WDM 1

WPROWADZENIE DO METROLOGII
Prowadzący zajęcia: dr inż. Tomasz CIECHULSKI

Zakład Systemów Informacyjno-Pomiarowych ISE WEL
e-mail: Tomasz.CiechulskiQwat.edu.pl
tel. 261-837-769 p. 52/100 (sztab)
Studia stacjonarne:
- 12 godz. wykładów
- 12 godz. ćwiczeń rachunkowych
Razem 24 godz., 2 punkty ECTS
LITERATURA
Podstawowa
1. A. Chwaleba, M. Poniński, A. Siedlecki, Metrologia elektryczna, wyd. 11 lub wcześniejsze,
WNT, Warszawa 2015.
2. Międzynarodowy słownik podstawowych i ogólnych terminów metrologii. GUM 2015.
3. Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik. GUM 1999.
4. J.R. Taylor, Wstęp do analizy błędu pomiarowego. PWN 2011.
Uzupełniająca
1. Prawo o miarach. Dz.U. 2019 poz. 541.
2. Niepewność pomiarów w teorii i praktyce. GUM 2011.
3. Z. Kotulski, WW. Szczepański, Rachunek błędów dla inżynierów. WNT 2018.
PODSTAWOWE POJĘCIA METROLOGII
Basic Concepts of Metrology
METROLOGIA I JEJ ZADANIA
Metrologia — nauka o pomiarach i ich
zastosowaniach,
(z greckiego metron — mierzyć
| logos — nauka).
„Blue
METROLOGIA — rys historyczny
Historycznie najstarsze były pomiary długości i odległości, objętości ciał
płynnych i sypkich, masy oraz czasu.
Wymiary przedmiotów mierzono początkowo porównując je z elementami ciała
człowieka, stąd wykształciły się takie jednostki długości, jak:
- cal (szerokość dużego palca),
- piędź (odcinek miedzy czubkami kciuka i małego palca),
- stopa,
- łokieć itp.
Odległości, czyli większe długości, mierzono takimi jednostkami, jak:
- krok,
- bruzda (odległość, po zaoraniu której należy pozwolić wołom odpocząć:
100 stóp w Grecji i 120 stóp w Rzymie),
- stadion (jednostka grecka - dystans, który można przebiec z maksymalną prędkością).
Stopa — dawna jednostka miary nawiązująca do przeciętnej długości stopy ludzkiej.
W różnych krajach miała inną długość. Zmieniała się także na przestrzeni wieków.
Obecnie przez stopę najczęściej rozumie się stopę angielską (foot)

1 ft = 12 in = 30,48 cm
czyli 1 m = 3,28084 ft
OBSZARY DZIAŁALNOŚCI METROLOGII
Metrologia
DL
techniczna prawna
naukowa
laboratoryjna
przemysłowa
Międzynarodowe Biuro Miar i Wag
tr. Bureau international des poids et mesures (BIPM)

założone w roku 1875
w Sevres na zachód od Paryża
Państwa, które przyjęły system metryczny Państwa, które przyjęły Konwencję Metryczną
International Vocabulary
BAN PRZEWODNIK of Metrology —
Basic and General
NORMALIZACYJNY
POLSKI KOMITET ICS 01.040.17; 17.020
PKN-ISO/IEC Guide 99 Concepts and Aassociated

kwiecień 2010
Terms (VIM)
Wprowadza
ISO/IEC Guide 99:2007, IDT
Vocabulaire international
de metrologie — Concepts
Międzynarodowy słownik metrologii
fondamentaux et gćnćraux
Pojęcia podstawowe i ogólne oraz terminy et termes associćs (VIM)
z nimi związane (VIM)
Niniejszy dokument jest polską
wersją Przewodnika
PKN-ISO/EC Guide 99:2010.
Został on przetłumaczony przez
Polski Komitet Normalizacyjny
i ma ten sam status,
Przewodnik ISO/IEC Guide 99:2007 ma status Przewodnika PKN co wersje oficjalne.
© Copyright by PKN, Warszawa 2010 nr ref. PKN-ISO/IEC Guide 99:2010

Podstawowe pojęcia metrologii
OBIEKT FIZYCZNY
- każdy przedmiot.
Mezurand — wielkość, która ma być zmierzona.
Pełny opis mezurandu wymaga, aby znany był rodzaj wielkości,

aby istniał opis stanu zjawiska, ciała lub
substancji będących nośnikami wielkości włączając w to istotne
składniki oraz mające wpływ indywidua chemiczne.
WIELKOŚĆ MIERZALNA
(ang. measurable quantity)
cecha zjawiska, ciała lub substancji, którą można

wyróżnić jakościowo I wyznaczyć ilościowo.
WARTOŚĆ WIELKOŚCI
z
value of a quantity)
wyrażenie ilościowe wielkości określonej na ogół w

postaci czy a ŻY i jednostki miary, np.: 20 mA, 7 V,
47 uF, 50 mH,
/N
wartość wielkość
PRZETWORNIK POMIAROWY
(ang. measuring transducer)
urządzenie pomiarowe przetwarzające,
zgodnie z określonym prawem,
wielkość wejściową na wielkość wyjściową.
SYSTEM POMIAROWY
System pomiarowy - zespół środków materialnych, organizacyjnych i
programów przetwarzania informacji zgromadzonych w celu:
pozyskiwania,
AAAA
transmisji,
przetwarzania,
prezentacji,
archiwizacji danych pomiarowych oraz ich wyników.
"Jak działa system odcinkowego pomiaru prędkości

- pamiarowy podajnik siłownik
1 Kamera lub aparat zamontowany Bramek na danym odcinku lęków koiikii
a na bramownicy nad jezdnią a może być więcej, aby pomiar Sy P EE h
zeskanuje numer rejestracyjny był bardziej miarodajny
auta i czas s
przetwornik"|
+. Ę
od kilku do kilkunastu LI
kilometrów | Komgrubier
Kamera lub aparat na ostatniej bramce szą 5 lub k
= rejestruje pojazd przejeżdżający pod nią. Na podstawie czasu, DErCWniA
który upłynął między przejazdem pod pierwszą i ostatnią bramką obliczana
jest średnia prędkość. Jeśli jest wyższa od dozwolonej, kierowca dostanie mandat.
DOKŁADNOŚĆ POMIARÓW
— stopień zgodności wyników pomiarów z wartością rzeczywistą
wielkości mierzonej, osiągany poprzez stosowanie przyrządów
pomiarowych o wymaganych i potwierdzonych charakterystykach
metrologicznych, zgodnie z ustalonymi metodami i procedurami
pomiarowymi.
Dokładność i precyzja
to nie są te same pojęcia
DOKŁADNOŚĆ
YWartość
zmierzona
EMEPAE1d
JSOIIEMĄ
PRECYZJA
Precyzja i dokładność na przykładzie strzelania do tarczy
Nieprecyzyjnie i niedokładnie Precyzyjnie ale niedokładnie
e ©
Nieprecyzyjnie ale dokładnie Precyzyjnie i dokładnie
Pomiar
Pomiar jest to eksperyment, mający na celu

pozyskanie ilościowej informacji o obiekcie.
Zatem jest to zbiór operacji, mający na celu
określenie wartości wielkości mierzonej, którą
wyrażamy iloczynem liczby i jednostki miary.
Błąd
wynik pomiaru ź rzeczywista wartość wielkości mierzonej
Różnica między tymi wartościami, zwana błędem,

jest miarą niedokładności pomiaru.
Każdy pomiar jest obarczony błędem i każdy wykonujący
pomiar ma obowiązek oszacować jego poziom.
Wynik pomiaru jest tym dokładniejszy im mniejszy jest błąd.
Wynik pomiaru x
(po korekcie rozpoznanych oddziaływań systematycznych)
jest tylko przybliżeniem (estymatą)
wartości mierzonej wielkości fizycznej i w ogólnym
przypadku różni się od wartości rzeczywistej x,
Przyczyna: losowe oddziaływania wielu czynników na proces

pomiarowy i niedoskonała korekta oddziaływań systematycznych).
UKŁAD WIELKOŚCI
(ang. system of quantiities)
Każda wielkość fizyczna posiada swoją Wartość.
Wartość wielkości służy do porównania ze sobą innych wartości
tej samej wielkości.
Wartość wielkości - wyrażenie ilościowe wielkości

określonej na ogół w postaci iloczynu liczby i
jednostki miary.
Jednostka miary jest umownie przyjętą i wyznaczoną z

dostateczną dokładnością wartością danej wielkości.
Zbiór jednostek miar wielkości mierzalnych nosi nazwę

układu jednostek miar.
W układzie jednostek miar wyróżniamy:
Wielkość podstawową — (base quantity)

jedna z wielkości, które w pewnym układzie wielkości są
uznane umownie jako funkcjonalnie niezależne od
siebie.
np. długość, masa i czas są ogólnie przyjmowane jako wielkości

podstawowe w dziedzinie mechaniki
Wielkość pochodną (derived quantity — grandeur dórivće)

— wielkość zdefiniowana, w pewnym układzie wielkości, jako
funkcja wielkości podstawowych tego układu.
np. prędkość jest wielkością pochodną

określoną jako długość podzielona przez czas
Międzynarodowy Układ Jednostek Miar
SI — Systeme international d'unitós
Zatwierdzony w roku 1960 na XI posiedzeniu Generalnej Konferencji Miar.
W Polsce zaczął prawnie obowiązywać w roku 1966.
Jednostki podstawowe SI:
metr [m] — długość o sz

kilogram [kg] — masa
sekunda [s] — czas
SI
amper [A] — prąd elektryczny Go
kelwin [K] — temperatura
mo! [mol] — liczność materii
kandela [cd] — światłość
SI — Systeme international d'unites
Stała Wartość Od
częstotliwość
Avcs 9 192 631 770 Hz 1967
ezowa
prędkość światła 299 792 458 m/s 1983
stała
6,626 070 15 : 1073 J:s 2019
Plancka
ładunek
1,602 176 634 - 10719 2019
elementarny
stała
1,380 649 : 10723 JIK 2019
Boltzmanna
stała
6,022 140 76. 1033 mol"! 2019
Avogadra
skuteczność
Kd 683 Im/W 1979
świetlna
wzajemna zależność jednostek Sl
Jednostki pochodne SI: (cz. 1)
Odpowiednik
Nazwa Symbol
Wielkość fizyczna Odpowiednik w jednostkach
jednostki jednostki
podstawowych
kąt płaski radian rad m:m"!
m2: m2
kąt bryłowy steradian ST
g !
częstotliwość herc Hz
siła niuton N m:kg:s*
ciśnienie, naprężenie paskal Pa m "'kg:s *
energia, praca, ciepło dżul m*:kg's*
moc, strumień
wat m*:kg:s*
promieniowania
ładunek elektryczny kulomb s'A
napięcie elektryczne, siła W/A
wolt m*:kg:s*:A''
elektromotoryczna JIC
C/V m: kg .g4.Ą2
pojemność elektryczna farad
słO
rezystancja om V/A m*:kg:'s*:A'*
Jednostki pochodne SI: (cz. 2)
Odpowiednik
Nazwa Symbol
Wielkość fizyczna Odpowiednik w jednostkach
jednostki jednostki
podstawowych
1/0
przewodność elektryczna simens S m: kg .g3.Ą2
AV
V:s
strumień magnetyczny weber Wb m*:kg:s*:'A''
J/JA
Wb/m?
indukcja magnetyczna tesla (V-s)/m? kg:s*:'A'"'
N/(A-m)
Wb/A
Indukcyjność henr (V:s)/A m*:kg's*:A*
Q:s
temperatura st. Celsjusza
strumień świetlny lumen cd:sr
natężenie oświetlenia luks lm/m*
aktywność ciała promieniotw. bekerel
dawka pochłonięta grej Jikg
równoważnik dawki pochłoniętej siwert Jikg
aktywność katalityczna katal
1. metr, oznaczenie m
Jednostka podstawowa długości w układach: SI, MKS, MKSA, MTS.
W myśl definicji zatwierdzonej przez XVII Generalną Konferencję Miar w 1983

jest to odległość, jaką pokonuje światło w próżni w czasie 1/299 792 458 s.
Poprzednio metr zdefiniowany był jako:

-. (1795—1889) długość równa 107 długości mierzonej wzdłuż południka paryskiego od równika do
bieguna. Na podstawie tej definicji wykonano platynoirydowy wzorzec metra. W trakcie
powtórnych pomiarów stwierdzono różnice między wzorcem a definicją. Wzorzec
przechowywany jest w Międzynarodowym Biurze Miar i Wag w Sevres koło Paryża.
+ (1889—1960) I Generalna Konferencja Miar (1889) określiła metr jako odległość między
odpowiednimi kreskami na wzorcu, równą 0,999914-107 połowy południka ziemskiego.
+ (1960—1983) XI Generalna Konferencja Miar (1960) zdefiniowała metr jako długość równą
1 650 763,73 długości fali promieniowania w próżni odpowiadającego przejściu między
poziomami 2p"0 a 5d$ atomu **Kr (kryptonu 86).
Wzorzec metra
Bezwzględna Względna
Rok niedokładność niedokładność
1795 500 000 nm 5:10
1799 50 000 nm 5:10?
1889 200 nm 2:107
1960 4nm 4-109
1983 0,1 nm 1-10710

2. kilogram, oznaczenie kg
kilogram, oznaczenie kg, jest to jednostka SI masy. Jest ona zdefiniowana
poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej stałej Plancka h, wynoszącej
6,626 070 15 : 107%, wyrażonej w jednostce J : s, która jest równa kg :m*:s'',
przy czym metr i sekunda zdefiniowane są za pomocą c i Ava,
Wzorzec kilograma, wykonany ze stopu platyny i irydu

(90% Pt, 10% Ir) w kształcie walca o średnicy podstawy 4
równej jego wysokości (ok. 39 mm), porównywany | zkk
okresowo z wzorcem międzynarodowym. m= "a
Międzynarodowe porównania państwowych wzorców
masy 1 kg przeprowadzono w Międzynarodowym Biurze
Miar (BIPM) w latach 1988—1992. Masa polskiego ji
prototypu, wyznaczona w 1990 r., wynosiła j
1 kg + 227 : 10” kg ze złożoną niepewnością
standardową 2,3 « 109 kg
3. sekunda, oznaczenie s
Jest to czas równy 9 192 631 770 okresom promieniowania odpowiadającego

przejściu między dwoma poziomami F = 31F =4 struktury nadsubtelnej stanu
podstawowego S,,, atomu cezu "Cs (powyższa definicja odnosi się do atomu
cezu w spoczynku w temperaturze O K).
Definicja ta, obowiązująca od 1967 r., została ustalona przez XIII Generalną
Konferencję Miar. Poprzednio sekundę definiowano jako
1/31 556 925,9747 część roku zwrotnikowego 1900 (XI Generalna Konferencja
Miar z 1960 r.) lub 1/86400 część doby (do 1960 r.).
4. amper, oznaczenie A
amper, oznaczenie A, jest to jednostka Sl prądu elektrycznego. Jest ona
zdefiniowana poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej ładunku
elementarnego e, wynoszącej 1,60217/6634 :- 10719, wyrażonej w jednostce C,
która jest równa A : s, gdzie sekunda zdefiniowana jest za pomocą Ave,
5. kelwin, oznaczenie K
kelwin, oznaczenie K, jest to jednostka SI temperatury termodynamicznej. Jest
ona zdefiniowana poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej stałej
Boltzmanna k, wynoszącej 1,380 649 -10-4%, wyrażonej w jednostce J : K'',
która jest równa kg : m*:s*-K', gdzie kilogram, metr i sekunda zdefiniowane
są za pomocą h, c oraz Ave;
6. mol, oznaczenie mol
mol, oznaczenie mol, jest to jednostka SI ilości substancji. Jeden mol zawiera
dokładnie 6,02214076 : 1023 obiektów elementarnych. Liczba ta odpowiada
ustalonej wartości liczbowej — liczbie Avogadra. Gdy wyrażona jest w jednostce
mol! jest nazywana stałą Avogadra, N,. Mol, symbol n, jest miarą ilości
substancji czyli jest miarą liczby obiektów elementarnych danego rodzaju.
Obiektem elementarnym może być atom, cząsteczka, jon, elektron, każda inna
cząstka lub określona grupa cząstek.
7. kandela, oznaczenie cd
kandela, oznaczenie cd, jest to jednostka Sl światłości w określonym kierunku.

Jest ona zdefiniowana poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej
skuteczności świetlnej monochromatycznego promieniowania o częstotliwości
540 - 1077 Hz, Kg, wynoszącej 683, wyrażonej w jednostce Im : W”!, która jest
równa cd ' sr : W"! lub cd: sr: kg"! : m*:s*, gdzie kilogram, metr i sekunda są
zdefiniowane za pomocą h, c oraz Ava;
Względne niedokładności wzorców
jednostek Sl
Względna
Wzorzec
niedokładność
1 metr 1:10710
1 kilogram 2:10?
1 sekunda 1-105
1 amper 1:10
1 kelwin 1-103
1 mol 2:107
1 kandela 2:10
Kąt płaski: radian - kąt płaski zawarty między promieniami koła,
wycinający z jego okręgu łuk o długości równej promieniowi tego
koła.
Kąt bryłowy: steradian - kąt bryłowy o wierzchołku w środku kuli
wycinający z jej powierzchni część równą powierzchni kwadratu o
boku równym promieniowi tej kuli.
a=
1 rad
1 rad = 57,39 1sr=dlrad?

Jednostki wielokrotne i podwielokrotne, sposób zapisu
mnożnik wartość nazwa symbol

wartość nazwa symbol
10"! decy (o
kwadrylion 1024 jotta
>
102 (SK (e
AYETKO LU zetta
N
LUĘ mili m
trylion LU eksa
LU
il mikro i
biliard 105 peta
QQ
Mer TŁ tera Us nano n
-H
galiiElie ix giga (Ua piko je
O
alii(eję ix mega 10-55 femto f
2
tysiąc iS kilo (ak atto 5)
<<
sto LUZ hekto rz zepto 74
C
dziesięć UL CE) LUK jokto vj
ko
G
j
Zapisi wzorów ob ablc=abc"_
matematycznych: c
Pisanie nazw i oznaczeń jednostek Sl
1. Oznaczenia nie są pisane wielkimi literami,

ale pierwsza litera oznaczenia jest pisana wielką
literą jeśli:
1) nazwa jednostki pochodzi od nazwiska osoby, np. V, Wb;
2) oznaczenie jest rozpoczęciem zdania (rzadko stosowane).
Przykład:
— jednostka kelwin - oznaczenie K;
— jednostka amper - oznaczenie A.
0K=-273,159C 295 K=21,857C
2. Oznaczenie musi pozostać niezmienione w liczbie

mnogiej (nie jest dodawana końcówka liczby mnogiej).
PN-EN ISO 80000-1:2023-06 Wielkości i jednostki -- Część 1: Postanowienia ogólne

3. Oznaczenia nigdy nie są zakończone kropką,
jeśli nie jest to koniec zdania.
4. Jednostki złożone, utworzone przez mnożenie kilku

jednostek, muszą być pisane z kropką rozdzielającą lub
spacją.
przykład:
Nm lub Nm
9. Jednostki złożone, utworzone przez dzielenie jednej

jednostki przez inną, muszą być pisane z ukośnikiem lub z
ujemnym wykładnikiem.
przykład:
m/s lub m-s-!

6. Jednostki złożone muszą zawierać tylko jeden ukośnik.

Dozwolone jest stosowanie nawiasów i ujemnych wykładników
dla złożonych kombinacji.
PRZYKŁAD:
m/s? lub m.s-* ale nie
PRZYKŁAD:
1V=1m*kg/(s**A) w 1V=m*kg's*:A"! alenie

ani
7. Oznaczenia muszą być oddzielone przez spację od
wartości numerycznej, po której następują.
PRZYKŁAD:
5 kg ale nie 9
pięć kilogramów ale nie pięćkilogramów
8. Oznaczenia jednostek i nazwy jednostek nie powinny być

mieszane. Nazwy jednostek należy odmieniać.
PRZYKŁAD:
dwieście metrów ale nie dwieście metr

dwieście woltów ale nie
Notacja numeryczna
1. Między grupami 3 cyfr albo po prawej albo po lewej stronie
miejsca dziesiętnego (15 739,012 53)
należy pozostawić spację.
W czterocytrowych liczbach spacja może być pominięta, np. 7000
2. Matematyczne działania powinny być stosowane tylko do

oznaczeń jednostki
(np. kg/m”),
a nie do nazw jednostek (kilogram/metr?).
3. Powinno być jasne, do których oznaczeń jednostki wartość

numeryczna jest przypisana i które działanie
matematyczne stosuje się do wartości wielkości:
35 cm x 48 cm nie 35 x 48 cm
100g -2g
(100 — 2)g nie 100 = 2 g
Jednostki spoza układu SI
Układ CGS
Układ jednostek CGS obowiązywał przed wprowadzeniem

układu SI.
Jednostkami podstawowymi w CGS były:
— centymetr
— gram
— sekunda
Inne wielkości były wyrażane poprzez:

— prędkość cm/s = 10% m/s
l
— przyspieszenie gal = 1 cm/s** 10% m/s*

ml
- siła dyna = 1 g:'cm/s*= 10* N

ml
—- energia erg = 1 g'cm*/s*= 10' J

ml ml ri
— moc erg/s = 1 g:'cm/s*= 10 W

— ciśnienie baria = 1 g/(cm':'s*) = 10" Pa
Brytyjski system miar
Jednostki długości:
cal [in] = 2,54 cm

ol
stopa [ft] = 12 cali = 30,48 cm

mi
jard [yd] = 3 stopy = 91,44 cm

rd
pręt [rd] = 5,5 jarda = 502,92 cm

sl
łańcuch [ch] = 4 pręty = 20,1168 m

sdi
furlong [fur] = 10 łańcuchów = 201,168 m

rd
mila [mi] 1760 jardów = 1609,344 m

rl rq
mila morska [nm] = 1852 m 1 węzeł [kn] = 1 nm/h
Jednostki powierzchni:
1 akr = 1 furlong x 1 łańcuch = 4046,9 m? = 40 a

1 mila kwadratowa [mi?] = 640 akrów = 2,59 km? = 260 ha
inny skrót: sq mi
Jednostki objętości:
1 uncja [fl oz] = 28,413 mł

1 pinta [pt] = 26 uncji = 568,26 mł
1 kwarta [qt] = 40 uncji = 1,136 ł 1 staropolska kwarta = 1,125Ł
1 galon [gal] = 8 pint = 4,546 ł
1 gaLon amerykański [US gal] = 3,782
Jednostka ciepła - British thermal unit

1 Btu = 1055 J
Jednostka mocy -— Horse power (koń mechaniczny)

1 hp = > Btu/s = 735,5 W
Skrót niemiecki - 1 PS - od Pferdestdrke
Jednostki masy:
1 uncja [oz] = 28,3495 g

1 funt [lb] = 16 uncji = 453,592 37 g = 0,45 kg
1 tona angielska [t]| = 2240 funtów = 16016 kg
1 tona amerykańska = 907 kg
Jednostki temperatury - stopień Fahrenheita

[F] = [0] * 7 + 32
[c] = ([F]-32) * 5
Gabriel Fahrenheit (1686—1736) —
np. fizyk niemiecki, wynalazca termometru
OF = -17,8C rtęciowego. Swoją skalę temperatury
10F = -12,2C opracowałw Londynie w roku 1725.
(0 — (0
ż2 - OC Anders Celsjusz (1701-1744)—

50F = +16,0C fizyk szwedzki. Swoją skalę temperatury
70F = +21,1C opracowałw Uppsali w roku 1742.
909F = +32,2C
Skale temperatury
Kelwin
[K]= [C] + 273,15
Stopień Newtona
PN] = [C] : 0,33
Stopień Fahrenheita
[F] = [5C] * 7 + 32
Stopień Rankine”a
[R] = [*C] - ak 491,67
Stopień Róaumura
[R6]
= ['C] * Ę
ODA (0 4
Stopień Rómera
o _ o . 21
[Ró] = [C] 29 * 7,5
Stopień Delisle'a
[0] = (188 - ['C]) : >
METODY POMIAROWE
Podział w zależności od:

1. żądanej dokładności
2. warunków, w których pomiar jest wykonywany
3. przeznaczenia wyników pomiarów
4. charakteru wielkości mierzonej
Metody pomiarowe
— analogowe i cyfrowe
W metodach analogowych mierzonej wielkości
analogowej (ciągłej) odpowiada sygnał pomiarowy
ciągły.
Natomiast w metodach cyfrowych ciągłe przedziały

wartości mierzonej są odwzorowywane przez
dyskretne wartości sygnału pomiarowego.
Zasada pomiaru określa zjawisko fizyczne stanowiące podstawę
pomiaru np. zasada proporcjonalnego wydłużania słupka rtęci pod
wpływem wzrostu temperatury.
Sposób pomiaru określa kolejność czynności koniecznych do
wykonania pomiaru.
Metody
pomiarowe
z
wg rodzaju wielkości wg sposobu | | wg przetwarzania |

mierzonej i porównywanej porównywania wielkości sygnału pomiarowego
bezpośrednia | wychyłowa bezpośredniego porównania |
pośrednia | różnicowa przekształcania |
podstawieniowa
ZETOWa
kompensacyjna |
komparacyjna |
Metody pomiarowe
>= —
U |
Pomiar kilku wielkości X,,X>,...X,
P dana Ace Obliczenie wielkości pośredniej
OMiar JEGNEJ WIEIKOŚCI, zgodnie ze wzorem funkcyjnym:
np. pomiar napięcia
woltomierzem, y =f(X, X, -.. Xn)
prądu amperomierzem, Na przykład pomiar rezystancji
temperatury termometrem woltomierzem i amperomierzem,
Z. pomiar mocy itp.
Metody pomiarowe — bezpośrednie, pośrednie, złożone
Jest to podział w zależności od sposobu otrzymywania

wartości wielkości mierzonej.
pomiarach bezpośrednich wartość wielkości mierzonej

otrzymuje się bezpośrednio, bez potrzeby wykonywania
dodatkowych obliczeń opartych na zależności funkcjonalnej
wielkości mierzonej od innych wielkości.
Przykład metody bezpośredniej:
Pomiar masy na wadze szalkowej
krotność wielkość
wzorca imerzona
My =D, hy równowaga IMp
m, = m, > F,=Fy |
F, "m, £ F,=mge
M,=M,
m eh=m,esh
IM = IMy
Pomiary złożone (tzw. uwikłane), to takie, w których:
- m wyników y,
- | n wartości x;
bezpośrednio lub pośrednio mierzonych wielkości
są związane zespołem m równań.
Wyniki y, otrzymuje się, rozwiązując równania.

METODA PODSTAWOWA
Nazywana jest także metodą bezwzględną lub

absolutną.
Opiera się na pomiarze wielkości

podstawowych, wchodzących do definicji
wielkości mierzonej.
METODY PORÓWNAWCZE
Wśród metod porównawczych wyróżnia się metody:

« metodę wychyłową;
« metodę różnicową;
« metodę zerową;
« metodę przez przestawienie;
« metodę przez podstawienie.
Metoda różnicowa
Bezpośrednio mierzy się różnicę obu wartości, a wynik pomiaru określa się następująco:
X =X,y+ AX
gdzie: X, - wartość wzorcowa,
AX - zmierzona bezpośrednio różnica, z uwzględnieniem jej znaku.
L KZĘściową
kompensącja
PR,
Metody zerowe
całkowita —— c=0
0
kompensacja k- zmienne
_—L_
=f) Hp HH, = CONSI
Ie — ZMAEMNE CEEĄ
Mip Hy BD
E F"X 111,
My - ily = O 70 s
m, - km, =0
Tip = Thy U
INMp=KH
Metoda kompensacyjna (wiele wzorców) p
Metoda komparacyjna (jeden wzorzec)
Metoda przez przestawienie
Metoda przez przestawienie jest odmianą metody bezpośredniego

porównania i polega na zrównoważeniu wartości x wielkości mierzonej
najpierw znaną wartością a, tej wielkości, następnie na przestawieniu
wielkości mierzonej na miejsce a, i ponownym zrównoważeniu jej ze
znaną wartością a, tej samej wielkości.
Metoda przez podstawienie
Jest to metoda porównania bezpośredniego.

W układzie pomiarowym musi znajdować się wzorzec wielkości mierzonej
o wartościach nastawianych w szerokich granicach.
Podczas pomiaru wartość mierzoną X zastępuje się wartością wzorcową
X,„, dobraną w taki sposób, aby skutki (np. odchylenia wskazówki miernika)
wywoływane przez obie wartości były takie same, z czego wynika
zależność:
X=X,
0 = const
in, - Zmienne
My = Hy,
Pomiar wartości skutecznej prądu metodą podstawiania

Wzorzec jednostki miary, ETALON
(measurement standard)
Wzorzec miary, przyrząd pomiarowy, materiał

odniesienia lub układ pomiarowy, przeznaczony
do zdefiniowania, zrealizowania, zachowania
lub odtwarzania jednostki miary albo jednej lub
wielu wartości pewnej wielkości i służący jako
odniesienie.
Hierarchia i rodzaje wzorców
1. Wzorzec międzynarodowy jednostki miary
INTERNATIONAL MEASUREMENT STANDARD
. Wzorzec państwowy jednostki miary
NATIONAL MEASUREMENT STANDARD
. Wzorzec pierwotny jednostki miary
PRIMARY STANDARD
. Wzorzec wtórny jednostki miary
SECONDARY STANDARD
. Wzorzec odniesienia jednostki miary
REFERENCE STANDARD
. Wzorzec roboczy jednostki miary
WORKING STANDARD
. Wzorzec pośredniczący jednostki miary
TRANSFER STANDARD
. Wzorzec przenośny jednostki miary
TRAVELLING STANDARD
Właściwości metrologiczne wzorców
Od wzorców wymaga się:

- niezmienności w czasie,
- dużej dokładności,
- łatwego odtwarzania i stosowania.
Wzorce charakteryzują się następującymi parametrami:

« nominalna miara wzorca,
« niedokładność miary wzorca,
« okres zachowania niedokładności miary wzorca,
« warunki, w których miara i dokładność są zachowane.
Postęp dokładności wzorców
przykład: Błędy graniczne wzorca metra

Definicja 1 Definicja 2 Definicja 3 Definicja 4 Definicja 5
zroku 1791 z roku 1799 z roku 1889 z roku 1960 z roku 1983
Metr określono jako Obowiązująca
Na podstawie wzorca
długość równą Definicja
archiwalnego
Metr archiwalny. 1 650 763,73
1/10 000 000 część
Odległość między
wykonano
długości fali
V%
platynoirydowy
południka
odpowiednimi wzorzec metra zwany promieniowania w
paryskiego (czyli Odległość, jaką
kreskami na wzorcu, wzorcem kreskowym. próżni
przechodzącego pokonuje światło w
równa Wzorzec odpowiadającego
przez Paryż) przechowywany jest w próżni w czasie
0,999914 : 107 przejściu między
mierzonego od Międzynarodowym 1/299 792 458 s.
połowy południka poziomami 2p*9 a
równika do bieguna Biurze Miar i Wag w
ziemskiego. 5d atomu *ŚKr
Sevres koto Paryża.
(kryptonu 86).
+0,20 mm £0,02 mm +£200nm t4nm +0,13 nm

Wzorce jednostek
wielkości elektrycznych
1. WZORCOWE ŹRÓDŁA PRĄDU STAŁEGO
F> = CcIć
gdzie c — współczynnik
zależny od kształtu cewek.
FI
FZTATUTTNTTTETTTRETTATTETZA
Siłę F, równoważy się siłą ciążenia F, wywołaną przez odważniki umieszczone na drugim ramieniu
wagi. Stan równowagi obu sił określa równanie: clż = mg, gdzie: m — masa odważników, g —
przyspieszenie ziemskie. Stąd: | = ="
Kalibratory prądu:
- są to wzorce użytkowe będące elektronicznymi sterowanymi źródłami
prądu stałego lub zmiennego. Budowane Są jako wzorce kilkuzakresowe i
zapewniają nastawy prądu z określona dokładnością.
Definicja natężenia prądu 1A
obowiązująca do maja 2019 roku
Jeden amper jest natężeniem prądu elektrycznego nie

zmieniającego się, który płynąc w dwóch równoległych
przewodach prostoliniowych nieskończenie długich o
przekroju okrągłym, znikomo małym,
umieszczonych w próżni - wywoływałby między
tymi przewodami siłę równą 2-107” N na każdy metr
długości przewodu.
Definicja natężenia prądu 1A
aktualna, obow. od 20.05.2019
Aktualna definicja ampera

„amper, oznaczenie A, jest to jednostka SI prądu elektrycznego. Jest ona
zdefiniowana poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej ładunku
elementarnego e, wynoszącej 1,602176634:10-19, wyrażonej w jednostce
C, która jest równa A's, gdzie sekunda zdefiniowana jest za pomocą Ave;
zatem do zdefiniowania ampera potrzebna jest definicja sekundy:
Aktualna definicja sekundy

sekunda, oznaczenie s, jest to jednostka SI czasu. Jest ona zdefiniowana
poprzez przyjęcie ustalonej wartości liczbowej częstotliwości cezowej Aves,
to jest częstotliwości nadsubtelnego przejścia w atomach cezu 1533 w
niezaburzonym stanie podstawowym, wynoszącej 9192631770, wyrażonej
w jednostce Hz, która jest równa s"!
Waga prądowa
William Thomson, lord Kelvin

(1824—1907), brytyjski fizyk
2
za|=1 — „J0=3W — ="
| SZ
KR I
Wzorzec prądu - źródło prądowe
KEJTHLEY
+1.0000 nA SINE
Offset :+0.0000 nA Cmpl:010.00 U
6221 OC AND AC CURRENT SOURCE |
je (ou. sm) C= j
Sacz (ez rea )
| Femr>) ma RU (wama | w waw

=) Kon INTER »
SA
Źródło prądu stałego Keithley 6221

Funkcjonalność źródła i programowalnego obciążenia od 100 fA do 100 mA
Impedancja wyjściowa źródła o wartości 101* Q zapewnia stabilne zasilanie prądem w
różnych warunkach obciążenia
Pamięć o pojemności 65000 punktów
Wbudowane interfejsy: RS-232, GPIB,
Trigger Link, Digital I/O
Złącze typu Triax
Wzorzec prądu - źródło prądowe
+1.0000 nA
Offset:+0.0000 nA Cm
Keithley 6221 — niektóre parametry

Dokładność (1 rok) Rozdzielczość Typowy szum
Zakres
+(% odczyt + prąd) nastawy (p-p)/RMS
2nA 0,4% + 2pA 100 fA 400 / 80fA
20 nA 0,3% + 10 pA 1pA 410,8 pA
200 nA 0,3% + 100 pA 10 pA 20/4pA
2 LA 0,1% + 1nA 100 pA 200 /40 pA
20 LA 0,05% + 10 nA 1nA 210,4 nA
200 uA 0,05% + 100 nA 10nA 20/4nA
2mA 0,05% + 1 HA 100 nA 200 /40nA
20 mA 0,05% + 10 HA 1 UA 2/0,4 UA
100 mA 0,1% + 50 HA 10 UA 10/2 A
2. ŹRÓDŁA WZORCOWYCH NAPIĘĆ STAŁYCH
a) Ogniwa Westona
b) Źródła z diodami Zenera

c) Źródła oparte na zjawisku Josephsona
d) Kalibratory napięcia
Wzorzec napięcia
nasycone ogniwo Westona
anoda : „, katoda
roztwór CdSO, siarczanu(Vl) kadmu((ll)

|
= kryształy 3 CASO, + 8 H„O

3 CdSO, + 8 HO
Z
amalgamat Cd(Hg) Hg-SO, siarczan(Vl) rtęci(l)
BA Hg rtęć
Wzorzec napięcia
nasycone ogniwo Westona
Dane charakterystyczne:
Wartość uwierzytelniona SEM w temperaturze znamionowej
+207C wynosi od 1,018540 V do 1,018730 V.
- duża bezwładność cieplna, stała czasowa ok. kilka godzin;
- jednakowa temperatura ramion;
- bardzo mała obciążalność, ok. 1 UA;
- rezystancja wewnętrzna ogniwa nasyconego ok. 1 kQ;
- klasa dokładności: 0,0002; 0,0005; 0,001; 0,002; 0,005; 0,01
lub odpowiednio: 2 ppm; 5 ppm; 10 ppm; 20 ppm; 50 ppm; 100 ppm.
Błąd podstawowy ogniwa wzorcowego to wartość dopuszczalnej
rocznej zmiany SEM ogniwa wyrażonej w % wartości nominalnej.
Wzorzec napięcia
nienasycone ogniwo Westona
Istnieją także nienasycone ogniwa Westona, gdzie elektrolitem jest

nienasycony roztwór siarczanu kadmu (brak kryształków siarczku kadmu).
Ich siła elektromotoryczna w temperaturze t = 209C zawiera się w
Przedziale: E = (1,01882 = 1,01902) V.
Ogniwa tego typu charakteryzują się kilkakrotnie mniejszym wpływem
temperatury na wartość SEM oraz mniejszą rezystancją wewnętrzną
(około 600 O). Zaletą jest także większa obciążalność prądowa rzędu
100 HA, a także mniejszą wrażliwością na wstrząsy.
Wadą natomiast jest mniejsza stałość SEM w czasie.
Wzorzec napięcia
nienasycone ogniwo Westona
Dane charakterystyczne
Ogniwa nienasycone
- niewrażliwość na wstrząsy i wibracje
- zastosowanie w urządzeniach przenośnych
- budowane w czterech klasach dokładności: 0,002; 0,005; 0,01; 0,02;
- mała rezystancja wewnętrzna, ok. 600 Q;
- duży prąd pobierany, ok. 100 UA;
- uwierzytelniona wartość SEM w temperaturze 20?C
jest w zakresie od 1,01882 V do 1,01902 V
Wzorzec napięcia
Dioda Zenera
Dla napięć dodatnich charakterystyka

jest podobna do charakterystyki
zwykłej diody krzemowej. Natomiast
dla napięć i prądów ujemnych
charakterystyka załamuje się dla
pewnej wartości napięcia. Napięcie to
zwane jest napięciem Zenera. Zależne
jest ono od typu diody i zawiera się
pomiędzy wartościami -3 V do -27 V.
Charakterystyka prądowo—napięciowa
—>—
diody Zenera dla napięcia U = -17,1 V. Symbol diody Zenera
Wzorzec napięcia z diodą Zenera
Praktyczny | tani wzorzec napięcia, wykorzystujący dlodę Zenera
Analog Devices — AD 588

Niepewność < 1 mV 7
Dryft temperaturowy —
1,5 ppm / K
Szumy — 6 UV p-p
(0,1 — 10 Hz)
Stabilność 15 ppm / 1000h
Wzorzec napięcia Fluke /32B
732B DC STANDARD
DA | sę | ET
AC PWR IN CAL CHARGE LOW BAT
1.018V CHASSIS
aaai
CZ |
i
1.018V COM
Parametry dokładności
wyjście 10 V
30—dniowa dokładność: + 0,3 ppm
1-roczna dokładność: + 2,0 ppm
wyjście 1,018 V
30—dniowa dokładność: + 0,8 ppm
1-roczna dokładność: nie dotyczy
ppm = parts per million

1 ppm = 0,000001
Stabilność dla każdego wyjścia wynosi

+2 ppm na rok (10 V) oraz +0,8 ppm na miesiąc
(1,018 V). Wzorzec 732B ma wydajność prądową
do 12 mA— dla kalibratora 5700A— z niską
impedancją wyjściową 1 mQ
Główne parametry techniczne
Temperatura pracy 15'C + 35'C, włączony; -51?C = 717C, wyłączony (z wyłączoną wewnętrzną baterią)
Wilgotność względna <95% przy temp. do 30”C, <75% przy temp. do 35”C
Wysokość terenu <3049 m (10,000 ft) włączony, <12,195m (40,000 ft) wyłączony
Odporność na wibracje Per MIL-T-28800; Type III, Class 5, Style E
Normy bezpieczeństwa Designed to IEC 348, 2nd edition; 1978 and ANSI/ISA-S82; and UL1244, 2nd edition
1980, CSA C22.2 No 231, and IEC 1010
Wymiar
732B DC Standard: 13.4 cm H x 9.8 cm W x 40.6 cm D (5.28 in H x 3.86 in W x 15.98 in D)
732B-7001 External Battery and Charger: 13.4 cm H x 9.8 cm W x 40.6 cm D (5.28 in H x 3.86 in W x 15.98 in D)
Masa
732B DC Standard: 5.91 kg (13 Ibs.)
732B-7001 External Battery and Charger: 5.45 kg (12 lbs.)
Zasilanie, czas pracy baterii

732B DC Standard: 100 V, 120 V, 220 V, 240 VAC + 10%; 50 Hz do 60 Hz; 66 W max. Wewnętrzna 12 V
kwasowo—ołowiowa, żelowa elektrolitowa bateria działa przez 70 godzin przy 23”C
gdy jest w pełni naładowana.
Zjawisko Josephsona
Brian Josephson (ur. 1940) — brytyjski fizyk, laureat Nagrody Nobla

w dziedzinie fizyki w roku 1973, profesor Uniwersytetu Cambridge.
Shapiro Phys. Rev. Lett. 11 801963]
Smith et al. Phys. Rev. Lett. 5 461 (1960)

ry
SIWA!TTIM
p RA
p
Ee
KI 39V110A
-40 =20 c ż0 6
CURRENT (N MICFOAWPERES
FIG. 1, Voliage vs tunnelirę curreni (or an A1-AlyO47

*% sandwich at IK. FIG. A. Micerowate power ut SINO Me/sec (Al ami 24850
Me enc JH prudiuces many terr=Hltfe rópióńna ajice al
hr/du OFhc/i, FardĄ, hofs=M.T av", nndfar B, 1030
EV. ForA, vertiem!| genle [4 35,3 RW/ETD, KOTILOTWMI

scale ja AT nA/e mi fór KB, vertical acaló is G uW/fem.
harlanntał acale la BU id/rm,
Molekularny wzorzec napięcia wykorzystujący efekt Josephsona
Zjawisko Josephsona występuje miedzy dwoma

nadprzewodnikami oddzielonymi cienką (ok. 1 nm) warstwą
dielektryka.
J —
| nadprzewodnik sl n s2
|
LF
Nadprzewodnictwo występuje w temperaturze ciekłego helu
(4,2 K, czyli -269?C). Do budowy etalonu pierwotnego
(podstawowego wzorca) napięcia stałego zastosowano
przemiennoprądowy zewnętrzny efekt Josephsona, który
występuje podczas działania na złącze pola
elektromagnetycznego o wielkiej częstotliwości.
Wzorzec napięcia Josephsona
h nf Dwa nadprzewodniki (np. nadprzewodzący
U(n)=hf _— niob) oddzielone cienką warstwą izolatora

są napromieniowywane mikrofalami —
że K, niepewność < 102 ppm
9,5946537 GHz
Po
leć
4,2K U,
200 400 600 uA

Między kolejną wartością napięcia U, A| 1
a częstotliwością zewnętrznego pola
elektromagnetycznego f zachodzi zależność:
7 _ nh
" 2e
Charakterystyka prądowo—napięciowa
gdzie: złącza Josephsona
e — ładunek elektronu
h — stała Plancka = 6,626 069 3(11):10-5 J:s = 4,135 667 443 (35):107>eV:s
n — krotność częstotliwości f
Decyzją Międzynarodowego Biura Miar i Wag z roku 1990 przyjęto, że wartość

2elh = 483 597,901 09 Hz/V, co daje możliwość wyznaczenia wzorcowego
napięcia w oparciu o dokładny pomiar częstotliwości. Przyjmuje się, że błąd
takiego pomiaru wynosi około 1077.
Od roku 2001 państwowym wzorcem napięcia w Polsce jest tzw. zewnętrzny,

przemiennoprądowy efekt złącza Josephsona. Złącze takie składa się z dwóch
nadprzewodników oddzielonych od siebie bardzo cienką warstwą dielektryka o
grubości (1+2) nm. Przez tę cienką warstwę dielektryka w odpowiednich
warunkach może przepływać prąd tunelowy. Całość umieszczona jest w
ciekłym helu w celu zapewnienia temperatury < 3K.
TTk] — Lec] + 273,15
Złącze poddaje się działaniu pola elektromagnetycznego wielkiej

częstotliwości (10-100) GHz, co w wyniku daje charakterystykę
prądowo—napięciową o kształcie schodkowym.
Państwowy wzorzec napięcia w GUM
Samodzielne Laboratorium Elektryczności i Magnetyzmu
Wzorzec napięcia zbudowany z wykorzystanie zjawiska Josephsona działa

w GUM od 1998 roku.
W skład stanowiska wchodzą następujące bloki funkcjonalne:
— scalona matryca zawierająca 18 992 złącza Josephsona z
nadprzewodnika Nb/AIGO3/Nb z dielektrykiem SiO;, umieszczona w
naczyniu Dewara z ciekłym helem o temperaturze 4,2 K;
— generator mikrofalowy z falowodem, promiennikiem mikrofalowym i
tłumikiem, wytwarzający sygnał o częstotliwości przestrajanej w zakresie
74=77 GHz i mocy 40 mW;
— komparator częstotliwości sygnału pobieranego z atomowego wzorca
cezowego z Laboratorium Czasu i Częstotliwości GUM o częstotliwości
podstawowej 192 631 770 Hz z częstotliwością generatora mikrofalowego;
— nanowoltomierz cyfrowy mierzący różnicę napięć wzorca Josephsona i
wzorców wtórnych;
— komputer ze specjalistycznym oprogramowaniem NISTVolt.
Stanowisko umożliwia odtwarzanie napięcia wzorcowego o wartości

U, „= +9,999 992 824 5 V
z niepewnością względną u,, = 6,47 : 10%
Niepewność względna przekazania jednostki wzorcom wtórnym, z których

napięcie wzorcowe uzyskiwane jest z wykorzystaniem stabilizowanych termicznie
diod Zenera, jest rzędu 107.
W Polsce wzorzec podstawowy napięcia stanowi 12 egzemplarzy
elektrochemicznych ogniw nasyconych Westona umieszczonych w termostacie.
W ogniwach tych biegunem dodatnim jest rtęć Hg, ujemnym amalgamat kadmu
(Cd-Hg), a elektroliiem roztwór siarczanu kadmu CdSO4, nasycony w
temperaturze 20”C. Pojedyncze, nasycone ogniwo Westona, w temperaturze
207”C powinno w stanie jałowym mieć siłę elektromotoryczną SEM mieszczącą się
w przedziale 1,018540 -= 1,018730 V i podaną w jego świadectwie
legalizacyjnym.
Rezystancje wewnętrzne ogniw są znaczne (400+800 Q), co w połączeniu z

występującym w nich efektem polaryzacji powoduje, że prąd obciążenia ogniwa
nie powinien być większy niż 1 UA.
Klasy dokładności ogniw wzorcowych są dziesiętnymi podkrotnościami liczb
1, 2,5i wynoszą:
0,0002; 0,0005; 0,001; 0,002; 0,005; 0,01; 0,02.
Określają one wyrażoną w procentach dopuszczalną roczną zmianę SEM.
Ogniwa Westona są wrażliwe na zmiany temperatury (—40 uV/K), wstrząsy i
wibracje oraz przeciążenia, co powoduje, że ich stosowanie jest kłopotliwe, więc
uzasadnione jedynie w przypadku pomiarów o dużej dokładności.
W pozostałych przypadkach stosowane są wzorce elektroniczne, najczęściej o
napięciach 1 Vi 10 V (niektóre wytwarzają również napięcie 1,018 V, dające
możliwość porównywania z SEM ogniwa Westona). Posiadają stałość napięcia
rzędu 10%, szumy o wartości skutecznej rzędu mikrowoltów, a w wersjach
termostatyzowanych ich temperaturowa zmiana napięcia jest rzędu
+5 ' 10% VIK.
d) Kalibratory napięcia
Zakres: do 1000 V,
podzielony na kilka podzakresów: np. 100 mV, 1 V, 10 V, 100 V, 1000 V, na
każdym napięcie może być zmieniane wielodekadowo.
Niepewności nastawianych napięć są bardzo zróżnicowane (rzędu 10% 10%)
i podawane są w zależności od zakresu oraz nastawionej na nim wartości.
Rozdzielczość w zależności od zakresu wynosi od 0,1 uV do 1 mV.
Obciążalność prądowa wynosi od 20 mA do 500 mA.
Na przykład krajowy kalibrator LUMEL typ SQ12 pozwala na nastawienie
napięcia stałego w zakresie 0+10 V w czterech podzakresach:
0+10 mV, 0+100 mV, 0-1 V, 0+10 V, w stopniach co 0,0001 napięcia
podzakresu. Maksymalny prąd na wszystkich podzakresach wynosi 100 mA.
Niepewność bezwzględna nastawienia napięcia wynosi:
(2:10 napięcia nastawionego + 5:10 napięcia podzakresu + 5 uV).
Kalibratory uniwersalne wytwarzają napięcie przemienne w pasmie od 40 Hz
do 1 MHz, a kalibratory w pasmie rozszerzonym w pasmie od 10 Hz do
kilkudziesięciu megaherców.
Wzorce rezystancji
b) Oporniki wzorcowe
Ad. a) Wzorzec rezystancji oparty na kwantowym
zjawisku Halla i Klitzinga
Podczas przepływu prądu | wzdłuż folii, po jej umieszczeniu w polu

magnetycznym o indukcji B, Hall stwierdził różnicę potencjałów nie
tylko wzdłuż próbki, ale także w jej poprzek.
Wartość napięcia elektrycznego poprzecznego U, była proporcjonalna
do gęstości prądu elektrycznegoj oraz do indukcji magnetycznej B.
Ten efekt nazwano efektem Halla, a różnicę potencjałów U, —
napięciem Halla.
cd. Wzorzec rezystancji oparty na kwantowym
zjawisku Halla i Klitzinga
Powstawanie efektu Halla jest związane z oddziaływaniem pola

magnetycznego na elektrony ładunku płynące wzdłuż próbki (płytki o
szerokości a i grubości b).
Na elektrony działa siła Lorentza F, która odchyla je w kierunku prostopadłym
do wektora gęstości prądu j oraz do wektora indukcji magnetycznej B.
F=B:'e'v
gdzie:
F — siła działająca na elektron; e — ładunek elektronu;
v — prędkość elektronu; B — indukcja magnetyczna.
AIGaAs—GaAs
Wzorzec rezystancji wykorzystujący kwantowy efekt Hall'a oraz InGaAs—lnP
B= 12,6T
|= 10uA
0 = (1+3)-103
5 10 15 T
Półprzewodnik w niskiej temperaturze (1 — 2 K) polaryzowany prądem stałym —

niepewność < 102 ppm
h K K, — stała von Klitzinga,

K
KZ (n) = 2 = KĄ, = 25 812,807 Q
2en n
h — stała Plancka
6,626 -« 1073*J-s
0
e — ładunek elektronu
n — liczba naturalna 2 lub 4
0
—1,6 - 10790
Państwowy wzorzec rezystancji
31 sierpnia 2016 r. ukazała się Decyzja Prezesa Głównego Urzędu Miar w sprawie
uznania wzorca jednostki miary rezystancji za państwowy wzorzec jednostki miary
rezystancji. Wzorzec ten stanowi system pomiarowy wzorca pierwotnego opartego na
kwantowym zjawisku Halla, odtwarzający wartość rezystancji wynoszącą 12906,4035 Q
oraz 6435,20175 O.
Pracuje w temperaturze poniżej 0,5 K, w polu magnetycznym o indukcji od 4 Tdo8T.
Niepewność względna rezystancji wynosi 107?
Aktualnie w Polsce jest 20 wzorców państwowych, z czego 18 przechowywanych jest
w GUM.
Pracownia Wzorców Wielkości Elektrycznych,

GUM
Wzorzec rezystancji — przykład
rezystancja 10 MQ
stabilność: £10 pom
rezystancja 100 TQ rezystancja 1 TO

stabilność: £1000 ppm stabilność: £500 ppm
Wzorzec rezystancji — przykład
Oporniki jednomiarowe wykonywane są w dziewięciu klasach

dokładności:
0,0005; 0,001; 0,002;
0,005; 0,01; 0,02;
0,05; 0,1; 0,2.
Oporniki wzorcowe o skrajnie małych (poniżej 10% Q) i
skrajnie dużych (powyżej 107 Q) wartościach nominalnych nie
są wykonywane w najwyższych klasach dokładności.
Wzorzec Josephsona I Halla
jako element wzorca prądu?
Praktyczne odwzorowanie jednostki natężenia prądu

elektrycznego uzyskuje się poprzez zastosowanie
wzorca napięcia elektrycznego i rezystancji. W celu
wyznaczenia 1 ampera stosuje się wtedy prawo Ohma.
U
I=—
R
Wzorzec rezystancji
Praktyczny wzorzec rezystancji, wykorzystujący ekranowany rezystor

drutowy nawinięty na korpusie porcelanowym
Rezystor nawinięty jest

bifilarnie ( w każdej pętli
w sąsiednich drutach prąd
płynie w przeciwnym
kierunku — co daje układ
bezindukcyjny).
Niepewność < 10 ppm
Stabilność czasowa —
2 ppm / rok
Tinsley 5615 Stabilność temperaturowa

— 2 ppm / 9C
Wzorzec rezystancji
Schemat zastępczy rezystora można przedstawić następująco:
Możliwość zastosowania danego rezystora w układzie pomiarowym

prądu przemiennego determinowana jest przez stałą czasową
tgop L
T =— © =—-RC
R |s|
Wzorzec rezystancji
Rezystory wzorcowe stałe wykonywane są w szeregu:

1077 — 103 - 1072-1071 - 1 — 10 — 10% — 103 — 10* — 105-— 10*-— 107 Q
Rezystory o rezystancji < 0,1 O

mają 2 pary zacisków
— zewnętrzne prądowe
— wewnętrzne napięciowe
Klasy dokładności rezystorów wzorcowych wynoszą:

0,0005—0,001—0,002—0,005—0,01—0,02—0,1—0,2
Wzorzec rezystancji
materiały na rezystory
parametr 2.
napięcie
współczynnik
rezystywność temperaturowy termoelektryczne
stop metali względem miedzi
Manganin
(84% miedzi, 0,43 uQ0:m 3:10?/K 1UV/K
12% manganu, 4% niklu)
Konstantan
(55% miedzi, 45% niklu) 0,49 HO-m
.
2:1 05/K
40-5
42 V/K
Nikrothal
(67—80% niklu, 1,30 uQ:m 1:10*/K 2uV/K
20—33% chromu)
Evanohm
(75% niklu, 20% chromu,
1,20 uQ'm 4:10*/K pomijalnie małe
2,5% aluminium,
2,5% miedzi)
Wzorzec rezystancji
Rezystory regulowane stanowią zestawy cewek oporowych

umieszczone we wspólnej obudowie. Mogą być wykonane w
układzie wagowym lub dekadowym.
Często spotykane rezystory mają:
— 4 dekady: x1-x10-x100-x1000 Q
— 6 dekad: x0,1-x1—x10-x100-x1000—x10000 Q
ke
Wzorzec rezystancji
rezystory dekadowe
Układ połączeń rezystora dekadowego — ustawiona wartość R = 3,573 kOQ

Wzorzec rezystancji
rezystory dekadowe
Że względów technologicznych najmniejszy stopień dekady wynosi 0,1 Q,

największy zaś 1 MO. Błędy rezystorów dekadowych zarówno przy prądzie
stałym, jak i przemiennym, określa się w taki sam sposób jak błędy
rezystorów wzorcowych.
W zależności od dopuszczalnych wartości tych błędów rozróżnia się 9 klas
dokładności rezystorów dekadowych:
0,01; 0,02; 0,05; 0,1; 0,2; 0,5; 1;2;5
Wzorzec rezystancji
Właściwości metrologiczne oporników wzorcowych przewidzianych do pracy przy

prądzie stałym ulegają pogorszeniu, gdy oporniki te stosowane są w obwodach
prądu przemiennego, dlatego wymaga się zaznaczenia na oporniku, czy może on
pracować przy prądzie przemiennym i w jakim zakresie częstotliwości, wybranym z
przedziału od 50 Hz do 100 kHz.
Podstawowym parametrem charakteryzującym właściwości opornika wzorcowego o
rezystancji R przy prądzie przemiennym jest stała czasowa:
-2-BRC
R
która wynika z pasożytniczych indukcyjności L i pojemności C..
Graniczna wartość tej stałej powinna się mieścić w przedziale
od 1 ns do 100 us.
Wzorzec rezystancji
Rezystory wzorcowe budowane są na określoną częstotliwość znamionową

prądu. Częstotliwość ta wybrana jest z następującego szeregu:
f=50, 100, 200, 500 Hz lub f= 1, 2,5, 10, 20, 50, 100 kHz
Przy częstotliwości 1 kHz stałe czasowe produkowanych obecnie rezystorów
wzorcowych wynoszą od 1:10* s do 5:10 s, zależnie od ich wartości
znamionowej.
Zaciski rezystorów prądu przemiennego powinny być oznaczone literami L i H.
Wzorzec rezystancji
sposoby nawinięcia
©
A A 5 4 j nawinięcie płaskie
4 4 Ń ś Ń 4 Ń 4 (duża indukcyjność i duża pojemność)
£ £ f f łatwe wykonanie
ZA z | KE N nawinięcie bifilarne
LI !) | (mała indukcyjność i duża pojemność)
NZ” NWĘŻ NUŻ trudniejsze wykonanie
nawinięcie Chaperona
(mała indukcyjność i mała pojemność)
trudne wykonanie
Wzorzec indukcyjności wykorzystujący cewkę bez rdzenia
—— ——.1077[H]
L — indukcyjność cewki
n — liczba zwojów
I — długość cewki
r — promień cewki
Wzorzec indukcyjności
indukcyjność wzajemna
Wzorce miary indukcyjności wzajemnej są cewkami

nawiniętymi jednocześnie dwoma przewodami na
wspólnym korpusie.
Istnieją także oprócz jednomiarowych, wzorce o

zmiennej indukcji wzajemnej. Wzorce takie nazywane
są wariometrami.
Ich konstrukcja opiera się na umieszczeniu cewki

nieruchomej wewnątrz drugiej ruchomej. Indukcyjność
zależy od kąta położenia cewek względem siebie. Dla
położenia 90? indukcyjność wzajemna jest bliska zeru.
Wzorce takie buduje się na wartości znamionowe
0,5 mH + 0,2 H.
Wzorzec indukcyjności
A W NIN IRRRNO Dobroć Q wynosi

1 WL
L
24 © "tgó R
dla 0 K wg
7
0 d) pulsacja drgań
1 | własnych wynosi
UR 1
O uf Pu 0y = Żnf,=
RD
—
NIKA
lila
"a
—
7777
RARE
AAA
//
I
MILI
REKE
NYCCSSCY R 1— SE Wzorzec indukcyjności:

eg
) własnej
UQO
) schemat zastępczy
—
) wzajemnej
ON
) wykres wektorowy
o
Państwowy wzorzec indukcyjności
Państwowy wzorzec jednostki miary indukcyjności jest układem

pomiarowym składającym się z grupy czterech cewek indukcyjnych
wzorcowych, o wartości nominalnej indukcyjności 10 mH oraz z
precyzyjnych komparatorów i mostków.
Ilosouwoalod 33910Z/]Ą
Wzorzec pojemności
Wzorce pojemności wykonuje się w postaci płaskich lub cylindrycznych

kondensatorów powietrznych lub próżniowych.
Wzorzec pojemności oprócz pojemności własnej wynikającej z jego
wymiarów oraz przenikalności elektrycznej dielektryka, zawiera także
dodatkowe pojemności związane z kontaktem wzorca z otoczeniem.
Wzorce budowane są w zakresie pojemności od kilku pF do 10 nF.
Wzorce pojemności budowane są w klasach dokładności:

0,01—0,02—0,05—0,1—0,2—0,5.
Wzorzec pojemności
liczalny
Wzorzec pojemności wykorzystujący kondensator Ihompsona—Lamparda

niepewność < 1072 ppm
p In 2l 107
_" 4m2c2
C — pojemność kondensatora — 1,95354904 pF/m

c — prędkość światła
| — długość prętów
x 0,001uF (0-+1000)pF
Nastawiona pojemność wynosi:

C=6:'0,1 + 10:0,01 + 9:0,001 + 0,0002 = 0,6 + 0,1 + 0,009 + 0,0002 =
= 0,7092 [uF] = 709,2 [nF]
Wzorce pojemności
Miarą jakości kondensatora rzeczywistego w porównaniu z idealnym jest

współczynnik stratności tgó, gdzie o oznacza kąt strat dielektrycznych
kondensatora. Właściwości rzeczywistych kondensatorów można
przedstawić jako:
— połączenie równoległe bezstratnej pojemności C i rezystancji R, o dużej
wartości lub jako
— połączenie szeregowe bezstratnej pojemności C i rezystancji R. o małej
wartości.
Wzorce pojemności
!/
|
|
Ą
/ |
/
U
R R 1 Up IR,
907% UoC oR,C U |.
Schematy zastępcze i wykresy wektorowe kondensatorów: a) idealnego (bez strat),
b) rzeczywistego jako równoległe połączenie kondensatora idealnego i rezystora;
c) rzeczywistego jako szeregowe połączenie kondensatora idealnego i rezystora.
Wzorce pojemności
Współczynnik stratności O zależy od rodzaju dielektryka oraz od wartości

częstotliwości i napięcia. Kąt stratności dielektrycznych kondensatorów
przy częstotliwości f= 1 kHz
a) powietrznych wynosi (0,5 + 1) : 10? rad
b) mikowych wynosi (2 + 5) 10 rad
c) polistyrenowych wynosi 5 ' 10 rad
Temperaturowy współczynnik zmiany pojemności wynosi 5 = 50 ppm/K,

a niestałość pojemności wzorca wynosi 5 + 40 ppm/rok.
Państwowy wzorzec pojemności
Państwowy wzorzec jednostki miary pojemności elektrycznej jest

układem pomiarowym składającym się z grupy czterech
termostatyzowanych kondensatorów z dielektrykiem kwarcowym o
wartości nominalnej 10 pF oraz precyzyjnych ' mostków
transformatorowych.
Stanowisko pomiarowe do pomiarów wzorca państwowego i wzorców

odniesienia jednostki miary pojemności elektrycznej jest układem
składającym się z czterech kondensatorów wzorcowych typu 11A oraz
precyzyjnego zestawu pomiarowego typu 1621, firmy General Radio i
mostka pojemnościowego typu 2500 A firmy Andeen - Hagerling.
Źródła częstotliwości wzorcowych
Ponieważ częstotliwość jest powiązana prostą zależnością z czasem
1Hz=1s"
wzorzec częstotliwości jest więc jednocześnie wzorcem czasu.
a) atomowy cezowy wzorzec częstotliwości

b) atomowy rubidowy wzorzec częstotliwości
c) masery wodorowe
d) generatory pomiarowe
- generatory małej częstotliwości;
- generatory wielkiej częstotliwości;
- generatory cyfrowe.
Państwowe wzorce jednostek miar
Przechowywane i utrzymywane w Głównym Urzędzie Miar
długości
kąta płaskiego
N 0
kąta skręcenia płaszczyzny polaryzacji płasko

spolaryzowanej fali świetlnej w widzialnym zakresie widma
pH
+0
masy
gęstości
ONO
oporu elektrycznego
współczynnika załamania światła
Przechowywane i utrzymywane w Głównym Urzędzie Miar
9. pojemności elektrycznej
10. światłości
11. temperatury w zakresie od -189,3442'C do +961,78C
12. czasu i częstotliwości
13. strumienia świetlnego
14. indukcyjności
15. napięcia elektrycznego stałego
Przechowywane i utrzymywane poza siedzibą
Głównego Urzędu Miar
1. temperatury w zakresie
od 13,6033 K do 273,16 K
(Instytut Niskich Temperatur i Badań
Strukturalnych PAN, Wrocław)
2. aktywności promieniotwórczej radionuklidów

(Ośrodek Radioizotopów POLATOM,
NCBJ Otwock-Swierk)
Subiektywna ocena
temperatury w pomieszczeniu
|
« wzorzec subiektywny (uczucie komfortu cieplnego)
Miara
« może być dowolna

« wspólna dla wszystkich obserwatorów
służący do oceny porównawczej zastąpić miarą obiektywną
« dobrze zdefiniowana
niezależną od obserwatora i warunków zewnętrznych,
« odtwarzalna
możliwie stałą w czasie
* o dobranej wartości
« wykonanie porównania temperatury w pomieszczeniu (wyniki pomiarów wyrażane w liczbach
z miarą powierzyć obiektywnemu urządzeniu nazywanemu nie za dużych i nie za małych)
|
przytządem pomiarowym
« pozostawić obserwatorowi odczytanie wyników pomiaru

" dnostkowa
ednostka miary danej wielkości

Pomiar w sensie metrologicznym
jednostka miary
Warunki zobiektywiz owania
procesu pom iaru umownie przyjęta wartość danej
wielkości służąca do
porównywania ze sobą innych
wartości tej samej wielkości
Sa—
Istota pomiaru:
* Porównanie za pomocą przyrządu pomiarowego cech

badanego obiektu/zjawiska z obiektywną miarą jednostkową
Zjawisko Urządzenie | ! Obserwator

(obiekt) |17] pomiarowe |1——>| (wynik
badany (przyrząd) porównania)
Schemat procesu Każdy pomiar wykonywany jest

pomiarowego
Wzorzec
z ograniczoną dokładnością, z błędem.
(miara
Nie ma pomiarów idealnie dokładnych
jednostkowa)
Różne definicje pomiaru w metrologii:
Pomiar jest to doświadczalne wyznaczenie z określoną dokładnością miary danej wielkości.
Pomiar jest to proces poznawczy polegający na porównaniu, z określoną dokładnością,

wartości wielkości mierzonej z pewną jej wartością przyjętą za jednostkę miary.
Pomiar jest to zespół czynności poznawczych, których celem jest dostarczenie danych do ilościowego
opisu przedmiotów lub zjawisk, polegający na porównaniu, drogą doświadczenia fizycznego z określoną
dokładnością, wielkości mierzonej z pewną jej wartością obraną za jednostkę.
Wielkość mierzona — cecha obiektu, zjawiska fizycznego, charakteryzująca to ciało, zjawisko,

w sensie jakościowym i możliwa do oceny w sensie ilościowym.
Wartość wielkości mierzonej — określony stan danej wielkości fizycznej wyrażony poprzez liczbę
określającą stosunek wielkości mierzonej do jej jednostki miary.
Jednostka miary
Jednostka miary — jest to umownie przyjęta

określona i zdefiniowana wielkość,
wyznaczona z dostateczną dokładnością,
której przypisuje się umownie wartość
liczbową równą 1. Służy ona do porównania
ze sobą innych wartości tej samej wielkości.
Zbiór jednostek miar wielkości mierzalnych
nosi nazwę układu jednostek miar.
Od jednostki miary oczekujemy, że:

v będzie jednoznacznie zdefiniowana,
v będzie mieć nadaną nazwę (np. kilogram)
v będzie mieć oznaczenie (umowny znak
oznaczający tą jednostkę (np. kg)
Miernik
Miernik — przyrząd pomiarowy wskazujący. Formuje sygnał przenoszący
odczytywalną przez człowieka informacje o wartości wielkości mierzonej
(a) (b)
3 .103v
A p
( D przełącznik
zakresu
symbol klasy
dokładności
Wskazanie miernika EE analogowe, jeżeli ma postać przesunięcia wskazówki

wzdłuż skali pomiarowej. Przesunięcie wskazówki mierzy sj porównując je ze
wskazami (kreskami) tworzącymi skalę.
Wskazanie miernika jest cyfrowe, jeżeli ma postać ciągu wyświetlanych cyfr

reprezentujących wartość liczbową wielkości mierzonej.
Miernik o wskazaniu analogowym nazywa się miernikiem analogowym,

miernik o wskazaniu cyfrowym — miernikiem cyfrowym.
Przyrząd pomiarowy
wynik pomiaru:
- impedancja zespol. .
- moduł impedancji
- WFS
- pojemn. i ind. szereg.
częstotliwość i
krok zmiany
wejście
do | pay
zmiana zab 3
R Re age a
SETUP | SETUP |
krok miecz. działanie w trakcie

(z imp.) saa krok - | krok + pracy
Przyrząd pomiarowy — narzędzie przeznaczone do wykonywania pomiarów

samodzielnie lub w połączeniu z innymi urządzeniami, z udziałem lub bez udziału
człowieka, tworzącym zamkniętą całość konstrukcyjną.
Nazwy mierników tworzy się poprzez dodanie końcówki omierz do nazwy

wielkości mierzonej lub do nazwy jednostki mierzonej wielkości (długościomierz,
amperomierz ..)
Przyrząd pomiarowy
narzędzie pomiarowe służące do porównania wartości wielkości mierzonej z wzorcem miary (miarą jednostkową)
i zobrazowania/rejestracji wyniku pomiaru; stanowi element pośredni pomiędzy światem fizycznym a człowiekiem.
Może być uważany za rodzaj przetwornika przetwarzającego wielkość mierzoną X na wielkość wyjściową
., a.
Y, której wartość dostarcza informacji o wartości wielkości mierzonej. |
Idealna charakterystyka przetwarzania
Y=f(X)
Rzeczywista charakterystyka przetwarzania
| Y=f(X,Z,„Z, ... Z.)
zasiłanie
X Y
| Przyrząd pomiarowy |————
wielkość mierzona wskazanie przyrządu
„wielkości wpływające
i zakłócające |
Z 1 Z 2 Z » ,
Wzorzec miary nie występuje w postaci jawnej. |

Cechy wzorca zostają przekazane przyrządowi podczas wzorcowania.
Badany obiekt
Wejście Wartość
prawdziwa
Moduł analogowy
* wzmocnienie
« tłumienie
* filtrowanie (eliminacja szumów, zakłóceń)
| * zwiększenie rezystancji wejściowej
I « porównywanie, detekcja, linearyzacja
Analogowe przetwa- I
rzanie sygnału | || juqgęsq9979777
one
Tr zm
- 4433
l ="
- =”
Moduł przetwornika alc

--"
za - -
I
Przetwarzanie
anałogowo-cyfrowe
I « konwersja sygnału analogowego
na sygnał cyfrowy
l
"SH Ra,
Fotka
l
+ nusnnno"=
=="puu
u ==—=uznnuu
Cyfrowe przetwa-
rzanie sygnału
Moduł procesora DSP
* operacje matematyczne na sygnale cyfrowym
p ———
Wyjście « wyznaczanie parametrów sygnału
cyfrowe
« sterowanie, zobrazowanie
Urządzenie
"wyjście
(wynik pomiaru)
1
Obserwator
Współczesny cyfrowy
przyrząd pomiarowy
Przyrząd pomiarowy — podstawowe parametry
Zakres pomiarowy — określony jest przez graniczne wartości wielkości wejściowej, minimalną Xin i maksymalną Xx,
które mogą być
—_ wyznaczone z założoną dokładnością przyrządu; w większości Xmin = 0, wówczas Kim jest nazywana
wielkością
zakresową przyrządu pomiarowego.
Zakres częstotliwości — przedział częstotliwości sygnału pomiarowego, dla którego błędy wskazań przyrządu nie przekracza
ją dopuszczalnych
wartości granicznych.
Czułość ($) - określona przez stosunek zmiany wielkości wyjściowej do wywołującej ją zmiany wielkości wejściowej
podł
- dX
Zdolność rozdzielcza (R) - minimalna wartość lub różnica wartości mierzonej wywołująca rozróżnialną zmianę wskazań przyrządu.
Impedancja wejściowa - impedancja pomiędzy zaciskami wejściowymi przyrządu podczas pomiaru.
Dokładność — określa stopień zbliżenia wskazania przyrządu do rzeczywistej wartości wielkości mierzonej, charakteryzowana
przez podanie
przedziału niepewności wskazania, nazywanego błędem granicznym przyrządu.
Dla przyrządów analogowych
Dla przyrządów cyfrowych | :

a:x+b:'Z,
hyę= a: % wskazania + b: % zakresu =
100
lub | j
gr= a: wskazania + n: LSB =
a:x
= 199 * 7 28
Przetwornik pomiarowy
narzędzie pomiarowe służące do przekształcenia wielkości mierzonej X (na ogół trudno mierzonej lub
niemożliwej do zmierzenia bezpośrednio) w wielkość fizyczną Y łatwiej mierzalną zwaną sygnałem
pomiarowym; często stanowi element składowy przyrządu.
(X) H(Y)
— X 0
Współcześnie, w większości przetworników sygnał wyjściowy

jest sygnałem elektrycznym, w postaci:
m
napięcia, prądu, ładunku rezystancji, indukcyjności, pojemności
ł ł
p. czynny - generacyjny p. bierny - parametryczny
Czujnik - przetwornik pomiarówy zaprojektowany i wykorzystywany do pobierania

informacji z badanego obiektu, zjawiska.
Idealny czujnik |
« nie powinien wpływać na stan obiektu, zjawiska
* powinien pobierać minimalną ilość energii z obiektu, zjawiska
* powinien reagować tylko na wielkość mierzoną
Sygnał pomiarowy — sygnał przenoszący informację o wartości wielkości
mierzonej lub informację innego rodzaju niezbędną
do realizacji pomiaru.
x(t) =sin(o,t)
s...
ansenoszozzora
«zez
„easeanoanonssai
„ea„ęcanennewzenno"n=
a.d.assese
„...dzewezecy<ę
odywawezysewyw
+dyzasekiezĘ:
.
*
.
.
«
.
.
*
.
.
RORAEEZEGN-
*
.
.
«
LJ
*
*
ri .
«
*
3
3
$
3
>
2
Ł
ĘĘ
Ę
ż
Ę
i
i
f
>
owocowe
omawia
eee wornewweeawerewer
0 86 060 150 00 20 300 3%

*
Z
SYGNAŁ POMIAROWY
Treść sygnału — informacja przenoszona Kod sygnału — zależność między treścią

przez sygnał . a nośnikiem.
Nośnik sygnału — zjawisko przenoszące treść sygnału.

Sygnały elektryczne, mechaniczne, optyczne..
Elektryczne przyrządy pomiarowe
Amperomierz— przyrząd do pomiaru natężenia prądu.

Woltomierz— przyrząd do pomiaru napięcia

Omomierz — przyrząd do pomiaru rezystancji

szeredow Omomierz
OWY równoległy
O „O
LD
R Cu R;
R R;
E 1- E
* Ry + Re, tRs+Ry Ry + Rz + Ry, + OŃCu + KsŚcu
Multimetry
Przyrządy łączące wiele funkcji: amperomierza, woltomierza prądu stałego i zmiennego, omomierza i inne
WAŁA!
fa) (re) Gor”

LTU
WMO
gy
WAWEL owy SZ08

ua KIN
We KMK me AWINE won08
z
DIR
fonii 4% A
|| ŻENI 34401
cgntąwaw .
NiWSma kat [| 4
e 77=
ł | VA $ odź A” s :
AD
fatioRef
Ę
+
| N
Ę
Ę
|
i
AC or DG Voltage
Z -
4
Rodzaj prądu
Oznaczenie Opis
Prąd stały,
| ele
Prąd przemienny „
Prąd stały i przemienny
Położenie nominalne
Oznaczenie Opis
Położenie pionowe
Położenie poziome
Położenie nominalne skośne,

np. z kątem nachylenia 60?
AMOIETUIO d ptziśzaq
13
FrI
dBJZ [II Ej
m =
GE17
—| ENTIZEĄSM
PTMEEJEM |.
na
-i| |atojAaA k Auzań]
dk
JAZYDZM JE
PPOTĄ
=
taaa
M$
ANEZIOMLSZIĄ AMISZIOMISZIJ |
ANI
a[JeLM a a
l
.
MOĄTAM
T
..
AMIEMOJE dy
pr
ANI
EMOSEGO(T
s
A
A
l
MAJ40ZM Z
LEMIEMMOJOT | -33
E.
EMosacog]
A
X
pe
=
kj
ZTUEAMOT
byeppsńj
Tunnaniariin
TUE
OG9MOJEILUOd ns990Jd EJN ANAIS
Właściwości statyczne
przetworników i przyrządów pomiarowych
Przetwornik pomiarowy można opisać za pomocą dwu zmiennych

wielkości: tzw. wielkości wejściowej (mierzonej) X, która wymusza
stan fizyczny przetwornika oraz wielkości wyjściowej Y, która jest
odpowiedzią przetwornika na wymuszenie i jednocześnie wynikiem
przetwarzania (często wynikiem pomiaru).
Jeżeli przez X oznaczymy wielkość stałą na wejściu, a przez
Y — wielkość stałą na wyjściu, to zależność:
Y=FX)
charakteryzująca dany przetwornik, nazywa się charakterystyką
statyczną przetwornika.
Charakterystyka statyczna przetwornika to zależność sygnału wyjściowego od

wejściowego w stanie ustalonym.
Wykres charakterystyki statycznej Y = F(X) przetwornika może mieć przebieg
liniowy lub nieliniowy. Najczęściej używane są przetworniki o charakterystyce
liniowej.
Przykłady charakterystyk przetwarzania:

1 — liniowa
2 — nieliniowa
Ważną cechą przetwornika jest nachylenie charakterystyki statycznej,

nazywane czułością przetwornika S.
dY
sS=—
dX
Czułość przetworników liniowych jest stała w całym zakresie pomiarowym,
a przetworników nieliniowych zmienia się od punktu do punktu
charakterystyki statycznej.
Właściwości dynamiczne
O właściwościach dynamicznych mówimy, gdy wielkość mierzona (sygnał

wejściowy) jest zmienna w czasie. Parametry dynamiczne przyrządu
pomiarowego lub przetwornika najczęściej określa się w oparciu o odpowiedź
skokową lub na podstawie charakterystyk częstotliwościowych (np. pasmo
przenoszenia B).
Po
A
Przykład charakterystyki amplitudowej —
ilustracja pasma przenoszenia.
Pasmem przenoszenia B jest przedział
częstotliwości, w którym charakterystyka
amplitudowa nie odchyla się od wartości
znamionowej o więcej niż 3 dB, zatem
B=f(fd, fg)
Oznaczenia przyrządów pomiarowych
Rodzaj przyrządu | Oznaczenie Rodzaj przyrządu Oznaczenie

Magnetoelektryczny | |
o ruchomej cewce Wibracyjny
=
Magnetoelektryczny |
ilorazowy Termorozszerzalnościowy FT
A.
wd
Elektromagnetyczny Ogniwo termoelektryczne
o grzaniu bezpośrednim
Elektromagnetyczny Ogniwo termoelektryczne Na
izolowany o grzaniu pośrednim
Miernik A (a)
Elektrodynamiczny magnetoelektryczny z
ogniwem Ne
PT
termoelektrycznym
Elektrodynamiczny —K
izolowany EHO O O Prostownik
= | 2
Ferrodynamiczny Miernik
magnetoelektryczny
prostowniczy
Indukcyjny „"— „m 7 2 8
lampą elektronową
o
Miernik
Indukcyjny magnetoelektryczny z
ilorazowy fotonówką lub ogniwem
fotoelektrycznym
Hr
Elektrolityczny
Miernik magnetoelektryczny
Zasada działania miernika magnetoelektrycznego polega na działaniu pola

magnetycznego magnesu trwałego na uzwojenie z prądem elektrycznym
Miernik magnetoelektryczny
Obwód magnetyczny miernika składa się z:
1 - magnesu;
2, 3- wykonanych z miękkiej stali nabiegunników;
4 - rdzenia.
Wytwarza on w odpowiednio ukształtowanej szczelinie indukcję B.
Organ ruchomy miernika składa się z:

5 — cewki; 6—osi; 8 — wskazówki.
Podstawowe właściwości miernika

magnetoelektrycznego
a) miernik reaguje bezpośrednio na prąd przepływający
przez cewkę,
b) kierunek przepływającego prądu decyduje o kierunku
ruchu organu ruchomego,
c) podziałka miernika jest liniowa,
d) miernik jest odporny na zakłócenia polami zewnętrznymi
ze względu na bardzo dużą indukcję magnetyczną, którą
można uzyskać w wąskiej szczelinie między rdzeniem i
nabiegunnikami.
Miernik elektromagnetyczny
Mierniki elektromagnetyczne są stosowane do
pomiarów prądu i napięcia małej częstotliwości
(amperomierze do 1500 Hz, woltomierze do 1 kHz)
obiektów o mocy pozornej ponad 500 VA.
a) b)
rdzeń
trerromagnetyczny
zaciski
amperomierza
cewka
Miernik elektrodynamiczny
Budowa:
1 — cewka nieruchoma,
2 — cewka ruchoma,
l, , l, — prądy zasilające,
F — siła oddziaływania,
H — natężenie pola magnetycznego,
R — korektor zera.
Właściwości użytkowe mierników
analogowych
zakres pomiarowy,
dokładność wskazań (klasa dokładności),
pobór mocy,
przeciążalność,
właściwości dynamiczne,
wielkości wpływające, takie jak: temperatura, wilgotność, obce pola
magnetyczne, a dla mierników prądu zmiennego wpływ częstotliwości i
kształtu krzywej na wskazania.
Pomiary napięcia i prądu
laRa = (I — BL
Układ rozszerzający zakres

Układ rozszerzający zakres pomiarowy amperomierza
pomiarowy woltomierza
Piw? Fiwz Ras Piwa Fiws
|
źmaA |
T* 5LmA llmA 00M iw ZW
Schemat uniwersalnego, wielozakresowego miernika elektrycznego

Pomiary rezystancji
a)
<
O
o
Omomierz szeregowy
n_pll 1
x AMI b
R, — rezystancja rezystora
E — napięcie zasilające
| — prąd podczas pomiaru
l, — prąd przy zwarciu zacisków
Układy do pomiaru rezystancji metodą

techniczną:
a) układ poprawnie mierzonego prądu
b) układ poprawnie mierzonego napięcia
Ży=Z, Ż2
A+
Układ pomiarowy mostka Wheatstone'a (x)
x ""PR Ogólny schemat mostka prądu zmiennego

I,Ry —= IpR> 2
Ć
w
O
a Rz(R„R; — R'„R>)
7 R» R(Ry + R', + R>)
Układ pomiarowy mostka Thomsona
Przetwornik pomiarowy - urządzenie, w którym jest realizowany proces przetwarzania
sygnału pomiarowego.
Proces przetwarzania - proces zamiany jednego sygnału na inny mu równoważny,
w celu dogodnego wykorzystania informacji zawartej w sygnale.
Występujące w praktyce procesy przetwarzania dzielimy na:
- przetwarzanie rodzaju sygnału,
- przetwarzanie wartości sygnału, chemiczna
- przetwarzanie formy sygnału. energia wyjściowa
energia magnetyczna +
modyfikująca promieniowania
elektryczna | mechaniczna
ciepna | N hallotron cieplna
|.
mechaniczna 1 elektryczna
promieniowania | magnetyczna
/ chemiczna
promieniowania
energia mechaniczna
wejściowa
cieplna
elektryczna
magnetyczna
chemiczna
Przestrzeń przemian energetycznych w czujnikach

Oscyloskop - płyta czołowa
y
| POWER A x-v
o .
TV TIME / DIV. AT'NORM.
I
m= _ = ms 15:21 59 5 0
LEVEL
5 w
TR
INTENS. Pm TRiG.
TRIG. INP.
% Fl-
HOLD
100 vp max.
Focus (4 Dc _
e
mPOS. I VOLTS/ DIV. VOLTS/ DIV. Y- 515 "
"©.
mę I
VERT. INP.
1WN 30 pF
YOJE ©: -
$ "TAN" 2 5 w VERT. INP.
1WAIIJ0pF
©; ©
| 'poaa
KAFACTTJEE SG X-MAG. CAL. COMPONENT CH VII DUAL ADD
7 ©
0.2 V
20 MHz Oscilloscope 0 2
v GD
HM203-6 x 10 t : TRIG.
OD VII -CHOP
„
Schemat blokowy oscyloskopu analogowego
jednokanałowego
tor odchylania Y
układy wzmacniacz linia wzmacniacz

wejściowe Y wstępny opóźniająca końcowy Y
WZSJCR A Wi
kkk,
AUTO ©| © NORM
| Wew.
układ generator
© o0—] synchronizacji podstawy
zew. i wyzwalania czasu
wejście |
EXT
układy X-Y = wzmacniacz

wejściowe X końcowy X
o. tor odchylania X
wejście X "rrr e ne!
Schemat blokowy oscyloskopu analogowego
dwukanałowego
| kanał U1
© Y1
wejście Y1 o
kanał U2 "e
e + Y2 multiwibrator
astabilny
wejście Y2
sterowanie CHOP ——— fw
przełącznikiem |_————
elektronicznym ——
ALT
f/2
Y1 układ generator
——---- | synchronizacji podstawy
O i wyzwalania czasu
y2 y
Lampa oscyloskopowa
Ww A, A, A; Y
| | |
X z. w 2
US NY
Oznaczenia:
K — katoda, G — grzejnik katody, W — siatka (cylinder Wehnelta),
A;,, Av, Ag — anody, Y — płytki odchylania pionowego, A, — elektroda ekranująca,
X — płytki odchylania poziomego, P — powłoka grafitowa, E — ekran,
O — osłona szklana.
Lampa oscyloskopowa
Lampa oscyloskopowa
Podstawowym parametrem lampy oscyloskopowej jest jej czułość Sy,

która definiowana jest jako stosunek odchylenia h plamki na ekranie,
wyrażonego w jednostkach długości, do napięcia U doprowadzonego do
płytek odchylających:
c _h
U U
Generator podstawy czasu
T
4 >
T - minimalny okres powtarzania, tw - czas oczekiwania na wyzwolenie
Przebieg napięcia z generatora podstawy czasu

Sposób powstawania oscylogramu
na ekranie oscyloskopu
4 uy(t)
B=>=oOSZ
Roza ZoC a Br
Sposób powstawania
oscylogramu na
ekranie oscyloskopu:
a) w trybie automatycznym
(AUTO)
b) w trybie normalnym
(NORM)
Poziom
wyzwalania
Impulsy
synchronizujące
Tor odchylania X
Tor odchylania X zapewnia:
— wybór trybu zobrazowania oscyloskopu Y-T lub X-Y,
— wybór trybu pracy generatora podstawy czasu,
— regulację częstotliwości generatora podstawy czasu w szerokim
zakresie — regulowany skokowo i płynnie współczynnik czasu D-
— wybór źródła wyzwalania oscyloskopu,
— regulowany przesuw sygnału w poziomie,
— regulowany czas podtrzymania oczekiwania na wyzwolenie.
— HORI j EEEE =,
POSTÓW BPO SITIOW
aj 4 8 a 4 |
TIME BASE
s v+ s
M INU
s
CH18 4 2 [4
»— VOLT/DIV | VOLT/DIV —<— wm
my
Tor odch ylaniaX
W zależności od trybu zobrazowania do p ytek odchylania poziomego

doprowadzony jest:
— sygnał zewnętrzny z wejścia X oscyloskop u poprzez układy wejściowe pełniące
podobną rolę jak w torze Y — w trybie XY mo żna obserwować figury Lissajous;
— sygnał wewnętrzny z generatora podsta wy czasu o regulowanej częstotliwości.
Jest to zobrazowanie Y-T, w którym na ek ranie obserwujemy przebiegi czasowe
sygnałów.
09 — 20, 0> = 30,
figury Lissajous
Tor odchylania Y
Na wejściu toru znajduje się przełącznik sprzężenia kanału (ang. coupling) z

sygnałem wejściowym, dzięki czemu użytkownik ma do wyboru następujące
możliwości:
— sprzężenie stałoprądowe (DC)
— sprzężenie zmiennoprądowe (AC)
— brak sprzężenia (GND)
"R WU
m—B— VOLTJDNV
elem
VOLTJOIV —6— w
m$
Tor odchylania Y
Tor Y zapewnia:
— regulację wzmocnienia napięciowego w szerokim zakresie —
regulowany skokowo i płynnie współczynnik napięcia Dy,
— stabilną impedancję wejściową,
— ograniczenie pasma sygnału,
— regulowany przesuw sygnału w pionie,
— możliwość inwersji sygnału w kanale,
— wybór sprzężenia wejścia.
H1 23
Praca normalna i automatyczna
generatora podstawy czasu
W oscyloskopach analogowych podstawowymi trybami pracy (wyzwalania)

generatora podstawy czasu (ang. trigger mode) jest:
. praca normalna (NORM)
« praca automatyczna (AUTO).
©.
=
T,p.cz.
Oznaczenia:
u„(t) — przebieg czasowy sygnału badanego
Un .cz
(t) — sygnałz generatora podstawy czasu
t,— moment obserwacji oscylogramu
Tp.cz. — okres powtarzania impulsów podstawy czasu
Proces powstawania niestabilnego oscylogramu na ekranie oscyloskopu w trybie pracy automatycznej

oscyloskopu przy braku impulsów wyzwalających (generator podstawy czasu pracuje z częstotliwością własną)
A poziom wyzwalania
Uy(i) |; | |
VUV A vi m
wy U
ma fad
1
v* >
0
1
wo
1
1
1
A"
u, p.cz. _(t)
/ w
lo
Oznaczenia:
u„(t) — przebieg czasowy sygnału badanego
u.(t) — ciąg impulsów wyzwalających
U
p.cz.
(t) — sygnał z generatora podstawy czasu
t o — moment obserwacji oscylogramu
Proces tworzenia stabilnego oscylogramu (tryb AUTO lub NORM) przy wyborze kanału Y jako źródła sygnału
wyzwalającego oraz zadaniu odpowiedniej wartości poziomu wyzwalania (wyzwalanie zboczem narastającym)
———M
——-J-—M—-
---J
=—==<
-—_-_J-—--J-——
=—Ad=====—=
"TT
|
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
I
J
I
I
I
I
I
I
l
„ek
I
l
l
Pomiary oscyloskopowe
TAT
|
I
I
I
I
I
I
I
I
I
===E
J---—J=—==<—=—=
l
|
I
I
I
I
I
I
I
I
I
TTTT| TLE
l
I
L
I
|___J_--1_-2J---1J---J] TTTT
C=
T| TT
JJ)
|
N
I
J==J===-
I
I
I
I
I
Up = H- Dy = 6 dz: 0,2 Vv/dz =1,2V Nastawy oscyloskopu:

[= JR . D, =8dz:5 ms/dz = 40 ms = 0,04 s — wzmocnienie pionowe D+= 0,2 V/dz,
f 1 1 — podstawa czasu D, = 5 ms/dz.
== =25 Hz
T 0,04 s Pomi
omiary:
QD = ne, 271 = SĄCZ 21 = 1,178 rad — amplituda sygnału U, = 3 dz,
LT 8 dz — okres sygnału T = 8 dz,
lub p= Ab
mk 360? = 1,5 edz - 3602 = 67,5? _ ieci fazowe AQ =- 1,5 dz
przesunięcie |
T
Czas narastania t, jest czas, w którym wartość chwilowa sygnału

narasta od 0,1 do 0,9 jego wysokości (wartości międzyszczytowej).
Czas opadania t, jest to czas, w którym wartość chwilowa przebiegu
maleje od 0,9 do 0,1 wartości międzyszczytowej.
Szerokość impulsu £, jest to czas, w którym wartość chwilowa sygnału
jest większa od 50% wartości międzyszczytowej (czas trwania „połówki”
dodatniej t,,) lub mniejsza od 50% U,, (czas trwania „połówki” ujemnej £,).
Współczynnik wypełnienia D jest to stosunek szerokości połówki dodatniej

do okresu sygnału.
D = ** .100%
T
Współczynnik przerywistości © jest odwrotnością współczynnika
wypełnienia.
0,5Up,
U min
Sposób wyznaczania parametrów czasowych:

a) szerokość impulsu t, , czas narastania t, , czas opadania t,
b) okres T, współczynnik wypełnienia D, współczynnik przerywistości ©
Niepewności pomiarów oscyloskopowych
Błąd odczytu wynika z niedokładności odczytu odległości z ekranu oscyloskopu

spowodowaną skończoną grubością linii oscylogramu. Im grubość linii jest cieńsza,
tym mniejszy jest błąd odczytu odległości. Zazwyczaj bezwzględny błąd odczytu AL
(w poziomie) lub AH (w pionie) wynosi 0,1 dz. Względny błąd odczytu wyrażany jest
w procentach wartości mierzonego parametru.
Przy pomiarze dowolnego parametru czasowego X względny błąd odczytu odległości

wynosi:
A,L
5,L(X) = '100%
L(X)
gdzie: L(X) — wartość parametru czasowego X w działkach (długość odcinka
oscylogramu odpowiadającego parametrowi X).
Przy pomiarze dowolnego parametru amplitudowego Y błąd ten wyznacza się

analogicznie:
A,H
5.„H(Y) = "100%
H(Y)
gdzie: H(Y) — wartość parametru napięciowego Y w działkach (wysokość oscylogramu
odpowiadająca parametrowi Y).
Niepewności pomiarów oscyloskopowych
Na podstawie wyżej wymienionych błędów względnych można oszacować

niepewność standardową względną. W przypadku pomiaru dowolnego
parametru czasowego X, niepewność standardową można wyznaczyć
korzystając z zależności:
5.L(X) 2
ŚD, 2
u, (X) = 8 + 43
Niepewność standardową względną pomiaru dowolnego parametru

amplitudowego Y opisuje analogiczna zależność:
6,H0Y | (6DyY
u,(Y) = 8 + 43
Struktura oscyloskopu analogowego
tie
waystorni
dsc
TIKIE/LIY A-PUŻ 5pot Moves
generator dy tą dy
ACT055
Ą , zot
podstawy czasu 2) 2)
NN | 1 p p dz a |
duriną flyback
triqąst time PASE
L
/ (-plates
|
synchronizacja 3] =—| A/ mj
ac. do. lz zy m
CH| switch cathode alode5 A-plAtes BN
SIGNAL INFUT a
I Y-amiplifier cathode NN
ray tube |
ay”
wzmacniacz slegtron GCEEEK
IVVV
m fĄ JĄ Ż 2
i śni Feat
*GLTEYDW v-POŚ
Funkcje Regulacja częstotliwości
Regulacja generatora podstawy czasu
wyzwalania
jasności i ostrości
(trigger)
-
zy
„
5 POWER le TINEFDN J AT'NORM

| on łoff ky
CEL
O e
INTENG TRG INP
OLD
FOCUS OFF
O | ©
TS ED
LE J
1-MAG COMPONENT
m ©
Oscilloscope | yy A TESTER
kę A 7
Funkcje kanałów Regulacja

Kalibracja wejściowych wzmocnienia wejściowego
kanały 1i 2
Oscyloskop analogowy Escort typ EAS-200S
— widok płyty czołowej przyrządu i podstawowe elementy regulacyjne
8 9 10 1 12. 13 14
|- Ekran 8— Zasilanie
2— Blok kanału Y; (przy pracy X-Y — kanał Y) 9— Regulacja jasności i ostrości
3-— Wejście Y; 10 — Przełącznik rodzaju
4 — Blok kanału Y> (przy pracy X-Y — kanał X) pracy 11 — Źródła wyzwalania
5— Wejście Y> 12 — Rodzaj wyzwalania
6— Wejście wyzwalania zewnętrznego 13 — Blok kanału wyzwalania
7— Kalibrator napięcia 14 — Blok kanału podstawy czasu
Oscyloskop analogowy Escort typ EAS-200S
Podstawowe parametry metrologiczne

Ekran CRT (8x 10 ) działek
Kanał odchylan ia pionowego Y
Liczba kanałów 2
Współczynnik odchylania Dy l mV/dz + 5 V/dz
Dokładność +3%
Pasmo przenoszenia ( 3 dB ) 0 + 20 MHz
Czas narastania 17,5 ns
Impedancja wejściowa I MQ || 32pF
Rodzaje sprzężenia toru Y AC, DC, masa
Kanał podstawy czasu
Współczynnik czasu 0,2 us/dz = 0,5 s/dz
Dokładność +3%
Kanał wyzwalania
Źródło wyzwalania wewnętrzne:Y;, Y>, Y; 1 Y», zewnętrzne, sieć
Rodzaje wyzwalania automatyczne, normalne, TV
Zbocze wyzwalające narastające, opadające
Kanał modulacji jasności Z
Kalibrator napięcia: napięcie prostokątne, dodatnie
Up-p IV+3%
f I kHz
+ 20 %
Klasa dokładności
przyrządu pomiarowego
kL.d
Klasa dokładności jest to zbiór właściwości metrologicznych

umownie oznaczonych wartością dopuszczalnego błędu
podstawowego ó,
lm mniejsza klasa dokładności, tym lepszy przyrząd.
Polskie przepisy zalecają aby wartości liczbowe klasy zostały

wzięte z ciągu liczb 1; 2; 5 i ich dziesiętnych podwielokrotności lub
wielokrotności, np. klasa 0,1; 0,2; 0,5; 1; 2; 5.
Ponadto dopuszcza się klasy 0,3; 1,5; 2,5; I 3.
Zadanie:
Oblicz błąd graniczny przyrządu o klasie dokładności kl.d = 1,5
na zakresach: 1,5V;5V; 15V.
A jod UN
9. 100
a) AU= = 0,0225V
kl.d * Uy1 z 1,5 * 15V
100 100
kl.d * UĄ> 15:5V

b) AU, = = = 0,075V
g 2 100 100
kl.d * Uy3 15:-15V

c NU 20 =0225V
93 100 100
Pomiar
— wartość otrzymana na skutek pomiaru

różni się od wartości rzeczywistej wielkości
mierzonej
— różnica między tymi wartościami, zwana błędem,
jest miarą niedokładności pomiaru.
— każdy pomiar jest obarczony błędem i każdy
wykonujący pomiar ma obowiązek oszacować jego
poziom.
— wynik pomiaru jest tym dokładniejszy im mniejszy
jest błąd.
Błąd pomiaru (ang. measurement error)
- jest to różnica między wartością prawdziwą

wielkości mierzonej a wynikiem pomiaru.
Różnica między poniższymi wielkościami jest błędem pomiaru:

Ax = X, — Xp= Xx — Xg
W praktyce wartość prawdziwa (rzeczywista) nie jest znana i

zastępowana jest wartością umownie prawdziwą (poprawną)
akceptowalną w danych okolicznościach.
Rodzaje błędów pomiaru ze względu na źródła ich powstania:
a) błędy powodowane przez przyrządy pomiarowe, np.

- skończona rezystancja wewnętrzna woltomierzy,
- nieliniowość wskazań przyrządów pomiarowych,
- niedoskonałość wzorcowania przyrządów pomiarowych.
b) błędy powodowane przez metody pomiarowe,
c) błędy powodowane przez mierzącego, np. brak doświadczenia,
zmęczenie, skłonności, nawyki,
d) błędy powodowane przy niewłaściwym zaokrąglaniu,
niewłaściwe metody wyrównywania błędów,
e) błędy powodowane przez wpływ otoczenia na mierzącego, na
przyrządy i na mierzoną wielkość. Czynnikami wywałującymi te
błędy to:
— temperatura,
— ciśnienie,
— wilgotność powietrza,
— zakłócenia elektromagnetyczne.
Klasyfikacja błędów pomiaru i podstawowe oznaczenia
Przyczyny powstawania błędów mogą być różne i mogą mieć

różny charakter.
Najczęściej spotykane rodzaje błędów pomiaru:

« błąd przypadkowy,
« błąd systematyczny,
. błąd gruby,
« błąd metody,
« błąd bezwzględny,
« błąd względny.
Błąd bezwzględny
- różnica między wartością prawdziwą

wielkości mierzonej a wynikiem pomiaru.
A, = arz Am F arz 4%
Błąd bezwzględny ma miano wielkości mierzonej i wyraża się w

jej jednostkach. Informuje on nas, o ile jednostek prawdziwa
wartość mierzonej wielkości może się różnić od wyniku pomiaru.
Błąd względny (ang. relative error)
- jest to stosunek błędu pomiaru do wartości prawdziwej wielkości

mierzonej.
Ax Ax Ax
6, = - 100% = -100% z — 100%
Arz Xm X
Błąd względny jest wielkością niemianowaną. Informuje on o

tym, jaką częścią rzeczywistej wartości jest błąd, który obciąża
wynik pomiaru. Posługując się błędem względnym możemy
porównywać dokładność (precyzję) pomiarów zupełnie różnych
wielkości.
Średnia z serii pomiarów
Często używaną miarą do przybliżenia najbardziej

prawdopodobnej wartości wielkości mierzonej jest średnia
arytmetyczna:
X1 + X7 + X3z +. m... FXn

X =
n
gdzie:
X123..n — Wartości kolejnych pomiarów danej wielkości
n — liczba pomiarów.
Błędy przypadkowe
X, — wartość
| prawdziwa
W |
x, — wyniki n pomiarów
(oznaczone symbolem X)
Błąd przypadkowy spowodowany jest losowym odchyleniem wyniku

pomiaru od wartości rzeczywistej.
Ma charakter losowy.
Źródłem błędów przypadkowych są tzw. oddziaływania przypadkowe.

Klasyfikacja oddziaływań przypadkowych:
1. Niedokładność odczytu:
. ' niedokładna ocena części działki miernika,
. niezbyt staranne wyznaczenie optimum ostrości
obrazu (w pomiarach optycznych),
2. Fluktuacja warunków pomiaru:
. temperatura,
. ciśnienie,
«wilgotność,
.' napięcie w sieci elektrycznej.
3. Obecność źródeł zakłócających.
4. Nieokreśloność mierzonej wielkości.
o. Niedoskonałość zmysłów obserwatora.
Błąd przypadkowy (ang. random error)
- jest to różnica między wynikiem pomiaru a średnią z

nieskończonej liczby wyników pomiarów tej samej
wielkości mierzonej, wykonanych w warunkach
powtarzalności.
Błąd przypadkowy jest równy błędowi pomiaru minus błąd

systematyczny.
Ponieważ można wykonać tylko skończoną liczbę

pomiarów, można więc dokonać jedynie oszacowania
błędu przypadkowego.
Osobną grupą błędów są błędy nadmierne, zwane
omyłkami lub błędami grubymi.
Powodują one jawne zniekształcenie wyniku pomiaru.
Błąd gruby
« wynika z niedbałości lub ewidentnej pomyłki mierzącego,

wyraźnej niesprawności sprzętu, albo nieoczekiwanego
zaburzenia układu pomiarowego
» objawia się istnieniem jednego wyniku znacząco odstającego od

pozostałych, uzyskanych w danej serii pomiarów
. wynik pomiaru obarczony błędem grubym jest zazwyczaj łatwo

zauważalny i należy go odrzucić.
Błąd gruby
błąd gruby
Ń=
X, — wartość
| prawdziwa
'
x, — wyniki n pomiarów
(oznaczone symbolem X)
Błędy grube odrzucamy, np.:

23,4 mA; 25,0 mA 20,8 mA 21,7 mA
Błędy systematyczne
Są to błędy, które podczas pomiarów tej samej wartości pewnej wielkości,

wykonywanych w tych samych warunkach, pozostają stałe zarówno co do
wartości bezwzględnej jak i co do znaku lub błędy zmieniające się według
określonego prawa wraz ze zmianą warunków.
Wśród błędów systematycznych wyróżnia
się trzy ważne grupy:
. błędy podstawowe,
« błędy dodatkowe,
« błędy metody.
Błąd systematyczny (ang. systematic error)
- jest to różnica między średnią z nieskończonej liczby

wyników pomiarów tej samej wielkości mierzonej,
wykonanych w warunkach powtarzalności, a wartością
prawdziwą wielkości mierzonej.
A syst 7 x — Apraw
Błąd systematyczny i jego przyczyny nie mogą być znane

dokładnie, podobnie jak wartość prawdziwa.
Błędy systematyczne
Xx. — wartość
| prawdziwa
-+— pr
x, — wyniki pomiarów
(oznaczone symbolem % )
Oddziaływania systematyczne:
niedoskonałość przyrządów pomiarowych;

błędne wyskalowanie, niewyzerowanie;
błąd paralaksy;
w analityce — złe wzorce;
nieuwzględnienie zmiany warunków pomiaru do
warunków skalowania (inne warunki pomiaru próbki i
wzorca).
Przykład błędu systematycznego związanego z metodą pomiarową
a) l b) 4 Pomiar prądu w obwodzie elektrycznym
-A
złożonym ze źródła napięcia i obciążenia:
<
O
O
O
Ra RE
Rz Rz a) obwód pierwotny
b) obwód pomiarowy po włączeniu
E. E; amperomierza
LF a"
U Z
Włączenie do obwodu amperomierza powoduje zmianę warunków pracy obwodu i

prądu płynącego w obwodzie
Ez
I = y= dz
M=lI -I gdzie: Ry +R, Ro+R,+R,
Spowoduje to powstanie błędu względnego
1 1
_Ro+Rz+tRa RotRz _ _ Ra
ÓJ
10 Ry + Rz
Ry +R, +Ra
Błąd ten będzie mało istotny przy spełnieniu warunku Rz<<R_+R,

Można również wyznaczyć odpowiednią poprawkę i skorygować wynik
E„Ra
pi=—A =
(Ro + RZ)(Ro + Rz + RQ)
Błąd paralaksy
Kąt patrzenia na wskazówkę + 90”

występuje błąd paralaksy
/
Podzielnia. Podziałka. LE-1 60 60
lustro(minimalizuje
tzw. błąd paralaksy
In Ji LI
przy, odczycie)
przyrząd ka JI
OO OaGREY CZY 4A
w ekranie (14
położenie pracy
(poziome=patrzysz na niego z góry) db
ik. :
magnetycznym próba
izolacji 2kV
klasa aa bdtdal
13 TT W procentach końcowej wartości zakresu)
— (£) - R | ; 55 | 5 |] 1969 r.
przemien ego .+———— zzz
P> dE | e r a — —— mezystancja oraz

. "Pe ———LL] indukcyjność na
zakres i częstotliwość ć
znamionowa(podkreślona) 3 z Pozzo nych zaxiecach Kąt patrzenia 90" błąd
paralaksy zminimalizowany
Dokładność przyrządu pomiarowego
1. ANALOGOWEGO:
Jest wyrażana za pomocą:
- klasy dokładności przyrządu;
- błędu podstawowego (względnego);
- bezwzględnego błędu podstawowego przyrządu.
2. CYFROWEGO:
Jest wyrażana za pomocą:
- błędu granicznego (nie podaje się klasy dokładności).
Klasa dokładności przyrządu analogowego:
- jest wyznaczana na podstawie jego błędu podstawowego wyrażanego w
procentach, obliczanego jako stosunek maksymalnej wartości bezwzględnego
błędu pomiaru i wartości nominalnej zakresu pomiarowego.
kl.d>6,X= nz, 100%

0 AX
Klasą analogowego przyrządu pomiarowego jest najmniejsza z liczb

należąca do ciągu liczbowego określonego przez Polską Normę i
spełniającą powyższą zależność.
Błąd graniczny (przyrządu cyfrowego) - przykład 1
Multimetrem cyfrowym działającym jako woltomierz zmierzono napięcie
stałe na zakresie 40 V. Przyrząd wskazał U = 32,158 V.
Formuła na błąd graniczny, zgodnie z instrukcją przyrządu ma postać:
AGU =a+b = 0,025%w. m. +0,006%w. z.
wW.m. — wartość mierzona

W.z. — wartość zakresu
Obliczyć bezwzględny i względny błąd graniczny pomiaru.
AGU = 0,025% : 32,158 V + 0,006% : 40 V = 0,0080395 VY + 0,0024 V =

= 0,0104395 = 0,01V
ÓgU=a+b: UN 0,025% + 0,006% 0

U 0000000000 32158V
= 0,025% + 0,00746% = 0,03246% = 0,03%
Wynik pomiaru:
U = (32,16 — 6,81) V
Błąd graniczny (przyrządu cyfrowego) - przykład 2
Innym woltomierzem cyfrowym zmierzono napięcie stałe
na zakresie 100 V. Przyrząd wskazał tym razem U = 32,155 V.
Formuła na błąd graniczny, zgodnie z instrukcją przyrządu ma postać:
AGU = 0,012%w. m. +5d
W.M. — wartość mierzona

d - oznacza najmniej znaczącą cyfrę (w tym przypadku d = 0,801 V)
Obliczyć błąd graniczny bezwzględny i zapisać prawidłowo wynik
pomiaru.
AGU = 0,012% : 32,155 V +5 + 0,001YV = 0,0038586 V + 0,005 V =

= 0(,0088586 V = 0,009V
Wynik pomiaru:
U = (32,155 + 6,8689) V
Zapis wyniku pomiaru powinien umożliwiać ocenę dokładności z jaką
została określona wartość wielkości mierzonej. W tym celu podaje się
jednocześnie z wynikiem pomiaru x, wartość błędu Ax,
X, = X £ AX
gdzie x, jest poprawną wartością wielkości x.
Zaleca się obliczania błędu zgodnie z następującymi zasadami:
. wartość liczbową błędu należy zaokrąglać i zapisywać liczbą o jednym
miejscu znaczącym, np.: 2; 0,02;
«zapis błędu pomiaru w postaci dwóch cyfr znaczących jest zalecany
w pomiarach dokładnych oraz wówczas, gdy wskutek zaokrąglenia
do jednej cyfry znaczącej wartość błędu zwiększyłaby się więcej niż
o 10%.
Wynik pomiaru oblicza się z jednym miejscem dziesiętnym więcej niż to,
na którym zaokrąglono błąd, po czym zaokrągla go się (zgodnie z regułą
zaokrąglania liczb) tak, aby ostatnia cyfra wyniku odpowiadała miejscem
wartości liczbowej błędu, np.: (1211) cm, (19,45-0,13) mA.
35) V
Przedstawianie błędów pomiarowych
i zaokrąglanie wyników
Xp = X 4 AX
Powyższy zapis oznacza, że:

- najlepszym przybliżeniem wartości mierzonej jest według eksperymentatora
liczba x_
- z określonym prawdopodobieństwem wynik pomiaru znajduje się gdzieś
pomiędzy x„-—Ax, a X, t Ax;
Błąd pomiaru Ax, jest wielkością oszacowaną.

Nie ma więc sensu podawać wszystkich cyfr, które otrzymujemy
z obliczeń.
Obliczone wartości liczb: x, oraz Ax, podajemy zaokrąglone.
Oznacza to, że przybliżamy wartości otrzymane z obliczeń.
Cyfra znacząca
Cyframi znaczącymi danej liczby różnej od zera nazywamy wszystkie jej

cyfry z wyjątkiem występujących na początku zer.
Do cyfr znaczących zalicza się również zera końcowe, jeśli są one
wynikiem obliczeń, a nie zaokrągleń.
Oznacza to, że pierwsza liczba znacząca musi być różna od zera,
natomiast druga, trzecia i dalsze mogą być zerami.
10 — 2 cyfry znaczące
0,1 — 1 cyfra znacząca
0,76 — 2 cyfry znaczące
0,0530 — 3 cyfry znaczące
Przy zaokrąglaniu wyniku pomiaru stosowane są powszechnie
przyjęte zasady zaokrągleń: liczbę kończącą się cyframi (0-4
zaokrąglamy w dół, a 6-9 w górę.
Oszacowane błędy najczęściej zaokrąglamy w górę, ponieważ nie
powinno się nie doszacowywać błędów.
Zaokrąglanie zaczynamy od
niepewności DO JEDNEGO LUB
DWÓCH MIEJSC ZNACZĄCYCH
Do jednego miejsca znaczącego, gdy na

skutek zaokrąglenia błąd ten nie zwiększy
się więcej niż o 10%
Wynik pomiaru musi być przedstawiony o kilka miejsc dziesiętnych dalej niż
niepewność np. 123,3/602
0,13
Patrzymy na cyfrę:
W zależności od wartości tej cyfry postępujemy według

następujących zasad:
Jeśli jest to 0,1,2,3 lub 4 to zaokrąglamy w dół

tzn. gdyby wynik był 123,37489 to dostaniemy
123,37 + 0,13
Jeśli jest to 6, /,8 lub 9 to zaokrąglamy w
górę tzn. dla wyniku 123,37602 zostanie:
123,38 + 0,13
Również zaokrąglamy w górę jeśli jest to 5, apo

niej następują jakiekolwiek cyfry różne od zera.
W sytuacji np. wyniku 123,3750000001
lub 123,3/753210023
zaokrąglamy do 123,38 + 0,13
Sytuacja nieco się komplikuje, gdy mamy wynik:
123,375 lub 123,375000
Patrzymy na cyfrę
Jeżeli jest nieparzysta zaokrąglamy w górę:
123,38 — 0,13
Jeżeli jest parzysta zaokrąglamy w dół:
123,345 zatem pozostanie 123,34 + 0,13
Wniosek: w takiej sytuacji zostaje zawsze cyfra parzysta.

UWAGA
Nie zapisujemy wyniku pomiaru w postaci:
F 0,17501)Q
Zarówno nasz pomiar jak i błąd winien być

zaokrąglony:
R = (123,36 + 0,18) Q
Dlaczego musimy zaokrąglać błędy i wyniki końcowe?
Przykład:
Pewien eksperymentator wykonał kilkaset pomiarów grubości
włosa i uzyskał wynik:
rozmiar atomu
rozmiar jądra atomu rozmiar kwarka
Prawidłowy zapis: (86+6) um

Przykład.
Zaokrąglić liczbę 16,83/7572 do:
— 5 cyfr znaczących: 16,838
— 2 cyfr znaczących: 17
Ile cyfr znaczących ma liczba:

— 256: 3 cyfry
— 260: 3 cyfry
— 0,290: 3 cyfry
— 0,03: 1 cyfra
— 0,76: 2 cyfry
Prawidłowy zapis: (5,93--0,09) V
(36,35 --0,04.)9C
(8,25-0,11) MQ
(2,5-0,3) kg
( 3,71-£0,02)-10-2A
Nieprawidłowo: 36,35-0,04
2,51 -0,4 kg
3,71:107% £0,023:10-*m
12,3456/ £0,22643 kBq
5,60,031734 V
Do obliczania wielkości
pośrednich i niepewności
używamy liczb niezaokrąglonych
Prawidłowo zaokrąglone:
wartość wielkości fizycznej i jej niepewność mają
taką samą liczbę miejsc dziesiętnych
Wyniki pomiarów w serii rozkładają się
wokół wartości średniej
h Histogram
USEGGECEGSEZAOEEZASGZ
Warto rednia:
U)
©
U)
I
I
I
I
DN
I
=|S
I
I
>
s
||
I
ró I
I N l
=
I
Il
w
I
A 6
>
I 1 J2 15 X
Z X+6
Miarą rozproszenia wyników jest odchylenie standardowe
O =
1 — X)?
n-1
Rozkład pomiarów w serii wokół wartości średniej X jest rozkładem Gaussa
b) (X=6,XF6)
1 _QG-X*
P(X) -—-e 2o* p = 0,683
O OV 2T
X-G X X+ 6
Prawdopodobieństwem, z jakim w zadanym przedziale znajdzie się dowolny pomiar z serii, nazywa
się poziomem ufności, a przedział — przedziałem ufności.
W przedziale [X-o0, X+o] mieści się 68,26% wyników z serii.
W przedziale [X-20, X+20] mieści się 95,46% wyników z serii.
W przedziale [X-30, X+30] mieści się 99,74% wyników z serii.
f4
Średni błąd kwadratowy wartości średniej

wyraża się wzorem:
YE (X -X)2
t=1
n(n — 1)
sa =4
092 Obz Oce 00c 08L O9L Ol OćL 00L 08 09 Ob Oz 0
| lntada lk. 4 441. 444044 i lili lniaialaiai i ny |
m m
i
i
|
i
i
i
i
i
f 1000
mb
mo m
A
=
=
-
"=pasefa=cq ojaskJAzN TARG ROS ASRR GROT RRCZEFETEE fz00'0

m
m
zzefowejfan=qo "ie waj rajon aneoszejezscjf sof zaposnpasatowa T£00'0

m
m
--- Fp000
m mój m
m wj m
m
--- 15000
m wa mÓ wa
m wa mĄ
- -- 19000
m wa dj
'
'
'
4
2000
m ja
'
'
'
'
'
'
'
'
'
ż,
-8000
m mm a ma mm ja ma wa dp
- - - 600'0
m o
mm jo mm ma ja wa
m
m
ź
mj
100
m
m maj
i
UJ
UJ
UJ
1
1
i
1
1
1
1
1
1
i
1
1
i
i
1
i
i
i
i
i
mj m
mj m
adna"
ada"
--- FLLO'0
m
m
m
=
'
aa
Z...
'
'
'
'
'
'
'
'
'
+
jaa
! ' -ZL0'0
|+|--u--
LLLEEE
-
ę+--a--
|+|--a=-
| 4
| 4
0340] M QZDHĄ UYJAUBMOSOJAM AwNS EMISUBIQOPOdOPMEJd PEŁĄZOY
L pepdŃZzId
[omoso| [aeuusliuz pEłĄZOJ
Rozkład zmiennej losowej
Przykład 2
p(S)
HIo
0.16
n|Ą
0.14
0.12
Hio
0.10
|
0.08
0.06
T
0.04
ul
0.02:
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
S
Rozkład zmiennej losowej
Przykład 3
deska Galtona
źródło: Matemateca IME-USP

Funkcja gęstości prawdopodobieństwa rozkładu normalnego
ze średnią u i odchyleniem standardowym o
(równoważnie: wariancją o”) jest przykładem funkcji Gaussa.
Dana jest ona wzorem:
m m 2
f.o(a) — 1 exp (z — nu)
PNPLI 20”
Wykres funkcji Gaussa
fuo(%) = —— exp
04 2T
0.8
DF
Reguła trzech sigm
Reguła trzech sigm dla danego rozkładu normalnego N(u,o) oznacza J Że w
przedziale [u—30, u+30] znajduje się 99,7% wszystkich obserwacji.
yo
e0
cO
34.1 34.1%
LO
00
Dystrybuanta
Dystrybuanta — prawdopodobieństwo tego, że zmienna X ma wartości
mniejsze bądź równe x i w kategoriach funkcji gęstości wyrażana jest
(dla rozkładu normalnego) wzorem:
T o
1 -(z-n)*
P(X<x)=-.|—e v» da
0 2T
—OQO
Przykład
Rzucamy kością do gry jeden raz.
P(X = 1) = 1/6, P(X = 2) = 1/6,..., P(X = 6)= 1/6

Podajmy kilka wartości dystrybuanty:
dla X = 0, mamy:
F(0)=P(X<0)=0,
dla X = 2, mamy:
F(2) = P(X < 2) = 1/6 + 1/6 = 2/6=1/3
Kwantyl
Kwantyl — to taki argument dystrybuanty, kiedy jest ona równa p.
F(x,)=p
Pa = 0,25 — F(X0.25) = 0,25
pg = 0,75 > F(Xg75) = 0,75

u
NI
Kwantyle rzędu ol to inaczej kwartyle
12 3
*
Kwantyle rzędu z gg, to inaczej kwintyle

| LA
1 2 9
Kwantyle rzędu —10 10 10 to inaczej decyle
2 99
Kwantyle rzędu 0 109% 100 to inaczej percentyle
Kwantyl rzędu 0,5 to mediana.

Kwantyl
Przykład
Zmierzono wzrost 20 losowych osób i uszeregowano od najmniejszego
do największego:
168, 170, 170, 171, 173, 174, 174, 175, 176, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 183, 184, 185 187, 187
Kwantylem rzędu 0,25 (czyli pierwszym kwartylem) jest tu liczba 173,

ponieważ 0,25 spośród 20, czyli 5 osób ma wzrost mniejszy lub równy 173.
Kwantylem rzędu 0,5 (czyli drugim kwartylem) jest tu liczba 177,

Kwantylem rzędu 0,75 (czyli trzecim kwartylem) jest tu liczba 182,

Mediana
Mediana X,5 — wartość dzieląca pole pod krzywą rozkładu na dwie

połowy:
X0,5
| fOo)dx =05
Podstawowe parametry rozkładów (wartość
oczekiwana, wariancja, odchylenie standardowe)
Wartość oczekiwana — jest to Środek ciężkości funkcji

opisującej rozkład
CO
u=E[X] = ] SIO
— OO
Wartość oczekiwana (średnia)
X1 FXot...
ły LXi
LU=x=
n " n
Przykład
Numer pomiaru Wartość zmierzona

X.
54
=|N/O|*|O|W
55
57
53
52
271
271
54 +55+57+53+52
= 54,2
12
l
5 5
Wariancja
1 n
2 92
A = 20 ©) £
i=1
Numer Wartość Różnica Kwadraty różnic

pomiaru zmierzona Xi X (x; — X)
i X;
54 -0,2 0,04
=|N/O|*|O|W
55 0,8 0,64
57 2,8 7,84
53 -1,2 1,44
52 -2,2 4,84
271 0 14,8
o -——.148= 3,7
Odchylenie standardowe
1 n
g = 1 0-3 i
l=1

i X;
54 -0,2 0,04
=|N/O|*|O|W
55 0,8 0,64
57 2,8 7,84
53 -1,2 1,44
52 -2,2 4,84
271 0 14,8
o? = —- 14,8 = 3,7 > 9=192
Odchylenie standardowe średniej
O
0z —
/n £

Xi
54 -0,2 0,04
55 0,8 0,64
N|IO|*|LO|W
57 2,8 1,84
53 -1,2 1,44
52 -2,2 4,84
271 0 14,8
Przy przedstawianiu wyniku pomiaru niezbędnym jest
podanie jego dokładności (określa ona „jakość”
wykonanego pomiaru i jego wiarygodność).
Bez tego niemożliwe jest porównywanie wyników
między sobą,
jak również z wartościami odniesienia i wzorcowymi.
Dlatego niezbędnym stało się opracowanie:
— powszechnie akceptowalnej metody określenia „jakości” wykonanego
pomiaru;
— stosowanej do wszystkich pomiarów i do wszystkich typów wielkości
wejściowych.
Niepewność pomiaru (ang. uncertainty)
parametr związany z wynikiem pomiaru, charakteryzujący rozrzut
wartości, które można w uzasadniony sposób przypisać wielkości
mierzonej.
Jest to wartość liczbowa, pokazująca rozrzut wyników pomiarów

wokół np. wartości średniej arytmetycznej wszystkich wyników.
Niepewność jest pojęciem samodzielnym, które nie

wywodzi ani nie łączy się z błędem pomiaru
(np. błąd może być zerowy a niepewność duża).
BŁĄD < NIEPEWNOŚĆ

W praktyce istnieje wiele możliwych źródeł niepewności pomiaru, są to m.in.:
a) niepełna definicja wielkości mierzonej,
b) niedoskonała realizacja definicji wielkości mierzonej,
c) niereprezentatywne pobieranie próbek, tzn. mierzona próbka nie jest
reprezentatywna dla definiowanej wielkości mierzonej,
d) niepełna znajomość wpływu warunków środowiskowych na procedurę
pomiarową lub niedoskonały pomiar parametrów charakteryzujących te
warunki,
e) subiektywne błędy w odczytywaniu wskazań przyrządów analogowych,
f) skończona rozdzielczość lub próg pobudliwości przyrządu,
g) niedokładnie znane wartości przypisane wzorcom i materiałom
odniesienia,
h) niedokładnie znane wartości stałych i innych parametrów, otrzymanych

ze źródeł zewnętrznych i stosowanych w procedurach przetwarzania
danych,
i) upraszczające przybliżenia i założenia stosowane w metodach i

procedurach pomiarowych,
j) rozrzut wartości wielkości mierzonej uzyskanych podczas obserwacji

powtarzanych w warunkach pozornie identycznych.
CO TO JEST NIEPEWNOŚĆ POMIARU ?
0.5 —
Błąd = x, — x, Niepewność pomiaru jest związanym
z wynikiem pomiaru parametrem,
charakteryzującym rozrzut wyników,
=
o
|
OM]SUSIQOPOdOPM EIT
4 który można w uzasadniony sposób

przypisać mierzonej wartości.
©
ra
|
O
CN
!
Dł==
+ wyniki pomiarów
Rzeczywista wartość
mierzonej wielkości — x,
Niepewność wyniku pomiaru
ma wiele składowych,
które można zgrupować w dwie kategorie,
zgodnie ze sposobem obliczania ich
wartości liczbowych.
Wyróżniamy więc dwie metody obliczania niepewności

pomiaru. Jest to metoda:
METODA TYPU A
9
Ś
Niepewności obliczane metodami typu A są

charakteryzowane przez:
- estymatę odchylenia standardowego;
- |iczbę pomiarów.
Jest to więc metoda szacowania niepewności,

która opiera się na obliczeniach statystycznych
(statystyczna analiza serii pomiarów: n > 4).
J
OCENA NIEPEWNOŚCI TYPU A W POMIARACH BEZPOŚREDNICH
1.Wykonujemy serię pomiarów.

2. Wielkością najbardziej prawdopodobną jest średnia arytmetyczna:
2 X,
i=1
3. Niepewność standardowa pojedynczego pomiaru u(x)

(tzw. odchylenie standardowe pojedynczego pomiaru S,)
u)= S,=|-—
nl
Y(r-x)
4. Niepewność standardowa Średniej — niepewność typu A:
U:(x) = _|_ y (x, — x)

n(n—1) 7
Interpretacja graficzna
P(x)|
0,653
4
X-33; k-3; X
a - poziom ufności; prawdopodobieństwo, że wynik dowolnego

pomiaru będzie znajdował się w przedziale (X £ k * S,)
dla k=1 a=0,683; k=2 a= 0,954; k=3 a=0,997

Rozkład normalny
+ rx) | P=0,95
|| P=0,68 >|
punkt przegięcia
Ś
P=0,9973
|X
|-lo ' zlo
—20 | +20
Najbardziej interesuje nas niepewność wyniku
czyli wartości średniej
niepewność standardowa Średniej:

niepewność typu A:
ŻĘ
U4 =U(X) =
n(n — 1)
Co nam mówi odchylenie standardowe?
ło
€0
z0
TO
00
—30 —20 —1o U lo 20 30

| 68.2% |
95.4%
9.7%
prawd., że wynik pomiaru znajduje się w przedziale od -10 do 1o wynosi 68,2%

prawd., że wynik pomiaru znajduje się w przedziale od -20 do 20 wynosi 95,4%
prawd., że wynik pomiaru znajduje się w przedziale od -30 do 30 wynosi 99,7%
Zgodnie z Przewodnikiem (rozdz. 6.1, str. 32) :
„chociaż niepewność standardowa może być powszechnie
stosowana do wyrażania niepewności wyniku pomiaru, to
w pewnych handlowych, przemysłowych i prawnych
zastosowaniach, jak również wtedy, gdy chodzi o zdrowie
i bezpieczeństwo, często konieczne jest podawanie takiej
miary niepewności, która określa przedział wokół wyniku
pomiaru, od którego to przedziału można oczekiwać, że
obejmuje dużą część rozkładu wartości, którą w uzasadniony
sposób można przypisać wielkości mierzonej.
Konsekwencją powyższego było wprowadzenie

pojęcia niepewności rozszerzonej U:
U=k:u(x)
U — niepewność rozszerzona (ang. expanded uncertainty);
k— współczynnik rozszerzenia (ang. coverage factor), zwykle 2 sk<3
Ocena niepewności pomiaru typu A w pomiarach pośrednich
y=f(x,,X,,...X,)
X, X>,...,Xq — Wielkości wejściowe nieskorelowane, każde określone
w pomiarach bezpośrednich. Znamy: X,,X,,...x, oraz niepewności
standardowe średnich: u(x,),u(X,),...u(x„)
Pytanie 1. Jak obliczyć wielkość y ?

Pytanie 2. Jak obliczyć niepewność standardową wielkości y ?
Pytanie 3. Jak obliczyć niepewność rozszerzoną wielkości y ?
GW)
y= f(X,,X,,...,X5 >)
3
Schemat przenoszenia wielkości wejściowych
2. Niepewność y nazywa się złożoną niepewnością
standardową (ang. combined standard uncertainty)
u.(y)
Schemat przenoszenia niepewności wielkości wejściowych

3. Niepewność rozszerzoną U policzymy ze wzoru:
U=k:u.(y)
Dobór współczynnika k jest czasami trudny np. wtedy, gdy każda z wielkości
wejściowych ma różną krotność wykonywanych pomiarów.
Szacowanie niepewności metodą typu B
Metoda szacowania niepewności wykorzystująca

inne metody niż statystyczne:
* wcześniejsze doświadczenie eksperymentatora
* specyfikacja producenta odnośnie używanego w pomiarach
przyrządu (klasa przyrządu)
* z kalibracji (wcześniej wykonanej)
* badania na materiale odniesienia (chemia analityczna)
Najczęściej jeden lub dwa pomiary.

Niepewność standardowa szacowana
metodą typu B wynosi:
Ug(X)
Ax
= NE
3
Niepewność rozszerzona Ug:

Ug = kz(2)-Ug(X)
Dla poziomu ufności a, współczynnik kg(a.) wynosi:
kg(a) =vV3:a
Niepewność typu B. Przykład
Woltomierzem o klasie dokładności 1,5 na zakresie U, = 50 V zmierzono

jednokrotnie napięcie. Uzyskano wskazanie 31,9 V. Podać wynik pomiaru na
poziomie ufności p = 0,95.
Obliczamy bezwzględny błąd graniczny pomiaru:
jo kld:Uv_ 15-50V
A = (,75V
7 100 100
Bezwzględna niepewność typu B wynosi:
AGU 0,75V
= "fa = 73 7 043V
ug (U)
Niepewność typu B. Przykład
Współczynnik rozszerzenia przy założeniu rozkładu jednostajnego wynosi:
kp =V3:p = 1,73: 0,95 = 1,64
Bezwzględna niepewność rozszerzona typu B wynosi:
Ug(U) = kpug(U) = 1,64 - 0,43 V = 0,7052 V = 0,7V
Zapisujemy poprawnie wynik pomiaru:

U =U, £Up(U) =(319+0,7)V
Zatem możemy stwierdzić z prawdopodobieństwem równym 95%,

że rzeczywista wartość mierzonego napięcia mieści się
w przedziale od 31,2 V do 32,6 V.
Ocena niepewności typu B w pomiarach pośrednich
y= f(x,,X,,...,x, )
X4 X, ...,Xk — Wartości pomiarów jednokrotnych

Maksymalna (graniczna) niepewność pomiaru Agy może być
oszacowana tzw. metodą różniczki zupełnej
UWAGA: Metoda różniczki zupełnej prowadzi do zawyżonych wyników

niepewności (zwłaszcza dla K > 3)
ROR Ty . xp s
(£) "xy AE a xy +|*v|g|="V
: OBOMOĄZOLUZOJ NĄUNYDEJ MEI
AUIEZOIAM A TOSOĄJSIM BUJEUIASĄRUL JSOUMOdoSTU
LI
x" śdelx YoAuuolwz IUIeEIoSOJIEM Z NIUeUMOJOd
m ofew bs "xy "* *śxy* xy oujeurńsyeu rosoumodoru
aps («xróćlwj=( fauozojz Iosoyjarm eEIQ
[oupodnz IyZoIruzo1 epojojN
W jaki sposób obliczyć niepewność wielkości, która
uzależniona jest od oddziaływań
systematycznych i przypadkowych?
>) 2 2 Standardowa niepewność

uc(*) = U4 TF UB całkowita
Wyrażanie niepewności pomiaru
Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik, Główny Urząd Miar 1999
Niepewność typu A: u, Niepewność typu B: uk

(estymata odchylenia
standardowego) Obliczenie niepewności wyniku pomiaru
metodami innymi niż analiza serii
Wartość odchylenia pomiarów
standardowego obliczona drogą | np. z błędu przyrządu pomiarowego A, dla
analizy statystycznej. rozkładu:
Dla rozkładu normalnego Gaussa:
Dla rozkładu Dla rozkładu Dla rozkładu

równomiernego ' trójkątnego normalnego
A Ax A,
u B (X)= 5 uB(2)=—6 Uglj=""
Wyrażanie niepewności pomiaru
Wyrażanie niepewności pomiaru. Przewodnik, Główny Urząd Miar 1999
Niepewność złożona -
Obliczenie niepewności wyniku otrzymanego z pomiaru metodami
pośrednimi
n 2
Y Of (X41,X>, X3, 1.., Xi ) uGx)
u(x) =+ dx;
i=1
Niepewność rozszerzona
U =k,:u(x)
współczynnik rozszerzenia k,
Niepewność względna u, u(x)

: TE u. =——.100%
Metoda najmniejszych kwadratów
W pomiarach często zdarza się, że jedna mierzona przez nas wielkość y

jest funkcją drugiej wielkości x przy czym mierzymy równolegle wartości
x, ly.
Zmierzone wartości przedstawiamy następnie na wykresie i próbujemy
znaleźć krzywą odpowiadającą funkcji y = f(x), która najlepiej opisywałaby
przebieg punktów doświadczalnych.
Bardzo często znamy postać funkcyjną y=f(x) np. funkcja liniowa,

wykładnicza, logarytmiczna, kwadratowa, wielomianowa itp.
W metodzie najmniejszych kwadratów chcemy znaleźć wartość
najmniejszą funkcji:
f(a,b) = ) (ax; +b-y.)?

x
zmienna
© |
© |
| | |
© © © ©
00 N =
50 A euusiuz
x
zmienna
| | |
© © © ©
10
LO T O (N
A euusnuz
Przykład. Metodą najmniejszych kwadratów znaleźć równanie prostej, która

najlepiej przybliża poniższe dane:
Wykres funkcji f(x)
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4 4.5 5

Szukamy takiego równania prostej y = ax + b, czyli współczynników a, b,

aby funkcja
f(a,b) = ((a-1+b)-2) +((a-2+b)-4) +((a-3+b)-5) +((a-4+b)-7)
osiągnęła wartość najmniejszą. Zastosujemy więc pochodne:
0
5 = 2(a +b —2) + 2(2a+b—4)-2+2(3a +b 5)-3+ 2(4a +b —7)-4=
= 2(30a + 10b — 53)
50 = 2(a +b — 2) + 2(2a + b — 4) + 2(3a +b — 5) + 2(4a +b — 7) =

= 2(10a + 4b — 18)
Pochodne te przyrównujemy do zera.

Otrzymujemy układ równań:
30a + 10b = 53
10a + 4b = 18
30a = 53 — 10b 10a = 18 — 4b

53—10b 53 10 10a = 18— 2
10a =
2 3 3 3
10a = 16 /-- 10
3 106 +4b = 18
3 3 - a=16
21b44b= 18 172
3 z 3
2,_1 3 Zatem szukaną prostą jest:
y = 1,6x
+ 0,5
3 = 3/3
b=0,5
Nanosimy prostą y= 1,6x+0,5 na wykres:
Wykres funkcji f(x)
4.5
— obliczanie współczynników metodą algebraiczną
Należy do danych doświadczalnych x; ,y;

dopasować linię prostą prostą Y = a, + a,:X
a NY xv,-2x2>) 2%; 2*,

d4 = -—d
| NY xż-(9 x,| N N
gdzie N jest liczbą punktów doświadczalnych.

Wszystkie sumowania rozciągają sięod i=1do I=N.
Współczynnik korelacji liniowej
r=l r= 0.8
r= 0.2
Współczynnik korelacji liniowej r dla różnych rozkładów punktów

Cyfra znacząca
Liczbę cyfr znaczących danego wyniku znajdujemy

licząc od lewej do prawej cyfry od pierwszej cyfry
niezerowej
0,07 185 4 cyfry znaczące

0,12501 o cyfr znaczących
0,012501 o cyfr znaczących
0,0125010 6 cyfr znaczących
0,286 3 cyfry znaczące
1,0 2 cyfry znaczące
PAMIĘTAJ !
Do obliczania wielkości pośrednich i niepewności używaj wielkości niezaokrąglonych
Cyfra znacząca
Liczba przybliżona 5000 może mieć 1, 2 lub 3 cyfry znaczące. Nie znając historii
jej uproszczenia nie można tego jednoznacznie stwierdzić.
Chcąc wyeliminować tą niejednoznaczność należy taką liczbę przedstawić

za pomocą zapisu potęgowego liczby 10 z wykładnikiem całkowitym
(dodatnim lub ujemnym), np.:
5:103- 1 cyfra znacząca
50:102 — 2 cyfry znaczące
Prawidłowy zapis wartości fizycznej, mającej jednostkę miary, powinien mieć

odpowiednio dobraną wielokrotność lub podwielokrotność.
Liczba 18000 przedstawiona 4 cyframi znaczącymi ma postać 1,800:10*

Liczba 9000 w zapisie z 2 cyframi znaczącymi ma postać 9,0:103
Pomiar 1700 W z3 cyframi znaczącymi ma postać 1,7:10% W= 1,70 kW
Pomiar 240 A w zapisie z 2 cyframi znaczącymi ma postać 0,24 kA
Przykład:
Zaokrągiić liczbę 0,12501

Po zaokrągleniu możemy otrzymać tylko 0,2 lub 0,13
Którą wybieramy?
Sprawdzamy:
(0,2 — 0,12501) /0,12501 = 0,5998 (blisko 60%)
60% > 10%
Zatem niepewność po zaokrągleniu = 0,13

POGONI 10
800 go
600 |-—-—--- a. j a. ME R i a. a. a] |
: | i 107 ------- a SE pozna a i a a SE LJ
400 - 22 ..- |; ZE saad221 a a a aaa s
200
dB
------- SEp pah NA NA
PPaaa. SE m
Bd a -
id :
10
o | i | i 10 4
| ; i | ;
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
c) d)
1000 Po DOD pi! o DO POPop r: 10 I ENIE NENESETEE
800 | poż |do

2 dodaj
600 | 0 PB PAJBII 0
poł 0
400 : NNENENETESESE : 1:
2 dA PE
200 10 opo po
o 1 a al 10 4 - 1: Sz | m]
10 10 10 10 10
Rodzaje siatek: a) liniowa, b) liniowo-logarytmiczna,

c) logarytmiczno-liniowa,
d) logarytmiczno-logarytmiczna.
Skala decybelowa
Jest ona pewną odmianą skali logarytmicznej dla osi rzędnych.
Służy ona do wyrażania stosunku wartości interesującej nas

wielkości np. U do pewnej wielkości odniesienia U.
Wartość U/U, wyrażona w skali decybelowej wynosi:
—_ [dB] = 201 o
U 7U0
gdzie log jest oznaczeniem logarytmu dziesiętnego.
Wykorzystuje się ją do zobrazowania dużego zakresu zmian

pewnych wielkości stosunkowych, np. wzmocnienia.
Prawna kontrola metrologiczna
Prawna kontrola metrologiczna

jest zespołem działań metrologii
obejmującym czynności odpowiednich organów zmierzające do wykazania,
że przyrząd pomiarowy spełnia wymagania określone w przepisach prawa.
Podstawowym celem prawnej kontroli metrologicznej jest ochrona, określonych w
ustawie z dnia 11 maja 2001 r. — Prawo o miarach interesów Państwa,
społeczeństwa i osób indywidualnych.
Przesłankami objęcia przyrządu pomiarowego prawną kontrolą metrologiczną są:

1) niezbędność, z punktu widzenia obszarów zastosowań określonych przyrządów
pomiarowych, w szczególności ze względu na ważność tych obszarów dla
gospodarki i kategorię użytkowników przyrządów, których interesy powinny być
chronione (m.in. z powodu braku możliwości ich własnej ochrony przed
nadużyciami),
2) zakres ilościowy zastosowań tych przyrządów pomiarowych,
3) dziedziny pomiarowe, w których przyrządy pomiarowe są stosowane,
4) zobowiązania wynikające z wiążących Rzeczpospolitą Polską umów
międzynarodowych.
źródło: GUM
Przez jakie czynności wykonywana jest prawna
kontrola metrologiczna?
Prawna kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych jest

wykonywana przez:
1) zatwierdzenie typu przyrządu pomiarowego na podstawie badania
typu — przed wprowadzeniem typu przyrządu pomiarowego do obrotu
lub
2) legalizację pierwotną albo legalizację jednostkową — przed
wprowadzeniem danego egzemplarza przyrządu pomiarowego do
obrotu lub użytkowania, a także
3) legalizację ponowną — w stosunku do przyrządów pomiarowych
wprowadzonych do obrotu lub użytkowania.
Zakres prawnej kontroli metrologicznej jest zależny od rodzaju
przyrządu pomiarowego. Może on obejmować wszystkie wspomniane
formy prawnej kontroli metrologicznej, dwie z nich lub tylko jedną (np.
zatwierdzenie typu albo legalizację ponowną).
źródło: GUM
Jakie przyrządy pomiarowe objęte są
prawną kontrolą metrologiczną?
Przyrządy pomiarowe, które mogą być stosowane:

1) w ochronie zdrowia, życia i środowiska,
2) w ochronie bezpieczeństwa i porządku publicznego,
3) w ochronie praw konsumenta,
4) przy pobieraniu opłat, podatków i innych należności budżetowych oraz
ustalaniu opustów, kar umownych, wynagrodzeń i odszkodowań, a także przy
pobieraniu i ustalaniu podobnych należności i świadczeń,
5) przy dokonywaniu kontroli celnej,
6) w obrocie i są określone w przepisach wydanych na podstawie art. 8 ustG.
ustawy z dnia 11 maja 2001 r. — Prawo o miarach (Dz. U. z 2016r. poz. 884,
1948 oraz z 2017 r. poz. 976), tj. w rozporządzeniu Ministra Rozwoju i
Finansów z 13 kwietnia 2017 r. w sprawie rodzajów przyrządów pomiarowych
podlegających prawnej kontroli metrologicznej oraz zakresu tej kontroli (Dz. U.
poz. 885). Znajduje się tam także Szczegółowy wykaz przyrządów
pomiarowych podlegających prawnej kontroli metrologicznej.
źródło: GUM
Jakie podmioty wykonują
prawną kontrolę metrologiczną?
Prawna kontrola metrologiczna przyrządów pomiarowych jest wykonywana

przez organy administracji miar.
W prawnej kontroli metrologicznej wykorzystuje się również instytucję

punktów legalizacyjnych, które są miejscami wykonywania przez organy
administracjj miar czynności związanych z legalizacją dużej ilości
określonych rodzajów przyrządów pomiarowych u producenta, importera
albo u przedsiębiorcy dokonującego napraw lub instalacji.
Poza organami administracji miar określone działania w zakresie prawnej

kontroli metrologicznej wykonywane są przez podmioty, którym Prezes
Głównego Urzędu Miar udzielił upoważnienia do wykonywania legalizacji
pierwotnej lub legalizacji ponownej określonych rodzajów przyrządów
pomiarowych.
źródło: GUM
Akty prawne w metrologii
Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. Prawo o miarach

(Dz.U. 2019 poz. 541)
Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy

i Polityki Społecznej
z dnia 30 stycznia 2003 r.
w sprawie uznawania wzorców jednostek miar za
państwowe wzorce jednostek miar
(Dz.U. 2003 nr 31 poz. 257)
Art.7. Minister właściwy do spraw gospodarki określi, w drodze
rozporządzenia, warunki i tryb uznawania wzorców
jednostek miar za państwowe wzorce jednostek miar oraz
niezbędną dokumentację wzorców, uwzględniając obowiązki jednostek
organizacyjnych ubiegających się o uznanie wzorców za państwowe wzorce
jednostek miar, jak również powiązanie tych wzorców z
międzynarodowymi wzorcami jednostek miar lub
wzorcami w innych krajach.
Akty prawne dotyczące kontroli metrologicznej
Rozporządzenie Ministra Przedsiębiorczości i Technologii

z dnia 22 marca 2019r.
w sprawie prawnej kontroli metrologicznej
przyrządów pomiarowych
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/34/WE

z dnia 23 kwietnia 2009 r.
w sprawie wspólnych przepisów dotyczących
przyrządów pomiarowych oraz metod kontroli
metrologicznej

WDM 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

WDM 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

WPROWADZENIE DO METROLOGII

Prowadzący zajęcia: dr inż. Tomasz CIECHULSKI

Obecnie przez stopę najczęściej rozumie się stopę angielską (foot)

tr. Bureau international des poids et mesures (BIPM)

PKN-ISO/IEC Guide 99 Concepts and Aassociated

© Copyright by PKN, Warszawa 2010 nr ref. PKN-ISO/IEC Guide 99:2010

Mezurand — wielkość, która ma być zmierzona.

Pełny opis mezurandu wymaga, aby znany był rodzaj wielkości,

cecha zjawiska, ciała lub substancji, którą można

wyrażenie ilościowe wielkości określonej na ogół w

"Jak działa system odcinkowego pomiaru prędkości

Nieprecyzyjnie i niedokładnie Precyzyjnie ale niedokładnie

Pomiar jest to eksperyment, mający na celu

wynik pomiaru ź rzeczywista wartość wielkości mierzonej

Różnica między tymi wartościami, zwana błędem,

Przyczyna: losowe oddziaływania wielu czynników na proces

Wartość wielkości - wyrażenie ilościowe wielkości

Jednostka miary jest umownie przyjętą i wyznaczoną z

Zbiór jednostek miar wielkości mierzalnych nosi nazwę

Wielkość podstawową — (base quantity)

np. długość, masa i czas są ogólnie przyjmowane jako wielkości

Wielkość pochodną (derived quantity — grandeur dórivće)

np. prędkość jest wielkością pochodną

Jednostki podstawowe SI:

metr [m] — długość o sz

prędkość światła 299 792 458 m/s 1983

energia, praca, ciepło dżul m*:kg's*

W myśl definicji zatwierdzonej przez XVII Generalną Konferencję Miar w 1983

Poprzednio metr zdefiniowany był jako:

1795 500 000 nm 5:10

1799 50 000 nm 5:10?

1889 200 nm 2:107

1960 4nm 4-109

1983 0,1 nm 1-10710

Wzorzec kilograma, wykonany ze stopu platyny i irydu

Jest to czas równy 9 192 631 770 okresom promieniowania odpowiadającego

kandela, oznaczenie cd, jest to jednostka Sl światłości w określonym kierunku.

1 rad = 57,39 1sr=dlrad?

mnożnik wartość nazwa symbol

1. Oznaczenia nie są pisane wielkimi literami,

0K=-273,159C 295 K=21,857C

2. Oznaczenie musi pozostać niezmienione w liczbie

PN-EN ISO 80000-1:2023-06 Wielkości i jednostki -- Część 1: Postanowienia ogólne

4. Jednostki złożone, utworzone przez mnożenie kilku

9. Jednostki złożone, utworzone przez dzielenie jednej

m/s lub m-s-!

6. Jednostki złożone muszą zawierać tylko jeden ukośnik.

m/s? lub m.s-* ale nie

1V=1m*kg/(s**A) w 1V=m*kg's*:A"! alenie

8. Oznaczenia jednostek i nazwy jednostek nie powinny być

dwieście metrów ale nie dwieście metr

2. Matematyczne działania powinny być stosowane tylko do

3. Powinno być jasne, do których oznaczeń jednostki wartość

Układ jednostek CGS obowiązywał przed wprowadzeniem

Inne wielkości były wyrażane poprzez:

— przyspieszenie gal = 1 cm/s** 10% m/s*

- siła dyna = 1 g:'cm/s*= 10* N

—- energia erg = 1 g'cm*/s*= 10' J

— moc erg/s = 1 g:'cm/s*= 10 W

cal [in] = 2,54 cm

stopa [ft] = 12 cali = 30,48 cm

jard [yd] = 3 stopy = 91,44 cm

pręt [rd] = 5,5 jarda = 502,92 cm

energia, praca, ciepło dżul m:kg's

1V=1m*kg/(s**A) w 1V=mkg's:A"! alenie

- siła dyna = 1 g:'cm/s= 10 N

—- energia erg = 1 g'cm/s= 10' J