Professional Documents
Culture Documents
Kiniyarwanda-S4 (Teacher Book)
Kiniyarwanda-S4 (Teacher Book)
IMYANDIKO
MFASHANYIGISHO
INDIMI N’UBUVANGANZO
Igitabo Cy’umwarimu
INDIMI N’UBUVANGANZO
ABATEGUYE IGITABO
- HINGABUGABO Gaspard
- MUGENGANA Miche
iii
INDIMI N’UBUVANGANZO
ISHAKIRO
1
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
ISESENGURANTERURO 93
UMWANDIKO KU GUKUNDA UMURIMO 96
UMUVUGO 97
ISUZUMABUMENYI 101
IKESHA MVUGO 104
INYANDIKO Y’IKINYAMAKURU 107
IMBATA Y’UMWANDIKO 108
IHANGAMWANDIKO 109
IHINAMWANDIKO 110
INDIRIMBO 111
INYANDIKOMVUGO 112
IBIGANIRO MPAKA 113
UMUGEREKA 115
IBITABO N’INYANDIKO BYIFASHISHIJWE 120
2
INDIMI N’UBUVANGANZO
IRIBURIRO
I
ki gitabo cyateguwe hakurikijwe urutonde rw’ibyigwa, integanyanyisho y’ikinyarwanda
mu mashami y’indimi yo muri Gashyantare 2010 iteganya mu mashuri y’indimi,
umwaka wa kane mu rwego rwo kunganira abarimu mu gutanga uburezi bufite ireme
no kubaka ejo heza h’igihugu cyacu.
- N’ubuvanganzo
Iki gitabo kandi ni ikusansa ry’inyigo n’imyandiko by’akozwe na bamwe mu bashakashatsi
(abacengerandi) n’amazu ntangazabitabo, basesengura ururimi rw’ikinyarwanda, mu mizo
ya mbere kugeza ubu.
Ibyigwa biri muri iki gitabo bizajya bifasha umunyeshuri kwiyungura ubumenyi uko azajya
3
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
INSHOZA
N’imvugo cyangwa inyandiko umuntu akoresha kuburyo abo abwira bamutega amatwi,
bishobora kuba byarabayeho cyangwa bitarabayeho, bishobora kwandikwa cyangwa
gushushanywa bikaba bikubiyamo inyigisho.
AMOKO Y’INKURU
- Inkuru ngufi
- Inkuru ndende
1. INKURU NGUFI
Inkuru ngufi igizwe n’ibice bibiri by’ingenzi:
- Gusetsa
- Kwigisha
- Ibikorwa Bikeya
- Insabiko Idatsitse
- Insanganyamatsiko
- Irabangutse
- Ikunze gukinwa
4
INDIMI N’UBUVANGANZO
5
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
- ubuvanganzo nyandiko
A) UBUVANGANZO NYAMVUGO
Ni ibihangano byahererekanwaga mu Rwanda no hambere, hakoreshejwa imvugo bafata
mu mutwe, cyangwa babikora umugenda (mu mutwe) kuko ntaterambere ryo kwandika
ryariho.
Umuryango runaka washoboraga kwiharira ingeri iyi n’iyi y’ubuvanganzo bityo bikaba
nk’umurage, nubwo bamwe mubacengeye inganzo nyarwanda batayivugaho rumwe.
- Ibisigo: byari ibisingizo by’umwami n’ingoma ye, ku bikorwa byiza yagezaho iyi ngeri
n’iyo yaribumbatiye amateka y’u Rwanda cyane byadutse kungoma ya RUGANZU
NDOLI.
6
INDIMI N’UBUVANGANZO
- Amazina y’inka: Byari ibisingizo by’inka, aha turakwibutsa ko atari burinka yitwaga
izina ahubwo ibyo bisingizo byavugirwaga ku nka z’inyambo.
Iyi ngeri yari yuje ubuhanga bukurayo ako amabanga yise inka izina ariwe umwisi,
yahisigiraga abazamukomokaho.
Urugero:
Urugero:
7
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Zimwe muri izo ndirimbo yashyizwe mu byuma byamuzika aho iterambere riziye.
- Igihangano ubwacyo
Muri ubu buvanganzo nyamvugo, uko ibihe bijyenda biha ibindi ubuvanganzo nyabami
burimo bugenda bucumbagira, kuburyo ubusizi nyarwanda bugizwe nibi bice :
B) UBUVANGANZO NYANDIKO
Mbere y’ubukoroni ubuvanganzo nyamvugo nibwo bwari inyingi ishyigikiye ururimi
rw’ikinyarwanda, bikagaragarira mu bitaramo, mu matorero nk’amashuri y’isumbuye
y’icyo gihe.
Twavuga nka:
1. Alegisi KAGAME:
- Indyoheshabirayi
8
INDIMI N’UBUVANGANZO
- Isoko y’amajyambere
- Ibirari by’insigamigani
3. RUGAMBA Sipiriyani:
- Umusengangoro (1979)
9
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
UMWANDIKO KU BIDUKIKIJE
Byishimo
yatwemereye kuzadukodeshereza
twakwirwagamo.
10
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umwitozo:
11
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
INSHOZA Y’UBUTINDE
Iyo tuvuga amagambo ntituyavuga kimwe. Hari aho usanga tuyatindaho, ahandi tukayavuga
mu buryo bubangutse. Uku gutinda cyangwa kubangutse gushingiye ku nyajwi zigize
imigemo y’ayo magambo.
INSHOZA Y’UMUGEMO
Ni ijwi cyangwa itsinda ry’amajwi asohokera icyarimwe iyo tuvuga ijambo. Mu
kinyarwanda, umugemo ushobora kuba ugizwe n’inyajwi yonyine, ingombajwi n’inyajwi
cyangwa igihekane n’inyajwi.
IMPUGUKIRWA :
Ingero :
- umugabo : u-mu-ga-bo
- umushwi : u-mu-shwi
- uweera : u-wee-ra
- umwaana : u-mwaa-na
12
INDIMI N’UBUVANGANZO
- ubwuuzu :u-bwuu-zu
UBUTINDE N’AMASAKU
Ijambo irya ari ryo ryose rigira ubutinde ryaremanywe, iyo bidakurikijwe, usoma aba
ashyomye cyangwa akavuga ijambo ritabaho. Mu kinyarwanda amagambo ashobora
guhuza imiterere ariko ntahuze ibisobanuro kuko abadahuje ubutinde n’amasaku. Inyajwi
ibanguka ifite inyajwi nyejuru yandikishwa inyuguti imwe n’akagofero kamwe : â, î, ê, ô,
û.
Ingero :
Isaku nyejuru rirangwa n’akagofero gashyirwa hejuru y’inyajwi. Isaku nyesi ryo nta
kamenyetso kariranga, inyajwi ikomeza kwandikwa uko isanzwe.
Integuza: Mbere y’uko ugera ku isaku nyejuru ry’ukuri, uvuga ijambo abanza kuzamuka
ku nyajwi ibanziriza iriho isaku ry’ukuri. Kubera ko buri gihe isaku nyejuru riba rifite
iry’integuza, iryo ry’integuza byabaye ngombwa ko ritandikwa uretse muhundwanota
gusa.
Ingero:
13
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
14
INDIMI N’UBUVANGANZO
MUHUNDWANOTA
Ni uturongo tubiri duciye hejuru y’ijambo twerekana imivugirwe y’amajwi ari muri iryo
jambo. Isaku nyesi ritebutsa ryerekanwa n’akarongo ka gufi gaciye hejuru y’inyajwi
gakurikije umurongo wo hasi. Isaku nyejuru ritebutsa rigaragazwa n’akarongo kagufi
gatambitse hejuru y’inyajwi gakurikije umurongo wo hejuru. Isaku ry’integuza ryandikwa
nk’isaku nyejuru. Isaku ritinda ryo rigaragazwa n’akarongo karekare gashyirwa hejuru
y’ubutinde bitewe n’uko rivugitse.
15
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Umubano mubantu
16
INDIMI N’UBUVANGANZO
17
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Hari amagambo amwe n’amwe ahindura amasaku kamere y’andi magambo mu nteruro. Ayo
magambo akunze kuba ari ibyungo “na” na“nka” n’ibinyazina ngenera bifite ibicumbi-a.
Amategeko:
1. Iyo ijambo rikurikiye icyungo ridafite isaku nyejuru muri kamere yaryo, amasaku
yaryo ntahinduka. Ibyo ariko bishoboka iyo iryo jambo ridatangiwe n’inyajwi.
Ingero:
- nahuuye na Mugabo
- yaazanye na Mugeni
2. Iyo ijambo ritangiwe n’inyajwi kandi rikaba rikurikira icyungo cyangwa ikinyazina
ngenera, iyo nyajwi ifata isaku nyejuru.
Ingero:
- Umugabo n’ûmugorê.
- Abâana b’âbahuûngu.
3. Iyo icyungo gikurikiwe n’ijambo rifite isaku nyejuru ku mugemo wa mbere, amasaku
yaryo ntahinduka.
Ingero:
- Nka sêerugarukiramfîizi.
4. Iyo icyungo gikurikiwe n’ijambo rifite isaku nyejuru ku mugemo wa kabiri, iryo saku
ryimukira ku mugemo wa mbere.
Ingero:
18
INDIMI N’UBUVANGANZO
5. Iyo icyungo gikurikiwe n’ijambo rifite isaku nyejuru ni bura ku mugemo wa gatatu,
iryo jambo rigira isaku nyejuru no ku nyajwi yaryo hejueru.
Ingero:
- Butâre na Gîtarâma.
- Butâre na Kîgalî.
6. Iyo icyungo gikurikiranye n’ijambo ritangiwe n’inyajwi kandi rifite isaku nyejuru
ku mugemo wa kabiri muri kamere yaryo, ya nyajwi iritangira igira ubutinde kandi
ikagira n’isaku.
- Akundana n’âabâana.
19
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IBITEKEREZO BY’INGABO
Umwami wese yakoraga uko ashoboye akagera kubyo ingirakamaro ku gihugu cye
n’abantu dore ko yitwaga SEBANTU.
Kuvuga amacumu ni ukuvuga uko batabaye kuva batangiye kugeza basoza bibanda
kubikorwa by’akataraboneka.
Abatekereza b’i bwami baheraga ku byo abavuzi b’amacumu bavuze bagahimba Ibitekerezo
By’ingabo. Iyo utekereje usanga kwari ukurata ubutwari bw’ingabo no kubaka amateka
y’umwami uri ku ngoma.
Umwitozo:
Vuga ijwi (inyajwi cyangwa ingombajwi) igaruka kenshi muri iyi nteruro:
20
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umuteguro w’isomo
Ihamyantego
Imyitozo
4. Andika aya
magambo mu nyandiko
nyejwi:arareba, isinde,
ingurube, inzozi
5. garagaza imigemo
y’ayo magambo:-
urunyâanyâ,
-umusâavê
Igenagaciro
Iyigamajwi ni ubuhanga bwiga amajwi yose ashoboka mu rurimi runaka ariko ntiyite ku
mumaro w’ayo majwi. Ayo majwi ashyirwa mu matsinda hakurikijwe umwanya n’uburyo
avugirwamo.
21
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Dufashe amagambo abiri umuriro n’umuriro, ayo magambo tukayandika mudusodeko ari
two turanga inyandiko nyejwi, ubwo tuba tugaragaje imivugirwe yayo.
- u-mu-ri-ro
- u-mu-ri-mo
INYAJWI
Inyajwi ni amajwi asohoka mu ntangamajwi atagize ikiyabangamira mu mivugirwe yayo.
zisesengurwa ukurikijwe aho zivugirwa, ukozivugwa n’imikorere y’iminwa.
Aho zivugirwa
(i) na (e)zivugwa ururimi rwihese maze isonga ikishinga imbere y’amenyoy’epfo na
houmugongo warwo ukegera urusengero rw’akanwa. kubera izo mpamvu, izo nyajwi
bazita iz’imbere cyangwa inyarusenge.
22
INDIMI N’UBUVANGANZO
(a) ivugwa ururimi rurambaraye mu kanwa kandi inzasaya zombi zibumbuye neza, maze
igasohokera mu kanwa. kubera iyo mpamvu yitwa inyajwi yo hagati cyangwa impagati.
- Hari inyajwi z’imfunge (i) na (u), zivugwa naho akanwa kajya kwifunga gahoro. ni yo
mpamvu bazita inyajwi z’imfunge cyangwa inyajwi zo mu rwego rwa mbere.
Imikorere y’akanwa
- Inyajwi z’imbumbure :(i), (e)na(a), zivugwa iminwa yombi yitaruye ikegere inyuma
ariko ntiyibumbe.
Mu gitabo cya Bizimana Simoni et alii (2OO3) bavuga ko iyo uteze amatwi witonze neza
umuntu uvuga Ikinyarwanda, wumva asa n’uririmba ibyo avuga ku manota yo hasi. Amajwi
23
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
amwe aba magufi andi akaba maremare, amwe akavugirwa hasi andi akavugirwa hejuru,
wumva kandi amwe amanuka andi azamuka, ubundi buyo ukayumva hejuru cyangwa hasi
atigita. ngo iyo miririmbire ituma habaho ukudahinduka kw’amanota muri muzika, ibi ngo
biba ku nyajwi gusa ntibishobora kuba ku ngombajwi mu rusobe rw’amajwi rusanzwe.
1. Isaku ndegeko:à
4. Isaku rizamuka:ǎ
5. Isaku rimanuka:â
24
INDIMI N’UBUVANGANZO
INGOMBAJWI
Mu isesengira z’ingombajwi hibandwa ku bice bikurikira:imikorere y’akanwa, imikorere
y’imvumba z’amajwi, aho zivugirwa n’uko zivugwa
Inyakanwa:iyo zivugwa umwuka uca mu kanwa gusa. Ingombajwi zinyakanwa ni :(p), (b),
(k), (g), (v), (z), (∫), (∫), (z), (h) na (r).
Izo ngombajwi ni izi:(n) , (m), (η), (g), (d), (v), (z), (b), (3), (r).
Indagi:iyo zihita ntago umwuka uhita neza mungoto, bityo ntunyeganyeze cyane imvumba
z’amajwi, ku buryo imyirangirire yazo itumvikana ku buryo buhagije. ni yo mpamvu izo
ngombajwi bazita intarangira. Izo ngombajwi ni izi(p), (t), (s), (k), (∫), (k), (f), (h).
Uko zivugwa
25
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
(s), (z), (3) ikomeza (intakomwa):iyo zivugwa umwuka usohoka mu ntangamajwi hatagize
ikiwubangamira(r), (h), (k), (∫).
Aho zivugirwa :
-inkonyaminwa:iyo zivuga isonga y’ururimi ikora ku menyo:izo ni izi (p), (b), (m).
-inyamwinyo:iyo zivuga, umunwa hepfo ukoma ku menyo yo haruguru. Izo ni (f), (v).
-izo hagati: iyo z’ivugwa, ururimi ruritere, rukegera igice cyo hagaticy’urusenge rw’akanwa
maze ingombajwi zikaba ariho zisohokera. ni izi (∫), (3).
-inyankanka :iyo zivugwa, ururimi ruritera maze igice cyarwo cy’inyuma kigakora ku gice
cy’inyuma cy’urusenge rw’akanwa. Izo ni :(k), (g).
-inyamaraka :iyo ivugwa isohokera mu munwa, ntivugire mu kanwa ahubwo isa n’isohokera
mu muvumba z’amajwi rwagati. Iyo ngombajwi ni (h).
26
INDIMI N’UBUVANGANZO
Impugukirwa:
- ingombajwi uko zikurikirana ari ebyiri mu kazu, iy’imbere iba ari indagi na ho
iy’inyuma ikaba inkatuzi.
(y’ikinyarwanda).
27
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Inyerera
Ni amajwi usanga imivugirwe yayo iri hagati y’inyajwi z’imfunge n’ingombajwi zitwa
inkubyi. dukurikije aho zivugirwa, dusanga ziteye gutya.
Umugemo
Umugemo ni ijwi cyangwa itsinda ry’amajwi risohokera rimwe iyo tuvuga :mu kinyarwanda,
imigemo ishobora mu buryo butatu :inyajwi, ingombajwi n’inyajwi cyangwa igihekane
k’ingombajwi n’inyajwi. biraboneka ko inyajwi ari ryo shingiro ry’umugemo kandi ko
ntamugemo utarimo inyajwi ubaho mu kinyarwanda.
Abasore : a-ba-so-re
Ihene : i-he-ne
Inzozi : i-nzo-zi
28
INDIMI N’UBUVANGANZO
INSIGAMIGANI
INSHOZA:
N’ibyabaye akenshi bifatwa nk’amateka ntibyoroshye kumenya neza ababihimbye. nubwo
hakunzwe kwerekana igihe byabereye
AMOKO Y’INSIGAMIGANI
Insigamigani Nyirizina
N’ibyabaye bigakorwa n’umuntu uzwi, wabaye ho mu mateka ibikorwa bye rubanda
bakemera kubikurikiza, akenshi usanga bivuga ku mateka y’ u Rwanda
Urugero:
- Habe na Mba
- Yagiye Burundu
Insigamugani Nyitiriro
Ni ibyo rubanda rufatiraho/ruheraho bitewe n’ikibaye rukabigira iciro ry’umugani
Urugero:
- Mpyisi ati” ko kuvuga ari ugutaruka nkaburiya Musheru ipfana iki na Mutamu?”
29
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IYIGAMVUGO
INSHOZA:
Iyigamvugo ni urwego rw’iyigandimi rusesengura imitandukanire y’amajwi. Iyo
mitandukanire ishingiye ku bufasha bwayo bwo gutandukanya amagambo y’ururimi, ubwo
bufasha ayo majwi afite butuma yitwa « amajwi shingiro»
Ijwi shingiro rero ni ijwi rituma ingingo y’ijambo ihinduka ubwayo nta ngingo ubwayo
ribumbatiye ku buryo bubangutse twavuga ko ijwi shingiro ari akanyabumwe gato cyane
k’ijambo gashobora gutandukanya iryo jambo n’andi byenda gusa kandi ubwako nta
ngingo kabumbatiye.
Kumara kumara
Gusara gusara
ivû
naraje:/w/ ≠ /y/
yaraje
30
INDIMI N’UBUVANGANZO
ariya magambo yose atandukanyijwi n’uduce duto cyane ari two twitwa amajwi
shingiro. Mu isesengura ry’amajwi shingiro hifashishwa uturongo ebyiri tuberamye//ari
natwo turabga inyandiko nyemvugo mu gihe inyandiko nyejwi yo irangwa n’udusodeko
[ ].
Mu nyandiko nyemvugo, inyajwi zose uko ari 5 n’ubutinde bwazo zirakoreshwa. Aho
nyandiko nyemvugo itandukaniro n’inyandiko nyejwi amasaku yose yaba nyesi, nyejuru
n’integuza arandika. Isaku nyesi ryandikishwa aka kamenyetso kajya hejuru y’inyajwi.
Isaku nyejuru ryandikishwa aka n’integuza nay o yandikwa nk’isaku nyejuru. mu nyandiko
nyemvugo yo handikwa isaku nyejuru gusa ryandikishwa aka kamenyetso ‘
[isihá] / isihá /
Amajwi shingiro
b :ingombajwi 18:/b/, /d/, /f/, /g/, /h/, /z/, /k/, /m/, /n/, /p/, /r/, /s/, /t/, /v/, /z/, /∫/, /k/, /f/,
A [a] /a/
B [b] /b/
C [t∫] /t∫/
D [d] /d/
31
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
E [e] /e/
F [f] /f/
G [g] /g/
H [h] /h/
I [i] /i/
J [3] /3/
K [k] /k/
L - -
M [m] /m/
N [n] /n/
O [o] /o/
P [p] /p/
R [r] /r/
S [s] /s/
T [t] /t/
U [u] /u/
V [v] /v/
W [w] /w/
32
INDIMI N’UBUVANGANZO
Y [y] /y/
Z [z] /z/
Ny [f] /f/
Shy [] //
Sh [∫] /∫/
a. [p]na[t] iyo zivugwa wumva zihekanye n’ingombajwi y’inkomeza [h] kubera iyo
mpamvu inyandiko nyejwi yazo iba iteye itya : [ph], [th]
33
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
D. [k] na [g]:iyo zikurikiwe n’inyajwi [u]na[o] wumva buri gihe zihekanya n’inyerera
[w]. Inyandiko nyejwi yazo igomba kube iteye itya :[kw], [gw]
Ibihekane
Ingombajwi+ingombajwi
ingombajwi inyerere-w-
34
INDIMI N’UBUVANGANZO
ingombajwi inyerere-w-
Ingombajwi+ingombajwi+inyerera -y-
Ingombajwi+ingombajwi+inyerera -w-
Ingombajwi+ingombajwi+inyerera
Ingombajwi+ingombajwi+inyerera+inyerera
Bizimana S et alii bavuga ko iyigandimi ari ubumenyi bw’amajwi akoehw n’abantu kugira
ngo batandukanye ibivugwa, ayo majwi aba ari urusobe rwagenwe.
35
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Urugero:
1. /iyufite/
a. /iyi/+/ufite/
b. /iyô/+/ufite/
2. /intwarashima/
a. /intwari+ashima/
b. /intwaro+ashima/
Icyitonderwa :
Ibyo twavuga kuri urwo rusobe rw’amajwi ni byinshi reka duhinire aha.
Umwitozo :
wavuga iki kuri iyi mirongo ?
36
INDIMI N’UBUVANGANZO
IBYIVUGO
INSHOZA
Ni igihangano kirata ubutwari bw’umuntu kugiti cye aho yivuga agaragaza amazina y’abantu
yivuganye ku rugamba n’ibikorwa by’indashyikirwa yahakoreye (ibigwi n’ibirindiro).
AMOKO Y’IBYIVUGO
Habaho amoko atatu y’ibyivugo ariyo:
- ibyivugo by’amahomvu
- ibyivugo by’iningwa
- ibyivugo by’imyato
Bizimana simon yagaragaje ubwoko bwa kane bw’ibyivugo yise ibyivugo bihurutuye
Ibyivugo by’amahomvu
Ni utuvugo tw’abana, tujyanye n’ibyo bakunda mu kigero baba barimo, kanditugusha
kubyo barya tuba tugufi cyane.
Ibyivugo by’iningwa
Ni ibyivugo bigufi bigira imikarago mikeya, uwivuga agaragaza ibigwi (amazina y’abantu
yivuganye ku rugamba) n’ibirindiro (ibikorwa ndashyikirwa yagaragaje nko kwimira…)
37
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Yitwa kandi amazina y’urusobe, izina ry’urusobe ni izina rimwe ariko rigizwe n’amagambo
arenze rimwe (rifite uturemajambo turenze dutatu tw’ibanze )
Ingero:
Amazina y’akabimbura
38
INDIMI N’UBUVANGANZO
Amazina y’imisuma
Urugero: Mukakabera
Mukadata
Mukarundo
Amazina mpindurarwego
39
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IMIGANI MIGUFI
Bayita kandi imigenurano, kugenura: ni ugufata ikintu ugakurizaho ikindi ubona nk’inka
ishaje uti ijigija ntishoka isibo,
- Inyana ni iyamweru
Kugenura byumvikana iyo ushubije ikibazo giteye gitya” kuki naka bamwise gutya””
bamwise” ntimirangeza, kubera ko se yari amaze kubyara abana benshi
Kugenura rero ni ukugenekereza ku kintu cyabayeho. baca umugani ngo “umugani ugana
akariho” baca umugani bafite icyo bahereyeho, aribyo kugenura.
Urugero: Mu Rwanda abantu bahoze banga umugayo. Ariko aho amafaranga yadukiye,
abantu, barahemutse, barakabya. Ibyo byatumye baca umugani ngo” urumiya rwamize
40
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umugani wumvikana kuburyo bubiri: uburyo bwa mbere n’uburyo bwa kamere yawo,
mu mvugo iboneye. Uburyo bwa kabiri n’uburyo bw’imvugo y’amare ishushanya icyo
bawuciriyeho, aribyo byitwa kugenura. Urugero:” inkoko iyo ivuye mu magi arabora.” mu
mvugo iboneye, itamo amarenga, birumvikana
Ko iyo inkoko itarariye amagi adashobora kuvamo imishwi. Ahubwo arabona. Ariko
mumvugo y’amarenga
-Ku mateka:
Urugero:” nzashira ingurugunzu nkiri ingagi” wakomotse kuri ngagi warutuye
ingurugunzu mu kingogo muru kibirira na gatumba namuhororo, ubu ni mukarere ka
Ngororero.
Ngagi yari yararanzwe no kuba inyangamugayo idasanzwe. nta muntu wigeze amwumvaho
ijambo ribi.
-UMUGANI MUREMURE:
Urugero:” Ubugiraneza bw’inkware bwayigonze ijosi”. wakomotse ku mugani
muremure w’inkware n’inzoka.
41
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Igihe kimwe, umusozi warahiye. Inkware yari kuri uwo musozi irigurukira ngo ihunge
umuriro.
Inzoka irayihamagara iti” nyamuneka nkware, ntunsige muri aka kaga, reba ukuntu
wangurukana nanjye.” inkware yemeye kuyihungisha, nibwo iyibwiye iti” ngaho izingire ku
ijosi ryange tugende.” inkware yaragurutse igurukana iyo nzoka, irayikiza. bigeze kuwundi
musozi inkware yasabye inzoka kujya hasi ngo nayo yigendere, iranga irayirahira, iti”
sinkurekura nakugeze ku ngusho” ubwo inzoka yanize inkware irayica izira ubugiraneza
bwayo.
Umuntu iyo ahemukiwe n’uwo yagiriye neza, akunze guca uwo mugani.
42
INDIMI N’UBUVANGANZO
NTERA
INSHOZA
Ntera ni ijambo rigaragira izina, rikerekana imimerere, ingano n’imiterere yaryo. Ntera
yegerana n’izina ifutura cyangwa bigahuzwa n’inshinga«kuba».
Ingero:
Ingero :
- iryinyo rinini
- indirimbo nshya
Mu nteruro, ntera yisanisha n’izina igaragiye, ikinjira mu nteko y’amasano izina igaragiye
ririmo, bityo ntera ikaba ari ijambo rishobora kwinjira mu nteko zose z’amasano.
Ingero :
- umukobwa mu gufi(nt. 1)
- abakobwa bagufi(nt. 2)
- imyenda migufi(nt. 3)
43
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Ingero:
- umuto ni we waje
Indangasano
Igicumbi
Urugero:
- umusore munini
- abasore banini
UMUMARO WA NTERA
Ntera igira umumaro w’imfutuzi y’izina igaragiye.
Urugero:
- umukobwa munini
Ntera idasanishije igira igicumbi cya ntera ariko indangasano yayo ntiyisanisha
n’indanganteko y’izinabijyanye.
44
INDIMI N’UBUVANGANZO
Urugero:
Igihe cy’impshyi gikunze kuba kibi, kuko aborozi b’amatungo maremare babura ubwatsi,
byongeye amazi nayo aba ari make. Ku rundi ruhande ni igihe cyiza ku bubatsi na ba
mukerarugendo basura ahantu nyaburanga.
45
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
INSHOBERAMAHANGA
Inshoberamahanga ni iki?
Ikintu gishobeye umuntu kiba kimunaniye. Iyo umuntu avuze ko ibintu byamushobeye
aba yabuze uko abigenza, aba yabuze uko abisobanura. Imvugo wumva ntuyisobanukirwe
iba igushobeye. Inshobera mahanga yiswe ityo kubera ko umunyamahanga aba atzi
umuco w’u Rwanda, ntashobora kumva inshoberamahanga zishingiye k’umuco. Aba
atazi amateka y’u Rwanda, ntashobora kumva inshoberamahanga zishingiye ku mateka.
hari inshoberamahanga zikomoka kumigani miremireumunyamahanga aba atazi.
Inshoberamahanga nyinshizagiye zihimbwa bataramye ibwami cyangwa ubutware,
rubanda bazumva bakazifata, nabo bakazikwiza.
Inkomoko y’inshoberamahanga
Kugira ngo usobanukirwe n’inshoberamahanga’ugomba kumenya aho yakomotse.
Inshoberamahanga zifite inkomoko zinyuranye :zimwe zikomoka ku muco, izindi zikomoko
ku mateka, izindi zikomoka ku migani miremire. reka turebe ingero.
Kurya amenyo
Kugirango usobanukirwe n’inshoberamahanga ugomba kuba uzi umuco w’abanyarwanda
werekeye kuri iyo mvugo. Umwana iyo atangira kumera amenyo, abakurambere bateganyije
ko se na nyinabagomba kuba bari kumwe, kugirango bafatanye kwishimira ko umwana
wabo yameze amenyo. Iyo umugore yabaga ari iwabo, bitewe no kwahukana cyangwa
se indi mpamvu, yagombaga gusubira iw’umugabo we, kugira ngo” barye amenyo”
y’umwana wabo.
Kwihadika amatugunguru
Ku ngoma ya Ruganzu I Bwimba, umugabo witwaga nkurukumbi, wari nyirarume
w’umwami ruganzu, bamutegetse gutabarira ingoma aramga. yarirwaje maze aravuga ngo
yazanye amagara. m’ubyukuri yarembye amatugunguru arayihadika. Amatugunguru ni
46
INDIMI N’UBUVANGANZO
utubuto dutukura nk’amaraso. kuzana amagara n’indwara ituma amaraso asohoka akaza
imusozi. Ubwo nkurukumbi yerekanaga amaraso y’amaturugunguru yemeza ko ari amraso
yo kuzana amagara.
Zimwe munshoberamahanga
Kurya isataburenge
Kurya aka
Gukubita igihwereye
Gukubita urubangu
Gukura ubwatsi
Gupfa agasoni
Gupfa agakeno
Gupfa uruhenu
Kurara butunda
Kumureba kujisho
47
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
URWENYA NA BYENDAGUSETSA
INSHOZA
Ni amagambo cyangwa imvugo yandikwa cyangwa ntiyandikwe umuntu atega amatwi cyane
ari muruhame (abantu benshi) maze yaryoherwa bigatuma asesekaza amarangamutima ye,
aseka.
AMOKO Y’URWENYA
1. Urwenya rw’amagambo: rushingiye ku mikizi(kuvuga uburimi, kudedemanga…)
2. Urwenya rw’ingiro (film): iyo bakina barwana umwe akubita undi urushyi cyangwa
umugeri bisetsa abantu ushobora kandi gukoresha amrenga, amafiyeri umuringa,
gutemba (umusinzi)
3. Urwenya rwo gusubiramo: Hari igihe uvuga ukagenda uganisha ku ijambo wavuze
kera
48
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umwitozo :
- Himba urwenya ugendeye ku mwifatire y’igisambo kijya kwiba amaturo kwa padiri.
49
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IZINANTERA
INSHOZA
Ingero:
- Intara y’amajyepfo.
- Igihe cy’akanda.
- Akarima k’igikoni.
- Amaterasi y’indinganire.
50
INDIMI N’UBUVANGANZO
w’umukobwa
51
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IKINAMICO
INSHOZA:
- mu bukwe
- mu banyeshuri
- mu bashumba
- mu basirikare
52
INDIMI N’UBUVANGANZO
- Nuko ibyo akina abayivuyemo agafata umwanya w’icyo kintu, niba ari inyamaswa
nawe abayo nkumunyarubuga.
AMOKO Y’IKINAMICO
Niki gishobora kuba cyangwa gituma umuntu aseka mu ikinamico?
Hari igihe umuhanzi aba yaragennye haba kw’abanyarubuga akabaha umwuka hagati
yabo utuma izo nzego zumvikana. naho abakina akabaha ishusho y’banyarubuga babaho
mubitekerezo.
Aha niho abakina bibona mu banyarubuga ndetse no mubakinirwa. kugirango uwo mwuka
utembere neza ugomba kuba wagaragajwe n’abakina.
Iyo turebye nk’abandi nko mu mikino ya Olympic hari umwinjirizo batangiza mbere
y’umukino. Bashobora gukubita inzogera gatatu (pi pi pi), nko mu Rwanda batangira bati”
mbacire umugani “ibyo babikora mu rwego rwo kwibutsa no gukura abakinirwa mu isi
isanzwe bajyana mu iyindi si yuwo mukino.
53
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
54
INDIMI N’UBUVANGANZO
UMWANDIKO KU BURINGANIRE
N’UBWUZUZANYE
Umuryango
Uwera ni umwana wabyirutse neza . yari ateye ubwuzu. yavukiye mu muryango
wubahanaga, ukundana kandi urangwa n’urugwiro. se w’Uwera yitwaga Kamali, nyina
akitwaugo Mutimutuje. mu rugo rwabo, harangwagamo n’ubufatanye mu mirimo
yose :kwasa inkwi, guteka n’ibindi . uko kuzuzanya ni ko kwatumye batera imbere, noneho
abatari babashyigikiye batangira kubagarukira no kubagisha inama. nguwo umuryango
Uwera yakuriyemo, avamo umwari w’intangarugero uzi gushyira mugaciro. Ibyo byose
abikesha uburere yakuye ku babyeyi.
55
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IGISANTERA
Inshoza:
Igisantera ni ijambo rigaragira izina, rikarivugaho imiterere, imimerere nka ntera ariko
rikaba ridafite igicumbi cya ntera kandi rikaba ritisanisha n’izina biri kumwe.
Ingero:
56
INDIMI N’UBUVANGANZO
IKOMORAZINA
INSHOZA Y’IKOMORAZINA
Ikomorazina ni igice cy’ikibonezamvugo gisuzuma inkomoko y’amazina. mu kinyarwana
amazina menshi akomoka ku nshinga. hari ubwoko bubiri bw’ikomorazina:ikomorazina
mvazina n’ikomorazina mvanshinga.
Ikomorazina mvazina
Ikomorazina mvazina ni ihimba ry’amagamborifatiye ku bicumbi by’andi mazina asanzwe
mu rurimi. rishingiye ku ihindagurika ry’indangazina amazinayari asanganywe.
Urugero:umugabo: mugabo
Ingabo : ngabo
Imvura : samvura
Ibuye : urubuye
Ikirenge : uburenge
Uburiri : ikiriri
Ikomorazina mvanshinga
Ikomorazina mvanshinga rero ni ihimba ry’amazina mashya ufatiye ku mizi y’inshinga
isanzwe mu rurimi. rikoresha indanganteko, ingereka n’akaremajambo kitwa umusozo.
57
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Umusozo –yi
Umusozo –yi wiyomeka inyuma y’umuzi w’inshinga ukabyara izina rivuga umuntu
cyangwa ikintu kandi kikabumbatira ingingo isa n’inshinga rikomokaho.
58
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umusozo –i
Umusozo –e
1. umubumbe :u-mu-bumb-e
2. ubuhinge :u-bu-hing-e
3. amadahe :a-ma-dah-e
4. umuneke :u-mu-nek-e
5. inteme : i-n-tem-e
6. ubukire : u-bu-kir-e
7. uburere : u-bu-rer-e
8. amakare :a-ma-kar-e
59
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
9. umuhate : u-mu-hat-e
Ikomorazina mvanshinga rishingiye ku musozi –e, rishobora no gufata ingereka :-ir-, -w-,
-an-cyangwa cyangwa urujyano rw’ingereka-ir-w-.
Imibarire : i-mi-bar-ir-e
umusozo –o
urudodo : u-ru-dod-o
umuhigo : u-mu-hig-o
ihaho: i-ha-hir-o
urujijo: u-ru-jij-o
ububiko: u-bu-bik-o
umukamo: u-mu-kam-o
isaso : i-o-sas-o
umuteto: u-mu-tet-o
60
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umuhahano: u-mu-hah-an-o
Umusozo –a
Ikama: i-e-kam-a
Amataha: a-ma-tah-a
Amakenga: a-ma-keng-a
Urugero:amateshwa:a-ma-ta-ish-w-a >a+i=e
Umusozo-u
Ingero: intwari:i-n-twar-i
Umubumyi: u-mu-bumbyi
Umusyi: u-mu-syi
Umudozi: u-mu-dozi
61
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Ingero :umugenzi :riva kunshinga «kugenda», integeko izaba «genda». wakuraho umusozo
–a ukabona«genda», akaba ari na cyo gicumbi cy’inshinga«kugenda»n’icy’izina nkomoko
riva kuri iyo nshinga ari yo «umugenzi».
b. Impitagihe: Hari inshinga ziruhiji kubonera ibicumbi, aho inzira yo gukoresha igicumbi
ukoresheje integeko bidashoboka. izo nshinga ni izifite imigemo ibiri :zishyirwa mu
mpitagihe. hakoreshejwe ngenga ya gatatu y’ubumwe, havanwaho indanganshinga
n’umusozo –ye
(kurya :ariye ;a-ri-ye :ri ni cyo gicumbi cyo kurya, aricyo gice kiba hagatiy’indangashinga
n’umusozo)
62
INDIMI N’UBUVANGANZO
Umwitozo
Ikomorashinga
Ikomorashinga ni ihimba ry’inshinga nsha ufatiye ku bicumbi by’andi magambo asanzwe mu
rurimi. hari ubwoko bubiri bw’ikomorashinga :ikomorashinga mvazina n’ikomorashinga
mvashinga.
Ikomorashinga mvazina
Ni ihimba ry’inshinga ufatiye ku bicumbi by’amazina asanzwe mu rurimi. iri komorashinga
rikoresha ingereka zikurikira :
Ikomoranshinga mvanshinga
Ni ihimba ry’inshinga nshya ufatiye ku mizi y’inshinga itihagije n’imizi y’inshinga isanzwe
mu rurimi. iri komoranshinga rikoresha amoko menshi ariko ayomoko yose yigabanyijemo
ibice bibiri:izifata buri ngereka zifata umwanya w’imbere iyo zikoranye n’izindi ntizifata
umwanya ubonetse ubonetse wese.
63
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Imbonerahamwe yazo
Ntacyuzuzo Nyacyuzuzo
-im- -iik-
-ar- -ar-ik-
-aar-
-ar-ar-
-aat-
-uuk- -iik-
-ar-uk- -an-ik-
-ur-uk-
64
INDIMI N’UBUVANGANZO
Kubagurura: ku-bag-ur-ura
Kubagara: ku-bag-ar-a
GR ;a+u=o
Ingereka z’intacyuzuzo
Murarebana: mu-ra-reb-an-a
Turavugana: tu-ra-vug-an-a
65
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Barakundana: ba-ra-kund-an-a
Ingereka ngirira:-ir-
Barahingira: ba-ra-hing-ir-a
Ingereka ngirisha:-ish-
Ingereka –ish-
Guhesha: ku-ha-ish-a
ingereka –sh-, ikorana n’imizi mvungwarimwe igizwe n’umugemo umwe ariko ntikorana
na yose kuko harimo ikorana na –ish-, iyo ifite inyajwi –a- cg ari imizi –inyo-, -mo-, -sa-
kugwa-kugusha ku-gu-sha
kuva-kuvusha ku-vu-sha
66
INDIMI N’UBUVANGANZO
ingereka –w-.
>mu-a-ra-ha-w-y…e
u-w/-j
y-ø/-w
- yaje mu ndege.
67
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
INKURU ISHUSHANYIJE
Inshoza
- Ni ingero y’ubuvanganzo ifatanya ishusho n’inyandiko, ibi biboneka mutuzu
dukurikirana bigakora inkuru.
AMUGA Y’INKURUSHUSHO
Dore amwe mu muga y’ibanze yagufasha kumva no gusobanukirwa inkurushusho
N° IRYUGA INSHOZA
6 Igitabo gisetsa Ihuriro ry’inkurushusho yo muri rubanda ntoya (ifite nka 13/18cm)
itangaza inkuru zuzuye z’ingimbi n’abantu bakuru ku buryo buri
huriro riba rifite nk’ebyiri cyangwa se enye.
7 Inyandiko
Igaragazwa ry’ingingo rigize buri gishushanyo. kuburyo butari
umwimerere cyangwa ubufatiyeho. ukunyura. ukugira ubuzima.
ugusobanuka kw’ibishushanyo guterwa ahaninin’inyandiko.
68
INDIMI N’UBUVANGANZO
69
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
27 Igitekerezo fatizo Imbata yanditse ifatiye ku nkuru ku buryo ari yo baheraho bandika
“imbata mbonera”.
IMITUNGANYIRIZE Y’IGIPANDE
Buri nkurushusho ivuga inkuru. igikorwa kigaragara binyuze ku tuzu ku mashusho imwe
kuyindi iahagaritswe. Mu nkurushusho, igipande ni “ikinyabumwe shingiro cy’ibara
nkuru”. ishobora kugaragaza ubwayo n’inkuru itunguranye mu mpera iboneka mu kazu
kanyuma(ku rupapuro).
Turebe akazu kanyuma mu nkuru Echange. PP. 4-5 y’igitabo shusho “rire contre le racisme”
itungura ry’impera risobanura inkuru yose ariko by’umwihariko amakuba umugenzi
70
INDIMI N’UBUVANGANZO
Bimwe mu bitabo shusho bihuriza hamwe ibipande bigenda byigenga bidahuye. urugero ni
nka bulle na bill. n°14:” ras le bill”.
AGATOKI/ URUVUGIRO
Gafasha kwandika amagambo n’imimerere y’imbere y’abanyarubuga. kuzuriza
ibyamenyeshejwe n’umwanya w’ibarankuru nk’uko byumvikanye. hari uburyo bwinshi
n’imitere n’ibivugwa mu tuzu bisobanura imimerer tubonamo abanyarubuga bavugwa mu
kazu. ni ngombwa ko urwo rusobekerane rw’udutoki rumenywa n’abarimu.
INYIGANA
Inyigana ni:” amagambo afite amajwi yigana ibyo ahagarariye cyangwa se yumvikanisha
amajwi y’umwimerere, bitewe n’urusaku ruvuga ibidafite aho bihuriye n’inkurushusho”.
Ingero:
N° INYIGANA INSHINGA AMAZINA INTERURO
1 Bee! guhebeba Ihene Ihene irahebeba
2 Paa! Gupacuka Urugi Urugi rurpacuka
3 Hubu!hubu! Guhubuka Ishami Ishami rirahubuka
4 Gulu!Gulu! Kugulugura Idendo Idendo iragurugura
5 Huu! Guhuha Umuyaga Umuyaga urahuha
6 Wu!wu! Kumoka Imbwa Imbwa iramoka
7 Nyawu! Kunyawuza Injangwe Injangwe iranyawuza
8 Miau!miau! Guhirita Injangwe Injangwe irahirita
9 Guugu! Kuguza Inuma Inuma iraguguza
10 Vuum! Kuvumera Imoteri Imoteri y’indege/imodoka
iravumera
71
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
ABANYARUBUGA
“Tintin” ,” asterix” ,” cedric” ,” titeuf” ,” quick et hupke”. n’abandi ni abanyarubuga
b’inkurushusho bavuga ibyo bakoze mu nkuru. tubabona cyane mu bikorwa kandi nibo
bahaye amazina y’inkurikirane zamamaye ziranakundwa n’abasomyi.
- Obelix we yari mukuru ari munini, ntabwenge yari afite, ariko yifitemo ubumuntu
kandi yegeranaga n’abandi banyarubuga.
72
INDIMI N’UBUVANGANZO
ISHUSHO
Ishusho ifite utumenyetso twinshi tw’ingenzi:
. Ahitamo imbata/imbonerahamwe
. Ahitamo irebero
Izi nshoza rimwe na rimwe zagiye zisa n’aho zikomerera abanyeshuri n’abarimu baje mu
mahugurwa yabanje kuzumva. ariko byabaye ngombwa ko bazifata/bazimenya neza mu
gihe k’imyimenyerezo kandi baba batumva imikorere y’inkurushusho no kudashobora
kwandika inkurushusho zinoze igihe nikigera.
UGUHITAMO URUGO
Akenshi akazu karazitiwe :idirishya ni urubibi rw’inyuma y’ishusho igasobanura ahazaza
hayo. umwanya ni igice kigaragaramo ishusho noneho umwanya w’inyuma akaba igice
ishusho itageramo/yasigajwe.
UGUHITAMO IMBATA
Hariho imbata zinyuranye zigaragaza agaciro k’ibikorwa cyangwa k’imbamutima
z’abanyarubuga kandi:” kugaragaza insubira amakuba cyangwa ibisekeje bya buri gakino
hakurikijwe urujyano rw’inkuru”.
1. IMBONERAHAMWE IRAMBUYE/RUSANGE
73
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
2. IMBONERAHAMWE IRINGANIYE
4. IMBONERAHAMWE NYAMUNINI
UGUHITAMO IREBERO
Irebero ni uburyo bunyuranye bwo kwerekana ikintu:
Twibona kenshi mu nkurushusho. umusomyi yishyira ku rwego rwegereye ikintu kugira ngo
akitegereze. ni imboni “isanzwe kandi ifite intego ku bintu binyuranye by’ubuzima”.
2. IREBERO MVEJURU
74
INDIMI N’UBUVANGANZO
3. IREBERO MVAKUZIMU
Ryerekana agakino uhereye ku rwego ruri hasi cyane ugereranyije n’icyo ubona.
imvakuzimu ifite umumaro ngenekereje:isobanura ibikuru/ibinini imbaraga cyangwa
ubwami bw’abanyarubuga babonerwa muri iryo rebero
IKATA
Tuzi ko inkurushusho igizwe n’urukurikirane rw’amashusho ikeshankuru ritera gusomwa
neza. ni cyo gisobanura uguhitamo kw’imbata z’inyuranye ingo n’amarebero ku mwanditsi
hamwe n’ibyo byose. umwanditsi ashaka uko yaha umusomyi ikizere ku nkuru ye
n’ubuzima bwo kugira icyusa.
IMPINDUKA/ IHINDAGURIKA
Mu nkurushusho uburyo bumwe na bumwe busaba gusubiramo cyangwa se guteganya
impinduka:
75
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
UMUTEGURO
Umuteguro ufite uruhare runini mu nkurushusho kuko werekana umwibariro w’inkuru
abanyarubuga bajyenda batera imbere. kubona umuteguro unoze bisaba akazi kanoze
k’ubushakashatsi.
“bamwe mubo dukorana bazashyiraho imiterere ihuye n’ikirere. inyubako cyangwa imodoka
(…. ) ni ngombwa kwitwararika ko igishushanyo kituremereye kidatsindagirwamo ibintu
bito bito byinshi cyane”.
Ku bashushanyi bamwe, umuteguro ufite umumaro w’ingenzi, iyo usomye ibitabo bya
schuiten na peeters. nka les cites obscures.” la route d’armilria”. Casterman 1988. pp. 26,
27, tubona ko inyandiko arifatizo igaragaza muri buri yose mu nkuru
76
INDIMI N’UBUVANGANZO
INDANGAHANTU
Ni amagambo yerekana ahantu, ni ijambo ribanziriza irindi rikavuga ahȏ umuntu cyangwa
ikintu giherereye, cyangwa ahabera ikintu runaka, rihora riremye urujyano rubera inshinga
ruhamwa cyangwa icyuzuzo nziguro.
Indangahantu ‘ku’ na ‘mu’ zigira impindurantego iyo zikurikiwe n’amazina adafite indomo
cyangwa ibinyazina bimwe na bimwe. Ku ihinduka ‘kuri’, Mu igahinduka ‘muri’.
Ingero :
Ingero :
Izindi ngero :
- Yagiye i Kigali
- Tuvuye ku murenge
- Bagiye mu nzu
77
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Nabo Ni Abacu
Muri iki gihe muziko urubyiruko
78
INDIMI N’UBUVANGANZO
79
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IMIGEREKA
Inshoza
Ingera cyangwa imigereka ni ijambo (cyangwa urujyano rw’amagambo) ubusanzwe
ridasesengurika, risobanura izina, ntera, inshinga cyangwa indi ngera. ni ijambo
ry’umvikanisha ipima rifatiye ku buryo, ku gihe, ku nshuro cyangwa ahantu.
Amoko y’ingera
Ingera z’uburyo
Ingero:
- Musome bucece.
Ingera z’igihe
Ingero:
Izindi ngero z’igihe ni izi zikurikira:none, kare, ni mugoroba, nimunsi, nijoro, ejo, ejobundi.
Ingera y’inshuro
Ingero:
- Dukoze gatatu.
80
INDIMI N’UBUVANGANZO
Ingera z’ahantu
Ingero:
Izindingeran’izi: ejuru, epfo, hambavu, iruhande, hano, hanyuma, hanze, hepfo, harya,
hasi, imbere, ikambere, hagati, hino. Ibi kandi Bizimana S, abivugaho kuri paji ya 218.
81
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
INYANDIKO Z’UBUTEGETSI
INSHOZA
Ni inyandiko zikoreshwa mu nzego z’ubuyobozi ku mpamvu cyangwa igitekerezo runaka.
Zimwe muri izo nyandiko n’izi:
1. IBARUWA
- Ni umwandiko ukubiyemo ubutumwa umuntu aba ashaka kugeza ku wundi.
- Ni inyandiko umuntu itangwa itsinda ryandikira undi muntu cyangwa abandi benshi
hari icyo ashaka kubabwira cyangwa kubasaba.
AMOKO Y’IBARUWA
*Ibaruwa Y’ubutegetsi:Iyi nta mategeko ikurikiza mu iyandikwa
Irangwa ni iki?
- Itariki yandikiweho
- Impamvu
- Umukono wa nyirayo
82
INDIMI N’UBUVANGANZO
Yandikwa ite?
Muri ibyo byose tubonye biyiranga buri kimwe gifite aho kiba kiri igira kandi ibice bitatu
by’ingenzi intango, igihimba, n’umwanzuro.
URUGERO:
Amazina y’uwanditse aho ibariwa yandikiwe
N’aho aherereje5
uwo yandikiwe n’umurimo
akora
binyujijwe:
Impamvu:
Intangiriro
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Igihimba---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Umwanzuro-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
Bimenyeshejwe
- Muri binyujijwe usinyirwa n’aho ushaka kwimukirwa niba usabayo umwanya w’akazi
ubwo bakabanza kukwemerera ko umwaya ahari.
83
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
du……………………………………………………………………………………………
………. . . . …………………. atteste par la présente que
wa nemeje ko uyu
kanaka (nyiranaka)
Umurenge wa yavukiye
le…………………………………………………………20………………………………
……………………………………………………. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
……………………. .
84
INDIMI N’UBUVANGANZO
kuwa
Gitangiwe kuwa
Signature
Umukono
Umwitozo
Je soussigné..............................……………………………………………………………
Secrétaire Exécutif du secteur
wa nemeje ko indangamuntu
85
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
……………………....…….est la suivante
Y’uwitwa
ali iyi
Izina.............................
Prénoms …………………………………. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
………………………. . .
Amazina y’idini
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ………………………………………. . . . . . . . . . . .
..........................................
Izina rya se
Nom de la mère…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
…………………………………………………. . . . .
........................................................................
........................................................................
Date
naissance………………………………………………………………………………. . . .
....
Igihe yavukiye
Lieu de naissance…………………………………………………. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
...................
Aho yavukiye
86
INDIMI N’UBUVANGANZO
.....
Akarere avukamo………………………………………………………………. . . . . . . . . .
..........
Ubwenegihugu
Profession : …………………………………………………………………………………
Umwuga
Province d’origine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.......................................................
Intara avukamo
Province de résidence. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.......................................................
Intara atuyemo
Signature signature
Umukono umukono
87
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Umwitozo
- Uzuza icyo cyemezo ukurikije ibikuranga byose
88
INDIMI N’UBUVANGANZO
IYIGANTERURO
INSHOZA
Iyigabteuro ni ubumenyi busesengura imiterere y’ibice bigize interuro. ibyo bice bigize
interuro ni amagambo. ni ubumenyi bwo gusesengura ayo magambo kugiringo areme
interuro. ijambo ni cyo kinyabumwe cy’ifatizo gitandukanya kandi kigahuza iyiganteruro
y’iyiganteruro.
Ijambo mu iyiganteruro
Ni urukurikirane rw’uturemajambo akaba aricyo kinyabumwe kinini cy’ifatizo mu
iyiganteruro. ubwo buryo ni bwo buhuza iyiganteruro bikitwa isanisha ntego. kubera ko
iyigantego rishobora gushingirwaho mu isanisha ry’iyiganteruro.
Mu-u-gore.
Urugero :
Ingingo y’isubirwamo
Gusubiramo akaremajambo mu ijambo rimwe ntago bikunda gukorwa. n’iyo bikozwe mu
89
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Urugero:
- ikigori:i-ki-gori
- ikigorigori:i-ki-gori-gori
Ingingo yo kwinjiramo
Ijambo cyangwa itsinda ry’amagambo rishobora kwinjira mu itsinda.
Urugero:
Urugero:
- tugiye:tu-gi-ye
Tu-ir-ye
Amoko y’amagambo
Hari ubwoko bubiri bw’amagambo :
Amagambo muzi
Amagambo muzi ni afite umuzi cyangwa igicumbi ayo ni :amazina, ntera, amazina ntera,
ibinyazina, inshinga, imbundo, ibinyazina, ntera…
90
INDIMI N’UBUVANGANZO
SH umugera wuzuza
Interuro ni iki ?
Interuro ni igice cy’imvugo umuntu aterura akakirangiza aruhuka kikagaragaza igitekerezo
cyuzuye. mu iyiganteruro, interuro ni urukurikirane rw’ibinyabumwe byigenga bihujwe
n’amategeko n’isano bifitanye mu ijambo bikaba bifite umwanya ndetse n’umumarob
birimo.
Amoko y’interuro
- Interurojambo: Iba igizwe n’ijambo rimwe cyangwa urujyano rw’amagambo
rushingiye ku ijambo rimwe.
Urugero :
Urugero:
- Abana bararira
- Interuro y’urusobe: Bizimana azita interuro z’inyunge, ni iba irimo inshinga nyinshi,
buri nshinga ikaba izingiro ry’inyangingo(interuro cyangwa igice cy’interuro igizwe
91
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Urugero:
- Dushatsetwatsinda Ikinyarwanda.
- Interuro ihamya
- Interuro ibaza
- Interuro itegeka
- Interuro itangara
Ibi bifasha umunyeshuri kutagira urujijo no kwibaza byinshi ku byigwa ahura na byo, bityo
akifindurira iryo sano.
Nubwo izo nteruro zirangwa n’utwatuzo tuzisoza, nta tandukaniro riri hagati yazo n’izo
twabonye mbere.
Ububoneramvugo bw’interuro
Ubwemerwe bw’interuro
92
INDIMI N’UBUVANGANZO
93
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Isimburana
Uburyo bw’isimburanwa bushibgiye ku bushobozi ijambo. cyangwa ikinyabumwe kiba
gifite mu gusimbura ikindi kinyabumwe mu nzira y’interwahamwe.
Urugero:
- uwamaliya na lusiya
- abakobwa
- abategarugori
Ubutondeke
Ubutondeke ni ubushobozi ikinyabumwe kiba gifite mu kwihuza n’ibindi binyabumwe mu
nzira y’urujyana.
Urugero:abagore bahawe:
- uruhare
- urubuga
- Rugari
- amahirwe
94
INDIMI N’UBUVANGANZO
Reka twimure«ubufatanye».
95
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
ISESENGURANTERURO
INYANGINGO
Ni igice cy’interuro gishobora kuba kigenga cyangwa gifitanye isano n’ibindi bice
by’interuro.
Inyangingo yihagije
Inyangingo nteruro
Ibangikanyangingo
Inyangingo nyinshi zihagije zishobora kuba zikurikiranye mu nteruro nta n’imwe igenga
indi.
Iyunganteruro
Inyangingo mpagike
Isesenguranteruro
96
INDIMI N’UBUVANGANZO
Buri nteruro fatizo iba y’ubatswe n’itsinda rya ruhamwaTS-H n’itsinda ry’inshinga TS-SH.
TS-H TS-SH
Muri ubu buryo bwa mbere, amagambo y’ingenzi yubatse interuro y’ikinyarwanda,
ashobora gusobanurwa n’andi bidahuje ubwoko bita imfutuzi, ayo magambo y’imfutuzi ni:
F F
97
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Ingero: igiti
Ingero: igiti
T
T
TS-H TS-SH
TS-H TS-SH
F Zn SH TS-U
F Zn SH TS-U
Zn
Zn
Uriya umugabo arahinga amashaza
Uriya umugabo arahinga amashaza
T
T
TS-H TS-SH2
TS-H TS-SH2
TS-SH1 TS-UZ
TS-SH1 TS-UZ
Zn F sh.mfasha SH Zn F
Zn F sh.mfasha SH Zn F
Umunyeshuri mwiza yari afite amanota menshi
Umunyeshuri mwiza yari afite amanota menshi
98
INDIMI N’UBUVANGANZO
Kunda Umurimo
Ku itariki ya mbere gicurasi, twizihiza
Yaratubwiye ati:” icyo ukora cyose ugikore vuba kandi neza” yashimye abaganga uburyo
bakorana
Umurava, haba mu gitondo cyangwa nimugoroba, ntibareba hirya cyangwa hino yanavuze
ko bitakiri nka mbere.
Kubonana na muganga
99
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
UMUVUGO
INSHOZA:
Inshoza y’umuvugo ntibyoroshye kuyisobanura bitewe nuko mu buvanganzo nyarwanda
harimo ingeri zikoresha ibice byitwa umuvugo.
Umuvugo bivuga:
1. Umuzimizo (iyobaganiri)
GUHANGA UMUVUGO
Umuvugo ni igihangano kiri mu mvugo cyangwa nyandiko cyuje” ubusizi”. uhanga
umuvugo atanaga imvugo ye akayiha ubwiza bunogeye amatwi n’umutima kubera
iminozanganzo inyuranye yuzuzanya n’inganzo.
-INDEGO:Ni igipimo hari imivugo usanga igizwe n’imikarago ipimye. aho ni nko mu
mazina y’inka hari nahandi usanga amabango asa nk’ayubatse ku buryo bw’umudanure.
-INJYANA : Ahanini injyana irangwa n’ibintu bibiri ari byo iyitsamajwi ririmo urwunge
rw ‘amasaku n’ururimbo, hakaba n’incecetso ikunda kugaraga igihe igihangano kiri mu
mvugo .
100
INDIMI N’UBUVANGANZO
- Iminozanganzo y’imyumvire :
Ingero z’ihwanisha :
Ingero z’iyitirira :
- Ikirahure (inzoga)
- Icupa (inzoga)
- Agacuma (inzoga)
- Umunyarwanda (u Rwanda)
- Imbunda (umusirikare)
101
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Mu iyitirira ijambo risimbura kubera gusangira ingingo runaka, agace kakitirirwa ikintu
cyose cyangwa ikintu cyose kikitirirwa agace, ubundi igikoresho kikitirirwa icyo gikozemo.
inzu bashobora kuyita amategura, amabati, amatafari cyangwa ibyondo.
4 . Ubukana :
Impirike : Gukoreha amagambo avuga ibintu byoroheje kandi ushaka kuvuga ibikomeye.
. Umuntu unakira ngo ariga abandi bari mu bizamini ; naho ureba ku rupapuro rwa mugenzi
we ngo yarwaye urukebu.
-Inshushanyo : Imvugo cyangwa inyandiko isa nk’ifoto ku buryo uwo ubwira asa
nk’ubyirebera, areba senema.
Igakomeza ikirongo
102
INDIMI N’UBUVANGANZO
Ibibaye n’ibisiza
Ibirinda gusaza
Ibisanzamo isayo
5. Intizo: Kuvugisha umuntu cyangwa ikintu bidahari. ni ukuvuga guha ijambo udahari,
uwapfuye, ikigirwamana cyangwaikinyabubasha runaka, cyangwa inshoza iyi n’iyi
kugira ngo ushubore guhitisha imbumatima yawe.
Ingero:
- kujya mu nganzo:
. Agatega amatwi kami ye. muri kami y’umuntu harimo amateka, ibitekerezo bwite,
n’imbamutima z’impagarika cyangwa z’umucuri. iyo kami, ako kuzuramutima ni ko kaba
kagomba kagomba guseseka ku munwa. ni naho haturuka insanganyamatsiko ituzuye neza.
. Icya kabiri ni ukugena indigo n’injyana :injyana niyo nshingiro ry’umuvugo. umuvugo
ugomba kuba wuje urusobane rw’amajwi n’ururimbo kuko ari byo bikongeza ubushashi
bw’ibyishimo cyangwa agahinda mu muntu ukurikira uwo muvugo.
103
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
ISUZUMABUMENYI
- Indengo
- Injyana
- Ihwanisha
- Iyitirira
- Ishyamiranya
- Ikabirizi
- Ishimangira
- Inshushanyo
- Intizo
Mu mpinga ya nyandungo
Ahu ziriranyaamahoni
105
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
106
INDIMI N’UBUVANGANZO
Icyitonderwa:
Mwarimu agomba gusobanura neza aha ingero abanyeshuri, abakangurira guhimba imivugo
yabo bwite bakurikije uko umuvugo wubaka ashobora kubahitiramo insanganyamatsiko
kuko bibafasha kandi akayibasobanurira mu buryo bwimbitse.
107
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IKESHA MVUGO
Inshoza
Ni uburyo bwo kunoza imvugo hakoreshejwe amagambo amagambo yabugenewe ku kintu
iki n’iki. usanga ari uburyo bwo kubanana guhesha agaciro bimwe mubikoresho gakondo
biranga umuco nyarwanda. k’umwami byari ukumuhaicyubahirocyirenze kumuntu
nk’umuntu wari hejuru bikagaragarira
1. ku nka
Ntibavuga bavuga
Gusuka kugisha
2. ku mata
3. ku ngoma
108
INDIMI N’UBUVANGANZO
Kugurwa gikoshwa
Kumanikwa kujishwa
Kubazwa kuramvurwa
Ntibimanikwa birajishwa
Ntibiturwa birururutswa
Ntibimeswa birahanagurwa
Ntibisaza birakura
Ntibyikorerwa biraremerwa
5. Ku Rusyo
6. kumavuta
7. K’umwami
Umurambo umugogo
Kumubyutsa kumubambura
109
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Kumusinziriza kumubikira
Gutembera kurambagira
Gupfa gutanga
Uburiri igisasiro…
110
INDIMI N’UBUVANGANZO
INYANDIKO Y’IKINYAMAKURU
Igihe: Inkuru yose iba cyangwa igafatwa ku gihe runaka n’itariki yabereyeho
Mukuruzi: Ni agace kamwe mu tugize inkuru, umwanditsi aheraho yandika mu buryo bwo
gukangura, cyangwa gukumbuza abasomyi cyangwa abamuteza amatwi abatera amatsiko
yo gukurikira inkuru bayivuye imuzi.
Buri kinyamakuru cyaba kigenga cyangwa cya leta bigira uko byandika inyandiko zabyo,
bikagaragarira kurupapuro rwa mbere. Mu Rwanda dufite.
- Imvaho nshya
- Ingabo
- La nouvelle releve
- New times
- Umusingi….
111
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IMBATA Y’UMWANDIKO
* kubarangira umwandiko
112
INDIMI N’UBUVANGANZO
IHANGAMWANDIKO
* guhitamo insanganyamatsiko
b) IGIHIMBA: Aha niho uhanga ava imuzi akavuga igitekerezo kuburyo bwimbitse.
C) UMWANZURO: Muri iki gice umuhanzi asoza avuga muru make ingingo
nkuruyibanze ho mu mwandiko. hari amagambo akoreshwa iyo basoza: tutavuze,
byarangiye, turashoje……
113
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
IHINAMWANDIKO
1. Igika ku gika: Hano ufata igitekerezo kiri muri buri gika ukakivuga mu mirongo
mike ishoboka ukurikije uko ibika bikurikirana kuva kun tango kugera ku musozo
114
INDIMI N’UBUVANGANZO
INDIRIMBO
115
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
INYANDIKOMVUGO
Inyandikomvugo ni iki?
Ni umuteguro, w’ibyabaye mu gihe runaka, inyandiko y’ibyavuzwe mu ihuriro cyangwa
inama ku insanganyamatsiko yateguwe. Bishobora kwandikwa cyangwa ntiyandikwe,
igakorwa cyane iyo hari ibirori runaka ;mu nama yahuje imbaga y’abantu, mu misango
y’ubukwe, mu mikino (imyidagaduro)
Twavuga nko mu nama aho umukuru w’igihugu yatumiwemo, hakorwa urutonde rw’ibiri
buvugwe nabari bubivuge hanyuma mugusoza ijambo nyamukuru ry’umunsi rikavugwa
n’umushyitsi mukuru ariwe perezida. Iyi nyandiko ikorwa mu rwego rwo kubika bimwe
mu byavugiwe aho ihuriro ryabereye, igakorwa n’ubifite mu inshingano ze, ashobora kuba
umunyamakuru watumwe gutara ibyahavugiwe, umunyamabanga w’ikigo runaka, akitegura
kuba yavuga muri make ibyavugiwe muri iyo nama igihe abisabwe n’uwamutumye. Iyi
nyandiko kandi yifashi mu kureba uko ingengabihe yagenze ku gikorwa runaka mu gihe
runaka.
116
INDIMI N’UBUVANGANZO
IBIGANIRO MPAKA
Ibiganirompaka ni iki?
Ni ibiganiro biba kunsanganyamatsiko runaka iba yateguwe hagati y’abantu babiri cg
amatsinda abiri, buri tsinda rikagira abunganizi ku ruhande. bamwe baba bemera ibyo
insanganyamatsiko ivuga abandi bahakana ibyo ivuga, bikagaragarira mu bitekerezobatanga.
nyuma hakarebwa itsinda rifite amanita menshi ryabashije kwihagararaho. abatsinze
bagenerwa ibihembo.
Ubuyobozi (Chairman): Ni utanga ijambo kuri buri muntu ushaka gutanga igitekerezo
haba mu bahanganye n’abunganizi babo. ninawe utangiza ikiganiro akanagisoza.
Umwanditsi (Secretaire): Uyu agenda yandika ibitekerezo kuri buri tsinda ninawe utanga
amanita, ariko yabanje gutoresha(vote)abitabiriye ikiganiro.
Kanyamasaha (Time Keeper): Agena igihe kuri buri wese ugiye gutanga ibitekerezo
yakirenza akamuhagarika.
* kwitoza kuvuga
* gutinyuka
* gutyaza ubwenge
117
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
Umwitozo :
Kora ikiganiro mpaka kuri izi nsanganyamatsiko :-Ruswa, -Gusezerana ivanga mutungo,
….
118
INDIMI N’UBUVANGANZO
UMUGEREKA
- Integanyanyigisho.
- Imfashanyigisho.
- Ubumenyi n’ubuhanga.
- Gahunda y’umurimo.
- Ingengabihe.
GUTEGURA IBYIGISHO
Mwarimu ategura ate?
IFISHI Y’ISARANGANYAMASOMO
Ikorwa na mwarimu yifashishije integanyanyigisho, akayikora buri gihembwe. ni ngombwa
119
IKINYARWANDA : IMYANDIKO MFASHANYIGISHO - Igitabo Cy’umwarimu
- Gushishikariza isomo
IBYIGISHO
Bitegurwa hakurikijwe amasaha yagenewe buri kigwa
INTEGO ZIHARIYE
Zirangwa:
- Ibikorwaby’umwarimu n’ibyumunyeshuri.
IMFASHANYIGISHO
- Igitabo cya mwarimu
-Kwica gahunda
120