έδειξαν προθυ­
μίαν εις το νά άποκρούσωσι τούς πολεμίους. Το φρούριον κατελήφθη
ύπο χιλίων ιπποτών* καί έν τω άμ.α δ ήρχιναύρχος τού στόλου Γεώρ­
γιος Άντιοχεΰς, οςτις εί καί Έ λ λ η ν το γένος ύπηρέτει τούς ξένους ε­
κείνους, άναχωρήσας περιέπλευσε τήν Πελοπόννησον καί έπε/είρησε
νά κυριεύσω τήν Μονεμβασίαν, άλλ* άπέτυχεν. Ό Ν ικήτας δ Χ ω νιά ­
της, οςτις άγανακτών διά τήν προθυμίαν με θ' ής είχον ύποταχθή οί
Κερκυραιοι, λέγει περί αυτών οτι ακαπνον φορολογίας άποδιδράσκον*
τες ενλαθον ύπο χαυνότητος νού τφ τής δουλείας έμπεσόντες πυρί,»
άποθαυμάζει τούς Μονεμ.βασιώτας, οιτινες, συνετοί ίντες καί γινώ-
34 *
532 Επιδρομή των Νορμαννών τής Σικελίας εις τήν Ελλάδα,

σκοντες το αγαθόν τής ελευθερίας, άπέκρυυσαν γενναίως τήν τών αλ­

λοφύλων έπίθεσιν καί κυριαρχίαν. Τότε δ Γειόργιος Άντιοχεύς ε'τράπη
προς τά όπίσω, καί έλεηλάτησε πρώτον τά δυτρκά τής Ε λ λ ά δος πα­
ράλια «Άκαρνάνάς τε καί Αιτωλούς τούς νυν λεγομένους Άρτινούς,»
έπειτα δέ είςέπλευσεν είς τον Κορινθιακόν κόλπον καί άποβιβασθείς
εις Κρίσσαν, έστρατευσεν έκείθεν επί τάς Θήβας, δη,ώνΛτάς κιυμοπό-
λεις Si ών διήρχετο. Αί Θήβαι ήσαν τότε πόλις πλουσιωτάτη, ήτις
όμως δεν έ'δειξε τήν ανδρείαν τής Μονεμβασίας, αλλά παρεδόθη άνευ
άντιστάσεως, και έτιμωρήθη διά τούτο παθούσα διαρπαγήν φοβέραν.
Χρυσός, άργυρος, πολ,ύτιμοι λίθοι, τά πάντα άπήχθησαν* έμπορικαί ά-
ποθήκαι, ίδιω τικα ί οίκίαι, ιεροί ναοί, τά πάντα έγυμνώθησαν καί έ­
πειτα πάντες οί πολίται ήναγκάσθησαν νά όμόσωσιν ότι ούδέν άπέ-
κρυψαν τών πολυτίμο>ν πραγμάτων καί ουδέ τούτο ήρκεσεν, αλλά
πολλοί ήχμαλωτεύθησαν καί άντρες καί γυναίκες, καί μάλιστα οσοι
έφημίζοντο ώς επιτήδειοι μεταξουργοί. Ταύτα δέ διαπράξαντες έν Θή­
βα ις οί Νορμαννοί επέστρεψαν εις Κρίσσαν καί έπλευσαν ε’κείθεν επί
τήν Κόρινθον, επίσης όνομαστήν τότε ούσαν διά τε τά μεταξουργεία
αυτής καί τον άλαλον εμπορικόν πλούτον ον έπορίζετο, εύφυώς κείμενη
μεταξύ Ευρώπης καί Α σ ία ς. Τής ΚορίνΟου ή μεν κάτω πόλις καί οί
λιμένες ήσαν ευάλωτοι, διότι ούτε όνυοώαατα είνον ούτε Οίουοάν άλλ’
ό Άκροκόρινθος ε’φαίνετο άπόρθητος, διότι καί φρούριον ήτο οχυρόν,
καί φρουράν είχεν άξιόμαχον, ένισχυθεΐσαν διά τών άνδρών οίτινες
κατέφυγο.ν αυτόθι εκ τε Κορίνθου καί τών πέριξ κωμοπόλεων. Α λ λ ά
πάντες ήσαν άνανδροι καί έξαιρέτως ό αρχηγός αυτών Νικηφόρος Χ α -
λούφης, όςτις, άμα έπιπλεύσαντος τού έχθρού είς Λέχαιον, έσπευσε
νά συνθηκολογήσω. "Οταν δ ναύαρχος είςήλθεν εις τό φρούριον καί
παρετήρησεν οπόσον ήτο δυςπόρθητον «σύν Θεω πολεμ.ήσαι, εφη, καί
Θεόν είναι τον τοιούτον αύτω χώρον κατασχειν παρασχόμενον, κακώς
φάσκουν τούς ένδον καί πλύνων ώς αγενείς τά πολέμια, μάλιστα δέ
τον Χαλούφην ον καί γυναικός ώνόμ.αζε μαλακιύτερον.» Έπραξαν δέ
ενταύθα οί Νορμ.αννοί όσα καί ε'ν Θήβαις, άπαγαγόντες χρυσόν, άρ­
γυρον, έγκριτους άνδρας, γυναίκας ωραίας καί εύγενείς, καί τεχνίτας
επιτηδείους, καί αυτήν τήν εικόνα τού άγιου Θεοδώρου. Έ π ειτα έλεη-
λάτησαν τήν Εύβοιαν, καθά δε λέγουσί τινες καί αύτάς τάς Αθήνας'
άλλα τό τελευταίον τούτο δεν είναι βέβαιον, διότι δεν άναφερεται υπό
τών ήμετέρων χρονογράφων, καί ιδίως υπό τού Nty-ήτα τού Χωνιάτου,

Λ.

ι
 Άνχχτησις Κέρκυρας ΰπό Μανουήλ. 533

4
οςτις έγίνωσκε τα κατά τάς ’Αθήνας κάλλιστα (αφού ό αδελφός αυ-
του Μιχαήλ $ιετέλεσε μετ* ού πολύ άρχιερευς Αθηνών) και ύεν ητο
δυνατόν νά αποσιώπηση το γεγονός εάν συνεβαινε. Μετά ύε τα κατορ­
θώματα ταυτα, 6 νορμαννικός στόλος επανήλθε θριαμβεύων εις Π ά -
νορμον τής Σικελίας, όπου μέχρι τής σήμερον σώζεται μνημείον τής
επιδρομής ταύτης, ή γέφυρα ή καλούμενη του ναυάρχου (p o n te d ell*
A m m ira g lio ) ή κατασκευασθεΐσα ύπο Γεωργίου του Ά ντιοχέω ς έκ
τής λείας ήν είςεκόμισε. Τό ύ'έ σπουύ'αιότερον είναι ότι ό ΊΡογέρος
ϊύ'ρυσεν εν Πανόρμω τάς μ,εταξουργού; γυναίκας οσας η/μαλώτευσεν^
έν Θήβαις καί έν Κορίνθω, καί έύ'ί^αξε ύΥ αυτών εις τούς υπηκόους
την βιομηχανίαν ταύτην, καθ’ ήν μ,ετ* ού πολύ ή Σικελία ύ'ιηγωνίσθη
προς τά έν τω άνατολικω κράτει εργοστάσια.

\Α7.λά κατά το επόμενον έτος, 1 1 4 8 , ο Μανουή’λ, απαλλαγείς των

κινδύνων τής ό'ευτέρας σταυροφορίας, άπεφάσισε νά άνταγωνισθή προς
τον 'Ρογέρον' καί τούτο τόσω μάλλον εύλόγως όσω ο πολέμιος εκείνος
ύ'έν περιωρϊσθη είς άπ7νάς ύ'ηοόσεις, αλλά κατέλαβε καί μίαν των κ υ -
ριωτέρων νήσων τού κράτους. Έ ίέη σ εν όμως νά άναβάλη καί αύθις
τον απαραίτητον τούτον αγώνα ένεκα νέας επιδρομής των Ιίετσενέ-
γων. Κ α ί τούτους μέν έζέωσε πέραν τού ’Ίστρου καί αύτόθι $εινώς
έμάστιξεν άλλ’ έπειό'ή έν τούτοις παρήλθεν ή έπ ιτη ίεία τού^ έτους
όίρα, ίεν ειμ,πόρεσε νά επιχείρηση την πολιορκίαν τής Κερκύρας είμή
έν άρχή τού έπους 1 1 4 9 . Ό Ν ικήτας ο Χωνιάτης περιγράφει ώς με-
γίστην καί λαμ,προτάτην την γενομένην επί τούτω παρασκευήν, λέ­
γουν ο τι αι μεν πε ζικαί ύ'υνάμ.εις εις μ,υριάύ'ας ήθροίσθησαν, ό £έ στό­
λο ς συνεκροτήθη έκ χιλίων περίπου π7.οίων· ύ'ιότι, επιφέρει, καί εύαν-
ύ'ρούσα τότε ήτο πάσα ή τω βασιλει ύποκειμένη /oSpa, καί άντρας
ετρεφεν ηρωικούς, καί ο στρατός ήτο ύ,αμποώς ύ'ιεσκευασμένος καί άρι­
στα γεγυμνασμένος έτι άπο των χρόνων τού βασιλέως Ίωάννου. Ό μ ο -
λογεΐ #έ καί ο Κίνναμος ότι ο στόίος συνέκειτο έκ πεντακοσίων μ.έν
πολεμικών πλοίων, έτέρουν πεντακοσίο>ν φορταγωγών καί ίππαγω­
γών. Τού στόλου αρχηγός, (ή καθώς έλέγετο,ήύ'η τότε ό άρχιναύαρχος,
μέγας ύ'ούξ) ύ'ιωρίσθη ό έπ’ αδελφή γαμβρός τού Μανουήλ Στέφανος
Κοντοστέφανος, την ύ'έ ήγεμ.ονίαν τού πεζικού στρατού άνέλαβεν αυ­
τός 6 βασιλεύς. 7
Α λ λ ά προς τον, στόλον τούτον τουλάχιστον, καιτοι τοσούτον πο-

ί
534 Άνάκτησις Κερκύρας υπό Μανουήλ.

* f X
λυάριθμον όντα, δεν είχε φαίνεται πολλήν πεποίθησιν ό βασιλεύς· διό-
τί έτι άπό του 1 1 4 8 έζήτησε την κατά τον προκείμενον αγώνα συν­
δρομήν τών Ενετώ ν, καί επί τούτω έπέτρεψεν αύτοΐς νέα ωφελήματα,
δούς μεν αξιόλογον έκτασιν εις το τμήμα το όποιον κατειχον έν Κων-
σταντινουπόλει, συνομολογήσας δέ δητώς ότι ή παραχιορηθεΐσα εί:
αυτούς ατέλεια εκτείνεται καί εις την Κύπρον καί εις την Κ ρή τη ν .’
Έπεχείρησαν λοιπόν άπό κοινού οί αύτοκρατορικοι καί οι Ε ν ετο ί, άπό
ξηράς καί άπο θαλάσσης, την πολιορκίαν τής Κέρκυρας. Κ αίτοι όμως
λαμπρώς ήγωνίσαντο, ραλίστα οί περί τον Μανουήλ, δεν έπέτυγον
επί πολλούς μήνας τού σκοπού διά τε το οχυρόν τού φρουρίου καί τ ν ,
άνδρείαν τών άμυνομένων. Έπεσεν όμέγας ό'ούξ λαβών καίριον τραύ-
[Λα. Μ άτην τέσσαρες αδελφοί έκ τών προ καιρού έν τή υπηρεσία τού
κράτους διατελοΰντων Φράγκων, Γίετραλεϊφαι έν Κωνσταντινουπόλει
καλούμενοι (καθό απόγονοι τού Γάλλου P i e r r e d’ A u lp s) έπε/είρη-
σαν τολμηροτάτην προς την άκρόπολιν άνοδον από κοινού μετ* άλλων
τινών καί ιδίως ενός τών ό'ορυφόριυν τού μεγάλου δομεστίκου. ‘Ιωάννου
Ά ξ ο ύ χ , όςτις άνέλαβε την προςωρινήν τού στόλου ηγεμονίαν μετά τον
θάνατον τού Στεφάνου. Τό επιχείρημα άπέτυχεν οίκτρώς· άπαντε; ό'έ
οί ατρόμητοι εκείνοι άνδ'ρες έκρημνίσθησαν κατά πετρών, παρεκτός
μόνου τού προειρημένου δορυφόρου, τού καλούμενου Πουπάκη, όςτις
κατοζθώσας πρώτος νά έπιβή έίς τό τείχος πριν ή έξολισθήση ή κλϊμαξ
ήτις παρέσυρε τούς λοιπούς. ήδυνήθη νά σωΟή έκ θαύματος καί νά έπι-
στρέψη σώος προς τούς συνάγωνιστάς, μεγάλην προξενήσας έκπληξιν
εις αυτούς τε καί τούς πολεμίους. ’Αλλά καί ό βασιλεύς ήγωνισθη ώς
απλούς στρατιώτης. Έ ν μια τών ημερών έπειδή είδε ναύν έκ τών με­
γίστων τού στόλου πρόςοκείλασαν διά τής βίας τού άνεμου πρός τινα
βραχώδη τού περιβόλου άκτήν καί τον έσχατον κινδυνεύουσαν κίνδυ­
νον ένεκα τών έπιρριπτομένων κατ* αυτής άπο τού φρουρίου πετρών
καί βελών, δεν έδίστασε νά όρμήση μετά τής βασιλικής δ'ιήρους προς
την ναύν έκείνην, καί διά μόνης τής εύρείας καί βαρείας αύτού άσπί-
δος προφυλαττόμενος, εΐλκυσε διά καλωδίων καί έσωσε τό πλοίον αύ­
τού. Τότε δε λέγεται ότι ό Νόρμαννός φρούραρχος Κέρκυρας, ίίώ ν
τούς στρατιοίτας ρίπτοντας λίθους πολλούς κατά τού βασιλέως, άνέ-
κραζε νά σεβασθώσι την λαμπράν έκείνην ανδρείαν, προςθείς ότι αυτός
αναλαμβάνει την ένεκα τούτου ευθύνην ένώπιον τού ΊΡογερου. *Αλλα
και άλλα πολλά θαυμάσια του βασιλέως τολμήματα έλάβομεν ήδη
 Άνάχτησις Κέρκυρας υπό Μανουήλ. 535

αφορμήν νά ίστορήσωμεν, ώςτε δικαίως τή αλήθεια ή σύζυγος αυτού

ΒέρΟα ώμολόγησέ ποτέ εν μέση συγκλήτω. ότι εκ μεγάλου μεν και
πολ.εμικωτάτου κατήγετο γένους, ουδέποτε όμως ηκουσεν εν Γερμανία
ύπ* ούδενός τοσαύτα καί τηλικχύτα διαπραχΟεντα, οια και όσα τα
τού άνδρός αυτής άριστεύματχ.
Έ ν τούτοις όμως ή Κέρκυρα αντείχεν όόε Ρογερο: έξοπλίσας νεον
στόλον εξέπεμψεν αυτόν ί’να κομίση τροφάς εις τους πολιορκουμ.ενους.
Οί αύτοκρατορικοί άντεπελΟόντες ενίκησαν τον στολον τούτον και
μία μέν αύτού μοίρα έκ τεσσαράκοντα πλοίων συγκείμενη, απόσπα­
σή)'/; περί τά τέλη τής ναυμαχίας καί επλευσεν επι την Κωνσταντινού-
πολιν ϊνα πυρπολνήση τά προάστεια* άπεκρουσθη δέ εκεΐΟεν καί κατε-
διώχΟη. Ά λ λ ’ ετερα περί την Κέρκυραν συνέβαινον δεινά. Μεταξύ
των πολιορκούντων τό φρούριον Ελλήνων καί Ενετώ ν έξερράγη έ'ρις
τοιαύτη, ώςτε ήλβον εις χειρ ας. ΚΙς μάτην οί επισημότατοι εκατέρων
των στρατοπέδων άνδρες ήγωνίσθησαν νά καταπαύσωσι τό κακόν. Οί
Ε ν ετοί προ πάντων άνεδείχΟησαν αμετάπειστοι, μέχρις ού ό μέγας
δομέστικος επελΟών κα τ’ αυτών μετά των ιδίων δορυφόρων καί μέρους
της στρατιάς, ήνάγκασε τούς στασιαστώ; νά καταφύγωσιν εις τά πλοιά
τιον. Ά λ λ α τότε οί Ε νετοί άναχθέντες εις το πέλαγος κατέπλευσαν
εις την νήσον Ά στερίδα καί έπέπεσον κατά, των αύτόΟι ναυλοχ,ούν-
των έξ Εύβοιας πλοίων καί κατεπυρπόλησαν αυτά. Μεθ’ ύ συλλαβόντες
καί την βασιλίδα νήά ένεβίβασαν εις αυτήν άνδράριον αίΟιοπικόν καί
άνευφήμησαν ώς βασιλέα, περιάγοντες μετά λαμπράς στεφανηφορίας
καί προπομπής καί έμπαίζοντε; ουτω,τον Μανουήλ. Ό βασιλεύς ήδύ-
νατο νά τιμωρήση/τήν GSptv ταύτην, αλλά προαιρούμενος ,πρό πάντων
νά κυριευση τό φρούριον, ήγωνίσθη έκ παντός τρόπου νά κατα παύση
τό κακόν είρηνικώς, καί νΙπιτρέψά; αμνηστίαν, εις τους κακούργησαν~
τας, άποκάτέστήσε -την ·τάξιν; Λεν δυνάμεΟα, όμως νά μή. παρατη^
ρήσωμεν ενταύθα όποσον μάταιαι ήσαν αί πρός τούς Ενετούς εκείνοι
συμμαχίαι, αί διά τοσούτων Ουσιών ε’ξαγοραζόμεναι·. ,Έ ^ ί.τ ο ύ προκε ι­
κέτου λ'. αφού * έπετράπησαν εις αυτούς έν αρχή; τού πολέμου νε;α
ωφελήματα,, όύ μόνον,οί ύποτιθέμενοι έκεΐ/οι σύμρ,αχοι εις ούδέν έχρη­
σιμέυσαν,. αλλά καί ζημίαν-ού μικράν-εις τό ·στρατόπεδον έποοξένη-
σαν,· και το /βασιλικόν αξίωμα δεινούς περιύβρισαν καί μετ* ού πολύ* ώς
-Οελομ.εν,ίδεϊν επ&νειλημμένως κ^,Ι άναφανδόν,έπρόδωκαν τον .βασιλέοί.
:.ν.·. τΓ^λενταίον ή-Κερκνρα* στερούμενη τροφών κ α ί.μ ή ελπίζουσα., νά

»
536 ΈςακολούΟησις του πολέμου. Ειρήνη. Προνόμια Γίνουαίων.

λάβη βοήθειαν τινα παρά του 'Ρογέρου, παρεό'όθη. Ό ό'έ βασιλεύς

έγκαταστήσας έν αυτή φρουράν ασφαλή εκ Φράγκων μισθοφόρων συγ-
κειμ,ένην, άπέπλευσεν εις Αυλώνα, όπου άπεφάσισε νά εξακολούθηση
τον κατά του ΊΡογέρου πόλεμ,ον και νά πέμψη επί τούτω τον στόλον
αύτου είς Ιτ α λ ία ν , έπιτρέψχς το επιχείρημα εις τον γνωστόν ήμ.ίν
ό'ομ.έστικον τής ’Ανατολής καί τής Δύσειας Ίωάννην, είς ον παρήγγει-
λε νά καταλάβη τον ’Αγκώνα καί έκεϊΟεν ώς έξ όρμ.ητηρίου νά χο>-
ρήση προς την λοιπήν Ιτ α λ ία ν . Συγχρόνως 81 μ.αθών οτι οί Δαλμάται
καί οί Σέρβοι καί άλλα όμορα έθνη, καί αυτοί οί κατά την μικράν Α ­
σίαν Τούρκοι, ώφελούμενοι έκ του άνά χεΐρας πολέμ.ου, έμελέτησαν νά
έπιτεθώσι πανταχόθεν κα τ’ αύτου, έπεχείρησεν αυτός τον κατά τών
πολεμίων τούτων άγώνα. Έ πρεπε τωόντι νά κατέχεται άπό τό δαιμό-
νιον του πολέμ.ου ό Μανουήλ ινα, όπως ειχον τότε τά του κράτους
πράγματα καί οί σύμμαχοι αύτου, νορ.ίση εύλογον ν’ άντεπεξέλθη έν
ταύτφ κατά τοσούτων αντιπάλων. Ή φρόνησις άπήτει νά άρκεσθή
είς τήν άνάκτησιν τής Κέρκυρας καί νά μή ζητήση νά έκόικηθή πλειό-
τερον τον ΊΡογΙρον, τούλάχιστόν νά μή επιχείρηση τούτο είμή αφού
άσφαλισθή άπό τών πολλών άλλων τού κράτους ε’χθρών, Άγωνισθείς
81 συνάμα καθ’ όλων, ήτο φυσικόν νά περιπέσηεις πολλούς κινδύνους,
άπό τών όποιων έξήλθε μέν επί τέλους νικηφόρος ό'ιά θαυμαστής άν-
ό'ρείας καί καρτερίας, έξήλθεν 6μ.ως νικηφόρος άφού έξήντλησεν επί
ρ-άλλον καί μάλλον τούς δημοσίους πόρους.

Κ α ί πρώτον ό ό'ομέστικος ’Ιωάννης ό'έν έξετέλεσεν ακριβώς τάς 8ο-

θείσας αύτω παραγγελίας. ’Αντί νά πλεύση έπ’ Α γκώ να, έλθών μέ­
χρι τού ποταμού Βοόσης (ώς λέγει ό Κίνναμος, έννοών πιθανώτατα
τάς έκβολάς του ποταμού Α ώ ου ) ό'έν προέβη περαιτέρω, είτε, έπιφέ-
ρει ό Κίνναμος, 8 ιά τήν περί τά ναυτικά άπειρίαν, είτε ό'ιά τάς τών
Ενετώ ν ένεργείας, είς ούς κα τ’ ούό'ένα λόγον ό'έν έσύμφερε νά γίνωσιν
οί ήμ.έτεροι αύθις κύριοι τής Ιταλικής χερσονήσου. Το βέβαιον είναι
οτι έ π ε ^ ή έπήλθεν ό μ.ήν σεπτέμβριος καί συνέβη τρικυμκα όεινή, κα-
τεστράφησαν τά πλεϊστα τών πλοίων, ένω ήτο δυνατόν νά σωθώσιν
άνελκόμενα εντός τού ποταμού. ’Ελέησε λοιπόν νά κατασκευασθή νέος
στόλος* καί έν τω μ,εταξύ, κατά τά έτη 1 1 5 0 — 1 1 5 3 , ό βασιλεύς
άό'ιακόπως άγωνιζόμ.ενος κατά τών Δαλμ.ατών, τών Σερβίαν, τών Ούγ­
γρων, καί τών Πετσενέγων, άλληλοίιαό'όχως κατετρόπωσεν αυτούς
 ΈξακολούΟησις του πολέμου. Ειρήνη. Προνόμιά Γενουαίων. 537

καί έταπείνωσε. Τότε αντί να έπιμείν*/) εις τον κατά τής Ιτ α λ ία ς πό­
λεμον, τό συνετώτερον ήτο να τρέψγ) άπάσας τάς δυνάμεις κατά των
έν ’ΑσίαΤούρκων. Τούτο ήτο τόσω μάλλον συνετόν, όσφ έν έτει 1 1 5 4 ,
άποθανόντος τού ‘Ρογέρου, ό διαό'εγθείς αυτόν υιός του Γουλιέλμος
προέτεινεν εις τον Μανουήλ ειρήνην ύποσχόμενος νά άποδώσν* πάντα
οσα τά σικελικά στρατεύματα ειχον άρπάσει έξ Ε λ λ ά δ ο ς κατά τήν
τελευταίαν επιδρομήν. Πλήν τούτου δέ καί οι Ε ν ε το ί, αναφανδόν ή δη
γωρισθέντες από τού βασιλέως, συνωμολόγησαν ιδίαν προς τον Γου-
λιέλμον ειρήνην.
Ούδέν ήττον ό Μανουήλ έπέμεινεν εις τό νά έκδικηθή τήν γενομέ-
νην ύπό τού πατρός τού Γουλιέλμου εις τό κράτος ύβριν, καί έπέτρεψε
τό έ'ργον εις τον στρατηγόν Mr/α ή λ Παλαιολόγον. Είναι άξιον ση-
μειώσεως ότι επί τής βασιλείας ταύτης αναφαίνονται αύθις όνόρ.ατά
τινα τής αρχαίας στρατιωτικής αριστοκρατίας, τά οποία όλως σχε­
δόν είχον έκλείψει επί τού βασίλέως Ίωάννου. Τ ά ονόματα ταύτα
δεν συνδέονται βεβαίως μετά κατορθωμάτων άνταζίων των έργων Si
ών έκλείσΟη ή αριστοκρατία εκείνη επί τής μακεδονικής δυναστείας,
άλλα μαρτυρούσι τουλάχιστον ότι οί Ιθαγενείς δεν έπαυσαν παρέχον-
τες εις τον στρατόν ήγεμ.όνας λ.όγου άξιους. Ούτως έλάβομεν ή δη αφορ­
μήν νά άναφέρωμεν τον Δημήτριον Βρανάν καί τούς αδελφούς Κοντο­
στεφάνους. Έ π ί δέ τού κατά Σέρβα>ν πολέμου έφημίσθη μεγάλως δ
στρατηγός Ιωάννης Καντακουζηνος, εις των άρχαιοτέρων προγόνων
οϊκου γενομένου πολύκροτου βραδύτερον έν τή ήμετέρα ιστορία. Κ α ί δ
ιταλικός πόλεμος άνέδειξε προς τοις άλλοις τον Μ ιχαήλ Παλαιολ.όγον,
απόγονον άνδρών γνωστών ή δ η εις ημάς καί πρόγονον άλλων έτι όνο-
μαστοτέρων γενομένων. Ό Μιχαήλ, ευρών πρόθυμον σύμμαχον τον
κόμητα Λοριτέλης ’Ροβέρτον Βασευίλιον, έξάδελφον μέν όντα τού
Γουλιέλμου, άλΛά δυςηρεστημένον κα τ’* αυτού, έκυρίευσε πολ.λά φρού­
ρια τής κάτω ’Ιταλίας, έν οίς καί τήν Βάριν. Ό δέ συστράτηγος αυτού
Ίιοάννης Δούκας κατετρόπωσεν έκ τού συστάδην τον κόμητα Ά ν-
δρίας ‘Ριχάρδον. Μ ετ’ ού πολύ νέαι δυνάμεις έστάλησαν έκΚο>νσταν-
τινουπόλεο>ς ύπό Ίωάννην ’’Αγγελον, καί δ Ίιοάννης Δούκας, ενωθείς
μετ’ αυτού κατέβαλε τον συγχρόνως έκ Σικελίας ύπό τού Γουλιέλμ.ου
έκπεμ.φθέντα στρατόν. Εις δέ τήν έπιτυχίαν ταύτην των Ελλήνω ν
συνετέλει ού μ,ικρόν καί ή άγανάκτησις ήν ησθάνοντο κατά των Νορ-
μαννών οι μέχρι τίνος έλΛηνίζοντες κάτοικοι τής κάτω Ιτ α λ ία ς . Ά λ ^
538 ΈξακολούΟησις του πολέμου. Ειρήνη. Προνόμια Γενουαίων.

λά μετ' ού πολύ ο Παλκιολόγος, όςτι; ήτο άνθρωπος τψόντι εξαίρε­

τος, άπέΟανε'/εις Βάριν. Ό δέ άναλαβών τότε την όλην αρχηγίαν 'Ιωάν­
νης Δούκας ήτο μ.έν άνήρ γενναίος καί έκυρίευσεν eVt διάφορα φρούρια,
ενόησεν όμ,ως τά χιστα ότι άνευ επικουριών δεν ητο δυνατόν ν' άνΟέξη
εις τάς ύπό τού Γουλιέλμ.ου παρασκευαζόμενα; εν Σικελία νέας δυνά-
μ,εις. Επικουρίας έξ ’Ανατολής ό Μανουήλ δεν είχε νά τω πέμ.ψη.
"Οθεν περκυρίσθη νά άποστείλη εις Α γκώ να, ούσαν πόλιν σύμμαχον,
τον υιόν της γνωστής ήμ.ίν "Αννης Κομνηνής Αλέξιον, παραγγείλας
αύτω νά στρατολ,ογήσΥ) καθ’ όλην εκείνην την παραλίαν καί ουτω
νά άπέλθν) εις Άπουλίαν προς ένίσχυσιν τού Ίωάννου Δούκα. Ό δέ,
μ,ή έκτελέσας την παραγγελίαν ταύτην, ένεφανίσΟη μ.όνος εις τό στρα-
τόπεδον τού Δούκα, καί τό χείριστον άνέλαβε την ύπερτάτην στρα­
τηγίαν. ΈπελΟόντος δέ μ.ετ' ολίγον εκ Σικελίας τού' Γουλ,ιέλμου μ.ετά
πεζικης καί ναυτικής δυνάμ.εως άξιολόγου. συνεκροτηΟη μάχη κρίσι-
μ,ος, καθ’ ήν οι Έλληνες ηττηΟησαν όλοσχερώς καί μετά τήν όποιαν
ό Γουλιέλμ.ος άνέλαβεν άπαντα τά φρούρια όσα είχεν άπολέσει. Ό
Μανουήλ, έ'πεμ.ψε μ.έν εις Ιτα λ ία ν έτερόν τινα ’Αλέξιον (υιόν τού α­
δελφού του ’Ανδρονίκου) μ.ετά νέας δυνάμεως έν Ά γκώ νι ήδη συλλε-
γείσης* καί ούτος άνέκτησεν έν Άπουλία διάφορα φρούρια, άλ,),* επει­
δή άφ’ ετέρου 6 μεν στόλος τού βασιλέως ηττηθη περί Εύβοιαν ύπό
τού Σικελού ναυάρχομ Μαίου, ο δέ Γουλιελμος προέτεινεν αύθις λ,ό-
γους περί ειρήνης, 6 Μανουήλ, ένόμ.ισε τελευταίον φρόνιμ.ον νά συνομ.ο-
λογήσγ, τήν ειρήνην ταύτην, όΥ ής 6 Γουλιέλμος άπέδωκεν άπαντας
τούς αιχμαλώτους άνευ λύτρο^ν, έτι δέ καί πάσαν τήν λείαν τήν έν
Έ λ λ ά δ ι ύπό τού πατρός αυτού γενομ.ένην, εξαιρέσει τών μ.εταξουργών
οί’τινες έ*μ.ειναν εν Σικελία. Κ αί πότε μεν έγένετο ή συνθήκη ακριβώς
δέν γνιυρίζομεν· άλλοι λέγουσι τω 1 1 5 5 , άλλοι τω 1 1 5 8 * φαίνε­
τα ι ομ,ως ότι οί όροι αυτής ύπήρξαν όλ,ιγώτερον ωφέλιμοι τών όρων
ούς είχε προτείνει b Γουλ,ιέλ,μ.ος άμα βασιλεύσας, διότι τότε δέν άνε-
φέρετο ότι Οέλ,ουσι κρατηθή οί ήδη μή άποδοθέντες μεταξουργοί. "Ως-
τε μάτην έν τω μεταξύ ό Μανουήλ κατεδαπάνησεν εις τον πεισμα­
τώ δη αύτόν αγώνα τ ά ; δυνάμ.εις καί τούς πόρους τού κράτους.
Είπερ ποτέ δέ έφάνη όπόσον άτοπον ήτο τό ,σύστημ.α τό οποίον
ελαβε τό κράτος τού νά παραχωρή εξαιρετικά εις τάς Ιταλίδας.-π ό­
λεις προνόμ,ια επ’ έλπίδι ότι θέλει τύχει τής επικουρίας αυτών., Ή Έ -
νετία ούδεμίαν σχεδόν σπουδαίαν συνδρομήν παρέσχε. τφ ..β α ^λ εί εις
 Ό Μανουήλ τχπεινοΓ δεινώς έν ’Ασία Φραγκούς καί Τούρκους. 539

τον προκείμενον πόλεμον. Ά π ’ εναντίας οί Ε ν ετο ί ήλθον εις ρήξιν προς

τόν στρατόν αυτόν κατά τήν πολιορκίαν τής Κέρκυρας, κατέστρεψαν
εν [Λερός του βασιλικού στόλου, περιύβρισαν τον ύπέρτατον άρχοντα,
διεκώλυσαν πιθανώτατά τον μεγαν δομέστικον νά μετνβή, εις Α γ ­
κώνα, γενό|Λενοι ούτω παραίτιοι τής καταστροφής όλ.οκλ.ήρου τοΰ βα­
σιλικού στόλου, καί επί τέλους συνωμολόγησαν ιδίαν προς τον Γου-
λ.ιέλμον ειρήνην τω 1 1 5 4 , ολως έγκαταλιπόντες τον Μανουήλ. κατά
τά τελ.ευταΐα τοΰ πολέμου έτη. Τοια ύτη των συντεθειμένων παραβα-
σις έπρεπε νά φέρη καί επί τέλους έφερε τήν μεταξύ τού κράτους καί
τής Ένετίας ρήξιν. Ά λ λ ’ έπί τού παρόντος ο Μανουήλ, άπησχολ.ημέ­
νος ών έν τή ’Ανατολή. ένόμ,ισεν ότι θέλει τιμωρήσει τούς Ενετούς,
καί ότι θελει αναπληρώσει τήν έ'λλεεψιν τήςσυμμαχίας των, έ7wlτpέπώv
καί εις άλλην Ιταλίδα πόλ.ιν ανάλογα έντος τού κράτους προνόμια.
"Οθεν περί το 1 1 5 7 συνωμολόγησε προς τούς Γενουαίους συνθήκην,
0 ι’ ής αυτός μέν παρεχώρησεν εις αυτούς ίδιον έμπορείον έν τω φραγ­
κικοί τμήματι τής Κωνσταντινουπόλεως μεταξύ τού εμπορείου τής Έ ­
νετίας καί τού ανακτόρου τού δεσπότου Κωνσταντίνου Α γγέλου, ήλ.ατ-
τoJσεv εις 4 ° / 0 αντί των 10 τά ύπ’ αυτών πλ.ηρωτέα τελωνιακά δ ι­
καιώματα, υπέσχετο πάσαν προστασίαν καί δικαιοσύνην έν τω κρα­
τεί, καί δώρα, οί δέ Γενουαΐοι άνθυπέσχοντο ου μόνον νά μή ύπο-
στηρίζωσι προςβολ.ήν τινα κατά τού κράτους, άλ.λ.ά καί εις βοήθειαν
αυτού νά έρχωνται ο>ς σύμμαχοι πιστοί. Έ ν άλλαις λέξεσιν ό. Μανουήλ
αντί νά διόρθωσα* τό κακόν, ηύξησεν αυτό έγκαθιδρύσας εντός τής βα-
σιλευούσης νέαν ξένην πολιτείαν, ή τιςδέν ήτο δυνατόν νά άποβή σο>-
φρονεστέρα καί είλικρινεστέρα τών προηγουμένων.

Συγχρόνους ήγωνίζετο άδιακόπως έν τή ανατολή προς ποικίλ.ους πο­

λεμίους καί άπέβη αυτόθι ευτυχέστερος ή έν τή δύσει. Ε π ε ιδ ή οί
Τούρκοι έπαναλαβόντες τάς έχθροπραξίας είχον κυριεύσει πολ.λάς πό­
λεις περί Πόντον καί έν Κ αππαδοκία, ό Μανουήλ, στρατεύσας ενίκη-
σεν αυτούς καί ήνάγκ.ασε νά είρηνευσο^σιν άποδίδοντες όλα τά φρούρια
όσο)ν είχον γίνει κύριοι. *Αφ* ετέρου οί ’Αρμένιοι ύπό ηγεμόνα τον Τ ε -
ρόζην έςορμήσαντες από των περί Ταύρον ιδρυμάτων αυτών, έκυρίευ-
σαν προ τίνος άπασαν σχεδόν την Κιλ.ικίαν. Ν αι μεν ό νέος τής ’Αν­
τιόχειας δούξ ’Ρενάλδος (R e n a u d de C h a tillo n ) 6 τού ’Ραιμούνδου
διάδοχος, κατετρόπωσε τή τού Μανουήλ προτροπή τούς Αρμενίους
540 *0 Μανουήλ ταπεινοί δεινώς εν Άσια Φράγκους καί Τούρκους.

καί ήνάγκασεν αυτούς να έκχωρήσωσιν εις τά περί Ταύρον χωρία,

άλλα ρ.ή λαβών την οποίαν ένόμιζεν εαυτόν έίικαιουμενον νά απαί­
τηση παρά τού Μανουήλ ανταμοιβήν, έύ'ήωσεν ανηλεώς την νήσον
Κύπρον* οι ’Αρμένιοι άνέλαβον αύθις τήν Κιλικίαν. Τότε ο Μανουήλ
έζεστράτευσε πρώτον εις τήν χώραν ταύτην καί, άνέκτησεν αυτήν εν
τά χει. Ό £έ ’Ρενάλ^ος έκπλαγείς έκ τής άπροςύ'οκήτου ταύτης έμφα-
νίσεως τού βασιλέως, καί αισθανόμενος ότι ήτο αδύνατον νά άνθέζη,
είραμεν αύτοπροςώπως εις Μάμιστραν, οπού ήτο τότε ο βασιλεύς, καί
έζητήσατο παρ’ αυτού συγγνώμην, καί ύπετάχθη εις άπάσας αυτού
τάς απαιτήσεις μετά πλειστού όσου έζευτελισμού. «Ά φ αιρείται [/.εν
τήν καλύπτραν τής κεφαλής, λ,έγει ο Κίνναρ.ος, γυμνώσας ί έ τώ χείρε
άχρι καί ές αγκώνας αυτούς, άνυπόό'ετος σύν τών μοναχών πολλοΐς
£ιά μέσης τής πόλεως πορευόμενος έπι βασιλέα παραγίνεται. Έζήπτο
ύ'έ αύτω τού μέν τραχήλου καλιύύ'ιον, χειρίύ'έ ττ, ετέρο: ξίφος έφέρετο.
όΉρτ* ούν τηνικαύτα βήμα λαμπρόν καί ΊΡενάλίος μεν άποθέν που
τής βασιλείου σκηνής ίστατο, ώς άν μ ή θαρρών τήν είςφοίτησιν, ό ό'έ
τών άμονάχων μοναχών όμιλος άσάνίαλοί τε καί άκαλυφεϊς κεφαλάς
είςήεσαν επί βασιλέα, επί γόνυ τε όκλάσαντες άπαντες ό'άκρυά τε
τών οφθαλμών έπεμπον καί τάς χείρας άνέτεινον. βασιλεύς Si το μέν
πρώτον άνένευε* παρακληθείς ύστερον, παρελθεΐν τον ποιγκηπα έκέ-
λευσεν, Είςελνθόντι $έ τρόπω τώ είρημένω, έπικαμφθείς άφήκεν αύτω
το εμπαροίνημα, όρκοις άλλα τε πολλά πιστωσαμένω, όσα δηλονότι
βασιλει βουλομένω ετύγχανε, καί ύ'ή καί αρχιερέα έκ Βυζαντίου εις
’Αντιόχειαν κατά έθος πέμπεσθαι το παλαιόν.» Κ αί ταύτα πάντα έ-
γένοντο επί παρουσία τών πρέσβεων πολλών εθνών χριστιανικών άμα
καί μωαμεθανικών, οίτινες εύρεθέντες τότε παρά τώ βασιλει έν Κ ιλ ι­
κία εί#ον μετά θαυμασμού τον έξευτελισμον εκείνον τού ποίγκηπος
τής Α ν τιό χ εια ς καί κατενόησαν έκ τούτου πόσον μεγάλη ήτο ή #ύνα~
μις τού έν Κωνσταντινουπόλει μονάρχου. «"Ο τε ί ή , έξακολουθεΐ ο
Κίνναμος, καί θαύμα κατείχε τους όσοι τηνικά^ε έτύγχανον πρέσβεις
ενταύθα παρατυχόντες τών κατά τήν ’Ασίαν έθνών, Χωρασμίων τε
καί Σουσίων καί Έκβατάνων, Μηδικής τε τής άπάσης καί Βαβυλώ-
νος, ών*$ή τον άρχοντα μέγαν έκείνοι κλεί'ουσι σουλτάν, Νουρα^ίν
τε τού Βερροιαίου σατράπου, καί Ίαγουπασάν τών ΓΙερσών φυλάρχου,
καί Άβασγών καί Ίβήρων, ετι ύ'έ καί ΙΙαλαιστινών καί Αρμενίων
τών επέκεινα Τσαύρων.» Τ ό χαρακτηριστικώτατον επί τού προκειμέ-
 Ό Μανουήλ ταπεινοΓ δεινώς εν *Ασία Φράγκους και Τούρκους. 1

νου βίνοα δτι δ Μισώ άπεσιώπησεν άπάσας ταύτας τάς σκηνάς καί
δσας μετ* ολίγον θέλομεν αναφέρει* άλλ’ ή αλήθεια συγκαλύπτεται
μέν πολλάκις υπό του νέφους των πολιτικών συμφερόντων, δεν βρα­
δύνει όμως να άνατείλη αύθις λαμπροτάτη. 'Q καλός κάγαθός Γου-
σταύος S c h l u m b e r g e r γεγωνυία τή φωνή πρό τινων ετών έβεβαίωσεν
ότι ο ’Ρενάλδος ημίγυμνος καί φέρων καλώδιον περί τον τράχηλον
καθικετέυσε τον βασιλέα Μανουήλ νά τον συγχώρησή καί ώμοσε
πίστιν εις αυτόν.
Έ κ τών υποχρεώσεων τάς οποίας άνέλαβε τότε ό 'Ρενά λδοςή μία
ήτο οτι θέλει πέμπεται εις Α ντιόχειαν άρχιερεύς έκ Βυζαντίου κατά
το έθος το παλαιόν. Τωόντι δ δρος ούτος είχε συνομολογηθή έξ αυτής
τής πριυτης άλώσεως τής Αντιόχειας ύπο τών Φράγκων επί ’Αλεξίου,
αλλά δεν είχε τότε τηρηθή, καί ήδη έπανελήφθη αύθις έπισήμως.
’Αλλά πλήν τούτου συνωμολογήθη δτι ή ’Αντιόχεια θέλει παρέχει τω
βασιλεΐ οδρισμένον τι ποσον στρατευμάτων, οσάκις ούτος το άπήτει
Συγχρόνως καί ό ήγεμών τών ’Αρμενίων Τερόζης ώμοσεν δρκον πίστεως
εις τον αύτοκράτορα. Κ αί τότε, 1 1 5 6 , δ Μανουήλ κατελθών εις Συ­
ρίαν ειςήλασε τροπαιούχος εις ’Αντιόχειαν. Ό μέν ’Ρενάλδος πεζός
παραποοευόμενος, έκράτει τον αναβολέα αυτού, δ δέ βασιλεύς τών
Ιεροσολύμων Βαλδουϊνος Γ ’ παρείπετο έφιππος μεν, μηδέν δμως φέρων
βασιλικόν παράσημον* «ως έκπεπλήχθαι το ξένον άπαν καί έπηλυ,
λέγει πάλιν δ Κίνναμος, δρών προς τούτοις 'Ρενάλδον μέν καί τούς
επί δόξης Ά ντιοχέων, ποσίν άμφί τον βα σ ίλ ειο^ παραθέοντας ΐππον,
Βαλδουϊνον δέ άνδρα στεφήφορούντα μακράν άποθεν έφιππον μέν παν-
τάπασι δέ άσήμαντον πορευόμενον.» Αί σκιαί τού ’Αλεξίου καί τού
Ίωάννου έσκίρτησαν βεβαίως ιδούσαι άνταμειφθέντας διά τού Μ α­
νουήλ τούς μακρούς αυτών άγων ας. Ουδέ εις ταύτα περιωρίσθη δ
θρίαμβος τού Μανουήλ. Έ ξ ’Αντιόχειας ώρμησεν επί τήν άλωσιν τού
Χαλέπ, αλλά, καί αυτός δ Νουρεδδίν, δ τής πόλεως ταύτης σουλτά­
νος, έξητήσατο τήν ειρήνην επί τή ά,ποδόσει όλων τών χριστιανών
, αιχμαλιύτιυν ( 6 ,0 0 0 Ράλλων καί Γερμανών, άθλιων* λειψάνων τής
δευτέρας σταυροφορίας) καί τή ύποσχέσει δτι θέλει έπεται αύτω εις
δλους τούς κατά τήν ’Ασίαν πολέμους. Ό Μανουήλ ήξευρεν δτι ή τε­
λευταία αυτή ύπόσχεσις δεν θέλει τηρηθή* έπιθυμών δμως νά επιτύχα
τήν ελευθερίαν τών ομοθρήσκων εκείνων, συνν)νεσε νά παραιτηθή τού
επιχειρήματος. w
 (

542 Σχέσεις προς τον πάπαν και προς τον αυτοκράτοοα Γερμανίας.

Έπιστρέψας δέ εις Κωνσταντινούπολή καί θριαμβεύσας έπανέλαβε

τώ 1 1 5 7 τον άδιάκοπον τυρός τούς Τούρκους της μικράς ’Ασίας πό­
λεμον καί πολλάκις κατετοόπωσεν αυτούς, ώςτε ό τού Ίκονίου σουλ­
τάνος Ά ζ ε δ δ ίν , έξητησατο τω 1 1 5 8 την ειρηνην επί τγ άποδόσει
όλων των αιχμαλώτων, ετι δέ υποσχόμενος ότι θέλει παρέχει κα τ’ έτος
εν στρατιωτικόν σώμα, οτι δέν θέλει επιτρέψει επιδρομήν τινα εις τάς
χώρας τού Ελληνικού κράτους, οτι πάση δυνάμει θέλει άντισταθη
εις τάς εχθροπραξίας των άλλων μουσουλμάνων ηγεμόνων, ότι θέλει
αποδώσει πάντα τά φρούρια οσα έκυρίευσεν απ’ αρχής της τού Μα-
4 *

νουηλ βασιλείας, καί oTt θέλει πιστώς έκτελει άπάσας τάς διαταγάς
τού αύτΟκράτορος. Ό Μανουήλ άπεδέχθη τάς συνθηκας ταύτας καί
κατά το ακόλουθον ε*τος, 1 1 5 9 , αυτός ό σουλτάνος προςελθών εις την
βασιλεύουσαν έπανέλαβεν εν πάσγι ταπεινότητι όλους εκείνους τούς
ορκους.

Α λ λ ά καί προς δυσμάς ό Μανουήλ, ει καί δέν κατώρθωσε νά άνα-

κτησγ) την κάτο> Ιτ α λ ία ν , υψωσεν όμως πολύ τό αξίωμα τού ανατο­
λικού κράτους. Α ί προς την δυτικήν εκκλησίαν σχέσεις του υπήρξαν
πάντοτε όσον ενδέχεται φιλικαί. Αί μεν άπόπειραι αί γενόμεναι επί
της βασιλείας ταύτης, ώς καί πρότερον, περί της ένοίσεως των δύο
-εκκλησιών, άπέτυχον* διότι ό Μανουήλ δέν ένόει νά άναγνωρίσνι την
παπικήν κυριαρχίαν. Κ ατά τά λοιπά όμως δέν έπαυσε δεικνύων προς
τούς κατά την δύσιν έν Χριστώ αδελφούς πρλλην εύλάβειαν καί οι­
κειότητα . Έδω ρήσατο εις τάς λατινικάς εκκλησίας τού κράτους
πολλά κτήμ α τα , έόςτε οι λατινοι μοναχοί εύγνωμονούντες τω άνδρί
επί τούτφ έζο>γράφισαν την εικόνα αυτού έν ταίς ίδίαις 'έκκλησίαις.
Έ π ί της Δευτέρας σταυροφορίας έλθόντος τού Λουδοβίκου Ζ' εις Κων-
σταντινούπολιν, η εορτή τού άγιου Διονυσίου τού προστάτου της Γ α λ ­
λίας, έπανηγυρίσθη μεγαλοπρεπέστατα από κοινού ύπό Ελλήνων τε
καί Λατίνων, έν τω μεγάλω ναω της τού Θεού Σοφίας. Τω 1 1 5 9 ,
επειδή ό τότε αύτοκράτωρ της Γερμανίας Φρειδερίκος Α' άνεδείχθη
πρόμαχος μεν τού άντίπαπα Ούίκτωρος, άντίπαλος δέ τού πάπα ’Α­
λεξάνδρου Γ ', ό Λουδοβίκος Ζ' συνηγόρησε παρά τω Μανουήλ υπέρ
τού ’Αλεξάνδρου μετά τού όποιου καί αυτός συνετάσσετο. Ό δέ άπην-
τησεν ότι επιθυμεί είλικρινώς νά άνανεώσγι την άρχαίαν μετά της
Γαλλίας φιλίαν, καί πείθεται έπί τγ μαρτυρίοι αυτού οτι ό Ά λέξαν-
 \

Ιχεσεις προς τον πάπαν καί προς τον αύτοκράτορα Γερμανίας. ' 543

δρος είναι καλός κάγαθός άνήρ, προς ον οφείλεται πάσα εύλάβεια και
του οποίου επικαλείται τάς εύγάς. Μετά τινα δέ έτη, επειδή έξη-
κολούθει ή μεταξύ του αύτοκράτορος Φρειδερίκου καί τού πάπα ερις, 6
Μανουήλ άπεφάσισε νά προβή ετι περαιτέρω, καί άναλαμβάνων'τήν
ισχυράν του ’Αλεξάνδρου ύποστήριξιν, νά άνακτήση μέν την ’Ιταλία ν,
νά άνα λάβη δέ τό αύτοκρατορικον της 'Ρώ μ ης στέμμα. "Οθεν τω
1166 επεμψεν εις Ρώμην πρέσβυν μετά δώρων μεγάλων καί μ,ετά
τ η ; εντολής του νά δηλώση την ειλικρινή αυτού επιθυμίαν ύπέρ της
τών εκκλησιών ένώσεως. ’Εάν πιστεύσωμεν τούς Λατίνους, 6 πρέσβυς
εΐπεν εις τον πάπαν, ότι ό βασιλεύς έπόθει προ καιρού νά τίμηση την
ρωμαϊκήν εκκλησίαν, την μητέρα αυτού. Νύν δε ότε ό αύτοκράτωρ
Φρειδερίκος, άντί προστάτου εγενετο διώκτης αυτής, επιθυμεί ετι μάλ­
λον νά υπηρέτηση καί συνδράμη την εκκλησίαν τ α ύ τ η ν επιθυμεί νά
εν(όση την ελληνικήν εκκλησίαν, ί^ ω ς εΐχον τά πράγματα ανέκαθεν,
μετά της οωμ,αϊκης καί νά την καθυποτάξη εις αυτήν, επί τω δρω
όμως δτι καί δ πάπας θέλει αποδώσει αύτω τό αύτοκρατορικον στέμμα,
όπως απαιτεί ό ορθός λόγος καί τό δίκαιον. Ό πάπας μετά μακράν
συνδιάσκεψιν πρό; τε τον άνώτερον κλήρον καί τούς εύπατρίδας, *άπε-
κρίθη ότι ευγνωμονεί τω βασιλεί επί τη αγαθή αυτού προαιρέσει, δτι
επιδοκιμάζει προθύμως την περί της εκκλησιαστικής ένώσεως αιτησιν
αυτού, δτι όμο>ς η περί τού αύτοκοατορικού στέμματος έφεσις δεν είναι
εύλογος, άλλά μάλλον επικίνδυνος, καί προςέτι αντιβαίνει εις τούς
ορούς τών άγιων πατέρων διό ούτε δύναται ούτε οφείλει νά δώση
■ κύτη την συναίνεσίν του, ίνα μη ταράξη την κοινήν ειρήνην. Τ α ύτα δέ
ειπών ό πάπας απέλυσε τον πρέσβυν χωρίς νά παραλάβη τά κομι-
σθέντα παρ’ αυτού δώρα, καί έξαπέστειλε μετ’ αυτού προς τον βασι­
λέα δύο καρδιναλίους, ίνα έξακολουθήσυ^σι την συζήτησιν, ούχί πλέον
περί τής αυτοκρατορίας, άλλά περί τής εκκλησιαστικής ένώσεως.
Το καθ’ ημάς δμολογούμεν δτι δεν δυνάμεθα νά βεβαιιυσωμεν άν ό'
βασιλεύς Μανουήλ προέτεινεν εις τον πάπαν ώ ; αντάλλαγμα τής αυ­
τοκρατορίας τής δύσεως την άναγνώρισιν τής κυριαρχίας αυτού. Ό
Κίνναμος άξιοι δτι το πράγμα δέν άπέτυχεν είμή διότι δ πάπας ά-
πήτει νά μεταφέρη ό βασιλεύς την καθέδραν αυτού εις 'Ρώ μην, οπερ δ
Μανουήλ δεν έδέγετο. Μετ’ ού πολύ δέ άπεδείχθη τρανώς δτι δ Μ α­
νουήλ ποτέ δέν άπεφάσισε σπουδαίο>ς^νά υπόταξη τήν ανατολικήν
εκκλησίαν εις τήν δυτικήν. Τωόντι οί δύο άποκρισιάριοι τούς δποίους
544 Σερβοι. Ούγγροι. Νίκη περί Ζεύγμινον. Θρίαμβος επί ταύτγ).

εστειλε τότε δ πάπας μετά τού πρέσβεως τού βασιλέως είς Κωνσταν­
τινούπολή, ένόμισαν ότι θέλουσι διευκολύνει την ενωσιν, εάν άφίνον-
τες την εκκλησίαν ημών νά πρεσβεύη ό,τι βούλεται, περιορίσωσι τάς
απαιτήσεις των είς τρία τινά* το πρωτειον, το εχκ.Ιητον, το μγημό-
συνον, ο έστι την άναγνώρισιν τής παπικής κυριαρχίας, διά τούτου
ότι δ πάπας ήθελεν έχει το δικαίωμα νά δικάζν) κα τ’ εκκλησιν περί
όλνων των εκκλησιαστικών αποφάσεων. Μετά πολλάς δέ των νέων
τούτων προτάσεων συζητήσεις, δ βασιλεύς, ή σύνοδος, προεξάρχοντος
τού τότε πατριάρχου Μ ιχαήλ Ά γ χιά λου, καί πάσα ή σύγκλητος άπε-
φάσισαν τω 1 4 6 8 , ότι ή συνεννόησις μετά των άποκρισιαρίων τού
πάπα είναι αδύνατος, καί διέκοψαν πάσαν σχέσιν μετ’ αυτού καί των
οπαδών του, άναθέμενοι τα περαιτέρω είς τήν κρίσιν τού Θεού. Ώ ς τε
κατέστη καί αύθις πρόδηλον ότι άπας εκείνος δ άγων τής παπικής
εκκλησίας δεν έγίνετο περί τής τών δογμάτων καΟαρότητος, αλλά περί
τής υποταγής τής ήμετέρας εκκλησίας είς την δυτικήν, εις ο οί ήμέ-
τεροι δεν ήδύναντο εύλόγως νά συναινέσωσιν.
Ά λ λ * εάν. ό βασιλεύς Μανουήλ δεν επέτυχε το αξίωμα τού αύτο-
κράτορος τής δύσεως, ήγωνίσΟη όμως καί κατώρθωσε νά αντίπραξη
είς τα επί τής Ιτ α λ ία ς βουλεύματα^τού αύτοκράτορος τής Γερμανίας
Φρειδερίκου. Ενταύθα προέκειτο περί ζητήματος καίριου διά το ανα­
τολικόν κράτος. Όπόσον ήτο πρόχειρος ή άπό τής Ιτ α λ ία ς είς την
Ε λ λ ά δ α επιδρομή ε’μαρτύρησαν έπανειλημμένως αι έκστρατεΐαι τού
’Ροβέρτου Γυσκάρδου, τού Βοημούνδου, καί τού 'Ρογέρου. Ο δέ έ-
κείθεν κίνδυνος ήθελεν άποβή έ’τι φοβερώτερος, εάν ή Ιτ α λ ία σύρ πασα
κατελαμβάνετο υπό τού ισχυρού μονάρχου τής Γερμανίας. "Οθεν δ
Μανουήλ μή δυνηθείς ν’ άνακτήση αύτός τήν ’Ιταλίαν, άντέπραττεν
είς τάς τού Φρειδερίκου ένεργείας, καί διά τής συμμαχίας αυτού μετά
τών Ενετώ ν, τής Παδούης, τής Κρεμόνης, τής Γενούας, διά τών απο­
στόλων τούς οποίους άδιαλείπτως έ'στελλεν είς ΙΙίσαν, εις Μεδιό-
λανον, καί είς άλλας πόλεις, έτι δέ διά τής φρουράς ήν είχε πάντοτε
είς *Α.γκώνα, συνε-ΐέλεσε τά ρ,έγιστα είς τήν αποτυχίαν τού αύτοκρά­
τορος τής Γερμανίας εν τή Ιτ α λ ία , καί είς τήν διάσωσιν τής ελευθε­
ρίας τών πόλεων τής χερσονήσου ταύτης.

Συγχρόνως έξηκολούθει καθιστών όσον ενεστι σεβαστήν τήν βασι­

λείαν τού ανατολικού κράτους είς τούς πλησιεστέρους ηγεμόνας. Ε ίδο -
 t f ^
Σέρβοι. Ούγγρο».. Νίκη περί Ζεύγμινον. Θρίαμβος επί ταύτη. 545

μεν πόσον έταπεινώθησαν ενώπιον αυτού οί Φράγκοι ηγεμόνες τής Σ υ­

ρίας καί αυτός 6 βασιλεύς των 'Ιεροσολύμων Βαλδουϊνος Γ\ Ό δέ τού
Βαλδ ουίνου αδελφός καί διάδοχος Ά μαλάριχος επί τοσούτον ένόμισε
φρόνιμον να ζητήση την εύνοιαν τού Μανουήλ, ώςτε διαζευχθείς την
σύζυγόν του 'Αγνήν, εγτ,με την Κομνηνήν Μαρίαν, την θυγατέρα
Ίωάννου τού ανεψιού τού αύτοκράτορος. Ά φ* ετέρου οί Σέρβοι έπιχει-
ρήσαντες νά άποπτύσωσι την κυριαρχίαν τού κράτους, κ α τ’ είςήγησιν
τού αύτοκράτορος της Γερμανίας, ήναγκάσθησαν αύθις νά άναγνωρι-
σωσιν αυτήν. ’Αλλά καί είς τά των Ούγγρων πράγματα έδέησε πολ-
λάκις νά έπεμβή, διότι μέγα συμφέρον είχε το κράτος νά ίσχύη εν τή
γείτονι καί μαχίμω εκείνη χ ώ pcjc.
Ό ήγεμών τής Ουγγαρίας Γείζας είχε μεν υιούς, άλλ* είχεν έν-
ταύτω καί ό'ύο αδελφούς, Λαδισλάον καί Στέφανον, ών 6 πρεσβύτερος
ήτο, κατά τά παρά τοις άνατο7νΐκοίς εθνεσιν είθισμένα, ό νόμιμος τής
βασιλείας διάδοχος. Ά λλ* ο Γείζας ποοετίμησε τον πρεσβύτερον υίον
αυτού, Στέφανον ώςαύτως καλούμενον· οθεν οί δύο αδελφοί του κατέ-
φυγον προς τον Μανουήλ, καί 6 έτερος μάλιστα αυτών, 6 Στέφανος,
εγημε Μαρίαν την ανεψιάν τού βασιλέως. θυγατέρα S i τού αδελφού
του Ίσαακίου. Άποθανόντος λοιπόν τού Γείζα τω 1 1 6 1 , άνεκηρυχθη
μεν διάδοχος ύ υιός του, άλλ’ οί δύο θεtot τούτου έμβαλόντες εις την
χώραν τή συνδρομή τού Μανουήλ, ήνάγκασαν τον ανεψιόν αύτών νά
παραιτηθή. Τότε άνηγορεύθη βασιλεύς 6 Λαδισλάος· άποβιώσαντος
^μως αυτού μετ’ ολίγον, περιήλθεν ή άρχή εις τον Στέφανον. Ο Σ τέ­
φανος ούτος τοσούτον κατεπίεσε τό υπήκοον, ίυςτε οί Ούγγροι έπανα-
στάντες καθήρεσαν αυτόν, καί άνεβίβασαν είς τον θρόνον αύθις Σ τέ­
φανον τον νεώτερον. Εντεύθεν Si παρήχθη μεταζύ των ήμετερων και
των Ούγγρων πόλεμος διαρκέσας άπό τού 1 1 6 4 μέχρι τού 1 1 6 8 , ότε
διά νίκης περιφανούς, ήν περί Ζεύγμινον ένίκησαν οί στρατηγοί Αν­
δρόνικος Κοντοστέφανος, ’Ανδρόνικος Λαμπαρδάς καί Δ ημ ητ ριος καί
Γειύργιος Βρανάς, οί Ούγγροι ήναγκάσθησαν νά είρηνεύσωσι. Κ α ι μετ
ου πολύ, τω 1 1 7 2 , θανόντος τού νειυτέρου Στεφάνου, έδέχθησαν βα­
σιλέα τόν αδελφόν σ.ύτού Βέλαν, τον ύποϊον ό Μανουήλ, επειδή επει-
σθη περί τής άνεπιτηδειότητος τού Στεφάνου, ειχεν άρχΐ'7ει κοα“
ρού νά προστατεύη. Ό S i Βέλας παρέμεινε πιστός τού μονάρχου της
Κωνσταντινουπόλεως σύμμαχος. Ό Ν ικήτας 6 Χωνιά,της περιγράφει
ύπερηφάνως τόν θρίαμβον ον έτέλεσεν ό Μανουήλ έν Κωνσταντινουπο-
( β λ λ . rrro p . κ. π α π α ρ ρ η γ ο π ο υ λ ο υ τ ο μ ο ε α ) ^5,
546 Σέρβοι. Ούγγροι. Νίκη περί Ζεύγμινον. Θρίαμβος επί ταύτη.

λει επί τφ κατά το Ζεύγμινον κατορθώματι. Κ α ί επειδή η πανήγυρις

αυτή είναι η τελευταία της μεσαιωνικής ημών ιστορίας, παραθέτομεν
ενταύθα την περί αύτής εκθεσιν τού χρονογράφου. «Βασιλεύς δε την
καλλίστην ταυτηνί νίκην ένο>τισάμενος θύει Θεφ χαριστήρια καί αυ­
τός ην έν κρότοι; καί χαρμοναΐς. Κοινούμενος δε τοΐς της βασιλίδος
οίκήτορσι πόλεωςταύτα δή τά ευφρόσυνα κατορθώματα, γράμματα. εύ·
θύς εύάγγελα στέλλει, την τροπαιουχίαν περισαλπίζοντα. Μεθ’ ημέρας
Si τινας καί αυτός την μεγαλόπολιν είςιών κατάγει θρίαμβον από της
έώας πύλης, ήτις άνέωγε κατά την άκρόπολιν. Οία S9 επί μέγιστο*
τροπαίω καί άκραιφνει κατορθώματι θριαμβεύειν μεγαλοπρεπώς προ-
θέμενος, καί τά της πομπείας διασκευασθήναι προς τό ύπέρογκον δ ια -
τέταχεν. "Απας ούν περιπόρφυρος πέπλος καί χρυσίω κατάστικτος ά -
πηωρητο, καί οιάστυνόμ.οι άλλος άλλοθεν επί την πρόοδον εκείνην με-
ταρρυέντες ώς ρεύμα κατά πρανούς οχετηγούμενον έζεκένωσαν αγοράς,
οίκους, νεώς, εργαστήρια και άλλο μέρος άπαν της πολυχανδούς πό-
λεως. Ούδέ της των αιχμαλώτων συμμορίας ό θρίαμβος άπεστέρητο,
αλλά καί τούτων πολλοί διήγον τούς παρόντας καί έσέμνυνον την
πομπήν παριόντες. Αυτά μέντοι τά καθ* έκάτερα μέρη της άγυιάς
καθ* ην έμελλε τελεΐσθαι ο θρίαμβος, παρυφιστάμενα δρύφακτα εις
διώροφά τε καί τριώροφα παρυψούμενα, πάσιν ένεποίουν θαυμασμόν,
καί τά τέγη S' ούχ ήκιστα μάλιστα πολλούς τούς θεωμένους καί
πάντας άνέχοντα εκκρεμείς. Έ π εί δε καί τού τον αύτοκράτορα πα-
ρελθεΐν έπήγε καιρός, προηγείτο μέν άργύρεον έπίχρυσον τέτρωρον, ίπ­
πο ις λευκοΐς ώς αί χιόνων άποσπάδες έλκόμενον, ίδρυτο Si επ’ αυτού
ή είκών τής άπροςμ,άχου συμμάχου καί ακαταγώνιστου συστρατήγου
τφ βασιλεί Θεομήτορος. Ού μέγα S' έ'βραχεν άξων, cm μηδέ θεάν
ήγε δεινήν την ψευδοπάρθενον Άθηνάν, άλλα την ώς αληθώς παρθέ­
νον καί ύπέρ λόγον διά λόγου τον λόγον λοχεύσασαν. Μετά Si τούτο
οί καθ’ αίμα τφ βασιλεί περιώνυμοι, καί οσοι γερουσιάζοντες τάς πο­
λ ιτικ ά ; διείπον άρχάς, καί οί λαμπροί τοις άξιώμασι καί τή τού βα-
σιλέως εύνοια περίκλυτοι. Έ π ε ιτ α S' ό κρατών προήει αυτός, ίππω
ύψαύχενι εποχος, κύδιστος καί κόσμους τους βασιλικούς περιφανώς
περικείμενος. Πάρείπετο Si οί καί ό τού θριάμβου αίτιος Κοντοστέ­
φανος, υμνούμενος τής νίκης, τού δεξιού μακαριζόμενος αγωνίσματος.
Εις S i τον μέγαν νεών είςιών καί τού παντός ενώπιον λεώ την τού
Κυρίου λαλήσας αίνεσιν, πρόεισιν έκεΐθεν εις τά βασίλεια. "Ωςπερ
 *Ασύνετος και άτυχης επ ί Α ίγυπτον στρατέ ία. 547

As τόξον άνιείς εαυτόν της άγαν τάσεως διεχειτο ίππων άμιλλαις.»

*Αλλ’ αΰτη ύπήρξεν η τελευταία του Μανουήλ ευτυχής έπιχείρη-

•σις. Περί τούς χρόνους τούτους παρεσύρθη ύπο τού βασιλεως των Ιε­
ροσολύμων Άμαλαρίχου είς εκστρατείαν τινά, ήτις δύναται νά λο-
γισθή ώς ή μάλλον ασύνετος των πράξεων αύτού. Ό Ά μ αλά ριχος
sty εν έπανειλημμένως άναμιχθή εις τα της ΑΙγύπτου πράγματα, ωφε­
λούμενος έκ των εμφυλίων διενέξεων τού όλως παρακμάσαντος αυτό­
θι μωαμεθανισμού. Ού μόνον οί φ ατιμιδαι καλίφαι, αλλά καί οί κλη­
ρονομικοί καταστάντες βεζύραt αυτών είχον παντελώς έξαχρειωθή.
Κ α τά τού τότε βεζύρου Σαβέρ ειχεν έγερθή αντίπαλος φοβερός, ό
Λαργάμ, είς τών κυοιωτέρων αξιωματικών τού στρατού, δςτις καί έξέω-
σε τον Σαβέρ. Ό τελευταίος ούτος έζήτησε κ α τ’ άρχάς την βοήθειαν
τού Ν ουρεδδίν καί τωόντι ό Νουρεδδίν διά τού στρατηγού αύτού
.Σιρκούχ, κατετρόπωσε τον Δαργάμ. Ά λ λ * ό Σαβέρ πιεζόμενος υπό
τών υπέρογκων αξιώσεων τών συμρ,άχων αύτού καί επομένως κίνδυ­
νε ύσας νά άπολεστι όΥ αυτών την αρχήν, επεκαλέσατο την συνδρομήν
τού Άμ.αραλίχου* καί έπελθόντος τούτου τω 1 1 6 4 μετά δυνάμεως
ικανής, κατεπεισθη ο τού σουλτάνου τής Συρίας στρατηγός νά ύπο-
χωρήση, άφού όμως ελαβε τά εξοία τού πολέμου. ’Αλλά τφ 1 1 6 7 6
Σιρκούχ άπεστάλη αύθις υπό τού Νουρεδδίν επί τω άπαρακαλύπτω
ήδη σκοπώ τού νά κυριεύση την χώραν. Πάλιν δέ έπελθόντος τού Ά - ·
μ,αλαρίχου είς βοήθειαν τών Αιγυπτίων, ήναγκάσθη ό τής Συρίας στρα­
τηγός νά απέλθη άπρακτος. Τότε δμως b Ά μ αλά ριχος ένόμισεν δτι
-δύναται νά κατακτήση αυτός την χώραν, ήν δίς έσωσεν από τού Νου-
ςεδδίν. Κ α ί προς επιτυχίαν τού σκοπού τούτου έζήτησε καί έλαβε τήν
συνδρομ,ήν τού Μανουήλ, μετά τού οποίου συνήψεν ή δ η , ώς προείπο-
μεν, καί δεσμών κηδεστίας. ΓΙούς ό Μανουήλ άπεφάσισε νά άναμιχθή
είς τον πόλεμον τούτον, είναι τή άληθεία άκατανόητον. 7Η το πρόδη­
λον ότι το έπιχείρημα έμελλε νά προςκρούση προς δυςκολίας μεγάλας
διά τε τήν δυςπιστίαν ήτις δεν έπαυσεν επικρατούσα μεταξύ Ε λ λ ή ­
νων καί Φράγκων, καί διά τήν πιθανωτάτην έπέμβασιν τού Νουρεδδίν
υ,ετά τού οποίου ήτο φυσικόν νά συμμαχήσωσιν ήδη οί Αιγύπτιοι κατά
τών άπειλούντων νά κατακτήσωσιν αυτούς χριστιανών. 'Αλλά καί
jzv ύποτεθή δτι ήδύνατο νά έπιτύχ^ ή έπιχειρησις, ή κατάκτησις τής
.Αίγυπτου ήθελε γίνει προς όφελος τού βασιλέως των Ίεροσολύρ.ων, π α -
35*
548 ’Ασύνετος καί ατυχής προς τους Ενετούς ρήξις.

ρεκτός άν ο Μανουήλ διενοεΐτο νά αφαίρεση αυτήν διά νέου πολέμου

άπο του συμ.ρ.άχου αυτού, οπερ ήθελεν είναι ή έσχατη πλάνη. Ούδέν
ήττον πάρε σκεύασε δύναμιν μεγάλην πεζικήν και ναυτικήν, καί έζα-
πέστειλεν αυτήν τφ 1 1 7 0 ύπό τον γενναΐον καί δεξιόν 'Ανδρόνικον
Κοντοστέφανον εις τά παράλια τής Συρίας. Έν τφ μ,εταζύ ό Ά μ α λ ά -
ριχος, μαθών τάς μ,εγάλας προπαρασκευάς του βασιλέως καί ύποπτεύ-
σας μ,ήπως ή επικουρία αυτή σκοπόν είχε μ,άλλον τήν κατάκτησιν
τής Αίγυπτου προς δφελος του ανατολικού κράτους, έστράτευσε (/.όνος
άπο του 1 1 6 8 κατά τής χώρας εκείνης. Ά λ λ ’ έμβαλόντος τρίτην φο­
ράν του Σιρκούχ εις Αίγυπτον μ.ετά στρατού φοβερού, υ βασιλεύς των
Ιεροσολύμων ήναγκάσΟη νά έπιστρέψτ, κακώς εχων εις τά ίδια . Καί
ήδη συνταχθέντων των Αιγυπτίων μ.ετά των Τούρκων τής Συρίας, φο­
νεύεται (Λεν ο Σαβέο, αναγορεύεται δέ ύπό τού καλίφου βεζύρης ό Σιρ-
κούχ. Μετά δύο δέ μ,ήνας άποθανόντος αίφνιδίως τού Σιρκούχ, προε-
χειρίσθη άντ’ αυτού ύπό τού καλίφου ο νεώτατος των εγιρών τού στρα­
τού τού Νουρεδδίν, όνόμ,ατι Σαλαδδίν, όςτις, ών μόλις τριακοντούτης,
έμελλε μετ’ ού πολλύ νά κατάπληξη ανατολήν καί δύσιν διά των
κατορθωμάτων αυτού. Ουτιυς είχον τά πράγρ.ατα ότε τω 1 1 7 0 εφ-
Θάσε τελευταιον εις Π τολεμαίδα ο ελληνικός στόλος. Έ κ εΐ άπεφασί-
σθη νά εξακολούθηση ο αγών. καί ό βασιλεύς των Ιεροσολύμων έπε-
χείρησενήδη από κοινού μετά τού Κοντοστεφάνου τήν πολιορκίαν τής
Δ αμ ιέττας, ήτις κειται παρά τήν δυτικήν όχθην τού Νείλου, καί είναι
ή αρχαία Ταμίαθις. Έ π ί πεντήκοντα όλας ημέρας ματαίως ήγωνίσθη-
σαν νά κυριεύσωσι τήν πόλιν ταύτην διά τήν όλιγην προθυμίαν των
Λατίνων, ώς βεβαιούσιν οί ήμ.έτεροι χρονογράφοι. Τότε ο Κοντοστέφα-
νος, βλέπων οτι πλησιάζουσι νά. έξαντληθώσι τά τρόφιμα τού στρατού,
άπεφάσισε νά επιχείρησή νέαν έφοδον άνευ τής συμπράζεως των συμ­
μάχων του. Καθ’ ήν όμως στιγμήν ήτοιμάζετο νά δεύση τό σύνθημα
τού άγώνος, ό Άμ.αλάριχος τω άνήγγειλεν ότι συνωμ.ολόγησεν ίδιαν
ειρήνην προς τούς Αιγυπτίους, ιυςτε οί Έλληνες ήναγκάσθησαν νά άπέλ-
θωσιν άπρακτοι.*

* Έ τ ι δέ όλιγώτερον συνετή ύπήρζεν ή ρήξις. εις ήν ό Μανουήλ πε­

ριήλθε προς τούς Ενετούς. Πολλάς άφορμ,άς δυςαρεσκείας είχε λάβει
βεβαίως προς τήν πολιτείαν εκείνην, ήτις ενώ τοσαύτα επέτυχε προ­
νόμια, ού ρ,όνον δέν έτήρει τά συντεθειμένα, αλλά καί επανειλημμένος

/
 ’Ασύνετος καί ατυχής προς τους Ενετούς ρήξις. 549

έπρόδωκε τά πολυτιμότατα, του κράτους συμφέροντα. ’Αφού όμως άπαξ

εγένετο το λάθος του νά συνομολογηθή ή επιζήμιος αυτή συμμαχία, τό
συνετώτερον, όπως είχον ήδη τά πράγματα, ήτο νά οίκονομηθή ή υβοίς·
αυτών και ή επιβουλή, άχρις ου έπέλθωσιν εύμενέστεραι περιστάσεις,
και νά μή αύξήσωσιν αί δυςχέρειαι διά τής εις τοσούτους εχθρούς
προςθήκης πολεμίου επικινδυνότερου ίσως πάντων των λοιπών. Ά λ λ *
ο Μανουήλ δεν ήκουσε τήν φωνήν ταύτην τής φοονήσεως· καί τω 1 1 7 0
περιεπλάκη εις διενέξεις προς τούς Ενετούς, αίτινες δέν ήδύναντο είμή νά
έπαγάγωσι τον πόλεμον. Κ ατά το έτος τούτο σπείρά τις τυχοδιωκτών^
ενοίς ήσαν καί Ε νετοί ούκ ολίγοι, έπετέθησαν κατά τού εν Κωνσταν-
τινουπόλει εμπορείου των Γένουα ίων καί κατέστρεψαν τάς οικίας αυ­
τών. Ό βασιλεύς διέταξε τήν άνόρθωσιν των κατεδαφισθέντων, καί
τήν άποζημίωσιν τών παθόντων, έπιρρίψας πάσαν την ευθύνην των
γενομένων επί τής ένετικής αποικίας. Οί δέ δυτικοί βεβαιούσιν ότι ο
βασιλεύς δεν ύπήρξεν αμέτοχος τού ληστρικού εκείνου κινήματος, ότι
αυτοί οίΤενουαΐοι βραδύτερον άπήλλαξαν τούς Ενετούς πάσης τών
γενομένων ευθύνης, καί ότι ό Μανουήλ δεν έκίνησε τήν ύπόθεσιν τα ύ-
την είμή ινα λάβη άπό τής πλούσιας ένετικής αποικίας χρήματά τ ι-
να τών οποίων είχεν ανάγκην ένεκα τών άδιακόπων πολέμων καί τής
άσωτίας τού βίου αύτού. Το βέβαιον είναι ότι οί Ε ν ετο ί είχον πράξει
ό ,τι ήτο δυνατόν ινα έξαντλήσωσε τήν υπομονήν τού βασιλέως, όςτις,
παροξυνθείς εύλόγως, δεν έδίστασε νά ρ,εταχειρισθή ώςαύτως πάντα
τρόπον ινα τούς έκδικηθή. Ό δόγης τής Έ νετίας Β ιτά λ ης Μικιέλτ,ς
άπήντησεν εις τήν περί άποζημιώσεως άπαίτησιν τού Μανουήλ, δ Γ
άπαγορεύσεως πάσης μετά τού κράτους έμπρρίας. Ό Μανουήλ, οςτις
ήθελε μεν νά ταπεινοίση τούς ’Ενετούς εμπόρους καί νά λάβγιπαρ* αυ­
τών χρηματικήν άποζημίωσιν, ά λλ ’ όχι καί νά καταντήση εις πό­
λεμον προς τήν Ένετικήν πολιτείαν, ήγωνισθη νά κατευνάσω) τον δό-
γην πέμψας επί τούτω πρέσβεις οίτινες προέτρεψαν αυτόν νά άρν) τήν
τής εμπορίας άπαγόρευσιν, υποσχόμενοι ότι τού λοιπού οι Ε ν ετο ί θέ-
λουσιν είναι οί μόνοι τών ελληνικών συναλλαγών κύριοι. Οί δυτικοί
ίστορούντες ταύτα θέλουσι νά τά παραστήσωσιν ώς νέαν τού Μανουήλ
επιβουλήν, καί βεβαιούσιν οτι ό δόγης, μηδένα ύποπτεύσας κίνδυνον,
έςαπέστειλεν εις τό κράτος ρ.ετά δύο πρέσβεων 2 0 , 0 0 0 Ε νετώ ν, οί­
τινες συνεπήγοντο καί χρήματα προς έπανάληψιν τών επιχειρήσεων.
*Αλλ’ οί διςμύριοι ούτοι 'Ενετοί δεν συνεπήγοντο μόνον χρήματα, συ-
550 'Ασύνετος και άτυχης προς τού; Ενετού; ρήςις.

νεπήγοντο καί όπλα* ώςτε ήτο πρόδηλον ότι δεν άπεστάλησαν επί μό—
νω τω σκοπώ τού νά έπαναλάβωσι τάς ειρηνικά; τού εμπορίου σχά­
σεις, αλλά καί διά νά έπιχειρήσωσιν έν ανάγκη βιαίαν εις τά πράγ­
ματα τού κράτους έπέμβασιν. Πρόδηλον δέ ύπήρχεν ώςαύτως ο τι ο
βασιλεύς Μανουήλ δέν ήτο δυνατόν νά άνεχθή τήν έν τή βασιλευούση
παρουσίαν στρατού είκοσακιςχιλίων άνδρών ούχί φιλικώςπρός το κράτος,
διακειμένων. Δεν λέγομεν ταύτα ϊνα δικαιολογήσωμεν όσα μετ’ ού
πολύ ένήργησεν ο βασιλεύς Μανουήλ. Νομίζομεν όμως άναμφισβήτη-
τον οτι άν αυτός άπώλεσε τήν υπομονήν του, ούδ’ οί 'Ενετοί προςη--
νέχθησαν μετά, τής αποδιδόμενης εις αυτούς ειλικρίνειας, πολιτευθέν-
τες απ’ εναντίας εις τρόπον δςτις δεν ήδύνατο ειμή νά παροξύνω τά
πράγματα αντί νά τά κατευνάση.
Τ ω όν τι’ τή 12 μαρτίου 1 1 7 1 βασιλικόν διάταγμα παρήγγειλε νά
συλληφθώσιν άπαντες οί έν τφ κράτει Ε νετοί καί νά δημευθώσιν au
περιουσίαι αυτών. Το διάταγμα έξετελέσθη πάραυτα, καί έν μόνη τή
πρωτευούση συνελήφθησαν δεκακιςχίλιοι άνδρες. Εννοείται οτι ή Έ -
νετία έκήρυξεν ένεκα τούτου πόλεμον κατά τού Μανουήλ καί μετ’ ού
πολύ προςέβαλε τάς παραλίας καί τάς νήσους, ιδίως τήν Εύβοιαν καί
τήν Χίον. Ιίλ ή ν τούτου ή Ένετία ύπεκίνησε τούς Σέοβους κατά τού-*
κράτους καί συνεμάχησε μετά τού αύτοκράτορος Φρειδερίκου τφ 11 74,.
καί συνωμολόγησε τω 1 1 7 5 συμμαχίαν καί έπιμαχίαν μετά των Ν όρ­
μα ννών ώςτε ο Μανουήλ, τού οποίου ό στόλος εις μάτην ευθύς εξ αρ­
χής είχεν άντιπαραταχθή κατά των Ενετώ ν περί Μαλέαν, ένόησε ν
επί τέλους ότι δεν είναι δυνατόν νά άνθέξη εις τήν τριπλήν εκείνην
συμμαχίαν, τόσω μάλλον όσω καί οί Π ισάται έφάνησαν εύδιάθετοι νά
προςβάλωσιν αυτόν. Κ α ί ένέδωκε λοιπόν υποσχόμενος νά πλήρωσή, εις
διαφόρους δόσεις, λόγψ άποζημιώσεως, έν έκατομμύριον καί πεντακό­
σ ια ; χιλιάδας χρυσών καί ν ά δια τηρή εις τό εξής πιστώς τά παραχω-
ρηθέντα προνόμια. Οί προ μικρού άναφερθέντες Π ισάται είχον περιέλ-
θει ετι από τού 1 1 6 2 εις ρήξιν πρός τε τό κράτος καί προς τούς έν
αύτφ έγκατασταθέντας Γενουαιους. Εντεύθεν οί μεν Π ισάται έξώσθη-
σαν τής πόλεως, οί δέ Γενουαΐοι άνεχώρησαν οικοθεν καθό μή εύρί-
σκοντες έν αυτή τήν άπαιτουμένην ασφάλειαν καί προστασίαν. Κ α τά
δέ τό 1 1 7 5 , οτε συνωμολογήθη ή πρός τούς Ενετούς ειρήνη, έγένοντο
αύθις δεκτοί εντός τού κράτουςΌΐ άποικοι καί τών δύο έκείνων πόλεων
μετά τών αρχαίων καί έν μέρει μετά νέων προνομίων. Πάσαι λοιπόν
 ’Ατυχής κατά των Τούρκων άγων. Θάνατος του Μανουήλ. 551

i t προςπάθειαι όσας έποίουν οί βασιλείς ϊνα άπαλλαγώσιν από των

ξένων εκείνων, καί ιδίως πάντα τά επί τούτω υπό του Μανουήλ γε~
νόμενα, δεν άπέληξαν είς άλλο είμή είς τό νά καταστήσωσι τον ζυγόν
έπαχθέστερον. Περί τούς χρόνους τούτους 6 αριθμός των Ιτ α λ ώ ν ο ίτι-
νες ορκουν μονίμως εν μόν?) τή βασιλευούσν) τού κράτους, ύπερέβαινε τάς
6 0 ,0 0 0 άντρων, |ξ ών οί πλεΐστοι ήσαν Ε ν ε τ ο ί, άπαντες δέ, ώς εκ
των προειρημένων συνάγεται, ούχί ειρηνικοί κάτοικοι καί πιστοί τού
βασιλέως σύμμαχοι.

Μάλιστα δέ άτυχης άπέβη δ τελευταίος κατά Τούρκων αγών,

1174-— 1 1 7 6 , διά τε την εξάντλησιν τών πόρων τού κράτους καί την
προβεβηκυίαν τού βασιλέως ηλικίαν. Ό πόλεμος ούτος υπήρξε ρ.ία των
αίτιων δι* άς δ Μανουήλ είχεν άναγκασθή νά ένδώσ·/) είς όλας τάς
απαιτήσεις των ’Ιταλών. Οι δε Τούρκοι είχον παραβιάσει επανειλημ­
μένους τάς προς αυτόν συνθήκας, διότι ήξευρον αυτόν άπησχολημένον
ύπό των δυτικών εκείνων περισπασρ.ών· ώςτε άμα απαλλαγείς των
περισπασμών τούτων έδέησε νά στρατεύσγ) κατά τού σουλτάνου τού
Ίκονιου. Κ α ί πρώτον ανέκτησε τό Δορύλαιον καί τό Σούβλεον. Τότε
ό σουλτάνος προέτεινε νά συμβιβασθή, διότι έμαθεν αυτόν έπερχόμ,ενον
μετά δυνάμ,εωρ ίσχυράς· άλλ’ δ Μανουήλ άπήντησεν ότι δεν θέλει συ­
νομολογήσει ειρήνην είμή εντός τού Ίκονιου. Ε ίχε δέ αναχωρήσει από
τού Μυριοκεφάλου, φρουρίου παλαιού καί άοικήτου, κειμένου παρά
τάς πηγάς τού Μαιάνδρου, καί είχε πράξει τό λάθος νά είςέλθν) μεθ*
όλου τού στρατού, συνεπαγόμενος καί άρ.άξας πολλάς καί πολιορκη-
τικάς μηχανάς, είς τάς δυςχωρίας αιτινες ώνομ,άζοντο κλεισούραι τού
Τζυβρίτζη. Ή εμπροσθοφυλακή, ύπό ηγεμόνας τον Ίωάννην καί ’Α ν­
δρόνικον "Αγγελον, είχεν ήδη έξέλθει τών δυςχωριών, καί καταβή είς
την πεδιάδα, ότε αίφνης έχωρίσθη από τού λοιπού στρατού ύπό τών
Τούρκων, οίτινες είχον εγκαίρως .κα τα λά βει όλα τά ύψυ$ματα. Ό γυ-
ναικάδελφος τού βασιλέως Βαλδουϊνος, όςτις ήγε τό δεξιόν κέρας, ήγω -
νίσθη είς μάτην νά διίλάσ*/) διά τών στενών μ.ετά τών τεταγμ.ένων
ύπ* αύτόν λατίνων ιπποτών. *Εν τ<ρ αγώνι τουτο> επεσε μεν ο Β α λ -
δουΐνος, τά δε λείψανα τής μ.οίρας αυτού ύποχωρήσαντα προς τά ύπό
τού βασιλέως άγόμενα τάγματα, περιήγαγον αυτά είς δεινήν α τα ξία ν
τό πεζικόν κατεπατήθη ύπό τών ιππο>ν καί τών φορτηγών ζώ ω ν αί έ-
πισωρευθεΐσαι άμαξαι διεκώλυσαν πάσαν επιστροφήν, καί έπειτα οί

ι
552 Άτυχης κατά των Τούρκων αγών. Θάνατος του Μανουήλ.

Τούρκοι είχον καταλάβει ήδη όλας τάς διόδους. Την στιγμήν ταύτην
έρχεται έτερον πολεμίων στίφος, συνεπάγομε νον επί αιχμής ^ύγχης
την κεφαλήν του ’Ανδρονίκου Β α τά τζ η , ανεψιού του βασιλέως άπο-
σταλέντος ύπ’ αύτού κατά των εν Άριασεία Τουρκίαν. Ή θέα του
οίκτρου εκείνου των πολεμίων τροπαίου ηύξησε την ταραχήν καί την
άθυμίαν. Ό δε βασιλεύς, βλέπων ότι είναι αδύνατον νά σώση Ολό­
κληρον τον στρατόν, όρμά μετά ολίγων των γενναιότερων προς τάς
πυκνοτέρας των πολεμίων τάξεις ^αί άγωνισθείς όπως έν τή νεότητι
ήγωνίζετο, καί λαβών τραύματα πολλά, κατώρθωσεν ούδέν ήττον νά
διαπεράσν) καί νά φθάση εις την εμπροσθοφυλακήν αύτού, εις ήν προς-
ήλθον καί όσοι άλλοι ήδυνήθησαν νά σο>θώσιν από τής δεινής ταύτης
συμφοράς. Κ α ί τήν μέν έπελθούσαν νύκτα οί βάρβαροι άσχοληθέντες
εις τήν λεηλασίαν των σκευών καί των νεκρών, δεν ήνώχλησαν το μι­
κρόν εκείνο στρατόπεδον' τήν δε επιούσαν πρωί περιέζωσαν αυτό παν-
ταχόθεν, ουδέ έφαίνετο ύπολειπομένη ελπίς σωτηρίας, ότε αίφνης ό
σουλτάνος υπέβαλε λόγους ειρήνης. Οί προταθέντες όροι δεν ήσαν όσον
ήδύνατο νά ύποθεση τις τραχείς ώςέκ τής προηγηθείσης ολέθριας ή τ -
της. Προ πάντων ό Ά ζ ε δ δ ίν άπήτησε τήν καταστροφήν του Σου-
βλέουκαί τού Δορυλαίου· b δέ Μανουήλ άποδεξάμενος έξ ανάγκης τά
ζητούμενα, έσπευσε να επιχείρηση τήν προς τά ’ί δια επιστροφήν. Μό­
λις όμως είχε διέλθει έκ νέου το στενόν καί ή οπισθοφυλακή αύτού
προςεβλήθη υπό των Τούρκων κατά παράβασιν των συντεθειρ,ένων.
Τούτου ένεκα καί b Μανουήλ δεν έτήρησεν ακριβώς τάς γενομένας
συνθήκας, άποποιηθείς μετά τήν επάνοδόν του εις τήν βασιλεύουσαν
τήν καθαίρεσιν τού Δορυλαίου. Εντεύθεν δέ παροργισθείς ό σουλτά­
νος έπεχείρησε διά* στρατού 2 4 , 0 0 0 άνδρών τήν λεηλασίαν πάσης τής
χώρας μέχρι τής θαλάσσης, δηώσας ιδίως τάς Τράλλεις καί τήν έν
Καρία Α ντιόχεια ν. Ό βασιλεύς πάσχων ετι έκ των πληγών αύτού,
δεν ήδυνήθη νά έκστρατεύση καί άνέθηκε τήν ηγεμονίαν εις τον
Ίωάννην Βατάτζην καί τον Κωνσταντίνον Δούκαν, οί’τινες έπετυ-
χον νά διαλύσωσι καί καταστρεψωσι τον τουρκικόν στρατόν. Έ ξηκο-
λούθησαν δέ αί έχθροπραξίαι αύται μέχρι τού θανάτου 'τού Μανουήλ
τού συμβάντος έν έ'τει 1 1 8 0 . Κ α ί άπεκρούοντο μέν συνήθως α ϊ τ ών
Τούρκων έπιδρομαί, άλλά μετά τήν έν Μυριοκεφάλω καταστροφήν δεν
ήδύνατο πλέον νά γίνη λόγος περί τής Ολοσχερούς έκ τής Α σ ία ς έζώ-
σεως αύτών. Ή δεινή αυτή ή ττα έπαγίωσε το έν τή χερσονήσω κρά­

/
 \

’Εσωτερική του κράτου; κατάστασις επί Μανουήλ. 553

τος των πολεμίων* ώςτε δύναται νά λογισθή ώς εν των κρίσιμων γεγο­

νότων τής πατρίου ημών ιστορίας.

Τοιαύτη ύπήρξεν ή μαχ.οά καί πολυπράγμων βασιλεία του Μανουήλ

Κομνηνού. Ά λ λ α ποίν ή προχωρήσωμεν, ρίψωμεν εν βλέμμα επί τής
κατά τούς χρόνους τούτους εσωτερικής τού κράτους καταστάσεως καί
ιδίως των χωρών αιτινες άπετέλουν τότε το κύριον αυτού έ'ρεισρ.α,
ήτοι των ευρωπαϊκών αυτού επαρχιών. Ό λίγα ς τινάς τών ειδήσεων
τούτων θέλομεν άρυσθή εκ τών ήμετερων χρονογράφων, τάς δε πλειο-
τερας έξ αλλοδαπών τινων συγγραφών και γεο^γραφικών έργων, προ
πάντων δε έκ τής γεωγραφίας ήτις συνετάχθη έν τή 15 εκατονταε­
τηρίδά τώ 1 1 5 3 , ύπο τού Ά ρα βος Έ δρισ ή κατά προτροπήν τού βα-
σιλέως ΊΡογέρου Β ', εν τή αυλή τού όμοιου ήκμασεν ύ Ά ρ α ψ εκείνος
Έ ν τή αυτή έκατονταετηρίδι περιηγήθη τήν Ε λ λ ά δ α καί δ γνωστός
ήδη εις ημάς Βενιαμίν Τουδέλας. Ά λ λ ’ ούτος έπέστησεν Ιδίως τήν
προςοχήν εις τάς έβραικάς αποικίας, περί ών έλώβομεν άλλοτε άφορ-
μήν νά άκριβολογήσωμεν. Τούτο μόνον προςΟέτομεν ενταύθα, ότι οί
κατοικούντες τότε εις τάς έλληνικάς χώρας ’Ιουδαίοι δένήσαν μόνον
πλούσιοι άνθρωποι, άλλα άναφέρονται μεταξύ αυτών καί π οιητα ί καί
άλλοι λόγιοι άνδρες. Ερχόμενοι δε νύν εις τον άραβα γεωγράφον, πα-
ρατηρούμεν προ πάντων-ότι δ Έ δρισής ονομάζει τήν Πελοπόννησον
Μπε.Ιπονέζ- καί επειδή βεβαίως δεν έλλήνιζεν, άλλ’ ήκολούθει τήν
τού 7.αού γλώσσαν, τδ παρ’ αυτού άναφερόμενον όνομα τής χερσονήσου
μαρτυρεί ότι δεν ήτο ετι έν χρήσει τδ τού Μωρέως όνομα* τούτου δε
άπαξ τεθεντος, καθίσταται πρόδηλον ότι όλως ανυπόστατα είναι όσα
έρρέθησαν περί τής σλαυϊκής ετυμολογίας τής λέξεως Μωρέας, διότι
οί Σλαύοι κατεστάθησαν έν Πελοποννήσω τρ βραδύτερον κα τά τήν
όγδόην εκατονταετηρίδα, καί άν αυτοί τψόντι μετωνόμαζον τήν χερ­
σόνησον Μωρέ αν, δεν ήτο δυνατόν νά μή άπέβαΐνεν επικρατέστατον
τδ όνομα τούτο μετά 4 0 0 όλα έτη. Κ α τά τδν αυτόν γεωγράφον τά
μέν μεγαλήτερα τών πλοίων περιέπλεον τήν χερσόνησον, τά δε μικρό­
τερα είςήρχοντο εις τδν Κορινθιακόν κόλπον καί μετεβιβάζοντο διά
ξηράς από τού κόλπου τούτου εις τδν Σαρωνικόν όπως εΐδομεν τωόντι
πράξαντα τδν ναύαρχον Ν ικήταν Ώορύφαν έπί Βασιλείου τού Μ ακεδό.
νος (σελ. 7 4 τού παρόντος τόμου). Ε ίχ ε δέ ή Πελοπόννησος-τριςκαί-
δεκα πόλεις καί άλλα πολλά φρούρια, άκμάζουσα λόγω πληθυσμού
554 ’Εσωτερική τοϋ κράτους κατάστασις επί Μανουήλ.

και λογιρ ευπορίας. Έ κ των παρά του Έ δρισή μνημονευορ.ένων μεγά­

λων πόλεων θέλομεν αναφέρει έκείνας ρ.όνον όσων τά ονόματα είναι
καταληπτά* KoptvOov, Πάτρας (Μπάτρα) επί ακρωτηρίου ρ,ετά περί­
φημου ναού (του αγίου Άνδρέου)' ’Αρκαδίαν, πόλαν μεγάλην καί πο­
λυάνθρωπο ν, εχουσαν πολυφοίτητον λιρ.ένα* ΜεΟώνην μετά φρουρίου*
Κορώνην, μικρά ν μέν ά λλ’ οχυρά ν* Μαλέαν (ήτις κατά τον Χοπφ κει-
τα ι ενταύθα αντί του Ταινάρου, διότι αί δύο άκραι πολλάκι^ τότε
έσυγχέοντο), επί ομωνύμου άκρας, άπό τής οποίας, αίθριας ούσης,δια-
κρίνεται καί αυτή ή Κ ρήτη· Λακεδαίμονα (Έ λ Κεδαιρ,ονά) πόλιν ά-
ξιόλογον* τό υψηλόν φρούριον Μονερ,βασίας (Μ αλιάσα), νΑργος έν ώ-
ραί<£ χ ώ pqc, Ναύπλιον (Ά νάμπολι). Έ κ δέ των νήσων του Αιγαίου ά-
ναφέρονται Βέλβινα (Μπαρερ,παλά, ε"ρημος), Μήλος, ΓΙολύαιγος (Μπο-
λινου, όπως καί σήμερον λέγεται), Πολύκανδρος (Μπελίκεντρα), "Ιος
(Ν ίο, καλώς οίκουρ,ένη, εύφορος, καί έχουσα δύο λιμένας), ’Αστυπά­
λαια (Σταμπαλνέα, καλώς οικουμένη καί πλούσια εις βόας καί πρό­
βα τα ), Σαντορίνη, τά έρημα Ψ αρά, Σάμος, έχουσα πολλούς κατοί­
κους καί πλούσια προϊόντα, ή ούχ ήττον πλούσια Χίος, τής οποίας ό­
μως τά ρ,αστιχόδενδρα αποδίδει ό άοαψ γεωγράφος έκ παραδρομής
εις τήν Σάμον* "Ανδρος (πολυάνθρωπος καί άκμάζουσα), Τήνος, Μύ­
κονος (Μ ίκουλη), ή στρογγύλη Δήλος, έχουσα καλόν λιρ,ένα, άλλ’
ακατοίκητος* Νάξος,-νήσος αξιόλογος τής οποίας οί "Ελληνες κάτοι­
κοι μετέρχονται τήν κτηνοτροφίαν ’Αμοργός (Ναμοργκό) πυκνώς οι­
κουμένη* Αέρος, Κάλαμος, Κώς (Κουί) καί Νίσυρος· ’Ρόδος και Κύ­
προς. Εις τά ηπειρωτικά παράλια ό Έδρισής αναφέρει τήν άκμάζου­
σα ν εμπορικήν πόλιν Δυρράχιο ν (Ά δ ρ α σ τώ ), τήν Αυλώνα (Λ α μ -
πλουνά), τήν Χίμαιραν (Δζούμαρα, οικουμένην), καί τό Βουθρωτόν,
πολυάνθρωπον έμπορεϊον. Έ π ε ιτ α τάς νήσους Ιθάκην (Θακού), χαρίεσ-
σαν καί πολύδενδρον* Κέρκυραν (Κορφός), μεγάλην καί άκμάζουσαν
πόλιν, εχουσαν φρούριον επί βράχου δυςβάτου καί γενναίους "Ελληνας
κατοίκους* Κεφαλληνίαν (Τζεφαλούνια), καλώς κατωκημένην, καί
τήν τριγωνοειδή Λ ευκάδα. Έ ν ’Αλβανία μνηρ.ονεύει προς τοΐς άλλοις
τής μεγάλης εμπορικής πόλεως Ά χρίδος. "Επειτα άναφέρονται αί
Μακεδονικαί πόλεις Σκόπια, Σέρραι, Δράρ.α, Χρυσόπολις καί άλλαι,
έ'τι δέ καί λεωφόροι, οιον ή άπό Δυρραχίου εις Θεσσαλονίκην καί Βε-
λιγράδιον άγουσα. Μ ετ’ έπειτα ό Έδρισής όνορ,άζει τήν Δρυνόπολιν
(Ά δερνόπολι), τά Ιωάννινα, τά όποια ονομάζει Ίάλνα, καί λέγει ύψη-
 Εσωτερική του κράτους κατάστασις επί Μανουήλ. 555

λώς κείμενα, ίκανώς κατοικούμενα καί ύπό υία τος περιστοιχισμένα,

την Καστοριάν, κειμένην μεν παρά λίμνην πλήθουσαν Ιχθύων, πο-
λυάνθρωπον ό'έ καί ύπο κωμέον έστεφανωμένην τά Τρίκαλα (Ταρού-
φνικα) έν π είίω άμπελ,οφύτω, την Λάρισαν, πόλιν άζιόλογον έχουσαν
πολλάς σιτοφόρους καί οίνοφόρους γαίας, καί τό άξιόλογον έμπορείον
τού Αλμυρού. Περί Αθηνών παρατηρεί ότι είναι πόλις πολυάνθρωπος,
περιστοιχισμένη ύπο κήπων καί σιτοφόρων πεό'ίων. Αναφέρει επί τής
Εύβοιας ίιαφόρους πόλνεις· προςέτι την Δημητριάό'α (Δεμετριάνα), πόλιν
μ,ικράν μέν άλλ* ίκανώς κατωκημένήν, τον Πλαταμ,ώνα, εύλίμ,ενον, εύ­
φορον καί έχοντα ύψηλάς καί ωραίας οικίας, την Κύτρον, οχυρόν καί
πολυάνθρωπον έμπορεΐον, τελευταιον την Θεσσαλονίκην καί άλλας πό­
λεις. Εις την μεγάλην έμ,πορικήν πανήγυριν, ήτις έτελειτοέν Θεσσαλο­
νίκη, κατά μήνα Οκτώβριον ίι ά την εορτήν τού προστάτου αυτής ά­
γιου Δημητριου, συνέρρεον, κ α τ’ άλλας συγχρόνους μαρτυρίας, Έ λ λ η ­
νες, ι^ίως Θηβαίοι μεταξουργοί, καί προςέτι Σλαύοι, Ιτ α λ ο ί, Γ ά λ λ ο ι,
Ισπανοί καί ’Ασιανοί. Περιγράφει $έ b γεωγράφος ημών καί την #ιά
θαλάσσης από Δυρραχίου μέχρι Κωνσταντινουπόλεως όό'όν. Περί μ ι-
κράς ’Ασίας δμιλνών λέγει την Τραπεζούντα πρωτεύουσαν των αυτόθι
ελληνικών κτήσεων, καί περίφημον ό'ιά τά πρωτεία άτινα οι βασιλείς
αύτής, ό εστιν οι κληρονομικοί ό'ιοικηταί, ειχον αείποτε ώς προς τούς
ό'ιοικητάς τών παρακειμένων χωρών.
Τοσαύτα έν κεφαλαία) τά παρά τού Έ ^ρισ ή άπομνημ.ονευόμ.ενα. Α ί
ίέ πλ^ηροφορίαι τάς οποίας SiSv. περί τού πληθυσμ,ού καί τής ευπορίας
τών ίιαφόρων τού κράτους πόλεων, ό'έον νά συμ,πληρωθώσι <ϊιά τής
μ,αρτυρίας τού Ν ικήτα τού Χωνιάτου όςτις όμ,ιλών περί τών γρόνων
τού Μανουήλ λέγει, καθάπερ ήξεύρομεν ή $ η , ότι «εύανίρούσα ήν ή
’Ρωμ,αίων πάσα τό τότε καιρού καί τρέφουσα άντρας ηρωικήν ένδεικνυμέ-
νους αλκήν.» Πλήν τούτου εις τόν Έ^ρισήν ίέν εύρίσκ,ομ.εν τί άπέγι-
νεν ή λ^αμ/πρά τών Θηβών πόλας μ.ετά τήν ίή ω σ ιν ήν ύπέστη επί τής
έπιό'ρομ,ής τού ΊΡογέρου Β ’, παρά τού Ν ικήτα ό'έ μανθάνομ,εν ότι τω
1 1 9 5 , μ.εταζύ τών ό'ώριυν τά οποία οί έν Ίκονίω Τούρκοι άπήτησαν
νά πέμ,πωνται εις αυτούς κα τ’ έτος, ήσαν καί τεσσαράκοντα μ,εταξω-
τά ύφάσμ,ατα αάπερ έκ Θηβών έπταπύλ,ων βασιλνεί κεχορήγηται,)) έξ
ού ό'ήλ,ον ότι οί κάτοικοι τών Θηβών ανίδρυσαν αύθις τά περιώνυμ.α
αύτών μ.εταζουργεια. Έ κ τών πλ.ηροφοριών λνοιπόν τούτιυν #ι#ασκόμ.ε-
θα μέχρι τίνος ότι έν τή £ωό'εκάττι έκατονταετηρίό'ι ή ευπορία τού
55G ’Εξωτερική του κράτους κατάστασης επί Μανουήλ.

κράτους η -ο ικανή, καί ο πληθυσμός ούκ ολίγος. Ά λλ* δ αναγνώστης

γινώσκει ή δη , έξ όσων διά ρ.ακρών είπομεν εν τω τελεί του προηγου­
μένου βιβλίου, ότι δ οπωςούν πυκνός ούτος πληθυσμός πολύ απείχε του
νά ήναι γνήσιος έλ/.ηνικός, αάλιστα εις τάς βορειότερα; χώρας. ΈκεΤ
κατώκουν προ καιρού ρ.ετά Έλλήνο*ν η έξελληνισθέντων φύλων κα­
λούμενων πάντοτε εις την επίσημον τουλάχιστον γλώσσαν 'Ρωμaitor,
πρώτον piv οί προ αιώνων άποκατασταΟέντες αυτόθι Σλαύοι, έπειτα
δε οί Βλάχοι καί οί Αλβανοί* προςέτι ούκ ολίγοι απανταχού Ιο υ ­
δα ίοι, Αρμένιοι, άποικοι ’Ιταλοί, έτεροι Φράγκοι καί Νορμαννοί. οϊτι-
νες εν τή βασιλική υπηρεσία οντες, πολλάκις παρέμενον διαρκώς εν
τω κράτει, olot ησαν λ. χ. οί καί άλλοτε μνημονευθέντες ’Ραούλ καί
Πετραλειφατ τελευταίον έμποροι εξ Ισπανίας, ‘Ρωσίας, χριστιανικής
Γεωργίας καί των μωαμεθανικών χωρών της ’Ασίας και της Α φ ρι­
κής. Το δέ πολυμιγές τούτο των κατοίκων συνετελει πολύ εις την έξα-
σθένησιν τού κράτους. Εις την μετ’ ολίγον συμβάσαν πολιορκίαν της
Θεσσαλονίκης υπό των Σικελών, καί επί τ η : τρίτης σταυροφορίας, θέ-
λορ,εν ιδει τούς Ιουδαίους καί τούς Αρμενίους, μάλιστα δέ τούς Α ρ ­
μενίους, αναφανδόν συντασσομένους μετά των πολεμίων. Κ α τ ’ ευτυ­
χίαν έν τη κυρίως Έ λ λ ά δ ι δ πληθυσμός ήτο καθαρώτερος. Οί Ιο υ ­
δα ίοι καί οί Ιτ α λ ο ί έμποροι δεν ησαν πολυάριθμοι, οί δέ Βλάχοι καί
οί Σλάύοι ησαν δμολογουμένως πολύ τών ιθαγενών εύαριθμότεροι. Κ α ­
θαρότατος δέ ητο δ ελληνικός πληθυσμός μέχρι των χρόνων τούτων,
ήτοι προ της φραγκικής κατακτήσεως, εις τάς νήσους τού, Αιγαίου,
διότι οί νΑραβες καίτσι επί πολλάς εκατονταετηρίδας έπιδραμόντες
εις αύτάς, μάλιστα δέ ενόσω έκυριάρχουν τής Κρήτης, δεν φαίνονται
•ούδαμού αύτών μονίμως κατασταθέντες.
ΓΙολλαί δεν είναι ούδ’ αί περί τής επαρχιακής τού κράτους διοι-
κήσεως σωζόμεναι ειδήσεις. Τινές τών,πόλεων διετήρουν έκπαλαι ή
έκτήσαντο κατά τούς μετέπειτα χρόνου: ούκ ολίγα δίκαια καί προνόμια.
Τούτο γινώσκομεν ακριβώς δπωςούν περί ’Αθηνών έκ τού ύπομνηστι-
κού εις τόν βασιλέα κύριον ‘Αλέξιος Κομνηνόν τόν Γ ', τού ύποβληθέν-
τος εις αυτόν τφ 1 1 9 8 υπό τής πόλεως ταύτης, συνταχθέντος δέ ύπό
τού τότε άρχιερέως αύτής Μ ιχαήλ Χωνιάτου, περί ού ούκ ολίγα θέ-
λομεν είπει κατώτερο*. Κατά, τό υπομνηστικόν τούτο δ στρατηγός τής
Ε λ λ ά δ ο ς δεν είχε τό δικαίωμα ούδέ νά είςελθϊ) εις τήν τών ’Αθηνών
πόλιν, καί έ'τι όλιγώτερον νά ειςπράξη φόρους, ή νά μετέλθη τήν δ ι­
 -Έσιοτερική του κράτους κατάστασις επί Μανουήλ 557

καστικήν εξουσίαν αντί των αρχόντων. Κ αί επί αυτών των εκτάκτων

©ορολογιών τών οριζόμενων διά την του στόλου συντήρησιν, τό έπ ι-
βάλλ.ον εις τάς ’Αθήνας μέρος ήτο, δυνάμει του παναρχαίου αυτών προ­
νομίου, έλάχ ιστόν. "Αν τά δικαιώ ματα ταϋτα κατεπατοϋντο επί τώ ν
πρώτων Κομνηνών, όπιυς έγένετο επί του Α λεξίου Γ ' βραδύτερον, οτε
καί θέλομεν ομιλήσει περί τών καταχρήσεων τούτων, δεν γνο^ρίζο^/.^ν-
όπωςδήποτε όμως αξιομνημόνευτος είναι ή εξαιρετική αύτη περιποίη-
σις ήν ή εν Κωνσταντινουπόλει μοναρχία άπένεμε πάντοτε εις τήν πό-
λιν ταύτην τών ενδόξων αναμνήσεων. Φαίνεται δέ ότι αί Ά θήναι συ-
νετήρουν έτι τότε δημόσια παιδευτήρια, ονομαστά καθ’ όλην τήν ανα­
τολήν καί τήν ό'ύσίν. Ό ΙΙα γκοατίδης Δαβίδ Β ', ο από τού 1 0 8 8 μέ­
χρι τού 1 1 2 5 αρξας τής,Γεωργίας, είχε δια τά ξει <ύςτε κ α τ’ έτος είκο­
σι Γεωργιανοί νέοι, διακρινόμενοι επί ευφυΐα, νά πέμπωνται εις ’Αθή­
νας ινα διδαχθώ σιν αυτόθι τήν ρωμαϊκήν καί έλλ.ηνικήν σοφίαν. Κ α ί
μεταξύ τών νέων τούτων φημίζεται εις μάλιστα ,μέγα κτησάμενος όνο­
μα έν τή Γεο>ργία ώς επικός ποιητής καί βασιλικός βιβλ.ιοφύλαξ. Ά λ -
λά καί έκ δυσμών άναφέρονται Ιδίως "Αγγλοι τινές άναζητήσαντες
έν Άθήναις άνωτέραν επιστημονικήν παίδευσιν. Ό μάγιστρος Α ίγ ί-
διος, περιώνυμος τών χρόνο>ν εκείνων ιατρικός συγγραφεύς. έξεπαιδεύθη.
έν ’Αθήναις καί ήκμασεν έν Παρισιοις περί τό 1 1 9 8 έτος. "Ετερος
Άγγλ.ος, ό μάγιστρος Ιωάννης Βαζιγγεστόκης, όςτις άπεβίωσε τώ
1 2 5 2 ώς αρχιδιάκονος τού Λάϊσεστερ καί ήτο έγκρατέστατος τής
ελληνικής καί λατινικής, ό'ιηγήθη εις τον αυτόθι επίσκοπον 'Ροβέρτον
ότι είχε σπουδάσει εις ’Αθήνας, καί έμαθεν ενταύθα παρά εγκρίτων·
Ελλήνων διδασκάλου πολ,λά άγνωστα εις τούς Λατίνους πράγματα.
Έβεβαίου μάλ.ιστα b μάγιστρος Ιωάννης ότι ιδίως έδιδάχθη τά βα­
θύτατα μυστήρια τής σχολαστικής σοφίας παρά τίνος νεάνιδος Κων-
σταντίνης, Ουγατρός τού τότε αρχιεπισκόπου ’Αθηνών, ήτις καίτοι μή
συμπληροίσασα τό εικοστόν τής ηλικίας έτος διέπρεπεν έπί τε τή αρε­
τή αύτής καί τή παιδεία ού μόνον περί τήν σοφιστικήν, άλλ,ά καί
περί τήν φυσικήν, διότι κατά τον μάγιστρον προεφήτευε μετά π λ ά ­
στης άσφαλνείας λιμούς, καταιγίδας, εκλείψεις ήλ.ίου καί αυτούς τους
σεισμούς. Ό Χόπφ εικάζει ότι ή νέα αύτη ήτο θυγάτηρ τού Μιχαήλ.
Χωνιάτου* αλλά παρατηρεί συγχρόνως όρθώς ότι ή μεν άλΛη σοφία ήν
ό μάγιστρος Ίο^άννης ήρύσθη έν Άθήναις είμπορεϊ νά ήτο αξιόλογος,
περί τό ετυμολογικόν όμως τής ελληνικής γλολσσης έχώλαινεν ό άνήρ.
ο58 Μεγάλοι οννάσται έν ταΓς έπαρχϊαις ούχι τιμαριωται.

δ ιό τι παρήγε το ό'νομα Άθήγαι έκ του στερητικού a καί της λέξεως

tiarazoQi άξιων οτι τδ όνομα της πόλεως Άθήναι η το ταυτόσημο ν
του αθάνατος. Τα υτα περί ’Αθηνών τά όποια τοσούτω μάλλον ευχαρί­
στως παραθέτομεν όσω συνήθως άλλοίαν έχομεν ιδέαν περί της κατα-
στάσεως της πόλεως ταύτης κατά τον μέσον αιώνα. Ά λ λ ’ η αλήθεια
απαιτεί νά προςθέσυψ.εν ότι καθ’ έτέρας ειδήσεις, οι τότε 'Αθηναίοι,
δεν ώφελούντο ώς φαίνεται πολύ εκ της σωζομένης εκείνης έν τή πά­
τριοι αυτών παιδείας. Δ ιότι επί αυτού δή τού σοφού αρχιεπισκόπου
Μ ιχαήλ, φέρονται περί αυτών αί ακόλουθοι πικραί ειδήσεις. «Τών
άκροωμένων Άθήνησιν ούκέτ’ όντων φιλομαθών, ουδέ προςεκκα ιόντων
την τού λόγου θερμότητα, μάλλον δέ ποιούντων έπινυστάζειν, οίς ύπό-
κωφον ένδείκνυνται την άκρόασιν, ίνα μη λέγω, οτι όσα και λύρας
όνος κατά την παροιμίαν τού περισσόν τι λέγοντος έπιστρέφονται.»
'Αξιόλογα αύτοτελείας προνόμια ένέμετο ώςαύτως η Μονεμβασία,
την οποίαν εΐδομεν τοσούτον γενναίως άποκρούσασαν την έπίθεσιν τού
νορμαννικού στόλου επί ’Ρογέρου Β '. Τρία έν αυτή αρχόντων γένη, ό
Μαμωνάς, ό Εύδαιμονογιάννης (κατά συγκοπήν Δαιμονογιάννης η καί
Μονογιάννης) καί ό Σοφιανός (τού όποιου κλάδος ησαν οί Νοταράδες)
έπρώτευον τών συμπολιτών καί έκυβέρνων τά της κοινότητος πράγματα.
Κ αί ηριζον μεν προς άλ7νηλα τά γένη ταύτα, μέχρις ού βραδύτερου οί
Μαμωνάδες κατίσχυσαν τών λοιπών έπί τών Παλαιολόγων, άλλ* ούδέν
ηττον οί τοπικοί ούτοι άρχοντες πολλάκις άπέκρουσαν τάς ξενικάς έπι-
δρομάς καί Ιδίως έπί μακρόν άντέστησαν εις τούς κυοιαρχήσαντας της
Πελοπόννησου Φράγκους.

Τοιαύτας ακριβείς όπωςούν ειδήσεις περί έτέρας τίνος πόλεως δεν

έχομεν κατά τούς χρόνους τούτους' άλλ’ έξ άλλων τεκμηρίων γ·.νώ-
σκομεν ότι η δύναμις της έν Κωνσταντινουπόλει κεντρική)ς κυβερνή-
σεως είχεν έν γίνει χαλαρωθη εις τάς επαρχίας έτι άπό της ένδε-
κάτης έκατονταετηρίδος, μάλιστα δε κατά την δωδεκάτην. Πολλοί
μεγάλοι ίδιοκ τή τα ι καί άρχοντες άπέβησαν σχεδόν άνεξάρτητοι έν
τα ίς έπαρχϊαις άπό τε τής βασιλείας καί τών άρχών αυτής. Έ κ τού­
του δε άπατηθέντες τινές τών νεωτέρων ιστορικών, άξιούσιν ότι εί­
δος τ ι τιμαριωτικού πολιτεύματος είχεν επικρατήσει έν τω βασιλείω
τής άνατολής πριν ετι οί δυτικοί, οί μετά είκοσιπενταετίαν άατακτή-
σαντες αυτό, έπιχειρήσωσι νά είςαγάγωσι συστηματικώς τό πολίτευμα
 Μεγάλοι δυνάσται εν ταΓς έπαρχίαις ούχί τιμαριώται. 559

τούτο παρ’ ήμίν. Ή αλήθεια είναι δτι ή νέα αύτη των πραγμάτων
του ανατολικού κράτους κατάστασις ούδέν είχε το κοινόν προς τό τ ι­
μαριωτικόν πολίτευμα της Ρύσεως καί ότι παρήχθη ενταύθα έκ του
ότι η έν Κωνσταντινούπολή κεντρική κυβέρνησις, ένεκα των ά δια κ ό-
κόπων εμφυλίων πολέμων του δευτέρου ήμίσους τής ένδεκάτης έκα-
τονταετηρίδος καί ένεκα των φοβερών εξωτερικών περισπασμών τής
δωδεκάτης, ούτε δύναμιν ούτε καιρόν είχε πλέον νά επιτηρώ τά έν
ταΐς έπαρχίαις γινόμενα καί νά συνέχν) τάς ποικίλας ροπάς οσαι έκ
ποικίλων άφορμών παρήχθησαν αυτόθι προς την τοπικήν ανεξαρτη­
σίαν. Είδομεν τούς αγώνας ους κατέβαλον οι τής μακεδονικής δυνα­
στείας βασιλείς ίνα περιστείλωσι τάς άρπακτικάς διαθέσεις τών κατά
τάς επαρχίας δυνατών, καί έκ τών επανειλημμένων περί τούτου δ ια ­
τάξεων τών βασιλέων εκείνων δυνάμεθα νά έξαγάγωμεν τό εύλογον
συμπέρασμα ότι οί αγώνες ούτοι άπέβησαν πολλάκις ατελέσφοροι.
Εννοείται λοιπόν τί συνέβη επί τής αναρχίας τών χρόνων καθ’ ούς
έξέλιπεν ή μακεδονική δυναστεία καί επί τών Κομνηνών, οίτινες ήνώρ-
θωσαν μέν μέχρι τίνος τήν εσωτερικήν ειρήνην, άλνλά υπό τοσούτων
περιεσπώντο εξωτερικών πολεμίων, ώςτε δεν ήτο δυνατόν νά μή άνέ-
χωνταιπολ,λά τών ατοπημάτων τά όποια ουδέποτε ήνέσχετο ή μακε­
δονική δυναστεία. Εντεύθεν πολλοί τών μεγιστάνων κατήντησαν νά γ ί-
νωσι κύριοι όλνοκλ,ήρων επαρχιών, τάς όποιας διεχειρίζοντο ούχί ως άπλοι
Ιδιοκτήτα ι Υποκείμενοι εις τούς νόμους καί τάς άρχάς τού κράτους, αλλά
ώς δυνάσται σχεδόν αυτοκέφαλοι καί ανεξάρτητοι, τόσιρ μάλλον όσιρ
τινές τών δυναστών εκείνων, συγγενείς όντες τού βασιλακού οίκου,
άπέβαινον καί ώς έκ τούτου φοβεροί εις τε τούς ύποτελνείς καί τούς
κατά τόπους άρχοντας. Ό Βρανάς, ό Καντακουζηνός καί ή Ειρήνη
ΙΙαλ,αιολνΟγίνα είχον τοιαύτα αχανή κτήμ ατα έν Ή πείρψ. Ό Κοντο­
στέφανος καί ό Καμύτζης ήσαν κύριοι τού πλείστου μέρους τής κατά
τήν μικράν ’Ασίαν επαρχίας Λαοδικείας. Τ ά κτήμ ατα τής Εύφροσύ-
νης Δούκαινας, τής συζύγου τού μετά μικρόν βασιλεύσαντος ’Αλεξίου
Γ ’ Κομνηνού, περιελάμβανον τάς θεσσαλικάς πόλ,εις Βίσσενα, Φάρσα-
λον, Θαυμακόν, 'Ραβένικαν, ’Αλμυρόν καί Δημητριάδα* καί σημειω-
τέον ότι ό πόλις τού Αλμυρού ήτο τότε μία τών έμπορικωτέρων καί
λαμπροτέρων πόλεων τού κράτους, Ούδέν ήττον δέ ισχυροί ήσαν ώς
έκ τών κτημάτοίν αυτών έν ταίς έπαρχίαις οί ΊΡαούλ*, οί ΙΙετραλείφαι
/ (έν Αίτωλίγ.), οί Μελισσήνοί καί πλείστοι άλλοι, ών ούκ ολίγοι κα-
 560 Μεγάλοι δυνάσται έν ταΐς επαρχίαις ούχί τιμαριώται,

τήντησαν καί δι* επίσημων εγγράφων νά άναγνωρισθώσι κύριοι των

επαρχιών εκείνων.
Είς των όνομαστοτέρων επαρχιακόν; αρχόντων της δωδέκατης έκα--
τονταετηρίδος επί τε τω πλούτφ καί ττ, εύγενεία αύτού ύπηρξεν ό
Ναυπλιεύς Σγουρός. Ό Σγουρός γενομενος κύριος τού Ναυπλίου, κατέ-
λιπε τό αξίωμα αυτού κλ.ηρονομικώς ούτως ειπειν εις τόν υιόν του
Λέοντα, οςτις έπεχείρησεν, ώς θέλομεν ιδει, και (Λίκρού έδέησε νά κυ­
ριάρχησή άπάσης της Πελοπόννησου καί σχεδόν άπάσης της Ε λ λ ά ­
δος. Ά λ λ ο ς ισχυρός οίκος της Πελοπόννησου κατά την εκατονταετη­
ρίδα ταύτην ησαν οί λεγόμενοι Μαυροζώμαι η Μαυροζούμαι, περί ών·
θέλομεν είπει βραδύτερον πλειότερα τινά. Έλάβομεν δέ ηδη άφορμήν
νά άναφέρωμεν έν τ*>) 11 έκατονταετηρίδι (σε λ. '2 2 7 — -2 2 8 τού πα­
ρόντος* τόριου) τόν ισχυρόν της Λακεδαίμονος προύχοντα Ίωαννην Μα-
λακηνόν.
Ά λ λ α καί εξ άλλων αίτιων παρηχθησαν έν ταίς έπαρχίαις άρχον­
τες αυτοτελείς καί αυτόνομοι. Έ ν Τραπεζούντι λόγου χάριν ήτοι έν
τφ δουκάτω Χ α λ δία ς, όπως εκαλείτο η επαρχία αύτη έπισημως από
των χρόνων τού Δέοντος Γ ', οί στρατηγοί άπέβησαν έπί των Κομνηνών
σχεδόν ανεξάρτητοι, καί διατελούντες εις φιλικάς σχέσεις ενθεν μεν
με.τά των Σελδζούκων, ένθεν δε μετά των βασιλέων της Γεωργίας,
ήδύναντο έκ διαλειμμάτων νά λογισθώσιν ώς ύποτελείς τού κράτους
ηγεμόνες μάλλον η ώς στρατηγοί κατά τό δοκούν ύπό της κεντρικής
κυβερνησεως διοριζόμενοι καί παυόμενοι. Ούτως b Θεόδωρος Γαβρά;
Α ', γενναίος έγχιόριος άνηρ, ήλθε τω 1 0 9 1 είς διαπραγματεύσεις προς
τόν βασιλέα Άλάξιον Α ' ώς ποός ίσον καί μέχρι τού θανάτου αυτού
διετέλεσε κύριος της επαρχίας εκείνης. Ό υιός αύτού Γρηγόριος, ό συ-
ζευχθείς την βασιλοπαιδα Μαρίαν, άλλα μετ’ ολίγον διαζευχθείς
από αυτής, άπέβη ηττον ευτυχής, διότι κατετροπυίθη ύπό των βασι­
λικών περί Κολώνειαν τω 1 1 0 6 , καί ηχμαλωτεύθη. Μετά ενός όμω;
έτους φυλάκισιν άπελύθη πάλαν, λ^αβών έκ νέου τό δουκάτον Χ α λ ­
δίας. 7Ητο δέ ο Γρηγόριος ούτος ομολογορμένως συγγενής των Ταρω-
νιτών, οί'τινες έξ ’Αρμενίων έ’λ,κοντές τό γένος, πολλάκις διέπρεψαν ώ;
στρατηγοί έν τω κράτει καί ύφ’ ήρ,ών έμνημονεύθησαν. Ό Γρηγό-
ριος-άπέβη ώςαύτως άτυχης τω 1119 είς την κατά των μωαμε­
θανών της Μελατινης έκστρατείαν αύτού, οτε γ,χμαλωτεύθη έκ δευ­
τέρου καί έδέησε να καταβάλ'/j λύτρα ύπέρογκα, τριάκοντα χιλιάδάς

>
 Μβγά/ot δυνάσται εν ταΓς έπαρχιαις ούχι τιμάριώται. 561

χρυσών. Μετά τούτον αναφαίνεται ό Κωνσταντίνος Γαβράς, ίσως υιός

του Γρηγορίου, τον όποιον ό Α λέξιος διώοισε στρατηγόν Φιλαδελφείαςι
τω δε 1 1 2 3 κύριον Τραπεζούντος. Κ α ι αυτός έζήτησε νά άποβή ανε­
ξάρτητος, άλ7ν* επί τέλους περί τό 1 1 4 2 ήναγκάσβη νά αναγνώριση
την κυριαρχίαν τού βασιλέως, καί άπεστάλη ύπό τού Μανουήλ ώς
πρέσβυς εις τον σουλτάνον τού 'Ίκονίου. Μετά τον Κωνσταντίνον μνη­
μονεύεται ό Μ ιχαήλ, όςτις διετέλεσε σύζυγος της Βύδοκίας Κομνηνής,
διέπρεψεν ώς στρατηγός εν τω ςύγγαρικω πολεμώ, καί έπειτα άπε­
στάλη κατά των Σελδζούκων τού Ίκονίου μετά τών ταγμάτω ν της
Τραπεζούντος καί τού παρακειμένου Οιναίου. Φαίνεται δέ ότι ο Μ ι­
χαήλ, περι,πεσών επί τινα χρόνον εις δυςμένειαν, έστερήθη τού δου­
κάτου αύτού, καί έδέησε νά καταφύγη παρά τοΐς τούρκοις τού ’Ικό­
νιου. Τουλάχιστον μνημονεύεται Γαβρας τις έλθών προς τον Μανουήλ
πρέσβυς τού σουλτάνου. To δέ βέβαιον είναι οτι τω 1 1 6 7 δούξ Τ ρα ­
πεζούντος ύπηργεν ό Νικηφόρος Παλαιολόγος, καί ότι μόλις περί τά
τέλη της έκατονταετηρίδος άναφέρεται πάλιν περί Τραπεζούντα έ-
δρεύων τελευταίος τις τών Γαβράδων απόγονος, ό Θεόδωρος Β λ όςτες
επί της κα τα κτήσ εις τού κράτους ύπό τών Φράγκων κατώρθωσε νά
μείνη άνεξάρτητος κύριος της Άμεσού.
Ω ςα ύ τις καί έν Κ ρήτη ύπηρχον οίκογένειαι ούκ όλίγαι νεμόμεναι
κτήματα ^μεγάλα, φέρουσαι τό τών άργόντών όνομ α καί ούσαι σχεδόν
ανεξάρτητοι από τής κεντρικής κυβερνήσεις. Έ ν τ ω Κεφαλ. Ζ' τού προη­
γουμένου βιβλίου άνεφέρομεν τά ονόματα τών οίκων τούτων, τούς Χορ­
τάτους, τούς Μελισσηνοΰς, τούς Λυγηνους, τούς Βλαστούς, τούς Κ λ ά ­
δους, τούς Μουσούρους, τούς Γαβαλάδες καί άλλους· καί είπορ,εν ότι
κατά τινας οί οίκοι ούτοι εγκατεστάΟησαν έν Κ ρήτη μετά την άνά-
κτησιν αυτής άπό τών μωαμεθανών ύπό τού Νικηφόρου Φωκά, οςτις
κατέφυγεν εις την μετοικεσίαν ταύτην ΐνα ένισχύση αυτόθι τον πολυει-
δώς μαρανθέντα επί της ξενικής κυριαρχίας ελληνισμόν. Κ α τ ’ άλλους
όμως η επί της. Κρήτης έγκατάστασις τών οικογενειών τούτων συνέβη
επί ’Αλεξίου τού Α' τού Κομνηνοϋ, καί κα τ’ άλλους ετι βραδύτερον,
άλλα πάντοτε προ της ύπό τών Φράγκων κατακτησεως· διότι επί της
κα τα κτήσ εις ταύτης β/^έπομεν τούς άπογονους τών κρητικών εκείνων
άργόντων έξωσθένταςμένένμέρει άπό τώνκτήσεο>ν αύτών ύποτώνέπιδρα-
μόντων Ενετώ ν, λαμπρώςδέ καί επανειλημμένως άγωνισαμενους κατά

( ε λ Λ . Ϊ Σ Τ Ο Ρ , Κ . Π Α Π Α Ρ Ρ Η Γ Ο Π Ο Υ Λ Ο Υ Τ Ο Μ . δ '. ) 36
562 Γενική εποψις του Κράτους έπί των 3 πρώτο>ν Κομνηνών.

των πολεμίων τούτων, μάλιστα ό'έ τούς Μελισσηνούς, τούς Χορτάτους,

τούς Καλλέργας και άλλους.
Ά λ λ α σώζονται τεκμήριά τινα ύποίεικνύοντα δτι εν Πελοποννήσω»
παρεκτός των προ μικρού μνημονευθέντων ευαρίθμων επιφανών οΐκων,
ύπαρχον καί άλλα πολλά γένη αρχοντικά, έχοντα κτήματα κατά
το μάλλον καί ηττον μεγάλα, καί έπιβαλλοντα πολλάκις την θέλη-
σιν αύτών είς την κεντρικήν κυβέρνησιν, Έ ν τφ προοιμίω τού παρόν­
τος τόμου (σελ. 5 9 ) είόομεν ότι οί έν ΓΙελοποννήσιρ πρωτοσπαθά-
ριοι, σπαθαροκαν<ϊιάνάτοι, σπαθάριοι καί στράτορες έτέλουν προς τό
κράτος ύποχρεώσεις τινάς και χρήματα καί ίππους, δσάκις ύ'έν έστρά-
τευον αύτοπροςώπως. Έ κ τούτου συνάγεται οτι ού μόνον οι άπλοι
στρατιώ ται, αλλά καί οί αξιωματικοί αύτών ησαν μονίμως εγκατε­
στημένοι έν τρ χερσονήσω, έχοντες έν αύτφ κτήματα λόγου άξια.
"Ο τι ό'έ οι αξιωματικοί ούτοι καί μάλιστα οί ανώτατοι έξ αύτών, οί
πρωτοσπαθάριοι, ίε ν περιωρίζοντο είς την έκπλήρωσιν τών στρατιω­
τικών αύτών καθηκόντων, η τών άναπληρουσών αυτά χρηματικών
καί άλλων ύποχρεώσεων, άλλ* άνεμιγνύοντο καί είς τά πολιτικά τού
τόπου πράγματα, λαμβάνοντες την τάξιν καί το δνομα τών αρχόντων,
ύ'ηλούται έξ όσων συνέβησαν έπί 'Ρωμανού τού Αεκαπηνού (σελ. 9 9
τού· παρόντος τόμου). Ή τότε ίστορηθείσα στάσις τών πρωτοσπαθα-
ρίων αρχόντων υπό ηγεμόνα τον Βάρό'αν Πλατυπόό'ην, μαρτυρεί οτι
οι πρωτοσπαθάριοι της χερσονήσου άπετέλουν κοινόν τι σωματείον
εχον κοινά συμφέροντα, καί προ πάντων το συμφέρον τού νά κυβερνώ-
σι τά πράγματα της χερσονήσου κατά τό ίοκούν αύτοις. Ού^έ υπάρ­
χει αμφιβολία τις ότι οί έν τφ 13 έκατονταετηριό'ι έπί τ*7ίς τών Φράγ­
κων έπιό'ρομής άναφερόμενοι άρχοντες καί προεστώτες, ως άντιπρό-
σιυποι καί πρόμαχοι τού ιθαγενούς πληθυσμού, ούό'έν άλλο ησαν, η
απόγονοι, ίσως ό'ιάύ'οχοι τών πρωτοσπαθαρίων αρχόντων της ό'εκάτης
,έκατονταετηρίό'ος.

Τοιαύτη ήτο η κατάστασις τού κράτους τφ 1 1 8 0 . ' οτε άπεβίωσεν

ό βασιλεύς Μανουήλ Κομνηνός. Κ α τ ' έπιφάνειαν S h ήτο ούτε μικρό-
τερον ούτε ,άσθενέστερον τών χρόνων καθ’ ούς, προ μιας έκατονταετη-
ρίύ'ος, είχεν άναλάβει την κυβέρνησιν τών πραγμάτων 6 Αλέξιος A
Κομνηνός. Είμπορεΐ μάλιστα νά είπγι τις οτι είχε πρόσχημά τι λαμ-
πρότερον. Αί μεγάλαι στάσεις τής ενίεκάτης έκατονταετηρίό'ος ούά'ό-

»
 Γενική εποψις του Κράτους επί τών 3 πρώτων Κομνηνων. 563

λως έπανελήφΟησαν κατά την ό'ω'ίεκάτην. ’Εάν έν τώ ό'ιαστήματι τού-

*τω ούό'ερ,ία άνεκτήθη των χωρών οσαι προηγουμένως είχον άπολεσθή,
ovSi άπω/έσθη όμως άλλη τις */ώρα. Έ ν τή μικρά "Ασία έτροπολο-
γοϋντο μέν συχνότατα τά μεταξύ Τούρκων καί Ελλήνω ν όρια, άλλα
καί μετ’ αυτήν την έν Μυριοκεφάλω μεγάλην ήτταν, έν γένει ειπειν.
οί Τούρκοι, έ^ρεύοντ'ες έν Τκονίω, ήργον όλων των πέριξ μεσογείων χ ω ­
ρών, οί Si 'Έλληνες έξηκολοΰΟουν άρχοντες όλων των μάλλον παρα­
λίων χωρών από τού θέματος Χ α λ^ία ς προς βορράν, μέχρι τού θέματος
Κιλικίας προς μεσημβρίαν. ΙΙαρεκτός Si τού άξιολόγου έτι τούτου τμ ή ­
ματος της ρ.ικράς Α σ ία ς, ή έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχία έ^έσποζεν
άπάσης τής εύρείας χωράς τής έκτεινομένης έν Ευρώπη άπό τού ’Ίστρου
μέχρι τού Ταινάρου, τών Ίονίων νήσων, καί ο7.ων τών μεταξύ ’Ασίας καί
Ευρώπης νήσων μεγάλων τε καί μικρών, Κρήτης, Κύπρου, 'Ρ ό ίο υ , Σ ά ­
μου, Λέσβου, Χίου, Εύβοιας καί τών άλλων. Ού μόνον $έ τό κράτος
άπετέλει έτι ογκον συμπαγή λόγου άξιον, αλλά ό'ιά τής προςωπικής
ανδρείας καί τόλμης τού Μανουήλ Κομνηνού είχε περιβληθή αίγλην
τινά ήτις ήίύνατο νά άπατήση περί τής πραγματικής αυτού ό'υνά-
μεως πάντα όςτις ήθελε προςέχει μόνον εις τήν έξωτερικήν τών πραγ­
μάτων έπκράνειαν. Διότι ει^ομεν τούς επιφανεστέρους τών μεγιστάνων
τής Εύριύπης κύψαντας τό γόνυ ενώπιον τού βασιλέως Αλεξίου Α'
Κομνηνού, καί όμόσαντας εις αυτόν πίστιν ύπακοής καί ύποτελείας.
Είό'ομεν τούς στρατούς τών γενναιοτέρων τής EύpoSπης λαών καί ηγε­
μόνων πολλάκις κατατροπωθέντας υπό τών έλληνικών στρατών. Ε ί-
<$ομεν τον βασιλέα τών Ιεροσολύμων παρακολουθήσαντα ώς ιδιώ την
τήν πομπικήν εις Α ντιόχειαν είςο^ον τού Μανουήλ Κομνηνού, τον Si
ηγεμόνα τής πόλεως ταύτης ώς υπηρέτην τινά παρεπόμενον τω ίππω
τού μονάργου τής Κωνσταντινουπόλεως. Είό'ομεν τούς βασιλείς Α λ έ ­
ξιον καί Μανουήλ Κομνηνόν άξιώσαντας νά λάβίυσι καί αύτήν τήν
αύτοκρατορίαν τής Ρύσεως. "Ώςτε έκ πριύτης όψειος ή^ύνατό τις νά νο-
μίση οτι τό κράτος έσωζε ό'υνάμεις ακμαίας καί ότι πολύ είςέτι απεί­
χε τής πτώσεως αυτού. Καί όμ,ως 2 5 ίέν παρήλΟον άπό τού θανάτου
τού Μανουήλ ένιαυτοί καί ύ κολοσσός εκείνος, ύ τοσούτον κ α τ’ έπι-
φάνειαν λαμπρός, κατέπιπτε S ιά μιας ώς σώμα ασθενές καί άψυχον.
Ό αναγνώστης ό ^ιεξελθών μετ’ επιστασίας τά τέσσαρα τελευ­
ταία βιβλία τής μακράς ταύτης ιστορίας είναι βεβαίως προ καιρού
- παρεσκευασμένος εις τήν κατά τό φαινόμενον άπροςό'όκητον ταυτην
564 Γενική εποψις του Κράτους επί των 3 πρώτων Κοανγ,νών.

καταστροφήν. Ήξεύρει προ πάντων οτι το αχανές εκείνο κράτος ου­

δέποτε έκτήσατο μίαν των βάσεων τής πραγματικής δυνάμεως παν­
τός κράτους, τήν εθνικήν ενότητα. "Η μεσαιιονική ημών μοναρχίαά,πήρ-
τίσθη ανέκαθεν εκ κράμ.ατος ποικίλων άλ7.υ>ν φυλών, των όποιων έπρώ-
τευσε μέν προϊόντος του χρόνου ή ελληνική, πολιτικώς καί κοινωνικώςΤ
τάς όποιας όμως αυτή ουδέποτε ήδυνήθη νά συγχώνευση έν έαυτή
καθ' ολοκληρίαν διά τον λόγον ότι ά.διάκοποι έπιό'ρομαί καί εγκατα­
στάσεις αλλοφύλων έπολλαπλασίαζον τά πλήθη αυτών ώςτε επί τέ­
λους αφού άπωλέσθη ολόκληρος ό ελληνισμός τής Αίγυπτου καί τής
Συρίας, έτι δέ τό ήμισυ καί επέκεινα τού έλληνισμ.ού τής μικράς ’Α­
σίας, ή ελληνική φυλή κατήντησε λόγω άοιθμητικώ νά μ.ειονοψηφγ,
εντός τού κράτους. Πλήν τούτου ό μεσαιωνικός ούτος έ7νληνισμός έξη-
σθένησε καί ηθικώς πολύ διά τε τάς ήμαρτημ.ένας θρησκευτικάς δοξα-
σίας αϊτινες έπεκράτησαν παρ’ αύτώ καί τήν δεινήν τού λαού άπαι-
δευσίαν πάσαι Si α: άπόπειοαι αί γενόμεναι κατά τήν όγδόην καί
τήν ένάτην εκατονταετηρίδα προς έπανόρθωσιν τής πλημμελούς ταύτης
καταστάσεως, ε’μάταιώθησαν. Είναι αληθές ότι διά. τού επιτηδείου
διοικητικού, οικονομικού καί στρατιωτικού οργανισμού, όςτις ανέκαθεν
διεΐπε τό ανατολικόν κράτος, επί δέ τής μακεδονικής δυναστείας
έβελτιώθη καί έτελειώθη, ό μεσαιωνικός ελληνισμός κατώρθωσε κα­
τά τά.ς δύο έπομένας εκατονταετηρίδας ου μ,όνον νά συντηρηθή. αλλά
καί ειπεο ποτέ ισχυρός νά άποβή. ’Εν ελλείψει όμως ά.ποχρώντο>ν ηθι­
κών ελατηρίων, b ολιυς τεχνητός ε’κεϊνος οργανισμός ε’φθάρη δΓ αυτών
τούτων των ίδιων αύτού συστατικών. ’Ιδίως δέ, επειδή τό πλειστον
τών υπηκόων δεν ε’στράτευε, μέγα τού στρατού μέρος συνέκειτο εκ
ξένων μισθοφόρων, οίτινες ούδεμ,ίαν παρεϊχον εγγύησιν πίστεως καί
άφοσιώσεως, καί επί τέλους πολλάκις ε’πρόδωκαν πολύτιμα τής πολι­
τείας συμφέροντα. Κ αί ή δυςκολία αυτή ήν άπήντων οί ήγεμ.όνες πε­
ρί τήν συγκρότησιν τού άπαιτουμένου ιθαγενούς στρατού έγένετο πρό­
ξενος τού όλεθριωτάτου τών δεινών} ύπό τών όποιων κατεβιβρώσκετο
ή δη τό κράτος. Διότι αυτή ύπεχρέωσε τούς Κομ.νηνούς νά άγοράσωσιν
άλληλοδιαδόχως τήν συμμαχίαν τών Ενετώ ν, τών Γενουαίων καί τών
ΓΙισατών διά τής εις αυτούς παραχωρήσεως προνομίων καί δικαιω ­
μάτων, άτινα συνεπήγαγον πολυειδή τού κράτους έξασθένησιν. Ναι
μέν από τής ένδεκάτης εκατονταετηρίδος πολλήν ελαβεν ε’πίδοσιν ή
τού μεσαιωνικού ελληνισμού πρός τόν άρχαϊον συνοικείωσις. ’Αλλά ή
 Ό παίς ’Αλέξιος Β'. Δεινή έν τή πρωτευούση ανωμαλία. 565

νέα αύτη του έλληνισμου φάσις, ήτις βρ'αδύτερον εμελλε νά συντέλεση

ε17ν£ρ τι καί άλλο εις την άναζωπύρησιν και ανάπλασιν τής ελληνικής
εθνότητος, δ'έν είχεν έτι τότε συμ?νληρωθή επί τοσοΰτον ώςτε νά άνα-
πληρώση τον ήδη παρακμάσαντα μεσαιωνικόν ελληνισμόν. Κ α τ ’ άρ-
γάς μάλιστα, ήτοι από του τέλους τής μακεδονικής δυναστείας μέ-
ypi τής εις τον θρόνον άναρρήσεως του ’Αλεξίου Α' Κομνηνού, δ νέος
εκείνος έλληνισρ.ός διά του ανταγωνισμού πρός τον καθεστώτα με­
σαιωνικόν, προδήλως έπετάχυνε την του κράτους κατάλυσιν, όπως διά
μακρών έξηγήσαμεν έν αρχή του παρόντος βιβλίου. Έ ά ν δέ εις
ταύτα προςθέσωμεν τούς άδιαλείπτως επιτιθεμένους εξωτερικούς πο­
λεμίους, ών δύο μάλιστα κατά την δωδέκατην εκατονταετηρίδα
άπέβησαν φοβερώτατοι, άπ* ανατολών οί Τούρκοι καί από δυσμών οί
σταυροφόροι, καί προςέτι την ώς έκ τών περισπασμών τής κεντρικής
κυβερνήσεως κορυφωθεισαν έν ταΐς έπαρχίαις πολνυαρχίαν καί αναρχίαν,
θέλομεν κατανοήσει πώς ό φαινόμενος εκείνος κολοσσός δεν ήτο δυνα­
τόν ν’ άνθέξη ή δη εις την πνοήν τού έλαχιστου σφοδρού άνεμου. Τάς
επαρχίας ένέρ.οντο ή μεγιστάνες αυτοκέφαλοι, ή ξένοι επίβουλοι, καί
αυτήν τήν βασιλεύουσαν έπηπείλ.ουν άδιακόπως 6 0 , 0 0 0 άλλόφυλνΟί
.έ'γοντες έν αυτή ίδ ια φρούρια καί ίδιους στόλους. Έ ν τή δω δέκα τη
έκατονταετηρίδι το κράτος δεν δ'ιετηρήθη είμή διά τής ποικίλης καί
έξαιρέτου προςιυπικής αξίας τών τριών Κομνηνών Α λεξίου, Ίωάννου
καί Μανουήλ. Ά λ λ ' ή δη εις έπίμετρον πάντων τών προεκτεθέντων
κακών ή ύπερτάτη αρχή έμελλε νά περιέλ^θη εις χεΐρας παιδός, καί
παιδός εύρισκομένου έν μέσω περιστάσει^ν, τών όποιων πάσαν τήν δει­
νότητα δεν θέλει εκτιμήσει ό αναγνώστης είμή άφού πρός τοΐς προη­
γουμένου διεξέλθγι καί τά έπόμενα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ε '.

Οί τελευταίοι Κομνηνοέ.

* 0 Μανουήλ Κομνηνός ελαβεν άλληλοδ'ιαδόχως δύο συζύγους έξ ών

πρώτη μεν ήν « ή έξ ’Αλαμανών Ειρήνη, τό άγιον εκείνη γέννημα,»
λ,έγει ό Θεσσαλονίκης Ευστάθιος* δευτέρα δέ ή Γαλλίς Μαρία η Ξένη,
.5 6 6 Ό παΐς ’Αλέξιο; Β'. Δεινή έ·/ τή πρωτεύουσα, ανωμαλία.

θυγάτηρ του 'Ραιμούνδου τής 'Αντιόχειας, επί καλλονή μάλλον, ή επ'"

αρετή φημιζόμενη. Έ κ του πρώτου γάμου δεν έγέννησεν ειμή μίαν-
θυγατέρα, την Μαρίαν, ήν συνέζευξε τω 1 1 7 8 τριακονταετή τότε ο ύ - ·
σαν, μετά του δευτέρου υιού τού μαρκίωνος του Μομφε$ρατικού, όςτις.
διετέλεσε πιστός αυτού φίλος εις τάς προς τον Φρειδερίκον έριδας. Ε ­
καλείτο δέ ό γαμβρός αύτοΰ ούτος 'Ραινέοιος καί ήτο μόλις 17 έτώ\.
Τίον δεν έκτήσατο δ Μανουήλ είμή έκ του δευτέρου γάμου* καί τον
υιόν τούτον όνόματι Αλέξιον β ' , ' όντα δέ δωδεκαετή, συνέζευξε μετά
τής Α γνής, τής ελληνιστί μετονομασθείσης Ά ννης, Ουγατρός του βα> -
σιλέως τής Γαλλίας Λουδοβίκου Ζ', ήτις καίτοι μόλις διέτρεχε τό ·
όγδοον τής ηλικίας έτος, άπεστάλη υπό των γονέων αυτής τω 1 1 7 9 εις
Κωνσταντινούπολιν. Άποθανόντος του Μανουήλ, ή γήρα αυτού Μαρία
κα τ' άρχάς άπεχώρησε των ανακτόρων καί άνήγγειλεν ότι μελετά νά
μονάση. ’Αλλά δεν επέμεινεν επί πολύ εις τήν άπόφασιν ταύτην, ήτις.
ήκιστα συνεβιβάζετο προς τάς κοσμικάς αυτής έξεις, καί μετ’ ού πολύ ·
έπιστρέψασα εις τά βασίλεια άνέλαβε τήν επιτροπείαν τού ανηλίκου
αυτής υιού καί τήν διοίκησιν των πραγμάτων από κοινού μετά τού
πρωτοσεβαστού Αλεξίου Κομνηνού, ανεψιού όντος τού πρώην αύτο-
κράτορος. Τοιαύτη κυβέρνησις δυςκόλως ήδύνατο νά έπαρκέση εις τήν
δεινότητα των περιστάσεων, οτε μετ’ ολίγον έγνώσθη ότι μεταξύ τής.
Μαρίας καί τού πρωτοσεβαστού ύπήρχον σχέσεις άΟεσμοι. Εντεύθεν-
δέ πάντες οί μεγιστάνες δυςαρεστηΟέντες ήρχισαν αμέσως αντιπολι­
τευόμενοι καί μετ’ ολίγον συνομνύοντες. Γίόλλά δέ ύπήρχον κατά
δυςτυχίαν τά όπλα τά όποια ήδύναντο νά μεταχ:ιρισΟώσι κατά τής.
κυβερνήσεως. Ιίαρεκτός τής σκανδαλώδους εκείνης τής βασιλιδος μη-
τρός διαγωγής, ήτις έ'δωκε μ ετ’ ολίγον αφορμήν εις τήν συκοφαντίαν,
OTt αυτή έμελέτησε νά δηλητηρίαση τον ίδιον υιόν, ύπήρχον καί άλ­
λα». άφορμαί δυςαρεσκείας παρά τω λαω. 'Ό λη σχεδόν ή κυβέρνησις.
συνέκειτο έκ ξένων. Ή Μαρία ήτο Γαλλίς* ο επί τή Ουγατρί τού Μ α­
νουήλ γαμβρός, οςτις είχεν άναγορευθή ύπ* αυτού καΐσαρ, ή τ ο ’Ιταλος..
τό γένος. Έ ν γένει δέ ό βασιλεύς εκείνος, καίτοι έκΟύμιυς κατά τών^
Φράγκων άνταγωνιζόμενος είχε περιστοιχισΟή ύπο πολυαρίθμων ιππο­
τών τού γένους τούτου, οϊτινες νεμόμενοι έν ταίς έπαρχίαις κτήματα
πλούσια και μεγάλα προεκάλουν τήν άγανάκτησιν των εγχωρίων.
Ε ’ίδομεν δέ ότι ήναγκάσθη νά έπικυρώση καί νά έπεκτείνη τά προ­
νόμια τών εντός τού κράτους ιταλικών κοινοτήτων, οπε; ο*> μικρόν-
 ’Ανδρόνικος Κομνηνός. Χαρακτήρ αύτου. , 567

ώςαύτως συνετέλει εις τον εοεθισρεον των πνευμάτων. "Ωςτε ή άρξαμέ-

νη ήδη αντιπολίτευσες προςέλαβε τον χαρακτήρα εθνικής κατά των ξέ­
νων άντιδράσεως καί άπέβη έπι τέ7,ους διά τούτο μάλιστα φοβερά και
ολέθρια. «Διεκπεσόντες γάρ, λέγει 6 Ευστάθιος, και ή δέσποινα και
6 πρωτοσεβαστός του υπό’Ρωμαίων στέργεσθαι,άπέβλεψανείς τούςΛ ατί-
νους,» καί ποοσωκειώθησαν αυτούς «δώροιςκαί μάλιστα ύποσχέσεσε τού
τήν πόλιν τε προνομεύσαι καί υπό δουλείαν αύτοις τούς ’Ριυμαίους θέ-
σθαι.» Κ α τ ’ άρχάς όμως καί αυτοί οί ξένοι διηρέθησαν προς ά7Λή7νθυς.
Ή ετεροθαλής αδελφή τού νεαρού βασιλέως καί ό σύζυγος αυτής, οκα ι-
σαρ, συνετάχθησαν μ,ετά των συνωμοτών, η ρ,άλλον άνέλαβον την
ήγεμ.ονίαν τού επιχειρήματος μ,ετά των υιών τού ’Ανδρονίκου Κομνη-
νού, Μανουήλ καί Ίωάννου, τού πρωτοστράτορος Α λ εξίου, πρώτου ε-
ξαδέλ,φου τού Μανουήλ, τού έπαρχου Ίωάννου Δούκα καί άλλων. Κ α ί
επειδή ή επιβουλή άνεκαλύφθη, οί αρχηγοί αυτής κινδυνεύοντες νά
συλλτφθώσιν έκαλεσαν τον λαόν εις τά όπλα τω 1 1 8 2 , καί ούτως
έξερράγη δεινός έαφύλιος άγων έν αυτή τή πρωτευούσ*/). At δύο μερί­
δες συνήψαν μάχην αίρ,ατηράν επί τής πλατείας των βασιλείων, οί δε
στασιασταί ύχυρωθέντες έντος τού ναού τής τού Θεού Σοφίας ύπέστη-
σαν αυτόθι πολιορκίαν τακτικήν. Τε7,ευταίον ο πατριάρχης κατώρ-
θωσε νά έπιφέρη συνδιαλλαγήν τινα μεταξύ τού καίσαρος καί τού
πρωτοσεβαστού, ή δ ’ αρχή τού τελευταίου τούτου έφαίνετο άσφαλι-
σθείσα, οτε αίφνης παρέστη επί τής ασιανής τού Βοςπόρου παραλίας
μετά» στρατού άξιολόγου άνήρ οςτις προ καιρού μέν είχεν άναμιχθή
εις τά δημόσια πράγματα, άπό δε τής στιγμής ταύτης εμελλε νά
πρωταγωνιστήσω επί τινα χρόνον έν τή Άνατο7νΥ:.

Ό Αλέξιος Α' Κομνηνός είχε δύο υίους, τον διαδεξάμενον την αρχήν
Ίωάννην, και τον Ίσαάκιον. Ο δ έ Ίσαάκιος έγέννησε δύο πάλιν υιούς,
τον Ίωάννην, εκείνον ον ειδομεν αυτομο7.ησαντα προς τούς Τούρκους καί
άλλαξοπιστήσαντα, καί τον ’Ανδρόνικον, οςτις ήτο λοιπόν πρώτος έξά-
δε7,φος τού Μανουήλ, υιού καί διαδόχου τού βασελέως Ίωάννου. Ό ’Αν­
δρόνικος αυτός ύπήρξεν εις των παραδοξοτέρων χαρακτήρων έξ όσων
αναφέρει ή ιστορία. Ό δε χαρακτήρ ούτος έζωγραφήθη ύπό δύο έξ ί­
σου επιφανών άνδρών τού ήμετέρου Ευσταθίου τού Θεσσαλονίκης ιε­
ράρχου, οςτις έγραψε τάς εις "Ομηρον παρικβολάς, καί τά εις Διονύσιον
τον Περιηγητήν σχόλια* καί τού δαιμόνιου 'Α γγλου Γίββωνος, οςτις
568 Άνδρόηκος Κομνηνός. Χαραχτήρ αυτού.

έγραψε την πολυθρύλητον εκείνην ιστορίαν της παρακμής καί π τώ ­

σεως του ^ωμαϊκού κράτους. Κ αί θέλομεν λοιπόν παραθέσει ενταύθα
άμφοτέρας ταύτας τάς εικόνας, ϊνα δι* αυτών δ αναγνώστης ου [/.όνον
οικειωθή έκ προοιμίου προς το πρωτότυπον, άλλα καί λάβν, προςέτι
ivvotav τινα της αντιθέτου φύσεως τών δύο ζωγράφων. Ο |/.έν είναι ε­
πιεικέστερος, δ δέ αυστηρότερος* δ μέν πρακτικώτερος, δ δέ θεωρητι-
κώτερος δ μέν παριστησι το νεώτερον ιστοριογραφικόν πνεύμα, δ
δέ τό άρχαιότερον. Ά λ λ ’ άφήσωμεν τά έργα νά λαλησωσιν άφ’
εαυτών.
Ό ’Ανδρόνικος, λέγει δ Γίββων, είναι είς των ώραιοτέριυν χαρα­
κτήρων του αιώνος εκείνου, ό δέ βίος αυτού καί η πολιτεία ήδύναντο
νά δώσωσιν άφορμάς εις παραδοξότατον μυθιστόρημα. Ή γαπήθη ύπο
τριών γυναικών βασιλικής καταγιυγης, καί τή αλήθεια δ αριστοτέχνης
δςτις ήθελε νά παοαστήσγ) την ρώμην καί την καλλονήν, αυτόν έπρεπε
νά^λάβνι ώς τύπον καί ύπογραμμόν. Ό ’Ανδρόνικος δεν είχε τάς θη­
λυπρεπείς χάοιτας τού άμερίμνου καί άπράγμονος βίου, άλλα διέ-
πρεπε διά τό αρρενωπόν αύτου ύφος, το πελώριον ανάστημα καί τούς
αθλητικούς μυώνας. Διετήρησε δε μέχρι γήρως την £ώμην καί την
ύγείαν διά τής εγκράτειας καί τής σωμασκίας* πολλάκις τό δειπνον
αυτού συνίστατο εις άρτον ξηρόν καί ύδωρ άκρατον* δσάκις δέ έγευετο
συάγρόυ ή δορκάδος, αύτός έφόνευσε την άγραν ταύτην, καί αυτός ί-
διαις χερσι την έψησε. Κ α ι ήξευρε μέν θαυμασίως νά μεταχειρίζεται
τά δπλα, ολως δέ ήγνόει τί έστι φόβος. Ή καταπειστική αυτού
γλώσσα έλάμβανεν ολους τούς χριυματισμούς τού χαμαιλέοντος* αλλά
δ άνθρωπος αύτός δσάκις προέκειτο νά κακοπραγήσν), συνελάμβανε τά
βουλεύματά του καί έξετέλει αυτά μετά τής αυτής τόλμης καί γεν-
ναιότητος, ήν έδείκνυεν όταν προέκειτο νά έκτελέστ) τά εύγενέστατα
των διανοημάτων.
Ό δέ Ευστάθιος οςτις ήτο σύγχρονος τού Ανδρονίκου, καί έγνώ-
ρισε τόν άνδ ρα, λέγει αυτόν παντοδαπόν άνθρωπον καίπαμποίκιλον,
καί τούτο «ού γαμαιλέοντος δίκην, είτε πολύποδος, ΓΙριοτέως δέ μάλ­
λον, καί μάλιστα κατά Έμπουσαν, ή φρικτά έφάνταζεν. Ό δ ’ αύτός
καί κατά εύρίπους πολύστροφος ήν, καί κατά τήν άρχέγονον άνειδεον
ύλην άπασιν ύποτέθειτο είδεσι πολυειδώς* ών τά μέν έπαινοιτο, τά
δ* ούκ άν. *Έστι δ* έπ* αυτού προςαρμόσαι καί τό είναι μεν τινα
παρ' αύτφ οίκτον, είναι δέ καί θυμόν μέγαν* έτι δέ συμβιβάσαι καί
 Προηγούμενος τού 'Ανδρονίκου 6ίος^ 569

τδ «ήν όμού εν αύτώ χρήματα πάντα,» καί ώς πολυμιγέων ένωσις ήν

τις καί παρ’ αύτω, και δίχα φρονεόντων συμφρόνησις, ού μην οθεν συγ­
κροτείται αρμονίας αρετή, αλλά κακία συγχύσεως. Πολύτροπον γάρ τ*
χρήμα ο άνήρ καί πολυπόριστον τοϊς έφ’ εκάτερα γράφειν δεινοίς . . . .
Ε ί δε καί έν αύτω δύο πίθους έστάναι τις (pair,, τον μεν άγαθών
πλήρη. κακών δε τον ετερον, ών άρυόμενος καί καταμ,ιγνύων εκείνος
έπεμέτρει τοις ύπ* αύτδν, τά πλείω δέ γε μόνου τού των κακών, α ί-
νίξαιτο άν προςφυέστατα* ήν γάρ σύμμικτος καί προς ακραιφνή χ ά -
ρίν ούκ άκρατος, ουδέ μήν εύκρατος.))

Ό ’Ανδρόνικος, νεώτατος ών ετι, παρακολούθησε τον θειον του βα­

σιλέα Ίωάννην εις τάς διαφόρους αυτού κατά τήν Α σ ία ν εκστρατείας.
Κ αί εν gTct 1 1 4 3 . άποθανόντος τού βασιλεως τούτου εις Κιλικίαν, ύ-
πεχώρησε μετά τής ύπ* αυτόν τεταγμένης μοίρας τού στρατού. Διερ-
χόρ.ενος δέ τήν μικράν Α σ ία ν, έπλανήθη είς τά όρη κα τά τύχην ή
επί σκοπώ καί πεοιστοιχισθείς υπό Τούρκων παρέμεινεν εκών ή άκων
επί τινα χρόνον αιχμάλωτος παρά τώ ήγεμόνι αυτών. Ή γαπήθη δέ
πολύ υπό τού Μανουήλ, διότι συνανετραφη καί συνεπαιδεύθη μετ’ α ύ·
τού, καί διότι τήν αυτήν μέν είχον ανδρείαν, τον αυτόν S i προς τούς
ίπποτικούο* άνώναο
, *
εοωτα.
»
Εντεύθεν συαυ.ετέσνε
I » / .
αέν των κινδύνων
I τ
αύ-
τού, συμμετεσχε δέ καί των ψυχαγωγιών καί ενώ ο βασιλεύς διήγε
τάς ώρας τήςάνέσεως είς τούς πόδας τής ανεψιάς του Θεοδώρας, ο φί­
λος του κατωρθωσε νά δελεαση τήν αδελφήν αυτής Ευδοκίαν, ήν έ-
λαβομεν αφορμήν νά άναφέρωμεν ώς γενομένην έπειτα σύζυγον τού ή -
γεμόνος Τραπεζούντος Μ ιχαήλ Γαβρά, καί ήτις επί τοσούτον ελά-
τρευσε τον άνθρωπον εκείνον, ώςτε έκαυχάτο φέρουσα το όνομα τής
παλλακής τού Ανδρονίκου εν γνώσει ολου τού κόσμου. Έ ν ετει 1 1 5 3
ο Μανουήλ θέλων νά περιστείλν) τούς κατά τήν Κ ιλικία ν ’Αρμενίους,
ε’πεμψε κα τ’ αυτών τόν έζάδελφόν του. Ή Ευδοκία ήτις δέν ήδύνατο
νά χωρισθγ, από αυτού, τόν συνώδευσεν εις τήν εκστρατείαν ταύτην
καί συνετέλεσεν ούκ ολίγον είς τήν άτυχή αυτής εκβασιν. Ό ’Ανδρό­
νικος επεδίωξε μεν μετά πλείστου ζήλου τήν πολιορκίαν τής Μοψουε-
στίας καί δι* όλων ήμερων τολμηρότατα επετίθετο κα τά τής πόλεως
ταύτ/,ς, άλλά διήγε τάς νύκτας περί μουσικά;, χορευτικάς καί άλλας
διαχύσεις, δ ιό τ ι, εκτός τής ερωμένης, χορός κωμωδών άπετέλει τό μέ-
ρος τής συνοδίας του είς ό πλείστην μ ετ’ εκείνην άπέδιδον άςίαν.
570 Προηγούμενος του ’Ανδρονίκου βίος.

Τούτο μαΟών ο των Άρρ,ενίων ήγερ.ών Τερόζης, φυλάττει νύκτα ά<τέ-

ληνόν καθ’ ήν κκτεπιπτε ραγδαία καί συνεχής βροχή, επιτίθεται ά-
προςδοκήτως κατά των πολιορκητών και τρέπει αυτούς κατά κράτος.
Ο ’Ανδρόνικος περιστοιχισθείς ύπό των εχθρών, εδωκε θαυμαστά δείγ­
ματα γενναιότητος και διεπέρασε τάς πυκ.νοτέρκς των Άρρ.ενίων φά­
λαγγας, ούδέν ηττον όρ.ως ρ.όλις διεσώΟη ε ις ’Αντιόχειαν. Έπανελθόν-
τος δέ αυτού έκεΐθεν εις το *κατά την Μακεδονίαν βασιλικόν στρατό-
πεδον, ό Μανουήλ έδέχΟη μεν αύτο« δημοσία φιλικώς, ίδια δε πικρό­
τα τα ήλεγξε διά την περί τον πόλεμον ολιγωρίαν καί τάς παράκαι­
ρους διασκεδάσεις καί, διά νά παραμυθήση ε’ν τούτοις τον άτυχή
στρατηγόν, προεχείρισεν αυτόν δούκα Ναϊσού καί Βρανιτζόβης, έ'δωκε
δέ αύτφ καί την Καστοριάν. Ή ερωμένη του τον συνώδευεν απαν­
ταχού, οί δέ αδελφοί της άγανακτήσαντες μέχρι μ.ανίας διά την α­
τιμίαν αυτής, καί Οέλοντες νά τιμωρήσωσιν αυτόν διά τό προςγινό-
μενον αύτοΐς αίσχος, έφα>ομησαν αιφνίδιους εις την σκηνήν του. Ή
Ευδοκία τον συμβουλεύει νά μεταμφιεσθή εις γυναίκα διά νά σωθή.
Ά λ λ ’ ό ’Ανδρόνικος ρ.ή καταδεχθείς ν* άκούση τοιαύτην συρ.βουλήνΤ
περιβάλλεται έν ριπή οφθαλμού την πανοπλίαν καί διασχίζει την φά­
λαγγα των πολυαρίθρ.ων αυτού δολοφόνων. Τότε ε^δειξε κατά πρώτον
την αγνωμοσύνην αυτού καί την επιβουλήν. Οί χρονογράφοι λέγου-
σιν ότι προ καιρού είχε λάβει, ή είχε νορ-ίσει ίτιελ α β εν άφορμ,ήν δυς-
αρεσκείας κατά τού έξαδέλφου του, διότι εν τινι των πολλών εκείνων
ίπποτικών τού Μανουήλ αγώνων, βλαφθεντος τού ενός των οφθαλμών
τού Ίωάννου, υιού Ανδρονίκου του σέβαστοκράτορος, ό βασιλεύς, Οέλων
νά παρκρ.υθήση τον περικαλλή τούτον νεανίαν διά τό ατύχημα όπερ
επαθε, διώρισεν αυτόν πρωτοβεστιάριον καί άνεβίβασεν εις τό τών
πρωτοσεβχστών*άξίωρ.α. Τούτο δέ έπείοαξε τήν φιλοτιρ.ίαν ’Ανδρονί­
κου τού Κομνηνού. Ή αλήθεια όμως είναι, ότι ο Μανουήλ, όχι ρ,όνον
ποτέ δέν έ'δωκε ν εις αυτόν εύλογον τινα άφορρ,ήν δυςαρεσκείας, αλλά
πολλάκις πέρα τού μέτριου έμακροθύμησε προς αυτόν, καί ποτέ τήν
ζωήν αυτού έσωσε δι* ίδιου κινδύνου. Διότι διατρίβοντος τότε τού βα-
σιλέως εις εξοχήν τινα, συνεπεσε 7.όγος, επί τού γεύρ.ατος, περί τών
κατορβωμ,άτων αυτού* καί οί μέν άλλοι πάντες άπεθςιύρ.αζον ταύτα,
εις δε τών αύλικών διισχυρίζετο cm ανώτερα υπήρξαν τά τού πατρός
αυτού Καλοϊωάννου έργα. ΈξαφΟεισης δέ τής έριδος, ο ’Ανδρό­
νικος τοσούτον πικρώς ύβρισεν ένα τών παρισταμένων, ωςτε ούτο; έ —

•ι
 Προηγού;λ£ν:ς του ’Ανδρονίκου βίο;. 571

πέπεσε κα τ’ αυτού μετά του ξίφους, καί ήθελε βεβαίως άφαιρέσει την
κεφαλήν του, εάν b Μανουήλ δεν άπέτρεπε το καταφερόμενον δπλον,
λαβών αυτός πληγην, της οποίας την ουλήν δ ι’ όλου του βίου έφερεν
επί του καρπού της χειρός. Ά λ λ ’ ο ’Ανδρόνικος ήτο εκ των ανθρώπων··
εκείνων των Οποίων την άκοίμητον φιλοδοξίαν ούδεμία ευεργεσία δ ύ -
ναται νά έξευμενίση. Έ ζη τει δε νά άρπάση την βασιλείαν μάλιστα
διά συνδρομτ»ς των εχθρών τού κράτους ηγεμόνων, καί επί τούτω έτι.
μέν επί της κατά την Κιλικίαν στρατείας, περιεποιεΐτο την εύνοιαν'
τού λατίνου βασιλέως της Παλαιστίνης καί τού σουλτάνου των Τούρ­
κω ν ηδη δε αρχών της Ναισού καί βρανιτζόβης εγραψε προς τον γεί­
τονα βασιλέα της Ουγγαρίας Γεΐζαν, υποσχόμενος νά τον παραχώ­
ρηση τάς πόλεις ταύτας, εάν ούτος τον συντρέξη είς το νά καταλάβη
την εν βυζαντίω βασιλείαν. Φοβούμενος δε μήπως φο;ραθη η προδο­
σία, εγραψε συγχρόνως προς τονΜανουάλ, οτι εχων φίλους τινάς τών·
ούγγρων μεγιστάνων, ζητεί την άδειαν νά ελθη είς λόγους προς αύ-
τούς, ίνα ύπαγάγη τούς άνθριυπους ύπο το κράτος των 'Ρωρ,αίων. Ό
βασιλεύς ηξευρεν ηδη την αλήθειαν τού πράγματος, καί τον δόλον
τον οποίον μηχανεύεται ό ’Ανδρόνικος, διότι τά προς τον Γείζαν
γράμματα τούτου, συλληφθέντα είχον σταλη είς Κωνσταντινούπολή
Διά νά εξελέγξη όμως αύτον καταφανέστερου, έπροςποιήθη ότι π ι­
στεύει είς τούς λόγους του καί τον ενδα>κε την άδειαν την οποίαν έ-
ζητει. Ό δε ’Ανδρόνικος φρονών, ότι εξησφαλίσθη άπο τού Μανουήλ,
άδεώς η δ η διεπρεσβεύετο πρός τε τον Γ α ζα ν καί προς τον αύτοκρά-
τορα της Γερμανίας, επικαλούμενος καί τούτου την επικουρίαν εν
καιρω τω προςηκοντι. ’Έ π ειτα δέ ηλ^ε καί είς Κωνσταντινούπολή
τελειο>σας κ α τ’ επιφάνειαν τ ά : μεταξύ τού κράτους καί των Ούγγρων
σπονδάς.
Ό Μανουη) έφείσθη τότε ετι τού προδότου* αλλά μετ’ ολίγον ύ
’Ανδρόνικος έπεβούλευσε καί αυτήν αύτου την ζιοην. Δ ιότι δίς διά
νυκτος μετημφιεσμένος καί ένοπλος, επλησίασεν εις την σκηνην τού·
βασιλέο3ς* ανακαλυφθείς δέ έβεβαίωσεν, ότι ήθελε δήθεν νά έκδικηθη
τον θανάσιμον εκείνον εχθρόν του. τον νέον Ίωάννην, περί ού ώ μιλη-
σαμεν. ’’Αλλοτε πάλιν, επειδή έπεμελείτο πολύ ενα τώ^ ίππων του,
καί περί τον δρόμον άκαταπαύστως έγύμναζεν, ερωτηθείς ύπο τού-
βασιλέως τί σημαίνει ή συνεχής αυτή περί τού ίππου εκείνου φροντίς,
σώς άν», ελαβε την αυθάδειαν νά άποκριθη, στον πάντων εμοί δυς-
572 Προηγούμενες τού *Ανορονίχου βίος.

μενέστατον τής κεφαλής άφελόμ,ενος οίχήσομ,αι άπι<ύν.» Τότε τελευ-

ταίον ό Μανουήλ διέτάξε νά συλληφθή καί να φυλακισθή εις πύργον
τινά των εν Βυζαντιω βασιλείων. *Η φυλάκισις αύτη διήρκεσεν υπέρ
τά εννεαετή. Ό ’Ανδρόνικος μή δυνάμενος να ύποφέρη την απραξίαν
εκείνην καί την των ηδονών στέρησή, άκαταπαύστως ένησχολειτο
πώς νά εύρη τρόπον νά διαφύγη. ΙΙαρετήρησε δέ ότι εις μίαν γωνίαν
τού δωματίου του αί κεραμίδες ή σαν τεθραυσμέναι* κατορθώνει λοι­
πόν νά άνοιξη οπήν, ευρίσκει όπισθεν σκοτεινόν καί παρεωραμένον
κρηςφύγετον, καί μεταβαίνει εις αυτό με τάς όλίγας τροφάς τάς όποιας
εΐχεν έτι, άφού έτοποθέτησε πάλιν καλώς τάς κεραμίδας, καί εξή-
λειψε παν ίχνος δυνάμενον νά υπόδειξη πού κατέφυγεν. Οί φύλακες
έλθόντες νά έπισκεφθώσι, κατά την τεταγμένην ώραν, αύτόν, ήπόρη-
σαν διά την σιωπήν καί την ερημιάν ήτις έπεκρατεί εν τή φυλακή
καί δεεδωκαν ότι ό Ανδρόνικος άπέδρα άδηλον πώς. ’Αμέσως αί πύ-
λαι τών βασιλείων έκλείσθησαν, «δόθησαν εις τάς έπαργίας διαταγαί
αύστηραί διά νά συλλάβωσι τον δραπέτην, ή δέ σύζυγός του, τήν ό­
ποιαν ύπώπτευον ότι συνέδοαμεν εις τήν δραπέτευσιν, ε’φυλακίσθη εις
τον αύτόν πύργον. Τήν νύκτα ή γυνή αυτή βλέπει αίφνης μορφήν άν-
θρωπίνην προκύπτουσαν από τού τοίχου· ή δυςτυχής ένομισε κα τ’
άρχάς ότι έξήλθε φάντασμα εμπρός της* άλλ’ έν τω άμα έγνώρισε
τόν σύζυγον. Έ κ τ ο τ ε ή διδόμενη εις αυτήν τροφή έπήρκέι εις άμφοτέ-
ρων τήν συντήρησιν. Ή δέ λαθραία εκείνη συμβίωσις, εκτός τών άλ­
λων παραμ,υθιών όσας παρεϊχεν αύτοΐς, άπέληξεν εις γέννησιν υιού.
Προς τούτοις οί επιτετραμμένοι τήν φρούοησιν τής γυναικός δεσμοφύ-
λ,ακες άπεβησαν κατά μικρόν όλιγώτερον άγρυπνοι, ώςτε ό ’Ανδρό­
νικος κατώρθωσε νά διαφύγη* άλλά συνελήφθη καί άπήχθη εις Κων­
σταντινούπολή διά διπλής δεδεμένος άλύσεως. Ή φυλακή του άπέβη
τότε αυστηρότατη. Εύρέν όμως τόν τρόπον νά έξέλθη αυτής πάλιν.
Νέος τις ύπηρέτης του, μεθύσας τούς φύλακας, ελαβε διά κηρού τόν
τύπον τών κλειδώ ν ή δέ γυνή καί ό υιός του τόν έστειλαν εντός πί­
θου άντίκλειδας καί σχοινίον. Ό ’Ανδρόνικος μετεχειρίσθη ταύτα
πάντα γενναίως καί έπιτηδείως, ήνοιξε τάς θύρας, κατέβη άπό τόν
πύργον, έμεινε δι* όλης τής ημέρας κεκρυμμένος εντός τού βασιλικού
κήπου, καί διά νυκτός πηδήσας άπό τόν τοίχον είςήλθεν εις τό άκά-
τιον τό όποιον τόν περιέμενεν, έπεσκέφθη τόν οικόν του, ήσπάσθη τά
τέκνα, άπέβαλε τάς άλύσεις, καί προήλασεν επί τόν Δούναβιν.
 Προηγούμενος του ’Ανδρονίκου βίος. 573

'Ο ταν έφθασεν είς την Ά γχίαλον, φίλος αυτού τις πιστός τον έδω-
κεν ίππους καί χρήματα* ό δέ δραπέτης διαβάς ούτω τον ποταμόν,
διηλθεν εν σπουδή, την έρημον της Μολδαυίας, καί η δ η έπλησίαζεν
είς την Πολιυνικην 'Ρωσίαν, οτε συνεληφθη ύπο μοίρας Βλάχων,
οίτινες άπεφάσισαν νά τον Φεοωσιν είς Κωνσταντινούπολή. Ά λ λ α ,,
διά την ετοιμότητα τού πνεύματός" του, έσώθη από τον κίνδυνον
τούτον. Τποκριθεις δτι έχει νά εκπληρώση ανάγκην κατέβη τού ίπ­
που διά νυκτός καί άπεμακρύνθη όποχούν άπο των συνοδοιπόρων.
Τότε, έμπηξας είς την γην τό ρόπαλον επί τού όποιου έπροςποιείτο·
ότι στηρίζεται, έπέθηκεν έπ* αύτού τον πίλον του καί τινα των ένδυ·
μάτων, ύπεξέφυγεν είςτά πέριξ δάση, καί άτο ηδη μακράν, ενώ οί Β λ ά -
! ο( περιέμενον ετι αυτόν, άπατα>μενοι ύπο τού ανδρεικέλου. Φθάσας είς
την Πολωνικήν 'Ρωσίαν, έτυχεν ευμενούς δεξιώσεως, καί ώδηγηθη
είς Κίεβ όπου έδρευεν ό μέγας των 'Ριύσιυν δούζ Ριαροσλάβ. Ό επ ιτή­
δειος Ανδρόνικος περιεποα/ιθη την εύνοιαν καί την π ίσ τ ιν τ ο ύ Γ ια -
ροσλάβ, διότι ηζευρε νά λαμβάνη τά ηθη πάσης χώρας, ο ίδέ βάρβα­
ροι εκείνοι έθαύμασαν την άφοβίαν καί την δεξιότητα ην έδείκνυε
περί την άγραν της αλκής καί της άρχ.του. Συνέπεσε δέ τότε νά πα~
ρακληθη, ό ηγεμών των ’Ριύσιυν υπό τού Μανουήλ επί συμμαχία κατά
των Ούγγρων. Ό Ανδρόνικος συνετέλεσεν είς την σπουδαίαν ταύτην
διαπραγμάτευσιν, διά συνθήκης δέ ίδιας ύπέσχετο πίστιν είς τον βα­
σιλέα, άνθομολογησαντα αμνηστίαν τού παρελθόντος. "Οθεν κατηλθεν
από τού Βορυσθένους είς τάς τού Δουνάβεο>ς οχθας μετά τού ιππικού
των 'Ρώσων, καί, λαμπρώς διαπρέψας κατά την έφοδον της Ζεύγμης,
συνεχωρηθη έπισήρ.ως ύπο τού Μανουήλ, όςτις, καίτοι τοσαύτας παρ^
αύτού λαβών άφορμάς θλίψεως, ηγάπα ορ.ως πάντοτε τον άρειρ.άνιον
εκείνον χαρακτήρα.
Ό Ανδρόνικος έπανηλθεν είς Κιυνσταντινούπολιν περί τό 1 1 6 Γκ
Ό Μανουήλ δεν εί^ε τότε γεννήσει ετι υιόν την δέ θυγατέρα αυτού,,
ην βραδύτερου ε*δωκε σύζυγον είς τον υιόν τού μαρκίωνος τού Μομφερ-
ρατικού, έσκόπει, καθ' ούς εύρισκόμεθα χρόνους, νά ύπανδρεύση ρ.ετά
τού Ούγγαρικού ηγεμόνος Βέλα, τον όποιον έλάβορ.εν η δ η αφορμήν
νά άναφέρωμεν καί τον όποιον ήθελε νά καταστήσν) ίδιον διάδοχον.
Ή πιθανότης τού νά περιέλθη ό θρόνος των Κομνηνών είς τον βάρβα­
ρον εκείνον καί ξένον, δυςηρέστει άπαντας τούς μεγιστάνας καί μάλι­
στα τούς συγγενείς τού βασιλέιυς, οίτινες επί τού προκειμένου όρθώς

ι
1574 Προηγούμενος του Ανδρονίκου βίος.

έσκεπτοντο, ότι ήτο πολύ εύλογώτερον να χναπληρωθγ, ή ε'λλειψις τού

άμεσου διαδόχου όΥ ενός έξ αυτών μάλλον, ή i t ' αλλοφύλου τινός.
Ούδέν ήττον όταν προςεκλήθησαν νά όμόσωσι πίστιν είς τον επίδοξον
διάδοχον, πάντες ύπήκουσαν* μόνος όΑνδρόνικος, όςτις τοσαύτα ώφει-
λεν βες την επιείκειαν τού βασιλέως, άπεποιήΟη τον άπαιτηΟέντα όρ­
κον καί διεμαρτυρήΟη κατά τού τοιούτου της διαδοχής κανονισμού.
Τούτο φυσικό; το> λόγφ δυςηρέστησε πάλιν τον βασιλέα, όςτις όμως
γινώσκων ότι ό λαός έφρόνει επί τού προκειμένου τα τού ’Ανδρονί­
κου, έπέβαλεν εις τον άνδρα επιεική καί έντιμον τιμωρίαν, άναΟείς
αύτω τό δεύτερον την διοίκησιν των περί Κιλικίαν χωρών καί προς-
^θείς την απόλυτον διαχείρισιν των τής Κύπρου ε’.ςοδημάτων. Ό ‘Αν­
δρόνικος διέπρεψεν επ’ ανδρεία εις τούς προς τούς Αρμενίους πολέμους.
Ηύδοκίμησε δε καί εις άλλους χαριεστέρούς αγώνας, κυριεύσας την
.καρδίαν τής καλής Φιλίππης, αδελφής μεν τής δευτέρας τού Μανουήλ
συζύγου, Ουγατρός δε τού ’Ραιμούνδου τής ‘Αντιόχειας. Διά νά πε-
ριποιηθγ, αυτήν έγκατέλιπε την Οέσιν του, καί διήγαγεν ολον τό U -
•ρος παρ’ αυτή εις "χορούς καί ιπποτικάς πανηγύρεις* ή δε Φιλίππα
τυφλωθεΐσα ύπό τού έρωτος, έΟυσίασεν είς αύτον την αγνότητα καί
την ύπόληψιν αυτής, καί τον μετ’ άνδρός σώφρονος καί εντίμου γάμον.
Ή ταλαίπωρος, δεν ήξευρεν είς ποιον ενδιδε τοιαυτα άφοσιιύσεως
δείγμ α τα . Ό ‘Ανδρόνικος μαΟών μετ’ ολίγον τήν οργήν τού Μανουήλ
διά τήν γενομένην εις τον πενΟερόν του υβριν, προετίμησε νά έξευμε-
νίση αυτόν μάλλον, ή νά μείνη πιστός είς τήν ερωμένην, καί έγκατα-
λιπών τήν άθλίαν Φιλίππαν άπήλΟεν εν συνοδίορ πολυαρίθμων τυχο­
διωκτών είς ‘Ιεροσόλυμα. Οι έκεΐ Φραγκοι δελεασθέν-.ες ύπό τού λαμ­
πρού αυτού γένους, ύπό τού μεγάλου επί ανδρεία ονόματος, καί ύπό
τού ζήλου τον όποιον ύπέρ τής θρησκείας έπεδείκνυεν, έπεΟύμησαν νά
κοινωνήση των αγώνων αυτών κατά των ε’χΟρών τής χριστιανικής πί-
στεως. "Οθεν διά τής εύνοιας τού βασιλέως καί τού κλήρου λαμβάνει
τήν έν τή παραλία τής Φοινίκης ηγεμονίαν τού Βηρυτού. Έ ν τή γει­
τονία τής πόλεως ταύτης, διέτριβε νέα καί ωραιότατη βασιλίς, έλλη-
-νίς τό γένος, συγγενής δέ τού ’Ανδρονίκου, διότι ήτο διςεγγόνη τού
βασιλέως ’Αλεξίου τού Κομνηνού. Ή βασιλίς αυτή ήτις ήτο χήρα τού
βασιλέως τών Ιεροσολύμων Βαλδουίνου Γ ' καί εκαλείτο Θεοδώρα,
Οελήσασα νά επισκεφθή τον συγγενή της ήράσΟη αυτοί}, καί ύπήρξς
 Προ ηγούμενος αου Ανδρονίκου βίος. * 575

τδ τρίτον της άμ.άχου εκείνης γοητείας θύμα, το δε αίσχος αυτής άπέ-

βη δεινότερον καί σκανδαλωδέστερον η των ό'ύο πρώτων.
Ό Μανουήλ, πνέων πάντοτε έκδίκησιν, προέτρεψε τους ύπηκόους
καί τούς συμ.μάχου'ς δσους sty ε περί Κ ιλικίαν, νά συλλάβωβι τον Α ν ­
δρόνικον καί νά,έξορύξωσι τους όφθαλρ.ούς του. Ό δέ μαθών διά τής
Θεοδιύρας τον κίνδυνον, φεύγει εκ Π αλαιστίνης, καί ή παρακολουθή-
σασα αυτόν βασιλίς των Ιεροσολύμων παρέστη ή δη είς όλην τήν ανα­
τολήν ώς παλλακίς τού Άνδρονί*κου, δύο δέ νόθα τέκνα έμαρτύρουν
τον άσεμνον εκείνον έρωτα. Ό εραστής αυτής κατέφυγε κ α τ’ άρχάς
είς Δαμασκόν καί έθαύμασε τον μέγαν σουλτάνον Νουρεδδίν καί τον
υπουργόν αυτού Σαλαδδίν. Ώ ς φίλος τού Νουρεδδίν έπεσκέφθη τό
Βαγδάτιον καί τάς αλλας τουρκικά; αύλάς, επί μακρόν Si πλανηθείς
περί τήν Κασπίαν καί τά ορη τής Γεωργίας εδρευσε τελευταΐον με-
ταξύ των Τούρκων τής μικρας ’Ασίας, εύρών άσυλον φιλόξενον παρά
τω τής Κολωνείας σουλτάνω. Κ α ί ταυτα μεν πάντα ήσαν πολυειδώς
άτοπα· άλλα τό δεινότερον ήτο ότι ούδεμίαν είχεν εθνικήν συνείδη-
σιν, διότι ίνα δείξη τήν προς τον σουλτάνον ευγνωμοσύνην, συχνάς
έποίει έπιδρομάς είς τό θέμα τής Χ α λ δ ία ς, άπάγων έκάστοτε πολλά
μεν λάφυρα, πολλούς δέ χριστιανούς αιχμαλώτους. "Οταν έπειτα δ ιη ­
γείτο τά περιστατικά αυτά τής ζωής του, παρέβαλλεν εαυτόν προς
τον Δ α β ίδ, οςτις δ ι’ εξορία; μακράς διέφυγε των πονηρών τάς παγί­
δας. *Α7νλ’ ο προφήτης βασιλεύς, προςέθετε, περιωρίσθη είς τό νά κρυ-
βή που τής Ίουδαίας, νά φονεύση ένα Ά μ α λ ικ ίτη ν , καί νά άπειλή-
■ ση τον άπιστον καί άθλιον Ν αβάλ· ένω αί τού Ανδρονίκου περιδρομαί
υπήρξαν πολύ μακρότεραι καί διεθρύλησαν τό όνομα αυτού κατά πά­
σαν τήν ’Ανατολήν. Ό πολυμήχανος αυτός άνθρωπος άφωρίσθη μεν
ύπο τής εκκλησίας, ήδυνήθη όμως επί πολύν γρόνον νά διαφύγν) ή
νά άποκρούσν) τήν καταδρομήν τού ,βασιλέως Μανουήλ. ’Αλλά ημέ­
ραν τινά h στρατηγός Χαλδίας κατώρθωσε νά συλλάβη τήν Θεοδώ­
ραν. καί επεμψεν είς Ιεροσόλυμα τήν βασι7άδα ταύτην μ.ετά των τέ­
κνων. Τότε ό πλάνης εκείνος βίος έφάνη πλέον είς τον ’Ανδρόνικον
οχληρός* όθεν έζήτησε συγγνιύμην καί έλαβε τήν άδειαν νά προςπέση
είς τούς πόδας τού ήγεμ.όνος του| εύχαριστηθέντος διά τήν ύποταγήν
ταύτην τού άγερευχου άνδρός. Πρηνής δε γενόμενος, μετενόησε διά τήν
αποστασίαν του μ.ετά δακρύων καί στεναγμών * άπεφήνατο ότι δεν
θέλει έγερθή είμή όταν πιστός τις υπήκοος, άρπάσας αυτόν άπό τού
576 Ο ’Ανδρόνικος άρπαζε ι την άρ/ήν. Φοβερά σφαγή τών δυτικών.

κλοιού τον όποιον έφερε περί τον λαιμόν, τον ουρεί μέχρι των βαθμί-
ίω ν του θρόνου* και τό έξαίσιον τούτο δείγμα της συντριβής έκίνησε
την συμπάθειαν καί την απορίαν των παρισταμ.ένων. Ή εκκλησία καί
ό βασιλεύς συνε/ώρησαν τά αμαρτήματα αυτού, άλλ’ ό Μανουήλ,
ύποπτεύων πάντοτε τον άνθρωπον, άπεμ,άκρυνεν αυτόν άπο της αυ­
λής, καί ώρισεν αύτω εις κατοικίαν τήν Οίνόην, την υπό ευφόρων αμ­
πελώνων περιεστοι/ισρ.ένην παραλίαν τού Εύξείνου Πόντου πόλιν.

Έ ν τη πόλει τα ύτη ίιέτριβε πρό τίνος χρόνου τώ 1 1 8 0 ότε, άπο-

θανόντος τού Μανουήλ, ίιε ίέ ξ α τ ο τήν αρχήν ό ανήλικος αυτού υιός
Α λέξιος, καί προεκλήθη ή γνωστή ή ί η εις ημάς ίυςαρέσ*κεια, καί
μ,ετεβλήθη ή ίυςαρέσκεια εις συνωμ,οσίαν, καί ή συνωμοσία εί; στά­
σιν. Ό Ανδρόνικος τού όποιου δύο υιοί ήσαν έκ των αρχηγών τής
συνωμ.οσίας, καί προς ον άπέβλεπον πάντες ώς προς σωτήρα, εξηκο-
λούθει μένων εν Οίνόη μακράν τού θορύβου τής πρωτευούσης, καί βε­
βαιών ότι προς μ,έν τον βασιλέα οφείλει νά τηρήση τήν πιστιν τήν
οποίαν οίμ.οσεν, οτι όμως, άν ή ασφάλεια καί ή τιαή τού βασιλικού
οϊκου κινίυνεύσωσι, θέλει προθύμως προμαχήσει υπέρ αυτού, πάρε-
πλήρου ί έ τήν μ,ετά τού πατριάρχου καί τών μ,εγιστάνων αλληλο­
γραφίαν του διά ^ητών τού Λ α β ίί καί τών αποστόλων, καί περιέμ,ε-
νεν ε’ν ησυχία ώςτε νά ώριμάσωσι τά πράγματα καί νά προσκληθή ού-
τος ώς επ ιδιαιτητής αυτών. ’Απεναντίας ομ.ως εμαθεν ότι ή στά,σις
κατηυνάσθη, ότι ό καισαρ καί ή καισάρισσα ήναγκάσθησαν νά συμ.-
βιβασθώσι προς τον ποωτοσεβαστόν, καί ότι ούτος άπέβη ειπερ ποτέ
παντοδύναμος. Τότε ένόησε ν οτι ανάγκη νά λάβη ένεργητικώτερον
μέρος εις τά πράγματα, καί άνεχοίρησεν επί τούτω έξ Οίνόης. Ot οπα­
δοί του εύάριθμ.οι οντες κατ' άρχάς, ηύξησαν μετ’ ολίγον καί άπετέ-
λεσαν καθ’ όσον έπλησίαζον εις τό Βυζάντιον στρατόν πολυάριθμον.
Έ ν τή πορεία τα ύτη ό Ανδρόνικος δέν ώμίλει ε’ιμή περί θρησκείας
καί πίστεως καί δέν έφορει είμή άπλούστατόν τι ένδυμα, τό όποιον
άνείείκνυε μεγαλοπρεπέστερον τό ανάστημά του, καί ένταύτω ύπερ,ί-
μ.νησκε τήν πενίαν αυτού καί τήν εξορίαν. "Οταν έφθασεν εις Νικομή­
δειαν, ο πρωτοσεβαστός ’Αλέξιος έπφψε κα τ’ αυτού με θ’ ικανών δυ­
νάμεων τον στρατηγόν ’Ανδρόνικον ’Άγγελον* άλλ’ ούτος ήττηθείς
ηύτομόλησε προς τον νικητήν, οςτις ενφθασεν ?ίίη εις Χαλκηδόνα.
Τότε εστάλη προς αυτόν πρέσβυς ό Γεώργιος'Ξιφιλΐνος, είς τών φω­
 Ό ’Ανδρόνικος αρπάζει την αρχήν. Φοβερά σφαγή των. δοτικών. 577

στήρων τής εκκλησίας,εξαγγελλόμενος πολλά παρά βασιλέως, εάν πει-

σθή νά έπανέλθη εν ειρήνη εις τά ίδια* άλλ* αύτδς άπήντησε, κα τ’
είςήγησιν ώς λέγεται αύτοϋ τού Ξιφιλίνου, δτι δεν θέλει άποθέσει τά
δπλα, ειμή άν δ βασιλεύς, άποβαλών και τιμωρήσας τον πρωτοσε­
βαστόν, τήν δέ ρ.ητέρα παραπέμ,ψας εις τον μοναχικόν βίον, άναλάβη
κύτος τάς ήνίας τού κράτους. Ή άπαίτησις αυτή ένεψύχωσεν άπαν­
τα ; τούς αντιπολιτευόμενους επί τοσούτον, ώςτε μ ετ’ όλίγας ημέρας
ηύτομόλησε προς τον Ανδρόνικον Κομνηνον καί αυτός 6 αρχηγός του
στόλου, δ περιφανής Ανδρόνικος Κοντοστέφανος, μεΟ* όλης τής ναυ­
τικής δυνάμεως, ή δέ πό)ας άπατα έστασίασε καί ανα­
φανδόν συνέπραττε μετά τού ’Ανδρονίκου Κομνηνού, πάντες δέ οι υπό
τού πρωτοσεβαστού φυλακισθέντες, εν οίς καί οί τού ’Ανδρονίκου
παιδες,Ίωάννης καί Μανουήλ, άπελύΟησαν* μετ’ ού πολύ δε καί αυτός
δ πρωτοσεβαστός συλληφΟείς άπεστάλη προς τόν εις τήν αντίπεραν
παραλίαν ετι διατριβοντα ’Ανδρόνικον καί εκεί έξωρύχθη τούς οφθαλ­
μούς διά κοινής άποφάσεως απάντων των μεγιστάνο>ν οιτινες περιε-
στοίχιζον ήδη τόν ’Ανδρόνικον.
Πάσα λοιπόν ή ά ρ /ή είχε περιέλθει εις τόν πολυμήχανον τούτον άν-
δρα και πριν ούτος είςέτι μεταβή εις Κωνσταντινούπολιν. Ά λ λ ’ εν
τούτοις μέγας ετι έν αυτή έπεκράτει σάλος. Ειδομεν οτι ή δέσποινα
καί δ πρωτοσεβαστός έστηρίζοντο κυρίως επί των Φράγκων, οιτινες
άπετέλουν ισχυρόν έν τή βασιλευούση στρατόν καί άν δ πρωτοσεβα­
στός είχε τήν άπαιτουμένην ικανότητα καί δρα στηριότητα , ήδύνατο
βεβαίως δ ι’ αυτών νά καταβάλη τούς αντιπάλους. Α λ λ ά καί αφού
παρέδωκεν αμαχητί τά όπλα, ή μέν δύναμις ε’κείνη ύφίστατο ακέ­
ραια,πο7Λή δέ ύπήρχεν ή κατά των ξένιον οργή των Βυζαντίων, δ ιό τι,
καθ' ά προείπομεν, δ πρωτοσεβαστός ύπέσχετο εις τούς αρχαίους εκεί­
νους φίλους καί οπαδούς νά παραδούση αύτοις εις λεηλασίαν τήν
πόλιν καί να καταστήση δούλους αυτών τούς Έ λ λ η ν α ς. Ο Ανδρόνικος
ηόυνατο νά προλάβη πάσαν ρήξιν· διότι οί Φράγκοι άναγκαίως περιε-
φρονησαν τον τοσούτον ανάξιον άναδειχΟεντα προστάτην αυτών καί
πρόθυμός ήΟελον διαγάγει έν ειρήνη προς τον νέον των πραγμάτων
κυβερνήτην, άμα δεν ήθελε προςβάλει αυτούς. Ά λ λ * δ ’Ανδρόνικος οςτις
επερείδετο κυρίως έπί τής εθνικής κατά των ξένων άντιδράσεως, ενέ-
όωκεν εις τάς κραυγάς του δήμου τού μισούντο; καί φθονούντος μέχρι
θανάτου αυτού;· καί ένω είςέτι διέτριβεν έπί τής ασιανής παραλίας.
( β ΛΛ. 1ΕΤΟΡ. κ. ΠΑΠλΡΡΗΓΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜ. δ '. ) 37
 c

578 . *0 Ανδρόνικος θανατώνει τόν 'Αλέξιον και τήν μητέρα αύτου.

προκατέπεμψε το κράτιστον της δυνώμεως μετά του στόλου προς ένί-

σχυσιν τών άγριων εκείνων φυλετικών παθών. Εντεύθεν φοβερά έξερ-
ράγη εν ττ, βασιλεύούσγ) σφαγή όλων των δυτικών. Γυναίκες κσ.ί παΐδες,
ιερείς και μοναχοί, καί αυτοί οί ασθενείς ανηλεώς έθανατώθησαν* ούκ
ολίγοι έπευλήθησαν ώς δούλοι είς τούς μωαμεθανούς* αί έμπορικαί
αποθήκαι έλεηλατήθησαν αί έκκλησίαι καί αί οίκίαι κατεπυρπολή-
θησαν. Κ α ί b [Λεν απόλεμος όχλος άπώλετο ούτως έλεεινώς· οί δέ
μάχιμοι άνδρες έπιβάντες είς τά πλοία αυτών εσώθησαν, άντεκδικού-
μενοι διά δεινότατης λεηλασίας όλων τα>ν παραλίο>ν της ίΐροποντίδος.
διά της καταστροφής πολλών μοναστηρίων, διά τής δγ,ώσεως πολλών
πόλεο>ν της Μακεδονίας καί τού Αιγαίου πέλαγους, διά της συλλήψεεος
όλων των ελληνικών πλοίων όσα άπήντησαν καθ’ οδόν, καί διά της
έπί πολύν χρόνον παρακο>λύσε<υς τού έν τή Μεσογείω ελληνικού εμπο­
ρίου. Ουδέ είς τούτο περιο>ρίσθησαν τα ολέθρια αποτελέσματα της
κατά των Λατίνων γενομένης τότε έν Κωνσταντινουπόλει σφαγής. Τ ά
μεταξύ τών δύο φυλών καί θρησκευμάτων πάθη τά προ τοσούτου
χρόνου κυοφορούμενα καί παροξυνόμενα, έκορυφώθησαν διά της συμ­
φοράς εκείνης· καί μετ' ού πολύ έμελλον νά έπισυμ.βώσιν εκ τούτου
καταστροφαί δειναί καί ανεπανόρθωτοι.

Τοιουτοτρόπως έπροοιμίασεν είς την ένάσκησιν της άρχής b Α νδρό­

νικο ς Κομνηνός. Έ π ε ιτ α διεπεραιώθη είς την εύρωπαϊκήν παραλίαν,
κατέλαβε τά βασίλεια, έχαιρέτισε τον βασιλέα, έφυλάκισε την μητέρα
αύτού, καί άποκατέστησεν οπωςούν την κοινήν τάξιν καί ησυχίαν.
Μετά δε ταύτα προςευχήθη μετά παρατάξεως επί τού τά©ου τού
Μανουήλ, καί τελευταίον διέταξε τήν στέψιν τού 'Αλεξίου Β '. Ή
τελετή αύτη έγένετο μετά τής συνήθους πομπής· b άπιστος αύτού
επίτροπος, κρατών είς χείρας το σώμα καί τύ αίμα τού 'ίησού,
άπεφήνατο, ότι θέλει ζήσει, καί είναι έτοιμος νά άποθάνγ) υπέρ τού
αγαπητού εκείνου ορφανού. Ά λ λ ’ έν τώ μεταξύ οί πολυάριθμοι τού
Ανδρονίκου οπαδοί παρηγγέλλοντο νά ισχυρίζωνται, ότι το ίτοιμόρ-
ροπον κράτος θέλει βεβαίως κκταστραφή τταιδός κυβερνώντας, ότι
ήγεμών πολύπειρος, τολμηρός έν πολέμεα, σοφός περί τήν διοικητικήν
επιστήμην, καί υπό τών μεταβολών τής τύχης διδαχθείς τήν τέχνην
τού βασιλεύειν, ήδύνατο μόνος νά σώσ^ τήν πολιτείαν, καί ότι οί
π ολΐτα ι άπαντες ώφειλον νά ύποχρεώσωσι τόν άφιλόδοξον 'Ανδρόνικον
 Ό ’Ανδρόνικος θανατώνει τον Αλέξιον χζι τήν μητέρα αυτού. 579

~νά άναλάβη το βάρος του στέμματος. Αύτος δ νέος βασιλεύς ήναγκάσθη

νά ένώση τάς παρακλήσεις του μέ τάς δμοφώνους ταύτας εύχάς καί
νά ζητήση συνάρχοντα. ΙΤρο τούτου δ ’ έτι έδωκε δείγμα αισχρά;
εύπειθείας, μαρτυρούν ότι το αίμα τού Μανουήλ* ενοθεύθη πριν ή περάση'
εις τάς φλ*έβας τού αγενούς εκείνου υιού. *0 ’Ανδρόνικος ήθελεν εξά­
παντος νά καταστρέψη τήν βασιλάδα Μαρίαν. Ή δυςτυχής αύ'τη ήτο
κδελ*φή τής πάλ*αι ερωμένης αυτού Φιλ.ίππης* κλ*λά τά πάθη είναι
άμείλακτα. Όθεν άφού ε’δυςφήμησε τήν ύπόλ*ηψιν τής γυναικός ταύτης,
και παριύξυνε κ α τ’ αυτής τον οχλον, είςήγαγεν αυτήν εις δίκην ώς
ένοχον κακούργου συνεννοήσεως μετά τού βασιλέως τής Ουγγαρίας.
Αυτός τού ’Ανδρονίκου ο πρεσβύτερος υίος Μανουήλ, νέος χρηστός
καί ευθύς, άπετροπιάσθη τήν βδελυράν ταύτην πράξιν, καί τρεις των
δικαστών προετίμησαν τήν φωνήν τής συνειδήσεως άπο τήν ασφάλειαν
τής θέσεως αυτών. Ά λ λ ’ οί λοιποί, τυφλώς ύπείκοντες εις τήν θελησιν
τού τυράννου, καί μηδεμίαν άπαιτήσαντες άπόδειξιν, μηδέ άκούσαντες
τήν . άπολογίαν τής κατηγορουμένης, κατεδίκασαν εις θάνατον τήν
χήραν τού Μανουήλ· το δέ φοβερώτερον, ό δεκαπενταέτης ή δ η υίος
αυτής υπέγραψε τήν καταδίκην. Ή Μαρία άπηγχονίσθη, το πτώμα
της έρρίφθη εις τήν θάΛασσαν, αί δέ εικόνες αυτής, αιτινες έμελλαν
νά άνακαλ.ώσιν εις τούς έπιζώντας το άμίμητον εκείνο κάλλ,ος, μ ε τ ε -
ζωγραφήθησαν επί το γελ*οιωδέστερον, ινα περιϋβοισθή καί ή μνήμη
αυτής διά τού πικρότατου εις τήν φιλαυτίαν τής γυναίκα: τρόπου.
Μ ετ’ ολίγον δέ άναγορευθέντος τού ’Ανδρονίκου συνάρχοντος, ό άθλιος
’Αλέξιος έλαβε τά επίχειρα τής αγενούς αυτού φύσεως. Ή σύγκλητος
απεφήνατο ότι ή διπλή εκείνη βασιλεία είναι επιβλαβής εις το κρά­
τος, καί οτι τούτου ένεκα καθαιρειται ό ’Αλέξιος* μή άρκουρ,ένη δέ
εις τούτο, ποοςεψήφισεν, άνευ δίκης, εννοείται, οτι είναι περιττόν καί
νά ζήση. Ό ’Αλέξιος έλαβε τον τής μητρος θάνατον καί δ ’Ανδρόνικος,
τού όποιου ή καρδία προ καιρού είχε παυσει τού νά γνο>ριζν) τί ε’στιν
οίκτος καί τύψις συνειδότος, αφού παρετήρησε το πτώμα τού αθλίου
νέου, τον ε’κτύπησε βαναύσως διά τού ποδος άνακραξας «δ μέν πατήρ
σου ήτο επίορκος, ή δέ μήτηρ σου εταιρικόν γύναιον.» Όπάσον ομα--
λώς άλλ.οτε έθεραπεύετο ή άνηλικότης τών βασΓλέων επί τής μακε­
δονικής δυναστείας, ενώ νυν τοσούτοι έγένοντο καί έμελλαν έτι νά
'γίνωσιν επί τούτω φόνοι.

37
5 8 0 *0 ’Ανδρόνικος “παρασκευάζει διά πολλών άλλων φόνων δεινά μεγάλα.

ΙΙρδ πάντων ύ ’Ανδρόνικος δεν έδίστασε νά λ,άβη σύζυγον τήν νεαράν

μ.νηστήν τού άτυχούς Αλεξίου, την θυγατέρα τού βασιλέοκ της Γ α λ ­
λίας 'Αγνήν. Ή ταλαίπωρος άπετροπιάζετο τον παοήλικα εκείνον
εραστήν, «ή δ η γάρ φρένων ύπεπίμ.πλ,ατο, λέγει ο Ευστάθιος, καί πε­
πειραμένη δέ άλλως λ,ειότητος έραστού, τον τραχύν άπέστεργεν»
άλ,λ* έδέησε νά ύποκύψη* ((καί ποτέ, φασί, καθ' ύπνους φαντασαμ,ένη
τον νεανίαν, και ώ ’Αλέξιε άνακράξασα, οία έπαΟεν, οίδεν αυτή.»
Τ α ύτα όμ.ως ήσαν προοίμια άλλ,ιον δεινοτέρο>ν κακών. Ό ’Ανδρόνι­
κος, οςτις διήγαγεν άπαντα τον βίον μ.ελετών καί ενεργών έπιβουλάς
κατά τού πιστοτέρου αύτού φίλου καί τού μεγαλύτερου ευεργέτου,
δεν ήτο δυνατόν νά πιστεύση εις την ειλικρίνειαν καί την πίστιν των
άλλων. "Οθεν επραξε καί ζώντος ετι τού ’Αλεξίου καί μ.ετά θάνατον
αύτού άναριθμ,ήτους φόνους, τυφλ,ώσεις, εξορίας. Ό μέν πατριάρχης
Θεοδόσιος μή συναινέσας εις τον πολυειδώς άθέμκτον γάμ.ον νόθου τού
’Ανδρονίκου θυγατρος μ.ετά νόθου υιού τού Μανουήλ. , προετίμ.ησε νά
παραιτηθή· καί μ.ηδέν έτερον παθών, άνεπλ,ηρώθη διά τού πατριάρ-
χου Βασιλείου τού Καμ.ατηρού, οςτις γενόμ.ενος τυφλόν οργανον του
τυράννου, έλυσε προς τοϊς άλ,λοις τον ’Ανδρόνικον τού δρκου ον είχεν
ομ.όσει πρός τε τον βασιλέα Μανουήλ, καί προς τον δυςτυχή αύτού
π α ιδα. ’Αλλά πάντες οί λοιποί όσοι έτόλμ,ησαν νά άντισταθώσιν εις
αύτον, ή άπλώς ύποπτοι έγένοντο άποδοκιμ,ασίας τίνος, ύπέστησαν
τά πάνδεινα· ύ καΐσαρ καί ή καισάοισσα Μαρία, οί υιοί τού μ,εγά-
λ,ου Δομ.εστίκου Ίωάννου τού έκ Κομνηνών, τού έπιλ,εγομ.ένου Βατά-
τζη , ό μ.έγας δούξ ’Ανδρόνικος ό Κοντοστέφανος καί τέσσαρες αύτού
υιοί, ύ Θεόδωρος Καντακουζηνος, ό Ανδρόνικος Λαμ,παρδάς, ϊνα πε-
ριορισθώμ.εν εις τούς έπιφανεστέρους των άνδρών, τούς επί Μ ιχαήλ έν
μ.υρίαις μ,άχαις άριστεύσαντας, πάντες ή έθανατώθησαν ή έξωρύχθη-
σαν τούς οφθαλμούς. Οί δέ άλλ,οι φόνοι ύπήοξαν τοσούτον συνεχείς,
ιυςτε μ.ία έβδομ.άς καθ’ ήν δεν έχύθη αίμα άνθρώπινον επί τής βασι­
λείας ταύτης, έλογίσθη ώς εύτυχές των χρόνον; τούτων συμ^εβηκός.
Κ α ί ό μεν πρεσβύτερος υιός τού ’Ανδρονίκου Μανουήλ, άνέκαθεν άπεδο-
κίμαζε ταύτα πάντα, ό δέ νεώτερος ’Ιωάννης επί πολύν μ.έν χρόνον
συνεφώνει προς τον πατέρα, διόπερ καί συμβασιλεύς άνηγορεύθη προ-
τιμ,ηθείς τού πρωτοτόκου. Έ π ί τέλους ομ.ως ήρχισε καί αύτός νά
φρίττη έπί τοϊς γινομένοις. Ά λ λ ’ ό πατήρ ώνόμ.αζεν άμφοτέρους γυ­
ναίκας καί έλ,εγεν οτι δεν νοούσι τήν έννοιαν των ποαττομένων. Ό
 Ό ‘Ανδ^όν.κ&ς παρασκευάζει ota πολλών άλλυ^ν φόνων δεινά μεγάλα. 5 8 1

σκοπός αυτού ήτο, ώς έβεβαίου, νά μείνο>.σιν αυτοί μόνοι μετά τόν

θανατόν του υπερεχοντες εν τώ κράτει, προςθέτων ότι ίέ ν θέλει
ησυχάσει είμη όταν κατορθώση νά βλνέπη περί αυτόν μ,όνον μακελ-
λαρίους καί ρ.άγγιπας καί μύρο)ν έψητάς. ανθρώπους ί η λ α ί ή της
έσχατης τάζεως, μη ίυναμενους ποτέ νά έπΐ'/ειρήσωσι την καθαίρε-
σιν του οικου του. Έν τοΰτοις 6 άνθρωπος χυτός ήτο, ώς πολλάκις
ειπομεν, αλνλοκοτον κράμα κακίας καί αρετής. "Οθεν ενώ έκακούργει
τοσούτον αφειδώς, άνέίειζε συγχρόνως πολλά του άρίστου κυβερνήτου
προτερήματα. ’Απηνής ύπήρςεν ώς προς τάς άνο^τέρας της κοινωνίας
τάζεις, υπέρ του κοινού ίε ομ.ίλου των άνθρο)πων πλ>.είστην συνήθως
κατέβαλλαν επιμέλειαν. Περιέστειλε τάς ‘κ αταπιέσεις των φορολόγων,
άπηγόρευσε την πώλησιντών δημοσίων υπουργήματος, έτιμώρει ανη­
λεώς την αδικίαν των ίημοσίο>ν υπάλληλων καί κατήργησε το πρό-
τερον επικρατούν άπάνθρο^πον έθος της άπογυμνο’)σεως των ναυαγούν-
των; μη προςέζας εις την ί ι ά τούτο ίυςαρέσκειαν των συγκλητικών
και τών αρχόντων, οιτινες ιοφε/νουντο άπό του έθους εκείνου. Έ π εχ εί-
ρησε προς τούτοις μεγάλα οίκοίομ.ήμ,ατα ινα παράσχη επωφελή εις
τδ πλήθος ένασχόλησιν, καί ίω σ η αφορμήν κυκλοφορίας είς τά χρή­
ματα καί έμψυχώση τάς τέχνας. Έπροστάτευσε τους πένητας κατά
τών καταχρήσεων τών αυλακών, καί έτυπτεν, όπως βραίύτερον ό
ΙΙέτρος ό Μέγας, ίίιοχείρως ί ι ά τής βακτηρίας αυτού τούς άγα-
πητοτέρους τών φίλων όσοι κατηνάγκαζον τούς απλούς πολάτας είς
άμισθόν τινα προς αυτους υπηρεσίαν.To ό'έ σπουίκιότερον,έπεμελνήθη τά
γράμματα, αυτός ών λνόγιος άνήρ, καί συνετέλ^εσεν ούκ ολίγον είς την
επίίοσιν τού άπο τής προηγούμενης έκατονταερηρίίος όσημέραι προα-
γομένου έλΛηνισμού.
Έ κ πρώτης λ.οιπον όψεο^ς άν ο Ά νίρόνικος Κομνηνος έκακούργησεν
έν πολ.λ.οίς, εν πολλνοις όμως πάλιν έθεράπευσε το εθνικόν φρόνημα,
εξώσας τούς Φράγκους εκ Κωνσταντινουπόλεως, περιέστειλε τάς κα τα ­
πιέσεις τών μεγιστανο>ν, επροοτάτευσε τόν λ*αον καί συνέπραζεν είς
την άναζωπύρησιν τής ελληνικής π α ιίεία ς. ’Αληθώς ομο>ς είπεϊν, εάν
ή τύχη έφιλοτιρ.εΐτο νά έπιθέση την κορωνίία είς άπάσας τάς προϋ-
παρχούσας τού κράτους συρ,φοράς, ίέ ν ή ίύ ν α το νά έκλνέζη έ π ιτη ίε ιό -
τερον πρός τούτο ηγεμόνα. Ή φοβερά εκείνη άφ’ ενός κατά τών
Φράγκων καί άφ’ ετέρου καθ’ όλνων τών μεγιστάνων καταίρορ,ή, ήτο
πρόίηλ,ον ότι θέλ.ει έπισπάσει κατά τού κράτους θυέλνλας, καθ’ ών ό
582 Σικελών εκστρατεία κ^τά Maxeoovu;.

’Ανδρόνικος ούτε καιρόν είχεν ούτε πόρους όπως άντιπαρατάξη άποχρώ—

σας δυνάμεις. Οί μεν Λατίνοι αφορμήν έζητουν ίνκ έκδικηθώσι τα παθή­
ματα όσα ύπέστησαν εν Κωνσταντινουπόλει, και όπως είχον τότε αί
μεταξύ Δύσεο>; καί ’Α να τολή; σχέσεις ήτο εύκολώτατον νά εύρωσι
προς τούτο σύνεργού; και συμμάχους. Οί δέ Βυζάντιοι μεγιστάνες το
ρ,έν διωκόμενοι, τό δέ οίκοθεν φυγόντες εκ της βασιλευούσης. έζητουν
είτε δι* εσωτερικών στκσεο>ν, είτε διά ξένης συνδρομής νά άπαλλα-
γώσι τού τυράννου εκείνου* καί επί τούτω άλλοι μεν έξ αυτών κατέ-
φυγον είς τον βασιλέα των 'Ιεροσολύμων, η τον πρίγκηπα της ’Αν­
τιόχειας, άλλοι είς τον έν Ίκονίω σουλτάνον καί εις τον Σ α λα δδίνΤ
καί άλλοι εί; διαφόρους τ*ος Ευρώπης ηγεμόνας.

Είς δέ των ανεψιών τού βασιλέως Μανουήλ Κομνηνού. ονόματα

’Αλέξιος, όςτις είχεν έξορισθη είς ’Ρωσίαν, δραπετεύσας εκειΟεν καί-
διελθο>ν λάθρα την Μακεδονίαν, κατέφυγε προς τον βασιλέα της
Σικελίας Ρουλιέλμον Β\ Ό Ρου7*ιέλμος Β ’ ητο απόγονος ηγεμόνων
οιτινες πλέον η άπαξ έπεχείοησαν έπιδρομάς κατά τού άνατο'λικού
κράτους, καί έβουλεύθησαν μάλιστα αυτήν αυτού την κατάλυσιν.
’Εννοείται λοιπόν ότι ηκουσε προθύμως τάς περί επικουρίας προ­
τάσεις τού πρόςφυγος, τόσω μάλλον όσω έμάνθανε την κατά τού
’Ανδρονίκου έξεγερθεΐσαν κοινήν άγανάκτησιν καί παρ’ άλλων πολ­
λών .φυγάόων, οιτινες ζητησαντες καί εύρόντες παρ’ αύτώ άσυλον,
δεν επαυον προτρέποντες αυτόν είς ε’κδίκησιν. Ιίλ η ν τούτου ηλπιζεν
εις την συνδρορ.ην των ’Ιταλών, έξηγριωρ.ένων όντων πάντοτε διά
τούς έν ετει 1 1 8 2 γενομένους φόνους* καί επί πάσιν έμελλε νά έπέλθ*/;..
ουχι δήθεν επί κατακτήσει της χώρας, αλλά ώς σύμμαχος ιθαγενούς
μνηστηρος της βασιλείας. "Ενεκα λοιπον όλων τούτων τών περιστά-·
σεων ηδύνατο ευλόγως νά υπολάβ'/j ότι τό επιχείρημα έχει πολύ
πλείονας πιθανότητας επιτυχίας η άλλοτε. Λέγεται μάλιστα ότι καί
π α ΐ; τις προςήχθη ώς ών δήθεν αυτό: ο νεαρός βασιλεύς ’Αλέξιος*
όπερ ρ.αθων ο Ανδρόνικος, όστις έγινωσκε κάλλιστα ότι τό πτώρ.α
τού Αλεξίου εκειτο έν τώ βυθω της περί Κωνσταντινούπολή θαλάσ-
σης, άνεκάγχασεν ειπών* αη δη άριστος κολυμβητής. είπερ εν Κ ω ν-
σταντινουπόλει κατακυβιστησας είς βαθείαν θάλασσαν, απνευστί
διεξέδυ περί τόν έκείσε πορθμόν.» Ά λ λ ’ άν ό νέο; ’Αλέξιος δεν
υπήρχε τωόντι έν τοίς ουσιν, άλλοι προέκυψαν ζώντες αυτού έ κ δ ι-
 Πολι ορκία καί αλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος. 583

κητα ι. IliV Σικελία παρεσκευάσθη τά χισ τα στρατός και στόλος πο­

λύς 8 0 ,0 0 0 πεζοί, εν οις όμως μονοί 5 ,0 0 0 ιππόται, καί διακόσιαι
νηες. Η δε δύναμις αυτή ής το μεν πεζικόν ήγετο ύπο των κ.ομήτων
Ριχάρδου και Αλ,δουινου, το δε ναυτικόν ύπο Ταγκρέδου ανεψιού του
μασιλεως της Σικελίας, και επιδόξου αυτού δια δόχου, καί προςέτι
ύπο τού ονομαστού ναυάρχου Μαογαριτόνου, άπεβιβάσθη τω 1185
κατα το σύνηθε; εις Δυρράχιον καί έκυρίευσεν εύχερώς το μέγα τούτο
φρουριον, το όποιον άλλοτε τοσούτον γενναίως καί καρτερικώς άντε-
στη εις τον Ροβέρτον Ρυσκάρδον καί τον υιόν αυτού Βοημούνδον.
Α/*λ. οί κάτοικοι τ η ; πολεως, πάσχοντες τα πάνδεινα εκ της πλεο-
νεζιας τού διοικητού αυτών ’Ρωμανού, γαμβρού τού Ανδρονίκου, δεν
ένόμισαν ότι πρέπει νά Ουσιασθώσιν υπέρ τοιαύτης κυβερνήσεως. "Ο ,τι
χαρακτηρίζει την τότε κατάστασιν των πνευμάτων καί των πραγ-
ρ.ατο^ν είναι, ότι ό στρατηγός ’Ιωάννης Βρανάς, άνήρ δόκιμος περί τά
πολ,έμια, αλ,λνά μετά μικράς δυνάμεως έκπεμφθείς εις επικουρίαν της
πόλεως, επειδή δεν ήδυνήθη νά προλά.βη την πτώσιν αυτής, προετί-
υ,ησε νά απαχθγ εκουσίους αιχμάλωτος εις Σικελίαν, παρά, νά μείνη
έντος τού κράτους, όπου η το βέβαιος οτι θέλει κατηγορηθή επί προ­
δοσία και θανκτωθή. Οί πολέμιοι, γενόμενοι κύριοι τού Δυρραχίου,
έχμυρίσΟησαν εις δύο* καί ο μεν πεζικός στρατός έπορεύθη κ α τ ’ ευθείαν
δια της Αλβανίας επί Θεσσαλονίκην, οπού καί εφθασε τν) 6 αύγούστου,
μηδεμιαν άπαντήσας καθ’ οδόν άντίστασιν, ό δε στόλος, κυριεύσας
τάς νήσους τού Ίονίου πελ,άγους καί περιπλεύσας την Πελοπόννησον,
παρεστη ττ, 15 αύγούστου ώςαύτως ενώπιον τής ΘεσσαλνΟνίκης.

Περί τής πολιορκίας ταύτης καί άλ.ώσεως τής Θεσσαλονίκης έχο­

με ν ειδικήν πραγματείαν τού άρχιερέο>ς τής πόλεο>ς εκείνης Ε υ σ τα ­
θίου, όςτις τοσούτον μέγα όνομα φέρει εις την ιστορίαν των γραμ­
μ ά τω ν ύπήρξε δε αυτόπτης των πραγμ,άτων μάρτυς. Ό Ευστάθιος
είναι εις των έπιφανεστέρων άντιπροςώπων τής νέας εκείνης τού
έλ/ληνισμού φάσεως, ήτις πολνλην ελαβε κα τά τούς χρόνους τούτους
μάλιστα επίδοσιν καί ύπήρξεν ή κυρία αφετηρία τού κατά τάς
έπομένας εκατονταετηρίδας διαπλασθέντος νέου ελληνισμού. Ό. νέος
ούτος ελληνισμός διέφερε τού μεσαιωνικού κατά τούτο, οτι ό μεν
τελευταίος ήρύετ'ο τάς ιδιότη τα ς αύτου καί τάς δυνάμεις ιδίως εκ
τού χριστιανισμού,' ό δε ή δη όσημεραι άποκαλ.υπτόμενος έζήτει
584 Πολιορκία καί άλωσις Θεσσ/λονίκης. Ευστάθιος.

παρεκτός τούτου νά παραλάβη και άλλας Ιδιότητας καί δυνάμεις 4ιά.

τής προς τον άρχαΐον οίκειώσεως. Ή επί τούτω εργασία δεν έπαυσεν
ένεργουμένη λεληθότως δι* ο),ου τού μέσου αίώνος, άλλα δεν αναφαί­
νεται είμή εν τή ένδεκάτη εκατονταετηρίδά καί ή δ η ήρχισε νά
παράγη έργα, ών εν είναι καί η προκειμένη τού Ευσταθίου συγγραφή
Σώζει μεν έτι ο Ευστάθιος το ογκώδες ύφος, καί την ε'πιτετηδευμένην
φράσιν, εστιν ότε δέ καί τάς προλήψεις τού μεσαιωνικού κόσμου,
άλλ’ έχει περί την έκθεσιν των πραγμάτων χάριν, καί ευφυΐαν,
καί ζω ηρότητα, ής ίχνη δυςτυχώς σπανιώτατα άπαντώμεν παρά
τοις μεσαιωνικοίς χρονογράφοις· διαμαρτύρεται ότι δεν αναγράφει
αντίφωνα κατά τούς φαύλους των σοφιστών καί τολμά νά μεταχει-
ρισθή το των Ελλήνω ν όνομα ούχί πλέον εις την σημασίαν τού είδω-
λολάτρου, άλλ* ώς όνομα τού έθνους εις όπερ καί αυτός ανήκει. Έ λ ά -
βομεν ήδη αφορμήν νά παρκθεσωμεν τον παρ’ αυτού γενόμενον επιτή­
δειον χαρακτηρισμόν τού ’Ανδρονίκου, χαρακτηρισμόν καταδεικνύοντα
γνώσιν τής ανθρώπινης καρδίας διά πολλής λεπτότητας έκδηλου-
μένην. Ά λ λ ’ δ,τι ιδίως προξενεί έντύπωσιν εις τον αναγνώστην τής
τού Ευσταθίου συγγραφής, είναι ή ποικιλία των αισθημάτων ή έν
αυτή επικρατούσα καί 6 όντο>ς τραγικός συνδυασμός τής βαρυτάτης
θλίψεο>ς ένεκα των συμφορών άς έχει νά ιστόρηση, καί τής γαριτο>-
rt
μενης πικρίας καί ειρωνείας δ ι ’ ής μαστίζει τους αίτιους των συμ­
φορών τούτων καί μάλιστα ^ τον πάντων προιταίτιον, τον άθλιον διοι­
κητήν αυτής Δ α βίδ Κομνηνόν. Κ ατά τάς ημέρας καθ’ άς, πριν έτι
φθάση ο στόλος τών πολεμίων, ο πεζικός αυτών στρατός δεν ειγεν
αρχίσει τήν πολιορκίαν, αλλά περιωρίζετο εις άπλούν αποκλεισμόν,
τινές τών στρατιοντών τής πόλεοχ, θέλοντες, λέγει ο Ευστάθιος, νά
δώσωσι δείγμα τής· ανδρείας αυτών «ό γάρ τοι στρατηγός δεινώς ήν
κοιμάσθαι,» ώρμησαν έξο> τού.τείχους καί συνέλαβον ενα τινά πολέ­
μιον, τον οποίον έπειτα ένδύσαντες λαμπρά στρατιωτικά, φορέματα
<( ούκ έκ τών εκείνου (ψιλός γάρ ήν) άλλ’ εκ τών παρ’ αύτοίς, επόμ-
πευόν τε διά μέσης τής πόλεως καί ώς μέγαν τινά έλόντες έκύδαινον*
καί γραφή ευθύς τού καί στρατηγού και δουκός εις τον βασιλέα, ώς
ευτυχώς ήρ,ίν τά εις μάχην φέρεται. Η μέρα μετά ταύτην δεύτερα,
καί μετεξέτεροι στέλλονται καί αίρούσιν ούκ έτι ούδ’ άνθρωπον, άλλα
δύο ιππάρια δυςτυχή και σκίασμα στρατιώτου κεφαλής* ο γάρ τούτο
έχων διεκπέφευγε, προηκάμενος οίον εις λύτ:ον αυτό τοϊς έπιδιώ-
 Πολιορκία καί άλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος. 585

κουσιν. Καί αύτίκα θρίαμβοι πάλιν εν τη πόλει, καί τά αιχμάλω τα

ίππαρίδια περιεβλ^έποντο, οία μέγα ον δτι περ αυτά είλον, και το
σκιάδιον επί σημαίας ηοετο, καθά τ ι κορυφαΐον σκύλευμ.α. Καί
γράμμα πάλαν του διςαριστέως παρά, τον βασιλέα, ώς εύτυχούμεν
τά κατά πόλεμον. Ώ ς δέ έκειθεν έρεθισθέντες οι κατά γην πολέμιοι,
καθά καί τινες σφήκες, ταχύ καθ’ ημών έπτερύξαντο (τά γάρ ποο
τούτο) ν άνεβάλΛοντο, καραδοκούντες το ναυτικόν κατά τι σύνθημ,α)
καί την πόλνΐν εκ των δυσμόθεν πυλών έλος καί εις όλην την άκρόπολιν
άκηρυκτεί έπιδραμόντες έκυκλώσαντο, γίνεται τις έκεΐ εκδρομή δύο
μεν λατίνων ιππέων έκ τού των Γίρεβεντζούνων έθνους, ο δη πολύ
καί τεθαρρημενον παρειπέτο τω Σικελικώ στρατώ, πλειόνων δέ έκ
των ημεδαπώ ν υπέρ τούς δέκα γάρ* καί π ίπ τειμ έν ούδείς, εναγώνιοι
δέ οί Λατίνοι διεκφεύγουσι το πεσ.εΐν. Καί πάλιν αναφορά εις τον
βασιλέα τρίτη, ώς τη βασιλική εύχη τε καί ευτυχία νενικήκαμεν
καί τόν τρίτον πόλεμον, ούκ οίδα τίνων περιγενόμενοι.» Έ δ ι δ ε δέ
ό στρατηγός ολ^ας ταύτας τάς γελοίας ειδήσεις εις τόν βασιλέα
διά νά καθησυχάση αυτόν, καί τον άποτρέψη από τού νά στείλη
στρατηγόν έτερον μετά δυνάμεως εις επικουρίαν δ ιό τ ι, τούτου γενο-
μένου, ηθελεν εκπέσει αυτός της πρώτης άρμης καί ηδύνατο νά πάθη
άλλο χειρότερον, νά περιπέση δ η λ α δη εις χειρας τού ’Ανδρονίκου,
οτε ήθελε κινδυνεύσει αύτη αυτού η ζυ>η.
Κ αί οί μέν εύπορώτεροι των κατοίκων καί άλΛοι πολλοί εις ύπλο-
φορίαν επιτήδειοι, προλ.αβοντες εφυγον έκ της πόλεως, συνευδοκούντος
εις τούτο τού στρατηγού. Ά λλ* οι παραμειναντες εν αύτη κάτοικοι
πολλήν έδειξαν προθυμίαν ϊνα άγίυνισΟώσιν υπέρ της κοινής σο>τηρίας·
καί ου μόνον οί άνδρες αλλά καί αί γυναίκες συνέπραττον εις τον
καλόν τούτον αγώνα* καί ή φρουρά ώςαύτως έςεπληρωσε τό καθήκον
αυτής. ΓΙλην τούτου τά τείχη ησαν ασφαλή από τε της ξηράς καί
της παραλνίας, εξαιρέσει μόνον τού επί τού λαμένος μέρους, όπερ η δ ύ -
νατο ώςαύτως νά άποβή άπρόςβ'λητον, αλλά παρημεληθη υπό τού
καλ.ού στρατηγού. Δεν έγκατελνείφθη δε ούδ’ εξωθεν άνεπικούρητος η
πόλνίς. Ό Πελνοποννήσιος Ιωάννης Μαυροζώμης άναβαίνων μετά στρα­
τού έκ της χερσονήσου εκείνης, παρέμεινεν έν Θεσσαλονίκη, καί πολλάς
καί καλάς έδωκεν εις τόν στρατηγόν συμβουλνάς. Τ ο ια ύ τη όμως ητο
η ηθικη παραλυσία ην η τού ’Ανδρονίκου κακοβουλάα έκορύφωσεν,
ώςτε καί αύταί αί άρισται των προαιρέσε<υν η έματαιούντο, η εις
586 Ιίολιορκία καί άλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος.

κακόν έπί τέλους έτρέτνοντο. *0 ’Ιωάννης Μαυροζώμης δεν είχε δια ­

ταγήν νά |Λείνγ) εις Θεσσαλονίκην, άλλ’ αλλαχού έπορεύετο, ίσως εις
Κωνσταντινούπολή* φοβηθείς δε μή πάθη παρ’ Ανδρονίκου δεινόν τι,
προετίμησε νά είςέλθη εί; την κινδυνεύουσαν πόλιν, και επί τέλους,
επειδή είδεν ότι ελπίς σωτηρίας δεν υπήρχε, συνετάχθη, ώς φαίνεται,
μετά των πολεμίων τουλάχιστον κατά την ημέραν τής άλούσεως άνα-
φέρεται υπό του Ευσταθίου φιλικώ; οπωςούν προς ένα των ηγεμόνων
αυτών διακείμενος
Α λ λ ά λόγου συμπεσόντος περί του Ίωάννου τούτου Μαυροζώμου,
πρόςφορον νομίζομεν νά είπωμεν πλειότερά τινα περί τού Πελοποννη-
σιακού τούτου οίκου, οςτις ήτο κ α τ’ εκείνο τού χρόνου εις των έπιφα-
νεστέρων τής χερσονήσου ταύτης, καί πολλούς καί ποικίλους άνέδειξεν
έν τοίς πράγμ,ασιν άνδρας. Έ π ί Μανουήλ Κομνηνού ήκμασεν ο Θεόδω­
ρος Μαυροζώμης ή, καθώς τον λέγει ό Νικήτας ό Χωνιάτης, Μαυ-
ροζούμης, ώς στρατηγός οπωςούν λόγου άξιος κατά τε την έπί την
Αίγυπτον στρατείαν, καί την έν Μυριοκεφάλω ο7νε0ρίαν μάχην. Ά λ λ '
όποιος τις ήτο κατά τά άλλα ό τού άνδρός χαρακτήρ, ύποφαίνεται
έκ τού έπομένου τού Ευσταθίου ιστορήματος. Ό Θεόδο>ρός Μαυροζώ­
μης ό έκ ΓΙελοποννήσου, λέγει ό Ευστάθιος, « άνθρωπος πολυμεμφής
έφ’ οίς ύπέρ τό δέον έδρα,» είχεν Ισχύσει τά μέγιστα παρά τώ βα-
σίλεί Μανουήλ* καί οί μέν σωφρονέστεροι των αντιζήλων αυτού ωκο-
νόμουν τον εαυτών φθόνον, ό δέ Στέφανος Άγιοχριστοφορίτης, όςτις
δικαιότερον ήτο νά παρο)νυμήται Άντιχριστοφορίτης, προςελΟών εις
τά πρόθυρα τού βασιλικού καταλύματος, άνέκραξεν άγανακτών εις
πολλών έπήκοον, ότι απορεί πώς ό μεν δείνα καί ό δείνα μέτριοι
οπωςούν οντες τήν κακίαν, ύψούνται καί βραβεύονται, αυτός δέ φαυ-
λεπίφαυλος ών, καί άβυσσος πονηριάς, παραμελείται καί δεν προάγε-
τα ι. Έ κ των λόγων τούτων τού Ευσταθίου καταδεικνύεται ότι αν ό
Στέφανος ήτο άνθος κακίας, ό Θεόδωρο; -Μαυροζώμης δεν έλογίζετο
πολύ τούτου καλήτερος* καί έν τούτοι; ό μεν διετέλει ιδιαίτατος τού
βασιλέως σύμβουλος, ό δέ είχε τήν αναίδειαν νά άγανακτή διότι,
χείρων ών αυτού, δεν προετιμάτο. Χαρακτήρες άλλόκοτοι καί πραγμά­
των κατάστασις έ'τι μάλλον ά7Λόκοτος, μαρτυρούσα τήν ηθικήν εκλυ-
otv ε ί; ήν περιέστη ή κοινωνία εκείνη καί πολιτεία, έκλυσιν τής όποιας
τήν δεινότητα θέλει έκτιμήσει ό αναγνώστης μανθάνων οτι ό Στέφα­
νος αυτός Άγιοχριστοφορίτης προήχθη τωόντι ετι έπί Μανουήλ εις
 ΙΙόλι ορ'κίτ. καί άλωσις Θεσσαλονίκη;. Ευστάθιο;. 587

ύπατόν τι άξίωμ.α, επί δέ ’Ανδρονίκου συντελέσας εις την άνάρρησιν

αύτου, άπέβη παντοδύναμ.ος καί έγένετο ό κυριώτατος εκτελεστής των
ύπ’ αύτου διαπραχΟέντο^ν φόνων. 'Αλλά καί έτερος αναφαίνεται Μαυ-
οοζώμης ονόματι Μανουήλ, όςτις καί το τής βασιλείας ονομα ε’πεδίωξε,
καί το παράδοξον γαμβρός επί θυγατρί έγένετο τού έν Ίκονίω σουλτά­
νου Καϊχοσρόη. Κ α ί μέχρι της σήμερον σώζεται το όνομ,α της οικο­
γένειας ταύτης εις Μεσσηνίαν διότι πλησίον τού Μ ελιγαλά υπάρχει
επί τού ποταμού Βαλύρα γέφυρα ονομ.αζομ.ένη καί νύν της Μ αυρο-
ζούμ,ενας. Ά λ .λ ’ έπανέλβωμ.εν εις την της Θεσσαλ.ονίκης πολιορκίαν.
Παρεκτός τής επικουρίας ήν έλαβεν ή πόλις διά τής εις αυτήν
είςόδου τού Ίωάννου Μαυροζώμ.ή μ.ετά τού στρατού αυτού, καί ό βα­
σιλεύς ’Ανδρόνικος, δυςπιστήσας μ.ετ’ ολίγον εις τά νικηφόρα αγγέλ­
ματα τού στρατηγού Δ αβίδ Κομ.νηνού, έπεμψεν άλλεπαλλήλ.ως εις
βοήθειαν αύτής τόν τε μέγαν δομέστικον των άνατολικών Γ ίδον, καί
τον ’Ανδρόνικον ΙΙαλαιολόγον, καί τον Μανουήλ. Καμύτζην καί τον
Χοϋμνον -καί ά/.λους* επί πάσι δέ καί τον παρακοιμούμενον Νικηφό-
ρον, όςτις έγραψε προς τον Δ αβίδ ότι-έπέρχεται μετά στρατιάς ανα­
ρίθμητου, καί ότι τούτο μόνον φοβείται μήπως οί Λ ατίνοι, μ.αθόντες
τον έπικρερ-άρ,ενον κίνδυνον, φύγωσι καί μείνει αυτός κενός τοιαύτης
άγρας. Εις δέ τούλάχιστον εκ των άποσταΛέντο>ν τούτο>ν, ό Χούμ.νος,
έπέπεσε γενναίως κατά των πολιορκητών, καί εις τοσαύτην ήγαγεν
αύτούς αμηχανίαν, ώςτε αύτοί βραδύτερο*/ ώμ.ολόγουν, ότι άν την
ώραν εκείνην καθ’ ήν ο Χούμ.νος προςέβαλεν αύτούς, έξιύρμ.ων συγχρό­
νως καί οι τής πόλεως, βεβαίους ήΟελον κυριεύσει άπάσας αυτών τάς
μηχανάς, άπαν το στρατόπεδον, πολλήν δυνάμ.ενοι νά έπαγάγωσι
ζημίαν καί εις τάς νήας. Ά λ λ ’ ό Δ αβίδ αντί νά πράξη τούτο, άνεβη
εις ύψο>μ.ά τι τής πόλεο)ς. καί έκείΟεν πανηγυρικώς έΟεώρει την συγ­
κροτούμενη'/ μάχην, γινόμενος παίγνιον %
καί αυτών των γυναικών, α ί-
τ.νες ε’μ.ηκτύριζον αύτον κραυγάζουσαι ότι, καΟελών αύτάς άπό τού
άσφα/^ούς εκείνου'χώρου, αύτός προςανέβη αύτόΟι* ά λλ ’ ούδ’ ένεκα
των ονειδισμών τούτων άνδρικώτερόν τι έφρόνησεν ή έπραξεν.
Ί Ιτ ο δέ έν γένει ελεεινός ό Δ αβίδ ουτος καί έμ,αρτύρει προς τοΐς
άλλοις πολλοΐς των χρόνων τούτων Κομ.νηνοίς όπόσον είχεν έξα-
χρειοίΟή το γένος τούτο μ.ετά τους τρεις πριυτους μ.εγάλους αύτού ηγε­
μόνας. Έμ,έμ.φοντο οί στρατιωτικοί ότι τά πετροβόλα τής πόλεοκ όρ­
γανα δεν ήσαν ικανά νά άνταγωνισΟώσι προς τά των πολεμ.ίων ό δέ

ι,
 588 Πελιορχία και άλωσις Θεσσαλονίκης. ΚύστάΟιος.

άντί νά φροντίση wept της θεραπείας του πράγματος, «καί τί ποιή­

σω» έλεγε, μηδέν έτερον πράττων. Ήκουεν ότι το περί τον λιμένα
τείχος ασθενές ον κινδυνεύει νά καταληφθή, καί άπεκοίνετο δ ι’ αισχρο­
λογίας ήν δεν τολμώμεν νά έπαναλάβιομεν. Οι επί των τειχών μ,αχό-
μενοι εζητούν βέλη, δ δέ, καί πού νά τά εύρο), ύπετονθόρυζε, καί
έδιδε μ,ηδέν, καί εντούτοις η πόλις κατεβάλλετο. ΈΟραύετο μηχανή
καί εζητείτο ξύλνΟν ϊνα έπισκευασθή,
* αυτός δέ παοελάλει
· ότι δεν
ήξεύρει που υπάρχει. Όφειλο>ν νά προνοήση περί προμ.ηθείας σίτου εις
την πόλιν, παντάπασι παρημ,έλησε τά περί τούτου, φροντίσας μ,όνον
περί εαυτού καί συγκομ.ισάμενος τού τοιούτου καλού πλούτον παχύν,
από τού οποίου 6 άθλιος ούδέν επί τέλους ώφελήθη, ένω ό λαός έπαθε
λιμόν τοιούτον, ώςτε έκινδύνευσαν νά καταφάγωσιν άλλήλους, εάν μ,ή
έπηρχετο ό των πολεμ.ίο>ν θρίαμβος. Α λ λ ά καί υδατος έλλειψις συνέβη
δεινή. Ή της άκροπόλεο^ς δεξαμ.ενή, αργώ; εχουσα έκ μ,ακρού, έδείτο
-επισκευής. Κ α ί ή μ.έν επισκευή έγένετο οκ έκ θαύματος, άλλ’ ό δ ια -
πράξας τό έργον Λέων ό Μ αζιδάς παρετηρησεν ότι είναι ανάγκη νά
μ.ή είςαχθή επί τινας ημέρας ύδωρ εις αυτήν, ίνα στεγανωθεΐσα φυ-
λ ά ττη έπειτα ασφαλούς τό ύδωρ. Ό Δ αβίδ όμως διέταξε νά είςρεύση
\
αυθημερόν τό ύδωρ εντός τού σκεύους. Μανθάνει τούτο ό Μαζιδάς
καί σπεύδει νά παρατήρηση εις τον στρατηγόν ότι ματαία αποβαίνει
ώς έκ τούτου η γενομ,ένη επισκευή, δ ιότι, άναλυομ,ένης της ύγράς
τιτάνου, ή δεξαμ.ενή έκενούτο άμα πληρωθεισα. Ά λ λ ' ό στρατηγός
έπέμεινε, καί ή άκρόπολις εμενεν άνευ υδατος, καί έξέλιπεν ουτω ή
τελευταία ελπίς ήν εΐχον οί κάτοικοι τού νά σωθώσιν εν αυτή, άλι-
σκομένης τής κάτω πόλεως. Ό δε Μαζιδάς κατά τούτο τουλάχιστον
ηύτύχησεν ότι ούδέν έπαθε κακόν ένεκα των συμ.βουλών ας εδωκε,
δ ιό τ ι οσοι άλλοι έτόλμ.ων νά μεμφθώσι τά συμ.βαίνοντα άτοπα, ή π ει-
λούντο, ότι θέλουσι δαρή, ή τυφλοίθή, ή άνασκολοπισθή, ενός δέ των
δημ.οτών καί εθραύσθη ή κεφαλή ένεκα τοιαύτης τινός παρατηρήσεως.
Κ αί ε’νφ ούδεμ.ίαν έδέχετο ό Δ αβίδ παραίνεσιν, αυτός ού μόνον ούδέν
των δεόντων έπραττεν, άλλά ουδέ τήν επιφάνειαν τής προςηκούσης τω
άξιώματι αυτού εύπρεπείας έφύλαττε, καί άντί νά περιβάλληται τά
συνήθη τού στρατηγού - όπλα, καί νά έπιβαίνη επί ίππου εύγενούς,
περιεφέρετο έπί ήμιόνου καθήμενος καί ένδεδυμ.ένος ιμ.ατισμ,όν άλλόκο-
τον καί θηλυπρεπή καί πολύ μάλλον επιτήδειον νά προφύλαξη αυτόν
από των άκτίνων τού ήλίου ή από των πολεμίων βελών, εις τά όποια
 Μολιορκία καί αλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος. 589

ύμως, ήξεύρομ.εν ή δη , ότι έφρόντιζε νά. μ,ή έκτεΟή ποτέ. "Οταν μεγάλη
τις τών πολεμ,ίο^ν μηχανή έ'ρριπτε μ.υκωμ.ένη πέτρας ογκώδεις, αιπνες
τάς μέν επάλξεις κατήρειπον, το δέ τείχος έγύμνουν των φυλάκων, ό
πόρρω ίστάμ.ενος στρατηγός έλεγεν άταράχο>ς «άκουε την γραίαν.»
'Όταν ήλθον νά τώ άναγγείλωσιν δτι τρυπάται το τείχος έξωθεν,
ατρύπητε ον, άπεκρίΟη χασμώμ.ενος, καί υμάς έ'σεοθεν.» « ΤΩ παίγνια,
ανακράζει 6 Ευστάθιος, δ ι’ ών έσφαττόμεθα μ,έν ήμ,εΐς, αυτός δέ τον
δύςνουν βασιλέα έξέφευγε.» Κ αί δικαίως τή αλήθεια επιφέρει ότι αν
καί ρήταί αυτού προς τούς πολεμίους συνθήκαι περί προδοσίας δεν
υπήρξαν, άλλ' όμως η τοσαύτη περί τήν άμυναν αμέλεια, μ.άλλον δέ
κακοβουλία, καί η ευχή ήν έξηνεγκεν έκ διαλειμμ,άτων του νά έπ ιτ-
μηθή ό της άλώσευκ χρόνος, ινα διαφυγή το πρόςο>πον του βασιλέως
οιανδήποτε άλλην λαμ,βάνων τύχην, είναι τοσούτον της προδοσίας
συγγενείς, ώςτε δυςκόλως δύνανται δ ι’ άλλου νά στιγρ.ατισθώσιν
όνόμ.ατος.
Τοιούτου λοιπον δντος1 τού στρατηγού, ευκόλως θέλομ.εν εννοήσει
πώς ή πόλις δεν ήδυνήθη νά άνΟέξη πλειότερον των εννέα ημερών.
Καί πολλοί μ.έν των κατοίκων έπραξαν έργα γενναία, μάλιστα δέ ύ
Λέων Κουτάλάς, ό Ά β ούδ ιμος Μανουήλ, ό Λέων Ά γιοευφημ,ίτης, 6
Βασίλειος Τζύσκος, καί άλλοι των οποίων τά όνόμ.ατα δεν άναφέρον-
ται. Ά λ λ α πολλοί ύπήρχον εν τε τή πόλει καί περί αυτήν οί εις προ­
δοσίαν ρέποντες είτε αλλόφυλος είτε άπελπισθέντες έκ τής άγριας
κυβερνήσεως τού Ανδρονίκου καί τής άθλιας πολιτείας τού στρατηγού
αυτού Δαβίδ* οίοι οί ’Ιουδαίοι καί οί Αρμένιοι τής παρακειμ,ένης
Κρανίας καί τού Ζεμενίκου, ό Θεοφάνης Ιΐροβατάς, όςτις έκ Δυρραχίου
ετι μ,ετά των Λατίνων φιλίως συνέποαττε, καί εντός αυτής τής.Θ εσ­
σαλονίκης οί αδελφοί Χονναβίται, ώςτε μ,άταιοι άπέβησαν οί των
χρηστών πολιτών καί στρατιωτών αγώνες* τή δέ 5 5 αύγούστου οί
πολέμ,ιοι ρήξαντες τελευταίου τό προς τον λιμ.ένα τείχος, είςώρμ,ησαν
άπανταχόθεν εντός τής πόλευκ. Τ ά συμ,βάντα κατά τήν φοβεράν
ταύτην στιγμ.ήν περιγράφει λαμπρώς ό Ευστάθιος, πικρώς πάλιν ειρω-
νευόμ,ενος τον στρατηγόν Δ αβίδ.
«Τού τοίνυν τείχους έκείνου παθόντος ώς έπαθεν, έπείπερ ήμ,έρα
διέφαυσε,καί ειδον το έκεισε Χαρώνειον χάσμ,α ο ϊτε εχθροί οι τε ήμ.ε~
δαποί, εκείνοι μ,έν συνέχασκον Οηριωδώς τού λοιπού καθ’ ημών, ήμ,Τν
δέ συμ,μύσασι ξύμπασα έκλείσΟη έλπίς. Κ α ί ήν μέν τά προ τούτο’>

/
i)9 0 Πολιορκία χαί άλο>σις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος.

θρασύς δ στρατηγός, κομπάζο>ν προς τούς εύ ε ίίό τ α ; το τεΐγος ούκ εύ

πείσεσθαι, ώς εί καί καταπεσεϊται, ομ.ο>ς αυτός έπιλέγ<ϊην κρίνα ς τούς
άρίστους της στρατιάς τείχος σιίηρεον άντιστήσει, το εκ των οπλοιν,
καί εως καί εις τεσσαράκοντα ημέρας φόλας έ'σται της πόλεως. Τότε
δ μέχρι λόγου θρασύς ρηξηνευρ, τή τού τείχους ρήξει ίιεκόπ η των
αύχημάτων καί μ.ή μ.ένων ο αυτός έμ.παλιν έξένευσεν. "Αμα γάρ ίόρυ
έσκέψατο πολεμικού επί τού ρήγματος άναρριχησαμένου των τινός
πλο>ίμο>ν, οΰς ανδρικούς τά τοιαύτα καί δεξιούς η τού Σκράντου ναύς
έπλώΐζε (πειρατής 8ε δ Σιφάντος, έκών προςχωρήσας τοϊς Σ ίε λ ο ί;
κατά τινα ρήτρην την συν^όςασαν δς καί ημάς ελών έξενισε,— ^ητέον
γάρ ούτως— επί νεώς της κ α τ ’ αυτόν, ώ ; καί ύποκαταβάντες λόγω
βραχύ παραστησόμ.εθα) άμ.α γούν ούτω ςεί^ενδ τρέσας Δ α β ί$, καί άμα
κατόπιν βαλών τάς άνίρικάς ύποσχέσεις καί τάς τεσσαράκοντα ημέ­
ρας εις ούίέ λεπτόν συστείλας ώρας, έδειξε μετάορενα τοΐς έχΟροις,
καί των στρατιωτικών φο>νοόντων λεο)φορουμένη βοή το «Κομνηνέ,
στάμ.α καί πέζευμ.α,» δ 8 ’ έπιτελεύτιον οίον άντιμύξας το «καβαλλί-
κευμ.α» καί το «καθά με βλέπετε,» έπόθει μέν ίσως παρατυχεΐν που
το τηνικαύτα Πήγασόν τινα, 8ι ού πτερύζεται εις ορος είθε η εις
κύμ.α πολυφλοίσβοιο θαλάσσης, ήρκέσθη 8ε όμως τή φίλη ήμ.ιόνω, η
καί τότε φέρειν αυτόν έλαχε. Κ αί παραίειγμ,ατικώς προφεύγων, τρυ­
φερός ίίε ιν , εύυφος την ^άναβολην. άτριπτος οπλοις τάς χειρας, γυμνα-
σίω πρέπων, άμ,ίαντος α ίμα τι, είχεν ώςεί καί κτίλος έφεπομένους
τούς άπαντας παρά τι ολίγον ησαν γάρ έν τοσούτο) πλήθει καί μεγά-
Ουμ,οι άντρες, οΐ καί άντισταθεντες ε’ν τω τον στρατηγόν άνετα «ϊιώκειν
ί αυτόν εις φυγήν, οι μ.έν έπεσον μ.ακαρίως καί εύγενώς, οί 8ί γενναία
^ράσαντες ένίε^οόκασιν, οπού γε καί το πολεμικόν εκείνο ίόρυ, καί οί
συναναβάντες την άρχήν βάρβαροι κατεσείσθησαν υπό τινο)ν ήμετέρων
πολιτών, ούκουν γε στρατιωτών. Οί <ϊή πολΤται καί κατά κράτος
άντέσχον, έως “ κυκλωθέντες είύον κίνδυνον, ού πτυρέντες ίε ίγ μ α τι
πανικω τώ τού Δαβ'ώ, άλλά μεμ,νημ,ένοι βλάπτειν έσω μ.άλιστα πόλεως
οΰς καί έκτος ώρμ,αινον σίνεσΟαι, ειπεο άφιεντο. ‘Ό 8ε έτροχαλώθησαν
ούτοε κύκλωμ-α, ούκ εκ των άνωθεν ήν άλλά των είςίραμ.όντων βαρ­
βάρων έκ των εωο^ν πυλών, άς δ στρατηγός άνεωγμ.ένας έωθεν τοις
έχθροίς έχαρίσατο εις παρείςίυσιν άπονον, έπειθαν έγχειρήσας φυγειν
έπέτρεψε τώ κατεπανανεύοντι συναναφεύγειν εις την άκρόπολιν.
ίά σαντα τάς πύλας, αυτόν <ϊή τον εκείνου φάναι λόγον, πυρέσσειν, ώς
 ίίσλιορκία καί άλωσις Θεσσαλον’κτ,ς. Ευστάθιος. 591

οί άκηκοότες ίιίά σ κ ο υ σ ιν .» Ουτεο ί έ γενόμενοι κύριοι της πόλεως οί

πολέμιοι ηοχισαν σφαγήν καί λεηλασίαν ίεινοτά την, μή φεισθέντες
αητέ γυναικών, αητέ τ α ίίω ν . αητέ εμβρύων, μήτε ιερών άνίοών καί
τόπων, καί πάσαν έπινοήσαντες μηχανήν προς άνεύρεσιν παντός ο,τι
-τίμιον ήίύνατο νά κρυβη. *0 όλος αριθμός των ουτω πολυειίώς καί
πολύτροπος πεσόντων ορίζεται ύπο τού Ευσταθίου εις χ ιλ ιά ία ς επτά
καί επέκεινα, πεοιλααβανο,αενων καί των στρα τιω τώ ν οί ίε νικηταί
ήςίο>σαν ότι μόνον πεντακιςχίλιοι συνεποσωθησαν οι νεκροί, άλλα τούτο
ίιό τ ι ίέν ηρίΟριησαν είμή τά εύρεθέντα άμ.έσως π τώ μ α τα , έ.νώ πολλοί
συγκατεκάησαν μετά τών οικιών οσαι έπυρπολήθησαν καί άλλοι
κλλως άφανώς έθανατοόθησαν, μ.έχρις ού ί ι ά της έπεμ,βάσεοος τών
αρχηγών τού πεζικού καί τού ναυτικού τών πολεαίο)'/ στρατού, κατέ­
παυσε τούτο τουλάχιστον το υ.έγα ίεινόν.
Έ ν μέσω της οίκτράς ταύτης τρα γ ω ίία ς προκύπτει παρηγορος η
είκών τού σοφού καί ιερού ά ν ί ρός, οςτις προιστατο τότε τού της Θεσσα­
λονίκη; θρόνου. Ό Ευστάθιος ομολογεί ότι έν ά ρχητή ς πολιορκίας ήθέ-
λησε καί αυτός νά φύγη, άλλ’ άπετράπη της προαιρέσεως ταύτης τό
μ έ ν ίιό τ ι όλο; ό λαός είπεν ότι αν εκείνος αναχώρηση ούίέ αυτοί θέ-
λουσι μείνει, το ίε ίιό τ ι έφοβήθη τον κοινόν κ α τ’ εκείνο τού χρόνου
φόβον, μ,ήπως ό'η λα ίή έμπέση εις τάς χεΐρας τού Ά νίρονίκου. "Οθεν
αφού έξαπέστειλεν έγκαίροος εις Κο^/σταντινούπολιν πάντας τούς περί
αυτόν όσοι κατηγοντο έκ της βασιλευούσης, άφού καί άλλους τινάς
τών έν Θεσσαλονίκη >χηίέν ίυναμ,ένους νά χρησιικεύσωσιν έν τη κιν-
ίυνευούση πόλει, άλλα μόνον νά αύξήσο>σι τό επικρατούν ίέος, προέ-
τρεψε νά σο>θώσιν, αυτός άπεφάσισε νά παραμείνη, ευελπις οτι ίσως
άποβη άγαθού τίνος πρόξενος. Κ α ί τη αλήθεια ίέν έψεύσθη η ελπίς
αυτή. Δι* όλης της πολιορκία; ίέν έπαυσεν ελέγχων καί έξονειίίζων
τον άθλιον στρατηγόν καί καταγγέλλο)ν τά έκάστοτε γινόμ,ενα σφάλ­
ματα, καί άπαιτών ει καί επί ματαίω την ίιόρθο>σιν αυτών. "Οτε
ίέ ειςό^ρμησαν οι πολέμιοι, πολλούς ύπέστη κινίύνους καί πολλάς
επαθε συμ.φοράς, άλλ’ επί τέλους κατώρθωσε νά έξευμ.ενίση τούς ηγε­
μόνας αυτών καί μάλιστα τον κόμ.ητα Ά λ ίο υ ϊν ο ν , ί ι ά της προστα­
σίας τού όποιου περιεποίησε παραμυθίας τινάς εις τούς περισο>θέντας
συμπολίτας. Την ημέραν της άλοίσεως ό Ευστάθιος εμενεν έν τ η άρ-
χιεπισκοπη άπεκίεχόμενος το πεπρωμ.ένον τέλος* εκεί είό'εν έπί τινας
ώρας καί έπαθε μυρία κακά μέχρι; ού ένέβαλε καί εις τόν ιερόν οικον
592 Πολιορκία καί άλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιο;.

σπείρα άγριων καταχτητώ ν, οίτινες, κρατούντες άνατεταμένα τά ξί­

φη, ήρπασαν άπο του πώγωνος τον πρεσβύτην καί άπήγαγον ώθούν-
τες, ύβρίζοντες, κονύ'υλίζοντες καί κατά πάσαν στιγμήν άπειλούντες
ότι Οέλουσι βάψε* τά ξίφη το>ν είς τά σπλάγχνα του. Ούτω ίορυφο-
ρούμενος έφθασε [κεχρί του Πολιτικού ιπποδρόμου. 'Εκεί εύρον οί
δήμ ιοι αυτού ένα τών πειρατών, οίτινες μετέσχον τής ναυτικής των
πολεμίων στρατιάς, τον προμνημονευθέντα Σιφάντον, οςτις έφιππος
ίστάμενος, παρεμόνευεν άξίαν λόγου τινά λείαν. Κ αί άμα ίδών τον
αρχιεπίσκοπον άπαγό;κενον, έβαλε χεΤρικ επ’ αυτού, λόγω μεν ίνα μή
επί πλέον κοπιάζη ό ιερός άνήο, άλ.ηθώς δέ ίνα πάθη έ'τερα χείρονα
κακά. Τωόντι άφού επί μικρόν άφέΟη νά καΟήση έν τινι μικροκα-
λύβη, καί έφαγεν άρτον ξηρόν, καί έπιεν ολίγον ύδωρ, ού πλειστην
είχε χρείαν ή ζέουσα αυτού καρδία, προςεκλήΟη νά έπιβη είς ιππα-
ρίδιον, κ α ί' άπήχΟη είς τον ναύσταθμον διά μέσου σωρείας νεκρών
άτμιζόντων αίμασιν, ών ή θέα έκίνησε τά δάκρυα αυτού. Έ π ιβ ιβ α -
σθείς δέ είς την ναύν τού Σιφάντου, ήτις ώ ; καί πάσαι a t λοιπαί έγε-
μεν αιχμαλώτων, εζητήθη λύτρα τέσσαρας χιλιάδας χρυσών. Καί
επειδή άπεκρίθη ότι μηδέ άμ.μου ή χώματος δράκα έχει, πολύ δέ
όλιγώτερον τοσούτον χρημάτων πλήθος, τον εβεβαΐ6>σαν οτι ολίγα
μάλνίστα είναι τά άπαιτούμενα παρ’ άνθρώπου όςτις προιστατο άρχιε-
πισκοπής δωροφορούσης αύτώ κ α τ ’ έτος κεντηνάρια εκατόν, ήτοι
επτακόσιας είκοσι χιλιάδας χρυσών, όπερ ίσως ήτο αληθές ώς προς
άρπαγάς τινας καί καταχραστάς ποοκατόχους καί διαδόχους τού
Ευσταθίου, άλλ’ ως ποός τον καλνον κάγαθον τούτον άνδρα ήτο
καθαρός μύθος* διότι μ ετ’ ολίγον ένόμισεν εαυτόν ευτυχή λ^αβών παρά
τίνος ολίγα χαλνκά νομίσματα καί άφού δέ επέστρεψεν είς την άρ-
/ιεπισκοπήν μόλας ήδυνήθη νά πορισθή 5 0 χρυσά. Έν τη νηί λ.οιπον
τού Σιφάντου διέτριψε καθ’ όλον τό υπόλοιπον τής ημέρας εκείνης επί
τή καραδοκία, ώς λέγει, τών χύνίάδων άς επέγραψαν αύτώ οί μεγα­
λοπρεπείς πειραταί. Tf> δέ επαύριον, είτε διότι ο Σιφάντος άπηλπί-
σθη τού νά λάβη οβολών παρά τού μή έχοντος, είτε διότι άλνλοι
ισχυρότεροι αυτού πολέμιοι άπήτησαν τον άνδρα, άπήχθη ούτος μετά
τής αυτής τιμής προς τον Κομνηνόν Αλέξιον, εκείνον οςτις έγένετο
ποωτουργος τής ε'πιστρατείας ταύτης. ΙΙα ο’ αύτώ εύοεν άγριόν τινα
Γόυλιέλμον, οςτις πλησιάσας προς αύτον κατακείμενον, ώς οίά τις.
έρυννίς τραγωδική έχων ώς εκείνη καί δάδας, διότι ήτο ή δ η νύξ, ήρ-
 ΙΙολιορκία καί άλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος. 593

χισε νά άναθερ.ατίζη έπανειληριριένως τον ρ,η φονεύσαντα αυτόν.

Έ πεκϊη 8ε ηρώτησεν ό Ευστάθιος τ ί το αίτιον του φονευτέον αυτόν
είναι, κα τ' άρχάς έπέ|/.ενεν εκείνος βεβαιών ότι, αν πρώτος τον
συνελάριβανε, 8εν ηθελεν εχει πλέον κεφαλήν, $ιά τον λόγον ίηθεν οτι
πιστός ών τω Ά νίρονίκω , ητο άπιστος τώ Θεώ· «προς άπερ ήρ,εϊς.
επιφέρει ειλικρινέστατα ό αρχιεπίσκοπος, ύπουλευσάρ.ενοι, ποικίλα λα-
λησαντες η λαλαγήσαντες προς άν$ρα ραινόρ.ενον (ηγαπώρ,εν γάρ
έχειν κεφαλήν) ρ,όλις έζηρ.ερώσαρ.εν τον άτίθασσον, ώς και άσπάσα-
σθαι ή(λάς καί εις χείρα φίλησαντα οΐχεσθαι.» Διατρίψας $έ ηρ.έρας
τινάς παρά τω Κορ.νηνώ ρ.ετά πολλών άλλων συναιχρ.αλώτων, έκο-
υ.ίσθη έπειτα καί εις τούς /.όντους, η ρ/.άλλον, λέγει, τούς κόρ.ητας
«ρ,ισώ γάρ το ακράτους βάρβαρον.» Έ κ εϊ παρέρ.εινεν ώςαύτο>ς ήρ.έρας
τινάς,ρ.έχρις ού άποκατέστη τελευταιον εις την άρχιεπισκοπην αύτού.
Εύρε ίέ τον ιερόν οίκον εις ελεεινήν κατάστασιν, καί άνω κάτω γε-
νόρ.ενον υπό των κατασχόντων αυτόν πολνερ.ίων, οιτινες έξηκολούθη-
σαν έν αύτώ ίιατρίβοντες ρ.ετά την επιστροφήν τού άρχιερέως,
καί καταστρέφοντες τά πάντα, το 8ε χείοιστον άσχηρ.ονούντες. Δ ιότι
καταφυγόντος τού Ευσταθίου εις τό κατά τον οίκον κ η π ίίιο ν καί τό
έν αύτώ (Λίκρότατον λουτρον, ιός εις άσυλόν τ ι, ου8' εκεί 8εν άφινον
αυτόν ησυχον οί αλιτήριοι. Ένώ παρεκάθητο ρ.ετά τών περί αυτόν εις
την πτιυχικην αυτού τράπεζαν, εκείνοι, «έγγίσαντες, είτα στραφέντες
καί τά. περί την έ’^ραν γυρ.νώσαντες καί εις εκκρισιν ύφιζησαντες, κα τε-
στοχάζοντο εξ εναντίας νψ.ών άποκοντούν τά περιττά της γαστρός,
ρυϊσκόρ.ενα καθ' υ8ο>ρ $ίά τάς οχετηγούς σταφυλάς ( ίιό τ ι φθινοπώρου
ό'ντος, είχον τραπη εις πολλην σταφυλοφαγίαν). Κ α ί έποίουν ουτω .»
’Αλλά καί πάσα η ρ.εγάλη καί πλούσια της Θεσσαλονίκης πόλις
εςηκολούθησεν επί τρεις περίπου έβ^ορ.ά.^ας πάσχουσα τά πάν^εινα.
Οί ρ.εν πολλοί φόνοι καί αί σφοίραί άρπαγαί καί τά χειριστα κακά,
έκόπάσαν ρ,έχρι τίνος ρ.ετά ρ.εσηρ.βρίαν της 2 4 αύγούστου, καθ’ ην
έγένετο η άλωσις, έξ έπιτάγρ,ατος τών κορ.ητων. Πάσαι όρ.ο)ς σχε­
δόν αί οικίαι κατεληφθησαν ύπο τών κατακτητώ ν καί πάσαι αί
τροφαί εις τά.ς χείρα: αύτών άνηλίσκοντο, οί $έ πολΐται περιεφέ-
ροντο άστεγοι, πεινώντες, ίιψώντες, ριγούντες, ίιό τ ι έστερηθησαν
καί αύτών τών άπλουστέρων ίρ.ατίο>ν καί κατηντησαν γυρ.νοί. Κ αί
ενταύθα περιελθών τού λόγου h Εύστάθιος, περιγράφει τά ποικίλα
ρ.ηχανηρ.ατα, άπερ έσοφίζοντο οί ταλαίπωροι εκείνοι άνθρωποι, ίνα.
( ελλ . τετορ . κ. πλπαρρηγοηουλου τομ . Δλ) 38
594 Πολιορκία καί αλωσις Θεοσαλονίκης. Ευστάθιος.

καλύψωσι την γύμνοοσιν, είς τρόπον κκταδεικνύοντα όπόσον η ποι­

κίλη αυτή φύσις ήξευρε νά συγκιρνα πάντοτε το άστειον μετά τού
τραγικού. ’Αφού είπεν ότι οί πλείστοι των πολιτών κατήντησαν γυ­
μνοί, επιφέρει* ((Κ αί είθε μεν γυμνοί, ώς άν που έλεοΐντο έκ των
γυμνωσάντων· νύν δέ σοφίζομενοι την ένδυσιν διά το άλΛως κα τ’ οψιν
αισχρόν, ούκ είχον έλεον, οίς της ανάγκης έκάστω, εί καί άναλλον,
άλλ’ ούν τινά στολήν άφοσιούσης, οποίαν ιδών ό μέν εξο> πένθους γε-
λάσοι άν διά το σκηνικώτερον, ό δέ συγγεγευμένος τού πάθους ούκ
άν όκνήσοι μη έκθανεΐν λυπούμενος. Έτρύπησέ τ ι : ψίκθον καί περι-
βαλόμενος έκρυπτε μόλις την προςθίαν αισχύνην, καί ήγάπα ουτο>
καλυψάμενος, ευδαίμων αυτός τη προς ετέρους παραβολή, όσοι το
κατά χειρα θέναρ καί τά δάκτυλα καθά τ ι παραπέτασμα προθέμενοι,
καί κρύπτοντες άπερ έχρήν, ήρκούντο, μη εχοντες ό,τι πλέον δρά-
σουσι.. Κ α ί ήν μέν καί αυτό ου θέας άξιον εί Si καί γυναίκες τού
πάθους έκοινώνουν τούδε, τι δή ελαμπεν ήλιος ώς καί τοιαύτα κα-
θοραν; » .................................... « A i Si κεφαλαί τοίς μέν πλείοσιν ήσαν
άκατακάλυπτοι, των Λατίνων ουτω σκευωρησάντών, ώς άν έχοιμεν
τό όμόστολον. Κ α ί τούτο μέν οί δυνάμενοι έπασχον* όσοις Si τά τής
κεφαλής ούκ είχεν άπαθώς, άλλ’ εδει κατακεκαλύφθαι αύτάς St<k τό
άρρωστον, ά λλ 1 αύτούς βλέπων τις .παντοΐος άν την λύπην γένοιτο,
τη ποικΟνί^ των βλεπομένων συμπεριαγόμενος. Ιΐΐλον μέν γάρ άσκη-
τόν περιτεθεΐσθαι οι ευτυχέστατοι κατεπλούτουν* των S ’ άλλων οί
πλειους ψιάθων πλέγματα η σχοίνων η καλάμης έσχεδίαζον είς το ι-
αύτην σκέπην, τά πολλά καί διατετρημένα την κορυφήν κατά κα­
π νοί όκην, τά μεν εύρώτος καταβοσκησαμένου, τά Si καί κατά βαρ-
βαρικον άθυρμα, ούκ ολίγα Si καί προς τέχνην, ίνα διά τού τρή­
ματος ό πίλος, οία καί τις χώνη τοΐς διψώσιν, ένερεύγηται συμβουλήν.
Και ήσαν οί πάντες έκ των τοιούτων στολισμάτων, ών πολλοϊς
ένέλαμπον, ώς οίά τινες πορφύρεοι λίθοι, πληγαί πορφύρουσαι τω ές
αίματος λύθρω, θέ'αμα καί δυςπρόςοπτον καί δυςείκαστον, τό μέν οίς
έκ νερτέρων ήκειν έδόκουν, σκιαί τινες άίσσουσαι, τό δ ’ ότι τούς
κατά φύσιν χαρακτήρας ούκ ετ* είχον διά τό ένδον που άναχωρήσα»
ή καί τέλειον έκλιπεΐν τον φίλιον χυμόν, δ ι’ ούπεο έζανθεί τό ερύθημα.
~Ην ούν εργον γνώρισαt καί τον πάνυ έν τούτοις φίλτατον· καί έκα­
στος άνηρούτα έκαστον, οςτις π ο τ’ άν καί ειη, διά τό κατά γρόαν
πάντων όμοειδές καί διάφορον κ α τ’ ούδέν. »
 ΙΙολιορκία καί άλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος. 595

’Αλλά τά παθήματα ταύτα όέν ήσαν τά ριόνα οσα ύφίσταντο οί

κάτοικοι. Οσάκις άπήντων αυτούς οί κ α τα κ τη τα ί κατέπτυον, ώθουν,
έσκέλιζον, κατέβρεχον ύβρεις καί έ(/.υκτήριζον αυτούς. Κ α ί έπειδή
προς τοις άλλοις είχ^εν εκστρατεύσει ό τού βασιλέοκ υιός ’Ιωάννης, οί
δέ ταλαίπωροι της Θεσσαλονίκης κάτοικοι πολλάκις επί της πολιορ­
κίας Ιλεγον οτι θέλει έπέλθει ο καλνός ’Ιωάννης η 6 Κ αλο’ιωάννης,
•ίνα σοίση αυτούς, ένώ εκείνος διετριβε περί κυνηγέσικ εν Φιλιππου-
πόλει, ήδη οί νικηταί έπεσφράγιζον πάντοτε τούς ποικίλους αυτών
κατά των νικηθέντων αυκτηοισίΛούς καί κολαφισυ.ούς. λεγοντες έν
είδει έπωδής* <*έλθέ Καλοϊωάννη· έλΟέ Καλοϊωάννη. » Κ α ί ουδέ νά
-λυπηθώσιν ουδέ νά ρ.ειδιάσωσιν επέτρεπον αύτοις άτΐ|Λθ)ρητεί* άλλ*
εί ρ.έν άπηντιον τινά σκυθρωπάζοντα, «διάβολε, τι σ τεν ά ζεις;» τον
ενλεγον, ώς αν άπαιτούντες νά χαίρο>σιν έφ’ οίς κακώς έπασγον* εάν
δέ πάλιν συνέπιπτε νά {Λειδιάση τις, « τ ι γελνάς, ώ δ ιά β ο λ ε ;» έκραύ-
γαζον σχηίλατίζοντες την χειρα εις γρόνθον κατά τού θύματος αυτών,
διότι ένόρζον η οτι καταγελνόί τών λατινικών πράξεων, η οτι άγα­
μόν τι προς^οκα. Κ αί άντινες τών οικοδεσποτών τή δε κάκεισε φερό-
ρ.ενοι άνεπόλνουν την οικίαν εις τον νουν, καί έπλ^ησίαζον εις αυτήν, καί
έπεχείρουν νά είςέλθωσι, κα τ’ άρχάς ρ/.έν έδεξιούντο φΟακώς και εκα­
λούντο νά φάγωσι καί νά πίωσι. Μ ετ’ άλάνον ου.ως η σκηνή [Λε.τεβαλλεν
όψιν καί διά ποικίλων βασάνων κατηναγκάζοντο νά ύ[Αθλογήσωσι πού
έχουσι κεκρυριμένα τά πολύτιμα πράγματα. 7Ησαν δέ a t βάσανοι «κρε­
μά θραι καί αίκισ(χοί καί εξ άχύρο>ν καπνοί καί έ'τερα καινότροπα κακά
επί χρημάτων έκφάνσει καί δόσει* ών διδόμενων πάλιν κύκλ.ος έν τοΐς
αύτοις. ’Αναρτήσεις γάρ τού άΟλάου καί καταφοραι fiapetat πληγών,
έως άν ή έ<Απλησθώσι τών ποΟου(κένο.>ν οί δήμ ιοι, ή έλεήσωσι. » Τινές
δέ καί έθανατώθησαν έν ταΐς τοιαύταις περιπετείαις, όπως συνέβη εις
τον άγαθόν καί πλ.ούσιον άνδοα Κωνσταντίνον Κεκαλ.εσρ,ένον, οςτις
είςελΟών εις την οικίαν του, αφού έπανειλη^υ.ένιος βασανισΟείς, πολ'λά
υ.ετά έκώστην (ίάσανον εδων-g χρήματα, έπειτα ταραχθείς την κεφα­
λήν ήπείλησεν οτι θέλει καταρ/.ηνύσει τά γινόμενα εις τους κόρ-ητας’
•τότε ,θ|/.ως λ ούκ ε'σχεν έτι κεφαλήν, άλλ’ αυτή υ.έν κατεχιύσθη που
έκκοπεΐσα, ό δέ λοιπός Κωνσταντίνος έξερρίφη νεκρός αβοήθητος. »
Καί ουδέ τούς ιερούς ναούς έσεβάσθησαν οί πολέμιοι συλήσαντες αυ­
τούς ανηλεώς, είςεργόυ.ενοι ξιφήρεις, ένώ έτελ*ούντο at ίεροτελ.εστίαι,
λ Λ άπε ιλούντες καί έ(Λπαίζοντες καί άλλως άσχηι/.ονούντες.
596 Πολιορκία καί αλο)σις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος.

ΐΤ ι παράδοξον ρ.εθ’ ολα ταύτα εάν τά ρ.εταξύ των δύο φύλων καί
εκκλησιών ρ.ίση έκορυφώθησαν ; Ό άγαθός Ευστάθιος έπεχείρησε πολ-
λάκις νά έπιβάλη χαλινόν εις την οργήν αύτού επί τοϊς πραττορ.ένοις
καί νά.άποδώση δικαιοσύνην εις τινα δείγματα ρ,ετριοπαθείας τών
νικητών, τά όποια ενίοτε ησαν τη άληθεία σφοδρά άρ,φίβολα. «*Έχω
καλσόν τ ι ενταύθα των βαρβάρου είπεϊν, λέγει που λ. χ ., οτι φονεύειν
τούς έν τοϊς ίεροις έπιβαλλόυ.ενοί τινες άπέσυρον αυτούς έξω γούν, κα*·
ούτω καθήρουν.» Όρ.ολογεϊ οτι οσα έ'παθον ήδη οί Θεσσαλονικεΐς
ησαν δίκαια ανταποδοσις των προ τριετίας γενορ.ένων έν Κωνσταντι-
νουπόλει σφαγών. Α π ο δ ίδ ε ι καί χάριτάς τινας εις τον άρχηγόν της
εκστρατείας, τον κόρ.ητα Άλδουϊνον. «Τού δε κόρ.ητος τούτου εκείνο
ραλίστα το καλόν, ει καί άλλως είχε τ ι καί κακόν συρ.ρ.ιγές, παρά
και καλώ κακόν θερ,ενης της φύσεως, χ.ρατηρος τοιούτον κερασαρ,ένης
αυτω. Ε ίχ ε ρ.εν γάρ το Λατινικόν ύπούλως περί τούς καθ* ήρ,άς, καί
συχνόν αυτοις υπ οδοντας ώς άνάθερ.α τοϊς ρ.ή /.ατά την ήρ,έραν της
άλώσεως άπαν το πολιτικόν κατασφάξασι, καί το ί διά τί κεφαλ,χί
επικάθηνται τοιουτοις σώρ.ασι : καί οτι το τούτων αίρ,α ού ποιεί σύγ-
κρασιν προς τό ήρ.έτερον, καί οτι παρακλητεύσορ.εν τον ρήγα (τον
βασιλέα της Σικελίας δηλ,αδή) καί πεσούνται ρ.εν πάντες ούτοι, άν-
τειςοικισθήσονται δέ κατά ρ.όνας Λ ατίνοι, καί ούτως άπαντα καλά
εσονται*. Ούκούν ακόλουθοι τούτοις άπειλ,αί καθ’ ήρ,ών, καί ρίπισρ.α οσαι
ωραι τού κατά τον κόρ,ητα θυρ.ού έκ διαβολών, καί άναφώνησις τών
ενδιαβαλλοντων το αυριον, αύριον, καί ό τού Θεού λαός άπας ευθύς περί
ηρ.άς. Κ α ί ην άνάγκη κοπιάν καί λαλεϊν, καί έποιούρ,εν ούτο) συχνά,
πολύτροπος πονουρ,ενοι. Κ α ί Θεού χαριτουντος έπείθορ.εν, καί τούτο
πλ^ειστάκις^ διά το τον άρχοντα ρέπειν έκεϊσε* καί ού πρώην ανήκα-
ρ.εν, έως το τελευταϊον παντοϊοι (ού λέγω τά εις όρ,ιλίαν, αλλά δ η -
ρ.ηγορίαν) γενόρ.ενοι καί δικαιολογησάρ.ενοι καί ουδέ κολακείας ά π ε-
σχηρ,ενοι καί χαριεντισάρ.ενοι, καί έρ,βριθώς δέ τι λαλήσζντες καί
ρ,ερ.ψάρ.ενοι ρ.εν την τών συγκλύδο>ν Λατίνων δεινότητα, έπαινον δέ
των Θεσσαλονικέων προενεγκόντες καίριον, καί όλους τούς λόγους πο-
λυειδώς άρρ.οσάρ.ενοι, καί οίκονορ.ήσαντες προς άνθρώπους αγρίους
κατά τ ι άρ.υδρόν άπήχηρ,α γραφικής έλεγξε ως καί έπιτιρ.ήσεο>ς καί
παρακλήσεως, οι καί κατά καιρόν ειρήνης επί τών ήρ.ετέρων άτολρ.οι
οντες ποιεϊν τά ευαγγελικά εις άκρατον, ϊνα ρ.ή πάσχοιρ.εν αβούλητα,
εβεβαιώσαρεν τον άνδρα, καί εις ίρ,πεδον καταστήσαντες περιηγάγο-

κ
 Πολιορκία και χλωσις Θεσσαλονίκης. Ευστάθιος. 597

•μεν ίιομόσασθαι η μην μηκέτι φόβον έπαρτηθησεσθαι φόνου η τίνος

ετερου κακού τοίς εαλωκόσι. Κ α ί το εντεύθεν άνεπαυόμεθα, εις όσον
γ4ν εγχωρούν. Ένεχώρε» $έ μη εις τό παν παρά. γε τοϊς ουτω μισορω-
μαίοις Λατίνοις.»
Ά λ λ ’ όση^ηποτε καί αν ητο η επιείκεια της κρίσεως τού καλού
κάγαθού ποιμενάρχου της Θεσσαλονίκης, αι συμφορά». σάς οποίας έπα­
ρχον οί ομογενείς αυτού καί όμό^οζοι ό'έν ητο δυνατόν νά μη κινη-
οωσι την άγανάκτησιν αυτού, ητις ώς επί τό πλείστον έπεκράτει της
μετριοπάθειας. "Οθεν ονομάζει τούς κα τακτητά ς d fp c o J a z ir o u ς. ’Ονο­
μάζει αυτούς Όζό-Ιας. (Κ α ί ό'έν είχε ό'ίκαιον μετά τάς έν τφ κηπ».-
ύ'ίω της αρχιεπισκοπής σκηνάς ;) Ό μιλών Si περί των καταπιέσεων
άς επασχον οί κάτοικοι καί από άλλων πολεμίων, βέβαιοί ότι αΛατι-
νιχώς x a i αυτοί ίψάς απέπηγοτ.» Αιότι ύπηρχον καί άλλοι τοιούτοι
πολέμιοι, οί ’Ιουδαίοι καί οί ’Αρμένιοι της Κρανίας καί τού Ζεμενίκου,
ές ών κατά των ’Αρμενίων μάλιστα πολλην αισθάνεται αποστροφήν
ό άρχιερεύς. Ά λ λ ’ επανερχόμεθα είς τούς Λατίνους. Έπειό'η η περί τά
υεια μάλιστα κρέατα κατάχρησις καί η περί τον νεογνόν καί βοασμα-
τίαν οίνον πολυποσία, ούκ ολίγον έπροζένει είς αυτούς θάνατον, ό Ε υ ­
στάθιος άνομολογεΐ τούτου ένεκα επανειλημμένως χάριτας ίίίω ς είς
τον βρασματίαν εκείνον οίνον. «Τόν ό'έ συχνόν τούτον λατινικόν θάνα­
τον αυτός ό Άλό'ουίνος έτοάνο>σε, περίλυπος φάμενος υπέρ χιλιά δα ς
τρεις μεγάλνων αύτοίς άνθριύπων έκ νόσου πεσείν. Σωρός ούτος ήό'ύς
ημίν, εί καί μη άντεσηκου προς την ές ημών στοιβην. Συναριθμουμένων
Si γε καί των έν πολέρ.ω πεπτωκότων είχομεν παραμυθίαν πλείονα.
"Ό αυτός γάρ αίτιώμενος άλογον άντιστασίαν ημών καί ζημίαν εντεύ­
θεν τού ρηγος, έζετραγώόησεν υπέρ τοιςχιλίους πεσείν ύπό τών εκ τού
τείχους εξω καταπιπτομένων βελών, ό'ίχα γε τών έν προνομαίς π ι-
πτόντων η καί άλλως, ώς ο τού πολέμου κύβος ερριπτε καί ό της £ ί-
κης τροχός κατεκύλιεν, ε»νστροφα περιφερόμενος. Πολλούς ό'έ καί λιμός
άπηγεν* έστενοχωρεΐτο γάρ καί σφίσι τά αναγκαία.»
« Κ α ί ουτιυς ήμίν έπεσταλάττετο νέκταρ παραμυθίας τν) ύποκατα-
βάσει της πολεμίου στρατιάς, ην οί ό'εζκύς φιλιωθέντες ήμϊν Λατίνοι
(πολλούς γάρ ύπηγόμεθα, πραγματευόμενοι τά έκ Θεού) έζεκάλυπτον,
υπέρ όγ#οή*οντα χιλιάδας πεζά, έπελθειν ών χίλιοι μέν πεντάκις φε­
ρέγγυοι έμαρτυρούντο ίππόται είναι, πεντήκοντα χιλιάσι ρωμαϊκαίς
έναντίαι κατά την εκείνων ό'όξαν άντιό'ραμείν, τών Si λοιπών, οί μέν
 598 *K<TojTcp*.xat στάσεις και ετεραι εξωτερικαί έπιόρομαί.

ίπποτοξόται γ.σαν, οί δέ ψιλήται, και άλλως δέ μεθ’ οπλών χρήσιμοι _

Κ α ι τοσούτοι μέν το πεζό/, το δέ ναυτικόν— άλλ* αυτοί δήλοι κατ'"
αριθμόν τον υπέρ διακοσίας νεών, σύν γε τοΐς πειραταΐς* ύφ’ ών κατά
γην τε καί θάλασσαν πιεσάντων ημάς έξεθλίβημεν τής ζωής, καί οί.
μεν θανάτω κατεσπάσθημεν, οι δέ, του "Αδου το στόμα συγκλείσαν-
τος οϊς οίμαι κεκόρεστο, ήμιθνήτες έμείναμεν.»
Ό αναγνώστης εννοεί ή δη δ ια τ ί τοσουτον ένδιετρίψαμεν εις την προ­
κειμένη*/ τής Θεσσαλονίκης άλωσιν. Το γεγονός τούτο είναι ου μόνον
καθ’ εαυτό λόγου άξιον, ά7νλά καί κατά τούτο ότι σώζεται περί αυτού
συγγραφή έλουσα, καθ’ ά καί προοιμιάζοντες είπομεν, χαρακτήρα όλως
ίδιάζοντα. Ό λόγος του Ευσταθίου δέν είναι πλέον ο συνήθως ψυχρός καί
νεκρός λόγος των μ,εσαιιυνικών χρονογράφων, αλλά λόγος ζών, αισθανό­
μενος, πείθων καί συγκινών λόγος μαρτύρων ότι τό πνεύμα του αρχαίου
ελληνισμού έπεφύσησεν επί τον άνδρα, πνεύμα το όποιον έκτοτε σφο-
δρότερον όσημέραι γινόμενον, έμε7.λε νά παραγάγη νέαν του ελληνισμού
φάσιν. Δυςτυχώς έκ τής αυτής συγγραφής δηλούται ότι τά μεταξύ των
δύο φυ7νών καί θρησκευμάτων πάθη έκορυφουντο όσημέραι. Α υτή αύτη
τής Θεσσαλονίκης ή άλωσις ούδέν άλλο ύπήρξεν είμή άνταπόδοσις μεν
των συμφορών ας ύπέστησαν οί Δυτικοί ποό τριετίας έν Κωνσταν-
τινουπόλει, προανάκρουσμα δέ τής βραδύτερον έπελθοόσης άλώσεως
καί αυτής τής βασιλευούσης. Ιίαρετείναμεν λοιπόν ενταύθα τον λόγον
ΐνα καταστήσωμεν έμφανεστέρους τούς δύο τούτους χαρακτήρας των
i
χρόνων εκείνων την άναβίωσιν τού αρχαίου πνεύματος, καί τήν
αύξουσαν μεταξύ των δύο φυλών αντιπάθειαν. Νυν Si έπαναλαμ-
, βάνομεν τήν συνέχειαν τής άφηγήσεως ημών.

Οί κα τα κ τη τα ί τού Δυρραχίου καί τής Θεσσαλονίκης, αφού παρέ-

μεινανέν τή τελευταία ταύτΥ, πόλει μέχρι τών μέσων τού σεπτεμβρίου,.
καταλιπόντες έπειτα έν αυτή φρουράν άποχρώσαν, έπεχείρησαν τή ν
συμπλήρωσιν τού έργου αυτών καί έπορεύθησαν διά ξηράς καί διά θα­
λάσσης επί τήν Κωνσταντινούπολή, τοσούτω μάλλον πεποιθότες εις.
τήν επιτυχίαν τού βουλεύματος των, όσω έν τω μεταξύ είχε πέσει αυ­
τόθι πτώσιν οίκτράν ό ’Ανδρόνικος Κομνηνός. Πριν όμως ίστορήσωμεν
τά κατά τήν πτώσιν ταύτην, ανάγκη νά έκθέσωμεν καί ετερά τινα
γεγονότα ούκ ολίγον συντελέσαντα εις τήν καταστροφήν τού άνδρός.
Έ ε'κστρατεία των Σικελών επέφερε κα τ’ αυτού πληγήν καιρίαν,
 Εσωτερικά! στάσεις καί έ'τεραι εξωτερικά! έπιορομαι. 599

άλλ’ ή πληγή αυτή δεν ήτο ή μόνη. ΙΙολλαχού άλλου του κράτους
ή αφροσύνη του ’Ανδρονίκου προεκάλεσεν ή εσωτερικάς στάσεις η εξω-
τερικάς έπιδρομάς ολέθριας. Και πρώτον εν Κύπρφ. Έ π ! Μανουήλ
Κομνηνου είχε προχειρισθή στρατηγός Αρμενίας και Ταρσού ό Ίσ α ά -
κιος Κομνηνός. Ό Ίσαάκιος ούτος ήτο υιός μιας έγγόνης του βασιλέως
Ίωάννου του Κορ.νηνού, εκ πατρός δέ ήτο Δούκας* άλλα προςεπωνυ-
μειτο Κορ,νηνος διά το ένδοξότερον του εκ μητρός γένους. Ε ίχε δε
αιχμάλωτε υθή ύπό των ’Αράβων και φυλακισθή ρ.έχρις ού μετά τον
θάνατον του Μανουήλ έλυτροίθη ύπό των ιπποτών τής Δύσεως των
καλούμενων Ίωαννιτών. Τότε διά μ,εσιτείας των συγγενών αύτού
Κωνσταντίνου Μακροδούκα και ’Ανδρονίκου Δούκα, ελαβε παρά τού
βασιλέως ’Ανδρονίκου τήν άδειαν τού νά έπανέλθη είς τά ίδια . Φο­
βηθείς όμως και αυτός τον κοινόν άπό τού βασιλέως φόβον, συνέλεξε
στρατόν καί άπελθών εις Κύπρον, κατέλαβε τήν μεγάλην ταύτην
νήσον, άπατήσας τούς κατοίκους αυτής δ ιά πλαστών εγγράφων ότι
είχε διορισθή Κατεπάνω τού θέματος. Μ ετ’ ού πολύ δε άνεκηρύχθη
ανεξάρτητος, ήσφάλισε τήν αρχήν αύτού διά καταπιέσεων και δη-
μεύσεο^ν, ηύξησε τον στρατόν συνεμάχησε ρ.ετά τών Μουσουλμάνων
καί τού Γουλιέλμου τής Σικελίας καί επί τέλους τω 1 1 8 4 άνηγορεύθη
αύτοκράτωρ. Αύτη δε ή στάσις, ού μόνον ήκρωτηρίασεν ούσιωδώς τ ή ν
τού Ανδρονίκου δύναρκν, άλλα επέπρωτο νά άποβή φθοροποιός είς τήν
ρ.οΐραν εκείνην τού Ελληνισμού. Δ ιότι ο μεν Ίσαάκιος Κομνηνός κα­
τέστη τώ 1 1 9 1 εκποδών ύπό τού κ α τ’ έκείνη*Γτήν εποχήν σταυ-
ροφορήσαντος ’Ριχάρδου, υιού τού βασι7νέιυς τής ’Α γγλίας, ή δέ νήσος
έπωλήθη ύπ' αύτού είς τούς ιππότας τής δύσεως τούς λεγομένους Ν α ι-
τας, καί ύπό αύτών μετεδόθη τώ 1 1 9 2 εις τον πρώην βασιλέα τών
Ίεροσολύρ,ων Γίδον Λουζινιάν, τού όποιου οί διά δο χ οι έκυριάρ-
χησαν αύτόθι ρ,έχρι τού 1489, ότε έκυριεύθη ή νήσος ύπο τών
Τούρκων. "Ωςτε οί Κύπριοι, ένεκα τής επί ’Ανδρονίκου γενομένης
εκείνης στάσεως, έπαυσαν κυβερνώρ,ενοι ύπό Ε λ λ η ν ικ ή ς άρχής άπό
τού τέλους τής δωδέκατης εκατονταετηρίδας, καί διατελούσιν
εκτοτε ρ,έχρι τής σήρ.ερον δεσποζόρ.ενοι ύπό διαφόρων αλλοφύλων
δ υναστών.
Κ α ί ένώ το κράτος ήκρωτηριάζετο ούτω άπο δυσμών καί άπό
μεσημβρίας, έπασχεν ορ,οιόν τι καί άπό βορρά. Είδςρ,εν οτι ό Μ α­
νουήλ Κορ.νηνός είχε περιποιήσει τψ 1 1 7 2 τον θρόνον τής Ουγγαρία'ς
 ✓

600 ίΐτώσις του ’Ανδρονίκου. Τελευταία περί αύτου κο*σις.

εις τον Βελαν Γ ', τον νέον εκείνον τον δποΐον κατ' άρχάς, πριν ή
γέννηση υιόν, είχε σκοπόν νά νυμφεύση με την κόρην του Μαρίαν και
νά άναδείξη ίδιον διάδοχον. Ό Βέλας λοιπόν ούτος, όςτις έκτοτε
διέκειτο φιλικώς προ; τον Μανουήλ, είχε δράμει εις βοήθειαν του
υιού- αυτού άμα έ'μαθεν αυτόν κινδυνεύοντα. Κ αι επειδή δέν'προέ-
φθασε νά τον σώση, κατέλαβεν άπασαν τήν μέχρι Ναϊσού (Νίσης)
χώραν, καί παρεμεινε κατέχων αυτήν δι* όλης τής βασιλείας τού
'Ανδρονίκου. 'Α λλά καί τά κατά τήν μικράν Α σίαν είχονπεριέλθει εί:
όλεθρίαν κατάστασιν. Ό σουλτάνος τού Ίκονίου έκυρίευσε τήν Σ ω -
ζόπολιν καί τάς πέριξ κωμοπόλεις, έξεπόρθησε το Κοτυάειον, καθυ­
πόταξε πολλάς άλλας χώρας καί διά πολιορκίας μακράς εκάκωσε
τήν τού Ά τ τ ά λ ο υ έπώνυμ,ον λαμπροτάτην πόλιν. Πλήν τούτου ό μεν
Θεόδωρος Καντακουζηνός έστασίασεν εν Ν ικ α ί^ , ό δέ Ίσαάκιος " Α γ­
γελος εν Γίρούσση. Είναι αληθές ότι ο 'Ανδρόνικος έπιχειρήσας τήν
πολιορκίαν των δύο τούτων πόλεων, έτιρ,ώρησε τήν ηρωικήν αργότε­
ρων άντίστασιν διά λεηλασίας, καί ποικίλων ποινών ας επέβαλεν εις
τούς κυριωτέρους αύτών κατοίκους* στασιάσαντος δέ ώςαύτως καί
τού δομεστίκου Ίωάννου Κομνηνού, τού έπωνυμ.ουμένου Β α τ ά τ ζ η /έ ν
Φιλαδέλφεια, έπαυσε καί αυτή ή στάσις, άποθανόντος μέν τού Β α -
τ ά τ ζ η , ύποταχθέντων δέ των Φιλαδελφέων. Ά λ λ * ούδέν ήττον «εμ­
φυλίων πολέμων αί Ά σ ιά τιδ ε ς εγεμον πόλεις, λέγει δ Ν ικήτας δ
Χω νιάτης. Κ α ί ήν τά εντεύθεν δρώμενα πολλω δυςαχθέστερα των
έξ δμόριυν συμβαινόντων εθνών, ή καί ούτως είπειν, ώ χειρ ούκ έπε*
ξήλθεν άλλόγλο>ττος, τούτο ή εγχώριος έθέριζε δεξιά, καί κα τ' άλ-
λήλων έκπεπολέμωτο τό ομόφυλον, βαρβαρωθέν άπαν καί τους τής
συγγένειας νόμους ήγνοηκός.»

Ούτως είχον τά πράγματα εν άρχή τού σεπτεμβρίου 1 1 8 5 , οτε

εφθασεν εις Κωνσταντινούπολή ή αγγελία ότι δ μέγας σικελικός
στρατός δ γενόμενος ήδη κύριος τού Δυρραχίου καί τής Θεσσαλονίκης,
ήτοιμάζετο νά έπέλθη διά ξηράς καί διά θαλάσσης επί τήν βασιλεύ­
ουσαν. Ό Ανδρόνικος φύσει προληπτικός δεν ήτο βεβαίως* άλλ* ή
αμηχανία εις ήν περιήλθεν ως έκ τής γενικής έκεί\ης άναστατώσεως,
καί μάλιστα τού έπικρεμασθέντο; ή δ η έκ Θεσσαλονίκης κινδύνου,
κατέπληξεν αυτόν τοσούτον, ώςτε ήθέλησε νά συμβουλευθή τήν μαν­
τικήν περί τής μελλούσης αύτού τύχης. Κ α ί ήκουσε λοιπόν από τον
 Ιΐτώσις του ’Ανδρονίκου. Τελευταία περί (χύτου κρίσις. 601

μάντιν δτι ό μέλλων να, παύσν) αυτόν τής αρχής ονομάζεται Ίσα ά -
κιος* έπειτα ήρώτησε, πότε θέλει συμβή ή πτώσις α υτή, καί εμαθεν
ότι θέλει συμβή την ημέραν τής ύψώσεως του Σταυρού. Έγένετο δέ
irt έπερώτησις αυτή την 1 1 τού σεπτεμβρίου. *Όθεν ο 'Ανδρόνικος νομί-
σας ότι πρόκειται περί τού Ίσαακίου τού καταλαβόντος την Κύπρον,
ανέκραζε γελάσας ότι ο μάντις ανοηταίνει, διότι εντός τριών ημερών
ό Ίσαάκιος δεν ήδύνατο νά ελθγ) εκ Κύπρου καί νά κα ταβάλη αυτόν.
Ά λ λ * ό ’Ανδρόνικος δεν ένεθυμήθη ότι οί "Άγγελοι ήσαν πολλοί, καί
ότι ό κυριαρχήσας τής Κύπρου Ίσαάκιος Ά γ γ ελ ο ς δεν ήτο ό μόνος
ές αυτών, όςτις έφερε τό κύριον εκείνο όνομα. Έλησμόνησεν Ιδίως
ότι ύπήρχεν έν K or/σταντινουπόλει ό Ίσαάκιος Ά γ γ ελ ο ς δ έν αρχή τής
βασιλείας αυτού στασιάσας εν Προύσσ*/}. Ν αι μεν τοσαύτην εδειξεν
ανανδρίαν κατά τήν περίστασιν ταύτην, ώςτε εζη ή δ η απαρατήρητος
έν τή βασιλευούση, καί ούδείς ήδύνατο εύλόγως νά ύποπτεύση ότι ειμ-
πορεΐ δ άθλιος εκείνος άνθρωπος νά τολμήση τι κατά τού βασιλέως.
Ta>0vTt δέ ούδ" έφαντάσθη τοιούτό τι, ότε δ κακώς νενοημένος ζήλος
τού Στεφάνου Άγιοχριστοφορίτου ήνάγκασε τον άκίνδυνον εκείνον
άνθρωπον νά γίνη θηρίον.
Ό αναγνώστης ήξεύρει ή δ η όποιος τις ήτο δ Στέφανος ούτος, εκ
τής εικόνος αυτού ήν εγραψεν δ Θεσσαλονίκης Ευστάθιος. Ό Στέφα­
νος άπέβη παντοδύναμος έπί Ανδρονίκου καί κατέστη δ κύριος εκτε­
λεστής τών φόνον/ αυτού καί τών άλλων τιμωριών. Άφωσιωμένος δέ
ών ψ υ/ή τε καί σώματι εις τον βασιλέα, δεν ένόμισεν ότι πρέπει νά
άδιαφορήση, ώς αυτός προς τον εν Κωνσταντινουπόλει διατρίβοντα
Ίσαά.κιον Ά γ γ ελον, καί άπεφάσισε νά συλλάβν; τον άνθρωπον ΐνα
κ α τ' ά ρ/ά ς μέν φυλάκισή, έπειτα δέ θανατώστ) αυτόν, ον τρόπον
ήθελεν αποφασίσει δ Ανδρόνικος. Ά λ λ # όταν τήν εσπέραν τής 11
σεπτεμβρίου είςήλθεν εις τήν αύλήν τού Ίσαακίου μετά τών οπαδών
αύτού καί έκάλεσε τον ένοικούντα νά κατέλθν) καί νά τον ακόλου­
θ ή ^ , ούτος νοήσας περί τίνος έπρόκειτο, έγένετο έκ φόβου ήρως άπαξ
τής ζυ;ής αύτού καί πηδήσας έπί ίππου έ'κοψε τήν κεφαλήν τού
Στεφάνου, διέσχισε τούς ακολούθους του, καί κατέφυγεν εις τον μέ-
να^ν. ΈκεΤ ήθροίσθησαν περί αυτόν έν τω άμα φίλοι καί συγγε­
νείς και πολύ λαού πλήθος, διότι δ λαός ούτος, δ κ α τ' άρχάς τοσού-
τον ευμενής διατελέσας πρός τον Ανδρόνικον, είχεν από τίνος καιρού
άποστραφή αυτόν διά τάς άπανταχόθεν σύμβαινούσας συμφοράς. Ό
602 Πτώσις του ’Ανδρονίκου. Τελευταία περί αύτου κρίσις.

Ανδρόνικος διετριβε κατά την ήξεραν εκείνην εις τάς θελκτικά; της
Προποντίδος νήσους μ.ετά της νεαράς αύτου συζύγου καί μιας των
παλλακών, διότι όσον νεαρά και αν ητο η "Αννα, δεν ήρκεΐτο εις μό-
νην αυτήν. "Αμα, μαθών τά συμβαίνοντα εν Κωνσταντινουπόλ,ει,
έσπευσε νά έλθη διά νά τιμ,ωρήση τούς ένό/ους. Άλνλ’ είδεν άπροςδο-
κήτως τά μέν βασίλεια έρημα, την δέ πόλιν στασιάζουσαν, καί πάν-
τας εγκαταλνείποντας αυτόν. Ή θέλησε νά κηρύςη αμνηστίαν, άλλα
το πλήθος ένέπαιξε την αμνηστίαν ταύτην, άνακράξαν ότι αυτός έχει
χρείαν συγγνώμης,ήν όμως δεν θέλει λάβει εν τώ κόσμο) τούτω.’Ηθέλνησε
νά παραχώρηση την βασιλείαν εις τον υιόν αύτου Μανουήλ, άλ,λ’ αί
άρεταί τού υιού δεν έφάνησαν ίκαναί νά εξαγοράσωσι τά τού πατρός
αμαρτήματα. Τότε εζήτησε νά σωθή διά θαλάσσης, άλλα συνελήφθη
καί περιβληθείς αλώσεις καί -κλοιόν μέγαν, έσύρθη εις τούς πόδας του
Τσαακίου ’Αγγέλου. Ή ευγλωττία του καί τά δάκρυα των γυναικών*
αιτινες τον συνώδευον, δεν ίσχυσαν νά άποτρέψωσι την έσχάτην αυτού
τιμωρίαν, καί, άντί τού συνήθους τής θανατώσεως τρόπου, παρεδόθη εις
τον φοβερώτατον των δημάων, τον όχλον τής πρωτευούσης. Ό δ έ όχλ,ος
έςερρίζωσε μ.έν πρώτον τούς όδόντας καί τάς τρίχας αυτού,έξώρυςε δέ τον
ένα τών οφθαλμών, εκοψε δέ άμφοτέοας τάς χειρας· καί ταύτα πάντα
ούχί διά μιας, άλλ* έ*κ διαλειμμάτων, Έ π ε ιτ α έκάθισαν αυτόν επί κα-
μήλου, καί περιήγαγον εις άπάσας τάς οδούς τής πόλεως, έπάγοντες
άδιακόπως ύβρεις καί πληγάς. Τελευταΐον έκρέμασαν τον δυςτυχή έκ
τών ποδών μεταξύ δύο κιόνων επί τών όποιων ύπήρχον πεποιημέναι έκ
χαλνκού, λύκαινα,και ύαινα,άντιβλέπουσαι άγοίως προς άλλήλας* πάντες
δέ οσοι ήδύναντο νά φθάσωσι τό σώμά του, εξηκολούθουν πλήττοντες
μέχρις ού δύο ’Ιταλοί έλεήσαντες τον άνθρωπον, άπήλλ,αξαν αυτόν διά
τής σπάθης όλαυν τών βασάνιυν τού κόσμου τούτου.
Όπόσον οίκτρά τού βίου καταστροφή άντιπαραβαλΑομενη μάλιστα
προς τό λαμ.πρόν αυτού προοίμιον! Γεννηθείς περί τας βαθμίδας τού
θρόνου, ό ’Ανδρόνικος έτελεύτησεν ώς ό έσχατος τών κακούργων. Κ αί
ή αυτή άντίθεσις άναφαίνεται εις άπάσα: τής ζωής αυτού τάς περι­
πέτειας. Ή γαπήθη ώς άδελφός ύπό τού χρηστού καί μεγαλοπράγμονος
Μανουήλ, άνταπεκοίθη δέ εις τό εύγενές τούτο αίσθημα δι* άδίακόπου
επιβουλής. 'Γπήρξεν'άνδρείος ώς ούδείς άλλνΟς καί τολμηρός, ήτύχησε
δέ σχεδόν πάντοτε εν τοΐς πολεμικοί; αυτού έπιχειρήμ.ασιν. Έλα-
τρεύθη εν τή νεότητι ύπό τών έπιφανεστέριυν καί ώραιοτέρων κα τ’ ε’κεινο
 Ίσαάκιος "Άγγελος. Κατατρόπωσις των Σικελων. 60S

τού χρόνου γυναικών, έγκατέλνίπε δε αύτάς άσυνειδήτως την μίαν

κατόπιν της άλλης, και πρεσβύτης ήδη γενόμενος, προςέλαβε διά της
βίας σύζυγον νεαράν, ήτις ά.πετροπιάζετο αύτόν. Έ π ί πάσι δυνάμενος
να άναφανή άξιος διάδοχος των τριών μεγάλων Κομνηνών, νά επι-
τροπεύση τον ανήλικον Άλ.έξιον καί νά σώση τη αλήθεια το κράτος,
έδολ^οφόνησε την τε χήραν και τον υιόν τού ευεργέτου αυτού, καί
προεκάλεσε δ ι’ απιστίας καί άγριότητος φοβέρας δυςτυχήμ.ατα ολέθρια,
των οποίων έγένετο το πρώτον Ούρια. Πώς τά κάλ.λιστα τών προτε­
ρημάτων επί τοσούτον παρεμ.ορφώθησαν καί διεστράφησαν ; Έ ρω τά τε
άκόρ.η π ώ ς; Διότι αν ύπάρχη τι το όποιον διδάσκει άσφαλνώς ή ιστο­
ρία είναι, ότι η χάρις, η ευφυΐα, η ανδρεία, η τύχη καί αύτη η
περίνοια δεν είναι αγαθά αληθή είμ.ή καθ’ όσον ρυθμίζονται ύπο τού
ηθικού αισθητηρίου. Το ηθικόν αισθητήριον είναι έν τω βίω, ό,τι τό
αισθητήριον τού καλού είναι έν τή τέχνη. Κ α ί καθώς εκ καλλάστης
ύλης δύναται νά σχηματισθη σφοδρά άπειρόκαλον έ'ργον, ούτω εκ
καλλίστων προτερημάτων δύναται νά προκύψη κακοηθέστατος άνθρω­
πος. Ό Σλόσσερ άντιπαραβάλλει τον ’Ανδρόνικον έπιτηδείως προς
το ν -Ά λ κ ιβ ιά δη ν . Κ αί τοιούτοι μέν δαιμόνιοι ολετήρες δ ιά μιας άνα-
πρέποντες τάς πατρίδας, δεν ύπάρχουσι πολνλοί κ α τ’ εύτυχίαν έν το>
κόσμω τούτω· πολλοί όμ.ως είναι οί διά μετριωτέρων κακιών φθείρον-
τες τά μέτρια αύτών προτερήματα, διότι ταύτα στερούνται άποχριύ-
σης ηθικής βάσεως, οί δε πολλοί ούτοι ύπονομεύουσι κατά, μικρόν την
ζωτικήν τών εθνών δύναμιν.

ΚΕΦΑΑΑΙΟΝ ΣΤ'.
Οί "Αγγελοι. Τρίτη Σταυροφορία.

Ό Ίσαάκιος "Αγγελος, ό καταλαβών τότε την ύπερτάτην αρχήν,

ήτο υιός τού ’Ανδρονίκου εκείνου ’Αγγέλου, ον εΐδομεν στρατεύσαντα
κατά, τού ’Ανδρονίκου Κομ,νηνού, ότε ούτος τω 1 1 8 2 έπλησίαζεν εις
Κωνσταντινούπολιν. Κ αί έν γένει οί "Αγγελοι ήσαν επιφανείς τό γέ­
νος. Επιφανείς ορ.υ>ς διά τήν μ.ετά τών Κομνηνών συγγένειαν, καί
διά τά. μεγάλα αξιώματα, τά όποια πολνλ.άκις περιεβλήθησαν, ουχι
διά τήν ανδρείαν αύτών ή τήν άλλην αρετήν. ’Ιδίως δέ μ.ετριώτατος
άνθρωπος υπήρξεν ό νύν /.ατά παράδοξον συγκυρίαν περιστάσεων βα-
 1

«04 Ίσαάκιος "Αγγελος. Κατατρόπο>σις των Σικελών.

σιλεύσας Ίσαάκιος. Μετά, τον θάνατον του Ανδρονίκου διέταξε την

τύφλωσιν του νεωτέρου αυτού υιού Ίωάννου. Κ αί ουδέ του πρεσβυτέ-
ρου Μανουήλ έφείσθη, όςτις καίτοι μηδόλως συμμετχσχών των του
πατρος άνομημάτιυν, έστερήθη ούδέν ήττον τής δράσεως. Ά λ λ ’ ή
τΰχη ήθέλησε νά άποζημιώση τον Μανουήλ διά το άδικον τούτο
πάθημα, καθότι οί δύο χύτου υιοί, ’Αλέξιος και Δ α β ίδ, 'ίδρυσαν μετά
τινχ έτη ιδίαν έν Τρατ:εζουντι βασιλείαν, ήν οί απόγονοι αυτών διε-
τήρησαν έπι τρεις περίπου εκατονταετηρίδας. Ή τού ’Ανδρονίκου
χήρα ’Ά ννα έπαθεν ούδέν· άλλ’ ή θυγάτηρ αυτή τού βασιλέως τής
Γαλλίας, ή σύζυγος διατελέσασα άλληλοδιαδόχως δύο αύτοκρατόρων,
έ'ζησεν ήδη έν παλλακία μεθ' ένος των επιφανέστερων αρχόντων τής
Κωνσταντινουπόλεως, τού Θεοδώρου Βρανα, υιού τού μετ’ ολίγον
άριστεύσαντος κατά των Νόρμα ννών Αλεξίου βρανα, καί μόλις μετά
τήν ύπο των Λατίνων άλωσιν ηύλογήθη διά νομίμου γάμου ή συμβί-
ωσις αυτής αυτή. Το πάντων όμως παραδοξότερον είναι ότι δ Ίσα ά -
κιος άνεδείχθη νικηφόρος έν τω προς τούς κατακτητάς τού Δυρραχίου
καί τής Θεσσαλονίκης άγώνι. Φαίνεται ότι ή ένεκα τής πτώσεως τού
Ανδρονίκου άγαλλίασις ύπήρξε τοσούτον ζωηρά καί κοινή, όίςτε
-στρατιώται καί στρατηγοί συνέρρευσαν περί τον νέον βασιλέα, δςτι;
ηύτύχησε προς τούτοις νά έπιστήση τής προχείρως συγκροτηθείσης
ταύτης δυνάμεως ηγεμόνα γενναϊον καί δεξιόν, τον προ μικρού μνη-
μονευθέντα Αλέξιον Βρανάν, απόγονον ένος έκ των ολίγων έτι σιυζο-
μένων οίκο^ν τής άλλοτε πολυαρίθμου καί ενδόξου στρατιιυτικής αρι­
στοκρατίας. Άφ* ετέρου οι Σικελοί περιέπεσον εις πολλά σφάλματα.
Εϊδομεν οτι περί τά μέσα τού σεπτεμβρίου καταλιπόντες φρουράν έν
Θεσσαλονίκη, άπήλθον διά ξηράς και διά θαλάσσης επί τήν Κων­
σταντινούπολή. Ά λ λ * δ πεζικός στρατός ένθαρρυνθείς έκ των προτέρων
κατορθωμάτων, και έκ τού ότι κ α τ’ άρχάς ούδένα άπήντησεν α ντί­
παλον, διηρέθη εις πολλά αποσπάσματα,’ καί έτράπη εις άτακτον λε­
ηλασίαν περί τάς Σέρρας καί τήν Άμφίπολιν καί Μοσυνόπολιν. Έ κ
τούτου ωφελούμενος δ Α λέξιος Βρανάς προςέβαλε κ α τ’ άρχάς τά με­
μονωμένα έκείνα αποσπάσματα καί τρέψας αυτά καί ένισχύσας ουτω
τ ό φρόνημα τού στρατού, άντιπαρεταχθη τελευταίον τή 7 νοεμβρίου
κα τά τής κυριωτέρας των πολεμίων μοίρας εις χώρον τινα καλούμενον
τού Δημ.ητρίτζη, περί τον Στρυμόνα ποταμόν. Ή ήττα των πολε­
μίων άπέβη δλοσχερής, καί αυτοί οί κομήτες ’Ρικάοδος καί Ά λ δ ο υ Ι-
/·
 Ίσσ,άχιος "Αγγελος. Κατατρόπωσις των Σικελών. 605

νος συνελήφθησαν αίχμ.άλωτοι. Οί περισωθέντες κατέφυγον η εις Θεσ­

σαλονίκην η εις Δυρράχιον. Έκ δέ των εις Θεσσαλονίκην καταφυ-
γοντων απέπλευσαν άμ.έσως οσοι ηδυνήθησαν έπί των αυτόθι εύρεθει*
σών μ,ακρών νηών* πολλοί ομ.ως μ,η εύρόντες πλοία ανηλεώς κα τε-
σφάγησαν έν τη πόλει έκείνη ητις άμ.έσως έπχνηλθεν εις την κυριαρ­
χίαν του κράτους. Ά λ λ ’ ούδ’ ο στόλος των πολεμάω ν έπραξε γεν-
νκιόν τι. Έπιπλεύσας είς τον άστακηνον κόλπον προςε&λήθη διά ζ η -
ρκς καί διά θαλάσσης, καί ήναγκάσθη νά αναχώρηση άπρακτος είς.
τά ίδια παθών εν τη έπιστροφή τά πάνδεινα έκ καταιγίδων καί
λιαοΰ καί νόσου. Τό Δυρράχιον καί αί Ίόνιοι νήσοι παρέμ.ειναν μ,έν
επί τινα εντι χρόνον είς την εξουσίαν των Σικελών, αλλά ρ.ετ’ ού πολύ
τό τε Δυρράχιον καί ή Κέρκυρα έγκατελείφθησαν υπό του βασιλέως
Γουλιέλμ.ου μ,η δυναμ,ένου νά έπαρκέση είς την δαπάνην ην άπήτει η
γ.κτογ'η αυτών. Μόναι αί νήσοι Κεφαλληνία καί Ζάκυνθος ύπέκυψαν
εκτοτε είς την των δυτικών δεσποτείαν, γενόμ.εναι κτημ,α του ναυάρχου
Μαργαριτόνη υπό την ύπερτάτην κυριαρχίαν του βασΟνέως της Σ ικε­
λίας. Τοιουτοτρόπιος έτελείο^σεν ό σικελικός ούτος πόλεμ,ος. όςτις.
έμ.αρτύρησεν αύθις δύο τινά* πρώτον ότι οί δυτικοί έπέμ.ενον άρπά-
(οντες πάσαν ευκαιρίαν ίνα καταλύσωσι τό ανατολικόν κράτος· καί
δεύτερον ότι τό κράτος τούτο, όσον καί άν είχον έλαττωθη αί δυνάμεις
αυτού, είχεν ετι πόρους καί άνδρας ικανούς ίνα άποκρούση τάς επι­
θέσεις έκεινας. Έ π ί τού ποοκειμ,ένου ή νίκη αυτού ύπηρξεν άναμ.-
φισβήτητος· ναι (/.έν έπί τέλους έπαθε μκκράν τινα χώρας στέρησιν,
άλλ* ο λαμ/προς καί πολυάριθμες στρα,τός τού βασιλέως Γουλιέλμ,ου
ύπέστη δεινήν καταστροφήν κατά τε ξηράν καί κατά θάλασσαν.
Είδομ,εν ότι έν Θεσσαλονίκη είχεν άποβάλει πολλάς άνδρών χιλιάδας*
κατά τούς μ.ετέπειτα αγώνας άπο^λεσεν ούχί όλιγωτέρους τών 1 0 ,0 0 0
μ,αχίμ.ο>ν άνδρών, οί δέ ζο/γρηθέντες ησαν περί τούς τετρακιςχιλίους.
Μεταξύ τών τελευταίων ητο καί ό ’Αλέξιος Κομ.νηνός, ό παραίτιος
γενόμ.ενος πά.σης ταύτης της συμ,φοράς, όςτις έστερηθη της οράσεως.
’Αλλά καί οί δύο αγέρωχοι ήγεμενες τού κατά ξηράν στρατού, οι
κόμ.ητες Άλδουϊνος καί ΊΡικάρδος, οίτινες μ.ετά πολλών χλευασμ.ών
είχον άπαντηοει είς τάς περί είρηνης προτάσεις τάς όποία.ς διεβίΟασε
προς αυτούς ό Ίσαάκιος άμ.α βασιλεύσας, ήναγκάσθησαν η δ η νά
προςκυνηοωσιν ώς δούλοι τον βασιλέα έκείνον έπί θρόνου πανηγυρικώς.
καθηαενον καί διά πολλής κολακείας νά έξιλεώσιοσιν αυτόν. Κ α ί οί
606 Έπανάστασ·.ς των Βλαχοβουλγάρο,ν, Στάσις του Βρανά.

ν.εν άλλοι αιχμάλωτοι η άπέθανον έκ της κακουχίας, η περισωθέντες

υπηρέτησαν το κράτος ώς μισθοφόροι. Οι 8ε δύο εκείνοι ηγεμόνες ού-
δέν επαθον κακόν, δ ώ τ ι εκτοτε h Ίσαάκιος συνέλαβε την ιδέαν του
νά έξευμενίση τον βασιλέα της Σικελίας δίδων σύζυγον εις τον έπ ίίο-
ξον αυτού διάδοχον την θυγατέρα του Ειρήνην, οπερ έξετέλεσε
.μετ’ ολίγον.

Α λ λ ά το κατόρθωμα τούτο ώφειλετο εις την προθυμίαν ην πάντες

έδειξαν, μετά την πτώσιν τού ’Ανδρονίκου, ί’να άποκρούσωσι τους
πολεμίους, και είς την επιτυχή τού στρατηγού εκλογήν* η δέ τού
Ίσαακίου αφροσύνη έμελλε καί τον ζήλον ε’κεΐνον νά μαράνη, καί νέας
νά προκαλέση συμφοράς, ώςτε εκτοτε ή βασιλεία αυτού παρίστησι
σειράν άδιάκοπον σχεδόν ατυχημάτων. Ό μεν Άλέζιος Βρανάς επι­
χείρησα; νά άρπάση έξ εφόδου την βασιλείαν έν Κωνσταντινουπόλει,
είτε διότι ηδικήθη παρά τού Ίσαακίου, είτε διότι περιεφρόνει αυτόν,
άπετυχε διά την τού πλήθους αδιαφορίαν καί τό παράδοξον έτυχε
συγγνώμης παρά τού βασιλέως. ’Αλλά ο στόλος ο έκπεμφθείς κατά
τού ε’ν Κύπρω δυναστεύοντος Ίσαακίου Κομνηνού κατεστράφη ολο-
σχερώς υπό τε τού μεγάλου εκείνου στασιαστού καί τού συμμάχου
αυτού Μαργαριτόνη. Το δέ χείριστον ό βασιλεύς Ίσαάκιος, θέλησα;
επί τω σκοπώ τού νά προςοικειωθή τον βασιλέα τής Ουγγαρίας Βελαν
Γ ' νά λαβή σύζυγον την θυγατέρα αυτού, έπέβαλεν επί τή δαπάνη
τού γάμου βαρυν είς άπαν τό κράτος φόρον. Τής αφορμής ταύτης έπ ι-
λαβόμ,ενοι οί περί τον Αίμον Βλάχοι καί Βούλγαροι έπανέστησαν.
Τρεις αδελφοί Πέτρος, Ά σ ά ν καί Ιωάννης, οΐ’τινες καίτοι εκ Βλάχων
καταγόμενος παρέστησαν εαυτούς ώς απογόνους τού αρχαίου Τερνο-
βητικού βασιλείου οικου, έκάλεσαν άμφότερα ε’κεϊνα τά φύλα είς τά
όπλα τω 1 1 8 6 . Ό μύθος ότι ό άγιος Δημήτριος έγκατέλιπε την Θεσ­
σαλονίκην μετά την πρόςφατον σικελικήν εκστρατείαν καί κατέφυγεν
είς τούς πιστούς Βουλγαροβλάχους, έξήψε τά πνεύματα τού δεισι-
δαίμονος τούτου λαού. Ό Πέτρος έκτισεν ε’ν Βουλγαρία νέαν έπ* όνο-
x a r t τού καλλιμάρτυρος εκείνου εκκλησίαν, άνεκηρύχθη αύτοκράτωρ,
καί ένέβαλεν είς την Θράκην. Κ α τ ’ άρχάς οι στασιασταί άπεκρούσθη-
σαν καί ήναγκάσθησαν νά καταφύγωσιν επέκεινα τού Τστρου παρά
τοίς Κομάνοις. Κ α ί ε'τεραν δε έπιχειρήσαντες επιδρομήν τω 1 1 8 7 ,
ν.ττήθησαν υπό τού θείου τού βασίλευες, τού σεβαστοκράτορος Ίω άν-
 Έπχνάστασις των Βλαχοβουλγάρων. Στάσις του Βρανά. 607

νου. ’Αλλά ρ,ετ’ ολίγον ό Ίσαάκιος ίυςπιστήσας προς τον αγαθόν

τούτον άν£ρα, άφήρεσεν από αυτόν την στρατηγίαν, καί άνέθηκεν
αύτην εις τον τυφλόν Ίωάννην τον Καντακουζηνον, όςτις φυσικώ τώ
λόγω κατετροπώθη υπό των Βουλγάρων. νΑξΐον Se σηρ,ειώσεως είναι
ότι ού ρ,όνον ό ’Ιωάννης ούτος Καντακουζηνος προεχειρίσθη στρατη­
γός, τυφλός ών, αλλά καί ό κατά τού εν Κύπρω Ίσαακίου έκπερ.-
φθείς στρατηγός ’Αλέξιος Κορ,νηνός ήτο ώςαύτως τυφλός. Κ α ί είναι
υ.έν αληθές ότι πλειστοι όσοι άνό'ρες εκ των εις τά πρώτα τού κρά­
τους γένη άνηκόντων είχον στερηθη της όράσεως ύπο τού ρ.ανεώό'ους
Άνό'ρονίκου* άλλ’ όπωςό'ήποτε έσώζοντο ετε καί ά7Λοι ρ,ή όντες άόρ.-
ρ,ατοι* ώςτε επί τέλους η έπιρ,ονή τού Ίσαακίου εις τό νά $ιορίζη
τυφ7,ούς στρατηγούς £έν άποό'εικνύει άλλο ε’ιρ,ή την ίίία ν αυτού τύ -
φλωσιν. *Όχι ότι οί ατυχείς εκείνοι άνθρωποι £έν ησαν γενναίοι* έζ
εναντίας καί ό ’Αλέξιος Κορ.νηνός λέγεται ανδρείος υπό τού Ν ικήτα
τού Χωνιάτου, καί ό ’Ιωάννης ό Καντακουζηνος έφηρ,ίζετο επί τή
τόλρ,η αύτού. Κ αί eSor/.εν έν αύτώ ό'η τούτω τω βουλγαρικώ πολέρ,ω
^'εΐγρ^α τρανόν τν^ς αρετής ταύτης* ό'ιότι ρ.αθών την ήτταν των περί
αυτόν στράτευρ,άτων, αφού ύβρισε τούς τραπέντας εις φυγήν, ωρρ,ησε
κατά ρ.έσον των πο7νερ,ίων φωνάζων «άκολουθειτέ ρ,οι.» Άλ7.* επειδή
<£έν εγίνιυσκεν ούτε πού πορεύεται, ούτε τί έν τω στρατω γίνεται, τό
κίνηρ.α εκείνο εις ού£έν άλ7.ο συνετέλεσεν ε’ιρ,ή εις τό νά συρ/πληρώση
την καταστροφήν.
Τελευταιον ή ήγερ.ονία επετράπη εις τόν ’Αλέξιον Βρανάν, τον
νικητήν τών.Νορρ,αννών. όςτις έξέωσε τούς πολερ,ιους έκ τής Θράκης.
Ά λ 7,ά τότε, αντί νά έρ-βάλη εις την Βουλγαρίαν καί νά συρ.πληρώση
την νίκην, άπεφάσισεν αύθις νά άρπάση την βασιλείαν, έπέστρεψε ρ.ετά
τού στρατού εις Ά^ριανούπολιν, άνηγορεύθη εκεί αύτοκράτωο καί
προήλασεν επί τό Βυζάντιον. Κ αί οί piv κάτοικοι τής πρωτευούσης 5έν
ήσαν ό\ατεθειρ.ένοι νά ύποστηρίξωσι την ρ.εταβολήν* άλλ* ο Βρανάς,
^υγκροτήσας έκ τού προχείρου καί ναυτικήν ό'ύναρ,ιν έν τή Προποντίό'ι,
κατετρόπωσε Si αυτής τόν βασιλικόν στόλον, καί περιέζωσεν ούτυ;
άπανταχόθεν τήν πόλιν πλήν Si τούτου, ήτο κύριος ήό'η όλων των
παρακειρ.ένων έσπερίων καί έωων χωρών, ό Si Ίσαάκιος ό'έν έτόλρ,α
νά επιχείρηση έ'ξοό'ον ώςτε τό πιθανώτερον ήτο ότι ό αντίπαλος αύ­
τού ήθελεν επί τέλους κατισχύσει, εάν αίφνης Siv προέκυπτεν εις ρ,έ-
σον άπρος^όκητός τις των καθεστώτων σωτήρ.
608 Έπανάστασις τών Βλαχοβουλγάρων. Στάσις του Βρανά.

*Από των χρόνων του Μανουήλ Κομνηνού, ή έν Κωνσταντινουπόλα

βασιλεία διετέλει εις φιλικά; καί συγγενικά; σχέσεις προς τον έν
Ίταλί<η ήγεμονικόν οίκον του μαρκίωνος του Μομφερρατικού. Είδομεν
ενα του οίκου τούτου γόνον, τον 'Ραινέριον, συζευχθέντα την θυγατέρα
του Μανουήλ Κομνηνού καί λαβόντα τό τού καίσαρος αξίωμα, ε"πειτα
δέ θανατωθέντα ύπό τού ’Ανδρονίκου. Τούτου τού 'Ραινερίου b νεώ-
τερος αδελφός Κορράδος απερχόμενος εις Ιεροσόλυμα, διήλθε διά
Κωνσταντινουπόλεως, όπου ο Ίσαάκιος περιποιούμενος τονανδρα έ'δο>-
κεν αύτω σύζυγον την ιδίαν αδελφήν Θεοδοίραν καί άνηγόρευσε προς-
έτι αυτόν καίσαρα. Ό Κορράδος ητο άνήρ γενναίος* καί βλέπωντόν
βασιλέα μηδέν των δεόντο^ν έν τη άμηχανίοι εκείνη πράττοντα, αλλά
μόνον τάς προςευχάς καί τάς συμβουλάς των μοναχών έπικαλούμενον.
αντί οπλιτών δέ άναβιβάζοντα εις τά τείχη τής Κωνσταντινουπόλεως
την εικόνα της Θεομήτορος. την καλουμένην Ό δηγήτριαν, ήγανάκτη-
σεν, ένέπαιξεν αύτόν, καί τον παρέστησεν ότι καλόν ητο αντί τών
αγίων εκείνων άνδρών, νά συλλέξη μαχητάς έπιτηδειοτέρους εις την
τού έχθρού κατατρόπωσιν. Εντεύθεν ένθαρρυνθείς δπωςούν b Ίσαάκιος
έπεχείρησε την συγκρότησιν μικρά; τίνος στρατιάς καί μετεχειρίσθη
προς τούτο τά τε χρυσά τών έκκλησήν κειμήλια καί ούκ ολίγα χρή­
ματα γορηγηθέντα αύτω ύπό τού βαθυπλούτου πρωτοστράτοοος Μα­
νουήλ Κ αμ ύτση, όςτις, ών προςωπικός εχθρός τού βρανά, δεν έδίστασε
νά προςφέρη ολόκληρον αύτού την περιουσίαν εις τον βασιλέα κατά
την περίστασιν ταύτην. Τ ά χρήματα εμελλον νά χρησιμεύσωσιν εις
την πληρωμήν τών μισθοφόρων, όσοι ποοέκειτο νά στρατόλογηθώσιν
έκ τών έν Κωνσταντινουπόλει εύρισκομένων Λ α τ ίν ο ι. Διότι ειχον μεν
ούτοι πάθει τά πάνδεινα καί φυγαδευθή έκ τής βασιλευούσης έπί
Ανδρονίκου, άλλα βασιλεύσαντος τού Ίσαακίου έπανήλθον άλληλοδια-
δόχως αύτόθι Ε ν ετο ί,Π ισ ά τα ι καί Γενουαίοι, έπαναλαβόντες τά αρχαία
προνόμια καί τάς αρχαίας ύποχρειύσεις. Συνέβη δέ τότε ο,τι συνήθως
συνεβαινεν έν τοιαύταις περιστάσεσιν, ότι τά ρ.έν προνόμια ηύξησαν, ινα
ούτως άναπληρωθή ή άποζημίωσις ήν άπήτουν δι* όσα επαθον έπί τών
τελευταίων Κομνηνών καί ιδίως έπί τού Ανδρονίκου, αί δέ ύποχρεώ-
σεις τοσούτον ολίγον έξεπληρούντο, ώςτε καίτοι έγένοντο αί νέαι εκεί-
ναι συνθήκαι, έξηκολούθουν αί πειρατεΐαι μαστίζουσαι τάς ελληνικά;
θαλάσσας, μάλιστα αί τών Πισατών καί *ών Γενουαίων πειρατεΐαι.
Ε κ τών Λατίνων λοιπόν οσοι ένεκα τών συνθηκών τούτων έγκατε-
 Έπχνάστασις των Βλαχοβουλγάρων. Στάσις του Βρανα. 609

στάθησαν αύβις εν Κωνσταντινουπόλει, έστρατολόγησεν ό Κορράδος

διακοσίους πεντήκοντα (Λεν ιππείς, πεντακοσιους δε πεζούς. ΙΊρος
τούτοις έστρατολογήθησαν καί εκ των Τούρκων καί Γεωργιανών
ερ.πόρων ούκ ολίγοι.’Απεφάσισαν δέ νά στρατεύσωσι προςέτι εκ των περί
τον βασιλέα και τήν βασίλειον αυλήν έπισήρ,ων και άλλων άντρων
περί τούς χιλίους. *Η ρ,ικρά αύτη δύναρ.ις εζήλθε τελευταιον των
τειγών. ίνα ά.ντιπαραταγθή κατά τού Βρανα. T o δέ παραδοζότερον
είναι ότι οί έπαναστάται, καίτοι οντες πλειότεροι καί αγόμενοι υπό
άνδρός προ τριετίας κατατροπιύσαντος τον πολύ μείζονα νορμαννικόν
στρατόν, έτράπησαν ήδη αμέσως εις φυγήν. Εις μάτην ο Βρανάς
άνεκάλει αυτούς εις τάς τάζεις των, κραυγάζων ότι πλείονες προς
ελασσόνας έ'γουσι νά πολεμήσωσι καί οτι αυτός πρώτος θέλει εμβάλει
κατά τών πολεμίων. Οί φεύγοντες δεν έπέστρεψαν, αυτός S i όρμήσας
κατά τού Κορράδου, έπλήγωσε μέν αυτόν άλλ’ ελαφρώς, καί άντι-
πληγείς παρ’ εκείνου καιρίως καί κατακρημνισθείς έκ τού Ιππου,
ά.πεκόπη την κεφαλήν. Ή στάσις τότε διελύθη· 6 δέ βασιλεύς έπα-
νελθών εις τά ανάκτορα καί Θριαρ.βεύων επί κατορθώματι εις ο κ α τ'
ούδέν συνετέλεσεν, έτράπη εις έστίασιν, καί διέταζε νά άνοιχΟώσιν
όλαι αί πύλαι, ώςτε οί βουλόμενοι νά δύνανται νά ειςέλθωσι καί νά
ίδωσιν αύτόν τροπαιούχον. Το οικτρότερον ήτο οτι παρειςήχΟη εις την
τράπεζαν ταύτην άθυρμα έπιδείπνιον ή κεφαλή τού Βρανά, ήτις
(( ώδέ τε κακεΐσε δίκην σφαίρας διαγομένη τε καί ρ.εταγορ.ένη δ ιη -
κοντίζετο.» Μεθ’ ο άθλιος βασιλεύς ήθέλησε νά. πέρ.ψγι αυτήν καί εις
την σύζυγόν του, ήτις όμως, ά.νεψιά ούσα προς μητρός τού αύτοκρά-
τορος Μανουήλ καί σώζουσα τάς πρώτας τού γένους εκείνου άρετάς,
ά,ηδίασεν επί τω θεάματι* καί επειδή ήριυτήθη άν σύνοιδε τίνος έστίν
ή κεφαλή, « οίδα , ά.πεκρίθη, καί ταλανίζω έρ.αυτήν.»
Τ ά S * επακολουθήσαντα υπήρξαν, εί δυνατόν, ετι άθλιώτερα. Έ κ
τών περί τον Βραναν ολίγοι έπεσον έν τή ρ.άγτ), οι δέ πλεΐστοε εφυ-
γον προτροπάδην. Κ α ί οί ρ.έν στρατιώται καί οί κατώτεροι άζιωμα-
τι/.οί ά.πε)νθόντες εις τά ίδ ια , έμειναν, ώς αφανείς, ά,καταζήτητοι. Οί
Si επιφανέστεροι τών ήγερ.όνων έζήτησαν συγγνώρ.ην καί ελαβον
αυτήν, διότι ήπείλησαν οτι άλλως Οέλουσι καταφύγει εις τούς πολε­
μίους τού κράτους καί έΕεγείρει αυτούς εις νέον πόλερ.ον. Ά λ λ ' ένφ οί
ά.ρ^ηγοί τής στάσειυς έπανήργοντο ούτω ανενόχλητοι εις τήν πρω­
τεύουσαν, όπου καί έχλεύαζον καί έμυκτήριζον αναφανδόν τον βασιλέα,
( ΚΛΛ. ΙΕΤΟΡ. Κ. ΠΛΠAPPHTΟΠΟΥΛΟΥ ΤΟΜΟΕ &') 39
€10 Έπανάστχσις των Βλαχοέουλγάρυιν. Στάσις του Βρανά.

άφ* ετέρου ούτος διεκήρυξεν ότι όσοι κάτοικοι τής πόλεως ημεδαποί τι
καί άλλοδαποί θέλουσιν, είμπορούν νά έζέλθωσιν επί την λεηλασίαν
καί την δήωσιν των περί την πόλιν καί την Προποντίδα κατοίκων,
οίτινες έζ ανάγκης είχον συνταχθή μετά του Βρανά. Καί έξήλθον
λου.ον έκ τής πόλεως οι τε Λατίνοι καί πολύς άλλος συρφετός, οιτινες
τοιαύτην έπήγαγον εις τούς περίοικους συμφοράν, ώςτε ο Ίσαάκιος
έκπλαγείς επί τέλους, έξαπέστειλέ τινας των άνωτέρων του κράτους
Λειτουργών, ϊνα άναστείλωσι το κακόν* οπερ καί κατωρθώθη επί
τέλους. Τότε όμως συνέβη άλλη σκηνή. ()ί πλεΐστοι των χρηστότερων
κατοίκων τής πόλεως άποδοκιμάζοντες τά γενόμενα καί αγανακτούν-
τες κατά τής υπεροψίας καί τής αδικίας των Λατίνων, ώρμησαν δίκην
χειμάρρου κατά των λατινικών συνοικιών, καί μικρού έδέησε νά έπα-
ναληφθώσιν αί επί Ανδρονίκου συμφοραί. Ευτυχώς οί Λατίνοι προλα-
€όντες περιέφραζαν τάς λεωφόρους διά μεγίστων σκολόπω^* ώςτε οί
προςβαλόντες αυτούς άντιπαραταχθέντας όπισθεν των περισταυρωμα-
των τούτων, ού μόνον δεν ήδυνήθησαν νά τά ύπερβώσιν, άλλα καί
κακώς πολλοί έπαθον. Μόλις δε, αφού επί ίκανάς ώρας διήρκεσε τό
δεινόν τούτο, ήδυνήθησαν νά καταπαύσωσιν αυτό οί συνετοίτεροι
εκατέρωθεν άνθρωποι. Είτε πολέμιοι λοιπόν ήσαν οί Λατίνοι είτε
σύμμαχοι, δεν έπαυον τά μεταζύ των δύο φυλών καί θρησκευμάτων
πάθη ύπεκκαιόμενα. Κ α ί b μεν Κορράδος τού οποίου ή σύζυγος Θεοδώρα
έν τώ μεταξύ άπεβίωσεν, άπήλθεν εις Παλαιστίνην ίνα συνδράμη τούς
άπό των Τούρκων κινδυνεύοντας αυτόθι οικείους* ώςτε συνετέλεσε καί
τούτο ι'να κατευνασθή επί τού παρόντος έν Κωνσταντινουπόλει ή έρις.
'Α λλά μετ’ ού πολύ έρριπίσθη αύθις υπό τής τρίτης σταυροφορίας.
Έ ν τούτοις οι Βλαχοβούλγαροι έκυριάρχουν εις τάς επέκεινα τού
Αίμου χώρας. Ό Ίσαάκιος απαλλαγείς όπωςδήποτε τού Βρανά, έστρά-
τευσε δίς κατ* αυτών. Ούδέν όμως λόγου άζιον κατώρθωσε, διότι
ούδεμίαν είχε τών αρετών τού πολεμικού άνδρός. Κ α ί έπειτα συγχρό­
νως άνηγορεύθη έν Φιλαδέλφεια τώ 1 1 8 9 αύτοκράτωρ ό Θεόδωρος
Μαγκαφάς, όςτις καί νόμισμα άργυρούν έκοψε φέρον την ίδιαν εικόνα.
Ό Ίσαάκιος στρατεύσας κα τ'α ύ τοϋ τόν ήναγκασε ν* απόθεση διά συν­
θήκης την σφετερισθεΐσαν αρχήν, καί νά ύποταχθή. Μ ετ’ ολάγον όμως ό
Μαγκαφάς, έπειδή έμαθενδτι b δομέσπκος τής ’Ανατολής ήτοιμάζετο
νά τόν συλλάβη, έφυγεν εις Ίκόνιον, καί έκείθεν έπεχείρησε τή συνδρομή
τών Σελδζούκων νέας έπιδρομάς μέχρις ού, γενομένης επί τέλους συμ­
 Αίτια τής τρίτης σταυροφορίας. Σχλαδόίν. Άρεταί κύτ&5. 611

φωνίας μεταςύ Ίσαακίου καί του Σουλτάνου,ό Μαγκαφας, ο ενεκα των

αποτυχιών χύτου Μωροθεόό'ωρος τότε έπικληθείς, παρεό'όθη εις τον
βασιλέα, επί τω όρω ότι θέλει φυλακισθή μηό'εν έτερον :-χσχων κακόν.

Ούτως εΐχον τα πράγματα ότε ένέσκηψεν εις την ’Ανατολήν νεον

-πάλιν από ύ'υσμών κακόν, ή λεγομένη τρίτη σταυροφορία. Την
σταυοοφοοίαν ταύτην πεοεκάλεσεν ή περί τους νρονους τουτους συμ-
βάσα ολοσχερής σχεδόν κατάλυοις των εν Συρία χριστιανικών ηγεμο­
νιών. Εΐίομεν ανωτέρω τά κατορθώματα τού σουλτάνου Νουρεό'ό'ίν και
την ύπ* αυτού κατάκτησιν τής Αίγυπτου όια τού στρατηγού του
'.Σαλαό'ό'ίν. Ό Ν ουρεόΤιν άπέθανεν εις Δαμασκόν, τω 1 1 7 4 , μη κα τα -
λιπών ειμη ένα ανήλικον υίον, τον Μαλεκ Σαλεχ Ισμαήλ. Επειόη όε
ό παϊς ούτος ήτο ανίκανος νά ‘κυβέρνηση, πολλή ανωμαλία καί
ταραχή έπεκράτησεν από Δαμασκού μέχρι Μοσοΰλ, εζ ης ωφελούμενος
ό ισχυρός καί μεγαλοφυής κυβερνήτης τής Αίγυπτου Σ α λα όόιν, κ α τ έ ­
λαβε τήν ύπερτάτην αρχήν, άναγορευθεις σουλτάνος τής Δαμασκού
καί τού Κάιρου. Κ α ί ενω ή μωαμεθανική κυριαρχία άπέβη εντεύθεν
ειπερ ποτέ φοβερά ε’ν ταίς χώραις εκείναις, ή ηγεμονία τών χριστιανών
ό'ιεξήγετο αυτόθι κ α τ’ άρχάς μεν υπό τού λεπρού βασιλέο>ς Βαλ^ουινου
.Δ ' τού υιού τού Ά μ α λ α ρίχου, μετ’ ού πολύ ό'έ υπό τού όλως ανικάνου
γαμβρού αυτού επ’ άό'ελφή, Γουίό'ωνος Λουζινιάνου* ώςτε ο Σαλαό'ό'ίν
εγενετο άλληλοό'ιαό'όχως κύριος όλων σχεό'όν τών έν Συρία, χρισ τια ­
νικών κτήσεων τήν ί έ 3 όκτωβρίου 1 187 καί αύτών τών Ιεροσολύμων.
Οί ιστορικοί τής Δύσεως, αρχαίοι τε καί νεώτεροι, ήναγκάσθησαν νά
ομολογήσωσιν ότι ή γένναιοφροσύνη καί η φιλανθρωπία ήν επε$είζατο
επί τής ά.λώσεως ταύτης ό Σαλαδό'ίν, κατήσχυνε τούς κατακτητάς
τής ίεράς πόλεως χριστιανούς, οιτ^νες ήξεύρομεν ήόνη είς ποιας καί
πόσα; φοβέρας σφαγάς έξετραχηλίσθησαν οτε έγένοντο κύριοι αύτής.
'Ό μουσουλμάνος νικητής επέτρίψεν είς τούς κατοίκους τό ζην, και
προςέτι ώρισεν ότι ό'ύνανται νά άνχκτήσο>σι τήν ελευθερίαν καταβάλν-
λοντες οί μέν άνό'ρες ό'έκα χρυσά, at #έ γυναίκες πέντε, οι ό'έ παίό'ε;
'■ σύο. Οί μή £υνάμενοι νά έζαγορασθώσιν 'έ’μενον δούλοι. Ό Σαλαό'όΥ»
ού μόνον έτήρησεν ακριβέστατα τά συντεθειμένα, μη ό'ένα φονεύσας
χριστιανόν, αλλά καί θαυμαστήν έπε^είξατο προς τούς αντιπάλου,;
επιείκειαν. Τήν ημέραν καθ’ ήν οι ό'υνηθέντες νά καταβάλω σι τά
Λύτρα αύτών χριστιανοί, προέκειτο νά έγκαταλίπωσι τά Ιεροσόλυμα»
39*
612 Περιπέτειαι και αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας.

έκλείσθησαν πάσαι της πόλεως αί πύλαι πλήν μιας, της πύλης τού
Δ α β ίδ . Ό Σαλαδδίν καθήμενος επί θρόνου ύύηλού ε”βλεπεν απερχό­
μενον τον τεθλιμμένον εκείνον λαόν. ΙΙρώτος παρέστη ό πατριάρχης
των Λατίνων παρακολουθούμενος ύπό τού κλήρου αυτού καί συνεπα­
γόμενος τά ιερά σκεύη, τώ κοσμήματα τής εκκλησίας τού άγιου τάφου
καί θησαυρούς, ών ο Θεός μόνος, λέγει ό άραψ ιστοριογράφος, έγίνωσκε
τήν αξίαν. νΗρχετο κατόπιν ή βασίλισσα τών Ίεροσολύμιυν (διότι ύ
σύζυγος αυτής δεν ήτο εντός τής πόλεως έπί τής πολιορκίας) παρακο-
λουθουμένη ύπό τών έπιφανεστέρων βαρώνων καί ιπποτών. Ό Σ α λ α δ -
δίν έσεβάσθη καί έπαοαμύθησε τήν Ολιψιν αύτής. Ε π ε ιδ ή δέ πολλαί
τών παρεπομένων γυναικών έθρήνουν διότι ήξευρον τούς οικείους έν
δουλεία όντας, ο σουλτάνος δεν έδίστασε νά άποδώση εις μεν τάς
μητέρας τά τέκνα, εις δέ τάς συζύγους τού; άνδοας αυτών, όσοι εύρί-
σκοντο μεταξύ τών αίχμαλιύτων. Πλήν τούτου ο Σαλαδδίν θεωρών
πολλούς τών χριστιανών,έγκαταλιπόντας τά πολυτιμότατα τών σκευών.,
ινα άνακομίσωσιν επί τών ώμων αυτών οί μεν τούς γέροντας γονείς,
οί δέ φίλους ασθενείς, συνεκινήθη ύπό τού θεάματος τούτου, καί άν-
τήμειψε διά χρηματικών δωρεών τήν αρετήν καί τήν εύλάβειαν τών
πολεμίων εκείνων. Ελ εώ ν δέ πάσαν ατυχίαν έπέτρεψεν εις τούς ιερω­
μένους ίππότας, οί'τινες εργον είχον τήν τών προςκυνητών επιμέλειαν,
νά μείνωσιν έν τή πόλει, ινα περιποιηθώσι πάντας όσοι βαρέως νοσούν-
τες δεν ήδύναντο νά έςέλθωσιν αυτής. Κ αί ού μόνον ό Σαλαδδίν έπο-
λιτεύθη τοιουτοτρόπως, αλλά καί ό αδελφός αυτού Μ α λέκ-Ά δέλ έπλή-
ρωσεν έξ ιδίων τά λύτρα διςχιλίων αίχμαλιότω ν καί ο ταμίας τού στρα­
τού Βαλεάν Ίβελίν μετεχειρίσθη ούκ ολίγα χρήματα τού ταμείου τού­
του,ί'να απελευθέρωση ικανούς κατοίκους."Ωςτε ενώ επί τής πολιορκίας
ή ιερά πόλις περιελάμβανεν υπέρ τάς έκατον χιλιάδας χριστιανών, επί
τέλους δέν παρέμειναν έν τή δουλεία, είμή δέκα έξ χιλιάδες.Ό ποια άντί-
θεσις προς τάς ύπό τών δυτικών διαποαχθείσας σφαγάς καί λεηλασίας
ού μόνον κατά μωαμεθανών άλλα καί κατά χριστιανών πολλάκις. Κ α ι
έπειτα άπορούσί τινες πώς οί ταλαίπωροι χριστιανοί τής ’Ανατολής
κατήντησαν νά προτιμώσι τούς μουσουλμάνους από τούς δυτικούς.

Ά λ λ * οσον επιεικώς καί αν έπολιτεύετο ο Σαλαδδίν, το βέβαιον

είναι ότι κατέλυσε τήν έν Συρία χριστιανικήν κυριαρχίαν, ήτις περιε-
στά λη εις ολίγας μόνον τινάς παραλίας πόλεις. "Οθεν ή περί τούτου
 ΓΙ«ριπέτδΐαι καί αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας. 613

αγγελία. προεκάλεσε νέαν μεγάλην έκ της Αύσεως εκστρατείαν ύπό

τούς Ισχυρότατους α υτή : ηγεμόνας, τον αύτοκράτορα της Γερμανίας
Φρειδερίκον Α ’ Βαρβαοόσσαν, τον βασιλέα της Γαλλίας Φίλιππον Α ύ­
γουστον, καί τον υιόν και διάδοχον τού βασιλέως της ’Αγγλίας Ε ρ ­
ρίκου Β ’Ριχάρδον τον Λεοντόθυμον. Έ κ τούτων μόνος ό Φρειδερί­
κος έστράτευσε διά ζηράς, καί περιήλθε ν εις άμεσους σχέσεις προς τό
ανατολικόν κράτος. Ό Φρειδερίκος ητο άνηρ γενναίος, συνετός, έμπει­
ρος καί ό άριστος βεβαίως των στρατηγών οϋς άνέδειζεν η δυτική
Ευρώπη από Καρόλου τού μεγάλου. "Οθεν το επιχείρημα αυτό ύπήρζε
το σπουδαιότερου έζ όλων οσα έγένοντο κατά τούς χρόνους εκείνους
άπο δυσμών προς άνατολάς. Ό στρατός αυτού ούτε τούς συρφετώδεις
οχλους των προηγουμένων σταυροφοριών περιελάμβανεν, ούτε γυναί­
κας ούτε άλλα άχρηστα σώματα* ώςτε ητο ευάριθμος, αλλά κά λλι-
στα συγκεκροτημένος. Συνέκειτο έν ολοις έκ 3 0 , 0 0 0 λογάδων άν-
δρών, έζ ών 1 5 ,0 0 0 ήσαν ιππείς. Συνεννοήθη δε ό Φρειδερίκος έκ
προοιμίου μεθ* ολιυν τών ηγεμόνων, όσων έμελλε νά άπαντήσν) τάς
χοίρας καθ’ οδόν, καί Ιδίως με τόν Ίσαάκιον. Προς τούτον έ'πεμψεν
ετι έκ Γερμανίας πρέσβεις παρακαλών νά έπιτραπή αύτώ νά διέλθν)
μετά τού στρατού του διά τού κράτους ώς φίλος καί νά χορηγηθώσιν
αύτοΐς τά προς τό ζην έπί πληρωμή. Ό δέ Ίσαάκιος άνταπέστειλε
τόν λογοθέτην τού δρόμου Ίωάννην Λούκαν συνομολόγησαντα σύμ-
βασιν, δι* ής b [Λεν ήγεμών της σταυροφορίας ύπέσχετο νά διέλθη,
άμαχεί διά τού κράτους, μ,ηδέν κακόν πράττων εις πόλιν η κώμην η
φρούριον η πολίχνιον, ο δέ Ίσαάκιος άνελάμβανε την ύποχρέωσιν νά
προςφέρη εις τούς έπερχομένους άφθονα τά επ ιτήδεια . Κ α ί τω όντι
ο βασιλεύς διέταζε τούς κατοίκους τών επαρχιών νά μεταφέριυσιν
αμέσως τά αναγκαία ώνια εις τούς τόπους δ ι’ ών έμελλε νά διέλθη ό
γερμανικός στρατός. "Οτε δέ κατά αύγουστον τού 1189, έφθασεν ό
Φρειδερίκος εις τά σύνορα τού κράτους, ανήγγειλε τούτο διά νέας
πρεσβείας έπιφανούς εις τόν βασιλέα, όςτις άνταπέστειλε πάλιν τόν
αυτόν λογοθέτην καί προςέτι τόν ’Ανδρόνικον Καντακουζηνόν, ίνα
διαθέσωσι τά κατά την δίοδον τού Γερρ.ανού κυριάρχου. ’Αλλά τότε
άμ.έσως έζερράγησαν δειναί διενέζεις καί ρήζεις.
Ο Νικήτας b Χωνιάτης αποδίδει την παραβίασιν τών γενομένων
συνθηκών εις την ανικανότητα τών δύο απεσταλμένων, εις την αβου­
λίαν τού Ίσαακίου, καί εις την δυςπιστιαν ήν ενέπνευσαν εις αυτόν

t
614 Ιίεριπετειαι καί αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας.

τινές των συμβούλων του προς τον Φρειδερίκον, άξιούντες ότι ούτος.
ίέν προηρείτο να άπέλθη εις ΙΙαλαιστίνην, αλλά μάλλον νά κα τα-
λάβη την βασιλεία των πόλεων. Κ αί προςτίθησι μεν ότι ήκουσε τούς
Γερμανούς ελέγχοντας τον βασιλέα ώς συνομολογήσαντα μετά τού
Σ α λ α δ ίίν συνθήκας, δ ι' ών άνέλαβε νά ίιακω λύση την διάβασιν του
Φρειδερίκου* αυτός όμως ο Ν ικήτας δεν φαίνεται πιστεύω*/τοιούτό τι
ή τουλάχιστον δεν λέγει τούτο ρητώς. Ε π ε ιδ ή ίέ επί τής ίευτέρας
σταυροφορίας δεν έδίστασε νά όμολογήση ίια ρ ρ ή ίη ν τάς συνεννοή­
σεις τού Μανουήλ Κομνηνού μετά τού εν Τκονίω σουλτάνου, καί πλήν
τούτου άποθαυμ,άζει μ.έν τάς άρετάς τού Φρειδερίκου, περιφρονεί ίέ
πολυειδώς καί πολυτρόπως τον Ίσαάκιον, δεν ίυνάμεθα νά π α ρα ίε-
χθώμεν ότι ήθέλησε νά απόκρυψη την* επιβουλήν αυτού. Φαίνεται
όμ.ως βέβαιον ότι δεν έγίνωσκεν ακριβώς κατά τούτο τά πράγμ,ατα,
διότι έξ άλλων αξιόπιστων μαρτυριών συνάγεται σχεδόν άναμφισβη-
τήτω ς, οτι ό Ίσαάκεος, ένω συνωμολόγει τάς προεκτεθείσας συνΟήκας
προς τούς Γερμανούς, συνεννοείτο συγχρόνως μετά τού Σ α λ α ίίίν . Ό
νΑραψ χρονογράφος Βοχά Έ δ δ ίν παρατίθησιν επιστολήν τού πρώτοι,
προς τον δεύτερον διαλαμβάνουσαν, οτι εχαψε τα πτερά της rixtjc
τών από ίυσμ,ών έπερχομ,ένων πολεμ.ίων, καί ότι άν φθάσωσί ποτέ
εις την Συρίαν, δεν θέλουσιν είναι εις κατάστασή νά προξενήσωσι βλά­
βην τινά εις τον ήγεμ,όνα τών μ.ουσουλμάνων. Δεν Οέλομεν λοιπόν άρ-
νηθή ούδ* επί τού προκειμ,ένου τήν διπρόςωπον διαγωγήν τής έν Κων-
σταντινουπόλει μοναρχίας* άλλ' άρά γε πρέπει πάντα τά άδικα νά
έπιρριφθώσιν εις τούς χριστιανούς τής ανατολής ; Παραλείποντες τάς.
ποικίλας έπιβουλάς τών προηγθυμένων σταυροφοριών, αίτινες ήσαν
φυσικώτατον νά παραγάγωσι δυςπιστίας καί προς τήν παρούσαν ^μή-
πως προ τεσσάρων μ.όλις ενιαυτών στρατός πολυάριθμος τής Δύσεως
δέν έκυρίευσε τάς Ίονίους νήσους, τό Δυρράχιον. τήν Θεσσαλονίκην,,
επί τφ κεκηρυγμένω σκοπώ τού νά καταλύση τό ανατολικόν κράτος,
καί δεν έπραξε σφαγάς καί ίηώσεις έν τη δευτέρα τού κράτους τού­
του πόλει : Ά λ λ * ο Φρειδερίκος ήτο άνήρ χρηστός* καί ό Γοδοφρέ-
δος όμως καί ό Λουδοβίκος Ζ', καίτοι γ/.ή έχοντες τήν μ.εγαλοφυίαν·
τού Φρειδερίκου ήσαν ούίέν ήττον χρηστοί, άλλ’ ή χρηστότης αυτών
δεν διεκώλυσεν ούτε τον Βοημούνδον νά επιχειρήση τήν κατάλυσιν
τού κράτους, ούτε τον επίσκοπον Λάγγρης νά άπαιτή αναφανδόν τήν
άλωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως. Κ αί έπειτα ό Φρειδερίκο: ήτο
 Π εριπ έτεια ! /.ai αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας. 615

σύμμαχος των Σικελών εκείνων, οϊτινες διέπραξαν όσα διέπραξαν προ

μικρού έν Θεσσαλονίκν). Ένώ δε ούτως επολιτευοντο ot δυτικοί, 6
Σαλαδδίν ού μόνον φιλανθρώπως προςεφερετο προς τούς χριστιανούς
τών Ιεροσολύμων, αλλά προςέτι απέδιδε τάς εκκλησίας των πόλεων
οσας ανέκτησεν από τών Φράγκων, εις τον κλήρον τού ανατολικού
δόγματος. Τ ΐ θέλετε ; "Οπως εΐχον περιπλακή τά πράγματα, δυςκό-
λω; ot χριστιανοί τής ανατολής ήδύναντο νά ήναι ειλικρινείς προς
τούς χριστιανούς τής ό'ύσεως, δυςκόλως ήδύναντο νά άποό'έχωνται αυ­
τούς ώς αδελφούς. Είδομεν ποιον μίσος κατήντησε νά έχη προς τούς
Λατίνους ό μετριοπαθέστατος Ευστάθιος. Ά λ λ α καί 6 Ν ικήτας ό Χ ω -
νιά τη: οςτις μετ* αληθούς καί δικαίου ενθουσιασμού ύμιλεϊ περί τών
αρετών καί τού axoozoJUxov ζψΐον τού Φρειδερίκου, ιδού πώς περι­
γράφει τό άμοιβαΐον τών δύο εθνών πάθος. α Κ α ί πας μεν γάρ έτερος
πολεμώ τό αντίπαλον χειρωσάμενος, κακώς αύτω κέχρηται, καί άνε-
λεημόνως προςφερεται, καί όσα ή εκ τής νίκης υπεροψία ύποτίθησι
διαποάττεται. Λατίνος δε πορθήσας τό άντιπιπτον, καί υποχείριον
ε’ ογασάμενος, άνύποιστόν έστι μάλιστα κακόν καί λόγω απεριήγητον*
Κι δ'έ καί ’Ρωμαίος εΐη ό συλληφθείς, καί ούτος καθαρεύων γλώ ττης
Ίτα λιώ τιδος. καί τοσούτον τού έτεροφύλου έθνους άποζενούρ,ενος ώς
μηδέ κατά την σωματικήν πεοιβολήν βραχύ τ ι γούν Λατίνοις επι­
κό ινωνειν, εϊη άν ούτος έστυγημένος Θεω καί τής οργής κυρίου αμιγή
κκτακοιθείς πιεΐν την κύλικα καί τό ποτήριον άκέραστον προςενέγκα-
σθαι. Ποια γάρ θανατηφόρος έχιδνα ή πτερνοφύλαζ όφις ολέθριος ή
ταυροφόντης λέων, τά τών βρωμάτων έωλα παρορών, θερμής δ* έτι
τής Θήρας εμφορούμενος, ούτως άν έλυμήνατο, ώς απανθρωπία Λ α -
τίνη ζωγρήσασα : Ούκ έπικλάται λιταις, ού θηλύνεται δάκρυσιν, ούχ
αίμύλοις ίλαούνεται φθέγμασι. Καν άση τις χάριεν, κλαγγή τούτο)
Ικτίνων, ή κρωγμος κορυυνης λογίζεται. Ε ίδ ' ούτως ειη θελκτήριον,
ώς καί πέτρας αίρεΐν, όποια τά Όρφαϊκά κρούματα, εις κενόν μεν καί
ούτως ό φορμίζων έψάλαξε καί μάτην άείδειν ανεβαλετο λιγυρον. Ε ι -
δέ που καί άλοίη τή άοιδτ, ύ βάρβαρος, άλλ* εις κύκνειον ασμ,α τε-
λευταΐόν τε καί φιλότιμον ή αμείλικτος τούτο ψυχή συλλογίζεται
αύ πάλιν κατεργαζομ.ένη θάνατον, καί μενουσα πάλιν ώς πρότερον
άθελκτος, ή ώςπερ ακμών άνήλατος, προς πάσαν ικετείαν ανένδοτος.
Μόνω οί τού γένους τούτου το> θυμω χαρίζεσθαι ΐσασι, καί οις ουτος
επιτάσσει οργίλως ύπενδιδόναι πεφύκασι. Τ ί δ* αν κακόν ειη πάρει-
616 ricfticetetac καί αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας.

κώς άτέλεστον άνήρ μισορώμαιος, #αί ζοσαύζην άποθησαυρίσα*: έν

έανζώ χαθ’ ”ΕΛΑηνος άνόρος απέχθειαν, οποίαν ου#’ όφις αύτο; ό
αρχαίος του άνθρωπείου γένους επίβουλος συνειληφώς παλαι άπέτε-
κεν ; Έ π εί και παραδείσω (Λεν άντικρυς παρά τοίς καταρατοτάτοις
Λατίνοις εικάζεται ήν ημείς έλάγομεν οίκείν καί άποκαρπεύεσθαι,
καί δυςέρωτες όντες των παρ' ήμίν ογαθών, κακογνωμ,ονούσιν αεί
περί το ήμ,έτερον γένος καί κακών τέκτονες εισί διά παντός. Κάν φι-
λείν πλάττώ νται, τον aatpov ύποδυόμ,ενοι, μ.ισούσιν ώς έχθιστοι* κάν
ό λόγος αύτοίς εύπροςήγορος καί ύπέρ ελαιον ρέων άψοφητί άπαλύ-
νηται, αλλά βολίδες είσί καί ούτως αυτοί, καί μαχαίρας άμφιστό-
ρ.ου τομιότεροι. Οϋτω μέσον ημών χαϊ αύζών χάσμα άιαφορας έσζή-
ριχζαι μέγισζον , χαϊ z a ic γνώμαις άσυναφεϊς έσμεν, καί κατά δ ιά -
(Λετρον άφεστήκαμ.εν, εί καί σώμασι συναπτόμεθα καί την αυτήν πολ-
λάκις είλήχειρ.εν οίκησιν.» Έ ά ν πιστεύσωμ,εν μάλιστα τούς δυτικούς,
τά άρ,οιβαΐα ταύτα πάθη δεν άνεγράφοντο μόνον ε'ν ταίς ιστορίαις,
άλλα καί από άμ,βωνος τών εκκλησιών έκηρύσσοντο. Ό ε’πίσκοπος τού
Μύνστερ άνέφερεν εις τον Φρειδερίκον Α\ ότι I τότε πατριάρχης Μουντά-
νης Ν ικήτας ήξίωσεν έν τώ ναω τής τού Θεού Σοφίας,επί παρουσία: αυτού
τού άναφέροντος καί τών άλλων πρέσβεων τής Γερμανίας, ότι ό Έ λ -
λην 6 φονεύσας εκατόν Λατίνους προςκυνητάς θέλει λάβει άφεσιν τών
αμαρτιών αυτού, καί άν είχε φονεύσει δέκα Έ λληνα ς. Ό δε παρα­
τιθέμενος την (χαρτυρίαν ταύτην ΙΙίχλερ, προςτίθησιν ότι καθ' έτέραν
μαρτυρίαν καί οί Λατίνοι την αυτήν έφήρμοζον αργήν ώς πρός τούς
"Ελληνας.
Τοιαύτης ουσης τής μεταζύ τών δύο φυλών καί δογμάτων διαθέ-
σεως, ευκόλως θέλει εννοήσει ό αναγνώστης όσα ε'χομεν νά ίστορή-
σωμεν. "Αμα ό γερμανικός στρατός είςήλθεν εντός τού κράτους, αί
γενόμεναι συνΟήκαι άνετράπησαν τροφαί πρός συντήρησιν αυτού δεν
εύρέθησαν παρεσκευασμέναι, καί οι μέν σταυροφόροι έπεχείρησαν ε’κ-
δρομάς ϊνα πορισθώσι τά πρός τό ζήν, ο δε βασιλεύς κατακρατήσας
έν Κωνσταντινουπόλει τούς πρέσβεις τού Φρειδερίκου Α ', διέταζε
ν' άποκλεισθώσιν αί οδοί διά περιφραγμάτων, καί προςέτι παρήγγειλε
τόν τε πρωτοστράτορα Μανουήλ Καμύτσην καί τον δομέστικον τής
Δύσεως Ά λέζιον Γίδον, νά επιτίθενται κατά τών γερμανικών απο­
σπασμάτων, όσα περιεφέροντο ε’πί ζητήσει τροφών. Ά λλ* h Φρειδε­
ρίκος, καταλιπών τάς περιφραχθείσας παρόδους, έπορεύθη δι* άλλης
 Περιπέτεια' και αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας. 617

δδού εις Φιλιππούττολιν, ήν εύρεν έκκενωθεΐσαν ύπο τών πλειόνων καί

περιφανέστερων αυτής κατοίκων. Δεν είχον μείνει εις αυτήν είμή [/.ό­
νοι οί πτωχοί καί οί 'Αρμένιοι, οΐτινες φιλικώς προςεδέξαντο τους Γερ­
μανούς, διότι, κατά τον Νικήταν, ειχον τάς αύτάς προς τούτους εν
πολλοΐς θρήσκευτικάς δοΕασίας, μή προςκυνούντες τάς αγίας εικόνας,
μεταχει ριζόμενοι τά άζυμα κατά τάς ίεροτελεσίας καί άλλα τοιαύτα
απόβλητα τοις όρθοδόζοις τηρούντες ώς εννομ,α. Ά λ λ ' ή αλήθεια etvat
ότι οι 'Αρμένιοι καί μετά τών προ τετραετίας έμβαλόντων Σικελών
επίσης προθύμως συνέπραζαν, κυρίως διότι ένεκα πολιτικών αφορμών
καί περιστάσεων, άς άλλοτε υπεδείζαμεν, υ.εγαλη τις συνέβη εις τά
πνεύματα αυτών τροπή από τών μέσων τής ένδεκάτης έκατονταετη-
ρίδος. Άφικόμενος εις Φιλιππούπολιν ό Φρειδερίκος έγραψε κ α τ’ έπα-
νάληψιν εις τον πρωτοστράτορα οτι εις μάτην διακωλύουσι τήν προς
τά πρόςιυ πορείαν αύτοϋ, μηδέν ούτε πρότερον ούτε νύν κακόν δ ια -
νοηθέντος κατά τού κράτους.Ό δέ άνέφερε ταύτα εις τον βασιλέα ζητών
διαταγάς περί τού πρακτέου. Κ α ί επειδή ό Ίσαάκιος έπέρ,ενεν οτι
πρέπει νά προςβληθώσιν οί έπερχόμενοι, έγένοντο ήδη διάφοροι συμ-
πλοκαί, καθ’ άς ήττήθη δ άνατο7,ικός στρατός, περί ού δ Ν ικήτας ό-
μΟ,εΐ επί τού προκειμένου μετά δεινής περιφρονήσεως. Τότε δ βασι7νεύς
μετέβα7νε γνώμην καί ήρχισε νά έπιθυμή τήν ταχίστην εις τήν Α σ ία ν
περαίωσίν τών Γερμανών. Ά λ λ ' ειχεν ήδη έπέλθει ό μήν νοέμβριος,
ώςτε δ Φρειδερίκος ένόμισεν άναγκαΐον νά άναβάλη μέχρι τού προςε-
χούς έαρος τήν μεταβασιν. Εντεύθεν πα7.ινώδησεν αύθις δ βασιλεύς
καί ήρχισε νά άπεΓλή τον Φρειδερίκον, όςτις ή δη έγραψε προς τον έν
Γερμανία υιόν του Ερρίκον νά ζητήση άπδ τήν Έ νετίαν, τον 'Αγκώνα
καί τήν Γένουαν π7νθΐα μικρά καί μεγάλα ινα πολιορκήσωσι τή ν Κ ω ν -
σταντινούπο7αν άπο θαλάσσης, καί συγχρόνως προέτρεψε τον πάπαν
νά κηρύξη σταυροφορίαν κατά τών Ελλήνω ν. Ή άγανάκτησις τού
χρηστού Φρειδερίκου ήτο βεβαίως δεδικαιολογημένη· άλλ' έπαναλαμ-
βάνορ,εν ότι ή προς αύτδν δυςπιστία των χριστιανών τής Άνατο7.ής
δικαιο7νθγεΐται ομοίως, ώς έκ τών άναριθμήτων αδικιών άς είχον δ ια -
πράζει προηγουμένου; οι πλείστοι ά7Λοι τών ηγεμόνων τής Δύσεως.
Τελευταΐον δ Ίσαάκιος επείσθη νά άφήση τούς πρέσβεις τού Φρειδε­
ρίκου νά έπιστρέψωσι προς τον κυριάρχην αύτών. Τότε όμως ούτος [Λα­
θών ότι δεν ειχον άξιωθή έν τή αυλή τής προςηκούσης τιμ,ής, καί
ιδίως ότι δεν προςεφερθησαν αύτοις καθέδραι ΐνα καθήσωσιν, αλλ η-
616 ΓΙεριπέτειαι καί άποτυ/ία τής τρίτης Σταυροφορίας.

κώς άτέλεστον άνήρ μισοριύμαιος, #αέ τοσαύζην άποθησανρίσας έν

έαυζώ καθ' *ΕλΑηνος άνόρος απέχθειαν, οποίαν ούδ* οφις αυτός ό
αρχαίος του άνθρωπείου γένους επίβουλος συνειληφώς παλαι άπέτε-
κεν ; Έ π εί καί παραδείσω μεν άντικρυς παρά τοίς καταρατοτάτοις
Λατίνοις εικάζεται ήν ημείς έλά/ομεν οίκείν καί άποκαρπεύεσθαι,
καί δυςέρωτες οντες των παρ’ ήμίν αγαθών, κα,κογνωμονούσιν αεί
περί το ήμέτερον γένος καί κακών τέκτονες εισί διά παντός. Καν φι-
λείν πλάττώ νται, τον καιρόν ύποδυόμενοι, μισούσιν ώς ενχθιστοι* καν
ό λόγος αύτοΐς εύπροςήγορος καί ύπέρ ελαιον ρέων άψοφητί απαλό-
νηταε, αλλά βολίδες είσί καί ουτο^ς αυτοί, καί μαχαίρας άμφιστό-
(χου τομώτεροι. Οϋτω μέσον ημών καί αυτών χάσμα Siatpopac έσζή-
ρικζαι μέγιστον , *αέ r a te γνώμαιc άσυναφεϊς έσμεν, καί κατά διά ­
μετρον άφεστήκαμεν, εί καί σο>μασι συναπτόμεθα καί την αυτήν πολ-
λάκις είλήχειμεν οίκησιν.» Έ ά ν πιστεύσωμεν μάλιστα τούς δυτικούς,
τά αμοιβαία ταύτα πάθη δεν άνεγράφοντο μόνον έν ταίς ίστορίαις,
άλλα καί από ά|/.βωνος τών εκκλησιών έκηρύσσοντο. Ό επίσκοπος τού
Μύνστερ άνέφερεν εις τον Φρειδερίκον Α\ ότι ό τότε πατριάρχης Μουντά-
νης Ν ικήτας ήξίο^σεν έν τω ναω τής τού Θεού Σοφίας,έπί παρουσία: αυτού
τού άναφεροντος καί τών άλλων πρέσβεων τής Γερμανίας, ότι ό Έ λ -
λην ο φονεύσας εκατόν Λατίνους προςκυνητάς θέλει λάβει άφεσιν τών
αμαρτιών αυτού, καί άν είχε φονεΰσει δέκα Έ λληνας. Ό δέ παρα­
τιθέμενος την μαρτυρίαν ταύτην Πίχλερ, προςτίθησιν οτι καθ’ έτέραν
μαρτυρίαν καί οί Λατίνοι την αυτήν έφήρμοζον αρχήν ώς προς τούς
'Έλληνας.
Τοιαύτης ουσης τής μεταξύ τών δύο φυλών καί δογμάτων διαθέ-
σεως, ευκόλως θέλει εννοήσει ό αναγνώστης όσα έχομε ν νά ίστορή-
σωμεν. "Αμα ο γερμανικός στρατός είςήλθεν εντός τού κράτους, αί
γενόμεναι συνΟήκαι άνετράπησαν· τροφαί προς συντήρησιν αυτού δεν
εύρέθησαν παρεσκευασμέναι, καί οί μέν σταυροφόροι έπεχειρησαν έκ-
δρομάς tva πορισθώσι τά προς τό ζήν, ό δέ βασιλεύς κατακρατήσας
έν Κωνσταντινουπόλει τούς πρέσβεις τού Φρειδερίκου Α ', διέταξε
ν' άποκλεισθώσιν αί οδοί διά περιφραγμάτων, καί προςέτι παρήγγειλε
τόν τε πρωτοστράτορα Μανουήλ Καμύτσην καί τον δομέστικον τής
Δύσεως "Αλέξιον Γίδον, νά επιτίθενται κατά τών γερμανικών απο­
σπασμάτων, όσα περιεφέροντο έπί ζητήσει τροφών. Ά λ λ " ό Φρειδε­
ρίκος, καταλιπων τάς περιφραχθείσας παρόδους, έπορεύθη δι* άλλης
 Περιπέτεια» και αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας. 617

όίου είς Φιλιππούπολιν, ήν ευρεν έκκενωθείσαν ύπό τών πλειόνων καί

περιφανέστερων αυτής κατοίκων. Δεν είχον μείνει είς αυτήν είμή (/.ό­
νοι οί πτωχοί και ο! ’Αρμένιοι, οίτινες φιλικώς προςείέξαντο τους Γερ-
μ.ανούς, διότι, κατά τον Ν ικήταν, είχον τάς αύτάς προς τούτους έν
πολλοίς θρήσκευτικάς δοςασίας, μ ή προςκυνούντες τάς άγιας εικόνας,
μεταχε».ριζόμενοι τά άζυμα κατά τάς ίεροτελεσίας καί άλλα τοιαύτα
απόβλητα τοίς ορθοίόςοις τηρούντις ώς έ'ννομα. Ά λ λ ’ ή αλήθεια είναι
ότι οί ’Αρμένιοι καί μετά τών προ τετραετίας έμβαλόντων Σικελών
επίσης ποοθύμως συνέπραζαν, κυρίως ίιό τ ι ένεκα πολιτικών αφορμών
καί περιστάσεων, άς άλλοτε ύπείειζαμεν, μεγάλη τις συνέβη είς τά
πνεύματα αυτών τροπή από τών μέσων τής ένίεκάτης έκατονταετη-
οίίος. Άφικόμενος είς Φιλιππούπολιν ό Φρειίερΐκος έγραψε κ α τ’ έπα-
νάλη’ψιν είς τον πρωτοστράτορα οτι είς μάτην ίιακωλύουσι τήν προς
τά πρόςω πορείαν αύτού, μηδέν ούτε πρότερον ούτε νυν κακόν ί ι α -
νοηθέντος κατά τού κράτους.Ό δε άνέφερε ταύτα είς τον βασιλέα ζητών
ίια τα γ ά ς περί τού πρακτέου. Κ αί έπ ειίή ό Ίσαάκιος έπέμενεν ότι
πρέπει νά προςβληθώσιν οί έπερχόμενοι, έγένοντο ήδη διάφοροι συμ-
πλοκαί, καθ’ άς ήττήθη ύ ανατολικός στρατός, περί ού -6 Ν ικήτας ό-
μιλεί επί τού προκειμένου μετά, δεινής περιφρονήσεως. Τότε ό βασιλεύς
μετέβαλε γνώμην καί ήρχισε νά επιθυμή τήν ταχίστην είς τήν ’Ασίαν
περαιωσιν τών Γερμανών. Ά λ λ * είχεν ή δη επέλθει ό μήν νοέμβριος,
ιόςτε ό Φρειδερίκος ένόμισεν αναγκαίου νά άναβάλη μέχρι τού προςε-
χούς έαρος τήν μεταβασιν. Εντεύθεν παλινώίησεν αύθις ο βασιλεύς
καί ηρχισε νά απειλή τόν Φρειδερίκον, όςτι; ή ί η έγραψε προς τον έν
Γερμανία υιόν του Ερρίκον νά ζητήση από τήν Έ νετίαν, τον ’Αγκώνα
καί τήν Γένουαν πλοία μικρά καί μεγάλα ίνα πολιορκήσωσι τήν Κων­
σταντινούπολή από θαλάσσης, καί συγχρόνως προέτρεψε τόν πάπαν
νά κηρύξη σταυροφορίαν κατά τών 'Ελλήνων. Ή άγανάκτησις τού
χρηστού Φρειδερίκου ήτο βεβαίως ίείικαιολογημ ένη* άλλ* έπαναλαμ-
βάνομεν ότι ή προς αυτόν δυςπιστία τών χριστιανών τής ’Ανατολής
δικαιολογείται όμο»'ως, ώς έκ τών άναριθμήτων αδικιών άς είχον ί ι α -
πράξει προηγουμένως οί πλείστοι άλλοι τών ήγεμ.όνων τής Δύσεως.
Τελευταίου ό Ίσαάκιος έπείσθη νά άφήση τούς πρέσβεις τού Φρειδε­
ρίκου νά έπιστρίψωσι προς τόν κυριάρχην αύτών. Τότε όμως ούτος μ,α-
θών ότι δεν είχον άξιωθή έν τή αυλή τής προςηκούσης τιμ,ής, καί
ιδίως ότι δεν προςεφερθησαν αύτοίς καθέίρα1 ίνα καθήσωσίν, ά λλ ’ ή -
/

G18 Περιπέτειαν και αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας.

ναγκάζοντο νά ιστανται ένιύπιον τού (ϋασιλεως δουλοπρεπώς ώς οί

υπήκοοι αυτού, ενώ ήσαν ού (-/-όνον αντιπροςωποι μονάρχου ιοχυρου,
άλλα καί επίσκοποι καί συγγενείς, άπεφάσισ* νά άποδώστ* τά ίσα*
καί προςελθόντα>ν πρέσβεων του Ίσαακίου, εκάλεσε μέν αυτούς νά
παρακαθήσωσι παρ’ αύτω. μετέδωκεν όμως τής αυτής τιμής καί εις
άπαντας αυτών τούς ύπηρέτας, μηδέ των οψοποιών καί ιπποκόμων
εξαιρούμενων, καί ήνάγκασεν άκοντας τούς τελευταίους τούτους νά
γίνωσι συμπάρεδροι των κυρίων αύτών, ινα απόδειξή ότι παρά τοΐς
ήμετέροις ούδεμία γίνεται διαστολή αρετής καί γένους, ααλλ* ώς εις
συφεόν οί συφορβοί τάς σύς άπαζαπάσας είςελώσιν εις ένα σταθμόν,
μή διϊστώντες τάς πίονας καί πλειόνως διαχέειν έχούσας το άποδί-
δοσθαι, ούτω δή καί ’Ρωμαίοι παοαστατούντας εχουσιν άπαντας.»
Κ α ί επί πολύ ετι έπέμεινεν ο Φρειδερίκος ενθυμούμενος τήν γενομένην
εις τούς άντιπροςώπους του προςβολήν διότι όταν μετά τι να καιρόν
έδέησε διά την σπάνιν των επιτηδ'είων νά μερίσγ, τον στρατόν, καί
αυτός μεν άπήλθεν εις Ό ρεστιάδα, εις δε τήν Φιλιππούπολιν άφήκε
τον μ ετ’ αυτού συνεκστρατεύσαντα δεύτερον υιόν του Φρειδερίκον, τόν
° ούκα τής Σουαβιας και τούς επισκόπους, εϊπεν είς τούτους οτι αάνα-
παύσασθαι χρεών υμάς ενταυθοΐ, άχρι δή τάς παρειμένας κνήμας καί
τά παοαλελυμένα γόνατα εκ του παριστασθαι τω [ίασιλεΐ Γραικών
άναρρωσθείητε.»
Έ ν μέσω τοιούτων καί άλλων παρομοίων άντιπερισπασμών δ ιή λ -
θεν ό χειμών τού 1 1 8 9 καί τού 1 19 0 . ’Ππιστάντο: δέ τού εαρος
μ-ετεβιβάσθη η δ η b Φρειδερίκος είς ’Λσίαν οΰχΐ διά τού Βοςπόρου,
«λλά δια τοϋ Ελληςπόντου, αφού νέας συνωμολόγησε ττρος τον βα-
οιλεα συνθήκας, οτι Θέλουσι χορrjyvjB-?, αύτω οδηγοί και εφόδια, καί
αφού έλαβεν όμηρους τ:ερί της ακριβούς τών συντεθειμένων έκτελέ-
σεως. Έ κ ε ϊ, ένόσω μέν διήρχετο χώρας ύτό τόν βασιλέα τεταγμέναε,
μόνον περί Φιλαδέλφειαν άπήντητε διαθέσεις δυςμενείς. Είς δέ τά,ν
έν Φρυγία Ααοδίκειαν έοιλοφοοννιΦ, » .
r 1 ·' ' * ε ; εναντίας ασπασιωτατα και
έξεναγο^γήθη, ώςτε πάντε: μέν οι — : * -r ~ * ^
1 1 ’ *‘ ^ερι αυτόν επηυςαντο τοις Λ α οδι-
κεύσι πάντα τά θεόθεν άγαθά, ό δ ί ^ - * .
ι ’ J Φρειδερίκος ανατεινας τας χειρας

νους, προ καιοου οι σταυοο'οοςοι » * « „

* ‘ ι » ru< Ουελον φοασει εις τον προς ον οοον
 Περιπέτεια! και αποτυχία τής τρίτης Σταυροφορίας. 61&

άγευστοι αδελφικού αίματος. Τούτο ήτο άλεθες, αλλά πόσοι άρά γε

άφ’ ετέρου ύπήρχον εν τή δύσει οί καλοί κάγαθοί άντρες, οί όμ οιά -
ξοντες αυτόν τε καί τούς περί αυτόν μα χητάς ; "Οταν δέ εφθασεν εις
τάς κτήσεις τού εν. Ίκονιω σουλτάνου, ήλπισε {Λεν ότι Θέλει εύρεε
αύτον φιλίοκ διακείμενον, διότι συνεννοηθείς προς τούτον έ£ αρχής,,
είχε λάβει χρηστά; επαγγελίας καί πρεσβείαν λαμπροτάτην, άλλ’
ήπατήθη, διότι άπήντησε πανταχού τούς Τούρκους έτοιμους ν’ ά ντε-
σταΘώσιν εις την διάβασιν αυτού. Ή πατήθησαν όμως καί οί Τούρ­
κοι νομίσαντες ότι Οέλουσι καταβάλει αύτον όπως άλλοτε τον Κ ορ-
ράδον. Ό Φρειδερίκος κατατpoπoSσας αυτούς έπανείλημμένως έγένετο
καί αυτού τού Ίκονίου κύριος. Κ α ί άφικόμενος εις ’Αρμενίαν όπου
έτυχε φιλότιμου δεξιώσεοκ, έφαίνετο τή αλήθεια προωρισμένος νά
ανοικοδομήση την έν Ιία λαιστίνη χριστιανικήν κυριαρχίαν. Αυτός ών
άνήρ κατά πάντα έγκριτος, ηγείτο στρατού άρίστου. α Οί Γερμανοί,
λέγει άνήρ αύτόπτης των τότε πραγμάτων, είναι άνθρωποι θαυμά­
σιοι· έχουσι θέλησιν άδιάσειστον, ουδέ δ ύ ν α τα ίτι νά άποτρέψν) αυτούς
άπο τής έκτελέσεοκ των βουλευμάτων αυτών. Ό στρατός ύπόκειται.
εις πειθαρχίαν αυστηράν, καί ούδέν αμάρτημα μένει παρ’ αύτοις
άτιμώρητον. Πράγμα παράδοξον άπέχουσι πάσης ηδονής, καί ούαι
εις εκείνον έξ αυτών όςτις ήθελε ν έκτραπή εις ακολασίαν. Διακεινται
δέ ούτω ένεκα τής Ολίψεως ήν συναισθάνονται διότι άπώλεσαν τά
Ιεροσόλυμα. Άποβάλλουσι παν πολύτιμον ίμάτιον, καί δεν θέλουσι
νά περιβληθώσιν είμή σίδηρον ούτε είναι δυνατόν νά φαντασθή τις
όποιαν έχουσι καρτερίαν έν τοις κόποις καί έν τοΐς άτυχήμασιν. »
’Λ λλ’ οσα καί αν ήσαν τά προτερήματα .τού στρατού τούτου, συμ-
βεβηκος άπροςδόκητον έμελλε μ ετ’ ολίγον νά άποδείξη ότι ούδέν
ήδύνατο νά πράξη γενναΐον άνευ τού ήγεμόνος αυτού. Ό Φρειδε­
ρίκος ενώ διήρχετο τήν Κιλικίαν, έπνίγη εντός τού ποταμού Κ ά λυ-
κάδνου (τού σήμερον καλουι/.ένου Σαλέφ ή Γκιούκ Σού; τή 10 ίουνίου
1 1 9 0 , είτε διότι, οός πάλαι ποτέ ό μέγας ’Αλέξανδρος έν ταΐς αυταις
//όραις, ήθέλησεν άπερισκέπτοκ νά λουσθή, είτε διότι έπεχειρησε
νά διέλθη έφιππος τό ραγδαίον έκεινο ρεύμα. "Αμα δέ έκλιπόντος
αυτού ούκ ολίγοι έκ των συναγωνιστών έπέστρεψαν άμε σοκ εις τά
ίδ ια · οί δέ λοιποί είςήλασαν ρ.έν μετά του δουκός τής Σουαβίας εις
ΙΙαλαιστίνην, άλλ’ οί (/.έν άπώλοντο καθ’ οδόν, οί δέ άπέθανον έν
Αντιόχεια έκ λοιμού· μόνον δέ ολίγα τινά αυτών λείψανα συνη-

/
620 Έσωτερικαί στάζεις. ΌλεΟρία οιοίκησι; του Ίσαακίου.

γωνίσθησαν μετά των εν τώ μεταξύ επελθόντων δύο άλλων της τρί­

τη ς σταυροφορίας ηγεμόνων. Ό Φίλιππος Αύγουστος καί ό 'Ριχάρδος
ο Λεοντόθυμος έπορεύθησαν εις Παλαιστίνην διά θαλάσσης, ώς προεί-
πομεν, καί δεν έφθασαν αυτόθι ά λληλοδιαδόχω ; ειμη περί τά μέσα
του 1 1 9 1 , ούδέ ηδυνήθησαν νά εκτελέσωσι το αρχικόν αυτών βού­
λευμα. Έκυρίευσαν μεν παραλίας τινάς της Συρίας πόλεις, ούχί όμως
κα ί τά 'Ιεροσόλυμα. Έδιχονόησαν δέ προς άλλήλους, ώςτε h Φ ί­
λιππος Αύγουστος έπέστοεψε μετά μικρόν είς τά ίδ ια , ό δέ 'Ρ ιχ ά ρ­
δος ό Λεοντόθυμος παρέμεινε μεν αυτόθι ύπέρ τό έτος, άλλ’ επί τέ­
λους άπηλθε καί αυτός έν άρχη όκτωβοίου 1 1 9 5 , μηδέν άλλο κα­
τόρθωσα; είμη νά δώση δείγματα πο7νυθρυλήτου μεν γενομένης αν­
δρείας, διαβόητου δέ ούδέν ηττον καταστάσης άγριότητος. Τοιου­
τοτρόπως η δύσις ήγωνίσθη επί ματαίω αύθις νά κυριάρχηση της
ανατολής. *Αν ο Φρειδερίκος έπέζη, ίσως έπετύγχανε ταύτην τουλά­
χιστον την φοράν τό τοσάκις έπαναληφθέν επιχείρημα· «άλλα, λέγει ο
άραψ χρονογράφο; Β οχά Έ δ δ ίν , 6 Φρειδερίκος έπνίγη εις τόπον οπού
τό ύδωρ δεν έφθανε μέχρι ζώνης* εξ ου δηλον οτι ό Θεός δεν ένέκοινε
τό εργον αυτού.»

Ά λ λ ' εάν ό Ίσαάκιος άπηλλάγη των κινδύνων της τρίτης σταυ­

ροφορίας, πολλαι άλλαι πληγαί τού κράτους διετέλουν φλεγμαίνουσαι
καί ηπείλουν ετι σπουδαιότερον την ύπαρξίν αυτού. Καθώς συνέβη
πολλάκις περί τά τέλη δυναστείας τινός καί τάς άρχάς της νέας, ή
στάσις άπέβη αδιάκοπος μετά τον θάνατον τού Μανουήλ Κομνηνού.
Κ α ί επί μεν ’Ανδρονίκου ύπεξέκαυσεν αυτήν η άγριότης καί ή δυ;πι~
στία τού ηγεμόνος, επί δέ Ίσαακίου ή όμολογουμένη τούτου άνικα-
νότης. Μετά τόν Αλέξιον Βρανάν καί τον Θεόδωρον Μαγκαφάν, έστα-
σίασε πρώτον είς τάς κατά Μαίανδρον πόλεις ’Αλέξιός τ ι ; όςτις μετά
πολλής έπιτηδειότητος ύπεκρίνατο τόν άτυχη υιόν τού Μανουήλ Κ ο­
μνηνού· καί παραλαβών σύνεργού; τού; Σελδζούκους κατέστρεφε τάς
περί τόν ποταμόν εκείνον πόλεις οσαι δέν ηθελον νά υποταχθώσιν,
Ικαιεν ιδίως τά αλώνια, ό'θεν καί Καυσαλιόνη; έπεκληθη, καί τό
χείριστον έπέτρεπεν εις τούς συμμάχους αύτού Τούρκους νά βεβηλώσι
καί νά φθείοωσι τούς ιερούς ναούς. Οί έπανειλημμένω; σταλέντες κα τ’
αύτού στρατηγοί, ούδέν γενναιον επραξαν μέχρις ου έδολοφονηθη ό
νέος εκείνος υπό τινο; των περί αυτόν ίερέο^ν. Μ ετ’ όλίγας ημέρας

I
 Εσωτερικοί στάσεις. ΌλεΟρία οιοίκησι; του Ίσαακίου. 621

παρέστΐ? καί άλλος Ψευδαλέξιος εις Ιΐαφλαγονίαν. τον όποιον όρεως.

ένίκησε καI συλλαβών άπέκτεινεν ό Θεόδωρος Χούρενος· καί κατόπιν-
έπανέστη ό Χότζας Βασίλειο; περί Νικορεηδειαν, όςτις συλληφθείς
ωςαύτως έτυφλώβη καί έφυλακίσθη. Ά λ λ α καί εν αυτή τη Ινώνσταν-
τινουπόλει έπεχείρησαν να άοπάσωσι την βασιλείαν ο ανεψιός του-
'Ανδρονίκου Ίσαακιος Κορενηνός, ο Κωνσταντίνος Τ α ττίκ ιο ς, καί άλ­
λος πάλιν Κορενηνός, εξ ών ο [Λεν πρώτος βασανισΟείς άπέΟανεν, οί δε
δύο άλλοι έστερηΟησαν του φωτός. Πολλοί δε ετιρεωρηθησαν καί επί.
άπλαίς ύπονοίαις, οίον ό έγγονος της Ά ννης Κορενηνης ’Ανδρόνικος,,
καί ό νόθος υιός του Μανουήλ ’Αλέξιος, καί ό στρατηγός Κωνσταντί­
νος Ά σπ ιέτης. Ό δέ του προ ιεικρού άναφερθέντος ’Ανδρονίκου υιός,,
άγανακτήσας διά τό του πατρός πάΟηρεα, έπεχείρησε τωόντι νά σφε-
τερισθη την άρ/ην. άλλά συλληφθείς εστερηΟη καί ούτος του φωτός.
Κ αί πώς ήτο δυνατόν νά [Λη συρεβαίνωσιν αί στάσεις αύται καί κ ί
συνωρεοσίαι άφού ό*Ίσαάκιος, ρεηδερείαν έχων δεξιότητα καί προαίρεσιν
του νά έπιρεεληται των δηιεοσίων πραγμάτων, έπέτρεπεν εις ευνοού­
μενους την άνεξέλεγκτον αυτών διεξαγωγήν, καί επί τέλους κατέστησε
κυβερνήτην απόλυτον «νεανισκάοιόν τι γοαρερεατιστοΰ καί πινακιδίου
δεόρεενον.)) Κ αί ιδού λοιπόν «παιδίον [Λίκρόν την των κοινών δεοίκ η -
σιν άναζώννυται, ουπω πέρυσιν άφειρεένον δονακίσκου καί μελανός, ος
ού τον κρατούντα ρεόνον αυτόν ο>ς το κήτος ο λεγόμενος προπορεπεύς
αετηγεν ώς ήρεϊτο καί περιέφερεν, άλλά αετήει καί οσα των στρα­
τιωτικών εισι καταλόγων, ως ειπερ εκ σπαργανών αυτών τη π ή δ α -
λιου^ία των [Λεγίστων ένετεΟραπτο πραγ[λάτο)ν, η τάς κοσρεικάς φρον­
τίδας ηπίστατο προ γενέσεως.» Κ α ί ενώ τοιουτους εξέλεγε πρωθυ­
πουργούς, αυτός διέτριβε περί λουτρούς καί κορεψά ιν ά τια * καί πολυ­
τελείς εστιάσεις καί ρείρεους καί άοιδοΰς καί πλείστην άλλην άσοντείαν,
ης έννοιαν παρέχει ηρ.ΐν ό Χο)νιάτης δι* άστείου τινός διηγηριατιου
καί λογοπαιγνίου, τό όποιον άναφέρορεεν ενταύθα ιδίως δ ιό τ ι, ώς.
γνωστόν, αί τοιαύται λόγου π α ιδιαί, είναι σπανιΐυταται εις την Ε λ ­
ληνικήν γλώσσαν. Ό βασιλεύς, λέγει, δείπνων ποτέ περεεστοιχισρεέ-
νος κατά την συνήθειάν του υπό πολλών γυναικών, είπεν ((ένέγκατέ
ρεοι άλας*» εις δέ των παρισταρεένο>ν, αφού άπέβλεψε προς τάς καλάς
εκείνας, αγνο^σόαεΟα, άπεκρίΟη, πρώτως ταύτας, ώ βασιλεύ, εί(Γ
ούτως άλλας είςενεχΟηναι κέλευσον.» Κατηνάλισκε δέ τον δηρεοσιον
πλούτον εις κατασκευάς καί ε’πισκευάς καί κατεδαφίσεις -άσκοπους,.
m2 Έσωτερικαί στάσεις. ΌλεΟοΐα ίισίχησις του Ίσαακίου.

ένθεν (Λεν πλείστην έπιδεικνύο)ν εύλάβειαν προς τούς ναούς καί τά.
μοναστήρια, ένθεν δέ ύπεξαιρών τά πολυτελή ιερά σκεύη και αυτά,
τά εν τοίς τάφοις των βασιλέων πολύτιμα άναθήμ,ατα, και μετα-
χειριζόμ.ενος ταύτα πάντα εις ίδιας χρείας και είς αυτήν αυτού την
τράπεζαν. "Έκοψε προςέτι κίβδηλον νόμισμα, και εις δεινήν κατα-
πίεσιν εξετράπη περί την των φόριυν είςπραξιν, καί έπώλει τάς άρ-
γάς « ο>ς τάς οπιύρας οί άγορκιοι. ))
Εννοείτα ι ότι ούτω κυβερνο>μένων των πολιτικών πραγμ.άτο>ν, δεν
ήτο δυνατόν νά έχ<υσι βέλτιον τά εκκλησιαστικά. "Οθεν πολλή ά το-
πία συνέβη περί τε την εκλογήν καί την καθαίρεσιν των πατριαρχιών
επί της βασιλείας ταύτης. Τ ώ 1 1 8 6 έξώσθη τού οικουμενικού θρόνου
ύ Βασίλειος Β' ό Καματηρός, όςτις είχε μεν διατελέσει πρόθυμος
θεράπων τού ’Ανδρονίκου, είχεν όμο)ς βοηθήσει καί τον Ίσαάκιον εί:
το νά καταλάβν) την α ρχήν καθηρέθη δε ήδη διότι επετρεψεν είς
τάς εύγενεις γυναίκας όσας άκούσας άπέκειρεν ό ’Ανδρόνικος, νά έπα-
υέ'λθωσιν εις τον κόσμον. ’Οπουδήποτε όμ.ως ή τού Καματηρού καθαί-
4οεσις δεν ήθελεν είναι ζημία μεγάλη, εάν προεχειρίζετο άντ* αυτού
άνήρ μάλλον λόγου άξιος. Ά λ λ ’ ό Ίσαάκιος προεχειρίσατο τότε πα­
τριάρχην τον Ν ικήταν Β ' Μουντάνην επιλεγόμενου, έσχατόγηρων
οντα καί ευήθη. Μ ετ’ ολίγον δε καθήρεσεν αυτόν δι* αυτό τούτο ότι
ήτο έσχατόγηρως καί ευήθης, καί αναγορεύει μέγαν ποιμένα Αεόν-
τιόν τινα μονάχον, τον όποιον ώμολόγτ,σεν ότι δεν εγίνωσκε πρότερον,
άλλ* ύπέδειξεν αύτώ ή θεομ.ήτωρ καθ’ ύπνους. Ούδέν ήττον άπο-
•πέμ.πει καί τούτον μετά τινας μήνας καί αποφασίζει νά μεταθέση
εις την οικουμενικήν καθέδραν τον πατριάρχην ’Ιεροσολύμων Δοσί-
θεον, τον όποιον ηύνόει ιδιαζόντως διότι άλλοτε είγε προειπει αύτώ
•οτι θέλει βασιλεύσει. Ά λ λ * επειδή οί κανόνες δεν έπέτρεπον τήν το ι-
αύτην μ.ετάθεσιν, έσοφισθη τέχνασμα το όποιον ενθυμίζει μέχρι τίνος
τήν πανουργίαν δ ι ’ ής κατώρθωσεν άλλοτε ή Ευδοκία νά λάβν) σύ­
ζυγον τον ’Ρωμανόν Διογένην. "Ηκμαζε τότε ό πατριάρχης ’Αντιό­
χειας Θεόδωρος ό Βαλσαμ,ών, ό πολύς περί τήν τών εκκλησιαστικών
νόμων σοφίαν. ’Α λλά, καθώς συρ,βαίνει εις πολλούς σοφούς άνδρας,
ήτο ό Βαλσαμ,ών φιλόδοξος. Τούτο γινώσκων ό Ίσαάκιος έκάλεσεν
.αυτόν καί τον παρετήρησεν, ότι άτοπον ήτο αυτός, ό φωστήρ τής
εκκλησίας, νά κατέχη τήν δευτερεύουσαν τής ’Αντιόχειας καθέδραν,.
ivo) άνθρωποι άρ.αθεΐς προχειρίζονται εις τόν οικουμενικόν θρόνον, καί
 Καθαίρεσι; Ίσοιακιου. Άνάρρησι; του αδελφού του ’Αλεξίου. 623

ότι εύκταΐον ήθελεν είναι νά εύρεθή τρόπος τις του νά έπιτραπα, ή

μετάθεσις αΰτη. Τότε ό Βαλσαμών άναδιφήσας τά ιερά αρχεία, και
κνακαλύψας προηγούμενα., καί συγκροτήσας συλλόγους άρχιερέωνι
καί εύγλώττως υπέρ του πράγματος συνηγορήσας, κατορθοΐ νά ψη-
φισθή τόμος έπιτρέπων την μετάθεσιν, οςτις έν τώ άμα καί έπεκυ-
ρώθη ύπο τού βασιλέως. Τότε όμως ό μέν 'Αντιόχειας έμεινε πάλιν
'Αντιόχειας, ό δέ Δοσίθεος, γενόμενος Κωνσταντινούπολή); άπό Ι ε ­
ροσολύμων, ειςηλθεν εις τό πατριαρχεΐον μετά προπομπης λαμπρο-
τάτης ώς έν θριάμβω, οί δ ’ επ’ άλλω σκοπώ τούς κανόνας κα τα π α -
τήσαντες αρχιερείς έγένοντο τό παίγνιον τού κόσμου. Εύρον όμως
ούτοι πάλιν θεραπείας τρόπον, καί μ ετ’ ού πολύ δέν ήξεύρομεν πώς
«κήρυξαν επιβάτην άλλοτρίας εκκλησίας τόν Δοσίθεον καί κ α τή γ α -
γον αυτόν τού θρόνου. Ά λ λ ’ ο βασιλεύς έπέμεινε καί κατώρθωσε πά­
λιν μετ’ ολίγον νά άνατρεψη τά έπιγενόμενα καί νά στήριξή, τόν Δο­
σίθεον, οτε καί διά της αύτοκρατορικής φρουράς προέπεμψε τόν φίλνΟν
αυτού εις τό πατριαρχεΐον. φοβούμενος μήπως τό πλνήθος, τό όποιον
έμίσει τόν Δοσίθεον υ>ς φίλαρχον,' παρεμποδίση την νεαν ταύτην
αύτού επιτυχίαν. Τελ,ευταΐον όμο>ς τω 1193 καθηρέθη όριστικώς
ούτος' καί επαθε κατά Χο^νιάτην τό τής Αίσωπειας κυνός* άμα μέν
έκπεσών της ίεοάς αρχής ην πρότερον διεΐπε (δ ιό τι έν τω μεταξύ έτε­
ρος έχειροτονηθη Ιεροσολύμων), άμα δέ στερηθείς τού μείζονος θρό­
νου. Προεχειρισθη δέ τότε πατριάρχης ό Γεώργιος Β ' Ξιφιλΐνος.

Κ α ί εντούτοις έξηκολούθει ή βλαχοβουλγαρικη έπανάστασις. Διά

τούς ποικίλους εκείνους τού κράτους περισπασμούς καί μάλιστα διά
την τού ηγεμόνας ανικανότητα, οί Βλαχο-Βούλγαροι ού μόνον επέ ­
κεινα τού Αίμου άνθίσταντο, αλλά καί εις την Θράκην καί την Μ α ­
κεδονίαν έπεχείρουν έπιδρομάς, μάλιστα άφ* ης τφ 1 1 9 2 ό Ίσαά-
κιος, στρατεύσας αυτός κατά·» των πολεμίο>ν τούτων καί προςβληθείς
ύπ’ αυτών εντός στενής τίνος παρόδου, όλοσχερώς κατετροπώθη καί
μετά κόπου ήδυνήθη νά σωθή. Διάφοροι στρατηγοί έξεπέμφθησαν
κα τ’ αυτών, άλΛά ή δεν ήγωνίζοντο ή έτρέποντο. Τ ώ δέ 1 1 9 4 οί
δύο δομέστικοι, ό τής άνατολνής καί ό τής δύσεως, ό ’Αλέξιος Γίδος
καί ό Βασίλειος Β α τά τζης, επαθον ήτταν όλεθρίαν, καί ό μέν Β α ­
τά τζη ς συνεφθάρη ρ.ετά τών ταγμάτων αύτού, ό δέ Γ ίδος έφυγεν
άκόσμως άποβαλνών το κρεΐττον τής στρατιάς. Τότε ό Ίσαάκιος άπε-
1)24 ΚαΟχίρεσις Ίσαακίου. Άνάρρησις τοΰ αδελφού του ’Αλεξίου.

φάσισεν αύθις να. στράτευσή αυτός καί έττί τούτω διέταξε μεγάλην
στρατολογίαν ιθαγενών καί ξένων, έζήτησε καί ελαβεν επικουρίαν
παρά του πενΟερού αύτού, του βασιλέως τής Ουγγαρίας, έξήλθε τής
πόλεως κατά μήνα {/.άρτιον τού j 1 9 5 , έπανηγύρισε το πάσχα εις
'Ραιδεστόν καί προήλασεν έκείΟεν εις Κύψελα (τά σήμερον καλού­
μενα *Ίψαλα ή Χαψιλάρ). Ά λλ* ενταύθα έμελλε νά επέλΟη το τέλος
τής ολέθριας ταύτης βασιλείας, αν καί δυςτυχώς ή συμβάσα ρ.ετα-
βολή ούδεμ,ίαν συνεπήγαγε πραγμάτων βελτίωσιν. βέβαιο κ b Ίσ α ά -
κιος δεν έπρεπε νά βασιλεύσνι ποτέ· βασιλεύσας δέ οπουδήποτε, κα­
τέστη μυριάκις άξιος καΟαιρέσεως. Έ ά ν όμως οί μεγιστάνες τού κρά­
τους άπέβλεπον εις το κοινόν συμφέρον, ώφειλον νά προνοήσο)σι περί
επιτήδειας τού άνδρός άναπληρώσεως, ενώ ή διαγωγή αυτών έμο'ρ-
τύρήσεν ή δ η οπόσον αληθής είναι ή παρατήρησις τού Ν ικήτα τού
Χο>νιάτου, ότι έπεζήτησαν νέον άρχοντα, ούχί επί τώ σκοπώ νά βελ-
τκόσωσι τά πράγματα, αλλά επί σκοπώ χρηματισμ.ού. Έάν προαι­
ρούντο τωόντι νά σώσιυσι τήν πολιτείαν, ήδύναντο νά πράξωσι τούτο
προ καιρού. Ήδύναντο έκ πρώτης άφετερίας νά άσπασΟώσι τήν με­
ρίδα τού 'Αλεξίου Βρανά, όςτις ήτο όμολογουμ.ένο>ς στρατηγός εξαί­
ρετος. Ήδύναντο βραδύτερον νά ύποστηρίξο^σι τον έξάδελφον τού
Ίσαακίου Κωνσταντίνον, οςτις μόνος έξ όλων των τότε στρατηγών
είχε περιστείλει τούς Βλάχους, καί έπειτα περιβληΟείς τό βασιλικόν
διά δη μ α έπροδόΟη εις τον Ίσαάκιον ύπό των κυριωτέρων αύτού συ­
νεργών, καί έτυφλώθη ύπ’ αύτού, όπερ μαθόντες οί Βλά χοι ηύφράν-
Οησαν καί ήγαλλιάσάντο, οι δ ’ ηγεμόνες αυτών Πέτρος καί Άσάν
είπον ότι ή μεγαλύτερα ευεργεσία ήν ήδύνατο ό βασιλεύς νά πράξη,
προς αυτούς ήτο νά έκκόψν) τάς κόρας τού Κωνσταντίνου. Νύν δε οί
τού Ίσαακίου στρατηγοί, οί'τινες καί τόν Κωνσταντίνον έπρόδωκαν
καί τον ’Αλέξιον βρανάν έγκατέλιπον, άπεφάσισαν νά άναβιβάσο>σιν
εις τόν θρόνον, αντί τού Ίσαακίου, τόν αδελφόν αύτού ’Αλέξιον,
ουδέν ήττον εκείνου άνάξιον ό'ντα τής αρχής. Οί επί τούτφ συνομό-
σαντες ήσαν ό Γεώργιος I Ιαλαιολόγος, ό Μιχαήλ Καντακουζηνός, ό
τού ’Αλεξίου Βρανά υιός Θεόδωρος, ό Ιωάννης Γίετοαλείφας, ο Κων­
σταντίνος *Ραούλ καί άλλοι πολλοί, οί'τινες δ ι ’ υποσχέσεων χρημα­
τικής άμ.οιβής κατώοΟωσαν νά προςοικειωΟώσιν άπαν τό στρατιω­
τικόν. Τό περίεργον είναι ότι πριν ή ε’κστρατεύση ό Ίσαάκιος πολλοί
τόν είχον είπεΐ ότι προπαρασκευάζεται κατ* αύτού συνωμοσία ύπό
 "Ετ: μειζο>ν ei δυνατόν δείνωσι; των πραγμάτων. 625

του αδελφού του, άλλ’ αυτός δεν επίσπευσε τά λεγάμενα, άπο-

δεικνΰων ουτω οτι όσον άθλιος καί αν ητο, έσωζεν όμως ίχνη
τινά ηθικής, ής παντάπχσιν ε’στερείτο δ 'Αλέξιος. Κ α ί έξελθόντος
λοιπον είς κυνηγέσιον ττερί Κ ύψ ε/α του βασιλέως Ίσαακίου, οί συνω-
μόται είςάγουσιν είς την βασιλεών σκηνήν τον ’Αλέξιον καί άναγο-
ρεύουσιν αύτοκράτορα. Ό Ίσαάκιος ά|χα άκούσας τά γενόμενα ετρά -
πη άνάνδρως είς Φυγήν άλλ’ άφικόμενος είς Μάκρην συνελήφθη υπό
των οπαδών του νέου αύτοκράτορος καί τυφλωθείς έφυλακίσθη είς το
προάστειον της Κο>νσταντινουπόλεως το χαλούμενον Διπλοκιόνιον (είς
Μ πεσίκ-τασί), μετά του έκ του πρώτου γάμου ανηλίκου αυτού υιού
’Αλεξίου.

Ό δ ιά τοιαύτης κακουργίας καταλαβών την βασιλείαν ’Αλέξιος

άπέβαλε την των ’Αγγέλων προςωνυμίαν καί μετωνομάσθη ’Αλέξιος
Γ ' Κομνηνός. ΤΑρά γε ίνα λησμονηθή ή συγγένεια αύτου προς το
θύμα της άνοσίου εκείνης επίβουλης, η ίνα περιποίησή πλείονα είς
εαυτόν λαμπρότητα, παριστάμενος ώς άπόγονος τού περιφανούς των
Κομνηνών οίκου; Το βέβαιον είναι οτι άπο τούδε καί είς το έξης
άπαντες ο{ αρπαγές της βασιλείας έν Βυζαντιφ έφιλοτιαούντο νά
κα ταδεικνύουν έν τοΐς ονόμασιν αυτών την προς τούς νομίμους βα­
σιλικούς οίκους συγγένειαν. Καί εν τή 14 έκατονταετηρίδι θέλομεν
ίδει τον βασιλέα Ίωάννην Καντακουζηνον προςεπωνυμούμενον παρα-
ίοξως νΑγγελον Κομνηνον ΓΙαλαιολογον Καντακουζηνον, ο έστι συ-
νάπτοντα τώ ίδίω όνόματι τάς προςωνυμίας όλων των βασιλικών
οίκων, οσοι έκυρςάρχησαν τού ανατολικού κράτους άπο της 11 εκα­
τονταετηρίδας. Ά λ λ ’ εάν ό ’Αλέξιος Γ ' προχείρως έπωνομάσθη Κ ο-
μνηνος, ουδεμίαν προςωκειώθη δ ιά * τούτο των αρετών τού μεγάλου
εκείνου οίκου.
Προ>τη αυτού πράξις υπήρξε νά διανείμη είς τούς συνωμότας καί
εις τον στρατόν όλα τά χρήματα τού στρατιωτικού ταμείου το όποιον
συνεπηγαγεν ό Ίσαάκιος κατά την εκστρατείαν ταύτην. Κ α ί επειδή
ταύτα δεν ήρκεσαν να κορέσο>σιν αυτούς, παρέσχεν είς τούς αίτου-
μένους, γαίας καρποφόρους καί δημοσίας είςφοράς. ’Αφού δέ έξέλιπον
καί τα ύτα , άπένειμεν άξιώματα ούχί ίεραρχικώς, άλλ’ όπο>ς ετυχε
κατά την έκαστου άπαίτησιν. Έ π ε ιτ α δέ άμέσως κατέλιπε την κατά
των Βλάχων εκστρατείαν, καί έπανήλθεν είς Κωνσταντινούπολιν όπου
( βλλ, ιετορ . κ . πλπλρρηγοπουλου τομ . α') 40
626 ’Έ τι μειζων ε’ι δυνατόν όείνιυσις τών πραγμάτων.

ή πολυπράγμων καί πολυμήχανος σύζυγος αυτού Ευφροσύνη ή Δ ού-

καινα παρεσκεύασεν αύτώ ευπρεπή την δεξίωσιν. Κ αι μετά την
άφιξιν δέ αυτού εις την βασιλεύουσαν τά πράγματα ύπ’ εκείνης μάλ­
λον η ύπο τούτου έκυβερνώντο, έχούσης συνεργούς τόν τε εραστήν
αυτής Β α τά τσ ην και τούς δύο αγέρωχους γαμβρούς, ’Ανδρόνικον
Κοντοστέφανον και Ίσαάκιον Κομνηνόν. Ά λ λ ’ όςτις δήποτε καί αν
έκυβέρνα τά πράγματα, η μέν εσωτερική παραλυσία έκορυφώθη, οί
δε εξωτερικοί κίνδυνοι άπέβησαν εΐπερ ποτέ φοβεροί* h στρατός καί ό
στόλος περιήλθον εις άΟλίαν κατάστασιν* ό μέγας δούξ, δηλ α δή άρ.
χιναύαρχος, Μ ιχα ήλ Στρυφνός, σύγγαμβρος ών τού βασιλέως, εκέ-
νωσε πάντος μακρού πλοίου τά νεώρια, πο>λήσας τάς άγκύρας, τούς
γόμφους, τά πρότονα, τά ιστία καί σφετεριστείς καί σπαταλησας
πάντα τά εκ τούτου προκύψαντα χρήματα. Τά δέ λείψανα τού στό­
λου μετήρχοντο αναφανδόν πειρατείας. Έ ξ πλοία άπεστάλησαν εις
τον Εύξεινον πόντον ύπο τον Κωνσταντίνον Φραγκόπουλον, λόγω μεν
Ινα έξετάσωσι το φορτίον πλοίου τΐνος περί Κερασούντα ναυαγή-
σαντος, πράγματι δέ ϊνα σκυλεύσωσι πάντα τά εμπορικά πλοία όσα
ιίτε άνέπλεον ε’κ Βυζαντίου ιίτε κατέπλεον εις αυτό. Πράξας δέ τοι-
αύτα άσυστόλως επί δύο μήνας καί άλλους μέν τών εμπόρων φονεύ-
σας,. άλλους δέ άποπέμψας ύπερου γυμνότερους, έπέστρεψεν εις Κων­
σταντινούπολή, αύτος μέν μηδέν παθών, πρόξενος όμως γενόμενος
πολλών κακών εις το κράτος* διότι μεταξύ τών ουτω ληστευθέντυ>ν
ύπηρχον καί Τούρκοι εξ Ίκονίου έμποροι καί Π ισάται. "Οθεν οι μέν
Τούρκοι έπεχείρησαν πολλάς κατά τών έώων πόλεων έπιδρορ,άς, οί δέ
Π ισά τα ι οίτινες, ώς προείπομεν, καί άφού κατεστάθησαν εν Κων-
σταντινουπόλει, έξηκολούθουν πειρατεύοντες εις τάς έλληνικάς θαλάσ-
σας, λαβόντες ή δ η εύλογον έκ τού άδικηματος εκείνου αφορμήν,
ένέβαλον εις τον Έλλήςποντον, καί μόλις καί μετά βίας τώ 1 1 9 6
έξεβλήθησαν έκεΐθεν τή συνδρομή τών Ενετώ ν. ’Αλλά τούτο πάλιν
έδωκεν άφορμήν εις εχθροπραξίας μεταξύ τών έν Κωνσταντινουπόλει
αποικιών, οπού έπεκράτησε δεινή άναρχία. Συγχρόνους νέος παρέστη
εις μέσον Ψ ευδαλέξιος, άλλ’ έδολοφονήθη. Κ α ί 6 έξο)σθείς δέ έν τώ
μεταξύ έκ Κύπρου ύπο ’Ριχάρδου τού Λεοντοθύμου Ίσαάκιος Κ ο-
μνήνος έζήτησε νά άνακτήσ/ι το αύτοκοατορικον αξίωμα, άλλ* ε’δ η -
λητηριάσθη. Ώ ςαύτως οί Σελδζούκοι οϊτινες είχον συμμαχήσει μετά
τού Ψευδαλεξίου έξηυμενίσθησαν διά χρηματικών καί άλλων δω -
 ΣυνΟήκαι τρις του: Β/βλάχο.ς. Χο>ρισαός Πόντου, ϊ Τα3>λαγονίας. 627

ρεών. "Ο ,τι όρ.ως h7ο>σε τότε τάς περιλιπομένα; Ir t iv τή μικρά

Ά σ ία κτήσεις είναι, ότι άποθανόντος τώ 1 1 9 3 τού Κ ελιδζέ Άρσλάν
Β '. οι δέκα. αυτού υιοί εδιχονόησαν προς άλλήλους. καί 6 μεν Γ κ α -
γιασεδδίν Καιχοσρού Α' ήρξεν ν* Τκονίω, 1 1 9 3 — 1 2 0 0 καί 1 2 0 5 —
1211, ο δ έ 'Ροκνεδδίν εις Τοκάτιον, 1 193— 1203, ενώ οί άλλοι
αδελφοί ελαβον μικρότερα: κτήσεις. Ούδέν ήττον πάσαι του κράτους
αί ττρος τούτο το μέρος επιχειρήσεις άπέτυχον, ώςτε έδέησε νά διατελεσγι
απλώς άμυνόρ.ενον, τόσω ρ.άλλον οσω όπως εν Ευρώπη τούς Βουλγα-
ροβλ άγους, ούτω καί εν ρ,ικρα Ά σ ία είχεν αντιπάλους προςέτι τούς
πολυαρίθμους ’Αρμενίους. Ά π ο δυσρ.ών δέ παρέστη επί μίαν στιγμήν
καί έτερος δεινός πολέμιος, ό τού Φρειδερίκου Βαρβαρόσσα υιός καί
διάδοχος Ερρίκος Σ Τ ', οςτις, γενόμενος κύριος καί τής Σικελίας, άπή-
τησεν,ώς κληρονόμος των υποτιθεμένου δικαιο>ρ.άτων του πρώην της
νήσου εκείνης βασιλέως, πάσαν την μεταξύ Δυρραχίου καί Θεσσαλο­
νίκης y ώραν, η άντ’ αυτής φόρον ύποτελείας 5 0 κεντηναρίων χρυσίου,
ήτοι 5 ,4 0 0 ,0 0 0 δραχμών τού τότε νομίσματος. Κ α ί περιόρισε μέν
επί τή αιτήσει τού 'Αλεξίου τον άπαιτηθίντα φόρον εις 1 6 κεντηνά-
ρια, άλλ’ ουδέ τούτο το ποσον εύρέΟη έν τω δημοσίω τα μ είω .δ ιά την
σπατάλην τής αύλης. "Ωςτε έδέησε νά έπιοληΟή φόρος έκτακτος, το
καλούμενον *A J J a p a r i x o r , καί μηδέ τούτου μη άρκούντος, πολλή
έγένετο καταπίεσις προς ευρεσιν χ ρη μ ά τω ν καί αυτοί οί τάφοι των
βασιλέων έτυμβωρυχήθησαν, δτε άποθανόντος τού Ερρίκου τφ 1 1 9 7 ,
έπήλθον έρ.φύλιοι εντός τού κράτους αυτού άνωμαλίαι, ή δ* ανατολή
άπηλλάγη τούτου τού από δυσμών κινδύνου.

’Αλλά το ανατολικόν κράτος έξηκολούθει πάσγον τά πάνδεινα άπό

των Βουλγαρο-Βλάχών, των οποίων ή έπανάστασις κραταιουρ,ενη
όσηρ.εραι έμελλε νά παραγάγτ, ή δη οριστικώς τον πολιτικόν αυτών
άπο τού ρ.εσαιωνικού ελληνισμού χωρισμόν. *0 μεν Ά σ ά ν έφονεύθη
υπό τού [όογιάρου Ίβάγκο, οςτις ήλπισε καί τήν Βασιλείαν αυτήν νά
κα ταλάβ^, διότι ό μέν υίος τού Ά σά ν Ίο>άννης ήτο ανήλικος, ο δέ
άδελφος αυτού καί συνάρχων Πέτρος, ολίγους έφαίνετο εχο;ν οπαδούς
εις Τερνοβον. Ά λ λ ’ ο Ίβάγκο, καίτοι συμμαχήσας ρ.ετά των έν Κων-
σταντινουπόλει, ήττήθη καί ήναγκάσθη νά καταφύγιά εις τήν πόλιν
τ α ύ τ η ν ό δέ Πέτρος άνεγνωρίσθη παρά πάντων ώς βασιλεύς. Έ δ ο - '
λοφονήθη όμως καί ούτος μ ετ’ ού πολύ. Τότε δέ παρεστη εις μέσον i
40 *
628 Συνθήκαι προς τούς Β/βλάχους Χωρισμός Πόντου, ΠαφλαγονΙας.

τρίτος του Ά σ ά ν καί του Πέτρου αδελφός Ίωαννίσης η Καλοϊωάννης,

ώς έπωνόμαζεν αυτός εαυτόν, οςτις είχε (Λεν άλλοτε παραδοθή είς τον
Ίσαάκιον ώς όμηρός, ήδη δέ δραπετεύσας είς τά ίδια άνηγορεύθη βα­
σιλεύς, καί ήρξε των Βουλγάρων καί των Βλάγων επί δέκα δλα έτη,
1 1 9 7 — 1 2 0 7 . Οί έν Κο:>νσταντινουπόλει μ ή δυνάμενοι οικοθεν νά τον
καταβάλιυσιν άντέταξαν αύτω τόν τε προειρημένον Ίβάγκο καί άλλον
τινά άρχοντα βλάχον το γένος, όνόματι δέ Στραζομήρ ή Χρυσόν, ώς
ονομάζουσιν αυτόν οί "Ελληνες. Ά λ λ * σοφότεροι καίτοι έλαβον συ­
ζύγους έκ τού βασιλικού οίκου καί χρήματα, άνεκηρύγθησαν ανε­
ξάρτητοι ύ μεν Ίβάγκο έν Φιλιππουπόλει, ό δέ Στραζομήρ έν Προσάκω
καί Στρουμνίτζτ,· ώςτε τρείς ή δ η άπέβησαν οί πολέμιοι αντί ενός, δει-
νοτάτας δέ συμφοράς έπαθον ού μόνον ή Θράκη καί ή Μακεδονία,
άλλα καί αυτή η Ή πειρος καί αυτή ή κυρίως Ε λ λ ά ς , διότι ένεκα
της πλεονεξίας καί της άπιστίας τού ’Αλεξίου καί αυτός b πρώτο-
στράτωρ Μανουήλ Κ αμύτζης, οςτις είχεν άγωνισθή το κατά δύναμιν
κατά των πολεμίων εκείνων, ήναγκάσΟη νά στασιάση καί έμβαλών
είς Πελαγονίαν καί Θεσσαλίαν έζήτησε νά ίδρυση ίδιον ενταύθα κρά­
τος ώφελούμενος έκ τής κοινώς έπικρατούσης δυςαρεσκείας καί άναρ-
χίας. Κ α ί είναι μέν άληθές δτι επί τέλους άπαντες ούτοι οι δευτερεύ-
οντες στασιασταί, Ίβάγκο, Στραζομήρ, Καμύτζης, άπέτυχον, ύποκύ-
ψαντες μάλλον είς τάς ραδιουργίας τής έν Κωνσταντινουπόλει αυλής
ή είς την πραγματικήν αυτής δύναμιν, άλλά προς τον ηγεμόνα των
Βουλγαρο-Βλάχων Ίωαννίσην συνωμολογήθησαν συνθήκαι, δΓ ών έπε-
τράπησαν αύτω πάσαι αύτού αt κατακτήσεις.
Συγχρόνως κάκιστα είχον τά πράγματα καί έν Κωνσταντινουπόλει
καί έν μικρά Ά σ ία . Έ ν τή πρωτευούση αί στάσεις ησαν σχεδόν α διά ­
κοποι. Τ φ 1 2 0 1 b λαός άπέλυσεν έκ τής φυλακής τόν κολλυβιστήν
Καλομόδιον, έ'τρεψεν είς φυγήν τόν φρούραρχον Ίωάννην τόν έπιλεγό-
μενον Λαγών, έπυρπόλησε τά τζαμία τά ύποϊα είχον άλλοτε κτισΟή
αυτόθι χάριν των παρεπιδημούντοιν Σαρακηνών εμπόρων καί μικρού
έδέησε νά άναγορεύση έτερον βασιλέα. Μ ετ’ ολίγον μάλιστα Ιωάννης
τις Κομνηνός Παχύς επιλεγόμενος, κατέλαβεν επί μιαν στιγμήν την
βασιλείαν, άλλά κατετροπώθη υπό των σωματοφυλάκων τού ’Αλεξίου.
Μικρόν δέ πρότερον έστασίασεν έν Καρία τής μικράς ’Ασίας ο νέος καί
τολμηρός Μ ιχαήλ "Αγγελος b τού θείου τού βασιλέως, τού σεβαστο-
κράτορος Ίωάννου, νόθος υιός, ύν θέλομεν ίδει βραδύτερον ιδρυτήν γε-
 Οι δύο αδελφοί, Μιχαήλ καί Νικήτας οΐ Χωνιάται. 629

νόμενον έν Ευρώπη του δεσποτάτου τής Ε λ λ ά δ ο ς . Ή δ η δε b Μ ιχαήλ

'Αγγελος ήττήΟη μέν ύπο των βασιλικών στρατευμάτων, καταφυγών
όμως προς τούς εν Ίκονίω Τούρκους καί λαβών παρ’ αυτών επικουρίαν
έδήωσε πάσαν τήν περί Μαίανδρον χώραν, 6 δ* Α λέξιος στρατεύσας
κ α τ’ αυτού, νοεμβοίω 1 2 0 0 , δεν ήδυνήθη νά τον καταβάλη οριστικώς.
Κ αί επί τέλους μέν 6 νέος ούτος συνεβιβάσθη προς τον βασιλέα, άλλα
μέγα τής βορειοδυτικο>τέρας μικράς Α σ ία ς μέρος άπεσπάσθη εκτοτε
οριστικώς άπο τής έν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας. Είπομεν καί άλ­
λοτε ότι ο του ’Ανδρονίκου Κομνηνού υιός Μανουήλ είχε δύο υιούς, τον
’Αλέξιον καί τον Δ αβίδ. Ό Μανουήλ τυφλωθείς ύπο τού Ίσαακίου τού
’Αγγέλου, άπέθανε μικρόν έπειτα τώ 1 1 8 6 * ο δέ πρεσβύτερος τών π α ί-
δων αυτού, 6 ’Αλέξιος, κατέφυγεν άμα μετά τήν τύφλωσιν τού π α-
τρός του, τετραετής μόλις ών, προς τήν θείαν του Θάμαρ, τήν μεγά-
λην βασιλίδα τής Γεωργίας ( 1 1 8 4 — 1 2 1 2 ) , ή τις μένεα πνέουσα κατά
τών ’Αγγέλων παρέσχεν εις τον ανεψιόν τη ς, άμα ήλικιωθέντα δπως-
ούν, περί το 1 2 0 0 έτος, τον τρόπον τού νά κυριεύση τήν Τραπεζούντα,
τήν Λιμνίαν, τον Κερασούντα, το Οίναιον, τήν Σινό>πην, τήν Κίδρον,
την Ά μ α σ τριν , άπασαν τήν Παφλαγονίαν, άπαντα τον Πόντον, Έ ν
μόνγ; δέ τή Ά μ ισ ω διεσώθη τότε 6 τελευταίος Γαβράς ώς βασιλικός
τοπάρχες, καί κατόπιν ώς ίδιος τύραννος.

’Αλλά και τών μεσημβρινωτέρων ευρωπαϊκών επαρχιών, ήτοι τών

κυρίως ελληνικών χωρών ή κατάστασις ήτο σφοδρά άνώμαλος. Προσ­
κειμένου δέ νά είπωμεν περί αυτών τινα, θέλορ,εν λάβει άφορμήν νά
ύμιλήσωμεν περί ενός τών εύφυεστέρων, τών χρηστοτέρων και τών λο-
γιωτέρων άνδρών τών χρόνων τούτων. Ά π ο τού 1 1 7 8 άρχεεράτευσε
τής πολεως τών ’Αθηνών b Μιχαήλ. Ά κομινάτος ο Χ ω νιά της, πρεσ­
βύτερος άδελφος τού γνωστού ή δ η εις ημάς έκ τής χρονογραφίας αυτού
Ν ικήτα τού Χωνιάτου. Ή πατρίς αυτών, αί έν Φρυγία XoW at, ήτο
μία τών πόλεων τής μικράς Α σ ία ς αί'τινες διασωθεΐσαε άπο τής τουρ­
κικής κατακτήσεως διετήοουν ετι άκέραιον τον ελληνικόν χαρακτήρα.
Χώναι δέ έκλήθησαν έν τω μέσφ αίώνι a t Κολοσσαί τού Η ροδότου
καί τού Ξενοφώντος, αί'τινες έπί μέν τών άρχαίων ΓΙερσών ήσαν πόλις
μεγάλη καί ισχυρά, βραδύτερον ομ,ως οτε έκτίσθησαν πλησίον αυτών ή
Ίεράπολις και ή Λ αοδίκεια, παρήκμασαν καί κατήντησαν έπί Στρά­
βωνος καί Πλινιου άπλούν πόλισμα. Ε ις Κο7νοσσάς έν τούτους συνε*
 •0

630 Ot δύο αδελφέ, Μιχαήλ καί Νικήτας οι Χωνίαταΐ.

χ.ροτήθη p.t<sc των ερώτων χριστιανικών εκκλησιών, προ; την όποιαν

εγραψεν ό απόστολος Παύλο; την γνωστήν αυτού επιστολήν. Καοά
ύέ τήν δωόεκάτην εκατονταετηρίδα, εί; ήν εύρισκόμεθα, αί Κολοσσαί.
μετονομασθεισαι Χώναι, είχον άναλάβει το πάλαι αξίωμα, διότι ό
Ν ικήτας λέγει αύτάς «πόλιν εύδαίμονα και μ εγ ά λ η ς» έκθειάζων μά­
λιστα τον ά.οχαγγε'Λικόν αυτών ναόν αμεγεθει μέγιστον και κάλλει
κάλλιστον δντα και θαυμασίας χειρός άπαντα εργον.» Ά λ λ ’ όσον
λαμπραί καί αν ήσαν τότε αί Χώ ναι, τά ανώτερα εκπαιδευτήρια καί
οί όνομαστότεροι των 'λογιών άνδρών υπήρχαν έν Κωνσταντινουπόλει.
"Οθεν ό πατήρ τού Μ ιχαήλ αφού έπεμελήθη έν τώ τόπω τής γεννή-
σεω; αυτού τήν περί τά γραμματικά καί τά ποιητικά προκαταρ­
κτικήν μάθησιν τού νέου τούτου, έξέπεμψεν έπειτα αυτόν εί; τήν βα­
σιλεύουσαν, ινα συμπλήρωσή εκεί τήν έκπαίδευσίν του.
Έ ν Κωνσταντινουπόλει συνέβαινε τότε, ό>; προϋπεδείξαμεν, άξιο**
μνομόνευτός τις διανοητική καί ηθική μεταβολή. Ένώ ό μεσαιωνικός
ελληνισμός έμαραινετο καί ήτοιμάζετο νά παραδώσγ, τά όπλα, προέ-
κυπτεν είς μέσον άλλη ελληνισμού φάσις, ή τις έμελλε νά περιποίηση,
νέαν είς τήν ελληνικήν εθνότητα ζωήν, καί νά προπαρασκευάσν, πόρ-
ρωθεν νέας αυτή τύχας. Ό μεσαιωνικό; ελληνισμός είχε διαπ/,ασθή
έν 'Ασία διά τού χριστιανικού ελληνισμού, οίος ούτος διεμορφώθη άπό
τ ή ; 5 έκατονταετηρίδος καί εφεξής καί έπραξε μέν πολλά καί με­
γάλα, άλλ’ άμεσον σχέσιν προ; τον άοχαίον ελληνισμόν δεν είχε, καί
ουδέ το όνομα τού ελληνισμού έφερεν, έκλήΟη δέ υπό τής ιστορία; ελ­
ληνισμός, διότι πράγματι ήτο μία των ποικίλων μεταμορφώσεων όσας
έ'λαβεν εν :ω κόσμω ή ελληνική έΟνότης, καί ιδίως διότι aλάλε' τήν
ελληνική ν*χριστιανικήν γλώσσαν. Ν αι μέν έκ παραλλήλου προς αυτόν
ύπήοξεν αείποτε ευάριθμός τις λογίων τάξις ήτις διά τής μελέτης των
αρχαίων ελληνικών συγγραφέαν καί παραδόσεων διετήρει οικειότητά
τινα προ; τόν άοχαίον ελληνισμόν, αλλά ή τάξις αΰτη των ανθρώπων
διετέλεσεν επί μακρότατον χρόνον αφανής και ολως αμέτοχος των δ η ­
μοσίων πραγμάτιον. Μόλις δέ άπό τής 1 1 εκατονταετηρίδας έφερεν
είς μέσον άξιο')σεις πολιτικής ίνεργείας. Καί κα τ’ άρχάς, ώς ήξεύρομεν
ή δ η , αί άξιώσεις αύται άπέβησαν όλεΟριαι είς τήν τύχην τού κράτους*
διότι ή προς τήν αρχαιότητα εκείνην οίκείωσι; δεν έπενήργησεν έκ
πρώτης αφετηρίας είς τόν πρακτικόν των ανθρώπων τούτων βίον, αλλά
παρήγαγε μόνον παρ’ αύτοΐς ή τήν οιησιν ανυπόστατου τίνος ύπε-

\
ι
 01 δύο αδελφοί, Μιχαήλ και Νικήτας οι Χωνιδται- 631

ροχής, όπως συνέβη εις τον Ψελλον τον επιχείρησαντα νά κυβέρνηση

τδ κράτος δ ιά μόνης τής έπιτηδειότητος ήν έκέκτητο του νά συρρά-
πτη αναπαίστους καί ιάμβους· ή τον πόθον κακοζήλου τινών άπομι-
μήσεων, όπως συνέβη εις την Ευδοκίαν την Μακρεμ,βολίτισσαν, ήτις
έγραψε την Ίωνιάν. Προϊόντος όμως του χρόνου αυτή των πραγμάτων
ή βία ήνάγκασε την έλληνοκοπούσαν μάλλον ή έλληνίζουσαν εκείνην
μερίδα άφ'ενός μέν νά συνδιαλλαγή προς την δυναστείαν των Κομνηνών,
άφ’ ετέρου δε νά άντληση άπο τής μελέτης του προπατορικού ελλη­
νισμού πρακτικώτερα διδά γ μ α τα . Ουτο3ς είχον τά πράγμ.ατα εν
Ι\ο>νσταντινουπόλει ότε εφθασεν αυτόθι ό νέος Μ ιχ α ή λ Χ ω ν ιά τη ς.
Πολλοί μέν ύπήρχον είςέτι αυτόθι, καθώς καί βραδύτερον πολλοί
έμελλον νά ύπάρξωσιν άνθρο^ποι παρ’ οίς ή μελέτη τής άρχαιότητος
δεν παρήγεν είμή ψύχρας τινας μ.ιμ.ήσεις ε’μ.φαινούσας θλιβεράν ελ-
λειψιν αυτοτελούς διανοητικού βίου. Τοιούτοι δέ ήσαν προ πάντων
τότε οί άδελφοί ’Ιωάννης καί ’Ισαάκ Τ ζέτζη ς, έξ ών ό πρώτος είναι
γνωστότερος καί έγραψεν είς έξαμ.έτρους στίχους «Ίλ ια κ ά ή τά προ
Όμηρου, τά Όμηρου καί τά μεθ’ "Ομηρον.* Πολνλοί όμ.ως άλλοι βα-
πτιζόμενοι είς το ζωοποιόν ρεύμ.α τού αρχαίου έλΛηνισμού έξήρχοντο
άπο τής κολομβήθρας ταύτης ολιυς άνακαινισθέντες, καί ποοςελνάμ-
βανον ές αυτής ού μόνον ευφυΐαν, χάριν, ζω ηρότητα περί τον πνευ­
ματικόν βίον, άλλα καί τόλμ,ην περί τον ενεργόν. Οί άνθρωποι αυτοί
είχον αρχίσει νά εχωσι τήν συνειδησιν οτι ό ελληνισμός δεν δύναται
νά ύπάρςη είμή άναζωπυρούμ.ενος, δεν δύναται δέ νά άναζωπυρηθή
είμ.ή διά τού συνδυασμού τής χριστιανικής διδασκαλίας μ.ετά τής
αρχαία: έλ.λ.ηνικής. Κ αί τωόντι βλ.έπομ.εν παρ’ αυτούς τάς δύο τα ύ-
τας κυρίας υποστάσεις τής έθνότητος ήμ.ών ε'ναρμονίως ένουμ.ένας
υπο;ς είχον αρχίσει νά ένώνται έναρμ.ονίο>ς έν τή 4 εκατονταετηρίδά
επί των Βασιλ.είων, των Γρηγορίων, τών Συνεσίων. ’Αλλά εκείνη μέν
ή πρώτη απόπειρα άπέτυχεν, ή δέ άπο τής 1 2 έκατονταετηρίδος
άρζαμ.ένη άφού διά πολλ.ών έτι έπέπρωτό νά διέλ,θη δοκιμασιών»
έμελλε·/ επί τέλους νά θριαμ,βεύση καί νά άποτελέση τήν πρώτην
αφετηρίαν τής τού νεωτέρου ελληνισμού διαπλάσεως. Κυριώτατος δέ
άντιπρόςο>πος τής κρίσιμου ταύτης τού ελληνισμού τροπής περί τά
μέσα τής δωδεκάτης έκατονταετηρίδος ήτο ό Ευστάθιος, τού όποιου
γνοιρίζομεν ήδη τήν επί τής άΛώσεως τής Θεσσαλονίκης διαγωγήν
καί τήν περί τής άλούσεως ταύτης πραγμ,ατείαν, καί τού όποιου τό
832 01 ίύοάίελφοί, Μιχαήλ καί Νικήτας οί ΧωνιάτΑι.

θεωρητικόν άμα και πρακτικόν πνεύμα, ή χριστιανική άμα και ελ­

ληνική φύσις δύνανται νά λογισθώσιν ώς δ τύπος της τότε κυοφορού­
μενης άναβ ιώσεως.
Ό Μ ιχαήλ Χωνιάτης Ιφθασεν εις Κωνσταντινούπολή πριν ή δ
Ευστάθιος προχειρισΟή τής Θεσσαλονίκης αρχιεπίσκοπος* καί διετέ-
λεσεν ού μόνον μαθητής άλλα καί σύνοικος τού εξόχου εκείνου άν-
δρός, ώςτε έπότίσθη δαψιλώς τά νάματα τών μεγαλοφρόνων άναμνή*
σεων, τών χαριεστάτων Ιδεών, τών γενναίων συγκινήσεων καί ένταύτώ
τών ύψηλών χριστιανικών δογμάτων καί τών σωτηρίων ηθικών τού
ιερού ευαγγελίου παραγγελιών, εκ τού συναπαρτισμού τών δποίων
προεκειτο νά διαπλασθή ή νέα ελληνική ανατροφή*
Μ ετ’ ού πολύ δ Ευστάθιος άπήλθεν εις Θεσσαλονίκην. Δεν Ιπαυσεν
όμως ουδέ τότε ή μεταξύ αύτών σχέσις, άλλ’ έξηκολούΟησε δ ι ’ αλ­
ληλογραφίας, τής δποίας πεοιεσώθησάν τινες έπιστολαί. Έ ν αύταΐς
ζο^γραφίζεται προ πάντων ή βαθεΐα θλΐψις τού Μ ιχαήλ διά τον χω ­
ρισμόν από τού διδασκάλου εκείνου και φίλου καί ευεργέτου, καί ή
απλαστος ευγνωμοσύνη οσάκις δ Ευστάθιος εύκαιρήσας άπέστελλεν
άύτφ άπάντησιν τινά. Συχναί είναι δέ καί αί αναμνήσεις τής αρ­
χαίας ιστορίας καί τής μυθολογίας* καθώς λόγου χάοιν ότε δ Μ ιχαήλ
περιεπλάκη έν Κωνσταντινουπόλει είς δυςχέρειαν τινά ήτις δεν έξη-
γεΐτα ί καθαρώς* και απαλλαγείς άπο α ύ τή ; διά μεσιτείας τού έν
Θεσσαλονίκη άρχιερέως* γράφει προς αυτόν. « Κ α ί τό μέν κρήδεμνον
τής Ίνούς ούκ οίδα, 6 ,τ ί ποτέ τώ τλήμονι Όδυσσεΐ συνειςήνεγκεν,
ότε θαλαττομο^θούντι τοΐς στέρνοις αυτού ύπετείνετο. Τό γε μήν σόν
γράμμα* δ έν τοΐς στέρνοις φέρω, το παν ήμΐν καί τό ολον τής σωτη­
ρίας εΐργασται, καί ταύτα ότε ούκ ήν ήμΐν ελπίς τοιούδε καλού, το
άσχολον είκοσι τής σής άγιότητος.» Ή δέ άπο τής ένοχλήσεως εκεί­
νης απαλλαγή ύποκαθίησιν ολίγον τάς οφρύς τού Μ ιχαήλ, δςτις φαι­
δρότερος γενόμενος, αστεΐζεται χαριέστατα περί τού ύπο τού Ευστα­
θίου σταλέντος γραμματοκομιστού. Ό γραμματοκομιστής ούτος συνέ­
πεσε νά ήναι άραψ, ποοςελθών είς τον χριστιανισμόν καί όνομασθει;
ύπό τού αρχιεπισκόπου Μωσής, δ δέ Μ ιχαήλ, αφού είπεν ανωτέρω
ότι δεν ήλπιζε νά άξιωθή τής προστασίας τού Ευσταθίου είδώς τό
πολυάσχολον αυτού, προςτίθησιν « Ώ ς μάλλον αν έπεπείσμην τον
Αίθιοπικόν τούτον γραμματοκομιστήν είς λευκοχρώτα μεταβαλεΐν ή
γράμμα τή ς ιερωτάτης σου ψυχής μετά χεΐρας άρτι λαβεΐν δν πάνυ

/
 01 $ύο αδελφοί, Μιχαήλ καί Νικήτας ot Numaxat. 633

καταλλήλως είς Μωσήν έξεδέξω διά το otov έκ γνόφου κατέρχεσθαι

όλον ύχόζοφον. Έ γ ώ δέ και το επόμενον συλλογίζομαι, ότι καί ώς
εκ Θεού χλνάκας κομίζει τά χαρά σου γράμματα. Μ ήχοτε δέ, ώ
δέσποτα, καί βάτω καιθ{Χέντ) χου ορειβατών έντετύχηκεν, ειτ* ούκ
ε'νόησεν άχοστρέψαι τάς δψείς, καί χαρά τούτο το χρόςο>χον κα τησ -
βόλω το; *Α7νλ* b μέν εως ήμΐν γραμματοφορει καί μηνύει λεύκάς
χέρι σου αγγελίας, καί εις άγγελον φωτός καί ημέρας υιόν τετά -
ξεται, καν έχιδερμίδι σαρκος μελαίνης σκιάζετα ι.» Ό μέλλων άρ-
χιερεύς γράφων χρος άλλ^ον δντα ήδη αρχιερέα, μεταχειρίζεται έλ.ευ-
Οερώτερον όχωςούν την χαλαιάν γραφήν. Ε ν ίο τε δμ,ως είναι, οχως
χροςήκει, εμβριθέστερος χερί τα ύτα . Έ ν μιά των επιστολών αυτού
εικονίζων τον Ευστάθιον, άχο τής ρ.ετεώρου τών άρετών χώρας συγ-
καταβαίνοντα προς τούς ταχεινοτέρους τών θνητών, καί εχειτα αύθις
άναβαίνοντα εις την μετάρσιον αυτού διατριβήν, φθάνει εις αληθές
ύψος λόγου, αίνιττόμενος τδ τής Γενέσεως εκείνο· « Κ α ί Ιδού κλιμαζ
έστηριγμένη έν τ ή γή, ής ή κεφαλή άφικνεΐτο εις τον ουρανόν* καί
οι άγγελοι τού Θεού άνέβαινον καί κατέβαινον έχ ’ α υτής.» Ταύτην
τήν εικόνα Ιχων κατά νούν 6 Μ ιχαήλ αναφωνεί* «ώ γραμμάτων, ά
διά το συνεχώς άλ.λα έχ* άλλοις άρμόττεσθαι καί συντίθεσθαι βαθ­
μίδας ούκ άκόμψως θείη τις άν, δι* ών χρος χθονίους ήμ,άς κατιέναι
Χοονοητικώς ούκ όκνεΐς ο τάς άναγωγούς τών άρετών πάλαι καί νυν
άνερχόμενος· ώς εντεύθεν εί καί μή τφ χορώ τών αγγέλων έντάττε-
σθαι, χαρ* άγγέλνους γούν ούδέν ή βραχύ τ ι έλαττούσθαι καί σέ, άτε
τήν αυτήν έκείνοις άναβαίνοντα καί καταβαίνοντα κλίμ ακα .»
Μ ετ’ ού χολύ δε εστάλη έκ Χο>νών εις Κωνσταντινούχολιν χρος
τον Μ ιχαήλ καί b νεώτερος αυτού αδελφός Ν ικήτας, προς ον εκείνος
προςηνέχθη ώς πατήρ, καί ώς τοιούτος έτιμήθη Χαρά τούτου δι*
άπαντος τού βίου. Ό Ν ικήτας χροήχθη βραδύτερον εΙς ύψηλά τού
κράτους αξιώματα, έσυγγένευσε μεθ’ ένος τών περιφανέστερων οικων
τής χροίτευούσης, 7,αβών σύζυγον τήν άδε7νφήν τών συγκ7.ητικών
Μ ιχαή). καί ’ίωάννου τών Βε7^σσαριωτών, απογόνων λογιζομένων
τού μεγάλου βελισσαρίου* χεριεπλέχΟη εις ποικίλα πολιτικά πράγ-
ματα* χαρευρέθη είς τήν χτώσιν τών Κομνηνών, εις τήν πτώσιν τών
*Αγγέ7.ων, είς τήν ά7.ωσιν τής Κωνσταντινουπόλεως ύχδ τών Λ α τ ί­
νων, συνέδραμεν είς τήν έγκαθίδρυσιν τής έν N f/.αία βασι).είας τών
Αασκάρεων* άλλ’ ουδέποτε εχαυσεν ενθυμούμενος καί συμβουλευόμενος
·

/
 63 Οί δύο αδελφοί, Μιχαήλ καί Νικήτας οι Χωνιοίται.

τον έν στενότερο» κύκλω ίια βιώ σαντα Μ ιχαήλ, και ότε εν τή ίστορί^
του λαμβάνει αφορμήν νά άναφέρη τον αρχιερέα ’Αθηνών, έγκαυχο»-
μενος άνακηρύττει οτι ούτο: είναι ά<ϊε“λφός αυτού καί πολύ καθυ-
πέρτερος κατά τον λόγον καί την αρετήν. Ό ίέ Μ ιχαήλ πάλιν συνε-
κέντρωσεν επί τής αγαπητής εκείνης κεφαλής άπαν το φίλτρον, καί
άπαταν τήν φιλοτιμίαν τής κα ρίία ς αυτού. "Οτε ^έ γέρων ή 5η τα -
λαιπιυρος καί εξόριστος si; Κέαν, αφού οί Φράγκοι εγενοντο κύριοι
τών ’Αθηνών, ελαβε τήν ε’ύ ϊησιν τής άποβιώσεως τού Ν ικήτα , έξέ-
βαλεν εν τή μονω ίια ήν περί αυτού εγραψε, φο»νήν γοεράν, οϊα £έν
εξέρχεται είμή άπο στέρνων πατρικών. Έν τή μονωδία ταύτη 6 Μ ι­
χα ήλ απονέμει καί υπεροχήν τινα εις τον αδελφόν του, λέγων οτι
αυτός ρ,έν έμελέτησε θεωρητικώς τήν επιστήμην καί τήν αρχαιό­
τ η τ α , ενώ ό Ν ικήτας άνεζήτησεν έν τή μελέτη ταύτη τάς άϊίίους
άρχάς τού καλού καί τού τελείου, καθ’ άς έρρύθμεσε τον άπαντα
βίον. Ά λ λ ’ ή μετριοφροσύνη ύπήρξεν εις τών κυριωτέρων χαρακτήρων
τού άργιεπισκόπου ’Αθηνών. Οι έν Κο»νσταντινουπόλει φίλοι του
ήλεγχον αυτόν ί ι ά τούτο έπί τοσούτον ώςτε καί λόγον εγραψε ;r/>oc
τονς αίτιωμένους δια το άφιΑενόεικτον. Τ η αλήθεια <ϊε η μελέτη
τής επιστήμης καί τής άρχαιότητος ί ύ ούίέτερον τών άίελνφών
υπήρξε νεκρά καί άγονος. Ή παρατήρησι: τού Μ ιχαήλ εχεται ίσως
ακρίβειας τινό; κατά τούτο μόνον, ότι ό Ν ική τα ; ίιαγαγώ ν τον βίον
έν μέσω ίεινών πολιτικών περιστάσεο»ν καί μεγάλων αξιωμάτων
(^ιατελέσας νπογραμματενς βασι,Ηχος, αρχών τον θέματος ΦιΛιπ-
πονποΑεως,έχ της συγκ.ίήτον βουΛής, επί τών κρίσεων, γενικός Λογι­
στής ζών φορών, προκαθήμενος τον κοιτώνας καί τά τοιαύτα) ουδέποτε
εντός τής τύρβη; ταύτης έλησμόνησε τάς άρχάς, τών οποίων αίσιος
ίιίά σ κ α λ ο ς είναι ή ελληνική άρχαιότης ουδέποτε άπεβαλ^ε τήν εις τον
Θεόν καί το έθνος 'τών Ελλήνω ν πεποίθησιν, τής οποίας κρουνός ανε­
ξάντλητος είναι ή ιερά ημών πίστις. Ά λ λ ’ ή α ύ :ή πρακτική άρετή
έφωταγώγησε καί τού άρχιερέως τών ’Αθηνών άπασαν τήν πολιτείαν.
Ή ίέ μόνη μεταξύ αυτού καί τού άίελφού του διαφορά είναι ότι ό
Μ ιχαήλ έπορεύθη ίιά χό»ρα; μάλλον άθορύβου καί ομαλής.
Τωόντι οι δύο άίελφοί έχωρίσθησαν περί το Π 7 8 , ότε ό πρεσβύ-
τερος, όςτις είχεν άσπασθή έξ άρχή; το ιερατικόν στάίιον προεχειρί-
σθη έν ηλικία 3 8 έτών αρχιεπίσκοπος ’Αθηνών. Ό θρόνο; τών ’Αθη­
νών προβιβασθείς εις το αρχιεπισκοπικόν αξίωμα άπο απλής έπισκο-
 Ο! δύ^ αδελφοί) Μιχαήλ και Νικήτας οι Χωνιαται. 635

πής έν τ*ή ένάτη έκατονταετηρίόι επί Φο>τίου, περιελάμ.βανεν ή δη

δέκα έπισκοπάς* Αύλώνος εν Ψωκίδι (τής αρχαίας Άμ.φίσσης και
ετιτειτα Σα/,ώνος), Δαυλίας καί Κορωνείας εν τή άνω Β οιω τία , Ώρεού*
Εύρίπου, Πορθμού καί Καρύστου εν Εύβοια· τελευταΐον τάς τρεϊς
έπισκοπάς των νήσο>ν Σκύρου, * Ανδρον καί Σύρου. Η πόλις των
’Αθηνών δεν ήτο ούτε εκ των πολ,υανθρωποτέρων, ούτε εκ των έμ.πο-
ρικωτίρων τού κράτους* εν αυτή τή κύριο): Έ λ λ ά δ ι αί Θ ήβαι, ή Κ ό­
ρινθος, αί Π άτραι, ή Λακεδαίμιυν ήταν άσυγκρίτως άνώτεραι κατά
τούτο των Αθηνών. Ά λλ* ώς ήξεύρομεν ήδη ή μ.ητρόπολις αύτη τού
αρχαίου ελληνισμού ήξιούτο πάντοτε ιδιαζούσης τίνος τιμής παρά
τε τής εν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας καί. παρ’ αυτών των ξένων,
σώζουσα έτι άμυδρά τινα ίχνη τής αρχαίας παιδείας. Ούδέν ήττον
ή θέα των Αθηνών δεν ήδύνατο νά προξενήση ειμή θλίβεράν έντύ-
πο/σιν εις πάσαν γενναίαν καί φιλότιμον καρδίαν. Ό αρχαίος βίος
τού οποίου αύτη ύπήρξεν ή κυριιυτάτη εστία, είχεν έκλείψει προ κα ι­
ρού· ό δέ μεσαιωνικός είχεν εκλέξει έαυτω καθέδραν άλλην, την εν
τω μέσω δύο θαλασσών καί δύο πορ^μ.ών, καί δύο μερών τού κόσμ.ου
ένθρονισαένην βασιλίδα των πόλεων. Μή λησμονήσωμεν οτι καθ’ ούς
χρόνους ό Μ ιχαήλ άνεχώρησεν έκ Κωνσταντινουπόλεως έβασίλευεν
ετι αυτόθι ο λαμπρός Μανουήλ Κομνηνος, καί οτι δεν είχον ετι έπέλ-
θει αί συμφοραί τάς οποίας προίστορήσαμεν επί ’Ανδρονίκου καί των
δύο Ά γ γ έ ) ,ων. Έ ν ετει 1 I 7 8 ή Κο>νσταντινούπολις διετήρει άκόμη
άπασαν την αϊγλην τού άρχαίου μεγαλείου. Έ κ ει εδρευον οι μονάρχαι
τού ελληνικού έθνους* εκεί ό των αρχιερέων ύπατος* εκεί αί μεγάλαι
σχολαί καί οι σοφώτεροι τού έθνους ά.νδρες. Έ κ ει μετεωρίζετο ό θόλος
τής τού Θεού σοφίας, τού Παρθενώνος αυτού τού χριστιανικού ελλη­
νισμού εκεί έστάθμευον τά τάγματα τά τοσάκις νικηφορήσαντα κατά
Μωαμεθανών, κατά Βουλγάρου, κατά Νορμαννών* έκει έπανηγυρί-
ζοντο οί θρίαμβοι των Φο>κάδων, των Βασιλ,είο)'/, των Κομνηνών, εκεί
συνέρρεον οί θησαυροί τού παγκοσμίου εμπορίου, τής άνατολής καί
τής δύσεο/ς, τής άρκτου καί τής μεσημβρία:. Έ κ ει ένί λόγω ήσαν ή
ζωη, ή δόξα, ή σοφία, ό πλούτος* ενταύθα δέ σιγή νεκρική καί ευτέ­
λεια. Τά. περιφανή τής αρχαιότητας μνημεία, τά. όποια έσώζοντο τότε
άκεραιότερα όπο^ςούν ή σήμερον, ηύξανον ετι (/.άλλον τήν λυπηράν τής
κντιθέσεο>ς έντύπωσιν, μηδεμίαν στιγμήν λήθης έπιτρέποντα εις τον
κγωνιώντα θεατήν. Ή καρδία τού νέου αρχιεπισκόπου ’Αθηνών, τού
 636 ό ί £ύο αδελφοί, Μιχαήλ καί Νικήτας οι Χωνιάται.

πρότερον ζήσαντος είς Κωνσταντινούπολή έν μέσω άκαταμαχήτων

άναμνήσειον καί σεβαστού ετι ενεστώτας, ίέν ήίυνήθη νά μή συγκινηθή
ενοδπιον τής πόλεως εκείνης ήτις άποβαλούσα τδ παρελθόν μεγαλεΐον,
μη<ϊέν του παρόντος προςεκτήσατο* καί 6 γνήσιος ούτος "Ελλην κατέ-
φυγεν,ώς είς άσυλον είς την φαντασίαν αυτού, καί 8 ιά ποιήματος τού
δποίου ίέν περιεσώθη είμ.ή μ.όνον το προοίμιον, έξεικόνισε το ίνδαλμα
των ’Αθηνών, οποίας τάς ώνειρεύθη καί ήγάπησεν εν ττ) νεότητι

' « "Ερως ’AOtjviov τών πάλαι θρυλουμένων ^

"Εγραψε ταύτα ταΓς σκιαΐς προςαΟύρων,
Καί τού πόθου το Οάλπον ύπαναψύχων.
Έπεί S’ έτ* ούκ ήν ούδαμοΰ φευ! προςβλέπειν
Αυτήν εκείνην τήν αοίδιμον πόλιν,
Τού δυςαρίθμου χαί μακραίωνος χρόνον
■ / Λιθοις, βυθοις κρύψαντος, ήφαντωμένην,
( Έρωτολήπτων άτεχνώς πάσχω πάθος* ·
ΟΓ τάς αληθείς τών ποιούμενων θέας . ·
* 1 Άμηχανούντες τών παρόντων προςβλέπειν,
Τάς εικόνας όρώντες αυτών ώς λόγω
- Παραμυθούνται τών ερώτων τήν φλόγα.
'Ως δυςτυχής εγωγε, καινός Ίξίων,
Έρών 'Αθηνών, ώς εκείνος τής Ήρας,
Είτα λαβών .εΓδωλον ήγλαϊσμένης, ;· ·' "
Φευ! οία πάσχω καί λέγω τε καί γράφω! .·μ ; ν
• ! Οίκων Αθήνας ούκ ’Αθήνας που βλέπω, ·
Κόνιν δέ λυπράν καί κενήν μακαρίαν.
.. 4 ; ; ; Πού δή τά σεμνά τλημονεστάτη πόλις;
, Ώς φρούδα πάντα καί κατάλληλα μύθοις,
Δίκαι, δικασταί, βήματα, ψήφοι, νόμοι,
.' Δημηγορίαι τε πειθανάγκη ρητόρων, ·;
Ι3ουλή, πανηγύρεις τε, καί στρατηγίαι /'
’ ,, , ·■ , Τών πεζομάχων άμα καί τών ναυμάχων,
Ή παντοδαπής Μούσα, τών λόγων κράτος Γ
., "Ολωλε σύμ.παν τών ’Αθηνών τδ κλέος, \ \ . ’
• , / “ Γνώρισμα δ’ αυτών ούδ* άμυδρόν τις ιδη.
' ' / Συγγνωστός ούκούν, είπερ ούκ εχων βλέπειν
• ■ ! Τών ’Αθηναίων τήν αοίδιμον πόλιν, ?
"Ινδαλμα ταύτης γραφικόν έστησάμ,ην. » _
Δεν αίσθάνεσθε οτι δ γραφών ταυτα άνθρωπος είναι ή ίη άλλό-
τριος τού μ.εσαιωνικού ελληνισμού; Ή ποίησις α.υτη είμπορει νά έχη
άλλα ελαττώ ματα, άλλα ψυχρά, βεβαίως £έν είναι. Τό ύπαγορεύσαν
ϋΐΐΙίΓΐιΐ ιηί^ιίίΠΊΓ -

/
 Oi Sue αδελφέ Μιχαήλ χαί Νικήτας οί Χωνιάται. 637

αυτήν αίσθημα, είναι ζωηρόν άμα καί φυσικόν, Ό Μ ιχαήλ δμ,ιλεΐ

περί 'Αθηνών μετά πόνου ψυχής, όπως ώμίλησαν περί αυτών ό Βύρων
καί ό Σατωβριάνδος, καί πασαι αί εύγενείς καρδίαι οσαι εγνώρισαν
αύτάς εν ταίς ήμ,έραις τής ταπεινώσεως καί τής νεκρώσεως αυτών,
μετά πόνου ψυχής τού όποιου ίχνος δεν εύρίσκορ.εν εις ούδένα των
προτέρων στιχουργών καί χρονογράφων. Είναι πρόδηλον ότι ό Μ ιχαήλ,
όπως ό Ευστάθιος, άνεζωογονήθησαν ύπο τής αύρας τού αρχαίου ελ­
ληνισμού, καί είναι άνθρωποι εν πολλοΐς διάφοροι των άντιπροςώπων τού
μέχρι τών χρόνων εκείνων επικράτησαντος ελληνισμού τής Α σ ία ς.
"Ινα πεισθώμεν δέ οποία μεταβολή επήλθεν έκτοτε εις τά πνεύρ.ατα,
δεν έχομεν είμή νά άνοίξωμεν τήν ιστορίαν ήν έγραψεν b αδελφός τού
Μ ιχαήλ, Νικήτας ό Χωνιάτης. Ή συνείδησις τής ελληνικής εθνό-
τητος αναφαίνεται καθ* όλην αυτού τήν άφήγησιν πολύ Ισχυρότερα
ή παρά παντί άλλω χρονογραφώ. Κ α ί μέχρι uiv τίνος βλέπετε τήν
συνείδησιν ταύτην λεληΟότως ούτως ειπείν ύπάοχουσαν. Ό Ν ικήτας
όμιλεΐ μεν πάντοτε περί τών συγχρόνων γεγονότων ώς Έ λ λ η ν κατά
τήν καρδίαν καί τον νουν, άλλ' εξακολουθεί όνομάζων τούς χριστια­
νούς τής άνατολής ‘Ρωμαίους, όπως ώνομάζοντο καθ* όλην τήν περίο­
δον του μεσαιωνικού έλληνισμ,ού. "Οτε όμως περί τά τέλη τής ιστορία
εύρέθη κατέναντι τής ε’σχάτης καί φοβερωτέρας από δυσμών έπιδρορ.ής,
ής μετ’ ολίγον Οέλομ.εν ιστορήσει τάς περιπέτειας, αίφνης ό άνθρωπος
αυτός αποβάλλει τό επίσημον μεσαιωνικόν προςωπείον, αποκρούει τό
άλλότριον τών ΊΡωμ,αίων ονομα, περιβάλλεται τήν καθαράν ελληνικήν
πανοπλίαν, καί θρηνεί καί οδύρεται ώς b γνησκύτατος τών ‘Ελλήνων.
α Ά λ λ * ή δη μ„οι καί τό λέγειν αυτό έπιλέλοιπεν, ανακράζει, όσα
καί σώμ,α συμφυές ψυχή καί όμόστολ.ον τή τού λόγου σοί τροφω πόλει
συναπιόν τε καί συνθανόν. Κωφοίς τοίνυν δάκρυσι καί στεναγμ.οΐς
άλαλήτοις τά πολλά τών θρηνημάτων άφοσιωτέον, καί τού περαι­
τέρω άφεκτέον τής ιστορίας ειρμού. Τις γάρ άνάσχοιτ* άν επί γής
αλλοτριωθείσης ?)δη τού λόγου καί βαρβαρωθείσης τέλεον τά Μουσών
έπιδείκνυσθαι κρούρ,ατα ; Ούκ άν άσαίρ.ην τά βαρβάρων αυτός, ουό’
εσοίρ,ην παραπέμπων τοΐς έπειτα πράξεις πολερ.ικάς *ν αις μη νικώ-
σιν Έ λληνες. Ε ί γάρ ό Κωος Ιπποκράτης πολλοίς ρ,εταπεμπόρ,ενος
χρήρ,ασι πρός τού τότε ΙΙερσών βασιλεύοντος, ώς αν τάς υπ εκείνον
επισκέψαιτο πόλεις κακώς πασχούσας νοσηλεία, σώμ.ατος, ουό ακροις
ώσί τάς υπέρογκους υποσχέσεις ήνέξατο δέξασθαι, ερρειν,και οιμώζειν
638 Οί δύο άδελ'&ο», Μ* / αήλ χαί Νικήτας οι Χωνιάται.

τούς βαρβάρου; άφείς, πώς άν ειην εγώ το βέλτιστον χρήμα, τήν ιστο­
ρίαν, καί κάλλιστον εύρηκα, των Ελλήνω ν, βαρβαρικα-ίς πράζεσι καθ’
Ελλήνων χαριζόμενος ; Ά λ λ ’ ούτοι μέν κατά τον έμπρήσαντα τδν εν
Έφέσω ναόν τ η ; Ά ρτέμιδος οΐχέσθωσαν άϊστοί τε και άπυστοι, μηδέ
προςρήματος γουν τίνος ύφ’ ημών άζιούμενοι, έως ου παρέλθοι ή ανο­
μία κάπί τοις δούλοι; αυτού το θειον παρακληθήσεται. Ού γάρ έστιν,
ούκ έστιν ο Θεός ημών εις τέλος έπιληθόμενος, ή συνεχών εν τή όογή
αύτού τού; οικτιρμού; αυτού, μηδέ προςτιθείς τού εύδοκήσαΐφ έτι,
αλλά πατάσσων ιά τα ι καί θανατών έπιστρέφων ζωοποιέ?.Λ
Ουδέποτε ίσως h συνδυασμός των αναμνήσεων τής ελληνικής άρ-
χαιότητος μετά των πεποιθήσεων τής χριστιανικής πίστεως, των δύο
τούτων άκραδάντων κιόνων έφ* ών στηρίζεται ό όλος βίο; τού νεω-
τέρου ελληνισμού, έξεδηλώθη ευκρινέστερο'/ ή έν τή περικοπή ταύτη
τής τού Ν ικήτα συγγραφής. Ά λ λ α χαριεστέρα είναε ή εικών αυτού
εν τω άκολούθω χωρίω όπου ό Νικήτας ιστορεί την ραγδαίαν υπό
των δυτικών κατάκτησιν τής κυρίως Ε λ λ ά δο ς.
« Πρόεισι (το βάρβαρον) είς τιόλιν προς Ίσθμω κειμένην καί πάλαι
άφνεών, την Κόρινθον, μεθίσταται πρός Ά ργ ος, περιπαπταίνει τούς
Λάκωνας, ές Ά χ α ία ν ενθεν προςβάλλει, ε'κ τούδε την Μεθώνην με­
τέρχεται καί όρμα προς Πΰλον την πατρίδα Νέστορος, οίμαι δ ' ώ;
Άλφειω έπιστάν, άρύσεται τού ρείθρου καί λούσεται, καί μνήμην λή-
ψεταε παλαιού χαρίεντος διηγήματος, καί μαθον τδν ποταμόν τώ
τής Άρεθούσης υγραίνομενον ερωτι, Σικελικής πηγής καί παιδας
Ιτα λ ώ ν ποτιζούσης, δέδια μ ή καί αύτο τυραννήσαν τδ ύδωρ γράψει
καθ* υγρών καί δ ι' Αλφειού τθ?ς έκ τού γένους έκείσε διασαφήσειε τά
καθ’ Ελλήνω ν ανδραγαθήματα. Ά λ λ * ώ Έ λ λ η ν ποταμέ Αλφειέ,
£εύμα ρέον δ ι’ άλμης πότιμον, ξενίζον άκουσμα, εμπύρευμα έρωτος,
μή δή τά ελλήνια δυςπραγήματα τοις έν Σικελία βαρβάροις δ ια -
τρανώσειας, μ η δ ’ εκπυστα θείης όσα οί έκ σφών έπιστρατεύσαντες
Έ λ λ η σ ι, καθ’ Ελλήνων έμεγαλούργησαν, ίνα μ ή χοροί στώσι καί
παιάνες ασθώσι, καί πλείους καταρωσιν οί διάφοροι, βραχύ τι έπί-
μεινον. Άλλοπρόςαλλος ή μά χη, πεττευτά τά ανθρώπινα, καί νίκη
έπαμείβεται άνδρας. Ούδ' Άλεξάνδρω φασί τά επί πάσιν άπρόςκοπα,
ούδ* άδιάπτιυτος ή τύχη παράπαν τού Καίσαρος.»
Ά λ λ ’ επανερχόμεθα είς τδν Μ ιχαήλ Χωνιάτην. Όσον εύγενεϊς,
όσον ζωηραί καί άν ήσαν αί συγκινήσεις τάς οποίας παρήγεν ιίς τήν
 Το δριον *Αθηνών κατά τούς χρόνους τούτους. 639

ψυχήν χύτου ή Οέχ τής πόλεως τής οποίας ή δη προΐστατο, 6 αρχιε­

πίσκοπος ’Αθηνών δεν έλησμόνει τα ιερά καθήκοντα τά όποια ήτο
ιδίως επιτετραμμένος να εκπλήρωσή, στηρίζων tyv πίστιν κατά των
αδιάλειπτων πειρασμών τής αδιαφορίας, τής άμαθείας, τής κακίας,
παραμυθών συμφοράς αναπόσπαστους από τής ανθρώπινης ζωής, καθο-
δηγών καί νουθετών τον Οττ* αυτόν τεταγμενον πολυάριθμον κλήρον.
Κ αί ώς έςάγεται εκ τών σωζομένων αύτοϋ λόγο>ν καί ομιλιών, διε-
ςήγαγεν εύγλώττως καί εύλαβώς τά ποικίλα ταύτα έργα. Ούδέ περι-
ωρισθη εις τήν ηθικήν διδασκαλίαν καί τήν καθαρώς εκκλησιαστικήν
αρμοδιότητα. Ή οσημέραι αύξουσα ανωμαλία των πραγμάτων ήνάγ-
κασεν αυτόν προς τούτοι; νά^συνηγορήση μέν παρά τοΐς ίσχ υροΐς τής
γής υπέρ τής πόλεως εκείνης τής οποίας ήτο 6 ε’κ Θεού τεταγμένος
προστάτης καί κηδεμών, νά ύπερμαχήση δε υπέρ αυτής καί ώς στρα­
τηγός, καθάπερ πάλαι ποτέ ο Συνέσιος τής Κυρήνης, καί όπως έν τοΐς
μετέπειτα χ ρ ό ν ο ιμ ά λ ισ τ α δέ εν τοΐς καθ’ ημάς τοσούτοι αρχιερείς
έπρωταγωνίστησαν υπέρ των ποιμνίων αυτών.

Ή πόλις των ’Αθηνών μετά τής περιφέρειας αύτής, το όριον τών

Αθηνών, ένεμετο τότε, ώ ; καί άλλοτε είπομεν, ποικίλα προνόμια. Δέν
άπελάμβανε μέν πλήρη φόρων ατέλειαν, ώς έρρέθη ύπο νεωτέρων τ ι-
νών, άλλ’ ήτο άπηλλχγμένη πάσης δικαιοδοσίας τού στρατηγού τής
Ελλάόος. Ο στρατηγός ουτος ού μόνον ούδεμίαν δικαστικήν ή δ ύ -
νατο νά ενάσκηση αυτόθι έςουσίαν, ήτις υπό μόνων τών αρχόντων τής
πόλεως διεξήγετο, αλλά άπηγορευμένον ήτο αύτω καί νά ειςέλθη
απλώς εις τό τών ’Αθηνών όριον. Ό εγρειο; φόρος (ή τού κήνσου
άπαίτησις, τό έγνωσμε'νον άκρόστιχον) ήτο μέτριος· καί αύταί δέ α·
«ίςφοραί, αί πρός κατασκευήν πολεμικών πλοίων όριζόμεναι, ήσαν ελα­
φρότερα ι τών επιβεβλημένων είς τά όρια Θηβών καί Εύρίπου. Δυςτυ-
χώς τά προνόμια ταύτα πολλάκις παρεβιάζοντο υπό τών έν Θήβαις
εδρευόντων στρατηγών, καί μάλιστα καθ’ ούς εύρισκόμεθα χρόνους, ότε
ή έν Κωνσταντινουπόλει κεντρική κυβέρνησις ολίγον ήδύνατο νά έπι-
τηρη και νά συνεχή τούς κατά τάς επαρχίας υπαλλήλους αύτής.
Προςφάτως ίτ ι τό οριον ’/Αθηνών ήναγκασθη τά πληρώση τρις κ α τ’
επανάληψιν, λόγω κτίσεως πλοίων, είςφοράς πολύ βαρυτέρας τού ύ:ίου
τών Θηβών καί τού όρίου Εύρίπου. ΓΙλήν τούτου ύ στρατηγός τής
Ε λ λ ά δο ς, προφασίζομενος τήν προςκύνησιν τής επί τού ναού τής άκρο-
640 Τό όριον 'ΑΟ'^νών χατά τους /ρόνους τούτους.

πόλεως θεομήτορος, ει;ηρχετο είς τ α ; Αθήνας μετά στρατιάς Ολοκλή­

ρου ακολούθων, οϊτινες ού μόνον έτρέφοντο ύπό των κατοίκων, άλλα
καί μισθόν άπήτουν παρ’ αυτών ύπέρογκον. Ό στρατηγός ε’γων σύν­
εργού; τούς κακοηθέστερους των εγχωρίων κηφηνών, έφυλάκιζε και
έφορολόγει τούς εύπορωτέρους των κατοίκων,άλλους μέν διότι δέν πρου-
πήντησαν αύτον, άλλους δέ δι* άλλας αίτιας. Κ αί έπειτα ψηφίσας
βαρύτατον γενικόν φόρον, απήρχετο καταπιέζων πάλιν καθ’ οδόν τούς
κατοίκους, καί διαρπάζων πάν το προςτυγόν. Ενώπιον τοιούτων α δ ι­
κημάτων, πολλάκις έπαναληφθέντων, ό Μ ιχαήλ Χωνιάτης δεν ένό-
μισεν οτι είμπορεί νά σιωπήση. Κ α ί αφού είς μάτην έζήτησε την θε­
ραπείαν αυτών από των στρατηγών τής Ε λ λ ά δ ο ς, διενήργησεν ανα­
φοράν των κατοίκων προς αύτον τον βασιλέα τω 1 1 9 8 , η υπομνηστι­
κόν, Οπως τότε ελέγετο, τό όποιον αύτός συνέταζε και δ ι’ ού έπεκα-
λέσατο την μεσολάβησιν τής ύπερτάτης άρχής προς κατάπαυσιν τού
δεινού. Τ ό ύπομνηστικόν τούτο είναι γεγραμμένον μετά πολλής μέν
εύλαβείας, μετά πολλού δέ άμα θάρρους μαρτυροϋντος τον γενναίον
καί ανεξάρτητον χαρακτήρα τού ναλού κάγαθού άνδρός. «Ε ίς τί
γούν ή τοιαύτη απόκλεια ημών, Δέσποτα ημών άγιε, επιφέρει έν έπι-
λόγω τό ύπομνηστικόν, τού δημοσίου μηδέν εντεύθεν κερδαίνοντος,
μάλλον μέν ούν ζημιουμένου, δι* ών κατά βραχύ μεταναστεύουσιν οί
πλείους ημών, καί έρημούται οσον ή δη ή χώρα ή ήμετέρα, ώς καί
ανωτέρω ειρηται, καί κολοβούτα ι τό έγνωσμένον άκρόστιχον;
Δ ιά τούτο ολίγα ών πάσχομεν άνενεγκόντες, δεομ.εθα τής φιλανθρωπο-
τάτης άγιας βασιλείας σου γενέσθαι καί έφ’ ήμίν έ’λεος, καί κοπάσαι
ποτέ τον κατακλυσμόν τών έπηρειών...... (ενταύθα δρίζονται διά μακρών
καί ακριβώς όσα παρεκαλείτο νά διατάξη ύ βασιλεύς πρός σωτηρίαν
τού υπηκόου καί τού δημοσίου ταμείου, ήτοι νά άπαγορευθνί ή τε είς
την πόλιν είςοδος τού στρατηγού τής Ε λ λ ά δ ο ς καί ή εϊςπραξις φόρων
καί είςφορών πλειοτέρων τών κεκανονισμένων έπειτα δ ’ επέρχεται το
τέλος τής αναφοράς ούτως έχον). Κ αί τούτων γενομένων σωζοίμ,εθ* άν
ημείς, σώζοιτο δ* άν καί τω δημ,οσίω τά έξ ημών συνειςφεοόμενα*
καί σωζόμενοι ού παυσαίμεθα τού ύπερεύχεσθαι τής άγιας βασιλείας
σου, ής ώς ανάξιοι δούλοι τολμήσαντες έδεήθημεν.»
Πολύ όμως ύποπτεύομεν ότι ό αρχιεπίσκοπος ’Αθηνών έν τή προθυ­
μία αυτού τού νά άπαλλάξν) την πόλιν ταύτην πάσης καταπιέσεως,
ένεπεσεν είς ύπερβολάς τινάς. Διότι όταν λέγορ έν τφ προοιμίφ τού ύπο-
 Πολιορκία Α θηνώ ν υπό Σίγουρου. Γενναία του Μ ιχα ή λ σμυνα. 641

μνηστικού δτι ώς εκ των αλλεπαλλήλων εκείνων επηρείων το δριον

των Αθηνών κινδυνεύει νά άποβή Σχνθιχη ερημία' και εν έτέριο λόγω
έγκωμιαστικφ είς τον βασιλέα Ίσαάκιον τον "Αγγελον, άξιοι οτι ή πόλις
των ’Αθηνών κατήντησε νά μή είμπορή νά προςφερν) είς τον βασιλέα
ουδέ τον νενομισμένον χρυσούν στέφανον* δτι κατέστη άχρή[Αατος καί
πενιχρά, καί δτι θέλει παντάπασιν έξαφανισθή, εάν δεν λάβη άνακού-
φισίν τινα διά τής μεγαλοεργού καί πλουτοδότιδος δεξιάς τού υπέρ­
τατου άρχοντος, λέγει πράγματα δυςκόλως συμβιβαζόμενα προς τάς
άλλας είδήσας δσας ε*χομεν περί τής πόλεως τών ’Αθηνών κατά τούς
αμέσως επομένους χρόνους. Πολλάκις έλάβομεν αφορμήν νά άναφέρωμεν
ώς τεκμήριου τής ευπορίας καί τής πολυανθρωπίας τής ’Α ττικής κατά
την τριςκαιδεκάτην εκατονταετηρίδα, το γεγονός δτι ή χώρα αυτή
ήδυνήθη νά έπαρκέση άφ’ έαυτής κατά μέγα μέρος είς την συντήρησιν
μιας τών μεγαλοπρεπεστέρων αυλών καί τών ίσχυροτέρων κυβερνή­
σεων έξ όλων δσαι προέκυψαν έν Έ λ λ ά δ ι επί τής φραγκικής κυριαρ­
χίας, τής αυλής καί τής κυβερνήσεως τών δουκών τών ’Αθηνών. Τό
γεγονός τούτο είναι αναμφισβήτητου καί δέν,ήθελεν είναι δύςκολον
νά εξηγηθή εάν έξελαμβάνομεν κατά γράμμα τάς μεμψιμοιρίας τού
υπομνηστικού καί τού εγκωμιαστικού προς τον Ίσαάκιον λόγου.

Κ α τ’ αυτό δ ’ εκείνο τό έτος 1 1 9 8 καθ’ ύ b αρχιεπίσκοπος ’Αθηνών

Μιχαήλ τοσούτον έκθύμως ύπερεμάχει υπέρ τών δικαιωμάτων τής
μητροπόλεως αυτού, πολλήν γισθάνθη θλΐψιν μαθών τον θάνατον τού
άνδρός ον εύλόγως ύπελάμβανεν ώς τό πρότυπον τής χριστιανικής
αρετής καί τού γνησίου ελληνισμού. Ή μονφδία ήν τότε έ'γραψεν
:ίς τον άγιώτατον Θεσσαλονίκης κύριον Ευστάθιον, είναι ίσως τό κάλ-
λιστον τών δειγμάτων τού κατά τούς χρόνους τούτους άρξαμένου συν­
δυασμού τού άρχαίου ελληνικού καί τού χριστιανικού κόσμου περί τε
τά διανοήματα καί τά αισθήματα. ’Αλλά μετ’ ολίγον ελαβεν b
αρχιεπίσκοπος Μιχαήλ ευκαιρίαν νά άποδείξν) δτι δεν ωφελείτο μάχρι
λόγο)ν μόνον ψιλών εκ τής διδασκαλίας τών προπατόρων εκείνων,
αλλά καί έν έ'ργοις έμιρ,ειτο τάς άρετάς αυτών. Ή πολιτική άναρ-
χία ήν ειδομεν έπικρατήσασαν επί ’Αλεξίου Γ ' είς τε τάς άσιανάς
επαρχίας καί τάς βορειοτέρας εύρωπαϊκάς, δέν ήτο δυνατόν νά μή
μεταδοθή καί είς τάς κυρίως έλληνικάς χώρας. Ήξεύρομ.εν ή δη δτι
επί τού* Βλαχοβουλγαρικού πολέμου 6 βαθύπλουτος πρωτοστράτωρ
( b a a . ILTOP. Κ. ΠΑΠΑΡΡΗΓΟΠΟΥΑΟΪ ΤΟΜ. δ ' . ) 41
6 42 Πολιορκία των ’Αθηνών υπό ϊγοοροδ. Γενναία του Μ ιχα ήλ άμυνα.

Μανουήλ Κ αμύτζης έπεχείρήσε να ίδρύση, ανεξάρτητον έαυτώ κράτος

έν Θεσσαλία καί εν Έ λ λ ά δ ι. Κ αί αυτός μεν άπέτυχεν. Ά λ λ ο ι όμως
μικρότεροι δυνάσται κατέλαβον ου/, ολίγα τής Ε λ λ ά δος μέρη κατά
τά τελευταία έτη τής δωδέκατης εκατονταετηρίδας και τά πρώτα
τ ή ; τριςκαιδεκάτης, διατελούντες σχεδόν ανεξάρτητοι από τής έν
Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας. Είς τά όρη τής αρχαίας Λολοπίας
ήρχεν Άγραφκότης τις πολέμαρχος, περί του οποίου πλειότερα δέν
γνωρίζομεν. Ά λ λ ’ όνομαστότερος άπέβη ό δεσπότης Λακεδαίμονος
Λέων Χαμάρετος. Τής Μεσσηνίας κύριος ήτο ό Θεόδωρος Μελισσηνός,
συγγενής των Κομνηνων έκ κηδεστίας. · ’Ισ/υρότατος δέ καί τολμη­
ρότατος των εγχωρίων τούτων ηγεμονίσκων ύπήρξεν ό άοχων τού
Ναυπλίου Σγουρός. Ό πλούσιος ούτος ευπατρίδης sty εν, έτι επί Ίσ α -
ακίου τού ’Αγγέλου πιΟανιότατα, καταστή κύριος τής πόλεως εκείνης.
Α ν τ ί νά καταπολεμηθώ, ύπο των στρατηγών Πελοπόννησου καί Ε λ ­
λάδος, διετέλει έξ εναντίας είς φιλικάς προς αυτούς σχέσεις επί το-
σούτον ώςτε από κοινού μετά των στρατηγών Ε λ λ ά δο ς είςέπραξε καί
εξ ’Αθηνών ποσότητά τινα χρηματικήν λόγω κατασκευής πλωιμων.
Τήν δέ αρχήν αυτού έκληρονόμησεν ό υιός του Λέων, δς-τις κα τ’ άρχάς
άρκεσθεις είς τήν τού Ναυπλίου ηγεμονίαν, μετ’ ού πολύ άπέβλεψεν είς
τό νά δεσπόση άπάσης τής ανατολικής Πελοπόννησου καί ά π ά σηςτή;
ανατολικής Ε λ λ ά δ ο ς. Τ ω 1 2 0 2 κατέλαβε δ ι’ απάτης μέν τό Ά ργος,
διά ληστρικής δε έπιδρομ,ής καί αυτήν τήν Κόρινθον. Ό αυτόθι μη­
τροπολίτης Νικόλαος είχε φαίνεται κα τ’ άρχάς άντιπράξει είς αυτόν.
Έ π ε ιτ α όμως ύπέκυψεν εξ ανάγκης και ένόμισεν δτι εξιλέωσε τον
άνδρα διά τών φιλικών αύτου τρόπυιν. Ά λ λ ’ ό Λέων Σγουρός ήτο
φιλόδοξος άμα καί άπιστος άνθρωπος' άφού έπροςποιήθη δτι έλη-
σμόνησε τήν προηγηθείσαν διχόνοιαν καί έκάλεσε τον μητροπολίτην
είς γεύμα, αίφνης έτύφλωσεν αυτόν καί κατά τών σκοπέλων κατε-
κρήμνισεν. Ουτιυ δέ άσφαλίσα; τήν αρχήν αυτού έν τή πρωτευούση
τής χερσονήσου, έπεχείρησε δεινήν τής χώρας λεηλασίαν καί ήδη
έχων ούςαύτως στόλον ύφ’ εαυτόν, έξήλΟεν είς τήν στερεάν Ε λ λ ά δ α
καί άπεφάσισε προ πάντων νά κυριεύση, τάς Αθήνας. Όπόσον εύχερώς
ήδύνατο νά κατορΟώση, τούτο άπεδείχθη έκ τής ευκολίας μεθ’ ής
είχε γίνει κύριος τού Ά ργους καί τής ΚορίνΟου, μετ’ ολίγον δέ
είςήλασε καί εις αύτάς τάς Θήβας. Ά λ λ ’ έν Άθήναις άντιπαρέστη
κ α τ’ αυτού άνήρ γενναίος άμα καί συνετός. Ό αρχιεπίσκοπος

ν
 Κατάστασις του Κράτους προ τής τέταρτης σταυροφορίας. 64 J

Μ ιχαήλ, καλέσας τούς κατοίκους εις τά δπλα, ανήλθε ρ.ετ αυτών

εί; την άκρόπολιν, όιότι ή κάτω πόλις ό'έν ήίύνατο νά άνθέξη, καί
άπο τού ασφαλέστερου εκείνου χλωρού ηγωνισθη όι ειρηνικών λόγων
νά άποτρέψη τον Σγουρόν άπο της εκτελεσειυς τών βουλευμάτων
του. Παρέστησεν αύτω όπόσον ασεβής ρ.εν ητο εν γενει η μεταζύ
χοιστιανών γενορ,ένη αυτή ά^ελφοκτονία, όποσον άδικος $ε η κατά
τών *Αθηνών προςβολή. Κ α τά τών *Αργέ ίων καί τών Κορινθίων ή£ύ-
νατο ίσως νά έχη αΐτιάσεις τινάς, oc Si Αθηναίοι ουδερ.ιαν εύωκαν
αύτω αφορμήν ίυςαρεσκείας. Έ π ί τέλους ανεκάλεσεν είς την μ,νημ.ην
αυτού τάς προτέρας φιλικάς σχέσεις, δτε ο μεν Σγουρος έλεγε τον
αρχιεπίσκοπον πατέρα, ό όΝέ αρχιεπίσκοπος εκαυχατο ονομάζων αυτόν
έν πνεύματι υιόν. *Αλλ’ ό άνθρωπος εκείνος παρέμεινεν άίυςωπητος*
καί επειδή είχεν ανάγκην αίτιας τίνος, άπήτησε την εις αυτόν παρά-
δοσιν νεανίου Αθηναίου, τον όποιον ήθελε νά θανατώση, #έν ήςεύ-
ρορ,εν τίνος ένεκα. Το βέβαιον είναι ότι δ νέος αυτός ητο αίσχιστον
άγγειον, καί οτι όχι μόνον πολλούς τών πολιτών είχεν αδικήσει,
αλλά καί αυτόν τον ιεράρχην άλλοτε έζύβρισεν* ώςτε πας άλλος
ήθελε προθύμως παραόο>σει αυτόν. Ά λ λ * ό αρχιεπίσκοπος άπεποιήθη
την παρά^οσίν του, tfiOTt έπρέσβευεν ότι ό'έν έπρεπεν άκριτος νά θα-
νατωθη, καί <£ιότι ηζευρεν ότι η περί αυτού άπαίτησις είναι πρό-
φασις απλή, ήν ήθελε παρακολουθήσει έτέρα άξίωσις. Τότε ό Σγουρός
προςέβαλε την ακρόπολη, έπιρρίπτων κ α τ’ αυτής βέλη παντοεώ'ή·
τότε όρ,ωςό αρχιεπίσκοπος, άφού έπεκαλέσατο την θείαν #ίκην κατά τού
αιτίου τών κακών, άντέστη από τών τειχών #ιά παντοίων ρ,ηχανη-
αάτων άμυντηρίων τε καί επιθετικών. Ό Se Σγουρός άπελπισθείς νά
κατίσχυση τοιούτου αντιπάλου, έπεχείρησε παντοίαν 0ήο>σιν της κάτω
πόλεως, έμπρήσας τάς οικίας καί £ιαρπάσας τά κινητά. ‘Έ π ειτα 0έ
άνηλθεν εις την Βοιωτίαν καί εκυρίευσεν εύχμρώς τάς Θήβας, διήλθε
τάς Θερρ.οπύλας καί ύπερβάς τον Ο ίτην είςήλασενεις Λάρισαν, όίςτε
έφαίνετο προωρισμένος νά κυριάρχηση συμπάσης τής Έ λλάόος.

Ούτως ειχον τά πράγματα κατά τά πέντε τελευταία έτη τής όω -

^εκάτης έκατονταετηρίό'ος, καί τά τέσσαρα πρώτα τής τριςκαιόεκάτης.
Έ π ί τού θρόνου έκάθητο άνήρ ρ,ηβεμίαν εχων πολεμικήν αρετήν. Ή
κυβέρνησις, εάν ίύνα τα ι ποτέ νά όνορ«ασθή κυβέρνησις ή αφροσύνη
καί ή άσωτεία, ή κυβέρνησις ό'ιεζήγετο ύπό τής ασελγούς καί άσυνέ-
41 *
 544 Κατάστασις του Κράτους προ τής τέταρτης σταυροφορίας.

του βασιλίδος Ευφροσύνης καί τού ναυάρχου Μ ιχαήλ Στρυφνού, δςτις

άλλον σκοπόν δεν είχεν είμή πως να σφετερισθή όσον ενδέχεται πλειό-
τερα χρήματα. Ό στόλος έπωλήθη ινα πληρωθή το βαλάντιον τού
αρχηγού αυτού· τά δέ περιλιπόμενα τής ναυτικής δυνάμεως λείψανα
έξεπέμποντο έπισήμως ινα διαπράξωσι πειρατείας, αΐτινες προεκάλσυν
πειρατείας άλλας των ΙΙισατών καί των Γενουαίων, καί ληστρικάς
των Τούρκων έπιδρομάς. Έ ν Κωνσταντινουπόλει έπεκράτει αδιάκοπος
σχεδόν αναρχία, 'ίην οποίαν ροετά κόπου περιέστελλεν ή εκ ξένων μ ι­
σθοφόρων συγκείμενη αύτοκρατορική φρουρά. Οι αύτόΟι Ε νετοί διετέ-
λουν ήσυχοι κατά το φαινόμενον καί συνέδραμαν μάλιστα την κυβέρ-
νησιν νά περιστείλη τάς πειρατείας των Πισατών* άλλα παρεπονούντο
ότι ή κυβέρνησις απαιτεί παρ’ αυτών φόρους παρά τά συντεθειμένα
προνόμια, οτι προστατεύει μάλλον τούς Γενουαίους καί έν γένει δ'έν
ήτο δυνατόν νά μη σκανδαλίζωνται διαλογιζόμενοι δπόσον ευχερής
ήτο ή κατάλυσις τής ασθενούς ταύτης βασιλείας καί δ δλοσχερής’
σφετερισμος των ύπ* αύτήν τεταγμένων πλουσίων καί εμπορικών χ ω ­
ρών, καθ* οσον μάλιστα έμάνθανον καθεκάστην τι συνέβαινεν εις τάς
χώρας ταύτας. Ή μεγάλη νήσος Κύπρος, είχεν ήδη ύποκύψει ύπό
την φραγκικήν κυριαρχίαν έν τρ μικρά Άσίιχ ή περί Τραπεζουντα
χώρα, καί δ Πόντος καί ή Ιΐαφλαγονία, είχον άποσπασθή άπδ τού
κράτους ύπό τού ‘Αλεξίου Κομνηνού, τού έγγόνου τού ‘Ανδρονίκου,
διά τής ίσχυράς προστασίας τής θείας του, τής βασιλίδος τής Γεωρ­
γίας Θάμαρ· έν Καρία δ'έ έστασίασεν δ Μ ιχαήλ "Αγγελος Κομνηνός*
‘Αφ* ετέρου έν Εύρώπη ή Βλαχοβουλγαρική έπανάστασις έθριάμβευσε,
καί ή ανεξαρτησία τών φυλών εκείνων ανεγνωρίσθη επισημως υπο τού
‘Αλεξίου Ρ . Προ μικρού δέ ειδομεν ότι καί έν ταΐς κυρίως έλληνί-
καις γώρας οί Χαμάρετοι, οί Σγουροί καί άλλοι ίδρυσαν ιδίας δυνα­
στείας. Ό μεσαιωνικός ελληνισμός έπνεε ποοδήλως τά λοίσθια. Ν αι
μέν έσώζοντο είςέτι λείψανά τινα τής αρχαίας και ένδοξου αυτού
στρατιωτικής αριστοκρατίας, οί Βρανάδες, οι Βα τά τσα ι, οι ΓΙαλαιο-
λόγοι, οί Λασκάρεις, έξ ών δ νέος καί ανδρείος Θεόδωρος είχε προς-
φάτως συζευ/θή τήν μίαν τών θυγατέρων τού ‘Αλεξίου Ρ , χηρεύσασαν
άλλ’ οι άνδ'ρες ούτοι στερηθέντες τού #κυριωτάτου αυτών ερείσματος,
τού κατά τήν ‘Ασίαν άλλοτε άκμάσαντος μεσαιωνικού ελληνισμού^
ώμοίαζον ώςεί κεφαλαί άνευ σώματος. Ο δ εν Ευρώπη κυοφορούμενος
νέος ελληνισμός τού δποίου πρόδρομοι δύνανται νά λογισθώσιν ου
 Ot κυριώτατοι μοχλοί τής τέταρτης σταυροφορίας. 645

μόνον ο Ευστάθιος και οι Χω νιάται,άλλά και αυτοί οί προ μικρού άναφερ-

θέντ*ς Ιθαγενείς δυνάσται, είχε μέν αρχίσει νά κινητά ι, ενεργών όμως
άνευ ένότητος καί κνευ τής προςηκούση: εμπειρίας, συνετέλει μάλλον
εί; την αυξησιν τής γενική; παραλυσίας η είς την των πραγμάτυ>ν
άνόρθωσιν ώςτε κορυφο>θείση; τής παραλυσίας εκείνης, ή ελάχιστη
άνεμου πνοή ήρ*ει τή αλήθεια ινα έπαγάγγ, την πτώσιν του κράτους.

Έπνευσε δέ από δυσμών καταιγίς σφοδρότατη, ήτις είναε ευε­

ξήγητος. Ε ίν α ι άρά γε ανάγκη νά ένθυμίσωμεν ενταύθα την διαρκή
καί άδυαύπητον τής δύσεω; προς τούς χριστιανούς jf-ής ανατολής
έχθροπάθειαν, ήτις δεν ήδύνατο είμή νά άποβή τολμηρότερα ώς έκ
τής προ μικρού έκτεθείσης καταστάσεως των π ραγμάτω ν; "Αλλά
παρεκτό; τούτου, όπως πολλάκις συμβαίνει επί τοιούτων κρίσεων,
επήλΟε καί τότε παράδοξός τις συνδρομή περιστάσεων επιτηδείων νά
επιταχύνωσι την καταστροφήν. Τω 1198 προεχειρίσθη άρχιερεύς
Ρώμης είς των άνδρών εκείνων, οιτινες άνελάρ,βανον εκ διαλειμ μά-
των νά προαγάγωσι τήν,έκτέλεσιν τού περί εκκλησιαστικής καί πο­
λιτικής αρχής βουλεύματος, τού αείποτε μέν υπό τής παπικής εκκλη­
σία; βυσσοδομουμενου, άλλ* έπιδιωκομένου άλνλοτε μεν νο^θρότερον,
άλλοτε δέ δραστηριώτερον. Ό άνήρ ούτος ήτο ο μεγαλουργός Ίννο-
κεντιό; Γ '. Συγχρόνως σχεδόν, μετά τον θάνατον τού Ερρίκου Σ Τ ',
υιού καί διαδόχου τού Φρειδερίκου Α' Βαρβαρόσσα, άνηγορεύθη
βασιλεύς τής Γερμανίας, ύ έτερος τούτου υιός Φίλιππος, ο;T t; ελαβε
σύζυγον την θυγατέρα τού Ίσαακίου ’Αγγέλου Ειρήνην, την κ α τ’ άρ-
χάς μνηστευθείσαν μετά τού επιδόξου διαδόχου τής Σικελ.ίας* ώςτε
ο εκπεσών τού θρόνου Ίσαάκιος ελαβεν ούτω προστάτην ενα των
ίσ/υρο τερών δυναστών τής Εύριύπης. Κ α ί περί τούς αυτούς ώςαύτως
χρόνους προήχθη είς το ύπατον τής ένετικής πολιτείας αξίωμα b δό­
γης Ερρίκος Δάνδολος, όςτις ήτο μέν ή δ η άνήρ ενενηκοντούτης καί
σχεδόν τυφλός, άλλ’ ένταύτφ φιλόδοξος, πανούργος, έπιτηδειότατος*
Γινώσκων κάλλιστα τήν άθλίαν τού ανατολικού κράτους κατάστασιν’
ό Δάνδολος έβουλνεύθη προ καιρού τήν κατάλυσιν αυτού. Παρεκτός
δέ τών πολιτικών λ^όγων είχε καί προςωπικήν αφορμήν μίσους κατά
τής έν Κωνσταντινουπόλει αυλής· διότι άποσταλείς πρό τινων ενιαυτών
πρέσβυς είς Κωνσταντινούπολιν καί έμφανισθεις ενώπιον τού βασιλέως,
έτοποθετήθη εξεπίτηδες, ώς λέγεται, τοιουτοτρόπως υπό τών αύλικών
646 Οι κυριώτατοι μοχλοί τής τέταρτης σταυροφορίας.

απέναντι κάτοπτρου, εν φ συνεκεντρούντο αί του ήλιου ακτίνες, ώςτε

οί προςβληθέντες ο<ρΟα*Χ»Λθί του επαΟον εκ τούτου δεινώς. "Ιδωμεν νυν
πώς τα ποικίλα ταύτα και πολλάκις αντίθετα πάθη καί συρ,φέροντα
συνεδυάσθησαν καί συνέπραξαν επί τφ σκοπώ τής καταλύσεως τού
ανατολικού κράτους.
"Αρ,α άρχιερατεύσαντος τού Ίννοκεντίου Γ' ο ’Αλέξιος Γ ' οςτις
έγίνωσκε τον νέον αρχιερέα παντοδύναμον οντα παρά τω Φιλίππω
τω βασιλεΐ Γερμανίας, συνέχαρη αυτόν διά πρεσβείας, ε*πεμ.ψε προς
αυτόν πλούσια δώρα, καί τον προςεκάλεσε νά άποστειλν) άποκρισια-
ρίους εις Κωνσταντινούπολη/. Ό Ίννοκεντιος άπεκρίθη άμέσως διά
τής αποστολής δύο πρέσβεων, άπαιτών όμως ωςτε ή εκκλησία ή ανα­
τολική νά έπιστρέψτ, εις την ενότητα τού άποστολικού θρόνου, ώς θυ-
γάτηρ προς μητέρα, καί απειλών ότι άλλως θέλει άναγκασθή νά
(χεταχειρισθή την ύπερτάτην αύτού δικαστικήν εξουσίαν. Τ ά αυτά δέ
περίπου εγραψε καί προς τον πατριάρχην Ίωάννην Γ τον Καματηρόν,
όςτις είχε τότε διαδεχθή τον προ μικρού θανόντα Γεώργιον Β ' Ειφ ι-
λΐνον, Ό Αλέξιος Γ ' δεν ήθελε διστάσει νά προςοικειωθή διά πά-
σης θυσίας τήν εύνοιαν τού Ίννοκεντίου Γ ', αλλά ήξευρεν ότι άμα
άνεγνώριζε τήν κυριαρχίαν τής *Ρώμ.ης ήθελεν έγκαταλειφθή παρά
πάντων εν Κωνσταντινουπόλει. Όθεν τήν ανάγκην φιλοτιμίαν ποιού­
μενος δεν έπρόδωκε κατά τούτο τούλάχιστον τήν αυτονομίαν τής
ανατολής. Κ α ί μετά πλείστης μέν μετριοπάθειας καί ε'πιτηδειότητος,
άπέκρουσεν όμως κα τ’ ουσίαν τάς αποτόμους αξιώσεις τού άρχιερέως
τής 'Ρ ώ μ η ς, S ik τού λόγου προ πάντων, ότι πάσαι αί χριστιανικά!
εκκλησίαι ένα μόνον άναγνωρίζουσι ποιμένα καί μίαν κεφαλήν, τον
Κύριον ημών Ίησούν Χριστόν. Ε π ε ιδ ή δέ b Ίννοκέντιος ήλεγξε προς
τοΐς άλλοις τον ’Αλέξιον ε'πί αμ,ελεία περί τήν υπέρ τού ’Αγίου τάφου
άμυναν, b βασιλεύς άπεκρίθη ώς προς τούτο, ότι παρέσχε πάντα τά
αναγκαία προς τούς σταυροφόρους, καί ότι αυτοί απεναντίας είναι
άξιοι τής μ,ομφής τού πάπα, διότι επί τή προφάσει ότι μάχονται
ύπέρ τού Σωτήρος καταπατούσι πάντα θεϊον νόμον. Ή αλληλογρα­
φία λοιπόν αύτη ήτις έξηκολούθησεν επί ικανόν χρόνον, δεν εχρησί-
μευσεν εις άλλο είμή εις τό νά παροξύνν) τήν μεταξύ 'Ρώμης καί
Κωνσταντινουπόλεως έχθροπάθειαν, τόσψ μάλλον όσφ ό* Ίννοκέντιος
Γ ’ περιήλθεν ένταύτφ εις διαπραγματεύσεις προς τον νέον ηγεμόνα
τού Βλαχο-βουλγαρικού κράτους. Εις τάς διαπραγματεύσεις ταύτα:
 I

Οί κυοιώτατοι μοχλοί τής τετάρτης σταυροφορίας. 647

εδιοκε ν αφορμήν ή επιθυμία ήν. είχεν 6 Ίωαννίσης νά νομιμοποιήσγ,

το στέμμα, αυτού και νά έπικυρωθή ώς γνήσιος διάδοχος των αρχαίων
τής Βουλγαρίας βασιλέων. Κ αί ή ρ.εν συμπλήρωσις του μηχανήματος
τούτου δεν έγένετο εψ.ή μετά πενταετίαν ύλην διότι μόλις κατά
Οκτώβριον τού 1 2 0 3 είςήλθεν εις Τέρνοβον ό καρδινάλιος Λέων, οςτις,
αφού την 7 νοεμβρίου προεχειρίσατο πατριάρχην Βουλγαρίας τον αρ­
χιεπίσκοπον αυτής Βασίλειον, έπειτα την επιούσαν έστεψε βασιλέα
τον Ίωαννίσην. Ά λ λ * αί έν τω μεταξύ άδιακόπως σχεδόν διεξαγό-
μεναι μεταξύ Βουλγαρίας καί ’Ρώμης συνεννοήσεις, δεν συνετέ λε σαν
βεβαίως εις το νά κατευνάσωσι την προαιιόνιον εριν, ήτις έπλησίαζεν
ήδη εις την κρίσιν αυτής.
Τωόντι 6 Ίννοκίντιος Γ ' ένω άφ* ενός ένήργει τά προεκτεθέντα
έν Κωνσταντινουπόλει καί έν Βουλγαρία, ά.φ* ετέρου ένόμισε πρόςφορον
νά προκηρύςη νέαν σταυροφορίαν προς άνάκτησιν των όλως σχεδόν
άπολεσΟέντιυν άγιων τ ή ; Παλαιστίνης τόπιυν. Ήξεύρομεν ή δ η ότι
πάσα σταυροφορία. καθό περιβεβλημένη χαρακτήρα ιερόν, διετέλει
κατά το μάλλον καί ήττον υπό την ύπερτάτην ηγεμονίαν τού άρ-
χιερέιυς τής 'Ρώμης, καί συνετέλει ουτιυ είς την ένίσχυσιν ού μόνον
τής πνευματικής αλλά καί τής κοσμικής αυτού εξουσίας. ’ Λλλά πα-
ρεκτός τούτου, at περιστάσεις τής Συρίας ήσαν έπιτηδειόταταν νά.
προκαλέσιυσι νέαν τής Ευρώπης έπιστρατειαν. Τ ) μέγας Σαλαδδίν
είχεν άποθάνει τω 1 1 9 3 , οί δέ υιοί αυτού διαιρέσαντες τό κράτος
μεταξύ των περιήλθον εις διενέξεις. Τ ω 1 1 9 7 άπεβιβάσΟη εις Συρίαν
στρατός γερμανικός, οςτις όμως μετ' ού πολύ άπήλθεν έκειΟεν άπρα­
κτος διά τε την απιστίαν καί την αντιζηλίαν των περιλιπομένο>ν έν
Συρία βαρώνων, καί μάλιστα διά τον έπελθόντα θάνατον τού αύτο-
κράτορος Ερρίκου Σ Τ ', ώς έκ τού οποίου οί Γερμανοί μεγιστάνες
εσπευσαν νά έπιστρέψιοσιν εις τά ίδια , ινα ύπεοασπισΟώσι τά. δίκα ια
καί τά. κτήματά τιον κατά τάς ανωμαλίας αιτινες προέκυψαν ήδη
έν τή πατρίδι αυτών. Τότε ό Ίννοκέντιος Γ ' έ.στράφη προς την Γ α λ ­
λίαν Ιδίως καί 9ι επιστολών καί αποστόλων κατώρΟωσε τφ 1199
νά συγκροτήσω αυτόθι πρό πάντων την στρατιάν, ήτις έμελλε νά
έπιχειρήσ*/; την λεγομένην ζέζάρζην σταυροφορίαν.
)

648 Σταυροφορικ'ος στρα τός. ΣυνΟήκαι προς τήν Ένετίαν.

ΚΕΦΑΛΑΙΟΝ Ζ'.
I
θ£ 'Αγγελοι. Τετάρτη Σταυροφορία, κατάλυσις τοΟ
Μεσαιωνικού ‘Ελληνισμού.
\ Έ κ των πολλών ηγεμόνων καί ιππέων δσοι τότε εσταυροφόρησαν
οί μάλλον όνομαστοί γενόμενοι υπήρξαν· 6 κόμης Φλανδρίας Β α λ -
δουίνος, δ προχειρισθείς βραδύτερον αύτοκράτωρ Κωνσταντινουπό­
λεως* δ Βονιφάτιος δ Μομφερρατικός, δ νεώτερος αδελφός των γνω­
στών 6η δη εις ημάς ΊΡεναιρίου καί Κορράδου, δςτις προεχειρίσθη
ύπατος αρχηγός της εκστρατείας· δ συγγενής του βασιλέως της Γα λ ­
λίας κόμης Λουδοβίκος Βλεσσών, καί δ γενναίος Ουγων κόμης του
'Αγίου Παύλου, οίτινες μετά του Βαλδουινου άπετέλουν τούς επιση­
μότατους τών υποστράτηγων τού Βονιφατίου· δ στρατάρχης Καμ­
πανιάς Γοδοφρέδος ΒΟνλεαρδουϊνος, δςτις συνέταξε περιγραφήν τ*7ς
εκστρατείας ταύτης λόγου αξίαν· δ έκ τού οίκου τών κομητών της
Καμπανίας Γουλιέλμος Σαμπλίττης, δ πρώτος τ*7)ς Πελοπόννησου
κυρίαρχης γενόμενος· δ *Όθων Λαρόσης, τού δποίου δ οικος έπέπρωτο
νά άρξ·/) επί ολην εκατονταετηρίδα περίπου τών 'Αθηνών. Ά πεφ α-
σίσθη δέ νά πορευθώσιν εις Αίγυπτον (άπο της οποίας εμελλον νά
άρχίσωσι το κατά των μωαμεθανών επιχείρημα) διά θαλάσσης καί
επί τούτω νά ελθωσιν εις διαπραγματεύσεις μετά της ένετικης πολι­
τείας. #Οθεν περί τά μέσα φεβρουαρίου τού 1201 άφίκετο εις Ένετίαν
πρεσβεία τών σταυροφόρων, ης προίστατο δ Βιλλεαρδουΐνος, καί ήτις
συνωμολόγησε προς τον δόγην Ερρίκον Λάνδολον την ακόλουθον συν­
θήκην. Ό μεν δόγης ύπέσχετο νά παράσχγ, τά πλοία τά αναγκαία
προ; μεταφοράν 4 5 0 0 ιππέων, 9 ,0 0 0 ακολούθων, καί 20 χιλιάδων
πεζών, νά άναλάβγ, την τροφοδοσίαν τού στρατού επί έν έτος, νά 1

επιτρέψε την χρησιν τού στόλου επί έν ώςαύτως έτος, καί νά υπο­
στήριξή το επιχείρημα διά 50 γαλερών ήτοι πολεμικών πλοίων. Ο*
δέ σταυροφόροι άνέλαβον νά πληρώσωσιν εις την ένετικην πολιτείαν
8 5 ,0 0 0 μάρκας αργύρου (ήτοι περί τά 4 ,2 5 0 ,0 0 0 δραχμών) εις τέσ-
σαρας δόσεις μέχρι τέλους άπριλίου 1 2 0 2 , δτε ηλπίζετο δτι θέλουσι
παρευρεθή εις Ένετίαν άπαντες οί μ α χηταί, ίνα δυνηθώσι νά έκπλεύ-
σωσι περί τά τέλη Ιουνίου. Πάσαι αί κατακτήσεις καί πάσαι αι λείαι
έμελλον νά διανεμηθώσιν εις δύο ίσα μερίδια μεταξύ τών δύο συμ-
βαλλομένων μερών. Δ ιαιτηταί εμελλον νά συμβιβάζωσι τάς ένδεχο-
 Σταυροφόρους στρατός. Συνβήκαι προς την Ένετίαν. 649

μίνας διενέξεις* ώρίσθη Si νά ό'ιακοινωθή ή σύμβχσις είς ~ ον π<*παν.

"Ο τι ό Δάν£ο7νθς συνωμο7νόγησε την συνθήκην ταυτην ουχι εττι τφ
σκοπώ του νά την έκτελέση είλικρινώς, ούχί ό'ηλα^ή έπί τω σκοπώ
• /
τοΰ νά μ,εταφέρη τούς σταυροφόρους είς Αίγυπτον, συνάγεται εν ρ*ερει
εκ τού χρηματικού ποσού το όποιον παρ’ αυτών άπήτησε. Την σή-
υ.ε;ον το ποσόν τούτο ήθελεν είναι ελάνιστόν καί τότε Si άεν ητο
ι Γ ·-
μ£γα εάν προέκειτο νά καταβληθώ υπό της έν Κωνσταντινουπολει
βασι7*είας, αφού είό'ομεν οία και δσα αποταμιεύματα επληρουν τα
θησαυροφυλάκια των ήμετέρων βασιλέων από της 8 μέχρι '7*Λ? 1 1
έκατονταετηρί^ος. *Αλλά και έν αυτή τή ό'ω^εκάττ), ότε επεσκεφΟη,
επί Μανουήλ Κομνηνοΰ, την Κωνσταντινούπολή/ ό Βενιαμην Τουόέ­
λα ς, περί ου πολλάκίς ή $η ώμιλήσαμ.εν, το δημόσιον ταμειον εις-
επραττεν εκ μόνης της βασΟ,ευούσης ύπέρ τά 1 0 9 εκατομμύρια δραχ­
μών τού τότε νοράσματος (τόμου 3 , σελ. 7 4 καί 3 6 0 , τόμου 4 . ί7 ).
Έ ν τή Δύσει δμως το κυκλοφορούν κεφά7.αιον ούίεμίαν είχε τότε ανα­
λογίαν προς τό έν τη 'Ανατολή κυκλοφορούν ώς προς την Δύσιν
λοιπόν τό ύπό τού Δανίόλου άπαιτηθέν έν αρχή τής έκστρα-
τείας χρηματικόν ποσόν ητο τωόντι ύπέρογκον. "Ινα πεισθώμεν
περί τούτου, άρκεΐ νά παρατηρησωμεν ότι έπί της πρώτης σταυ­
ροφορίας ό μέν ό'ούξ τής Ν ορμανίίας 'Ροβέρτος ύπεθήκευσεν είς
τον άίελφόν αύτού Γουλιέλμον τον βασιλέα τής ’Αγγλίας, ολόκληρον
το ^ουκάτον τής Νορμανό'ίας έπί πέντε έτη ό'ιά μόνας #έκα χιλιάδας
μάρκας* το Si ^ουκάτον Βουϊλλώνος καί ή κομητεία Μαρκίας έπο>-
λήθησαν τό μεν ό'ιά 4 ,0 0 0 μάρκας, ή $έ £ιά 6 , 0 0 0 . Τ ά χρήματα
λοιπόν ήσαν τότε έν τή δυτική Ευριύπτι τοσούτον ετι σπάνια, ώςτε ό
Δάν^ολος έό'ύνατο νά ήναι έκ προοιμίου σχεό'όν βέβαιος ότι οί σταυ­
ροφόροι #έν θέλουσι ό'υνηΟή νά πληρώσωσι τάς 8 5 ,0 0 0 μάρκας.
Α λ λ ά παρεκτός τούτου, ολίγον αφού ό'ιεπραγματεύθη την προαναφερ-
θείσαν συνθήκην, ό #όγης τής Ένετίας έζέπεμψε πρός τον Μ αλέκ-
Ά ί έ λ , τον άό'ελφόν τού Σαλα^ό'ίν, τον κατορθώσαντα τότε νά λάβη
άπαν το κράτος αυτόθι, ό'ύο πρέσβεις #Γ ών συνωμολόγησε τ*7ί 13
μαίου 1 2 0 2 συνθήκην, ό'υνάμει τής όποιας ού μόνον παρεχωρούντο
είς τούς Ενετούς πολλά έν Άλεξανό'ρεία προνόμια, και ίό'ίως ολό­
κληρον τής πόλιως ταύχης τμήμα, άλ7*ά καί πλήρης έπηγγέλλετο
ασφάλεια ζωής καί περιουσίας εις πάντας τούς προςκυνητάς δσοι ήθε.
λον έπέλθει μετά Ενετών είς τον "Αγιον Τάφον. Εννοείται ότι μετά
650 Πολιτεία τοίϊ Ίννοκεντίου Γ'.

την συνθήκην ταύτην οί Ενετοί δεν ήτο δυνατόν να μετακομίσωσι

τούς σταυροφόρους είς την Αίγυπτον. Ή 'ένετική λοιπόν πολιτεία
έ'πραττεν ώς προς αυτούς, ο,τι ό -Μανουήλ Κομνηνός καί ο Ίσαάκιος
"Αγγελος κατηγοοούντο ότι έπραζαν ώς προς τόν^Κορράδον καί τον
Φρειδερίκον Α '. Ά λ λ ’ οί ροέν βασιλείς τής Κωνσταντινουπόλεως οΰτω
πολιτευόμενοι είχον τουλάχιστον νά προτείνωσι πρός δικαιολογίαν
αύτών όσα παρά των σταυροφόρων έ'παθον, ενώ ή ένετική πολιτεία
προέδιδεν άνΟρο^πους οίτινες, ού μόνον ούδέν κακόν έποίησαν είς αυ­
τήν, άλλ’ άνελάμβανον καί νά την πληοώσωσιν ύπερογκον άποζη-
μίωσιν. "Ιδωμεν ήδη πώς έπολιτεύθη b ’Ιννοκέντιος Γ\
\
ί

Ό άρχιερεύς τής 'Ρώμης επεκύρωσε την σύμβασίν την γενομένην

μεταξύ Ένετίας καί σταυροφόρων, άλλ’ υπό τον όρον ότι ούτοι δεν
Οέλουσι πολεμήσει κατά χριστιανών, παρεκτός εάν χριστιανοί δια-
κευλύσωσι το επιχείρημα κακοβούλως, καί τότε όμυ>; πάλιν δεν επε-
τρέπετο νά πολεμηΟώσιν ειμή τή συναινεσει τών συστρατευόντων
άποστολικών επιτρόπων. Ό πάπας λοιπόν εφαίνετο εκ προοιμίου
άπαγορεύων πάσαν κατά τής Κωνσταντινουπόλεως επιχείρησιν, Πό-
0εν όμως όρμώμενος παρενέβαλεν εν τή κυρώσει αυτού τον προκεί-
μενον όρον ; ’Ακόμη ούδείς είχε γίνει λόγος ότι ή εκστρατεία ήθελε
στραφή κατά τού ανατολικού κράτους* ακόμη όλος ό κόσμος επί-
στευεν oTt ή σταυροφορία διενεργεΐται κατά τών εν Αίγύπτω καί εν
Συρίο: μωαμεθανών, καί ότι έμελλε νά διαβή εις τάς χώρας έκείνας
κα τ’ ευθείαν διά θαλάσσης, ώςτε δεν προέκειτο νά διελθτ) διά χριστια­
νικής τίνος χώρας καί νά προκύψωσιν είς μέσον αί περιστάσεις
τάς οποίας τοσούτον προνοητικώς ποοεβλεπεν ό άρχιερεύς 'Ροίμης.
"Αλλ* b ’Ιννοκέντιος Γ ' είχε λάβει ήδη πιθανό>τατα νύξιν περί τών
μυστικών διαπραγματεύσεων τού Δανδόλου μετά τού Μαλεκ-Άδελ*
καί πλήν τούτου συνέβησαν ε’ν τψ μεταξύ άλλα τινά γεγονότα τά
όποια εξήγούσι την διαγωγήν τού άρχιερέως τής 'Ρώ μης. Ένω παρε-
σκευάζετο ή τετάρτη σταυροφορία, ό υιός τού Ίσαακίου τού ’Αγγέ­
λου ’Αλέξιος κατώρΟωσε νά διαφυγή κρυφίως εκ Κωνσταντινουπό-
λεως, καί προςελθών τφ 1 2 0 1 προς τον πάπαν έζήτησε την ίσχυράν
προστασίαν του κατά του σφετερισθέντος τή * βασιλείαν θείου αύτού.
’‘Αν ό ’Ιννοκέντιος Γ ' ήθελε τερόντι τοσούτον είλικρινώς όσον ελεγεν
ότι θέλει, νά αποφυγή πάσαν μεταξύ χριστιανών ρήξιν, είχε μυρίους

ι
Λ * .

Σ τρα τεία erre τήν έν Δ α λμα τία Ζαραν. Αλωσις τής Ζαρας. 651

τρόμους να άποτρέψη τάς επί των σταυροφόρων ενεργ είς του υιού του
Ίσαακίου. 'Αντί τούτου δέ τι έπραξεν ; Ε π ε ιδ ή διεπραγματεύετο
ειςέτι περί ένύξεως των εκκλησιών μετά του 'Αλεξίου Γ , εδέχθη μεν
τον όμώνυμον αυτού ανεψιόν ψυχρώς όπωςούν, επέτρεψεν όμως αυτω
νά μεταβή προς τον βασιλέα τής Γερμανίας Φ ιλ ικ ό ν , οςτις ητο
γαμβρός επ' αδελφή τού νέου 'Αλεξίου καί έποθει την αναγορευσιν
αυτού ώς αύτοκράτορος. Είναι αληθές ότι ό Φίλιππος * δεν ηδυνατο
οίκοθεν νά βοηθήση τον γυναικάδελφον αυτού· αλλ ό Φίλιππος ήτο
φίλος στενός τού Βονιφατίου τού αρχηγού των σταυροφοριυν και τού
Ίννοκεντίου Γ*. "Ηρχισαν λοιπόν διαπραγματεύσεις καθ' άς ό νέος
’Αλέξιος δεν έδίστασε νά ύποσγεθή την τε ενωσιν των ε'κκλησιών
άνευ όρου τίνος, καί προςέτι συνδρομήν απόλυτον προς ανάκτησιν των
άγιων τόπων. Ό δέ Ίννοκέντιος Γ ', όςτις, παρακολουθούν άπάσας τάς
διαπραγματεύσεις ταύτας, ήξευρεν ότι ό Βονιφάτιος καί ό Δάνδολος
θέλουσι προθύμως ώφεληθή άπο πάσης προφάσεως ΐνα στρέψωσι κατά
τής Κωνσταντινουπόλεως την κατά τής Αιγύπτου* παρασκευαζομένην
εκστρατείαν, ήξευρεν έν χλλαις λέξεσιν ότι ούδεμίαν είχεν ανάγκην
νά παροτρύνει τον ζήλον αυτών προς τούτο, άφησε τά πράγματα νά
τρέγωσιν όπως έτρεχον, ούδέν έ'πραξε σπουδαίους προς αποτροπήν τού
κατά τής Κωνσταντινουπόλεως επιχειρήματος, κατά τό φαινόρ.ενον
μάλιστα άπηγόρευσεν αυτό, ε’φρόντισεν όμως εκ πριύτης αφετηρίας νά
όρίση ότι άν συμβή, επιφυλάττεται έαυτω την ύπερτάτην διεύθυνσιν
διά των παρά τοϊς σταυροφόροι; επιτρόπου τού άποστολικού θρόνου.

Έν τούτοι; οί σταυροφόροι, οί'τινες ούδέν έγίνωσκον πέρί των ύπο-

λανθανόντων τούτο>ν ποικίλων παθών καί συμ,φερόντων, ήρχισαν νά
συνέρχωνται από τών πρώτων μηνών τού 1 2 0 2 εις Ένετίαν. Άλλ’
όταν ήριθμήθησαν, ευρέθη ότι αντί 4 5 0 0 ιππέων δεν προςήλθον είμή
1 0 0 0 ’ αντί δέ τών 2 0 ,0 0 0 πεζών μόλας περί τούς 1 0 ,0 0 0 * οί λοιποί
άπέπλευσαν εις Παλαιστίνην δ\* άλλων οδών, οί μέν διά τού Ω κ ε α ­
νού καί τής Μεσογείου, οί δέ διά Μασσαλίας ό Γενεύης ή Βάριος.
Εννοείται οτι ό Δάνδολος ήδιαφόρησε περί τούτου καί άπήτησε την
πληρωμήν όλου τού συμφωνηθέντος ποσού, επί τφ λόγω ότι ήτοίμασε
τόν στόλον δ ι' όλον τον στρατόν. Ά λ λ * εννοείται ώςαύτως ότι οί σταυ­
ροφόροι, οί/πνες καί άν ολοι συνήρχοντο εις Ένετίαν δυςκόλως ήθελον
δυνηθή νά καταβάλωσι τάς 8 5 , 0 0 0 μάρκας, περιήλθον ή δ η εις παν­

*
652 Στρατεία «πί την εν Δαλματιςι Ζάραν. "Αλωσις τής Ζάρας.

τελή άμ.η/ανίαν τού νά έκτελέσωσι τά συμφωνηθέντα. Εντεύθεν 5ε

πολλαι προέκυψαν δυςαρέσκειαι, και άμοιβαΐαι κατηγορίαι, καί στε­
ρήσεις, και νοσήμ,ατα- δ δέ Δάνδολος έπέμενε πάντοτε ζητών τά- χρή­
ματα αύτού. Περί τά μέσα του έτους οί μεγιστάνες των σταυροφόρων,
βλέποντες οτι είναι εις την διάκρισιν τής πανούργου εκείνης πολιτείας,
αφού είςέπραξαν οσα έκαστος των συναγωνιστών αυτών ήδυνήθη νά
συνειςφέρη, ε^δοκαν καί αυτοί ο,τι είγον καί δεν είχον, διότι συνωμο-
λόγησαν προς τοίς άλλοις δάνεια τοκογλυφικά* αλλά πάλιν όσας καί
άν κατέβαλον προςπαθείας, δεν είμπόρεσαν νά πληρώσωσιν ουδέ το
ήμισυ τής οφειλής. Τούτο δυνάμεθα νά συμπεράνωμεν έκ τού οτι,
ένφ οι Ε ν ε το ί μετ’ ολίγον ελαβον όλην σχεδόν την λείαν τής Ζάρας,
έδέησε κατόπιν νά πληρωθώσιν εις αυτούς ετι προς έζόφλησιν εν Κων-
σταντινουπόλει 3 4 ,0 0 0 μάρκαι. Τότε δ Δάνδολος όςτις είχεν ήδη
τελειώσει τάς μετά τού Μ αλέκ-’Αδέλ διαπραγματεύσεις του, έφάνη
ότι ήρχισε νά έλεή τούς μαχητάς εκείνους τού σταυρού καί προέτεινεν
είς αύτούς οτι είμπορεί νά μή απαίτηση τό έλλειπον καί νά έκστρα-
τεύση μετ’ αύτών, εάν άναλάβωσι τήνύποχρέωσιν νά έξοφλήσωσι τό
χρέος εκ τού είς αύτούς άνήκοντος ήμ-ίσους τής λείας, άμα κατορθώ-
σωσι την πρώτην αύτών κατάκτησιν. Οι σταυροφόροι έδέχθησαν
ασμένως την πρότασιν δ δέ Δάνδολος παρετήρησε τότε OTt επειδή
εύρισκοντο περί τά τέλη αύγούστου, δ επί την Αίγυπτον πλούς άπέ-
βαινεν επικίνδυνος, καί ότι καλόν ήτο νά μη διατελέσωσι δι* όλου
τού χειμώνος έν άπραζία, αλλά νά έπιχειρήσωσι προχειροτέραν τινά
στρατείαν καί κατάκτησιν. Ή έν Δαλματία πόλις Ζάρα διέκειτο
ανέκαθεν πολεμίως προς τούς Ενετούς. Οί κάτοικοι αυτής ζώντες άπο
πειρατείας, έκτήσαντο πλούτον πολύν, ή δέ καταστροφή τού ληστρι­
κού τούτου δρμ,ητηρίου ήτο εργον ιερόν. Ιδ ο ύ λοιπόν καλή αφορμή
νά χρησιμοποιήσωσι τον χειμώνα, καί έπειτα τήν άνοιξιν απέρχονται
είς Αίγυπτον. Τα ύτα είπεν δ Δάνδολος. Καί ούκ ολίγοι μεν τών
σταυροφόρων, ενθυμούμενοι τον όρκον όν έ'δωκαν νά στρατεύσωσι κατά
μωαμεθανών, δεν ήδύναντο νά έννοήσωσι πώς δ όρκος ούτος συνεβι-
βάζετο μετά τής προτεινομένης καταστροφής τής χριστιανικής εκεί­
νης πόλεως. Ό δέ Ίννοκέντιος Ρ , όςτις έ'βλεπε τήν μ,ετά τοσούτου
κόπου παρασκευασθείσαν σταυροφορίαν κινδυνεύουσαν νά άποβή
άπλούν δργανον τών ένετικών συμ,φερόντων, άπηγόρευσε τό επιχεί­
ρημα επί απειλή άφορισμού. Ό Δάνδολος όμως ελάχιστα φροντίζων

\
 Στρατεία. e?ct τήν έν Δαλματίςι Ζάραν. "Αλωσις τής Ζαρας. 653

περί άφορισμών, έπέμεινε* και δ άργγ,γος της εκστρατείας Βονιφάτιος,

ολίγον ώςαύτως προςέχων είς την οργήν του πάπα, επεκυρωσε την
νεαν συνθήκην, τόσω προθυμότερον οσω ή πρώτη αυτή ε'κ του αρχικού
σκοπού παρεκτροπή ήδύνατο νά εύκολύνη καί Δευτέραν, ήτοι την
επί τήν Κωνσταντινούπολή εκστρατείαν, περί ής ττρο καιρού συνεν­
νοείτο μετά τού βασιλέως της Γερμανίας, μετά τού γυναικαδέλφου
αυτού 'Αλεξίου τού νεωτέρου, καί μετά τού Δανδόλου, καί μ ετ’ αυτού
τού πάπα.
Όθεν τή 1 Οκτωβρίου i 202 άπέπλευσεν έξ Ένετίας 6 ισχυρός
αυτής στόλος, συγκείμενος έξ 7 2 γαλερών καί 1 4 0 φορτηγών πλοίων,
κορ.ίζων τούς#σταυροφόρους, άξιόλογον Ενετώ ν μοίραν, υπέρ τάς 3 0 0
πολιορκητικά; μηχανάς καί τά αναγκαία τρόφιμα. Αυτός 6 Δάν-
δολος, παρέ/ων δείγμα θαυμάσιον τή αληθείς άδ'αμάστου θελήσεως^
άνέλαβεν είς ηλικίαν ένενήκοντα καί επέκεινα ενιαυτών, καί ενώ ήτο
σχεδόν αόμματος, τήν ηγεμονίαν τής ναυτικής ταύτης δυνάμεως καί
τού ενετικού στρατού* συγχρόνως όμως έμπαίζων μέχρι τέλους
πάντα θείον καί ανθρώπινον νόμον, δεν έδίστασε νά προςράψνι τον
σταυρόν είς τήν δουκικήν αύτού καλύπτραν, ώςάν προγιρείτο τωόντι
νά. στρατεύσγι κατά, μωαμεθανών. Κ α ί τήν μέν 10 νοεμβρίου ήγκυρο-
βόλησαν οί σύμμαχοι είς Ζάραν, τή δέ 2 4 τού αύτού μηνός έξεπόρ-
Οησαν τήν πόλιν, έπιτρέψαντες μέν τό ζην είς τούς κατοίκους, άφαι·
ρέσαντες δέ από αυτών ό,τι καί άν είχον. Ή πόλις κατεστράφη, ή δέ
πλουσιωτάτη λεία άπεδόθη κατά τό πλείστον είς τούς Ενετούς,
ολίγα μόνον τινά λαβόντων τών βαρώνων, καί σχεδόν τίποτε τού
κοινού τών σταυροφόρων δμίλου. Πολλοί τούτου ένεκα αντήχησαν
πάλιν γογγυσμοί, τόσψ μάλλον όσω δ πάπας έξέδωκεν ή δη τον άφο-
ρισμόν του. Ά λ λ * δ Βονιφάτιος καθησύχασε τά πνεύματα έπιχειρήσας
συμβιβαστικάς διαπραγματεύσας επιτήδειας μετά τού άρχιερέως τής
'Ρώ μης, οςτις έξηκολούθησε πράττων καί λέγων άμφιβόλως όπως καί
πρότερον. Έπέμεινε μέν άποδοκιμάζων τά γενόμενα καί άπαγορεύων
πάσαν νέαν κατά χριστιανών προςβολήν, άλ.λ’ έν τα ύτψ παρετήρει
οτι οί έν Βυζαντίω έγένοντο τωόντι ε^νοχοι βαρύτατων κατά τού Θεού
καί τής εκκλησίας εγκλημάτων, ότι άπεποιούντο πεισματωδώς νά
άναγνωρίσωσι τήν κυριαρχίαν τής 'Ρ ώ μ ης, καί ότι .δ αύτοκράτωρ
Αλέξιος Γ ' διέπραξε τάς δεινοτέρας βιαιοπραγίας κατά τού αδελφού
αύτού και νομίμου κυρίου. α Ά λ λ ά , προςέθετεν, έ'ργον υμών δεν είναι
 654 Συνθήκαι προς τόν'6μώνυμον του ’Αλεξίου Γ* ανεψιόν.

νά τιμ,ωρήσετε τάς αμαρτίας ταύτας.ΐ) Ό Δάνδολος καί ό Βονιφά-

τιος ένόησαν κάλλιστα τί έσήμ.αινον αληθώς αί ποικιλαι αύται των
λόγων του Ίννοκεντιου Γ ' αντιφάσεις. ’Αφού ού μόνον ό Άλέςιος
άλλα καί άπαντες οί Βυζάντιοι ήσαν άξιοι τιμωρίας, ή τιμωρία
αυτών δέν ήτο δυνατόν νά λογισθή ώς αμάρτημα. Έπερειδόμενοι δέ
( εις την έρρ.ηνείαν ταύτην προέβησαν είς την έκτέλεσιν των βουλευ­
μάτων αυτών είπερ ποτέ θαρραλευίτερον, διότι οί τάναντία φρονοΰντες
σταυροφόροι έγκαταλιπόντες την έπιχείρησιν, άπήλθον εις τά ίδια.

Έ κ του περί Ζάραν στρατοπέδου, όπου διεχείμαζον, επεμψαν πρέ­

σβεις προς τον Φίλιππον προςκαλουντες τον ’Αλέξιος νά ποοςέλθη
προς αυτούς, ίνα διά συνθήκης οριστικής άποφασισθή το πρακτέον.
Κ αί τή 1 Ιανουάριου 1 2 0 3 έφθασαν εις Ζάραν απεσταλμένοι τού
Φιλίππου καί τού γυναικαδέλφου του, άναγγέλλοντες μέν την προςεχή
τού νέου ήγερ.ονόπαιδος άφιξιν, επιτετραμμένοι δέ την συνομολόγησιν
τής συμ,βάσεως. Κ α τά την γενομένην τότε συνθήκην, ό ’Αλέξιος ύπέ-
σγετο νά συντηρήση ιδία δαπάνη ολόκληρον τον στρατόν έπιέτοςέν,
νά πλήρωσή εκατόν χιλιάδας μάρκας αργύρου είς τού; Ενετούς*, καί
άλλας τόσα; είς τούς σταυροφόρους, νά συντηρή επί έτος μέν, δέκα
χιλιάδας μαχητών, έφ’ όρου δέ ζωής πεντακοσίους προς άμυναν τής Π α ­
λαιστίνη;, καί τελευταϊον νά καθυποτάξη την ελληνικήν εκκλησίαν είς
τόν παπικόν θρόνον. Πριν έτι φθάση είς Ζάραν ο ’Αλέξιος, είχενέκπλιύσει
- ή έμ,προσθοφυλακή τών ένετικών πλοίων, κατέλαβεν άνευ άντιστάσεως
τό Δυρράχιον, άνεκήρυξεν αυτόθι τόν Αλέξιον Δ ’, και έπειτα άπήλθεν
είς Κέρκυραν, όπου έμελλε νά συνέλθη b στόλος, οςτις άφίκετο τωόντι
εκεί περί την εορτήν -τής Πεντηκοστή; μετά τού ήγεμονόπαιδος. Έ ν
Κέρκυρα, ενώπιον όλοκλήρου τού στρατού έπανέλαβεν ο ’Αλέξιος ενόρ­
κως τάς προτέρας επαγγελίας. Ά λ λ ’ ή άκρόπολις τής νήσου ταύτης
ύποστηριζομένη υπό Γενουαίων πειρατών, δέν ήθέλησε νά αναγνώριση
τόν νέον βασιλέα, οί δέ περί αυτόν, έπειγόμ,ενοι νά φθάσωσιν είς
τόν προς ον όρον, δεν έπέμειναν είς την άλωσιν αυτής, καί, λαβόντες
μόνον τροφάς άφθονους, άνεχοίρησαν έκεΐθεν πανστρατιά την 2 5 μαιου.
Πεοιπλεύσαντες δ ’ αισίως την Πελοπόννησον, άπεβιβάσθησαν είς
Εύβοιαν συνεκρότησαν εκεί πολεμικόν συμ,βούλιον καί άπεφάσισαν
μ.ία μέν μοίρα τού στρατού νά καθυποτάξη τάς νήσους τού Αιγαίου,
τό δέ κράτιστον τού στόλου νά είςέλθη είς την Προποντίδα, όπου
 Πρώτη έμφάνισις των σταυροφόρων είς Κ]πολιν συν τώ νέω Άλεξίω. 655

ένόμιζον οτι θέλει άντιπαραταχθή κ α τ’ αυτών δ στολος του βασιλ&ως.

Και ή μέν πρώτη μοίρα, εχουσα μεθ’ έαυτής τον νεον 'Αλέξιον, άπ ήλ-1'*
Οεν είς Ά νδρον. οπού ούτος άνεγνωρίσΟη πάραυτα βασιλεύς* δ δέ
Δάνδολος, μηδεμίαν άπαντήσας άντίστασιν, άπεβιβάσθη προςωρινώς
είς Ά β υ δ ο ν , περιμένουν τον ’Αλέξιον* και άμα φΟάσαντος αυτού προή-
λασε, ‘και το εσπέρας τής 2 3 Ιουνίου ήγχ.υροβολησεν εις Αγιον Σ τέ­
φανον, ενώπιον της μεγάλης, τής Ισχυράς, τής πολυτελούς βασιλίόος
των πόλεων, ής προέκειτο η κατάκτησις. Σόμπας τών σταυροφόρων
καί των Ενετών δ στρατός συνεποσούτο κατά τον Βιλλεαρδουϊνον είς
2 0 ,0 0 0 μόλις άνδρών προ ολίγων δέ έτι ενιαυτών δ νορμαννικός στρα­
τός δ κυρίευσα; τό Δυρράχιον καί την Θεσσαλονίκην και συμποσού-
μενος είς 8 0 ,0 0 0 , είχε κατά κράτος νικηΟη ού μακράν τού χώρου όπου
ήδη προςηλθον οί σταυροφόροι. Πολλοί λοιπόν έξ αυτών βλέποντες τά
ύψηλά καί ισχυρά τείχη τής ^πόλεως εκείνης, ήτις πολλάκις πολιορ-
κηΟεΐσα, ουδέποτε είχεν ε*τι κυριευΟή, καί άναλογιζόμενοι τά ποόςφατα
της δυνάμεως δείγματα τά οποία είχε δώσει τό κράτος, συνησθάνθη-
σαν κατά την κρίσιμον ταύτην στιγμήν τού τολμηρού^ αύτεύν επιχει­
ρήματος αγωνίαν καί άθυμίαν δεινήν. Ά λ λ * δ Δάνδολος, δςτις ηξευρε
κάλλιστα πόσον ραγδαίαν υλικήν καί ηβικήν καταστροφήν ύπέστη τό
κράτος κατά την τελευτάίαν εικοσαετίαν, ένεβάρρυνε τούς συναγωνι-
στάς* επειτα δ'έ προέτεινε νά μη άποβιβασΟώσιν ει: "Αγιον Στέφανον,
ουδέ έκείΟεν νά επιτεβώσι κατά της βασιλευούσης, αλλά, προμηθευ-
Οέντες δσον ήδύναντο περισσότερα; τροφάς, νά καταλάβωσι προ πάν­
των τάς παρακείμενα; νήσους τής Προποντίδος. Ε π ε ιδ ή όμως δ άνε­
μος μή επίτρεψα; την έκτέλεσιν τού βου7.εύματος τούτου, παρέσυρε
τον στόλον εις Χαλκηδόνα, άνεπαύΟησαν αύτόΟι δύο ημέρας, καί τή
2 7 Ιουνίου κατέλαβον διά ξηρά; καί διά θαλάσσης τό Σκούταρι
(τό Σκ ουτάριον, ώς ελέγετο έν τώ μέσω αίώνι).

Ό βασιλεύ; Αλέξιος Γ ’ δςτις είχε πληροφορηΟή πρό καιρού τά υπό

τού ανεψιού του ένεργούμενα, προςεπάβησε νά άποτρέψη τον κίνδυνον
διά τού πάπα, δςτις όμως άπήντησεν είς α ύ’.όν άμφιβόλως, καί εν τψ
μεταξύ δεν έκώλυσε σπουδαίως τό έπιχείρηρ,α. Έ π ε ιτ α αφού έμαθεν
δ Αλέξιος Γ ' την άλο>σιν τού Δυρραχίου, ήρχισεν ετοιμασίας τινάς,
έπισκευάσας περί τά εικοσιν ύπόσαΟρα σκαφίδια, κατερειπώσας τάς
έ'ξωθεν των τειχών οικήσεις, καί συναγαγών πολυάριθμον έκ των ε’παρ-
656 Πρώτη έμφάνισις των σταυροφόρων εις Κ]πολιν συν τώ νέω Άλεξίω.

χιών στρατόν κατά δέ την τελευταίαν στιγμήν επεμψε μοίραν του

στρατού τούτου υπό τον Μ ιχαήλ Στρυφνόν είς την αντίπεραν παρα­
λίαν, tva καταλάβη τούς περί τό Σκούταρε λόφους, καί έπιτεθή κατά
των πολερ-ίων. Ά λ λ ’ όποιος τις ήτο ό στρατός ούτος καί ιδίως όποιος
τις ό καί άλλοθεν γνοίστός ήμιν ήγεμών αυτού Στρυφνός, άπεδείχθη
άμα ότε τη 1 Ιουλίου οί Φράγκοι ώρμησαν κα τ’ αυτών. Οι βασιλικοί
ουδέ στιγμήν άντιστάντες είς τούς πολεράους έτράπησαν είς φυγήν
έπονείδιστον, πρώτου τού στρατηγού ιόντος τό καλόν τούτο παρά­
δειγμα. «Πώς δ ’ αν καί συμβαλεΐν άνδράσιν ύπήνεγκον, ούς ψυχάρ-
παγας αγγέλους καί χαλκηλάτους ανδριάντας ούκ ώκνουν άποκαλείν
καί προς την αυτών θέαν έξέθνησκον ;» ανακράζει ό Χωνιάτης, μαρ-
τυρών την φοβεράν κατάπτωσιν είςήν κατήντησαν τά τάγρ,ατα εκείνα,
τά όποια, ίνα ρ.ή άναφέρωμεν παλαιότερα κατορθώρ.ατα, προςφάτως
ετι, επί Μανουήλ Κομνηνού, τοσάκις ένικηφόοησαν, έν ’Ιταλία μεν
κατά Νόρμα ννών, περί Ζεύγμινον δέ κατά Ούγγρων, έν Κ ιλικία δέ
κατά Φράγκων. Τότε ό ’Αλέξιος Γ ' επεμψε τή 2 Ιουλίου τον Λορ,^αρ-
δόν φίλον αυτού Νικολόν ΊΡόσσην προς τούς ηγεμόνας τών σταυροφό­
ρων, ποοτείνων είς αυτούς χρήματα ίνα άπέλθωσιν. Ά λ λ ’ ot ηγεμόνες
άπέκρουσαν την πρότασιν, καί άπήτησαν άπλώς την άναγνώρισιν τοί
’Αλεξίου Δ '. Έλπίζοντες δέ δτι άμα ό πελάτης αύτών ούτος έμφανι-
σθή ένιύπιον τών κατοίκων Κωνσταντινουπόλεως, θέλει άνακηρυχθή
ένθουσιωδώς, ε’πεχείρησαν την 3 Ιουλίου λαμπράν επί τούτω προ τών
τειχών τής βασιλευούσης παράταξιν πολλών γαλερών. Τ ά πολεμικά
ταύτα πλοία κομίζοντα τούς βαρώνους καί τούς ιππείς, έπλησίασαν
είς τά ε’πί τής Προποντίδος τείχη. Έ π ί ενός έξ αυτών ίστατο κατα­
φανής ό νέος ’Αλέξιος, κρατούμενος ένθεν καί ένθεν υπό τού δόγου
τής Έ νετίας καί τού μαρκίωνος τού Μομφερρατικού. Κήρυξ δέ γεγω-
νυία τή φωνή άνέκραξεν* «ιδού ό νόμιμος υμών βασιλεύς· αναγνωρί­
σατε αυτόν, είδε μ ή θέλομεν σάς καταπολεμήσει πάση δυνάμει.»
Ούδεμία φωνή άπεκρίθη είς τήν πρόςκλησιν τα ύ τη ν καί ούτε ήτο
δυνατόν νά άποκριθή, αφού ήτο γνωστόν cm ή άναγνώρισις τού ’Αλε­
ξίου Δ' ήτο συγχρόνως άναγνώρισις τής παπικής κυριαρχίας. "Οθεν
άπεφασίσθη ή έκπόρθησις τής βασιλευούσης* καί τή 5 ίουλίου ό στό­
λος όλόκληρος ε’κπλεύσας μεθ’ όλου τού στρατού από τό Σκούταρι
προςεπέλασεν είς τήν εύρωπαίκήν παραλίαν τού Βοςπόρου. '
 Πρώτη άλοχχις της Κ]πόλβως. Θεόδωρος Λάσχαρις. 657

* 0 Άλέζιος Ρ , παρατηρήσας τάς προπαρασκευάς τών σταυροφόρων,

είχε καταλαβει μετά δυναμεως πολλής ανάσας τάς προς τον Βόςπο-
ρον νευουσας κλιτύας τοϋ Σταυροδρομιού από τής σκάλάς του Τ οπ -
χχνέ μέχρι του παλατιού τού Μπεσικτασί (τοϋ τότε καλούμενου Διπλο-
κιονίου, από τοϋ οποίου βεβαίως πρό καιρού είχεν άπαγάγει εντός τοϋ
Βυζαν τιου τον τυφλόν Ίσαάκιον.) Ά λ λ * άμα προςεγγίσαντος τοϋ στό­
λου καί άρζαμένης της άποβιβάσεως, ό Ά λέζιος έτράπη α μ α χ ητί εις
φυγήν. Οί δέ σταυροφόροι άποβιβασθέντες άκωλΰτως έκυρίευσαν την
επιούσαν τον πύργον τού Γα λα τά , ε'Οραυσαν ενπειτα την σιδηράν άλυ-
σον ήτις έφρασσε την είςοό'ον τοϋ Κερατίου κόλπου, καί ειςελθόντες εν
αύτω, καί εύχερώς κυριεύσαντες ή καταστρέψαντες τά ελεεινά σκάφη
τά οποία άπετελουν τόν λεγόμενον βασιλικόν στόλον, εγένοντο οϋτω
κύριοι τοϋ τε λιμένος καί τοϋ Γ α λ α τά . Τούτων 8ε κατορΟωΟέντων,
άπεφάσισαν νά προςβάλωσι συγχρόνως άπό ζηράς καί άπό θαλάσσης
την πόλιν έκ τής βορειοδυτικής αυτής γωνίας. "Οθεν τή 11 καί 15
Ιουλίου ο μέν πεζικός καί ιππικός στρατός προήλασεν άπο τού Γα λα τά
προς την κοιλάδα τού Κιατχανέ, καί περάσας τόν Ινύδαριν, ήλθεν
άκωλύτως σχεδόν καί έστρατοπέδευσεν εις τό λεγόμενον Κοσμίδιον,
τό όποιον κατείχε την θέσιν τού σημερινού Έγιούπ* οδέ στόλος έναυ-
λόχησε περί τά εν Βλαχερναις ανάκτορα, ώςτε ού μακράν ήσαν απ'
άλλη7.ων α ί κατά ζηράν *καί κατά θάλασσαν δυνάμεις, καί εύχερώς
είμπόρουν νά ελθωσιν εις άμοιβαίαν βοήθειαν. Τότε τελευταίον προςε-
βλήθησαν σπουδαίως όπωςούν, άπο ζηράς τουλάχιστον. Οπό Θεοδυ^ρου*
τοϋ Λασκάρεως τοϋ γαμβρού τοϋ βασιλέως, όςτις και εις την περί-
στάσιν ταυ την άπέδειζε, καί δ ι' άπαντος τοϋ βίου εμελλε νά άποδείζη
οτι ύπήρχον έτι έν τφ κράτει άνδρες ικανοί νά αντιπκραταγθώσιν
εις τούς Λατίνους. Έ π ί πολλάς ημέρας έπεχείρησεν επανειλημμένα;
έζόδους, καί ού μικράς επήγαγεν εις τούς πολεμίους ζημίας. Δυςτυ-
χως ούτε στόλον εϊχεν ούτε τάγματα έπιτηδείως προπαρεσκευασμένα,
ώςτε «έν κατώρθωσε νά διαλύσγ, την πολιορκίαν. Κ α ί τή 17 ίουλίού
οί σύμμαχοι άπεφάσισαν' νά άναλάβο>σι τόν κρίσιμον άπό ζηράς καί
άπό θαλάσσης αγώνα. Καί ή μέν άπό ζηράς έφοδος γενομένη κατά
τής πύλη; Έγρί-καπού, άπεκρούσθη ίδιους υπό τών Βαριάγων, μεθ'ών
συνηγωνίσθησαν γενναίως καί οί Π ισ ά τα ι. Ά λ λ ’ άπό θαλάσσης οί
Ενετοί ύπήρζαν εύτυχέστεροι. Ό στόλος κομίζων τάς πυλιορκητικάς
μηχανάς καί κλίμακας υψηλάς, άφ’ ο>ν ήδύνάτο νά προςβάλτ, έζ
( ελλ. ι ς ί ό ρ . κ. παπαρρηγοπουαου τομος δ ') 15
658 Πρώτη άλωσις τής Κων]πόλεως. Θεόδωρος Λάσχαρις.

ύπερδεξίου τά τείχη τής Κωνσταντινουπόλεως, παρετάχΟη κατέναντι

των ΓΙετρίων (του Πετρί-Καπού) καί έπετέΟη ακάθεκτος κατά των
αυτόθι πύργων. Τού στόλου ηγείτο αυτός 6 Ερρίκος Δάνό'ολος, όςτις
ό'ιέταξε να τόν άποβιβάσυ>σι πρώτον εις την παραλίαν, φέοοντες πρό
αυτού την σημαίαν τού ’Αγίου Μάρκου δ Δάνδολος, εις ηλικίαν ενε-
νήκοντα τριών ετών καί σχείον αόμματος ών! Ό ποια διαφορά μεταξύ
τού ήμιθνήτος τούτου ήρωος καί τού ελεεινού ’Αλεξίου Ρ , όςτις εν

ακμή τής ηλικίας ό'έν έτόλμα νά άνταγωνισΟή υπέρ τής βασιλείας καί
τής τιμής αυτού. Τό παράδειγμα τού ήγεμόνος ηλέκτρισε τόν ένετικόν
στόλον επί τοσούτον, ώςτε μετ’ ολίγον καταλαμβάνεται εις τών πύργων
τού περιτειχίσματος καί κατόπιν άλλοι παρακείμενοι. Διά νά κατα-
στήση δέ αδύνατον την εντός τής πόλεως άμυναν,δ Δάνδολος διέταξε νά
βάλιυσι πυρ εις τάς παρά τά τείχη οικίας* καί επειδή δ καπνός εφέ-
ρετο πρός την πόλιν, ήσφαλίσΟη ούτως ή κατοχή τών υπό τών Ενετών
καταληφΟέντων οχυρωμάτων. Ά λ λ * έν τω μεταξύ δ ’Αλέξιος Γ ' μά­
θω ν ότι ή από ξηράς έφοδος άπεκρούσΟη, ένεθαρρύνΟη επί μιαν στιγ­
μήν καί έξήλΟε μετά δυνάμεως πο'λλής διά τών πυλών τής Σηλυβοιας
καί τής Άύ'ριανουπόλεως, ινα ε'πιπέση κατά τού ήττηθέντος πεζικού
στρατού. Ό Δάνδολος άμα πληροφορηθείς περί τούτου έφοβήθη μήπο^ς
κινδυνεύσο>σι τωόντι οί περί τό Έγρί-καπού έστρατοπεδευμένοι συνα-
γωνισταί αυτού, διέταξε νά παύση ή άπο θαλάσσης έπίθεσις, καί
αποβιβαστείς εδραμεν εις επικουρίαν τών συμμάχων. Ά λ λ ’ οσον καί
αν έκαυχάτο ότι γνωρίζει την αθλιότητα τών αντιπάλων, τά μετ’
ολίγον γενόμενα απέδειξαν ότι δέν ήξευοε πάσαν την δειλίαν τού
Αλεξίου Ι ν . Ό βασιλεύς ούτος έξελθών, ώς προείπομεν, διά τών πυλών
Σηλυβρίας καί Άδριανουπόλεως, έστράφη δεξιά καί έπροχώρησε μέχρι
τινός. "Αμα ομο^ς ίδών την πυκνήν τών πολεμίων φάλαγγα γενναίως
πρός άμυναν παρεσκευασμένην, δέν έτόλμησε νά τήν προςβαλη. Εις
ματην δ Λάσκαοις προέτρεπεν αυτόν ν’ άγωνισθή άπαξ τούλάχιστον,
υπέρ τής τιμής τού κράτους, παρατηρών ότι ή νίκη ήτο σχεδόν βέβαια,
διότι δ βασιλικός στρατός ήτο άσυγκρίτως πολυαριΟμότερος, οί δέ
πολέμιοι κατεπτοημένοι. Ό βασιλεύς παρετάχΟη επί τινα ώραν, έπα-
νήλΟεν έπειτα αμα χητί εις τήν πόλιν πρός μεγαλην έκπληξιν τών Φράγ­
κων, καί την έπελΟούσαν νύκτα, παραλαβών τά τιμαλφέστερα κειμή­
λια τού στέμματος καί δέκα χρυσίου κεντηνάρια καί τινας τών πιστό­
τερων φίλων, εκ Si τών θυγατέρων αυτού μόνην τήν Ειρήνην, έδραπέ-
 Άναγόρευσις του Ίσαακίου καί του ’Αλεξίου Δ’. 659

τευσε διά θαλάσσης εις Δεβελτόν, καταλιπών δ αίσχιστος γυναίκα,

βασιλείαν, κράτος καί λαδν εις την ε’σχάτην αμηχανίαν.

Ή έπελθουσα εντεύθεν καθ' ολην την πόλιν απελπισία κατέστησεν

αδύνατον την περαιτέρω άντίστασιν. Ό βασιλικός θησαυροφύλαξ
Κωνσταντίνος, προςοικεκυθεις τούς Βαριάγους, συνέλαβε την βασίλισ­
σαν Ευφροσύνην καί τούς οπαδούς αυτής, άπεφυλάκισε τον τυφλόν
Ίσαάκιον καί την σύζυγον αυτού Μαργαρίταν την Ούγγαρικήν, καί
την πρωίαν της 18 Ιουλίου άνηγόρευσεν αυτόν έν πομπή καί παρα­
τάξει, ώς άν είχε παρέλθει πας κίνδυνος. Ό Ίσ α ά κ ιο ; έπεμψεν αμέσως
πρέσβεις προς τους σταυροφόρους ίνα αναγγείλω την φυγήν τού άρπα-
γος της βασιλείας, καί νά προςκαλέση εις Βλαχέρνας τούς τε αρχη­
γούς τού στρατού καί τον υιόν του, ώς συμβασιλέα. Ά λ λ ’ οί σταυρο­
φόροι άπήτησαν προ πάντυ>ν νά επικυρώσω δ Ίσαάκιος την συνθήκην,
ήν ειχον συνομολογήσει προς τον νέον Αλέξιον. Κ α ί τούτου -γενομένου,
ίίςήλθε πανηγυρικώς δ Αλέξιος είς Κωνσταντινούπολή ύπο των βαρώ'
νων συνοά'ευόμενος, τή δε 1 αύγούστου έστέφθη ώς συμβασιλεύς τού
πατρδς αυτού. "Ινα άποφύγωσι δέ πάσαν αφορμήν διενέξεων καί ρή­
ξεων με ταξύ των ήμετέρων καί των Φράγκων, δ σταυροφορικός στρα­
τός, τού δποίου μέρος είχε κα τ’ άρχάς καταλάβει την βασιλεύουσαν,
υποχώρησα; επέκεινα τού Κερατίου κόλπου, έστρατοπέδευσεν είς την
περί τον πύργον τού Γαλατά εύρειαν πεδιάδα, καί δ στόλος ώςαύτως
άπεσύρθη είς τον λιρ,ένα τού Πέρα. Μικρόν τι μόνον άπόσπασμ.α Φράγ­
κων παρέμεινε παρά τω Ά λεξίω Δ' ίνα προστατεύω αυτόν άμα καί
έπιτηρή* δ δε προνοητικός Λάνδολος κατηδάφισε μέρος τού προς τόν
Κερ άτιον κόλπον τείχους. Οί Φράγκοι πριν ή ύπο^ωρήσωσιν ήθέλησαν
νά προςφέρωσι τά σεβάσματά των προς την χήραν τού Α λεξίου Β ' καί
τ ο ύ ’Ανδρονίκου Κομνηνού ‘'Ανναν, τήν θυγατέρα μέν του πρώηνβασι-
λέο>ς τής Γαλλίας Λουδοβίκου Ζ' αδελφήν δε τού τότε βασιλέως Φιλίπ­
που Β '. Ά λ λ ’ ήκυρία αύτη, ήτις συνέζη πρό καιρού έν παλλακεία μετά
τού Θεοδώρου Βρανά, είχε τοσούτον έξελληνισθή, ώςτε κ α τ’ άρχάς δεν
ήθέλησε νά τούς δεχθή. Μόλις δε ε’πί τέλους έπείσθη νά συνομιλήσω
μετά τού συγγενούς αυτής Λουδοβίκου, κόμητος Σαρτρών καί Βλεσσών*
καί τούτο όμως δεν έγένετο ειμή διά διερμ,ηνέως, διότι ή κόρη εκείνη
καί αδελφή των βασιλέων τής Γαλλίας ει*/εν όλως άπομάθει τήν πά­
τριον γλώσσαν. Ά λλ* έπανεργόμεθα είς τά κυριώτατα γεγονότα.
42 *
660 Λυςχέρειαι πρ·καλέσασαι νέαν προς τους Φράγκου; ρήξιν.

Οι σταυροφόροι εσπευσαν νά άναγγείλωσι την επιτυχίαν των είς

τον πάπαν, οςτις, μακράν του νά έπικυριόσγ, τόν άφορισμόν αυτού
κατά, των άνΟριύπων εκείνων οιτινες τοσούτον πασιφανώς παρέβησαν
τον περί σταυροφορίας ορκον, άπήτησε προ πάντων παρ* αυτών νά
«κτελέσωσιν ανευ άναυολής την περί της υποταγής τής ανατολικής
εκκλησίας είς την ρωμαϊκήν ά'οΟεΐσαν ύπόσχεσιν. Ουκ ολίγοι Φραγκοι
ένόμιζον βεβαίως καί τούτο σπουό'αιότατον. Οι πλεΐστοι όμως, καί
μκλιστα οί Ε ν ετο ί, ήΟελον ίίίω ς νά λάβωσι τά όφειλομενα εις αυτούς
χρήματα, ή Si εύρεσις των χρημάτο>ν τούτο>ν ό'έν ήτο εύκολος, ίιό τ ι
το μεν ταμείον τής Κωνσταντινουπόλεως είχε σχεό'όν εξαντληθή, αί
Si επαρχίαι ίεν ύπήκουον είςέτι εις τον νέον βασιλέα. Ό Ίσαακιος
καί ό ’Αλέξιος Δ ’, αφού συνέλεξαν ό,τι εύρισκετο εντι είς το δημόσιον
ταμείον, ί δήμευσαν Si καί τά κτήματα τής Ευφροσύνης καί των οπα­
δών αυτή: κατινρΟωσαν ουτω νά πληριόσωσιν είς τους σταυροφόρους
1 0 0 ,0 0 0 μάρκας. ΊΓό ποσόν τούτο ό'ιενεμήθη έξ ίσου μεταξύ Φράγκων
καί Ενετώ ν, ά.πό τής μερίίος όμως των πρώτων ά.φγ)ρέ6ησαν 3 4 ,0 0 0
μαρκαι, καί έό'όΟησαν είς τού: δευτέρους, κα.Οο όφειλόμεναι ετι εις
αυτούς, δυνάμει τής πρώτης αυτών προς τούς Ενετούς συνθήκης.
'Οπως^ήποτε τό πληρω^έν υπό των βασιλέων ποσόν ήτο μέν λόγγου
άξιον, άλλ’ ύπελείποντο άλλα*. 1 0 0 ,0 0 0 μάρκαι καί τά ουκ ολίγα
εςο^'α, τά όποια έπρεπε νά. καταβληΟώσιν υπό τού Αλεξίου Δ ’ ό\ά
την επί τήν Παλαιστίνην στρατείαν. Ε π ε ιδ ή Si τά χρήματα ταύτα
ήτο αδύνατον νά εύρε^ώσιν επί τού παρόντος, ό ’Αλέξιος Δ' παρεκά-
λεσε τούς σταυροφόρους να άναδαλωσι τήν εκστρατείαν εκείνην μέχρι
τής προςεχούς άνοιξεως. Ή παρατασις τής κατοχής ήτο αναγκαία
καί όΥ άλλους λόγους. Ό Αλέξιος Γ ', μεταβάς εκ Δεβελτούείς Ά ίρ ια -
νούπολιν, ήρχε/ άπαση: τής Θράκης, ούύ'ε ή^ύνατο νά καταβληθή
είμή ττ, συμπραξει των Φράγκων. Κ αί εν αυτή ό'ε ιή Κωνσταντι-
νουπόλει ο Αλέξιος Δ' ό'έν ήΟελεν είναι ά.σοαλής άμα άνεχώρουν οί
σύμμαχοι αυτού, ό'ιότι οι κάτοικοι τής Κωνσταντινουπόλεως μαΟόντες
τάς υποχρεώσεις τάς οποίας πρός τούς ξένους άνέλαβεν, ήσαν έτοιμοι
νά τόν καΟχιρέσωσιν όΟεν οί σταυροφόροι έπείσΟησαν νά μείνωσι
μέχρι του προςεχούς έαρος. Δυςτυχώς τούτο #έν προέλαβε τήν μεταξύ
των ίύ ο φυλών καί θρησκευμάτων £ήξivk Ό λαός ήρεΟισμένος ών έκ
τής παρασκευαζόμενης υποταγής είς τήν ρωμαϊκήν εκκλησίαν, έταύ-
τισεν έν’ τφ μίσει αύτού τούς άποίκους, οίτινες μετήρχοντο προ καιρού

I
 Δ„<χέρε,α, * ρ » χ « λ έ σ ^ ^ X Ij >Αλεξίου Λ< ..Αχ1ξ Β ·. gg3

έν Κωνσταντινουπόλει έΐΛπο-ικά εογχ, . *

Γ · ' 1 >Λν οι άρχοντες προετρεπον
πολεμίων, καί, ύπολαβών τούς πρώτουε ο- - * „ *
r * στρατού* ο χν/νορος
ρων προςέ^αλε την 19 αύγούστου καί κα τ*(χ »
Γ ' Γ * * επικείμενα; συμ-
τών Πισατών και των Ά χα λ οιτχνώ ν. Οι πχΟόντε.
έξιος Δού*/.ας
τοΐε στχυοοφόοοις και παεά τοϊς Ένετοίε, οιτινεε ί'νχ α *
• » · · ’ νς οοους
τού; ομοθρήσκους, χωρίς να προςβάλωσιν αμέσως τους ύπηκ
συμμάχου των, απεφάσισαν να έπιτεΟώσι τή 5 2 αύγούστου κατα
έν Κωνσταντινουπόλει παρά την εκκλησίαν της άγιας Ειρήνης ύπάρ-
χοντος μουσουλμανικού τζαμιού, έπιπλεύσαντες προς τούτο άκωλύτως
άπο τόν Γα7.αταν'. Ε π ε ιδ ή δέ άπεκρούσΟησαν υπό των Σαρχκηνών»
μεΟ* ών προθύμω: συνεμάχησαν καί οί Έ λληνες, οί Φραγκοι κατεου-
γον εις το πυρ, δ ι’ ου καί επί της πριύτης εφόδου τοσούτον έζημίωσαν
τούς αντιπάλους. Μ ετ’ ού πολύ τό κακόν διεδόΟη εις απαν τό
προς την Προποντίδα νεύον τμήμα τ*7ς βασΓλευούσης, καί, εξακο­
λούθησαν επί δύο ημέρας καί δύο νύκτας, έπηγαγεν ανυπολόγι­
στον καταστροφήν' άνθριυπων καί πραγμάτων, τόσω μάλλ.ον όσω
έν τω μεταξύ στίφος Φράγκων περιεοχόμενοι έλεηλάτουν παν το
προςτυχον.
Ένω δέ τοιαύται συμφορά», συνέ^αινον εντός τού Βυζαντίου, b
’Αλέξιος Δ' έπέμενεν άγωνιζόμενος ε’κ παντός τρόπου νά έκτε/χέσΥ, τά
προς τούς σταυροφόρους συμφιυνηβεντα. Ή χρηματική καταπίεσις,
ινα σναπλ^ηροίθη
I '»
το οοειλόυ.ενον
» '
γ
ποσον. ύπεοέβαλ^ε
1
παν όριον*
*
καί αύ·
τά τά ιερά εσυλνηΟησαν. καί ομινς η οφεΓλη απείχε πολ.ύ του νά
έξοφλνηΟη. Έ ν ταύτω τη 5 5 αύγούστου ό ’Αλέξιος Δ* έπέστελλεν εις
Ρο>μην την άπαιτηΟεισαν παρ’ αυτού όμ.ολογίαν της πίστεως, βραδύ-
τερον δέ ό πατριάρχης Καματηρος, κατηναγκασμ,ένος υπό τού βασι­
λέων, άνεκήρυξεν, έν τη( μεγα.7γ; έκκλησία της τού Θεού Σοφίας, τον
Ίννοκέντιο / Γ' ώς πρώτον έπί γης επίτροπον τού Σωτηρος καί περι-
έλαοε το δνομα αυτού είς τά δίπ τυχα. Ά 7 .λ ’ όμως ό μέν λαός καί ό
κλήρος άπετροπιάζοντο την ενιυσιν, ή δέ ψιλή εκείνη περί' των πρω­
τείων διακήρυξις δεν άνταπεκρίνετο είς τάς προςδοκίας τού ιεράρχου
τής ΊΡοίμης, οςπες ήξίου νά λάβη πλήρες τό δικαίω μα τής δικαιοδο­
σίας καί τής κυροίσεως ώς προς τούς λειτουργούς τής ανατολικής εκ­
κλησίας. "Ωςτε ό ’Αλέξιος Δ' παροίργιζε μέν τό υπήκοον, δεν κατώρ-
θωνε δέ νά ευχαρίστησή τούς Φράγκου;. Κ α ί έξήλθε μέν κ α τ ά μ ή ν α
αύγουστον έπ ί Θ ράκην μ ε τ ά τίνος μοίρας τού φραγκικού σ τ ρ α τ ο ύ ,
662 ΈχΟροπραξίαι. Θάνατος Ίσοιακίου καί ’Αλεξίου Δ'. ’Αλέξιος Ε'. . ,

δι ης καθυπέταξεν είκοσι πόλεις καί τεσσαράκοντα κώμας, αλλά τή

1 1 νοεμβρίου ήναγκάσθη νά έπιστρεψγ, είς Βυζάντιον οπού ή δυςαρέ-
σκεια είχε κορυφωθή, οί δέ ολίγοι περιλιπόμενοι ε*τι χρηστοί άνδρες
είχον πείσει τον τυφλόν Ίσαάκιον ότι ή κατάστασις αύτη των πραγ-
μάτυ>ν δέν ήτο δυνατόν νά διαρκέσγ), ότι νέος προς τούς δυτικούς
πόλεμος ήτο αναπόδραστος καί ειχον αρχίσει νά άνορθώνωσι μεν τά
τείχ η , νά πληρώσι δε τά ρήγματα. Ό ’Αλέξιος μετά την επιστροφήν
του ήθέλησε κα τ' άρχάς νά έπιμειν^ εί; την έκτέλεσιν των προς τούς
ξένους συντεθειμένων, καί ήγωνίσΟη νά κορέσγ) την χρηματικήν αυτών
πλεονεξίαν. ’Αλλά ή βία των πραγμάτων διδάσκει πολλάκις ό,τι
δεν Ισχύει νά διδάξη ή σύνεσις. Μ ετ’ ολίγον έδέησε νά πεεσθή καί h
Α λέξιος ότι αρχών μόνης τής Κωνσταντινουπόλειος καί των πλησιο-
χό)ρων, δεν ήτο δυνατόν νά πορισθή τά άπαιτούμενα χρήματα* όθεν
μετά τινας ύπεκφυγάς είπε ρητώς είς τον Βονιφάτιον S ri επί τού
παρόντος δεν δύναται νά έξακολουθήστ, τάς πληρωμάς του. Τότε
πρεσβεία των σταυροφόρων προςελθούσα είς τά ανάκτορα προϊσταμέ­
νου τού C o n o tl d e B e t h u n e , ανδρός περιφήμου διά την ευγλωττίαν
αυτού, ήλεγξεν αύθαδέστατα τον Αλέξιον Δ' επί παραβάσει των
συντεθειμένων καί ήπείλησεν ότι εάν έπιμείνγ) εις την παράβασιν
ταύτην, θέλει καταπολεμηθή. Εντεύθεν πολλή έξερράγη άγανάκτησις
περί τον Α λέξιον, οί δέ πρέσβεις εσπευσαν νά άναχωρήσωσιν, ίνα μή
πάθωσί τι κακόν. Έ π ε ιτ α ήθέλησε νά τον ιδγ} καί ό Δά^δολος, καί
ήλθον είς προςωπικήν συνέντευξιν έν τω λιμένι. Ό Δάνδολος έλεγξα;
πάλιν αυτόν, τον προέτρεψε νά πληριύση. Κ α ί επειδή ό Άλε'ξιος άπε-
φήνατο αποτόμους ότι ούτε δύναται ούτε θέλει νά δώσγ πλειότερα,
ό γηραιός τής Ένετίας δόγης, όςτις δεν είχε συνειθίσει ν’ άκουη* τον
νεανίσκον εκείνον είμή ως ικέτην προς αυτόν λαλούντα, παροργισθείς
διά τήν τοιαύτην τού ύφους του μεταβολήν, «αίσχιστον παιδάριον,
άνεφώνησεν, ημείς από κοπριάς σέ άνεστήσαμεν, και ημείς πάλιν θέ-
λομεν σέ όίψεε είς τήν κοπριάν.» Μεθ’ Ζ έγένετο επίσημος τού πολέμου
διακήρυξις περί τά τέλη νοεμβρίου 1 2 0 8 .

Συμβάντος δέ χειμώνος βαρυτάτου. οί Φράγκοι δέν ήδυνήθησαν νά

μεταχειρισθώσι τά πλοία αυτών εντός τού Κερατίου κολπου και ως εκ
τούτου δέν προςέβαλον αμέσως τήν Κωνσταντινούπολή, αλλά περιωρί-
σθησαν κ α τ ’ άρχάς είς τό νά ληστεύωσι καί νά πυρπολώσιν άπάσας τάς

\
 Έχθρο^οαξίαι. Θάνατος *Ισαακίου καί ’Αλεξίου Δ'. Αλέξιος, Ε\ 663

τ:ε;ί την Προποντίδα έπαύλεις. Είς μ.άτην οι άρχοντες προέτρεπον

τον βασιλέα νά άναΛάδη την ηγεμονίαν του στρατού· ο χν/νΑ'ρος
εκείνος νέος έθεώρει ατάραχος τάς συμδαινούσας και έπικειμένας συμ­
φοράς. Εντεύθεν είς των άπωτεριυν αύτου συγγενών, ό Αλέξιος Δούκας
Μούρτζουφλος (ούτως έπονομασθείς εκ του βσυνεσπάσθαε τάς οφρύς
και οιον τοϊς όφθαλμοίς έπικρέμασθαι»). οςτις ανέκαθεν μέν έπρέσβευε
τον κατά Λ α τ ίν ο ι πόλεμον, ήτο ό'έ άνήο γενναίος, πλούσιο:, πονηρός
καί αγαπητός παρά τω λαω, άνελαδε τον κατά των ληστρικών εκεί­
νων έπιδρομ,ών αγώνα. Κ α ί τη μέν 1 δεκεμ.δρίου έξελ.θών τής πόλεως
κατ’ άρχάς ηύδοκίμησεν. αλλά μ ετ’ ολίγον έγκαταλ,ειφθείς παρά
πάντων σχεδόν, μόλις ό'ιεσώθη έκ του έσχατου κινδύνου. Τ ά αυτά δέ
συνέδησαν καί τη 5 7 τού αυτού μ,ηνός. Κ ατόπιν έπεχείρησεν b Μούρ-
τζουφλος νά καταστρέψη διά πυρπολικών τον ένετικον στόλον, αλλά
διά της τού Δανδόλ,ου πρόνοιας εματαιιύθη το τόλμημα. "Ε π ειτα τη
9 ίανουαρίου έγένετο πάλαν νέα έξοδος, ην άπέκ;ουσεν ο βονιφάτιος.
Ώ ς τ ε πόλεμοι, φόνοι, δηιύσπς, ληστεΐαι έξηκολ^ούθη.σαν ούτοι καθ’
όλον σχεδόν τον Ιανουάριον καί οι μ.έν ήμέτεροι ώ ; επί τό πλείστο*
ήττώντο, τό δέ στρατοπεδον των Φράγκων ήρχισε νά πάσχη τά. πάν-
δεινα έκ της στερήσεως τροφών. Τελευτάιον τη 5 5 Ιανουάριου η προ
καιρού κατά τών Α γγέλω ν βόσκουσα άγανάκτησις έξερράγη είς
έπανάστασιν, λαός δέ καί μοναχοί συρρεύσαντες είς τον της τού Θεού
Σοφίας ναόν άπήτησαν παρά της συγκλήτου καί τού ανώτερου κλή­
ρου την καθαίρεσιν τών ανικάνων βασιλέων καί την άν'αγόρευσιν νέου
ήγεμόνος. V) Μούρτζουφλος δέν έλαβε ν ενεργόν μ,έρος είς τό κίνημα
τούτο, καί έπειδή έλογίζετο οπαδός της καθαιρεθείσης δυναστείας,
ούδείς έσκέφθη νά προχειρίση αυτόν βασΓλέα. Άλλ/ εν τούτοις η
εκλογή άπέδη δυςχερής, διότι άπαντες οι έπιφανεΐς άνδρες άπεποιούν-
το την επικίνδυνον ταύτην τιμήν. Ό μάλλον τών άλλων πλειονοψή­
φησα; Κωνσταντίνος ο 'Ρα.δεινός κατέφυγεν είς μονήν τινα καί έγέ­
νετο μοναχός, αναρχία δέ πλήρης έπί τρείς επεκράτησεν ημέρας,
μέχρις ού άνδρεΐός τις νεανίας, κατά δέ τά άλνλα άσημος, ο Ν ικό­
λαος Καναδός, άπεδέξατο τό στέμμ,α ααί τή 5 8 ίανουαρίου έχρίσθη
βασιλεύς άνευ τής συμ.πράξεως τού πατριάρχου Ίωάννου Κ α μ α τ η -
ρού. Ό Καναδός έστρατοπέδευσεν ώς εν φρουρίω έν τή μεγάλη έκ-
κλησίςρ, ενφ ο ’Αλέξιος Δ ’ καί 6 ετοιμοθάνατος Ίσαάκιος έφυλάτ-
τοντο έν Βλαχερναις υπό τού Μουρτζούφλου. Ό τ α ν b πρώτος έμαθε
 664 Προοίμια τής Δευτέρας πολιορκίας τής Κωνοταντινοο::4λεο;ς.

την καθαίρεσιν αυτού, αντί νά σωφοονισθή καί νά ύποκύψη, έζήτησε

πάλιν σωτηρίαν από των Φράγκων, καί εττε^ψε τον Μούρτζουφλον
προς τον Βονιφάτιον £να έξορκίση αυτόν νά καταλάβη τάς Βλαχέρ-
' νας. Εννοείται ότι οί Φρώγκοι δεν έκώφευσαν εις την πρόςκλησιν
ταύτην. Ά λ λ * οτε την επιούσαν νύκτα έπήλθον, ΐνα ειςέλθωσιν εις
τά .βασίλεια εκείνα, εύρον τάς πύλας κεκλεισμένας καί άνεχώρησαν
καταρώμενοι τον επίορκον νεανίαν* αδίκως ομι»ς ταύτην την φοράν,
διότι εν τω μεταξύ h άθλιος ειγε φυλακισθή υπό τού Μουρτζούφλου.
Ό άνήρ ούτος, οςτις προ καιρού έπωφθαλμία εις τον θρόνον,
ένόμισεν ή δ η έπιτηδείαν την περίστασιν νά πλήρωσή τον πόθον αυ­
τού. "Οθεν συνεννοηθείς μετά τού θησαυροφύλακος Κωνσταντίνου,
αυτού εκείνου οςτις ύ γ ι προ μ.ικρου προδώσει τόν ’Αλέξιον Γ\ προς-
ωκειώθη τούς Βαριάγους, οιτινες εις 1 5 ,0 0 0 άντρων συμποσούμενοι,
ώρμησαν επί τά βασίλεια. Ό Αλέξιος Δ' καταπτοηθείς ύπό τού
θορύβου, καθικετεύει τόν νομιζόμενον φίλο*/ του νά σώση αυτόν, ό δέ
κ α τ ’ άρχάο τόν κρύπτει εις τι των δωματίων, έπειτα δέ τόν αποπέμ­
πει δέσμιον εις την φυλακήν, αναγορεύεται βασιλεύς ύπό τού λαού
καί τού κλήρου, πειθομένων οτι αυτός μάλλον ή πας άλλος δύναται.
νά πηδαλιούχηση τό κράτος έν τή τρικυμία εκείνη, στέφεται πανη-
γυρικώς εν τή μεγάλη εκκλησία τή 5 φεβρουαρίου ύπό τού πατριάρ-
χου; καί φονεύει τόν τε Καναβόν θελήσαντα νά άντισταθή καί" τόν
’Αλέξιον Δ' οςτις καθ’ εαυτόν μέν δεν ήθελε βεβαίως φαντασθή άν-
τίστασίν τινα, ήδύνατο ομιυς νά κποβή επικίνδυνος διά τής προστα­
σίας των Φράγκων. Ό δέ γέρων Ίσαάκιος έξέπνευσεν άμα μαθών
τον τραγικόν τού υιού αυτού θάνατον.

Ο 'Αλέξιος Ε' (διότι ούτως ονομάζεται ό ’Αλέξιος Δούκας Μούρ-

τζουφλος ε'ν τή σειοα των βασιλέων τού Βυζαντίου) είλκε το γένος
έξ ενός των αρχαίων τής στρατιωτικής αριστοκρατίας οικων, καί
είχεν άπαντα τά συνήθη αυτών προτερήματα καί τά συνήθη ελατ­
τώ μα τα . ’Ιδίω ς δέ ήτο άνήρ γενναίος μέν, ασθενές δέ έχων τό ηθι­
κόν αισθητήριον. Αφού ήγωνίσθη τό κατά δύναμήν κατά των πολε­
μίων, έπειτα έδολοφόνησε τόν άνθρωπον τόν πιστεύσαντα εις τήν
προστασίαν αυτού. Κ α ί κα τ’ ά,ρχάς μέν άπέκρυψε τόν θάνατον τού
’Αλεξίου Δ ', και έξηκολούθησεν έν όνόματι αυτού, νοσούντο: δήθεν,
πράττων, Ϊνα μή διακωλυθή ύπό των σταυροφόρων περί τάς προπα-
 Προοίμια τής δευτέρας πολιορκίας τής Κωνσταντινουπόλεως. 665

ρασκευας . Ε π ε ιδ ή όμως ό Δάνδολ ος ύπιύπτευσε την αλήθειαν, καί

άπήτησε την παράδοσιν τού βασιλ.έως. άνηγγέλθη τελευταΐον ότι
ούτος άπεβίωσεν εκ φυσικού θανάτου* κηδευθέντος δέ του νεκρού
αυτού βασιλικώς, προςεκλήθησαν οί σταυροφόροι νά άπέλθιοσιν εκ τής
'/ώρας εντός οκτώ ήμερων. Ά λ λ ’ οί σταυροφόροι δεν άπήλθον. Ν αί
μεν ό ήγεμ,ονοπαις τον όποιον ήλθον νά άναβιβάσωσιν είς τον θρόνον
δεν υπήρχε πλέον εν τοΐς ζώσιν, αυτοί δέ έίχον λάβει ή δη ύπέρ τό
ήμισυ τής συμφωνηθείσης προς αυτού; άποζημ-ΐώσεως* ά λλ’ ο μ.έν
Δάνδολος δεν ήτο άνθρωπος νά καταλιπη α μ α χητί χρηματικόν ποσον
άξιόλογον οφείλομενον αύτω διά συνθήκης τής όποιας τό κύρος άνε-
γνώρισε καί αυτός ό ’Αλέξιος Ε\ προ μικρού έτι κηδεύσας τον ’Αλέ­
ξιον Δ' ώς νόμιμον βασιλέα* οι δέ Φράγκοι, ρ.ετά τήν^γενομένην, έκ
τού έπιβάλλοντος είς αυτούς μέρους τής πληρωθείσης άποζημιιύσεως,
άφαίρεσιν τού υπολοίπου των οσα ανέκαθεν ώφειλον είς την Ενετικήν
πολιτείαν, ολίγα τή άληθεία ελαβον χρήμ,ατα* ό δέ δυτικός κλήρος
ό παρακολουθών τον στρατόν, έ'βλεπεν ότι, τούτου άναχωρήσαντος,
εμ.αταιούτο άρ.έσως τής ανατολικής εκκλησίας ή υποταγή. "Οθεν άπε-
φασίσθη νά εμρ,είνο>σι καί κυριεύσωσι την πόλιν καί τό κράτος δ ι’ ί­
διον λογαριασμόν, τόσω ρ.άλλον, όσω έξ ^ρχή<? αυτός ήτο ό σκοπός
τού Δανδόλ ου.
Δεν έγενετο δέ αμέσως εναρξις τής πολιορκίας, διότι οί σταυροφό­
ροι εκ της προηγούμενης αυτών επιχειρησεως επε ίσθησαν, φαίνεται,
ότι αί πολιορκητικαί μ,ηχαναί τάς όποίας έκόρ.ισαν μ.εθ’ εαυτών δεν
ήσαν άποχρώσαι, καί ήσχολήθησαν καθ’ όλον τον μ.άρτιον περί την
κατασκευήν άλλων έπιτηδειοτέρ<λ>ν. Κ α ί έκ τούτου ωφελούμενος ό
’Αλέξιος Ε' ώχύρωσεν άφ’ ετέρου έτι μάλλον τά. τείχ η , έκτισε πύρ­
γους ισχυρούς καί ήσφαλισεν αυτά διά διπ7/7,ς τά,φρου. Ά λ λ ’ έν τφ
μεταξύ πολλαί συνέβησαν εχθροπραξία*., ίδίως διότι οι Φράγκο» έστε-
ρούντο τροφίμ.ων. Διά νά θεραπεύσωσι την ανάγκην ταύτην μία τού
στρατού αυτών ρ,οίρα έκυρίευσε την παρά τον Εύξεινον Πόντον κει-
μένην πλουσίαν πόλιν Φιλέαν καί εύρεν έν αυτή λείαν τροφοδοτήσασαν
τον στρατόν επί ό'εκατέσσαρας ημέρας. Κ α ί ή μέν λεία εστάλη διά
θαλάσσης είς Πέρα, ό δέ φραγκικός στρατός επανερχόμενος διά ξηράς
προςεβλήθη ύπό τού ’Αλεξίου Ε ’ γενναίως. Ά ν τ έσ τ η όμως έτι γενναιό-
τερον καί επί τέλους κατετρόπωσε τούς αντιπάλους. Ό βασιλεύς, έκθύ-
μ.ο>ς άγο>νισθείς καί πληγιυθείς, άπήχθη άκων έκ.τού πεδίου τής μ,άχης

\
(
666 Συνθήκη διανομής τοΟ Κράτους.

ύττο τών περί αυτόν, άφού άπεβαλε τούς άρίστους των μ.*/ητώ ν καί
τά βασιλικά, παράσημα και αυτήν τήν εικόνα τής Ό δηγητρίας, ήτις,
λογιζομένη εργον του εύαγγελιστού Λουκά, ύπελαμβάνετο ώς τδ του
κράτους παλλάδιο·/. Όθεν πολλή έπεκράτησεν έν Βυζαντίω άθυμία.
πλειστον δέ έθάρρησαν οί Φράγκο»., έμπαικτικώς έπιδεικνύον-ες ε’.ς
τους κατοίκους τής πόλεως τήν συστράτηγον του βασιλέως αυτών ει­
κόνα, παρ'αύτοις τότε διαμένουσαν. Ό Αλέξιος Ε* έπεχείρησεν αυθις
νά καταστρέψγ, διά πυρπολικών τον ένετικδν στόλον, καί αύθις άπέ-
τυχεν. *Ηλθεν άπαξ κα ί'εις διαπραγματεύσεις προς τον Δάνδολον,
συνελθόντων επί τούτω παρά τινι τού Κοσμιδίου ακτήν, τού μέν δό-
γου διά θαλάσσης, τού δέ βασιλέως εφίππου. Ού μόνον όμως αί απαι­
τήσεις τού Δανδόλου ήσαν υπερβολικά», αλλά, ένφ «τά προς ειρήνην
εις διάλεξιν προΰκειντο, ίππικαί λατινικαί δυνάμεις έξ ύπερδεξίο>ν
αίφνης φανεισαι ήνίαις όλαις τω βασιλει επιτίθενται, ώς μόλις εκείνον
παρερύσαντα τον ΐππον διεκφυγειν τόν κίνδυνον, τών δέ συνόντων γ ι »-
ρωθήναι τινάς.» "Οπερ ε"στω νέα άπόδειξις τού ότι οί δυτικοί δεν
έδίσταζον νά μεταχειρίζονται απιστίας καί δολιότητας. καιτοι
ήξίουν ότι μόνοι οί ήμέτεροι έπραττον τά τοιαύτα.

Τοιαύτη έν τούτοις ήτο ή πεποιθησις αυτών ότι θέλουσι γίνει κύ­

ριοι τής Κωνσταντινουπόλειος καί τού κράτους, ωςτε ετι άπδ τής 7
μαρτίου συνωμολογήθη έν Πέρα συνθήκη δ ι'ή ς ώρίσθη ή μέλλουσα
αυτού τύ χ η . Ή συνθήκη αυτή έγένετο μεταξύ άφ* ενός τού 'Ερρίκου
Δανδόλου, ελεώ Θεού δόγου Έ νετίας, Δαλματίας και Κροατίας, καί
άφ' ετέρου τών έπιφανεστάτων κυρίων (les tr e s - i l l u s t r e s S e ig n e u r s )
Βονιφατιου, μαρκίωνος Μομφερρατικού, Βαλδουινου, κόμητος Φλαν-
δρίας, Λουδοβίκου, κόμητος Βλεσσών, καί Ούγωνος, κόμητος τού 'Α ­
γίου Παύλου. Κ α τά δέ τά ύπ* αυτών δρισθέντα, πάσα ή λεία όση
έμελλε νά γινη επί τής άλώσεως τής πόλεως, συγκομ.Γζομένη εις ώ ρι-
σμένον τόπον, διηρεΐτο εις τέσσαρα. καί τά μέν τρία τέταρτα άπεφα-
σίσθη νά δοθώσιν εις τούς Ενετούς, το δέ εν τέταρτον εις τούς Φράγ-
κους. Οί Ε ν ετο ί διετήρουν άπαντα τά εμπορικά προνόμια όσα ανέ­
καθεν άπελάμβανον έν τω κράτει. 'Ενετοί καί Φραγκοι εμελλον νά
συμπράξωσιν εις τήν εκλογήν τού νέου αυτοκράτορος, διορίζοντες επί
τούτερ έκάτεροι άνά εξ εκλογείς. Κ α ί δ μέν αυτοκράτωρ ητο δ υπέρ­
τατος άρχων δλοκλήρου τού κράτους, άλλα αμέσως δεν ήθελε* κρχει
 Δευτέρα πολίΜκια καί αλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως. 667

eljxTi τού ενός τετάρτου χυτού, εχων ώς ι£ ιχ κτήματα καί τά βασί­

λεια των Βλχγερνών καί τού Βουκολέοντος. Τ ά <5έ λοιπά τρία τέταρτα
του κράτους ίιενέμοντο εις <£ύο ίσα μερίδια μεταξύ του στρατού και
των Ενετώ ν, ^ιατελούντων όλων υποτελών του χύτοκράτορος. Ό κλή­
ρος των Ενετώ ν, εάν b έκλεγθησόμενος χύτοκράτωρ ήτο Φράγκος, ή ό
κλήρο: τών Φράγκων, εάν ό εκλεχθησόμενος ητο Ενετός, ελάμβανε
τον τής Σοφίας ναόν, καί προεχειριζε τόν πατριάρχην. At έκκλησίαι
καί τό ίτρατειον επροικίζοντο έκ τών εκκλησιαστικών του κράτους,
κτημάτων εις τρόπον ώςτε νά ^ύνχντκι νά συντηρώνται εύπρεπώς,
τό ^ε πλνεοναζον, τών κτημάτων εκείνων ό'ιενέμετο μεταξύ τών κχ τα -
κτητών. Άμφότεροι οί συρ.βαλΛόμενοι ύπεχρεουντο νά παραμείνωσιν
εν Κωνσταντινουπόλει επί ένα ολόκληρον ενιαυτόν από του μαρτίου
μηνος καθ’ ον συνωμολογειτο ή συνθήκη, ΐνα συμπληρώσωσι την κχτά -
κτησιν του κράτους. Παρελθούση: ό'έ τής προθεσμίας ταύτης, έκαστος
ήίΰνχτο νά έπανέλθτ, εί; τά ι5ια . Δώδεκα αξιόχρεοι άντρες έμελλον
νά <9ια.νείμωσι τά κτήματα (φέουδα) καί νά ορίσωσι την υπηρεσίαν
ήν έκαστος υποτελής οφείλει τω αυτοκράτορι. Ουρείς πολ.έμιος τής
Ένετία.ς ήτο ό'εκτός έν τφ κρά τει. Ένεκα Si τών κτημάτων τά όποια
έλάμβανεν ό Δόγης, έμελΛε νά τελή την όφειλομένην τω αυτοκράτορι
υπηρεσίαν ουχί αυτοπροςώπως αλλά Si επιτρόπου. Τελευταϊον άμφό-
τ:ροι οί συμβαλλόμενοι ώφειλον νά ζητήσ ω ot την παπικήν κύρωσινι
ίνα b Ίννοκέντιος έπιβάλτ, ποινήν αφορισμοΰ είς^πάντκ τής συμμαγίας
παραβάτην. Συγχρόνως έ σ ^^ιά σ θ η προςωρινή πράξις διανομής όρί-
ζουσα κατά μέρος τά κτήματα οσα έμελλον νά λάβο>σιν οί τρεις του
επιχειρήματος μέτοχοι, ήτοι ή Έ νετία. οί Φράγκοι καί b δυτικός
κλήρος. Εννοείται δτι ή Έ νετία , καθό γινώσκουσα κάλλιστα τά κατά
τήν ανατολήν, έλαβε τά έτ;ιτη5“ειότερα καί πλουσιώτερα εμπορεία.
Η ^έ έκ προοιμίου τεθείσα άρ^ή, οτι ολα τά εκκλησιαστικά κτήματα
$rv θελουσι περιέλθει εί; τήν κυριότητα του λατινικού κλήρου, αλλά
εόνον εύλογον τι μέρος αύτούν. ^υςηρέστησε φυσικφ τω λόγω τον
ερχιερέα τής ‘Ρώμης.

Ά λλ* ενώ «σκεπτοντο περί τής ίιανοαής του κράτους, οί πολέμιοι

ίργάζοντο έν ταύτφ άνεν^ότως περί πάντα όσα άπγ,τούντο ινα κυριευθή
πρωτεύουσα αυτού. Ή προςβολή άπεφασίσΟη νά γίντ, ούχί ώς πρότερον
πό ξη.άς καί θαλάσσης, αλλά από θαλάσση; μόνον, καί ΐίίω ς κατά.
 668 Λεύτερα πολιορκία κκΐ άλωσις τής Κυ)νσταντινουπόλεως.

τής παραλίας καθ' ής ειχον καί προηγουμένως ε’πιτεθή, από του

Φαναριού μέχρι του Έγιούπ-ένσαρί. "Οθεν τήν μέν 8 άπριλίου έπε?ι-
6άσθη ο εν ΙΙέρα στρατός επί του στόλου, καί τήν επιούσαν πολύ
πρωί έπλησίασεν ο στόλνΟς εις τά τείχη καί ήρχισε νά προςβάλη ταυτα
μεν διά μηχανών, τους δέ προμάχους αυτών διά βελών καί ακοντίιυν.
Ά λ λ ’ εύρεν άντίστασιν γένναίαν, διότι ο Ά /άξιος Ε ' διευθύνων καί
έφορεύων τά πάντα έΤίωκε νέαν ψυχήν εις τούς αμυνόμενους. ΤΗτο δέ
καί δ άνεμος ενάντιος των Ενετώ ν, ώςτε μετά πεισματιόδη αγώνα
άπεκρούσθησα ν καί ήναγκασθησαν νά ύποχοί:ήσωσιν. αφού άπε^αλον
πολλάς πολιορκητι/.άς μηχανας. Ή αποτυχία αυτή, κατέπληξε τον
κοινόν των πολεμίων όμιλον. Ά λ.λ’ ό /.λήρος, οι βαρώνοι καί πρό πάν­
των ό απτόητος Δάνδολος ενεψύχωσαν αυτούς, .καί τή άπριλίου
έγένετο' νέα έφοδος από του αυτού μέρους, από τού δποίου καί ή προ-
τέρα. Οι Έ λληνες άντετάχθησαν πάλ.ιν καρτερικώς, καί ό Άλέξος Ε'
ένόμιζε' βεβαίαν την νίκην, ότε μετά μεσημ,βρίαν πνεύσας βόρειος
άνεμος ώθησε τάς ε’χθρικάς γαλερας προς τά τείχη . Δύο των πλοίων
τούτων, ή Προςκννήτρία καί ό Παράδεισος., συνδεδεμένα δ ι’ άλυτων,
προςήγγισαν εις ενα των περί τό ΙΙετρίον πύργον καί ερριψαν επ’ αυ­
τού τάς κλίμακας αυτών. Πρώτος ώρμησεν επί τής γεφύρας ταύτης
Ενετός άνήρ προθυμούμ.ενος νά κερδήση τό έπαθλον τών χιλίων χρυ­
σών, όπερ είχε τάξει ό Δάνδολος εις τόν πρώτον μαχητήν όςτις πα-
τήση τά τείχη'Κωνσταντινουπόλεως* άλλ* δ γενναίος Ενετός κατε-
κρεουργήθη υπό τής φρουράς τού πύργου. ’Αμέσως κατόπιν αυτού ή > ·
θον δύο Γάλλοι, δ Άνδρέας D u rb o is e καί ύ ’Ιωάννης C hoisv, άμ,φό-
τεροι έκ τής ακολουθίας τού επισκόπου Νευελών, όςτις έκυβερνα την
Προςκυνητριαν. Ό δέ πρώτος έξ αυτών έκέρδησε τωόντι τό βραβειον
ειςβαλών είς τόν πύργον καί απώθησας τούς αμυνόμενους. Μ ετ’ αυτόν
είςήλθεν δ C h oisy καί έπειτα δ λοιπός τών συναγωνιστών όμιλος,
ώςτε δ πύργος έκυριεύθη. Διά δέ τής εναερίου γεφύρας ήτις συνήπτεν
αυτόν με τάς δύο γαλερας, νέα τούν πολεμίων έπερχόμενα στίφη έκυ-
ρίευσαν μετ’ ού πολύ καί άλλου; πύργους, καί Ξέσπασαν τάς πρός
τούτο τό μέρος πύλας τού τείχους, διά τών οποίων οί Φράγκοι ήρχι-
σαν ήδη νά είςελαύνωσιν έφιπποι είς την πόλιν. Ή φρουρά έντρομος
έτράπη εις φυγήν, καί αυτός δ Αλέξιος Ε ' ήναγκάσθη νά κλεισθή είς
τά παλάτια τού Βουκολέοντος. Κ α ί ήρχισε μέν ενκτοτε διαδραματιζό­
μενη ή δεινή εκείνη διαρπαγή, ήτις έμελλε νά καταστήση τάς έπο- Ί

/
 AeuTέρΛ πολιορκία καί άλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως» 669

μένας ημέρας άπαισιωτάτας έξ όσων αναφέρει ή ιστορία, άλλ* όμως

κατά την πρώτην ταύτην είςοδον συνείχεν έ'τι τούς Φράγκου; 6 φόβος
ιχήπως οί Έ λληνες όρμήσωσι κα τ'α υτώ ν άπο τών παλατίων καί των
εκκλησιών όπου είχον καταφύγει, όΟεν παρέμειναν συντεταγμένοι ώς
επί νέον αγώνα. Δυςτυχώς ό Α λέξιος Ε ' εις μάτην ήγωνισθη νά άθροίση
καί σύνταξη τούς φυγάδας* ούτε παρακλήσεις ούτε άπειλαί ίσχυσαν
νά πείσωσι τούς άνανδρους εκείνους ότι δύνανται έτι νά άντιταχθώσι.
Τότε ό ’Αλέξιος Ε ' βλέπων οτι εις ούδέν ώφελούσιν αι προςπκθειαι
αύτου, καί φοβηθείς αμή συλληφθείη καί ώς όψον ή επιτράγημα ταις
γνάθοις τών Λατίνων προκείσεται,» άπεφάσισε νά φύγη, καί παραλα­
βών τήν σύζυγον τού 'Αλεξίου Γ* Ευφροσύνην καί την θυγατέρα αυτής
Ευδοκίαν, τήν όποιαν περιπαθώς ήγάπα, έξήλθεν από τής χρυσής πύ­
λης μετά τινων οπαδών, καί άνεχώρησε διά θαλάσσης από τής πό-
λεως, ήτις κατά τήν στιγμήν εκείνην παρέστη κατάφλεκτος εις τούς
οφθαλμούς αυτού.
Τωόντι οι ηγεμόνες τών στανροφόρων είχον αποφασίσει νά ματαιώ -
σωσι τήν επιούσαν πάσαν άντίστασιν παραλαμβάνοντες σύμμαχον τό
πύρ. ’Αλλά τενές τών Γερμανών, αντί νά πεοιμείνωσι τήν έπομένην
ημέραν, κατέφυγον εις τό άδυςώπητον εκείνο όπλον τήν νύκτα τής
12 προς τήν 1 3 , καί νέον φλογών ρεύμα φοβερώτερον μέν τών δύο προ-
τέρων, διάρκεσαν δέ 2 4 ώρας, συνεπλήρωσε τήν καταστροφήν τήν
ύπ’ εκείνων άρξαμένην. Ό Βελλεαρδουϊνος λέγει ότι κατά τάς τρεις
ταύτας πυρκαίάς επυρπολήθησαν πλειότεραι οικίαι άφ’ όσας π^ριεΐχον
αί τρεις μεγαλήτεραι τής Γαλλίας πόλεις. Ένω δε ό μέν Α λέξιος Ε ’
ε’φευγεν, ή δέ πόλις έκαίετο, τίνές τών άρχόντιον ooot δεν είχον άποτ
βάλει έτι πάσαν ελπίδα σωτηρίας, συνελθόντες μετά τού πλήθους εις
τόν ναόν τής τού Θεού Σοφίας, έπεχείρησαν τήν εκλογήν αύτοκράτο-
ρος. Τ ά βλέμματα πάντων έστράφησαν εις δύο νέους, τόν Θεόδωρον
Δούκαν καί τον Θεόδωρον Λάσκαριν, έξ ίσου γενναίους καί δεξιούς τά
πολέμια* ώςτε έδέησεν ό κλήρος νά αποφασίση μεταξύ αυτών. Ό δέ
κλήρος άπένειμε τήν ψυχορραγούσαν ταύτην βασιλείαν εις τόν Θεόδω­
ρον Λάσκαριν. *0 Λάσκαρες τού όποιου γινώσκομεν τήν αρετήν, έμελλε
μετ’ ού πολύ νά απόδειξη ότι δικαίως ήξιώθη τής τιμής ταύτης κατά
τήν άπαίσιον εκείνην στιγμήν. Α λ λ ά τότε ούδέν ήδυνήθη νά κατόρ­
θωσα,. Μάτην παρέστησεν εις τόν λαόν οποία οί'κτρά περιμένει αυτόν
τύχη εάν δεν άντιταχθή καρτερικώς εις τους πολεμίους* μάτην ύπέ-
670 Δευτέρα πολιορκία καί άλωσις τής Κωνσταντινουπόλεως.

μνησεν εις τούς Βαριάγους την έπιβεβλημένην αύτοις ύπο τής τιμής
έχπλήρωσιν του καθήκοντος* οί μεν ξένοι έζήτησαν αύξησιν μισθού,
οί δέ ιθαγενείς δέν έτόλμ,ησαν νά δράξωσι τά όπλα. Ούτως είχον τα
πράγματα, δτε εξημέρο>σεν ή 13 χπριλίου. Οί ιππείς και οί πεζοί οί-
τινες, άπο τής προτεραίας έμβαλόντες εις την πόλιν, χατέλαβον τό
μεταξύ Πετριών καί Βλαχερνών τμήμα, δέν είχον μάθει ετι την φυγήν
του Α λεξίου Ε* και περιέμενον συντεταγμένοι τον τελευταίον κρίσι-
μον αγώνα. 'Α λλά τά γερμανικά στίφη άφηνιάσαντα ώρμησαν β ο υ ν τά
καί πορθούντα πρός τον μέγαν ναόν τής του Θεού Σοφίας καί έπλη-
σίασαν προς το Μίλιον, την μεγάλην πλατείαν, ή τις περιστοιχισμένη
ύπο πολλών στοών καί λαμπρών οικοδομημάτων έπείγε τήν θεσιν ήν
έχουσι σήμερον ή πρώτη τού σεραγίου αυλή καί τά περί την πύλην
Μπάμπυ-Χουμα*) ιούν μέρη. Ε κ ε ί άστατο b Λάσκαρις μ.ετά των Β α ­
ριάγων, οίτινες όμως άμ.α ίδόντες τούς πολεμίους έπερχομ.ένους, διε-
λύθησαν ώςτε h νέος βασιλεύς, πεισθείς ατι ούδείς υπάρχει επί τού
παρόντος τρόπος σωτηρίας, ύπεχώρησε καί περάσας διά τού Βοςπόρου
εις τήν μικράν Α σία ν έπεχείρησεν αυτόθι τήν άμυναν εκείνην, ήτις
έμελλε νά παραγάγη τήν ίδρυσιν τού έν Νικαί<* βασιλείου, έ ; ου
ύρμώμενος μετά πεντήκοντα καί επτά ετη b Μιχαήλ Παλαιολόγο;
έπέπρωτο νά άνακτήσγ, τήν Κωνσταντινούπολίν.
Άποχο>ρήσαντος δέ τού Λασκάρεως, ή πόλις έμεινεν εις τήν δ·ά -
κρισιν των Φράγκων από τών βλαχερνών μέχρι τού Βουκολέοντος
καί μέχρι τής χρυσής πύλης, ήτοι ώς ήθέλομεν ειπει σήμερον άπο
τού Έγιουπ-ένσαρί μέχρι τού Κάτεργα λιμάνι καί τού Γεντι-Κουλέ,
τών επτά πύργων καί προελθόντες λοιπόν οι κατακτηταί έπείσθησαν
μ,ετ* ολίγον cm ούδεμίαν ούδαμού είγον νά φοβηθώσιν άντίστασιν.
Έ κ τού ναού τής τού Θεού Σοφίας έξήλθον έν λιτανεία ιερείς καί
πολύς λαός, οίτινες είχον ζητήσει άσυλον έν αύτω, καί προςπεσόντες
εις τούς πόδας τού Βονιφατίου έκραύγαζον ε’λεεινώς* άγιε βανι.Ιεν
i.lh\oov ήμάς* αλλά μόλις έσ<υσχν τήν ζωήν αυτών. Ή
λεηλασία, ή δήωσις καί αυτή ή σφαγή έξεχείλισαν άπο τής στιγμής
ταύτης ακατάσχετοι. Βεβαίως ή άτακτος αύτη διαρπαγή καί βία
δεν συνέφερε κα τ’ ούδένα λόγον εις τούς ηγεμόνας. Ώ ς έξ αυτής
πολλοί τών προκειμένων θησαυρών έμελλον νά ύπεξαιρεθώσι, πολλοί
ολως νά καταστραφώ σιν’ ούδεμία δέ εύλογος καί δίκαια διανομή
ήδύνατο νά γίνη, καί επί πάσινε'μελλον εκ πρώτης αφετηρίας νά δια*
 ΠαντοίώεΓς άνσσιουργίαι των σταυροφόρων μετά τήν άλωσιν. 671

λυθώσι πάντες τής πειθαρχίας οί δεσμοί. "Οθεν έπανελήφθη ή καί

πρότερον εις τον στρατόν δοθείσα δια τα γή νά αποφυγν) πάσαν βιαιο­
πραγίαν1καί πάσαν λεηλασίαν, καταλαμβάνων δε τά διάφορα τής
πόλεως τμ,ήματα νά περιμείνη μέχρι; ού °ί ηγεμόνες διαταξωσι τά
δέοντα περί τής λείας. Α λ λ ά τίς ήκουε τά προςτάγματα ταύτα ; Οί
μεν Ενετοί οί μάλλον των άλλων ευλαβούμενοι τήν φωνήν τού γέ-
ροντος ό'όγου, ήσαν κα τ' άρχάς εύδ'ιάθετοι νά τηρήσωσι τά παραγ-
γελλόμενα. Οί Γάλλοι όμως καί οί Γερμανοί, φοβούμενοι μήπως άπα-
τηθώσιν υπό των πανούργων αύτών συνεταίρων, ήθελον εξάπαντος νά
γυμνώσωσι τήν πόλιν. Κ α ί έπειτα οί ηγεμόνες ενώ άπήτουν παρά
τών κατωτέρων πάσαν από διαρπαγής αποχήν, αυτοί πρώτοι έσφε-
τερισΟησαν τά κάλλιστα τής πόλεως κτή μ α τα , ό ρ.έν Ερρίκος τάς
ϋλαχέρνας, b Si Βονιφάτιος τόν βουκολέοντα, οπού είχον ζτ,τήσει
άσυλον ή τε Γαλλίς 'Αγνή ή τού βρανά ερωμένη, καί ή ωραία κϋ
νεάζουσα εντι τού Ίσαακίου χήρα, Μαργαρίτα ή Ούγγαρική. Έ λησ μ ο-
νήθησαν λοιπόν μ ετ’ ολίγον πάσαι αί δ'οθείσαι δ'ιαταγαί, καί ή με­
γάλη εκείνη πόλις, ή επί έννεακόσικ έτη από τής ίδρύσεως αυτής
παρθένος πάσης άλώσεως διατελέσασα, καί έν τω μακρω τούτω δ ια -
στήμ,ατι συγκεντρώσασα μεν έν έαυτή τούς θησαυρούς ολοκλήρου τού,
κόσμου, διασώσασα Si ώς έν κιβωτφ τά κάλλιστα κειμήλια τής άρ-
χαίας τέχνης καί τής αρχαίας διανςίας, έγένετο επί τέσσαρας ήμε­
ρα; Ολοκλήρους θύμα τής φοβερω τέρας βίας καί καταστροφής.

Οί σταυροφόροι, δ'ιασπαρέντες εις όλα αυτής τά τμ ή μ α τα , ήρπαζον

άνη’λεώς πάν το επιτήδειον νά έρεθίσ*/) τήν απληστίαν α υτώ ν χρυ­
σόν, άργυρον, πολυτίμους λίθους, μεταξωτά ύφασμ,ατα, γουναρικά
βαρύτιμα. Είςέβαλλον Si ού μόνον εις τά μέγαρα τών πλουσίων, αλ­
λά καί εις τάς πτο;χοτάτ«ς οικίας. Μάτην οί κάτοικοι επεκαλοΰντο
τήν φιλανθρωπίαν τών κομήτων καί τών βαρώνων ούδ'εμια είςηκούε-
το επιείκειας φωνή. Ή θέα τής λείας ύπεξέκαιε τήν ακολασίαν τών
πολλών, ή Si μέθη τής νίκης εις ούδ'ένα ύπετάσσετο χαλινόν. Μετά
τών έξωθεν έπελθόντων πολεμίων συνέπραττον οί προ καιρού έν τή
πό/.ει εγκαταστημένοι άποικοΐ' Π ισά τα ί, Γενουαίοι, Σικελοί, "Απου-
λοι, Ούγγροι, 'Ισπανοί, Γερμανοί. Θρησκευτικά, εθνικά, πολιτικά,
εμπορικά, κοινωνικά πάθη, επί τοσούτους αιώνας τρεφόμ,ενα, συνεδυά-
σθησαν μετά τών ληστρικών ορέξεων καί πιριεποίησαν εις αύτάς χ α -
6 72 Παντοειδείς άνοσίουργίαι tu>v Σταυροφόρων μετά τήν άλωΟtv.

ρακτήρα όντως τραγικόν. Ό φόνος δεν ύπήρζεν, ώς φαίνεται, ανά­

λογος της άλλης καταστροφής. Εντούτοις διςχίλιοι πολιται κατε-
κρεουργήθησαν την πρώτην ήξεραν, Κύριος δέ οιδε πόσοι έθανατώ-
θησαν κατά τάς έπομ,ένας. Ά λλ* οί έπιζώντες ησαν δυςτυγέστεροι
τών θνησκόντο>ν διότι δεν έγυμνούντο μόνον, άλλα και ύβρίζοντο
υπό τών κατακτητών οϊτινες ούδέν έσεβάσθησαν, ούτε γυναίκας, ούτε
ιερά, ούτε τάφους. Ό νεκρός τού Ιουστινιανού, ού εφείσθησαν οί
αιώνες, καί οςτις παρέστη ακέραιος εις τά ομμ.ατά των, δεν άνεχαί-
τισε τάς ίεροσύλους αυτών χεΐρας. Είςερχόμενοι εις τάς εκκλησίας
έχεον κατα γης καί ερριπτον τό θειον αιμα καί σώμ,α τού Χριστού
διαρπάζοντες τά τιμαλφή τούτων δοχεία, ών τά μέν εθραυον ϊνα
σφετερισθώσι τους έγκειμένους κόσμους, τά δέ παρέθετον επί τών
εαυτών τραπεζών είς oi vgj v κεράσμ.ατα καί ώς φαγητών σκεύη. Δ ει­
νότατα δέ ησχημόνησαν καί ήσέβησαν έν τω μεγάλω της τού Θεού
Σοφίας ναφ. Ή θυωρός τράπεζα, τό εκ πασών τών τιμ ών ύλών κάλ-
λιστον εκείνο καί έξαίσιον καί άςιάγαστον σύνθεμα, κατεκερμ,ατίσθη
καί διεμερίσθη μεταξύ τών σκυλευτών ώςαύτως καί άπας ό απέ­
ραντος πλούτος οςτις εκόσμει τά ίεοά καί τεχνικώτατα σκεύη καί
έπιπλα, καί προςέτι τό βήμ,α. τον θριγκόν, τον άμ,βωνα, τ ά ; πύλας,
άφν,ρέθη καί διηρπάγη. "ϊνα δέ φορτωθώσι τά λάφυρα ταύτα είςή-
γοντο είς τον ναόν ήμίονοι καί υποζύγια σεσαγμένα. Κ αί επειδή
πολχλά έζ αύτών έξωλίσθουν καί επιπτον διά την τών επιπέδων λ ί­
θων στιλπνότητα, οί στρατιώται έξεκέντουν αυτά, ώςτε τό θειον δά -
πεδον έμ.ολύνθη εκ τε τού προχυθέντος αίματος καί έκ της κόπρου
τών ζώων. Γυναικάριον δέ πορνικόν άνελθόν είς την πατριαρχικήν
καθέδοαν άφήκεν άσεμνον άπό αυτής μ,έλος καί έχόρευσεν εν τφ ναφ,
είς ύβριν τών ίερωτάτων της θρησκείας τελετούν. Κ αί τούτων έν τοίς
ναοΐς γινομένων, συνέβαινον συγχρόνως είς τ ά ; πλατείας, είς τάς τριό­
δους, είς τάς στενωπούς, θρήνοι καί κλαυθμοί καί όδυρμρί, καί άν-
δρών οίμωγαί, καί γυναικών όλολυγαί, έλκυσμοί, ανδραποδισμοί, δ ια -
σπασμοί καί βιασμοί. Ουδέ ύπερβολάς λέγομεν συνοψίζοντες ούτω όσα
περί τών συμφορών τούτων έκτραγωδούσιν οί ήμέτεροι* διότι, όπως
ορθότατα παρατηρεί ο Χόπφ, οί μεν Φράγκοι συγγράφεις, καί ίδιους
ό πολιτικώτατος Βιλλεαρδουϊνος, άπεσιώπησαν πολλνά, άλλ* αύταί τού
Ίννοκεντίου Ρ αι έπιστολαί παρέχουσιν άπόδειξιν τρανοτάτην τής
αλήθειας τών οσα οί ανατολικοί περί πάντων τούτων άνέφερον.

*
\
 Παντοειδείς άνοσιουργίαι τών σταυροφόρων μετά τήν άλωσιν. e 6*73

"Οθεν δικαίως 6 Ν ικήτας ό Χωνιάτης ο αύτόπτης τής τραγωδίας

εκείνης μάρτυς ανακράζει. «Τοιαύθ*, ώς εκ πολλών βραχέα δούναι
τή ιστορία, οί έξ εσπέρας στρατοί κατά τής Χρίστου κληρονομιάς
παρηνομήκασιν, επ’ ούδενί τών ολο>ν το φιλάνθρωπον ένδειξάρ,ενοι,
αλλά πάντας άποξενώσαντες χρημάτων καί κτημάτων, οικημάτων τε
καί έσθημάτων, καί μηδενός τών πάντων μεταδόντες τοις εχουσι.
Ταυτα 6 χαλκούς αύχήν, ή άλαζών φρήν, ή ορθή όφρύς, ή αεί ξυριώ-
σα καί νεανισκευομένη παρειά, ή φιλαίματος δεξιά, ή άκρόχολος ρίν,
δ μετέωρος οφθαλμός, ή άπληστος γνάθος, ή άστοργος γνώμη, ή τορή
καί τροχαλή λαλιά, καί μόνον ούκ έπορχουμένη τοις χείλεσι, μάλλον
δέ οί παρ’ εαυτοί; επιστήμονες καί σοφοί, οί εύορκοι καί φιλαλήθεις
καί μισοπόνηροι καί τών Γραικών ημών ευσεβέστεροι τε καί δικα ιότε­
ροι καί τών Χρίστου διαταγμάτευν φύλακες ακριβέστεροι, το S i πλέον,
οί τον σταυρόν ε’π* ώμων άράμενοι,'καί πολλάνας κατά τούτου καί
τών θείων λογιών έπσμοσάμενοι τάς μέν τών χριστωνύμων χώρας
παρελθεϊν άναιμωτί, μή προςνεύσαντες αριστερά μηδ* έκκλίναντες δε­
ξιά, κατά δέ Σαρακηνών δπλισαι τάς χείρας *·αί τά ξίφη πορφυρώσαι
τοις αίμασιν οΐ την Ιερουσαλήμ έξεπόρθησαν, μηδ* άνδρίσασθαι γυ-
ναιξίν ή καθ’ ομιλίαν αύταΐς συνελθεΐν έφ’ όσον άν χρόνον τον σταυρόν
έποψ-άδιον φέρωσιν, ώς ήγνισμένοι Θεω και τήν αυτού πορείαν στελ-
λόμενοι. *Όντως λογοποιοί έξεφάνθησαν, καί τού θείου τάφου διψών-
τες έκδίκησιν, κατά Χριστού προδήλως ελύττησαν, καί μετά σταυρού
τήν τού σταυρού κατάλυσιν ήνομήκασιν, όν έπινώτιον εύφερον, τούτον
προ ποδών τιθέναι μή φρίττοντες διά χρυσίον βραχύ καί άργύριον.
Οί δ* εξ Ισμ α ήλ ούχ ούτως, ότι μή καί πάνυ φιλανθρώπως καί προς-
ηνώς τοις έκ τού γένους αυτών προςηνέχθησαν, τής Σιών κατισχύσαν-
τες. Ούτε γάρ γυναιξί Λατινίσιν έπε/ρεμέτισαν ούτε τό Χριστού κε-
νήριον πο7^υάνδριον πεσόντων ενδειξαν, ουδέ κάθοδον ές φδου τήν προς
τον ζωηφόρον τάφον είςοδον, ουδέ θάνατον τήν ζωήν, ουδέ πτώσιν
τήν ανάστασή, ώπαξάπασι δ* άνέντες τήν εξοδον χρυσίνοις αριθμώ
κατ’ άνδρα βραχέσιν αφώριζον τά ζωάγρια, τά λοιπά τοις κεκτημέ-
νοις παρέντες, καν ψάμμω ήσαν παρόμοια. Κ α ί τοιώςδε μέν το Χρι-
στομάχον τοις άλλοπίστοις Λατίνοις έχρήσατο, μή ξίφος, μή πυρ, μή
λιμόν, μή διωγμόν, μή γυμνότητα, μή συντρίμματα, μή πιέσματα,
υ.εγαλοψύχως σφίσιν έπενεγκόν ήμϊν δ* έκείνως ' τό φιλόχριστον καί
(κΛΛ. 12.TGP. Κ. IIAΠAPP1J ΓΟΠΟΥΛ ΟΥ Τ ΟΜ Ο ζ Δ#) 43
674 Παντοειδείς ανοσιουργίαι των σταυροφόρων μετά τήν άλωσίν.

δμοίοςον προςενήνεκται, ώς έπιτρέχοντες εΐπομεν, μ r,Si έπεγκαλειν

ά,ί ίκημα εχο ντε ;.»
Το θέαμα όπερ παρίστανον τά περίχωρα του Βυζαντίου κατά τάς
χποφράίας εκείνα; ημέρας ίέν ήτο ολιγώτερον οικτρόν των σκηνών
οσαι εντός των τειχών αυτού ύ'ιείραμχτίζοντο. Χιλιάδες φυγάύ'ων
εκάλυπτον όλας τάς πέριξ της πόλεως όό'ούς, χπέλπιό'ες, γυμνοί, καί
ούόέν ηττον μχκαρίζοντες εαυτούς οσάκις έ'βλεπον ότι ήύ'υνήΟησχν νά
σώσι^σι τουλάχιστον την ζιυήν των καί την ζωήν και την τιμήν των
γυναικών καί των τέκνων αυτών. Συγκλητικοί, πατρίκιοι, συγγενείς
βασιλέων, μέχρt της χθες οίκούντες εις δώματα πολυτελή καί βρίΟοντα
πάντων των αγαθών τού τελειοτάτου τότε πολιτισμού, περιεφίροντο
τγ,ίίε κακεΐσε ζητούντες νά ευρωσιν ευτελέστατου τι άσυλον. Ένω
«λεηλατείτο 6 ναός της τού θεού Σοφίας, ό πατριάρχης εφευγεν επι­
καλούμενο; την ελεημοσύνην των διαβατών. Έν γένει επαθον μάλι­
στα τά πχνό'εινα αί ανώτεραι τής κοινωνίας τάζεις- ύ'ιότι ό όχλος
οΰ μόνον ίεν είχε πολλά 'νά απολέσγ,, άλλα μετ* ού πολύ συμμαχή-
σας μετά τών λωποδυτών ηυξησε τάς αφορμάς τής δημοσίας συμφο­
ράς, λγ,στεύων καί ύβρίζων 'εκείνους ενώπιον τών όποιων εκλινεν άλ­
λ οτε‘περίφοβος την κεφαλήν, επιχαίρων επί τοίς όυςτυχήμασιν αυτών
καί ελέγχων αυτού; ώ ; πριοταιτίους τής καταστροφής*. Βεβαίως τούτο
ήτο μέχρι τίνος αληθές* Λ'ιότι αυτοί άνύψιυσαν τήν ολεθρίαν’ τών
Αγγέλων γενεάν, καί αυτοί όέν εφρόντισαν εγκαίρως νά. τήν καθαι-
ο
ρέσωσιν, άναγορεύοντες κυβερνήτην τών πραγμάτων ή'εξιώτερον καί
ϊ
ίκχνώτερον νά σώ<77) ε*τι το κράτος. Μήπως ομιυς b λαός άφ’ ετέρου
έξεπλήρωσε το καθήκον αύτού ; Μήπως $έν έκώφευσεν εις τάς γενναίας
προτροπάς τού ’Αλέξιου Ε' καί τού Θεοίώρου τού Αασκάρεο^ς ; Μήπως
<£έν συνετέλεσε $ιά τής ά'ϊρανεία; και τής χνχνύ'ρείας αυτού εις τήν άλ-
λόκοτον εκείνην καταστροφήν; Τ Ι αλήθεια είναι ότι όταν τά ε'θνη ή κα­
κώς κυβερνώνται ή πίπτωσιν, όλοι πταίουσιν εις τούτο, και μικροί καί
μεγάλοι, καί οί άνω καί οίκχτω ίστάμενοι, χί ύ'έάμοιβαίαι μεμψιμοιρίαι
καί αντεγκλήσεις ούό'έν άλλο μχρτυρούσιν ειμή ότι το κακόν ήτο άνε-
ο
πανόρΟωτον. Κ αί έπειτα, άν τωόντι μείζων είνκι ή ευθύνη τών ανώτε­
ρων τάξεων, μείζονκ είναι καί τά παθήματα αύτών εν ταις έπερχομέ-
■Λ
ναις καταστροφαΐς. Τουλάχιστον τά ίεινά οσ α ύπέστησαν οί άρχοντες
^τής Κωνσταντινουπόλεως εν τή προκειμένη άλώσει ύπήρςαν οίκτρότατα,
έάνκρίνωμ,εν έκτών όσα περί εαυτού διηγείται ό Ν ικήτας ο Χωνιάτης.
7 ‘. ' X s

* ·.■ <

, %
 Παντοειδείς ανοσιονργιαι των σταυροφόρων μετά την άλωσιν. 675

Ό ιστορικός ημών είχεν οίκον «άμαχον τώ κάλλει και τώ μεγεθει

ρ.έγιστον» έν ττ, συνοικία ήτις εκαλείτο τά Σφωρακίου, από αρχαίου
τίνος πατρικίου κτίσαντος αυτόθι τόν ναόν του άγιου Θεοδώρου τού
Τυρωνος, του μεταβληθέντος νυν είς τό Βεφά Τσαμισί. Ά λ λ * η οικία
αυτού αυτή κατεπυρπολήθη έν τή δεύτερα των όσων προανεφίραμεν
τριών πυρκαϊών, ώςτε ο Ν ικήτας ήναγκάσθη νά μετακομισθή έκτοτε
είς οίκημα ετερον, τού Οποίου ή είςοδος ήτο δυςπροςπέλαστος καί
ζοφώδης. Ε π ε ιδ ή όμως ουδέν της πόλεως μέρος εμεινεν ανεξερεύνητου
ύπό των φραγκικών στρατευμάτων, ο Ν ικήτας ελαβε την πρόνοιαν
νά έπικαλεσθή την προστασίαν Ενετού έαπόοου, τόν όποιον άλλοτε
είχε δασώ σει από τής τού δχλου καταδρομής. Κ α ί ό καλός κάγαθός
εκείνος άνήρ, μεταμφιεσθείς εις σταυροφόρον καί όπλισθεις διά σπάθης
καί λόγχης, έστη προ τής οικίας άποκρούων τούς θέλοντας νά έμβά-
λωσιν επί τώ λόγω οτι αυτός προκατέλαβεν αυτήν. Κ α τ ’ άρχάς ηύδο-
κίμησε τό στρατήγημα' μετ* ού πολύ δμως βλέπων 6 Ενετός πολ-
λαπλασιαζομένους τούς πολεμίους, μάλιστα* δέ τούς Φράγκους τούς
«κομπάζοντας μόνον τόν ουρανόν δεδιέναι μή είη σφίσιν έπιπεσών.»
συνεβούλευσε τον φίλον του νά άναγωρήσωσιν έκείθεν ίνα μή* αυτός
μεν άπαχθή δέσμιος επί καταβολή χρημάτων, αί δέ γυναίκες έκτε-
θώσιν είς άσεμνον βίαν* δθεν άπήλθον π^.οαπεμπόμενοι ύπό τού γρη-
στού Ενετού ώς δορίκτητος δήθεν εκείνου κλήρος. Μετά τού Ν ικήτα
συνηνώθησαν και τινες φίλοι καί συγγενείς καί έπορεύοντο, πάντες
εντρορ.οι, ενχοντες έν τφ μέσω τάς γυναίκας καί τάς θυγατέρας, ών αί
νεώτεραι ένέτριψαν διά πηλού τά. πρόςωπα ίνα άσχημίσωσιν έαυτάς.
Ά λ λ * αί οδοί ενβριΟον στρατιυ>τών, οίτινες, ρ.ή φέροντες πλέον πανο­
πλία ν, αλλά ρ,όνον μαχαίρας έπιμήκεις παρά τό πλευρόν τού ίππου
καί παραξιφίδια είς τάς ζώνας, άλλοι μέν ήσαν φορτωμένοι λάφυρα,
άλλοι δέ έζήτουν νά άρπάσωσι παν δ,τι άπήντων πολύτιμον καί προς
το ί; άλλοις καί τάς καλλίστας τών γυναικών. Τούτο λοιπόν συνέβη
είς την συνοδίαν ημ ώ ν είς τών πολεμίιον εκείνων αρπάζει εκ μέσου
αυτής κόρην εύπλόκαμον, θυγατέρα ούσαν ενός τών συνοδοιπόρων τού
Ν ικήτα , γέροντος ασθενούς, δικαστού διατελέσαντος. Ό πατήρ μή
δυνάρ.ενος νά τρέξα,, καί πεσών μάλιστα κατά γης, επικαλείται όλο-
φυρόμενος την επικουρίαν τού Ν ική τα , ό„δέ δρμα είς* τά ίχνη τού
άρπαγος, αποτείνεται προς τούς μαχητάς όσους άπήντα καί έξορκιζει
αυτούς έν όνόματι τού Θεού τού προστάτου τής αρετής, έν όνομα τι
43*
676 Τριςβάρβαρος καταστροφή καλλιτεχνημάτων καί συγγραφών.

τών ίδιων αύτών τέκνων και γυναικών, νά σούσωσι την κόρην, νά

παραμ.υθήσιυσι τον πατέρα. Τελευταιον οί άντρες εκείνοι μ.αλάσσονται
και α ποδίδεται εις τον δυςτυχή άνθρωπον ή θυγάτηρ αυτού, ή μ.όνη
ελπίς * τής εξορίας του, ή έσχάτη παραμυθία της πολιάς αυτού κεφα­
λής. Ά λ λ α καί άλλους κινδύνους διέτρεξαν *οί ταλαίπωροι φυγάδες
έως ού έξήλθον της Κωνσταντινουπόλεως διά της χρυσής πύλης, εύΤ
τυχεις λογιζόμενοι οτι ήδυνήθησαν νά έγκαταλίπωσι πατρίδα ήν προ
μικρού ετι ύπελάμ.βανον ώς το τιμιιότατον αγαθόν. Ό γενναίος Ε ν ε ­
τός άπεχαιρέτισεν αυτούς παρακαλών τον ύψιστον νά τούς προστατεύη
εν τή εξορία. Ό δέ Ν ικήτας άσπασάμενος τον σωτήρα εκείνον μετά
δακρύων, έρριψεν έπειτα έν τελευταίου βλέμμα επί τής Κωνσταντινου­
πόλεως καί στενάζων άνέκραξεν* «ώ πόλις, βασιλίς τών πόλεων,
‘ τις h διασπάσας ήμ,άς άπο σου ώς εκ μητρος τέκνα φιλούμενα ;
ίτίνες γενοιμεθα, ποι τραποίμ,εθα ; ποιαν παραψυχήν εύροιμεν, γυμ,νοί
ώς εκ κοιλίας μητρος τών σών έκσπασθέντες κόλπων, καί φανέντες
παρ* έ'θνεσι κιθάρα καί θρύληρ.α, εταίροι στρουθών, καί ψωμιζόμενοι
μέν άνώγκας, ύδωρ δέ, χολής ποτιζόμενοι;» Έφθασε δέ σώος εις
Σηλυβρίαν καί έκεΐθεν διεπεραιώθη εις Νίκαιαν, όπου συνετέλεσεν εις
την ϊδρυσιν τής νέας βασιλείας, καί συνεπλήρωσε την Χρον;κήν αύτού
διήγησιν.

Ά λ λ ’ ή λεηλασία, οι βιασμοί καί οί φόνοι δεν ήσαν οί μόνοι τρόποι,

δι* ών οί δυτικοί κα τα κτη τα ί έκακούργησαν τότε κατά τής πόλεως.
Έ ν τή μέθη τής νίκης διεκωμώδουν τούς ήττηθέντας, οι μέν περιβαλ­
λόμενοι γελοιωδώς τά πλατύσημα αύτών ίμ,άτια, οί δέ περιτιθέντες
εις τάς κεφαλάς τών 'ίππων αύτών τάς όθονοσκεπεΐς καλύπτοας καί
τά άλλα κοσμήματα τών Βυζαντίων, οί δέ κρατούντες άνά χειρας,
άντί σπάθης, χάρτην καί μελανοδοχεία καί βιβλία, περιφερόμενοι
ούτω είς τάς οδούς τής πόλεως καί έμ,παίζοντες τούς κατοίκους αυτής
ώς λογιωτάτους καί θηλυδρίας. Τ ο δέ χειριστον, ούδέ τών καλλιτεχνη­
μάτων όσα έκόσμουν τάς πλατείας καί τά ανάκτορα καί τά δημόσια
οικοδομήματα έφείσθησαν. ΙΙολλά τών κειμηλίων τούτων ήσαν έργα
τού Πραξιτελους, τού Φειδίου, καί τών άλλων δαιμόνιων τής τέχνης
λειτουργών, κατεστράφησαν δέ ύπο τών βαρβάρων εκείνων, τά μέν
χάλκινα πάντα σχεδόν εκ βαναύσου πλεονεξίας, καί τών λίθινων δέ
τά πλεΐστα έξ απειροκαλίας τή άληθείοι κτηνώδους.
ί
 Τριςβάρβαρος καταστροφή καλλιτεχνημάτων καί συγγραφών 677

Επί της Κωνσταντινείου άνοοάε,

« ι
εκεί όπου είναι το Ταούκ παζάρ,
1 ,
ιστατο πολύχαλκος "Ηρα καί Πάρις χειρίζων τή ’Αφροδίτη τό
χρύσεον ρ,ήλον τής Έ ρ ιδ ο ς. Το τής "Ηρας άγαλμα το όποιον πάλαι
ποτέ έκόσμει το εν Σάρ.ω ιερόν τής θεάς, ήτο τοσούτον κολοσσικιον,
ώςτε ότε άνετράπη ύπο των σταυροφόρων ίνα χωνευθή καί μεταβλη-
θή εις νόμισμα, τέσσαρα ζεύγη βοών μόλις ήδυνήθησαν νά άποκο-
μίσωσι την κεφαλήν αυτού μόνην εις τό παλνάτιον τού Βουκολέοντος.
Έ π ί τής αυτής πλατείας ανέβαινε μετέωρον τετράπλευρον χαλκούν
μηχάνηρ,α θαυμαστόν διά την ποικιλίαν καί την πληθύν των άνα-
γλνύφων αυτού. α"Απας μουσικός οονις τά ε’αρινα (/.ελωδών εκεί έν-
τετύπωτο* γαιηπόνων έργα καί αυλοί καί γαυλοί καί προβάτων
βληχήματα καί άρνών σκιρτήμ,ατα έξεικόνιστο* ύφήπλωτο καί θα-
λάττιον πέλαγος, καί νεπόδων άγέλαι καθο>ρώντο, οι μέν ζωγρούμε-
νοι, οί δέ τ ά 'δ ίκ τ υ α τυραννούντες καί κατά βυθού πάλιν άνέτως
φερόμενοι. Οί δ* εριυτες σύνδυο καί σύντρεις άλνλήλοις άνθοπλιζόρ.ε-
νοι, γυμνοί περιβλημάτων, έβάλλνοντο μηλοις β καί έ'βαλλον, γλυκει
περιβρασσόρ.ενοι γέλω τι.» Τού δέ τοιούτου τετραπλ^εύρου εις οξύ
σχήμα «κα τά πυραμίδα τελευτώντος άπηώρητο άνωθεν γυναικόρ.ορ-
φον εϊκασμα και ταις πρώται< των άνεμων κινήσεσι περισοβούμενον,
οπόθεν Άνεμοδούλιον Ικέκλ,ητο.» ’Αλλά καί τούτο τό περικαλλέστα-
τον έργον παρεδόθη εις τούς χωνευτάς.
Έ π ι δέ τής πλατείας τής καλουμένης 6 Ταύρος, έκει οπού σήμε­
ρον υπάρχει τό Γενί-παζάρ, ιστατο επί τραπεζώδους βάσεως άνήρ
έφιππος, αυτός μέν ηρωικός το είδος, ό δέ ίππος αυτού άχάλ,ινος,
άνετα κροαίνων κατά πεδίων καί πάντα άδοξων άναβάτην, ώς π τη -
νός αρ,α καί πεζός φερόμ,ενος. Ε π ε ιδ ή ό άνήρ εξέτεινε την χεΐοα
προς ήλιον, ή δη τής προς δύσιν πορείας έχόρ,ενον, ίτινές ένόμιζον δτι
εικονίζει τόν Ίησούν τού Ν αυί έπιτάσσοντα στάσιν τφ φωστήρι τής
γης, οί δέ πλείονες έλεγον όρθότερον δτι είχον προ όφθαλρ.ών τ ό ν Β ε λ -
λεροφόντην Πηγάσω έπικαθήμενον. Κατεκερρ.ατίσθησαν δέ καί ίππος
καί άναβάτης. Έ ν τφ ίπποδρόμω πάλιν ύπήρχεν ενιδρυρ.ένος Τριέ-
σπερος μέγας 'Ηρακλής, έ'ργον τού Λυσίππου* ό δέ ήρως ουδέ τόξον
ε'φερεν ουδέ ρόπαλον έκάθητο δέ εχων μέν έξηπλωμένην την δεξιάν
βάσιν καί την δεξιάν χειρα, τόν δέ εύώνυμον πόδα κάρ.πτων εις το
γόνυ, καί την άριστεράν χεΐρα επ' άγκώνος στηρίζων, καί τφ πλατει
τής /εερος ταύτης, άθυμίας πλήρης καθυποκλίνων ήρεμα την κεφα-
678 Τριςβάρβαρος καταστροφή κα λ λ cτέχνην, α τοιν καί συγγραφών.

λήν, και τάς ιδίας ούτιν τύχας άποκλαιόμενος. καί δυςχεραίνων τοίς
χθλοις οσους αύτώ Εύρυσθεύς ου κατά χρείαν, κατά φθόνον δέ μάλ­
λον ήγωνοθέτει. ΤΗτο δέ το μεν στερνόν ευρύς, τούς ώμους πλατύς,
την τρίχα ούλος καί εις τόσον προέχων μέγεθος, όόςτε μόνη ή κνήμη
αυτού ύπερέβαινε κατά το ύψος το ανάστημα συνήθους άνδρόο. *0
ούτω καθήμενος ούτος 'Ηρακλής είχεν ύπεστρωμένην την λεοντήν,
καί ή κεφαλή τού θηρίου δεινόν όρώσα καί μικρού βρυχηθμον άφιει-
σα ένέπνεε τρόμον εις τούς διαβάτας, οίτινες ίσταντο ϊνα θεωρήσωσι
το αριστούργημα τού Σικυωνίου τεχνίτου. Οί αιώνες το έσεβάσθη-
σαν, άλλ’ εν μια στιγμή άνθρωποι βάναυσοι τό έΕηφάνισαν μή ευλα­
βούμενοι τουλάχιστον την εικόνα τού ήρωος τής ανδρείας, ήτις ήτο
το μ,όνον αυτών προτέρημα. αΤοιούτον δ ' δντα τον Ήρακλήν, λέγει
6 Ν ικήτας, ου παρήλθον άκαθαίρετον οί τήν ανδρείαν των σύννομων
δάστώντες καί ταύτην έαυτοις οίκειούντες. καί περί πλείστου τιθέ­
μενοι.» Ου μακράν τού Ήρακλεους τούτου ύπήρχεν δνος καί ονηγος,
τούς δποίους έστησεν έν Ά κ τ ίψ ό Αύγουστος εις μνήμην τού οτι,
έζελθών προ τής μάχης Six νυκτος ΐνα κατασκοπεύσν, το τού ’Αν­
τωνίου στράτευμα, άπήντησεν άνδρα δνον έλαύνοντα καί έρωτήσας
αύτον τις είναι καί πού πορεύεται, ήκουσεν οτι εκαλείτο Νίκων, καί
©τι άπήρχετο μετά τού δνου αυτού, ονομαζομένου Νικάνδρου, είς
τήν τού Καίσαρος στρατιάν. Έ κ εΐ ώςαύτοϋς ύπήρχεν ύαινα καί λύ­
καινα, άς Τ ώ μ ο ς καί ΊΡωμύλος έθήλασαν άνήρ παλαιών λέοντι*
ίππος Νειλωος, εχων τά όπισθεν τού σώματος ήκανθωμένα λεπίσι*
έλεφας σείων τήν προβοσκίδα* Σφίγγες ευειδείς ώς γυναίκες τά εμ-
προσθεν καί φρικταί ώς θηρία τά όπισθεν, αίτινες. ει καί πεζή βαί-
νουσαι, έφέροντο ελαφρώς διά τού πτερού καί διημιλλώντο προς τά
μεγαλόπτερα πτηνά* ίππο; άχάλινος ορθιάζων το ούς καί φριμάσσων,
γαύρος δέ καί εύήνιος προποδίζων* καί το άρχαιον κακόν, ή Σκύλλα,
μέχρι μέν ίξύος γυναικεΐον είδος παριστώσα μεστόν άγριότητος, κατά
δέ τά λοιπά Θήρας εμπηδώντας είς τήν \αύν τού Όδυσσέως καί
καταβροχθίζοντας πολλούς των εταίρων* καί προςέτι χάλκεος άετος
σπαράσσων διά των ονύχων αυτού οφιν καί δι* άέ:ος φερόμενος. Εν­
ταύθα ή τέχνη Οαυμασίως εΐκόνισε τήν τε αγωνίαν τού ερπετού καί
τον ηγεμόνα των πτηνών ύπερηφάνως δρώντα καί μονονουχί τά επι-
νίκεια κλάζοντα. "Οταν δε ελαμπεν δ ήλιος επί τού δρίζοντος, αί
ήπλωμεναι τού αετού πτέρυγες ύπεδήλουν διά γραμμών επιτηδείως

/
 Τριςβάοβαρος κκταστροφή καλλιτεχνημάτων και συγγραφών. 679

κεχαραγμένων τάς ό'ώδεκας ώρας τής ημέρας. Αλλά πάντα τα ύ τα ,

πάντα κατεστράφησαν ί'να κοπώσιν εις <νομ.ισμ.α ευτελες.
Κ αί δεν έφθάσαμ.εν εις το τέλος τής οίκτράς αυτής αφηγησειο;.
"Ε ν τω ιπποδρόμω άνεκειτο γυνή νέα έ'χουσα τήν κόμην συνεστραμ­
μένων επ’ άμ.φότερα του μετώπου. Το χαριέστατον τούτο πλάσμα
έκράτει ώς δ'.ά Οαύμ.ατος επί τής δεζιάς y'εερος αν^'ρα έφιππον αφ* ε­
νός ίππείου ποδος επ’ αυτής ελαφρότατα έρειδομενον. Ή τ ο δε ό μεν
αναβάτης σφριγών τό σώμα, πεοιβεβλ/.μένος θώρακα και κν η μίδας,
καί πνέων έν πάσι πόλεμ.ον. Ό δέ ίππος ειχεν όρθιον το ούς ώς προς
σάλπιγγα, καί ήτο υψηλό; τον αυχένα, τάς όψεις δριρ.ύς καί τόν έκ
του θυμού τρόμον προφαίνων τοις όφΟαλμοίς* οί δέ πόδες άνεφέροντο
αέριοι, το πολεμικόν έπιδεικνύντες σάλευμ.α. Πλησίον του ανατολι­
κού κοιρ.πτήρος ύπήρχον άνεστυλωμ-ένοι άρματηλάται άνδρες, ορθοί
ε’πί τών δίφρων έλαύνοντες, καί νυν .μεν συνέχοντες νυν δέ άφίνοντες
τά χαλινά καί τούς ίππους τω μύωπι καί τή φωνή ερ,ψυχουντες.
Ού μ.ακράν δ* έκεϊ επί λίθινης βάσεως πολλά τής Αίγυπτου ζωα,
άσπίς, βασιλίσκος, κροκόδειλος, άντεπάλαιον προς αλληλα μέχρι
Οανάτου, είκονίζοντα τήν όλεθρίαν των πονηρών άρ.ιλλαν. At ειδε­
χθείς τών ζώων τούτοίν μορφαί, τά πελιδνά δηλητήρια τά άπο τώ>ν
δηγμ.άτων αυτών ακοντιζόμενα, ή "λύσσα καί ή οδύνη, αί καθ απαν
τό σώμα αυτών ε’κδηλούμεναι, ένέπνεον τρόρ,ον και φρίκην εις τούς
Οευ>μένους, Κ αί ταύτα πάντα ώςαύτεος τότε ήφανίσΟησάν. Άλλα
μήπως έμάΛαξε τουλάχιστον τούς σιδηρόφρονας αυτούς ή λευκώλενος
καί καλλίσφυρος Ε λ έν η , έργον κάλλιστον ; Τ ά χείλη αυτής παρηνοί-
γοντο ήρεμα, ώς άν ήσαν έτοιμα ν’ άφήσο>σι φωνήν. Τό χάριεν μει­
δίαμα καί τό τού βλέμματος χαρονπόν καί ή λοιπή τού σώματος ευ­
φυΐα, ήτο αδύνατον διά τού λόγου νά περιγραφώσι. ΚατεσπάσΟη
όμως καί αυτή καί έψήόη αντί ολίγων κερματίυ>ν. Βιαιοπραγίαι τε­
ρατώδεις ενώπιον τών όποιων δεν ήξεύρει τις τή αλήθεια τί μάλλον
νά Ορηνήση, ή τήν τών άνθρο>πων καταστροφήν, ή τόν όλεθρον τών
κχ7.λι*ιεγνημάτων. Δ ιότι επί τέλους οί άνΟρο>ποι ύπήρζαν άζιοι τής
τύχης των. *Αν οι κα τα κτητα ί ύπερέβα/*ον πάν μ.έτρο / βαρβαρότη­
τας, οί κατακτηθέντες ύπερέβάλον πάν μ,έτρον αφροσύνης* καί έτι-
μωρήΟησαν τόσω δικαιότερον όσιρ μ,ετ’ ού πολύ άπεδείχΟη ότι ή δ ύ -
ναντο νά σω θώ σι* Τωόντι ρ,ετ* οΰ πολύ οι Λ α σ κ ά ρ ε ις , ο ί Μ ιχ α ή λ

Κορ,νηνοί, ο ί Β α τ ά τ σ α ι, οί Π α λ α ιο λ ό γ ο ι, α ντέστησα ν μ υ ρ ιά κ ις είς

 680 Τριςόάρβαρσς καταστροφή καλλιτεχντ,μάτον καί συγγραφών.

τούς Φρώγκους, και άνέκτη*ταν τήν Κο>νσταντινούπολιν. 'Αφού λοιπόν

τήν ανέκτησαν, δια τί νά την άπολέσωσιν ; Ά λ λ ’ επανερχόμεθα εις
τάς συμφοράς τής πόλεως εκείνης.
Τ ά μόνα διασωθέντα τότε έργα τής τέχνης υπήρξαν οί τέσσαρες
καλλιστοι χαλκοί τού ιπποδρόμου ίπποι, τους όποιους ο Δάνδολος
κατορθώσας νά απόσπαση από τάς βέβηλους των συντρόφων του
χεΐρας, προςήνεγκε τή ιδία πατρίδι* ίδιοποιήθη δέ καί τενα ιερά
σκεύη τού μεγάλου ναού, τά όποια άφιέρωσεν ώςαΰτως είς την ‘εν
Ένετία εκκλησίαν τού άγιου Μάρκου. Λείψανα όμως άγια, καί τε­
μάχια του τίμιου σταυρού, καί άλλα τοιαύτα ιερά αντικείμενα, τά
όποια δεν ήδύναντο νά φέρωσιν είς πειρασμόν την φιλοχρηματίαν
τού στρατιο>τικού όχλου, διεσώθησαν πολλά υπό τε των παρακολου-
^ θούντων τούς σταυροφόρους ιερέων καί ύπ* αυτών των ηγεμόνων τού
στρατού, καί διεσπάρησαν εκτοτε απανταχού τής Ευρώπης. 'Αλλά
συνέβη επί τής άλώσεως ταύτης καί άλλη συμφορά, ή δεινοτέρα
Ισως όλων όσας προεξεθέσαμεν. Ή απαγωγή των ιερών τής πίστεως
αντικειμένων έλύπησε βεβαίως τούς χριστιανούς τής ανατολής- ούτοι
όμως ήδύναντο νά παραμυθώνται άναλογιζόμενοι οτι τά κειμήλια
ταύτα μετηνέχθησαΛ εις χώρας επίσης χριστιανικάς. Ή καταστροφή
των έργων τής τέχνης ύπήρξε θλίβερωτέρα* αλλά ‘τις θέλει υπολο­
γίσει την ζημίαν ήν ύπέστη δ διανοητικός τής άνθρωπότητος βίος
διά τής έξαφανίσεως πολλών τ ή ; άρχαιότητος συγγραφών ως εκ τών
τριών πυρκαϊών τάς όποιας έβαλαν οί σταυροφόροι εις Κωνσταντι­
νούπολή ; Όπόσα καί όποια ήσαν τά νύν μέν άπολεσθέντα, μέχρι
δέ τής εποχής εκείνης σωζόμενα διανοητικά τής άρχαιότητος έργα,
δύναταί τις νά κρίνη έκ τής λεγομένης Μυριοβίβλου τού Φωτίου,
ήτις περιέχει άπογραφήν καί κρίσιν και αποσπάσματα 5 8 0 ύπ' αύ-
/ ^
τού άνεγνιοσμένων ρητορικών, ιστορικών, φιλοσοφικών, φυσικών, ια ­
τρικών, ερωτικών, ε'κκλησιαστικών, γραρ,ματικών, λεξικογραφικών καί
άλλων συγγραφών, ών πολλαί δεν περιήλθον εκτοτε είς ημάς. Κ αί
σημειωτέον ότι δ Φώτιος ομδένα άναφέρει ποιητήν* άλλ' ούδείς υπάρ­
χει λόγος Ινα μή παραδεχθώμεν οτι καθώς πολλά άλλα τού πεζού
λόγου προϊόντα, ούτω καί πολλά αριστουργήματα τής κωμικής,
τής τραγικής, τής επικής καί τής λυρικής μούσης, άτινα διετηρούντο
υ,έχρι τής 12 εκατονταετηρίδας, έξηφανίσθησαν τότε διά παντός.
Ή Κωνσταντινούπολις ήτο ού μόνον ή πολιτική αλλά καί ή διανοη-

s c:
Κ
 Διανομή των λαφύρων. Εκλογή αύτοκράτορος καί πατριάρχου. 681

τική του κράτους πρωτεύουσα. Ε!ς τάς βιβλιοθήκας των πλουσίων

καί φιλόκαλων αυτής μεγιστάνων ύπήρχον τεταρ.ιευμένα δλα σχεδόν
τά χειρόγραφα τής. αρχαίας ελληνικής φιλολογίας. Ούτε μεταξύ
Φωτίου καί άλιύσεως, ούτε μετά την άλωσιν άναφέρεται ανάλογός
τις καταστροφή. "Ωςτε το μέγα ναυάγιον των προϊόντων τού αρχαίου
διανοητικού βίου έγένετο εντός τού πέλαγους των φλογών τάς όποιας
άνήιίαν αί βέβηλοι τών^σταυροφόρων χεϊρες.

Έ π ί τεσσαρας δε όλας ημέρας καί νύκτας ή Κωνσταντινούπολή

έλ^στεύετο, ήκρωτηριάζετο, έβιάζετο καί έχλευάζετο ύπ* αυτών, οτε
έπί τέλους τή 16 άπριλίου εκλειψις σελήνης, έμπνεύσασα τρόμον εις
τά ; ευτυχώς δεισιδαίμονας έκείνας ψυχάς, έπήγαγε την παύσιν τής
φοβέρας ταύτης τραγωδίας καί έπέτρεψεν εις τούς ηγεμόνας νά έπι-
χειρήσωσι μέν την συλλογήν καί την διανομήν τών λαφύρων, νά
διενεργήσωσι δέ την εκλογήν τών ύπερτάτων τού. νέου κράτους αρ­
χόντων. Ειπομεν πρώτον ολίγον τινά περί τών λαφύρων. Πολλοί τών
ιστορικών έπεχειρησαν νά ύπολογίσωσι την αξίαν αυτών· άλλ' οί άκρι-
βέστερον έξετάσαντες τό ζήτημα , καί μάλιστα 6 πάντων ε υ κ ρ ιν έ ­
στερος R i a n t , ώμολόγησαν είτε £ητώς όπως ό R i a n t , είτε δ ιά τής
σιωπής αυτών όπως πολλοί άλλοι, ότι ή άξια τών γενομένων λαφύρων
είναι αδύνατον 'νά προςδιορισΟή έστω καί κατά προςεγγισμόν. Καί
πώς νά προςδιορισθή, άφοϋτά μέν πλεϊστα διηρπάγησαν, τά δέ προς
τακτικήν διανομήν άποταμιευΟέντα άγνωστον κατά τίνα αναλογίαν
διενεμήθησαν μεταξύ Φράγκων καί Ε νετώ ν, ένφ τάνάπαλιν γνωστό-
τατον είναι οτι ή λαθραία σύλησις έξηκολούθησεν έπί ε”τη πολλά. Τό
μόνον ασφαλές εξαγόμενον έξ όλων τούτων τών άναμφισβητήτων γεγο­
νότων είναι, ότι οί σταυροφόροι έδωκαν έκ πρώτης αφετηρίας πολυειδή
δείγματα τού πόσον ολίγον ήξευρον νά ώφεληΟώσιν από τού αγαθού
υπέρ έκτήσαντο, καί οπερ εμελλον μετ* ού πολύ νά άπολέσωσι διά την
άτην αυτών άνεπιτηδειότητα περί πάσαν τών πραγμάτων ό'ιοίκησιν.
Την αύτήν δέ άνεπιτηδειότητα εδειξαν καί περί την έκλογήν τού
αύτο-κράτορος. Οί Ε ν ετο ί άπέβλεπον προ πάντων εις τά εμπορικά
πλεονεκτήματα όσα ήδύναντο νά δρέψωσιν έκ τής νέας κοιτακτήσεως,
καί προςετι ύπελάμβανον άσυμβίβαστόν προς την άβασίλευτον αύτών
πολιτείαν την άναγόρευσιν Ομογενούς αύτοκράτορος εις χώρας αϊτινες
εμελλον νά άπαρτίσωσιν ούτως ή άλλως μέρος τού ίδιον αύτών κρά-
682 Διανομή των λαφύρων. Εκλογή αύτοκράτορος και πατριάρ/ου.

τους. Διά. τούς λόγου: τούτους παρητήθησαν ές αρχής του ανωφελούς

scat επικινδύνου {/.άλλον εις αυτούς άζιώματος, ιυςτε έδέησε νά έκλεχθή ό
νέος άρχων μεταξύ των σταυροφόρων. Τούτου δέ δοθέντος, το εύλογώ-
τερον ήτο νά προχειρισθή ό Βονιφάτιος ό Μομφερρατικός. ’‘Αν ήτο δυ­
νατόν νά συντηρηθή, το φραγκικόν έν τή Ανατολή, κράτος, το κράτος
τούτο δεν ήδύνατο νά συντηρηθή, είμή διά τού Βονιφατίου. Παρεκτός
τής δεδοκιμασμένης αυτού ανδρείας, ό άνήρ ειγε καί τάς άλλας άρε-
τάς τάς απαραιτήτους εις τον άρχοντα, καί μάλιστα εις τον άρχοντα
λαών έτεροθρήσκο/v καί ετερόφυλων σύνεσιν, εμπειρίαν. μετριοπάθειαν,
ευστάθειαν χαρακτήρας. ’Αλλά καί άλλοι λόγοι συνηγορούν υπέρ αυ­
τού, Ό Βονιφάτιος άνήκεν είς οίκον προ καιρού συνδέσαντα σχέσεις
οικειότητας προς τούς χριστιανούς τής Ανατολής, Τρ[το αδελφός τού
’Ραινερίου, τού επί τή θυγατρί γαμβρού τού MavonO.y Κομνηνού, καί
ά,δελφός τού Κορράδου τού επ’ αδελφή γαμβρού τού Ίσαακίου τού
Α γγέλου· συζευχθείς δε μετ’ ου πολύ και αυτός τήν γήραν τού *Ισαα-
κίου Μαργαρίταν τήν Ούγγαρικήν, και δούς αναμφισβήτητα δείγματα
άνεζιθρησκείας προς τούς ηττηθέντας, ήγαπάτο ύπ* αυτών, καί ήθελε
λογισθή ώς διάδοχος μάλλον τής περιφανούς των Κομνηνών γενεάς,
ή ώς ήγεμών υπό κατακτήσεως επιβληθείς, Ά λ λ * ένεκα μάλιστα αύ-
. τών τούτων των πολλών προτερημάτων αυτού, δεν τον ήθελεν ό Δάν-
δολος. Ο πολύπειρος ούτος άνήρ έφοβεΐτο, μήπως παγιωθείσης τής
νέας βασιλείας έν τή Α να τολή, διακινδυνεύσου τά ένετικά προνόμια
καί ωφελήματα, καί προετίμα νά αναβίβασα, εις τον θρόνον τής Κων-
σταντινουπολεο/ς άνθρωπον μάλλον εύδιάθετον νά γίνν, άπλούν τής
Ένετίας δργανον. Όθεν ύπεστήριζε τον κόμητα Φλανδρίας ΒαλδουΤ-
νον, δςτις ήτο μέν είς των λαμπροτέρο>ν κ α τ’ εκείνο τού χρόνου μα­
χητών, αλλά ένταύτώ παντελώς άπειρος τών πραγμάτων, καί ευπει­
θέστατο; είς τά νεύματα τού Δανδόλου, τον οποίον αείποτε έτίρ.α
ώς πατέρα. "Οθεν μετά μακράς ραδιουργίας καί άναβολάς καί ποι­
κίλα άλλα μηχανήματα, κατώρθο/σε νά άναγορευθή ο υποψήφιός του.
τή 9 μαίου υπό τών 1 2 έκλογέο/ν, έδρευσάντων επί τούτω εν τή εκ­
κλησία τών άγιων ’Αποστόλων. Οί δε σταυροφόροι πεσόντες εις τήν
παγίδα ταύτην πάρε σκεύασαν ουτω ίδίαις χερσί τήν καταστροφήν
τού ε’ργου των. *0 Βαλδουϊνος έστέφθη αύτοκράτωρ τή 1 6 μαίου
έν τώ μεγάλφ ναφ τής τού Θεού Σοφίας κατά τό άρχαΐον τής έν
Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας τυπικόν καί τότε οί κατακτηταί

/
 ^•Διανομή των λαφύρων. ’Εκλογή αύσοκράτ&ρος και πατριάρχον. 683

προέβησαν εις τήν προχείρισιν τού ετέρου υπέρτατου χργοντος, ήτοι

τού πατριάρχου.
Κ ατά τα προηγούμενος άποφασισθέντα, εττειδ ή ο αύτοκράτωρ εξε-
λέχθη μεταξύ των σταυροφόρων, ό πατριάρχης έμελλε νά ήναι Ενε­
τός. "Οθεν άμεσος μετά τήν χειροτονίαν του βαλδουΐνου, οί Ενετοί
κατέλαβον τον- μέγαν ναόν και προε/ειρίσαντο εν αύτω πατριάρχην
Κωνσταντινουπόλεως τον ομογενή Θο>μάν Μοροζίνην. "Ο πάπας δεν
ειχεν εγκρίνει τήν διάταξιν εκείνην τής μεταξύ Ενετώ ν καί σταυροφό­
ρων νενομένης συνθήκης, δ ι’ ής ούτοι έσφετερίσθησαν το δικαίο>ρ.α τού
νά προχειρίσο>σιν αυτοί τον νέον π ατριάρχην καθώς ουδέ τήν δ ιά -
ταξιν δυνάμει τής οποίας πολλά των προτέρων εκκλησιαστικών κ τ η ­
μάτων εμελ/λον νά έκλαϊκευθώσιν. Ά λλ* δ Δάνδολος ένόρ-ΐσεν ότι δ
άρχιερεύς τής 'Ροίμης επρετ.ε νά εύχαριστηθή εις τήν διά τ ή ς κ α τ α -
κτήσεως άσφαλισθεισαν ενωσιν των εκκλησιών καί νά μή άπαιτή
περισσότερα. Κ α ί τωόντι δ Ίννοκέντιος Γ ' τοσαύτης επλ.ήσθη άγαλλιά-
σεως διά το γενόμενον κατόρθωμα, ώςτε επί τέλους -ενέδιοκεν, έπιφυ-
λαξάμενος νά συμπληρώστ) βραδύτερον τά κυριαρχικά αυτού δικα ιώ ­
ματα. Α πλώ ς δέ ινα συμβιβάστ, τήν επί τού προκειμένου πολιτείαν
αυτού μέ τήν υποκριτικήν διαγωγήν ήν ήκολούθησεν έξ αρχής τού
επιχειρήματος τούτου, έπροοιμίασε ν ελέγχουν πικρότατα τούς Λ α τ ί­
νους, διά τους βιασμούς, τάς λεηλασίας καί τάς ιεροσυλίας οσας δ ιέ-
πραξαν έν Κωνσταντινουπόλει., Άμ.έσως όμως προςεθετο ότι οί "Ε λ ­
ληνες έτιμωρήθησαν δικαίως διά τά αμαρτήματα αύτών, καί ότι οί
σταυροφόροι υπήρξαν όργανα τής προνοίας καί εκτελεστάι τής θείας
δικαιοσύνης. "Οθεν ού μ,όνον άπήλλαξε τού άφορισμού άπαντας τούς
μετασχόντας τού έργου, αλλά, καί έκάλεσεν άπαντας τούς δυτικούς νά.
μεταβώσιν εις τήν Ελλάδα, ΐνα λάβο^ιν αυτόθι γαίας καί πλού-
τη, καί έξο>μοίωσεν αυτούς καθ’ όλα μέ τούς στρατιώτας τού-Χρι-
στού τούς αναλαμβάνοντας τον κατά, των Μουσουλμάνων αγώνα. T f,
δέ 13 μαίου 1 2 0 5 έχειροτόνησεν έν τω *^αω τού άγιου Πέτρου τον
Θωμάν Μοροζίνην έπίσκοπον Κ\πόΛΒως, καί έξαπέστειλεν αυτόν εί'ς
Βυζάντιον, ά.ρκεσθείς επί τού παρόντος νά τω δο>στ) τήν παραγγε­
λίαν τού νά τηρήσνι αναλλοίωτα τά τού 'Ρωμαϊκού θρόνου δ ικ α ιώ ­
ματα, καί νά άντιταχθή πάστ) δυνάμ,ει εις τήν ικλαίκευσιν των εκ­
κλησιαστικών κτηματιών,

¥
 684 Καθολικόν συμπέρασμα του όλου μεσαιωνικού ημών βίου.

Τοιουτοτρόπως έξεπληρώΟη το προαιώνιο·/ της Ρύσεως όνειρον τού

νά κατακτήση την Κωνσταντινούπολή και νά καΟυποτάξη τούς χρι­
στιανούς της ανατολής εις την εκκλησίαν της 'Ρώμης. Έ ν τοίς καθ’
ημάς χρόνοις ζωηρά προέκυψεν εις μέσον άμφισβήτησις μεταξύ του
κόμητος R i a n t και τού Γερμανού Λουδοβίκου S t r e i t περί τού άν
' την κατάλυσιν τού ανατολικού κράτους παρήγαγεν ή πολίτικη τού
βασιλέως της Γερμανίας Φιλίππου η τού γηραιού της Ένετίας δόγου
Δανδόλου. Ό R ian t ύπερμαχεί ύπερ της πρώτη; γνώμης, ό S t r e i t
υπέρ της δευτέρας. Ή συζήτησις αυτή ούδέν άλλο μαρτυρεί είμή ότι
οί Έσπεριοι δεν έμ.ελέτησαν την ολην ιστορίαν των σχέσεων της ανα­
τολής καί της Δύσ&ως, αλλά μόνον ειδικά αυτής μέρη. Έ κ της όλης
ιστορίας τού μεσαιωνικού Ελληνισμού συνάγεται προδήλως ότι η
κατάλυσις αυτού προπαρεσκευάσβη απ’ αίώνος ύπο της Δύσεως. Εί-
δομεν μετά πόσης επιμονής οί πάπαι έπεδίωξαν την υποταγήν της
ανατολικής εκκλησίας εις την ΊΡώμην από Σιμ.πλικίου καί Φηλικος Β\
ήτοι από των έν τη 5 έκατονταετηρίδι γενομένων περί τού ένωτιχον
διενέξεων, ρ.έχρι τού Ίννοκεντίου Γ\ Κ αί εϊδομ.εν ώςαύτως, ά ο'ή ς
οί πάπαι κατώρθωσαν νά προςλάβωσι συμμάχους τούς ηγεμόνας καί
τούς λαούς της Ευρώπης, ότι οί ηγεμόνες καί λαοί, έκτος ολίγων έξαι-
ρέσεων, νμετά προαγοράνης δσημέραι ίσχυρογνωμοσύνης καί οργής
συνέτρεξαν εις την ολοσχερή· ανατροπήν τού μεσαιωνικού ημών κρά­
τους. Ή τέταρτη σταυροφορία, δςτιςδήποτε καί άν παρεσκεύασεν,
δςτιςδήποτε καί άν διεξήγαγεν αυτήν, υπήρξε τό άναπόδραστον συμ-'
πλήρωμα τής προαιώνιου εκείνης πολιτικής. Ζήτημα πολύ σπουδαιό-
τερον καί πολύ μάλλον προςήκον τή σεμνή ιστορία, είναι εάν τό καθ’
ημάς έπράξαμέν τι τό οποίον ήδύνατο νά προκαλέση τοσαύτα πάθη
καί τοσαύτην καταδρομήν. Ώ ς προς τό έκκλησιαστικόν ζήτημα διε-
τελέσαμεν αείποτε σχεδόν έπί 8 0 0 ε"τη αμυνόμενοι. ΈσεβάσΟημεν
άδιαλείπτως σχεδόν τον αρχιερέα τής 'Ρώ μης, καί ουδέποτε άπεποι-
ήθημεν τό πρωτείον αυτού. ''Ο ,τι δεν έδεχθημεν ποτέ ήτο ή κυριαρχι­
κή αυτού έξουσία, ή άξίωσις ότι είναι δ έπί γης επίτροπος τού Σ ω τή-
ρος, καί ότι δικαιούται έντεύθεν νά έπιβάλη τήν θέλησιν αυτού εις
άπάσας τού Χριστού τάς εκκλησίας. ΈδόΟησαν περιστάσεις, καθ’ άς,
ένεκα τής έσχάτης παραλυσίας εις ήν περιέστη ή εκκλησία τ η ; 'Ρ ώ ­
μης, ήδυνάμεθα εύλογώτατα καί τό πρωτείον αυτής νά άμφισβητή-
σωμεν. Δεν τό έπράξαμέν, διότι δεν ήθελήσαμεν ποτέ νά γίνωμεν
 Καθολικόν συμπέρασμα του δλου μεσαιωνικού ήμών βίου. 685

ημείς παραίτιοι σκανδάλου και διαιρέσεως. Δίς μόνον καθ’ όλον εκείνο.
το μακρόν χρονικόν διά στημ α, ένω άκαταπαύστως προςεβαλλόμεθα,
ύβριζόμεθα και άφωριζόμεθα ύπό των αρχ ιερεών της ’Ρώ μ ης, δίς μόνον,
πρώτον επί Φωτίου καί δεύτερον επί Κηρουλαρίου, άπολέσαντες την υπο­
μονήν, άνταπέδορ.εν ε!.ς αυτούς τά ’ίσα* άλλ* αμέσως έπειτα παρελθούσης
της στιγμιαίας καί τή αλήθεια δεδικαιολογημένης εκείνης άγανα-
κτησεως, έπανήλθομεν καί μετά τον Φώτιον καί ρ,ετά τον Κηρουλά-
ριον εις φιλικάς, εις άδελφικάς, εις ευλαβείς προς τον αρχιερέα της
’Ρώμης σχέσεις, μή ζητουντες άλλο είμή πώς νά διασώσωμεν την
θρησκευτικήν ημών ανεξαρτησίαν. Κ α ί έπ’ έσχάτοίν έτι έπ* αυτού
τού Ίννοκεντιού την αυτήν έβαδίσαμ.εν οδόν.
Προς δε τούς ήγεμ,όνας καί τούς λαούς τής Ευρώπης αί σχέσεις
ήμών άπέβησαν μάλλον -περιπεπλεγμ,έναι. Δεν ήθελήσαμεν ποτέ νά
άναγνωρίσωμεν την δυτικήν αυτοκρατορίαν ως αυτοκρατορίαν, καί
κατά τούτο άναντιρρήτως ήμ.άρτομεν, μή νοήσαντες εγκαίρως την
σπουδαιότητα τού εν Εύρ<ύπΥ] παραχθέντος νέου κόσμου καί την
ανάγκην τού νά συρ.βιβασθώμ,εν απολύτως μ,ετ’ αυτού καί ώφελη-
Οώμεν μ.άλιστα έκ τών προτερημάτων αυτού, σιυζοντες μέν τον ίδια -
ζοντα ήμών πολιτισμόν, κατοχυρούντες Si αυτόν διά τών νέωνδυνάμ,εων
άς έφερεν εις «μέσον δ τότε άνθοβολήσας νεώτερος πολιτισμός. ΓΙλήν
τούτου έπεμείναμεν εις την κατοχήν τής ’Ιταλίας* αλλά τούτο εξηγεί­
τα ι μέχρι τίνος όταν άναλογισθώμ,εν ότι τό μεσαιωνικόν ήμών κράτος
εκυριάρχει τής χερσονήσου εκείνης επί 6 0 0 περίπου έτη, ότι οι κάτοικοι
τής μεσημβρινής μάλιστα Ιτ α λ ία ς καί τής Σικελίας διετήρουν πολ­
λούς των ελληνικών χαρακτήρων, ότι όπυ)ς ειχον τότε τά πράγματα
τού κόσμ,ου ή Ιτ α λ ία ήτο δ ασφαλέστατος προμάχων τής εθνικής
ήμών ανεξαρτησίας, καί ότι τελευταΐον ούδέν κράτος δύναται νά
κατακριθή διότι δεν παρέδωκεν αμαχητί τάς εαυτού κτήσεις. Έ π ί πά-
σιν δμολογούμεν ότι έπολιτεύθηρ.εν ώς πολέμ.ιοι προς τήν Δευτέραν καί
προς τήν τρίτην σταυροφορίαν* άλλ* είναι περιττόν νά έπαναλάβωμεν
ενταύθα τούς προ μικρού έτι διά μακρών έκτεθέντας λόγους, ώς έκ
τών οποίων έδικαιούμεθα νά ύπολάβωμ.εν τούς σταυροφόρους άπαντας
ώς πολεμάους μ.άλλον ή ώς φίλους. Ό πωςδήποτε όμως, εάν έπί τού
θρησκευτικού ζητήματος ειχομ,εν υπέρ ήμ.ών όλα τά δυνατά δίκα ια ,
έπί τού πολιτικού ανάγκη νά δμ.ολογήσωμεν ότι εδώκαμεν έκ δ ια ­
λειμμάτων άφορμάς έπιθέσεως. Ά λ λ * ή δικαιοσύνη απαιτεί νά παρα-
686 Καβολικόν συμπέρασμα του δλου μεσαιωνικού ημών βίου.

τηρήσωμ.εν καί κατά τούτο, ότι άν οί αύτοκοάτορες Κωνσταντινου­

πόλεως ύ'εν έπείσθησαν νά αναγνωρίσουν ώς ισοβαθμίους τούς νέου;
της ύ'ύσεως αύτοκράτορας, ύ'ιετίλουν 5μω; προς αυτούς αείποτε σ χ ε-
ύ'ον εις σχέσεις φιλικά;, καί πολλάκις μ,ετ’ αυτών σννέπραξαν* ότι άν
μέχρι τέλους έπίμενον ζητούντες νά άνακτήσωσι την /.άτο; Ιτα λ ία ν ,
ύ'έν έπολιτεύθησαν ούτω είμή αφού ύ\ά των πραγμάτων αυτών επεί-
σθησαν οτι οι νέοι αυτής κύριοι μετεχειρίζοντο αυτήν ώς όρμητηριον
άίιακόπου επιδρομής κατά των κυρίως ελληνικών χωρών* οτι 6
’Αλέξιος Κομνηνος συνέπραξεν έν πάση ειλικρίνεια μετά των σταυρο­
φόρων κατά των μωαμεθανών, καίτοι επαθε τά πάνύ'εινα παρά τών
αυτοκλήτων εκείνων συμμάχων, καί ελαβεν άναμ.φισβητητους απο­
δείξεις ότι πολλοί έξ αυτών αναφανδόν έπρέσβευον την καταλυσιν
τού ανατολικού κράτους* ότι ένί λόγω καί επί αυτού τού πολιτικού
ζητήματος το ανατολικόν κράτος περιήλθε μεν πολλάκις εις διενέςει;
προς τούς ηγεμόνας καί τούς λαούς τής δυτικής Ευρώπης, άλλ’ αί διε­
νέξεις αύται $έν ήσαν τοιαύται ωςτε νά καταστήσωσιν άπαραίτητον
διά την ησυχίαν καί την ασφαλείαν τής Ρύσεως την κατάλυσιν τού κρά­
τους εκείνου καί νά δικαιολογήσωσι την επιμονήν δι* ής έπεδίωξαν, καί
την αγριότητα δ ι’ ής επί τέλους ό'ιέπραζαν την κατάλυσιν ταύτην.
Ά λ λ * ό μ.έν άρχιερεύς ’Ρώμης ήθελε νά έπεκτείνη μ,έχρι τής ανα­
τολής την κυριαρχικήν αυτού εξουσίαν5 οι δέ ηγεμόνες και λαοί τής
δύσεως ήθελον νά καταλάβωσι τάς πλούσιας, τάς ωραίας, τάς προς
πάσαν εμπορίαν επιτήδειας ημών χώρας, καί έπιλαβόμ.ενοι τούτων η
εκείνων τών προφάσεων, επέτυχον τελευταίο ν το σκοπούμενον. Έ σ τ ω ,
ί Μήπως όμως κατώρθωσαν νά ώφεληθώσι τουλάχιστον ε’κ τής φιλαρ-
χίας εκείνης καί πλεονεξίας, ών ένεκα έξετράπησαν εις τοσαύτην α δι­
κίαν ; Μετά εξήκοντα περίπου έτη έξο^σθησαν άφ’ όλων τών βορειότε­
ρων τού ανατολικού κράτους χωρών ένεκα τής έσχατης αυτών περί τό
πολιτεύεσθαι καί διοικείν ανικανότητας καί τής επίμονου άφοσιώσεως
τών ανατολικών λαών προς την εκκλησιαστικήν καί πολιτικήν αυτών
ανεξαρτησίαν. Εις τάς μεσημβρινωτέρας χώρα; παρέμειναν πλειότερον,
χάρις εις την πλειοτέραν δεξιότητα τής ένετικής κυβερνήσεως και δύο
γαλλικών οικων, τών Βιλλεαρδουίνων οΐ'τινες ήρζαν τής Πελοπόννη­
σου, καί τών Λαρόσων, οΐτινες ήρξαν τής Α τ τικ ή ς . Ά λ λ ’ ε’πί τέλους
ήναγκάσθησαν νά ύποχωρήσωσι καί εκ τών μ,εσημβρινωτέρων χωρών,
μηδέν διαρκές καταλιπόντες έν τή Α να τολή ίδρυμα. Ούτε τον νεώ-

t
 Καθολικόν συμπέρασμα του όλου μεσαιωνικού ημών βίου. > β β 'ί

τερον δυτικόν βίον ήδυνήθησαν νά ένοφθαλμίσωσιν εις αυτήν, ούτε

την δεσποτείαν του άρχιερέως της 'Ρώμης νά άσφαλίσωσιν. Α πεναν­
τίας οί πλείονες των απογόνων των οίκων οσοι μεταξύ ημών εγκατε-
σταθησαν, άπέβησαν κατά μικρόν ορθόδοξοι, πάντες δε έταύτισαν
την πολιτικήν αυτών τύχην μετά τής π ολιτικής'τύχης των ιθαγενών
τής ανατολής. Τό δε μόνον αποτέλεσμα τής μ,ακράς καί πεισματώδους
εκείνης έπιθεσεως τής χριστιανικής δύσεως κατά τής χριστιανικής
ανατολής, υπήρξεν ότι ή τελευταία, εξαντληθεΐσα καί κατακερμαπ -
σθείσα εν τω άγώνι τούτω, εγένετο επί τέλους βορά'ευχερής του τουρ­
κικού μωαμεθανισμού. Τ ο αποτέλεσμα τούτο δεν θέλομ.εν εξετάσει
υπό την ηθικήν καί χριστιανικήν εποψιν, διό τι ούτω πράττοντες ήθέ-
λοαεν π-οκαλέσει τό μειδίαμα πολλών άνθοώπων. Ά λ λ ’ άοο:ώντες
εις μόνα τά νύν θεοποιούμενα πρακτικά συμφέροντα εύρίσκομεν, οτι
ώς εκ τής τουρκικής κατακτήσεως, επί τρεις μέν περίπου εκατονταε­
τηρίδας ήνανκάσθη ή δύσις νά χύση ποταμούς αιμάτων υπέρ τής
ιδίας άγωνιζομένη σωτηρίας, αφού δέ έςησθένησε τό νεον τούτο μωα­
μεθανικόν κράτος, ή δύσις, άντί των πλουσιών χωρών καί πόλεων,
αιτινες άλλοτε τοσούτον συνετέλουν εις τήν ευπορίαν αυτής, είδε τήν
ανατολήν μεταδληθεΐσαν έπι δύο όλας εκατονταετηρίδας εις σωρόν
ερειπίων, έν τω μέσω των όποιων ό ξένος δεν ήδύνατο ούτε ασφάλειαν
νά έχη, ούτε ωφελήματα νά καρπωθή. Κ α ί σήμερον έτι ότε, ώς λέγε­
τα ι, εξεπολιτίσθη ή Τουρκία, αί μ ετ’ αυτής συναλλαγαί δένάποτελου-
σιν ουδέ τό δέκατον τής εμπορίας ήτις διεξήγεΐο προς τάς χώρας ταύ-
τας, οτε αύται έκυβερνώντο υπό τού μεσαιωνικού ελληνισμού, καθ* όσον,
έν ελλείψει άλλων στατιστικών ειδήσεων, δυναμεθα νά κρίνωμεν έκ
τών τότε καί των σημερινών δημοσίων προςοδων τών χωρών τούτων.
Ιδ ο ύ εις τ ι άπέληξεν ή κατά τόν μέσον αιώνα φιλαρχία τού άρ-
χιερέως τής 'Ρώ μης, καί ή κατά τούς αυτούς χρόνους ακόρεστο; πλεο­
νεξία τών ‘λαών καί τών ηγεμόνων τής Ευρώπης. Ά λ λ * εάν κατέ­
στρεψαν τό ελληνικόν κράτος, δεν ίσχυσαν ευτυχώς νά καταστρέψο>σι
τό ελληνικόν ε"θνος. Ό μέν μεσαιωνικός ελληνισμός κατέπεσεν έν αρχή
τής 13 έκατδνταετηρίδος, συγχρόνως όμως έπέτειλεν ό νεώτερος ελλη­
νισμός, τού όποιου τή νήώ εχαιρετίσαμεν κατά τούς τελευταίους χρόνους
τή ; περιόδου ής συνεπληρώσ&μεν ή δ η τήν άφήγησιν. Τ ά λείψανα
τού μεσαιωνικού ελληνισμού ήγωνίσθησαν μέν ετι καί ενίοτε ένδοξος
ύπέρ τής Ιδίας σωτηρίας, άλλ’ έκτοτε ό νεώτερος ελληνισμός ύψωσεν
 «' Λ
686 Καθολικόν συμπέρασμά του δλου μεσαιωνικού ημών βίου.

τηρήσωρ,εν και κατά τούτο, δτι άν οι αύτοκοάτορες Κωνσταντινου­

πόλεως δεν έπείσθησαν νά άναγνωρίσωσιν ούς Ισοβαθμίους τούς νέους
της δύσεως αύτοκράτορας, διετέλουν δμω; πρός αύτους αείποτε σ χε­
δόν εις σχέσεις φιλικάς, καί πολλάκις μ.ετ’ αυτών συνέπραξαν* δτι άν
μέχρι τέλους επέμενον ζητούντες νά άνακτήσωσι την κάτω ’Ιταλίαν,
δεν έπολιτεύθησαν ουτω είμη άφού διά των πραγμάτων αυτών επει-
σθησαν οτι οί νέοι αυτής κύριο·, μ,ετεχειρίζοντο αυτήν ως δρμητήριον
αδιάκοπου επιδρομής κατά των κυρίως ελληνικών χωρών δτι ο
Αλέξιος Κομνηνός συνέπραξεν έν πάστ, ειλικρίνεια μ.ετά των σταυρο­
φόρων κατά το>ν μωαμεθανών, καίτοι επαθε τά πάνδεινα παρά των
αυτοκλήτων εκείνων συμμάχων, καί έ'λαβεν αναμφισβήτητους άπο-
ίίίζ ίι; δτι πολλοί εξ αυτών αναφανδόν έπρέσβευον την καταλυσιν
του ανατολικού κράτους· δτι ένί λόγω καί επί αυτού τού πολιτικού
ζητήματος τό ανατολικόν κράτος περιήλθε μέν πολλάκις εις διενέξεις
προς τούς ηγεμόνας καί τούς λαούς της δυτικής Εύροίπης, άλλ' a t διε­
νέξεις α'ύται δεν ήσαν τοιαύται ωςτε νά καταστήσωσιν απαραίτητον
διά την ησυχίαν καί την ασφάλειαν της δύσεως την καταλυσιν του κρά­
τους εκείνου καί νά δικαιολογήσωσι την επιμονήν δΓ ης έπεδίωξαν, καί
την αγριότητα δΓ ης επί τέλους διέπραζαν την καταλυσιν ταύτην.
Ά λ λ ’ δ μ.έν άρχιερεύς ’Ρώμης ήθελε νά έπεκτείνη μέχρι της ανα­
τολής την κυριαρχικήν αύτού εξουσίαvj οι δε ηγεμόνες καί λαοί τής
δύσεως ήθελον νά καταλάβωσι τάς πλούσιας, τάς ωραίας, τάς πρός
πάσαν εμπορίαν επιτήδειας ημών χώρας, καί επιλαβόμ.ενοι τούτων ή
εκείνων των προφάσεων, έπέτυχον τελευταιον τό σκοπούμενον. Έ σ τ ω ,
ί Μήπως δμως κατώρΟωσαν νά ώφεληθώσι τουλάχιστον ε’κ τής φιλαρ-
χίας εκείνης καί πλεονεξίας, ών ένεκα έξετράπησαν εις τοσαύτην α δι­
κίαν ; Μετά εξήκοντα περίπου έτη έξώσθησαν αφ’ όλων των βορειότε­
ρων τού ανατολικού κράτους χωρών ένεκα τής έσχατης αυτών περί'τό
πολιτεύεσΟαι καί διοικειν άνικανότητος καί τής επίμονου άφοσιώσεως
των ανατολικών λαών πρός την εκκλησιαστικήν και πολιτικήν αυτών'
ανεξαρτησίαν. Εις τάς μ,εσημ,βρινωτέρας χώρας παρέμειναν πλειότερον,
χάρις εις την πλειοτέραν δεξιότητα τής ένετικής κυβερνήσεως και δύο
γαλλικών οικων, των Βιλλεαρδουινων οΐ'τινες ήρζαν τής Πελοπόννη­
σου, καί των Λαρόσων, οΐτινες ήρξαν τής ’Α ττικής. Αλλ επι τέλους
ήναγκάσθησαν νά ύποχωρήσωσι καί εκ των μ.εσημ.βρινιυτέρων χωρών,
μηδέν διαρκές καταλιπόντες έν τή Α νατολή ίδρυμα. Ούτε τον νεώ-

<
 Καθολικόν συμπέρασμα του δλου μεσαιωνικού ημών βίου. 681

τερον δυτικόν βίον ήδυνήθησαν νά ένοφθαλμίσωσιν εις αυτήν, ούτε

την δεσποτείαν τού άρχιερέως της 'Ρώμης νά άσφαλίσωσιν. "Απεναν­
τίας οί πλείονες των απογόνων των οίκων όσοι μεταξύ ημών εγκατε-
σταθησαν, άπέβησαν κατά μικρόν ορθόδοξοι, πάντες δε έταύτισαν
την πολιτικήν αυτών τύχην μετά τής πολιτικής τύχης των Ιθαγενών
τής ανατολής. Τό δε μόνον αποτέλεσμα τής μακράς καί πεισματώδους
εκείνης έπιθέσεως τής χριστιανικής δύσεως κατά τής χριστιανικής
ανατολής, ύπήρξεν ότι ή τελευταία, έξαντληθεΐσα καί κατακερματι-
σθεισα εν τφ άγώνι τούτω, έγένετο επί τέλους βορά ευχερής τού τουρ­
κικού μωαμεθανισμού. Τ ο αποτέλεσμα τούτο δεν θέλομεν εξετάσει
ύπό την ηθικήν καί χριστιανικήν έποψιν, διότι ούτω πράττοντές ήθέ-
λομεν προκαλέσει το μειδιά υ,α πολλών ανθρώπων. Ά λ λ ’ άοορώντες
εις μόνα τά νυν θεοποιούμενα πρακτικά συμφέροντα εύρίσκομεν, ότι
ώς εκ τής τουρκικής κατακτήσεως, επί τρεις μέν περίπου εκατονταε­
τηρίδας ήναγκώσθη ή δύσις νά χύση ποταμούς αιμάτων υπέρ τής
ίδιας άγωνιζομένη σωτηρίας, άφού δέ έξησθένησε τό νέον τούτο μωα­
μεθανικόν κράτος, ή δύσις, άντί των πλουσίων χωρούν καί πόλεων,
αίτινες άλλοτε τοσούτον συνετέλουν εις τήν ευπορίαν αυτής, είδε την
ανατολήν μεταβληθεΐσαν επί δύο όλας εκατονταετηρίδας εις σωρόν
£ρειπίο)ν, έν τφ μέσω των οποίων ό ξένος δεν ήδύνατο ούτε ασφάλειαν
νά έχη, ούτε ώφελήρ.ατα νά καρπωθή. Κ α ί σήμερον έτι ότε, ώς λέγε -
τα ι, έξεπολιτίσθη ή Τουρκία, αί μ ετ’ αυτής συναλλαγαί δεν άποτελου-
σιν ουδέ τό δέκατον τής εμπορίας ήτις διεξήγεΐο προς τάς χώρας ταύ-
τας, ότε αύται έκυβερνώντο ύπό τού μεσαιωνικού ελληνισμού, καθ* όσον,
έν ελλείψει άλλων στατιστικών ειδήσεων, δυναμεθα νά κρίνω μενέκ
τών τότε καί των σημερινών δημοσίων προςόδων των χωρών τούτων.
Ιδ ο ύ εις τι άπέληξεν ή κατά τόν μέσον αιώνα φιλαρχία τού άρ-
χιερέως τής 'Ρώ μης, και ή κατά τούς αυτούς χρόνους ακόρεστος πλεο­
νεξία τών λαών καί τών ηγεμόνων τής Ευρώπης. Ά λ λ * εάν κατέ-
στρεψαν τό ελληνικόν κράτος, δεν ίσχυσαν ευτυχώς νά καταστρέψωσι
τό ελληνικόν έθνος. Ό μέν μεσαιωνικός ελληνισμός κατέπεσεν έν άρχη
τής 1 3 έκατδνταετηρίδος, συγχρόνως όμως έπέτειλεν ό νεώτερος ελλη­
νισμός, τού όποιου τήν ήώ έχαιρετίσαρ.εν κατά τούς τελευταίους χρόνους
τής περιόδου ής συνεπληρώσαμεν ή δη τήν άφήγησιν. Τ ά λείψανα
τού μεσαιωνικού ελληνισμού ήγωνίσθησαν μέν ετι καί ενίοτε ένδόξως
υπέρ τής ιδίας σωτηρίας, άλλ* εκτοτε ο νεώτερος ελληνισμός υψωσεν
 688 Καθολικόν συμπ έρα σμα . τού 3λου μεσαιωνικού ημών βίου»/

ίδιαν σημαίαν έν Ή πείρω, έν Κ ρήτη, έν ΙΙελοποννήσω. Ό Μ ιχαήλ

Ά γ γ ελος Κομνηνός, ον θέλομ.εν μζτ ολίγον ιδει καταπολεμ,ούντα τούς
Φράγκους έν ταις ευρωπαϊκά!; τού κράτους χώραις, ώνομ,άζετο υπό των
Πελοποννησίων, ούχί πλέον ώς οί Λασκάρεις καί οί Β ατάτσα ι καί οί Π α-
λαιολόγοι βασι,2ευς *Ρωμαίων , άλλά ανθέντης o J ης τής ' ΕΛΑάδος* Έ π ί
τοσούτον Si έκραταιώθη ή συνείδησις τού ελληνισμού, ώςτε εκτοτε πά.ν-
τες οί ιστορικοί καί οί λόγιοι άνδρες, δ Χαλκοκονδύλης, δ Γεμιστός, δ
Φραντζής, ονομαζουσι τούς κατοίκους τού κράτους,ούχί πλέον 'Ρύψαίονς
άλλα "Ε.Μ ηνας. Κ αί αυτός Si ό Κωνσταντίνος δ Ιίαλαιολόγος, δτε
άπέτεινε τον έσχατον λόγον προς τούς συναγωνιστάς, προέτρεψεν αυτούς
νά προπολεμήσο;σιν ώς *ΕΛΑήνων απόγονον υπέρ της πόλεως εκείνης,
ήν εΧπίάα χαϊ χαράν πάντων των ΈΑΑήνων άπεκάλει. ’Αληθώς
λοιπόν είπείν δ μεσαιωνικό; Ελληνισμός έτελείωσε τό κύριον αυτού
στάδιον διά τής άλώσεως τής Κωνσταντινουπόλεως υπό των Φράγκων*
διότι αν έξακολουθή υπάρχων ετι επί τινα χρόνον, πρωταγωνιστεί
όμως έν τή ιστορία ήμ,ών άπο τής άλώσεως εκείνης καί εφεξής δ, ελ­
ληνισμός δ νεώτερος.
Τούτου τού ελληνισμού εϊμ,εθα οί άμεσοι απόγονοι. ’Αλλά μή λη-
σμ,ονώμ.εν τούς δέσμιους τούς συνδέοντας ημάς μ,ετά τού μεσαιωνικού
ελληνισμού. Εις τούτον όφειλομεν την ΰπαρξιν ημών, εις τούτον την
θρησκείαν, την γλώσσαν καί την άναβίωσιν ημώ ν διότι δ Ευστάθιος,
, οι Χ ω νιά τα ι, ό Μ ιχαήλ Κομνηνός, δ Κωνσταντίνος δ ΓΙαλαιολόγος,
πριν γίνωσι πατέρες ημών υπήρξαν τέκνα τού μεσαιωνικού ελληνι­
σμού. Πολλά βεβαίως ύπήρξαν τού ελληνισμού τούτου τά αμαρτή­
μ ατα. Φιλοπατρίας καί εθνικής συνεώ'ήσεως ολίγα άνεύρομεν έν αύτω
ίχνη* αυτή ή ηθική συνείδησις αναφαίνεται ώς επί τό πλεΐστον
ασθενής. Ουδέ παρήγαγεν έν τή ποιήσει ή έν τοίς γράμμασιν έργα
αντάξια τού πολιτικού αυτού μεγαλείου. Ά λ λ α τό πολιτικόν αυτού
αξίωμα ύπήρξεν άναμφισδήτητον επί οκτώ εκατονταετηρίδας* καί
συνετηρήθη τό άξίωμ,α τού*»ο έν μέσω των φοβερωτέρων περιστάσεων
εις άς εύρέθη ποτέ κράτος, διά κυβερνητικής έμ.πειρίας καί πειθαρ­
χίας καί ανδρείας, τήν όποιαν δεν ήδυνήθησαν νά άρνηθώσιν ουδ*
αυτοί οί έχθιστοι αυτού πολέμιοι. ΙΙρό πάντων ή στρατιωτική αυτού
αριστοκρατία άνεδειξεν ήρωας έναμίλλους τή αλήθεια των μεγαλη-
τερων ηρώων όσους αναφέρει ή ιστορία. Ή δε μεγάλη εκκλησιαστική
καί κοινωνική μεταρρύθμισις ήν έπεχείρησεν έν τη 8 καί έν τη 9

* ·*
 Καθολικόν σνμπέρασμ* τού όλ§> μεσαιωνικού' ήμών βίου. 689

εκατό νταετηρίδι, μαρτυρεί ότι περίίΐχεν εν έαυτώ καί σπέρματα ηθι­

κής κ ζι διανοητική; άνχπτύζεω;, τ χ όποια παρ’ ημίν μεν δεν η δ υ -
νηθησχν τότε νά βλχστησωσι, μεταφυτευθέντα όμως ύπο της φοράς
τών αιώνων εις την μέσην καί την δυτικήν Ευρώπην, θχυμασίως αυ­
τόθι έκαοποοόοησχν. Έ ν νένει δε δ νεώτεοο; κόσαος πολλά οοείλει
εις τον μεσαιωνικόν ελληνισμόν. Πολλάκις, λέγει δ καλός κχγχθός
R a m b a u d εις τών ολίγων Έσπεοίων όσοι εκοίνον τά κα6’ ημχε άπ α-
6ώς, πολλάκις τό Βυζάντιον έσωσε την Ευρώ πην άν δεν υπήρχε το
κράτος τούτο, η αραβική επιδρομή αντί νά ανχχαιτισθτ, είς τα όρη
του Ά μ χνού, ήθελε διχπεράσει τον Βόςπορον, η δέ Σελδζουκικη επι­
δρομή αντί νά χνχχαιτισθτ, ε^ς Ν ίκαιαν, ήθελε κχταπλημμυρησει
την ανατολικήν Ευρώπην καί χάρις είς αυτό, οί Όθωμανοί έν τη
ακμή της όρμης των ηνχγκάσθησχν νά στρατοπεδευτώ σι περί τα
εκατόν έτη ύπό τά τείχη ττ(ς Κωνσταντινουπόλεως, άπολέσαντες
ουτω χρόνον πολύτιμον εντός τού όποιου ηδύνχντο νά φθάσωσι μέχρι
τού Τ ι βέρε ως καί τού Ά λ δ ιο ς , ενώ βραδύτερον δεν εφΟασαν είμη
μέχρι Βιέννης. Ό μεσαιωνικός ελληνισμός, εξακολουθεί ό αυτός ιστο­
ρικός, άνέσωσε την ανατολικήν Ευρώπην από της έσχατης έρημώ-
σεως καί βαρβαρότητος* την Σερβίαν. τήν Κροατίαν^ την Βουλγα­
ρίαν, την Ουγγαρίαν, την 'Ρωσίσ.ν. ’Εάν ό ελληνισμός ούτος δεν
ηύξησε την διανοητικήν τού ανθρωπίνου γένους κληρονομιάν, δ ιετέ-
λεσεν όμως ό ένοπλος αυτού βιβλιοφύλαξ. Όποιον χασμα, έν τω πο­
λιτισμό» της άνθρωπότητος, εάν δεν υπήρχε τό Βυζάντιον. Τέσσαρες
μεγάλα», ανθρώπων φυλαί έδέχθησαν τά διανοητικά αυτού ευεργε­
τήματα* ό γερμανικός καί ό δυτικός κόσμος, τού όποιου οί βάρβαροι
βασιλείς ύπ* αυτού έξεπαιδεύθησαν οί άραβες, οί πολέμιοι αυτού,
οΐτινες είς αυτό έν τούτοι; ώφειλον την διανοητικήν λαμπρότητα
τού Β α γ δα τίου, τού Σαλέρνου καί της Κορδύβης* οι Τούρκοι ο ίκ χ τ α -
στρεψχντες αυτό, καί οί Σλχύοι καί οί καθ’ ημάς Έ λ λ ηνες, οί κλη­
ρονόμοι καί ίσως οί έκδικηταί αυτού. Έ π ί πάντων τούτων τών λαών
έπέδρχσε κατά τό μάλλον καί ηττον διά τ η ; φιλολογίας, διά της
τέχνης, διά της αρχιτεκτονικής, δ ιά τών νόμων αυτού* ώςτε υπήρ­
ξε* ού μόνον προμάχων της Ευρώπης, αλλά καί διδάσκαλος αυτά*.

ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ Δ* ΤΟΜΟΥ

( ελα . ιστό?, κ. παπαρρηγοποτλοτ τομ. δ') 44

 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ TOT ΤΕΤΑΡΤΟΤ ΤΟΜΟΤ

Α. Τοποθέτησή μεσαιωνικών τινων μνημείων τής Κωνσταντινουπόλεως

ή εκλιπόντων νυν ή μετονομασΟέντων.

Πολλών εξ αυτών έσηρειώΟη ή σηρερινή Οέσις εν τώ κειρενω, επειδή

ορως ώς πρόςτινα τούτο δεν εγένετο, άναπληρούρεν ενταύθα τήν ενλ-
λειψιν ταύτην.
- Ή ρ.ονή τού άγιου Μάραντος (σελ. 9 4 ) εκειτο έκτος ρέν της πό-
λεως, άλλα πλησιέστατα τής βορειοδυτικής αυτής γωνίας, περί το
Έγιούπ-ένσαρί.
. Το άνάκτορον τής Ίερείας, τδ καί Ήραίον καλούρενον (σ. 1 2 6 )
1ήγείρετο εις Φενέρ-ρπαγτσέ* ρονή των Ά βραριτώ ν (σ. 1 2 7 ) είναι πι­
θανώς. το ,σήρερον καλούρενον Κιουτσούκ-ρπαλουκλί, ή δέ ρ,εγάλη
τού Κωνσταντίνου πλατεία (α ύ τ .), τδ νυν καλούρενον Ταούκ-παζάρ.
Ειπό>ν (σ. 2 5 8 ) ότι ή Θεοδώρα περιωρίσθη εις τδ λεγόρ,ενον Πετρίον,
ενόουν την κατά τδ Πετρίον ριονήν τού ΓΙροδρόρου, ης ίχνος δεν
σώζεται πλέον. ■ ■ \ .
Ό ναδς τών άγίιυν ^Αποστόλων (σ. 2 7 5 καί αλλαχού) ητο ο δνο-
ραστότερος τών εν Κωνσταντινουπόλει ναών ρετά τον ρέγαν τής τού
Θεού. Σοφίας. Ά λ λ ’ ενώ δ τελευταίος ούτ,ος περιεσώθη, ο τών άγιων
Αποστόλων κατεστράφη ού πολύ ρετά την ύπδ τών Τούρκων άλωσιν,
επί δέ τών ερειπίων αυτού έκτίσθη τδ Σουλτάν Μ εχρέτ τσαρ,ισί.
Ό ναδς τών αγίων Τεσσαράκοντα ραρτύρων (σελ. 2 8 3 ) εκειτο
περί τδ καίριον καί ρέσον τής κόλεως. κατά τδν Χωνιάτην. Κ α τη-
δαφίσθη δέ ετι επί τών χρόνων τού Τωάννου IIαρχαιολόγου.
Τ ά παλάτια τού Δχρατρύος (σ. 2 9 9 )έκ ειν το πιθανώς ειςΤσάρ,λιτζα:

Β. Περί τών ιστοριών τοΰ ΊωάννοΟ Σκυλίτση καί τού

Μιχαήλ Ά τταλειάτου.

Έ ν τω πρώτψ pciρ_ t τού δωδεκάτου βιβλίου τής παρούσης ιστο­

ρίας, έρνηρ.όνευσα ρέν πολλακις τού Σκυλίτση, ουδόλως δέ τού Ά τ -
ταλειατου. Έ κ τούτου λαβών άφορρήν 6 Κ . Σάθας άπορεί (εν τφ
Προλόγφτού πρώτου τόρου τής Μεσαιωνικής Βιβλιοθήκης, σ. ιη\) πώς
διέφυγε τήν προςοχήν ρου ό Ά ττα λ ειά τη ς καί πώς έθεώρησα ώς ρό-
νας πηγάς τής πβριόδου ταύτης τήν χρονογραφίαν τού Κεδρηνού καί
ιδίως τού Σκυλίτση, τού δποίου τδ έργον είναι, λέγει, απΑη επίτομη
τής σπουδαίας τού Ά ττα λ ειά του συγγραφής, τής έςιστορούσης J s-
πτομερώς καί oxcucovr άμεροΑηπζως τά από Μ ιχαήλ τού Παφλα-
γόνος ρέχρι Νικηφόρου τού Βοτανειάτου συρβάντα. Έάν τοιαύτη
 Παράρτημα του τετάρτου τόμου 691

ήτο ή σχετική άξια των δύο τούτων πηγών, ήθελεν είναι τερόντι
πλέον η άπορον δια τί προετίμησα τού Ά ττα λ ειά το υ τον Σκυλίισην*
αλλά βραχείαί τινες εξηγήσεις θέλουσι, νομίζω, δικαιώσει την προ-
τίμησιν ταύτην.
Τό ολον ε*ργον τού Σκυλίτση άρχόμενον από Νικηφόρου τού από
Γενικών, 8 0 2 , απολήγει εις τό τέλος περίπου τής τού Νικηφόρου β ο -
τανειάτου βασιλείας. Τό δέ ολον εργον τού Ά ττα λ ειά το υ , άρχόμενον
από τού Μιχαήλ Παφλαγόνος, 1 0 3 4 , απολήγει όπου καί τό τού Σ κυ­
λίτση. Ή μεταξύ τών δύο ιστορικών τούτων έργων σύ'γκρισις δεν
ειμπορεΐ λοιπόν νά γίνη είμή ώς προς τό μέρος τό υπό άμφοτέρων
πραγματευθέν. Τούτου τεθέντος, τά από Μ ιχαήλ Παφλαγόνος μέχρις
Ίσαακίου Κομνηνού ιστορούνται ύπό μέν τού Ά ττα λ ειά το υ εις σελί­
δας 5 2 , ύπό δέ τού Σκυλίτση εις σελίδας 1 3 3 , ώςτε ώς προς τήν πε­
ρίοδον ταύτην επιτομή πρόδηλος είναι ή τού Ά ττα λ ειά το υ ιστορία
καί ούχί ή τού Σκυλίτση. Είναι αληθές ότι κατόπιν τά άπό Ίσ α ­
ακίου Κομνηνού καί εφεξής περιλαμβάνουσι παρά μέν τω Ά τ τ α λ ε ιά τ η
σελίδας 2 6 1 , παρά δε τω Σκυλίτση μόνον 1 0 2 ; άλλά αί 1 0 2 αύται
σελίδες περιέ/ουσι βεβαίως πολύ πλείονα σπουδαίαν ιστορικήν (ίλην
ή αί 2 6 1 τού Ά ττα λ ειά του. Ό Ά ττα λ ειά τη ς διά σελίδων όλων ε ί·
κοσιν ( 2 1 7 — 2 3 7 ) γενεαλογεΐ τον Βοτανειάτην αύτογνωμόνως από
τών αρχαίων Φαβίων καί Σκηπιώνο>ν, καί τών μεσαιωνικών Φωκάδων.
“Έ π ειτα διά σελίδο^ν ετέρων είκοσι 3 0 3 — 3 2 2 , πλέκει άμεροΛήπζωι:
όπύκοϋΐ εγκώμια τού ήρωος αυτού παράλογα καί αηδή* αλλαχού δέ
πάλιν διά σελίδων όλων ή περιαυτολογεί ή εις ρ,ειρακιώδεις έκτρέ-
πεται σκέψεις.
Ά λ λ ’ εΆθωμεν καί εις άλλην τών δύο έργων άντιπαράθεσιν. Προ
καιρού παρετηρήθη ότι πολλαχού τό έν έξ αυτών αντιγράφει τό έτε­
ρον κατά λέξιν. Τούτο συμβαίνει πολλάκις εις τούς μεσαιωνικούς
ημών χρονογράφους. ϊΤίς όμως επί τού προκειμένου αντέγραψε τον
έτερον; Εννοείται ότι ό Σκυλίτσης δεν περιέλαβεν έν τή ιστορία του
ούτε τά μυθολογήματα ούτε τά εγκυίμια τού “Α τταλειάτου. Άφ* ετέρου
όμως ή ιστορία αυτού περιέχει πολλά χα ρα κτη ρισ τικότα τα , τά όποια
ή όλιυς παρελιπεν ή άνεπιτηδείως έκολόβιυσεν ό Ά τ τα λ ειά τ η ς . Τήν
δημ ώ δη λ. γ. παροιμίαν δι* ής ό πατριάρχης Κηρουλάριος ήπείλει
τόν Ίσαάκιον Κομνηνόν αέώ σέ έκτισα φούρνε, έώ ίνα σέ χαλάσο>»
(ίδε σελ. 3 8 2 τής παρούσης ιστορίας) αναφέρει μ,όνος ό Σκυλίτσης.
Ώςαύτως έν τή πρυ>τη συνεντεύξει τού Ά λ π Άρσλάν προς τον περι-
πεσόντα εις ψείρας αυτού 'Ρωμα.νον Διογένη, ό μέν Ά ττα λ ειά τ η ς
λέγει ότι ό σουλτάνος τών Τούρκων, άμα ίδών τόν αιχμάλωτον, ευθύς
έξανέστη καί περιεπτύξατο αυτόν, κατά, δέ τον Σκυλίτσην, ό Ά λ π
Άρσλάν, πριν ή άσπασθή αδελφικώς τόν βασιλέα, δεν έλησμ,όνησε νά
υπόμνησή αύτφ ότι είναι νενικημένος* «πεσόντα γούν όμως πρό τών
' * '* 44*

//
 t

692 Παράρτημα του τετάρτου τόμου

πο£ών αύτού παζήσας ώςπερ 8θος και άναστήσας καί περιπτυξάμενος,

«μ.ή $έ#ιθ ι,» έφησεν, ώ βασιλεύ,» κλπ. ’Αλλά τις <?έν ενθυμείται την
άλλην εκείνην συνέντευξιν καθ’ ήν ο Ά λ π Άρσλάν ήριύτησε τον ΊΡω-
μ,ανόν* « τ ί άν ε^ρασας, ει έ'σχες εμέ υποχείριον,» καί ο 'Ρωμ,ανός
άπεκρίθη άνυποκρίτως οτι πο7νλάς ήθε7ε κατενέγκει κατ’ αύτοΰ πλη-
γάς, 6 Si σουλτάνος, «ά7νλ.’ εγώ, εΐπεν, ού μεμ/Λσομαί σου το αυστη­
ρόν καί άπότομ.ον,» προςθείς (ύ'ιότι κά7ν7εστα έγίνωσκε τά κατά την
ήμετέραν θρησκείαν) απλήν ακούω οτι καί ο ύμέτερος Χρίστος ειρή­
νην ύμΐν νομοθετεί καί άμ-νηστίαν κακών, καί τοίς ύπερηφάνοις αντι­
καθίσταται, ταπεινοί; Si SIS ο>σι χάριν.» Ούτως εκθέτει τον διάλογον
τούτον ο Σκυ7νίτσης, ό ό'έ Ά ττα λ ειά τη ς ο7νως αποσιωπά τό ^ελευ-
ταίον μέρος απλήν άκούο.» κ7^π.», μ.ή νοησας οτι άφαιρει ούτως άπα-
σαν την χάριν της τού σουλτάνου άποκρίσεως. Ά λλ* έν γένει η τού
Σκυλίτση άφήγησις είναι τοσούτον ζωηρά καί εικονική, η Si τού Ά τ -
ταλειάτου τοσούτον νωχε7.ής καί φορτική ώςτε η πρώτη μονονουχί
φωνήν άφίησιν οτι αύτη είναι το ζωντανόν πρωτότυπον, ή #έ χλ7νη
άτυχης αυτού άποτΰπωσις. Κ α ί έπειτα 6 Σκυλίτσης ύ'έν έσυνήθιζε νά
αντιγραφή άλ7.ους. "Ολος ύ κόσμε; γνωρίζει οτι το μεγιστον τού ιστο­
ρικού αύτού έργου μέρος, το από Νικηφόρου μέχρις Ίσαακίου Κομ.νη-
νού, περιελήφθη αύτο7εζεί έν ττ, Συνόψει ’Ιστοριών τού Κε^ρηνού.

Γ. Πλειότερά xcva περί των αρχηγών της αύτοκρατορΜίης φρουράς (βελ.

51 καί ά«.) *οιΙ άλλων δημοσίο>ν λειτουργών έχόντων βχέβιν πρός
την φρουράν ταύτην.

Ό ύπατος αρχηγός τού πρώτου της φρουράς τμήματος, οπερ εκα­

λείτο έζαιρεία , έπεκαλείτο εταιρειάρχης η μέγας έζαιρειάρχης. Τ οι-
ούτους έτχιρειάρ^χς άναφέρουσιν ούκ ολίγους οί χρονογράφοι* έ’λαβον
Si καί ε’γώ αφορμήν νά μνημ,ονεύσω τριών έζ αύτών, τού ’Ρωμανού
Λακαπηνού, τού υιού αύτού Χριστοφόρου (σελ. 9 0 ) καί τού Εύστα-
θιου (σελ. 2 5 G ). Γίεριεσώθησαν μάλιστα καί #ύο αντίτυπα της σφρα-
γίό'ος τού περί τό 1 0 7 8 μεγάλου εταιρειάρχου Δαβίέ?, μνημονευόμε­
νου υπό τε τού Σκυλίτση και ύπό τού Ά ττα λ ειά του . Ή σφραγίς αύτη
φέρει* Θεοτόκε, βοήθει Λ αβϊό, μ,εγά,ΐω έζαιρειάρχη. *Αλλ* η εταιρεία
ύποίιηρείτο, ώς ήξεύρομεν, εις μεγαλην, μεσην καί μεκράν (σελ. 5 2 ).
Έ κα σ τη Si τών μοιρών τούτων είχεν, ώς φαίνεται, ιό'ιον αρχηγόν.
Σώζονται τούλάχιστόν 3 σφραγίδες ύποό'ηλούσαι τοιούτό τι. Ή μία
φέρει Νιχηφόρω, επί της μεγάΑης εταιρείας* η άλλη, ΜιχαήΛ Σπα-
θαροχανόιόάτω καί έπί τής εταιρείας τής μεγάΑης’ η Si τρίτη, Σταν-
ράχιος , σπαθάριος επί τής μεγά.Ιης εταιρείας. Περί αρχηγών όμως
της μέσης καί της μ,ικράς ^εταιρείας ούτε οί χρονογράφοι άναφέρουσί
τ ι, άν μη άπατώμαι, ούτε σφραγίδες άχρι τούό'ε άνευρέθησαν.
Ενός τών αρχηγών τού ό'ευτέρου τμήματος τής αύτοκρατορικής

•%
 Παράρτημα του τετάρτου τόμου 693

φρουράς ήτοι τών Έζχονβίτων, άνευρέθη η ’ σφοχγίς, έφ’ ης δμως

άναγινώσκεται μέν εύκρινώς το αξίωμα του άνδρος, ούχί Si καί το
ονομ.α. "Η οφραγίς αυτή φέρει*........... νψ πατριχίω,, βασιΛιχώ πρωζο-
σπαθαρίω καί δομεστίχω τών βασιΛιχών 'Εζχουβιτόρων. Ενός Si
τών αρχηγών του 'Αριθμόν (η τών 'Αριθμώ?, η του Νούμερού , διότι
κ,αί οΰτω καί ούτως έλέγετο τό τρίτον της αύτοκρατορικης φρουράς
τμήμα) μανθάνΟμεν καί τό όνομα έκ σφραγίδας ή -ις φέρει* Νιχηφό-
ρω, βασιΛιχώ Κανδιδάτω χαί δρουγγαρίωτοΰ Νούμερού. Είναι αλη­
θές ότι δ ύπό τών χρονογράφων άναφερόμ,ενος αρχηγός τών ’Αριθμών
(Λέων δ Λαλάκων, σελ. 5 2 ) προςαγορεύεται δομεστιχος, άλλα άπί-
θανον δεν είναι νά εκαλείτο και δρουγγάριος , διότι η προςηγορία
αύτη άπεδίδετο πολλάκις και εις έτερον άνώτερον στρατιωτικόν άρ^
χηγόν, τον ναύαρχον, δςτις εκαλείτο δρουγγάριος τών πΛωιμων^
δρονγγάριοο του σιό.Ιου. Τού δε τετάρτου τμ-ημ-ατος της αύτοκρα-
τορικης φρουράς ήτοι τον Ίχανάτον η τών 'Ιχανάτων άλλον αρχηγόν
δέν γνωρίζομεν είμ,η τον εγγονον τού βασιλέως Νικηφόρου τού από
Γενικών, τον Νικήταν, ού έμ.νημ,ονεύσαμεν εν τω κειμένω, σελ. 5 2 .-
’Αλλά εύρέθησαν τέσσαρες σφραγίδες ετέρων τινών δημ,οσίων λει­
τουργών οιτινες, καίτοι δέν ησαν στρατιωτικοί, πιθανώτατα δμο>ς
είχον σχέσιν προς την αυτοκρατορικην φρουράν. Έ π ί μ,ιά,ς τών σφρα­
γίδων τούτων άναγινώσκεται* σφραγις τον χανσεβσΜτου σεβαστόν
χαί μεγάλου όιερμηνευτοϋ τών Βαράγγων ΜιχαήΛ. At S i τρεις
άλλαι άπομ,νημ,ονεύουσι τον βασιλικόν πρωτοσπαθάριον Σταυράχιον,
fjii τών οίχειαχών χαι εχΧ τών βαρβάροιν. *Ινα έννοησωμεν περί
τίνων ενταύθα δ λόγος, ύπομ.ιμ.νησκομ.εν προ πάντων τό έν σελ. 5 2
£ηθέν η δη παρ’ ημών, δτς την *Εταιρείαν άπηρτ tiov ώς επί τό πλει-
στον ζένοι μισθοφόροι και ιδίως Βαριάγοι . Ε π ε ιδ ή δέ οί ζένοι ούτοι
ηγνόουν η ατελέστατα έλώλουν την Ε λληνικήν, φυσικώτατον ητο νά
μ,εσολαβώσιν έν ταΐς σχέσεσιν αυτών προς την κύβερνησίν διερμ,ηνευ-
τα ί, ών δ προϊστάμενος εκαλείτο μέγάς διερμηνευτώftc, όπως έν τγ}
προίΤΥι σφραγίδι. ’Αλλά πλην τών διερμηνευτών, αναγκαίους ύπηρ-
χον και άλλοι δημόσιοι λειτουργοί διεξάγοντες τά διοικητικά καί οι­
κονομικά πράγματα τών ξένο>ν τούτων, οιτινες έν τη έπισημω γλώσ-
ση έκαλούντο ετι, ώς -πάλαι ποτέ, βάρβαροι. Τοιούτος ητο δ Σ τα υ-
ράκιος τών 3 άλλων σφραγίδων, ών ένταύτω καί Λογοθέτης το>ν
οίχειαχών, ήτοι έπιμ.ελητης τ*?,ς αύτοκρατορικης περιουσίας (σελ. 3 1 ) ,
ύν ηδυνάμ,εθα ίσως νά σνομ.άσωμ.εν προςφυέστεοον έπί τού Βασιλικού
Οίκου ’Γπουργόν. Μια δέ τών σφραγίδων τού Σταυρακίου φέρει ^η-
τώς* Αος, ΚυριεΛάνώνην1 δ έστι τον μ.ισθόν. ( A r c h i v e s d e l O r i e n t
L a t i n , T o m e 1 / Ί 8 8 1 , σελ, 6 7 9 — 7 0 3 ) .
694 Παράρτημα του τετάρτου τόμου

4 . Ό λ ίγ α ι λέξεις περί τ^ς λατά τον μέσον αΙωνα "Ιστορίας του ανατολικού
έμπορίου ( G c e c h l c h i c d c s L e v o n to lm n d e lH lm M l t t c l n l t o r ) υπό
Βιλ ιέλμ ου H e y d , 1 8 7 9 , τόμ οι 2.

Ή ιστορία αυτή δέν είναι εργον προχείρων τινών μ.ελετών* είναι

αληθές μνημεΐον έςαεί έν τω ύποίω. περιελήφθησαν, κατετάχθησαν
και ίιευκρινήθτ,σαν πάσαι αί άχρι τούδε γενόμεναι μερικαί έρευναι
περί του ανατολικού έμ-πορίου από της μεγάλης των εθνών μετάνα-
στεύσεως μέχρι της εύρέσεο>ς νέας προς την άπωτάτην 'Ανατολήν
όδού, διά του περίπλου της Αφρικής. Ά λ λ ’ ο H eyd ιδίως ενδια­
τρίβει περί τάς τέσσαρας τελευταίας του μέσου αιώνο; εκατονταετη­
ρίδας, ήτοι περί τούς χρόνους των Σταυροφοριών Προτάσσει μέν ως
Πρώζην περίοδον την ιστορίαν των εξ προηγουμένων, ήτοι της 6 , 1,
8 , 9 , 1 0 καί 1 1 , διά την ελλειψιν 6μο>ς ειδήσεων δαψιλεστέρων, ή
πριύτη αύτη περίοδος εκτίθεται έπιτομυ^τατα. Έ κ τ ω ν 1 3 0 0 περίπου
σελίδων των δύο τόμων, 1 1 8 0 πραγματεύονται περί των τεσσάρων
ύστερων έκατονταερηρίδων, μόνον δέ 1 4 5 περί των έξ προ τερών. Κ αί
τούτο δεν άρκεΐ. Έ κ των 1 4 5 τούτων σελίδων, το τρίτον μόλις διε-
ξέρχεται τά κατά το έμπόριον των 'Ελλήνων καί τού Βυζαντίου, τά
δέ λοιπά δύο τρίτα ποιο.ύσι λόγον περί τού εμπορίου των Αράβων,
των ’Ιουδαίων, της 'Ρωσίας, Σκανδιναυίας, Γερμανίας, Μεγάλης
Βρετανίας, Γαλλίας καί ’Ιταλίας. Εντεύθεν εξηγείται δια τί ούδέν
έ'λαβον αφορμήν, ώς έκ της νέας ταύτης συγγραφής, νά προςθέσω εις
όσα διέλαβον, έν τη πρώτη έκδόσει, περί της εμπορίας τού μεσαιω­
νικού ημών κράτους μέχρι των σταυροφοριών.
Περί τών Κομνηνών καί τών ’Αγγέλων, έν τη 12 έκατονταετηρίδι
ό H eyd έγραψε πλειότερα (Περίοδος δεύτερα, τόμος I 0* , σελ. 2 0 8 -—
2 9 1 ) , αλλά καί ενταύθα ιστορεί μάλλον τά κατά τάς Ίταλικάς α ­
ποικίας αΐτινες τότε ίδρύθησαν εντός τού μεσαιωνικού ημών κράτους.
Έ κ τών σχέσεων τών αποικιών τούτων προς την έν Κωνσταντίνου -
πόλει μοναρχίαν έμνημόνευσα η δ η , έν τη πρώτη έκδόσει,’ οσα ητο
απαραίτητον καί δυνατόν νά περιληφθώσιν έν Ιστορία ητις κύριον
σκοπόν προέθετο την άφήγησιν τών περιπετειών τού ελληνισμού, ούχί
δέ καί τών έν τη ανατολή ξένων ιδρυμάτων. "Οθεν ουδέ εις τά
περί τών ’Ιταλικών αποικιών έπεχείρησα άνάπτυξίν τινα έν τη πα-
ρούση έκδόσει.
Περί μιας μ.όνον γνώμης τού ιστορικού της άνατολικ*7)ς έμ.πορίας
θέλο> ειπει ενταύθα τινά. Ό H eyd ψέγει τούς Έ λληνας έμπορους έπί
όλίγω επιχειρηματικά πνεύματι, βεβαιών ότι εύκολώτατα ηδύναντο
νά μεταφέρουν άθρόα τά προϊόντα της ανατολικής βιομηχανίας εις
τάς πόλεις της Κ άτω Ιτ α λ ία ς , ης έκυριάρχει τότε η έν Κωνσταντι­
νούπολη μοναρχία, εις Βάριν, εις Νεάπολιν, εις νΑμ.αλφιν καί εκεΐ-
θεν νά συνάψωσιν έπικερδεστάτας έμπορικάς συναλλαγάς προς άπα-
 Παράρτημα του τετάρτου τόμου 695

σαν την Ιταλίαν* αντί δέ νά πράξωσι τούτο. π:ριέμενον τού; κα τοί­

κους τών-πόλεων εκείνων νά ελθωσιν εις τά εντεύθεν τού Ά δ ρ ίο υ εμ­
πορεία τού κράτους, ίνα προμηθευθώσι τά προϊόντα τής ανατολικής
βιομηχανίας· σελ. 64 — 6 5 τού προυτου τόμου.
Ο ITeyd εκφέρει την άπόφανσιν ταύτην ώς αυταπόδεικτον* άλλ’ εί­
ναι άρά γε τοσούτον βέβαιον ότι οί "Ελληνες έμποροι, σταύρωσα ντες
τάς χείρας, περιέμενον τούς Έσπερίους νά ελθωσιν εις την ανα­
τολήν ; Ή κάτω ’Ιτα λ ία , κατακτηθείσα ύπο τού Ιουστινιανού
καί όργανωθείσα επί ’Ιουστίνου Β ' έν τή 6 εκατονταετηρίδά διετέλε-
σε βεβαίως έν τή 7 καί έν τή 8 είρηνεύουσα κατά το πλείστον καί
εύημερούσα. Συγχρόνως όμως ή προς άνατολάς τού Ά δρίου μητρόπολις
τού μεσαιωνικού Ελληνισμού διήρχετο διά κρίσεους δεινότατης, κα τα -
πολεμ.ουμένη μεν, έπι έτη τριακόσια, υπό Πεοσών, ’Αράβων, Ά βάρω ν,
Βουλγάρων, καί Σλαύων, στερηθείσα δέ την Αίγυπτον, την Συρίαν,
την Μεσοποταμίαν, ούκ ολίγα τμήματα τής μικρά; ’Ασίας, την με-
ταξύ -Αίμου καί "Ιστρου χώραν καί πολλά διαμερίσματα τής Θρά­
κης και τής Μακεδονίας. Α υτή ή Κωνστκντινούπολι; έκινδύνευσε τρις
νά περιπέση εις χείρας των πολεμίων, οιτινες ή έκυρίευσαν ή έδήω -
σαν επανειλημμένο); πολλάς νήσους καί παραλίας, καί προς τοΐς
άλλοις την Θεσσαλονίκην. Κ αί όμως, ούτως έγόντων των πραγμάτων,
Έλληνες έμποροι μετεκόμιζον τά εμπορεύματα αυτών ού μόνον εις την
Ιτα λ ία ν , αλλά καί εις αυτά τά ενδότερα τής "Ισπανίας, καθ' ά όρθώς
λέγει 6 H eyd , έν σελ. 2 6 τού πρώτου τόμου, "Αξιόν λοιπόν ακριβέ­
στερα; μελέτης ήθελεν είναι, νομίζω, τό ζή τη μ α · δ ια τί οι Έλλ^ηνες
έμποροι, ένω έπορεύοντο μέχρι των έσγατιών τής Εσπερίας, δεν ίδρυσαν
ίδια μόνιμα καταστήματα εις τάς πόλεις τής κάτω 'Ιτα λ ία ς.
Κατά δέ τάς ακολούθους τρεις εκατονταετηρίδας, 9 , 1 0 καί 1 1 ,
αντιθέτους μετεβλήθη ή τύχη των δύο εκείνων τού Κράτους τμ η μ ά ­
των. Ή μέν μητρόπολις κατισχύσασα των αντιπάλων άπέβη είπερ
ποτέ ισχυρά, καί πλούσια, αί δέ έν Ίταλίγ. κτήσεις ύπέστησαν συνε­
χείς σχεδόν καί φοβέρας καταστροφάς κατά μέν την 9 καί την 10
εκατονταετηρίδα ά,πό τών Σαρακηνών, κατά δέ την 11 από των
Νορμαννών, οίτινες επί τέλους καί άριστικώς έκυριάρχησάν τών χωρών
τούτων. Τοιαύτης δέ ούσης έν αύταίς τής καταστάσεως τών πραγ­
μάτων, δεν έχομεν ίσως χρείαν άλλων λόγων ίνα δμο λογήσωμεν ότι
οί ελληνες έμποροι ήθε7νθν κάκιστα ύπολογίσει τά συμφέροντα αυτών
εάν επεχείρουν νά ιδρύσωσί μεγάλας βιομηχανημάτων άποθήκας έν
τή» κάτω ’Ιτα λ ία* ,
Εις τόν ελληνισμόν άπεδόθησαν πολλάκις ούκ ολίγα έλαττώ ματα,
άλλα ποτέ δέν κατεκρίθη ούτος έπί έλλείψει επιχειρηματικού πνεύ­
ματος. "Ο τι δέ ούτε δ μεσαιωνικός ελληνισμός ήτο κατά τούτο
πέρα τού δέοντος περιεσκερ,μένος μαρτυρούσ^ι γεγονότα πολλά. Αυτός
696 Παράρτημα του τετάρτου τόμου

δ H eyd ομολογεί (σελ. 6 1 του πρώτου τόμου) ότι οι τότε έμποροι

ημών δεν περιώριζον τάς κερδοσκοπικά; αύτών εργασίας εις μόνα τά
προϊόντα τής ιθαγενούς βιομηχανίας. Κ αι αφού οί Ά ρα βες εγένοντο
κύριοι τής ’Αλεξάνδρειάς και τής ’Αντιόχειας, οί ήμετεροι, απερχόμενοι
εϊς τάς πόλεις ταύτας, παρελάμβανον άπο των ’Αράβων τά βιομηχα-
νήματα των άνατολικωτέρων χωρών και μετεκόμιζον αυτά εις Κων­
σταντινούπολή, Θεσσαλονίκην καί Χέρσωνα. 'Ό τι ή τελευταία αυτή
πόλις ήτο το κυριώτατον είςαγωγικόν καί έξαγωγικόν έμπορεϊον τού
κράτους ώς προς τάς προς βορράν τού Εύξείνου χώρας ελαβον αφορμήν
καί εγώ νά τό είπω έν σελ. 3 3 3 τού τρίτου τόμου τής ’Ιστορίας μου.
’Αλλά την τρανοτάτην ίσως άπόδειξιν τού τολμηρού πνεύματος ου
έ'/εφορεϊτο το έμπόριον τού μεσαιωνικού ελληνισμού παρέχουσιν ήμιν
οι Π αυλίανιται, περί ών επανειλημμένα); έλάλησα έν σελ. 4 4 0 καί
έπ. καί 6 9 8 — 6 9 9 τού τρίτου ώςαύτως τόμου.

ι.
<-*Ί

\
\ ν

·.<·

1
/·
*
 ΠΙΝΑΞ
ΤΩΝ ΕΝ ΤΩ Δ' ΤΟΜΩ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΝ ΕΝΔΕΚΑΤΟΝ
ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

Μακεδονική δυναστεία.

Κ Ε Φ Α Λ Α IO N A

Πολίτευμα. Διοίκησις. Χρηματικοί πόροι. Στρατός.

ΙΑ· | Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Β '
Είςαγωγή’ .................................. 3 I
^ | ΟΙ πρώτοι τρεΤς βασιλεΤς τής μακεδο-
Β α σ ιλ εία .....................................
| νικής δυναστείας. Βασίλειος Α*.—
Πατριάρχη καί Εκκλησία. .
19 · Λέων Σ Τ '. — Κωνσταντίνος Ζ \
Προςηγορίαι τών βασιλέων . .
Προςαγόρευσις των ξένων ήγε- οελ.
μόνων...................^ ................. 14 Χαρακτήρ του Βασιλείου. Νέα
Άναπλήρωσις διαδόχων οσά­ όργάνωσις του Κράτους. Ε κ ­
κις ήσαν ανήλικοι ή γυναί­ κλησία ..................................... 64
κες ................................ 15 Δ ιοίκησις................................ .. . 66
Αναγόρευσις βασιλέων επί των Νομοθετικά έργα........................ 67
προτέρων χρόνων................... 16 Στρατός καί στόλος. . . . . . . . 69
’Αναγόρευσις βασιλέων επί τής Αί έν Δαλματία πόλεις καί αί
μακεδονικής δυναστείας . . . 24 σλαυϊκαί φ υλ α ί...................... 70
Κουροπαλάται. Παρακοιμώμε­ ΠαυλιανΤται. *Άρα6ες. Ναυ­
νοι. βασιλεοπάτορες........... 25 τικά κατορθώματα. . . . . . . 7$
Δημόσιοι υπάλληλοι, ένεργεία’ Θάνατος του Βασιλείου. Γενι­
και άλλοι, ψιλώ όνομα™. . κή έκτίμησις των έργων αύ-
Μάγιστροι..................................... του............................................. 75
ΑογοΟέται. Έπαρχος τής χό- Λέων Σ Τ \ Πώς είχον τότε οι
λεως. Κοιαίστωρ................... 30 ! Βούλγαροι.............................. 78
Θέματα καί πόλεις................... 34 Ό προς τούς Βουλγάρους πό­
Διοίκησις των θεμάτων........... 39 λεμος. Συμεών...................... 81
Δημοτική διοίκησις................... 42 Σαρακηνών έπιδρομαί. "Α λω -
Εισοδήματα το3 Κράτους. . . . 44 σις καί δήωσις Θεσσαλονίκης 83
Στρατός ........................................ 50 'Ρώσων έπιδρομαί. Εμπορική
’Επίλογος. . . ..................... 62 καί πολιτική συνθήκη . . . . 85
Κωνσταντίνος Ζ' ανήλικος. . . 88

\
 698 • Πίναζ των πιριίχομένων.
σκλ.
Ρωμανός Λεκαπηνός, συμβα­
σιλεύς ............................. .. 89
Βούλγαροι. Σλαΰοι. 'Ρώσοι . 91
Λαμπρά κατά των ’Αράδων
τρόπαια.Ίωάννης Κουρκούας 9 7
Σλαυοι της Πελοποννήσου. Έ -
ξοηερικαί σχέσεις. Διοίκησις 9 8
ΚαΟαίρεσι; του 'Ρωμανού καί
των υιών αύτοΰ..................... 100
Μοναρχία Κωνσταντίνου. Οί
Φ ω κ ά δ ες............................. . 1 02
Βάπτισις της ήγεμονίδος τών
'Ρώσων’Ό λ γ α ς ................... 1 0 5
Διοίκησις. Συγγραφαί του Κων­
σταντίνου ............................ 110
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟΝ Γ
Ακμή τής μακεδονικής δυναστείας.
.’Ρωμανός Β'. Νικηφόρος Φωκάς.
Ιωάννης Τσιμισκής.
Ρωμανός Β '. Χαρακτήρ αύτοΰ.
Οί περί αυτόν έπιφανεϊς άν-
δρες..................................... . . 113
Άνάκτησις τής Κρήτης υπο*
Νικηφόρου Φ ω κ ά ................ 115
Τα εν ’Ασία κατορθώματα του
Νικηφόρου Φωκά. Θάνατος
του 'Ρωμανού........................ 121
Άναγόρευσις του Νικηφόρου
Φωκά ως συμ.βασιλέως τών
υιών του 'Ρωμανού............. 12 3
Νέα έν Άσία τρόπαια του Ν ι- /
κηφόρου Φωκά. Τρίτος αύ­
τοΰ θρίαμ.βος...........................· 129
Βούλγαροι. 'Ρώσοι. Προδοσία
τοΰ .Κ αλοκυρη....................... 131
Διατάξεις τοΰ^Νικηφόρου περί
τών εκκλησιαστ. πραγμάτων 133
Πολλή προς τον στρατόν εύ­
νοια. "Ετεραι άφορμαί δυ­
σαρέσκεια; ............................. 139
’Ατυχής επί Σικελίαν στρατεία.
Λαμ.πρά έν Ανατολή κα­
τορθώματα 144
Αί δύο διαβόητοι πρεσοείαι του
αβλ
Λουϊτπράνοου........................ 146
“Μεγαλείο ν του Νικηφόρου
Φωκά. ’Εσωτερικοί αύτοΰ
πολέμιοι.................................. 1 65
'() διάλογος Φιλόπατρις ή Δι­
δασκόμενος . . . . . · . ................ 1 6 6
Προμηνύμ.ατα θανάτου............. 1 7 3
Επιβουλή τής Θεοφανοΰς. . . 175
Δολοφονία του Νικηφόρου υπό
Ίωάννου τοΰ Τσιμισκή. . . . 177
Τελευταία περί Νικηφόρου
κρίσις ..................................... 179
Άναγόρευσις τοΰ Ίωάννου καί
πρώται αύτοΰ πράξεις. . . . 180
Καταγιογή καί χαρακτήρ τοΰ
βασιλεως Ίωάννου 182
Στέψις Ίωάννου καί πρώται
αύτοΰ πράξεις. Εξορία Θεο-
φανοΰς..................................... 185
Αρχή τοΰ ρωσικού πολέμου
Λαμπρά νίκη τοΰ Βάρδα
Σκληροΰ.................. 187
Στάσις τοΰ Βάρδα Φωκά........ 188
Γάμος τοΰ Ίωάννου μετά τής
θείας τών βασιλοπαίδων Θεο­
δώρας ..................................... 190
'Ολοσχερής ήττα τών 'Ρώσων.
Ή Βουλγαρία επαρχία τοΰ
κράτους .................................. 191
Εσωτερικήδιοίκησις. Νέα Πα υ-
λιανιτών μετοικεσία είο Θρά­
κην ............. ..........................*. 2 0 2
Γάμος τής νέας Θεοφανοΰς
; μετά τοΰ Όθωνος Β ' . . . . 2 0 4
I Λαμ.πραί αλλ* άτελεσφορ οι
I κατά μωαμεθανών στρα-
τεϊαι. . . .......................... 205
Θάνατος τοΰ βασιλεως Ίωάννου 2 0 9
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Δ'
'Ακμή τής Μακεδονικής δυναστείας
Βασείλειοο Β ' ό Βουλγαροκτόνος.
Παντοδυναμ.ία του παρακοιμω­
μένου Βασιλείου. Στάσις .
Σκληροΰ.................................. 2 1 0
 *
t

ΓΗναζ των πιριεχομένων. 699

αελ. Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Ε '
Έπανάστασις Βουλγαρίας. Ό
Βασίλειος Β' προκύπτει εις | Παρακμή καί κάτάλυσις τής
μέσον ...................; ............... 215 \ μακεδονικής δυναστείας.
I Ιρώτη κατά Βουλγάρων στρα- 1 σε λ.
τεία του Βασιλείου Βλ Ιτ α ­ j Κωνσταντίνου Η' βασιλεία καί
λία. 'Ρ ω σ ία .......................... '218 ι θάνατος .................................. £55
ΚαΟαίρεσις του προέδρου Βα ­ Ζωή καί Ρωμανός Γ '. Οίκτρός
σιλείου. Ή εν Άσίαι στά- | θάνατος τού 'Ρωμανού. . . . 257
<?ις...................... ...................... 221 ί Ζωή καί Μιχαήλ Δ '. Ό όροα-
Ρύθμισις των πραγμάτων Μα­ νοτρόφος ’Ιωάννης. Άθλια
κεδονίας, Ίβηρίαςκαί Ά ρμε- κατάστασιο.............................. 262
' νία ς.................................. .. 223 Οί σωζόμενοι έγκριτοι στρα-
Μεγας κατά Βουλγάριον πό- τηγοί. ’Έργα αυτών.............. 2 6 'ι
r λεμος. ΤΗττα αυτών περί Καθαίρεσις Μανιακή. Άποόλεια
Σπερχειόν............................... 225 τής κάτω ’Ιταλίας καί τής
Ο Βουλγαρικός πόλεμος άπό Σ ικ ε λ ία ς ................................ 265
του 9 9 7 μέχρι του 1 0 0 2 . 227 Στάσεις Σερβίας καί Βουλγα­
Άνανέωσις της επιβολές μ.ε- ρίας. Αυτή δαμάζεται, ή
τονομ.ασθείσης άλληλέγ- Βέροια ουχι . : ...................... 268
γυον ........................................ 231 Στάσις τών ’Αθηνών................ 272
Συνέχεια του βουλγαρικού πο­ Θάνατος Μιχαήλ Δ\ Μιχαήλ
λέμου. Κατορθώματα του Ε ' θετού τής Ζωής υιού κα-
ι οΐ 4................................. ; 233 θαίρεσις................................... 275
Βουλγαρικός πόλεμος 1 0 1 5 . Ζο>ή καί Κωνσταντίνος Θ .
Πολλά κατορθώματα, εν ’Ολέθρια κυβέρνησίς . . . . . 278
ατύχημα ................................ 236 Τελευταία το>ν 'Ρώσων κατά
βουλγαρικός πόλεμος, 1 016 τον μέσαιωνά επιδρομή . . . 281
καί 1 0 1 7 . Νέα κατορθώ­ Προ) τη έμοάνισις τών ιδίως
ματα ........................................ 238 καλουμένο)ν Τούρκων........... 283
Οί Βούλγαρο: δαμάζονται, Πρώτοι μεταξύ τούρκων καί
1 0 1 8 . Θριαμβική πορεία χριστιανών άγοινες.............. 287
Βασιλείου ............................. 239 Ιίετσενέγοι περί Σαρδικήν. Θά­
Τελευταϊαι περιπέτεια: του νατος Ζωής καί Κωνστα,ν-
Βουλγαρικού πολέμου. . . . 241 τ ίν ο υ ........................................ 290
Οί δύο θρίαμβοι του Βασιλείου. Θεοδώρα, ή τελευταία άπόγο-.
Έ ν ΆΟήναις. Έ ν Κων- νος τής μακεδονι/.ής δυνα-
σταντινουπόλει.................. . 244 στείας........................................ 293
Υποταγή Σιρμίου καί Αρμε­ Μιχαήλ Στρατιωτικός. Ίσα-
νίας .......................................... 248 άκιος Κ ομ νηνός................... 294
Μέγα άςίωμα τού κράτους έν —*
τώ κόσμο)............................. 249.
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Σ Τ
Πρώτη των Νόρμα ννών επι­
τολή. Θάνατος τού Βασι- Τά έκκλησιαστικά πράγματα ίπ\ τής
253 μακεδονικής δυναστείας.
254 Άνάρρησις Ιγνατίου. Εξορία
Φωτίου.................................. .. 3 0 0
700 Πίναζ των πιριεχομίνων.

σελ. «ίλ.
Έπιστολαί ’Ιγνατίου και Βα­ ρήξεως των εκκλησιών. . . 339
σιλείου προς τον Πάπαν. . 3 0 3 Ό πατριάρχης Μιχαήλ Κ η-
Ή σύνοδος του 8 6 9 , ή καθιε- ρουλάριος . .‘ .......................... 341
ρώσασα την πενταρχίαν της Ή μεταξύ τού Μιχαήλ καί τού
ε κ κ λ η σ ί α ς ........... 304 πάπα αλληλογραφία...........3 4 3
Καταδίκη του Φωτίου και των Σκανδαλώδης διαγωγή τών
φωτιανών . ............................. 3 0 7 απεσταλμένων τού πάπα.. 3 4 5
.Κρίσεις περί της συνόδου του ♦ Ή δογματική ένωσι; είναι αδύ­
8 6 9 ........................................ 3 0 8 νατος ............... 348
Ή Ιδία περί Βουλγαρίας Σύνο-
' 8ος των πέντε πατριάρχων. 3 1 0 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν X
’Αξιοπρεπής πολιτεία του Φω- '
'Υλική, ήθική καί έθνολογική κατά-
τίου μετά την καταδίκην
α υ τ ο ύ ..................................... 3 1 2 στάσις έπΐ τήο μακεδονικήσ
Θάνατος ’Ιγνατίου. Νέα άνάρ- δυναστείας
ρησις Φωτίου. Σύνοδος 8 7 9 Γενική έποψις τού κράτους έν
— 8 8 0 ................................... 3 1 5 τη 11 έκατονταετηρίδι. . . 351
Θρίαμβος του Φ ω τίο υ ............. 3 1 6 Βαθμιαία έλάττωσις τού ελ­
’Ιστορική έξήγησις τής δια- ληνικού πληθυσμού............. 354
στάσεως *ών εκκλησιών . . 3 2 0 Ευρώπη. ’Αναλογία τού ελλη­
Δευτέρα πτώσις τού Φωτίου. νικού καί τού σλαυικού πλη­
Τελευταία περί αυτού κρίσις. 3 2 5 θυσμού ..................................... 357
Χρηστότης τής ήμετέρας εκ­ Βλάχοι............................. .. 359
κλησίας. Ή έν 'Ρώμη πορ- Α λ β α ν ο ί..................................... 361
νοκρατία ............................. *. 3 2 7 'Έτεροι ξένοι............................ 362
Το περί τετραγαμιας ζήτημα. Μικρά Ασία. Ό έν αυτή ελ­
Ό εξαίρετος πατριάρχης Νικό­ ληνισμός .................................. 3 64
λαος .......................................... 3 3 0 Εθνική καί ήθική τών κατοί­
Νέα έν τη ήμετέρα εκκλησία κων άλλοίωσις..................... 366
σκάνδαλα.................................. -3 3 7 Στρατός ............. .................. 371
Προανακρούσματα τής μεγάλης Φορολογία. Επίλογος............. 373

ΒΙΒΛΙΟΝ ΔΩΔΕΚΑΤΟΝ
Μ ΕΣΑΙΩΝΙΚΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ.

Κομνηνοί. Σταυροφορίαι.

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Α'
Τά μετα£ύ Ίσαακίου ΚομνηνοΟ καί Αλεόίου ΚομνηνοΟ.
Καταγωγή τών Κομνηνών. Ή , ακίου Κομνηνοΰ..................... 3 8 0
πολιτική μερίς τών λογίων. 3 7 6 Κωνσταντίνος Δούκας. ’Ολέ­
Βασιλεία καί παραίτησις Τσα- θρια έπίδρασις τών λογίων. 3 8 4

t
 Πίναξ των περιεχομένων.
* σελ.
'Ρωμανός Διογένης............. .. 386
Σελδζουκιδών ού μόνον υλική,
αλλά κα! ηθική υπεροχή. . 387
Ό Ρωμανός αναχαιτίζει έπι~
μ.ικρόν τούς Τούρκους........... 389
Ηρωισμός 'Ρωμ.ανού, αίχμα-
λωσία, λύτρωσις.................. 390
’Ρωμανού κα! Ά λπ-Άρσλάν
θάνατος. ’Αντίθετος αυτών
τ*7.η ........................................
Μιχαήλ Ζ\ Δούκας. Τά εν ’Α­
σία παθήματα........................ 3 9 8
Όλεθρία κυβέρνησις................ 401
Πτώσις Μιχαήλ 7J. Νικηφό­
ρος Βοτανειάτης. Έσχατη
άθλιότης...................................... 4 0 2
Το κράτος σώζεται ύπο ’Αλε­
ξίου Κομνηνού..................... 4 0 4
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Β'
ΆλέΕιος Κομνηνόί. Προμηνύματα
rfjc πρώτης σταυροφορίας.
Ο ’Αλέξιος ρυθμίζει συνετώς
τά κατά τούς συγγενείς αυτού 4 1 0
Αί πολίτικα! δυςχέρειαι ήσαν
πολύ δεινότερα»....................... 4 1 3
Ειρηνικά! σχέσεις προς τον
πάπαν. Αιφνίδιος μεταβολή. 4 1 4
Οί έν Άσία Τουρκομάνοι. Ό
μεγαλοφυής πάπας Γρηγό-
ριος Ζ '..................................... 4 1 7
Ό Νορμαννος 'Ροβέρτος Γυ-
σκάρδοο. Συμμαχία μετά
Γρηγορίου Ζ’ . . . ...............' 4 2 0
Πολεμικά! παρασκευαι τού Γυ-
σκάρδου κα! άλλαι ένέργειαι 4 2 8
Πολίτικα! ένέργειαι ’Αλεξίου
κατά Γυσκάροου κα! Γρη­
γορίου ..................................... 4 3 0
Επιζήμιοι προς τούς 'Ενετούς
παραχο>ρήσεις............. . . . . 4 3 2
Οικονομική κατάστασις. ΓΙολετ
μικα! παρασκευαί. Τούρκοι. 4 3 5
ΙΙολιορκία Δυρραχίου υπό Γυ-
701
σελ.
σκάρδου. Γεώργιος Παλαιό-
λόγος........................................ 436
Άφιςις τού ’Αλεξίου. ΤΗττ<^
αυτού περ! Δυρράχιον . . . . 439
ΤΗττα των Νορμαννών περ
Λάρισαν. 'Οριστική αυτών
ύποχώρησις.............................. 444
Τά μέχρι τής πρώτης σταυρό-
. φορίας δέκα ετη ................... 448
-
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Γ
Άλέβιοο Κομνηνόο. Πρώτη
- σταυροφορία.
Ό μύθος των ίκετηρίων επι­
στολών του ’Αλεξίου........... 451
Ερημίτης ΙΙέτρος. Ούρβανος
Β '. Τ Ι έν Πλακεντία σύνο­
δοί ................ . ........................... 4 5 6
j Επιφανείς Σταυροφόροι. Άσύν
τακτοί αυτών πρόδρομοι. . . 4 5 8
Άφιςις Γοδοφρέδου Βουίλλώ-
νος είς Κωνσταντινούπολή. 4 6 2
Επίσημος δεξίωσις Γοδοφρέδου.
Σύμβασις προς αύτόν........... 4 6 5
Οι άλλοι άρχηγοί. Βοημ.ούν-
δος. Ταγκρέδος,'Ραιμούνδος 4 6 9
Α λω σις Ν ίκ α ια ς ...................... 4 7 2
Παραβιάσεις συνθηκών ύπο
Σταυροφόρων. "Αλωσις ’Αν­
τιόχειας ................................ ,475
Ο! σταυροφόροι άθετούσιν έπι-
σήμως τάς συνθήκας........... 4 7 7
"Αλωσις Ίεροσολύμ.ων. Σφαγαι
φοβεραί . ................................. 4 7 9
Λατινικόν βασίλειον κα! πα-
τριαρχεΤον έν Ίεροσολύμ.οις 4 8 0
’Άφιξις νέων σταυροφόρων.
Δεινά τούτων παθήματα . . 4 8 2
Ό πόλεμος τού ’Αλεξίου κατά
Βοημούνδου ε ν ’Ασ ί α . . . . 484
Ό πόλεμος τού ’Αλεξίου κατά
Βοημούνδου έν Ευρώπη. . . 4 8 8
Ό Βοημούνδος συνθηκολογεί
περί Δυρράχιον..................... 4 9 2
I
 m Πίναζ των περιεχομένων.

«λ. σ»λ.
’Υποχρεώσεις άς άνέλαβε δια Ενετούς ρ ή ξ ις..................... 548
των συνθηκών ο Βοημούνδος 4 9 4 ’Ατυχής κατα τών Τούρκων
Θάνατος Βοημ.ουνδου.......... 4 9 6 αγών. Θάνατος του Μανουήλ 551
Ή πρώτη σταυροοορία, γεγονός Εσωτερική του κράτους κατά-
ολεθριώτατον τής δλης ιστο­ στασις επί Μανουήλ........... 553
ρίας . . ............................... 4 9 8 Μεγάλοι δυνάσται έν ταΐς έπαρ-
Τά τελευταία επτά τη ; βασι- χίαις ούχί τιμαριώται . . . . 558
, λείας του Αλεξίου έτη. . . 5 0 4 Γενική έποψις του Κράτους επί
Τελευταία» περί ’Αλεξίου κρί- τών τριών πρώτων Κομ.νη-
/ σ ε ιο· ..................................... 5 0 9 ν ώ ν ......................................... 562
' '
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Δ ' Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Ε .
Ίωάννηε Κομνηνός. Μανουήλ Κο- Οί τελευταίοι Κομνηνοί- ·
ι μνηνός. Δευτέρα Σταυροφορία-
s Ό παΤς ’Αλέξιος Β '. Δεινή έν
Ιωάννης Κομνηνός. Τά πρώτα τή πρωτευουση ανωμαλία. . 5 6 5
εννέα έτη τής βασιλείας ταυ- ’Ανδρόνικος Κομνηνός. Χαρά-
της ........................................... 5 1 3 κτήρ αυτού................' . . . . . 5 6 7
Τά τελευταΤα έξ τής βασ'.λείας Προηγούμενος του ’Ανδρονίκου
ταύτης έ τ η ............................. 5 1 5 βίος ....................................... 569
Προϊούσα υλική καί ηθική πα­ Ό ’Ανδρόνικος αρπάζει τήν αρ­
ρακμή ..................................... 5 1 9 χήν. Φοβερά σφαγή τών δυ­
Ό βασιλεύς Μανουήλ* ηρωι­ τικών ........................................ 5 7 6
κός, αρειμάνιος, αθλητικός. 5*22 Ό ’Ανδρόνικος θανατόνει τον
Πρώται πράξεις του Μανουήλ. 524 ’Αλέξιον καί τήν μητέρα
Δευτέρα σταυροφορία, όλως ά- αυτού....................................... 5 7 8
' τελέσφορος . . . . ................... 5 2 6 Ό ’Ανδρόνικος παρασκευάζει
Επιδρομή των Νορμαννών τής διά πολλών άλλων φόνων
Σικελίας εις τήν Ε λ λ ά δα . 531 δεινά μεγάλα........................ 5 8 0
Άνάκτησις Κέρκυρας υπό Μα­ Σικελών έκστρατεία κατά Μα­
νουήλ ......................................... 5 3 3 κεδονίας . ....................................5 82
ΈξακολούΟησις του πολέμου. Πολιορκία καί άλωσις Θεσσα­
Ειρήνη. I Ιρονόμια Γενουαίων 5 3 6 λονίκης. Ευστάθιος............. 5 8 3
Ό Μανουήλ ταπεινοί δεινώς Έσωτερικαί στάσεις καί έτεραι
έν ’Ασία Φράγκου; καί Τούρ­ εξωτερικά» έπιδρομαί. . . . . 5 9 8
κους ........................................... 5 3 9 ΙΙτώσις τού ’Ανδρονίκου. Τ ε ­
Σχέσεις προς τον πάπαν καί λευταία περί αυτού κρίσις . . 6 0 0
προς τον αυτοκράτορα Γερ-
μ.ανίας . ................................... 5 4 2 Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν ΣΤ'
Σέρβοι. Ούγγροι. Νίκη περί
Οί ‘Άγγελοι. Τρίτη Σταυροφορία.
Ζεύγμινον. Θρίαμβος επί
τ α ύ τ η ...................................... 5 4 4 Ίσαάκιος, ”Αγγελος. Κατατρό- !
Ασύνετος καί ατυχής επί Α ί­ πωσις τών Σικελώ ν...........6 0 3
γυπτον στρατεία................... 5 4 7 Έπανάστασις τών Βουλγαρο-
’Ασύνετος καί ατυχής προς τούς βλάχων. Στάσις του Βρανά 6 0 6
\

\
 ί1(να£ των περιεχομένων
Αιτία τής τρίτης σταυροφορίας.
Σαλαδδίν. Άρεταί αύτοΰ. .
Περιπέτειαι καί αποτυχία τής
τρίτης σταυροφορίας...........
Εσωτερικά! στάσεις. Όλεθρία
οιοίκησις του Ίσα α κίου...
ΚαΟαίρεσις Ίσαακίου. Άνάρ-
ρησις του αδελφού του ’Α ­
λεξίου .....................................
Ετι μείζων εί ουνατ'ον δείνω-
αις των πραγμάτων . . . . .
ΣυνΟήκαι προς τούς Βουλγα-
ροβλάχους. Χωρισμός Πόν­
του, Παφλαγονίας.............. .
Πι δύο αδελφοί, Μιχαήλ και
Νικήτας οί Χωνιάται . . . .
1 ° οριον^ Αθηνών κατα τούς
χρόνους τούτους.....................
Πολιορκία Αθηνών υπό Σγου­
ρού. Γενναία του Μιχαήλ
ύίμυνα. .....................................
Κατάστασις του Κράτους προ
τής τετάρτης σταυροφορίας 6 4 3
'*· κυριώτατοι μοχλοί τής τέ­
ταρτης σταυροφορίας ■........... 6 4 5
• .
Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ Ν Ζ'
^ ’"Αγγελοι. ΤετάρτηΣταυροφο-
Ρ^α. Κατάλυσκ τοΰ Μεσακ»-
νικού Ελληνισμού.
^ ταυροφορικδς στρατός. Συν-
θήκαί προς τήν Ένετίαν . . 6 4 8
Πολιτεία του Ίννοκεντίου Γ ' . 6£)0
703
σ&λ. σελ.
Στρατείά επί τήν εν Δαλμα­
611 ! τία Ζάραν. "Αλωσις τής
t
! Ζάρας........................................ 651
612 Συνθήκαι ττρός τον ομώνυμον
τοΰ ’Αλεξίου Γ" ανεψιόν . . 654
620 Πρώτη έμ.φάνισις των σταυρο­
I φόρων εις Κωνσταντινούπο­
λή συν τ ώ νέω Ά λεςίω . . 655
623 Πρώτη άλωσις τής Κωνσταν­
τινουπόλεως. Θεόδωρος Λά-
625 σκαρις ................................... 657
Άναγόρευσις τοΰ Ίσαακίου και
ι τοΰ ’Αλεξίου Δ ’ ............... . 659
627 ! Δυςχερειαι προκαλεσασαι νέο ν
I προς τούς Φράγκους ρήξιν . 660
629 I1 Εχθροπραξία:. Θάνατος Ίσαα­
κίου και Αλεξίου Δ*. ’Αλέ­
639 | ξιος Ε ' ................................ . . . 662
Προοίμια τής δεύτερα; πολιορ­
κίας τής Κων]πόλεως . . . . 664
641 Συνθήκη διανομής τοΰ Κρά­
τους ........................................... 666
Δευτέρα πολιορκία καί άλωσις
τής Κωνσταντινουπόλεως . . 667
Παντοειδείς άνοσιουργίαι τών
σταυροφόρων μετά τήν άλω-
ri σιν.............. ν ............................. 671
Τριςβάρδαρος καταστροφή καλ­
> J
λιτεχνημάτων καί συγγρα­
j φών ........................................... 676
Διανομή τών λαφύρων. Ε κλογ ή
αύτοκράτορος καί πατριάρ-
χ ο υ ........................................... 681
Καθολικόν συμπέρασμα του ό­
λου μεσαιωνικού ημών βίου 684
Παράρτημα τοΰ Δ ', τόμου . . 690