Sahityam Pai Balagopal

s¡÷|ü+`kÕs¡+
kÕVæ≤‘·´+ô|’ u≤\>√bÕ˝Ÿ
ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á≥düTº

<Ûsä ¡ : s¡÷. 150/`
‘=* eTTÁ<äD : nø√ºãsY, 2011
ø£esY &çCH’… ,é nø£så ê\T : nœ\ X‚wkü ÕsTT
n≥ºMT<ä bò˛{À : &ç. s¡M+<äsY s¬ &ç¶
Á|ü‘T· \≈£î, $esê\≈£î : ôV≤’ <äsêu≤<é ãTø˘ Á≥dt,º
bÕ¢{Ÿ HÓ+. 85, u≤˝≤J q>∑sY
>∑T&çeT˝≤ÿ|üPsY, ôV≤’ <äsêu≤<é ` 500 067
bò˛Hé : 23521849
www.hyderabadbooktrust.blogspot.com
eTTÁ<äD : nqT|üeT Á|æ+≥sY‡, Á^Hé eP´, 126 XÊ+‹q>∑s,Y
ôV≤’ <äsêu≤<é ` 28 bò˛Hé : 23391364, 23304194
Email: anupamaprinters@yahoo.co.in
$wüj·Tdü÷∫ø£
e÷ e÷≥ v
eTT+<äTe÷≥ vi
ù|õ HÓ+
düMTø£\å T, yê´kÕ\T, Ç+≥s¡÷«´\T, |Á dü +ü >±\T, eTT+<äTe÷≥\T
1. @&ÉT‘·sê\T 1
2. ø£$ùdq e÷ìô|kò ˛º ` ˇø£ |ü]o\q 9
3. ≈£îVü≤Hê yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T 19
4. eTsêØƒ`>∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ 30
5. j·TT<ädΔ +ü düÿ è‹øÏ n<ä+› |ü{qºÏ ø£<\ä∏ T 38
6. sê$XÊÅdÔæ s¡#q· ˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ 46
7. kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ 58
8. s¡#·sTT‘· ` u≤<Ûä´‘· 71
9. n‘·&TÉ ` ÄyÓT ` C≤rjÓ÷<äéT+ 79
10. $uÛ≤‘· dü+<Û´ä \T 94
11. ìs¡“+¤ <ÛëìøÏ ìùw<Ûëìø° >∑T]ø±ì s¡#s· TT‘·\T ñHêïsê? 102
12. kÕVæ≤‘·´+ ` ‘ê‹«ø£ H˚|<ü ´ä∏ + 109
13. kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ H˚|<ü ´ä∏ |ü]o\q dü]b˛<äT 115
14. kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘êìï Ä$wüÿ]+#·Tø√yê˝Ò‡ ñ+~ 128
15. ø£Hê´X¯ó\ÿs`sê»´+`sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ 139
16. #·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+ 147
17. á #·]Á‘· ø£<≈ä∏ î£ \ ø√dü+ ìØøÏkå ˛Ô+~ 161
18. eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤ 167
19. ªeTTdæ+¢ ◊&Ó+{Ï{μ° ` nuÛTÑ ´<äjT· sê»ø°j÷· \T 179
20 n<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ qT+∫ H˚sT¡ Ãø√e\dæ+~ Ä‘·à$eTs¡Ù 193
21. U≤∞\T |üP]+#·&yÉ T˚ kÕVæ≤‘·´+ |üì 206
iii
Ç+^¢wßü yê´kÕ\≈£î nqTyê<ë\T
22. #Ós¡ã+&ÉsêE 216
23 >∑‹+∫q ‘·s+¡ ø£e⁄\˝À y˚Ts¡Tq>∑BsÛ T¡ &ÉT ll 222
24. Ä ìwæ<Δä ø£$‘·\˝À @eTT+~? 227
25. õVü‰<é ø±<äT : >±j·T|ü&qç eTTdæ+¢ dü«s¡+ e÷Á‘·yT˚ 234
dæìe÷ düMTø£\å T :
26. X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ +, e÷uÛ÷Ñ $T 237
27. >±+BÛÛ 242
28. ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ 249
Ç‘·sê\T
29. e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+ 262
30. e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù`ø=ìï Á|ü‹bÕ<äq\T 281
English Originals
31. Two Telugu Films 292
32. Cherabanda Raju 296
33. A Colossus of the Past Generation 302
34. Physiognomy of some proscribed poems 307
35. Verses of an injured non-minority 314
s¡÷|ü+ ` kÕs¡+ eTT+<äTe÷≥\T
36. Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#˚ Ä˝À#·q\T ` #˚sê 316
37. kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù`$X‚w¢ Dü ` ø¬ .$.ÄsY. 321
38. #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚w¢ ≈ü î£ &ÉT ` Á‹|ü⁄s¡Hì˚ eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄ 329
iv
e÷ e÷≥
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Ç~ #ê˝≤ $\TyÓq’ |ü⁄døÔü e£ Te⁄‘T· +<äì e÷ qeTàø£+.
Äπs&ÉT kÕVæ≤‘·´ yê´kÕ\‘√ bÕ‹πøfi¯fl ÁøÏ‘+· e∫Ãq ªs¡÷|ü+`kÕs¡+μ ‘·sT¡ yê‘·
u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘·´ yê´kÕ\T Ç+‘·es¡≈£L dü+ø£\q+>± yÓ\Te&É˝Ò<äT.
u≤\>√bÕ˝ŸqT Á|ü<Ûëq+>± sê»ø°j·T yêÚ≤´‘·>± uÛ≤$+#˚yêfi¯ófl Äj·Tq
Ä˝À#·q\ ‘ê‹«ø£ eT÷˝≤\T Äj·Tq kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q\˝À ñHêïj·Tì
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ á |ü⁄düøÔ +£ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. eTìwæ J$‘·+ô|,’ düe÷» J$‘·+ô|’
Á|ü‹ eT\T|ü⁄˝Àq÷ yÓ\T>∑T\T Á|üd]ü +∫ nìï bÕsêÙ«\q÷ eTq≈£î #·÷|æ+#·>\∑
X¯øÔÏ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ e÷Á‘·yT˚ ñ+<äì q$Tàq e´øÏÔ u≤\>√bÕ˝Ÿ. eTq+ eTq
dü+~>±Δ\qT, dü+X¯j÷· \qT ˝À‘·T>± ìC≤sTTr>± |ü]o*+#·T≈£îH˚+<äT≈£î á
yê´kÕ\T ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
á |ü⁄düøÔ ±ìï dü+ø£\q+ #˚jT· &É+ y˚TeTT nqT≈£îqï<ëìø£Hêï #ê˝≤
ô|<ä› |üqsTT+~. yÓTT<ä{kÏ Õ] á yê´kÕ\T n#·ÃsTTq |üÁ‹ø£\T <=s¡øø£ ,£ <=]øÏq
yê{Ï˝À¢ nH˚ø£ ‘·|ü \T, ù|sê\≈£î ù|sê\T m–]b˛e&É+, nqTyê<ä ø£cÕº\T
e+{Ï nH˚ø£ Çã“+<äT\T m<äTs¡e&É+‘√ >∑‘· nø√ºãsYøÏ rdüT≈£îe<ë›eTqT≈£îqï
|ü⁄düÔø±ìï á nø√ºãsYøÏ rdüT≈£îsê>∑*>±+. Ç+<äT˝Àì nsTT<äT Ç+^¢wüß
yê´kÕ\qT nqTe~+∫q eTèD≤[ì, edü+‘·\øÏåà\≈£î, yê´kÕ\ ùdø£s¡D,
|ü]cÕÿs¡+˝À ‘√&ÉŒ&çq eTqï+ ÁãVü≤àj·T´, ÄsY.¬ø., mHé. y˚DT>√bÕ˝Ÿ\≈£î,
eTT+<äTe÷≥ sêdæ∫Ãq ø¬ . lìyêdt≈î£ ø£è‘·»‘„ \· T. ªs¡÷|ü+`kÕs¡+μøÏ #˚sê,
ø¬ .$.ÄsY., Á‹|ü⁄s¡Hì˚ eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄\T sêdæq eTT+<äTe÷≥*ï, u≤\>√bÕ˝Ÿ
Ä+>∑¢ yê´kÕ\qT (nqTyê<ë\ ˇ]õq˝Ÿ‡) ≈£L&Ü nqTã+<Ûë\T>± Ç+<äT˝À
#˚sêÃ+.
ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á≥dtº
1 nø√ºãsY 2011
v
eTT+<äTe÷≥
ø=‘·Ô Äø±XÊ\qT ‘Ó]∫q u≤\>√bÕ˝Ÿ
dü+Á|ü<ëj·T+, kÕVæ≤‘·´+, bÕ+&ç‘´· + ø£\>∑\dæq ≈£î≥T+ãH˚|<ü ´ä∏ +˝À
|ü⁄{Ïº n<Û´ä j·Tq+‘√ >∑D‘Ï X· Êg y˚T<Ûë$>± m~–q e´øÏÔ ` e÷]ÿ‡C≤ìï #·<Tä e⁄≈£îì,
#·<äTe⁄≈£îqï <ëìï Ä#·s¡D˝ÀøÏ nqTe~dü÷Ô, Ä#·s¡D n+~+#˚ bÕsƒê\qT
#·<Tä e⁄˝ÀøÏ bı+<äT|üsT¡ dü÷,Ô s¬ +{Ï˝Àì U≤∞\q÷ |üP]+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚ùdÔ
n~ m≥Te+{Ï J$‘·+? eT÷&ÉT <äXÊu≤›\ bÕ≥T n‘·´+‘· ÁøÏj÷· o\yÓTqÆ ,
n‹ Á|üe÷<äuÛÑ]‘·yÓTÆq, dü+ø£\Œ|üPs¡«ø£yÓTÆq, ns¡úe+‘·eTsTTq ìsê&É+ãs¡
J$‘·+ >∑&|ç qæ |ü&ÉT ` n~ m≥Te+{Ï e´øÏ‘Ô «· +? @ø£ø±\+˝À ndü+U≤´ø£
J$‘ê\qT, J$‘ê˝À¢ì nH˚ø±H˚ø£ bÕsêÙ«\q÷ J$+∫q eTìwæ~ m≥Te+{Ï
nqTuÛÑe+? n≥Te+{Ï J$‘·eT÷ e´øÏÔ‘·«eT÷ nqTuÛÑeeT÷ ñqï e´øÏÔ
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ |ü]o\≈£î&ç>±, yêÚ≤´‘·>±, $eTs¡Ù≈£î&ç>± \_ÛùdÔ ` Ä kÕVæ≤‘ê´ì~
m≥Te+{Ï ªn<äèwü+º μ ?
¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ $eTs¡Ù≈£î&ç>±, dæ<ëΔ+‘·ø£s¡Ô>± \_Û+#·&É+ ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ #·]Á‘· ø£*Œ+∫q ˇø£ n|ü⁄s¡÷|üyTÓ qÆ neø±X¯+. u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dqæ
dü+uÛ≤wüD‘√ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´s¡+>∑+ m+‘·es¡≈î£ e÷≥ ø£\|ü>*∑ –+~, Äj·Tq
#Ó|Œæ qyê{Ïì m+‘·es¡≈î£ $qï~, m+‘· y˚Ts¡≈î£ #·]Ã+∫+~, #·]Ã+#·>*∑ –+~
` nqï$ y˚πs Á|üX¯ï\T. Äj·Tq e÷{≤¢&Üs¡qï<˚ eTTK´+. eTs√ ø±\+˝À
nsTTHê Äj·TqqT $q&Üìø°, eTs√ dü+<äs“¡ +¤ ˝À nsTTHê dü+uÛ≤wæ+#·&Üìø°
Ä s¡#q· \T neø±X¯+ ø£*ŒdüTHÔ êïj·Tqï<˚ Äq+<ä+.
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚d+æ <˚$T{Ï? á Á|üXï¯ y˚dTü ø√e&ÜìøÏ
Ç+‘·ø±\+ neø±X¯y˚T sê˝Ò<äT. #ê˝≤ ns¡T<äT>± e÷Á‘·y˚T, ø=ìï Á|ü‘˚´ø£
dü+<äsê“¤\T m<äTs¡sTTq|ü&ÉT ˝Ò<ë ø£*Œ+#·T≈£îqï|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ
vi
kÕVæ≤‘·´s¡#q· \T #˚XÊs¡T. Äj·Tq qT+∫ kÕVæ≤‘·´ s¡#q· \T Ä•dü÷Ô ñ+&çqyês¡T,
Äj·Tq Vü≤sƒê‘·T>Ô ± Ç#˚Ã ÄX¯Ãsê´\qT n+<äTø√e\dæ+<˚ ‘·|Œü , Vü≤≈£îÿ>± ìØøÏ+å #˚
neø±X¯+ ˝Òøb£ ˛sTT+~. 2001 ˝À ªÁ|üC≤‘·+Á‘·μ kÕVæ≤‘·´dü+∫ø£≈î£ Ç∫Ãq
Ç+≥s¡÷«´ ‘·sy¡ ê‘· Äj·Tq kÕVæ≤‘·´+ >∑T]+∫ Á|ü‘´˚ ø£+>± e÷{≤¢&+ç ~ ˝Ò<Tä .
|üPqT≈£îì Äj·Tq #˚‘· me¬s’Hê e÷{≤¢&ç+∫+B ˝Ò<äT. 1993 ˝À ªsê>√μ
qe\ dü+<äs“¡ +¤ >± sêdæq yê´dü+ (#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ‡»+) ‘·sT¡ yê‘·
u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|ü‹|ü‹Ô ñqï≥Tº+&ç e÷]b˛sTT+~. n+‘·es¡≈î£ Äj·Tq Á|ü‹wü≈º î£
ˇø£ Á|ü<ëÛ q $|üe¢ sê»ø°jT· •_s¡+ CÀ&çd÷ü Ô ñ+&çq kÕ~Ûø±s¡‘,· Ä yê´dü+
‘·s¡Tyê‘· |ü\#·ã&ç+~. uÖ~Δø£+>±qT, Ä#·s¡D˝ÀqT Äj·Tq ìC≤sTTr
‹s¡T>∑T˝Òì$ ø±e&É+‘√, sê»ø°j÷· qTu+<Û+ä e\¢ ø£*>π kÕ~Ûø±s¡‘· ˝Òøb£ ˛sTTHê
ì\<=≈£ î ÿø√>∑ * >±s¡ T . Ä dü e Tj· T +˝Àq÷, Ä ‘· s ¡ T yê‘· ªqø£ ‡ \“Ø
>∑eT´+`>∑eTq+μ dü+<äs“¡ +¤ >±q÷ #·sÃ¡ »s¡>ø∑ b£ ˛˝Ò<Tä ø±˙, n~ bÕøÏøå +£ >±
e÷Á‘·y˚T kÕ–+~. u≤\>√bÕ˝Ò #Ó|æŒq≥Tº ªs¡#·q≈£î ‘ê‹«ø£+>± düŒ+~+∫
ñ+fÒ nìï n+XÊ\T #·sÃ¡ ≈£î e#˚Ãy˚y÷Ó , ø±˙ ‘·eT sê»ø°jT· $XÊ«kÕ\ ô|q’
<ë&ç>± <ëìì uÛ≤$+∫ düŒ+~+∫qyêπs m≈£îÿe.μ <äXÊu≤›ìøÏ ô|>’ ±, ô|’ Á|ü>‹∑ o\
Á|ü<ëÛ q kÕVæ≤‘·´ Ádüe+‹ $~Û+∫q eTÚq+ ø±s¡D+>± u≤\>√bÕ˝Ÿ $_Ûqï
Ä˝À#·q\T Äj·÷ s¡#·q\˝ÀH˚ $T–*b˛j·÷sTT. $|ü¢e •_s¡y˚Tø±<äT, Ä
Ádüe+‹øÏ düe÷+‘·s+¡ >± e]ú*q¢ >∑T]Ô+|ü⁄ ñ<äé÷\T (>∑T]Ô+|ü⁄ ñ<äé÷\T,
ndæÔ‘·« ñ<äé÷\T nqï HêeTø£s¡D≤\ô|’ u≤\>√bÕ˝Ÿ≈£î ôd’<ëΔ+‹ø£eTsTTq
nuÛ´Ñ +‘·s+¡ ñ+~) ôd‘’ +· u≤\>√bÕ˝Ÿ qT+∫ eT<ä‘› T· qT d”«ø£]+∫q+‘·>±,
Äj·Tq Ä˝À#·q\qT rdüTø√˝Ò<Tä . |ò*ü ‘·+>± Äj·Tq kÕVæ≤‘·é´øÏ‘Ô «· + ˇø£
‘·s+¡ yê]øÏ ô|<ä>› ± |ü]#·jT· y˚T ø±˝Ò<Tä . Äj·Tq s¡#q· \ìï{Ï˙ ˇø£ Áø£eT+˝À
n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ Äj·Tq ìÁwüÿeTD‘√ neø±X¯+ ø£\>∑&yÉ T˚
$cÕ<ä+.
kÕVæ≤‘·´ dü+ã+~Û s¡#q· \T #˚jT· &É+‘√ düV‰ü u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘ê´#·sD¡
n+‘ê Äj·Tq Ç‘·s¡ s¡+>±˝À¢ #˚dqæ <ëì eTT+<äT #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe nì|ædTü +Ô ~.
kÕVæ≤‘ê´ìï ‘êqT ø±s¡´s¡+>∑+>± m+#·Tø√˝Ò<ìä , kÕ~Ûø±s¡+>± yêÚ≤´ì+#·&ÜìøÏ
‘·–q+‘·+>± ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìï ‘êqT #·<eä ˝Ò<ìä , ‘êqT sêdæq kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù yê´kÕ\T ≈£L&Ü düeTÁ>∑yTÓ qÆ $ ø±eì u≤\>√bÕ˝Ÿ nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À
vii
nHêïs¡T. ne˙ï ì»y˚T ø±e#·TÃ. ø±˙, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Äj·Tq e´øÏ>Ô ‘∑ ,· Á|üC≤
J$‘·+˝À Á|ü‘´˚ ø£ kÕúqeTTqï~. Äj·Tq e´øÏ‘Ô «· +˝À, ‘ê‹«ø£‘˝· À kÕVæ≤‘·´+
n$uÛ≤»ýÓTqÆ ~. n+‘·Øq¢ +>± ìs¡+‘·s+¡ $ì|æd÷ü Ô ñ+&çq dü+^‘·+ n~.
‘êqT #·<äTe⁄≈£îì bı+~q ne>±Vü≤qì, Á|ü»\˝À |üì#˚dü÷Ô bı+~q
nqTuÛeÑ +‘√ uÒØE y˚dTü ≈£îqïfÒ,º #·<Tä e⁄˝Àq÷ nqTuÛeÑ +˝Àq÷ ne>∑‘+· ø±ì
J$‘· bÕsêÙ«\qT kÕVæ≤‘·´+ <ë«sê Äj·Tq ns¡+ú #˚dTü ≈£îHêïs¡T. #·]Á‘·˙,
düe÷C≤˙ï, eTìwæ˙ ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ Äj·Tq≈£î e÷]ÿ‡»+ m+‘·
ñ|üø£]+∫+<√, kÕVæ≤‘·´+, eTTK´+>± ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+, n+<äT˝Àq÷
bÕXÊÃ‘·´ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ n+‘·>±q÷ Äj·Tq≈£î düV‰ü j·T+ #˚d+æ ~. eTìwæø°
#·]Á‘·≈L£ ñqï dü+ø°sí¡ dü+ã+<Û+ä >∑T]+∫— es¡Z dü«uÛ≤yêìø°, e÷qeÁ|üeè‹Ôø°
ñqï |üsd¡ Œü s¡‘,· Á|ü‘´˚ ø£‘\· >∑T]+∫— eTìwæ kÕ~Û+#·<\ä #·T≈£îH˚ |ü]|üPs¡‘í ≈· L£
ÁbÕe÷DÏø£‘·≈£L, yêdüÔeJ$‘êìø° ñ+&˚ n+‘·s¡+ >∑T]+∫ u≤\>√bÕ˝Ÿ
Ä˝À#·q\T kÕVæ≤‘·´ kÕe÷õø£ #ê]Á‘·ø£ nq«j·÷\‘√H˚ eTq eTT+<äT≈£î
e#êÃsTT. Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+ >∑T]+∫q $eTs¡Ù`Ä‘·à$eTs¡Ù >±ì, e÷]ÿ‡»+
>∑T]+∫q $∫øÏ‘‡· >±ì, kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù >∑T]+∫q ø=‘·Ô Ä˝À#·q\T >±ì
$&ç$&ç>± ø±ø£, |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä ˝ÀH˚ ø£ì|ækÕÔsTT. dü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ ‘ê‹«ø£‘·
ø√dü+ u≤\>√bÕ˝Ÿ »]|æq nH˚«wüD˝À kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Ç∫Ãq ÁbÕ<Ûëq´+
‹s¡T>∑T˝Òì~. ‘ê‹«ø£ $XÊ«dü+>± ‘êq|üŒ{Ï<ëø± uÛ≤$dü÷Ô e∫Ãq e÷]ÿ‡»+
|ü≥¢ ñqï ndü+‘·è|æìÔ e´ø£+Ô #˚dqæ dü+<äs“¡ e¤ T÷, ‘êqT ªyÓTT<ä\Tô|{Ïqº ‘ê‹«ø£
nH˚«wüD ˇø£ ø=*øÏÿ e∫Ã+<äìμ, ‘·q≈£î ªdü+‘·è|æÔ ì#˚Ã ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä μ
\_Û+∫+<äì Á|üø{£ +Ï ∫q dü+<äs“¡ e¤ T÷ kÕVæ≤‘·´dü+ã+~Ûy˚ ø±e&É+ j·÷<äè∫Ã¤ø+£
ø±<äT.
ì]›w+ºü >± ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ >∑T]+∫q ‘·q ne>±Vü≤q |ü]$T‘·yT˚ qì
u≤\>√bÕ˝Ÿ #Ó|ü ≈£îqï|üŒ{Ïø,° kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q≈£î Äj·Tq m+#·T≈£îqï |ü<‘Δä T· \T
#ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À @ uÛ≤cÕ kÕVæ≤‘ê´ì¬ø’Hê e]Ô+#˚y˚. Á|ü‘˚´ø£ uÛ≤cÕ
kÕVæ≤‘·´+>± ‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘ê´ìøÏ, ˝Ò<ë ì]›wºü düeT÷Vü‰\≈£î #Ó+~q kÕVæ≤‘ê´\≈£î
e]Ô+#˚ |ü]o\Hê |ü<‘Δä T· \T ≈£L&Ü Äj·Tq≈£î ‘Ó*j·Tìy˚MT ø±e⁄. ø±ø£b˛‘˚,
ø=+<äsT¡ ‘Ó\T>∑T s¡#s· TT‘·\ kÕVæ≤‘ê´ìï, ø=ìï s¡ø±\ kÕVæ≤‘ê´ìï Äj·Tq
$düèÔ ‘·+>± #·~$ ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. bÕXÊÃ‘·´ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘ê´ìï $düèÔ ‘·+>±
viii
#·~$q+<äTq, Äj·Tq≈£î ‘Ó\T>∑T |òøæ ¸£ Hé MT<ä ô|<ä› eT+∫ n_ÛÁbÕj·T+ ˝Ò<y˚ ÷Ó .
m+#·T≈£îì #˚jT· ø£b˛sTTq|üŒ{Ïø° qe\>± ñ|üŒ\ \ø£ÎDsêe⁄ ªn‘·&TÉ ` ÄyÓTμ
ô|’ e÷Á‘·yT˚ Äj·Tq $eTs¡Ù sêXÊs¡T. ≈£î≥T+usêe⁄qT, sê$XÊÁdæìÔ ø£<≈ä∏ î£ \T>±H˚
|üsêeT]Ù+#ês¡T. ñqïe \ø°ÎHêsêj·TDqT e÷Á‘·+ >=|üŒ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤e÷ìï
|ü≥Tº≈£îqï qe˝≤ ø±s¡T&ç>±, nB Á|ükÕÔeeX¯+>±, Á|üX¯+dæ+#ês¡T. ll
n+‘·sê®rj·T kÕúsTT˝À @ ø£$ø£sTTHê rdæb˛&ÉT >±˙, &Üdüj Ô T· ed”ÿ‘√ b˛\Ã<ä>Z∑
qe˝≤ s¡#s· TT‘· ‘Ó\T>∑T˝À ˝Ò&ìÉ Äj·Tq n+#·Hê. nsTT<äT dü+Á|ü<ëj·÷\
<ë«sê ÁbÕNq ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´#·]Á‘·qT m{≤¢ #·÷&Ée#√Ã Äj·Tq #˚dqæ ˇø£
Á|ü‹bÕ<äq (yÓ~’ ø£ Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+, Áu≤Vü≤àD e´‹πsø£ XËe’ dü+Á|ü<ëj·T+,
sêC≤kÕúHê\ $˝≤dü J$‘ê\≈£î nqT>∑TDýÓTÆq kÕVæ≤‘·´dü+Á|ü<ëj·T+,
eédü˝ú Àì nHê´j·T+ |ü≥¢ ìs¡dqü e´ø£+Ô #˚dqæ $eTs¡ÙHê‘·àø£ dü+Á|ü<ëj·T+)qT
#·÷ùdÔ Äj·Tq≈£î ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ô|’ ñqï ne>±Vü≤qô|’ m≥Te+{Ï
nqTe÷qeT÷ sê<äT. ø=ìï Á|ü‘´˚ ø£ kÕVæ≤‘·´ s¡#q· \ (ø=.≈£î. ø£<\ä∏ T, sê$XÊÁdæÔ
ø£<\ä∏ T, ñ|üŒ\ \ø£ÎDsêe⁄ qe\ ªn‘·&TÉ `ÄyÓTμ, >∑Ts¡C≤&É ªø£Hê´X¯ó\ÿ+μ) ≈£î
Äj·Tq ì•‘· |ü]o\q‘√ #˚dqæ #ê]Á‘·ø£ nq«j·÷\T, ø=ìï s¡ø±\ kÕVæ≤‘·´+ô|’
(≈£îVü≤Hê yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T) #˚dqæ $eTs¡Ù, Ç‘·s¡ yê<ë\qT |üPs¡«|üø+å£ #˚d÷ü Ô
sêdæq yê´kÕ\T (ø£$ùdq y˚Tìô|kò ˛º ` ˇø£ |ü]o\q), ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´$eTs¡Ù
dæ‹ú >∑‘T· \ô|’ #˚dqæ düMTø£\å T, kÕVæ≤‘·´, kÕVæ≤‘˚´‘·s¡ yê´kÕ˝À¢ Á|ükÕÔeeX¯+>±
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝Àì, kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\˝Àì ne\ø£Då ≤\ >∑T]+∫ #˚dqæ yê´K´\T
` M{Ï ì #· ~ $q|ü  &É T áj· T q ˇø£ Áø£ e T|ü < ä Δ ‹ ˝À, ˇø£ $~Û > ±
‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘·´+ô|’ s¡#q· \T #˚dæ ñ+fÒ eT]+‘· <√Vü≤<ä+ »]– ñ+&˚~ ø£<ë
nì|ædTü +Ô ~. nsTT‘˚, n+<äT≈£î düe÷»+ qT+∫ Á|üjT· ‘·ï+ »s¡>ø∑ b£ ˛e&É+
≈£L&Ü ˇø£ ø±s¡D+. m+<äTø£+fÒ, Äj·TqqT+∫ ne>±Vü≤q, n+#·Hê, yê´K´
nedüs¡yÓTÆq dü+<äsê“¤\˝À mes¡T ø√]Hê u≤\>√bÕ˝Ÿ düŒ+~+#˚yês¡H˚ Hê
nqTuÛeÑ +. kÕVæ≤‘·´+ô|’ ‘·q≈£îqï $•wüº n_ÛÁbÕj·÷\qT, kÕVæ≤‘·´s¡+>∑+˝À
dæsú |¡ &ü qç n_ÛÁbÕj·÷\‘√ ‘·q $uÛ<Ò ë\qT, q÷‘·q Á|ü‹bÕ<äq\qT, ‘êqT>±
dü÷#·qÁbÕj·T+>± #Ó|Œæ q n+XÊ\ $X¯Bø£sD¡ qT ` Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Ç+≥s¡÷«´\T
rdüT≈£îqï dü+<äsê“¤\˝À Äj·Tq Ädüø‘ÔÏ √ e´ø£|Ô sü #¡ &· +É >∑eTì+#·e#·TÃ.
ix
‘ê‹«≈£î&ç>±, Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéTø±s¡T&ç>± düπs, eT] s¡#·sTT‘·>±
u≤\>√bÕ˝Ÿ? Äj·Tq˝À $eTs¡Ù≈£î&ÉT düsπ , >=|üŒ ø£<≈ä∏ î£ &É÷ ñHêï&Éì|ædTü +Ô ~.
≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<\ä∏ ìsêàD≤ìø°, yê´düìsêàD≤ìø° #ê˝≤ b˛*ø£\T+{≤sTT.
ô|<ä› kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷ìï e÷qedü+ã+<Ûë\ q&ÉTeT m≥Te+{Ï dü+øÏw¢ ‘ºü ê
˝Ò≈£î+&Ü Äj·Tq ø£<∏ä n\¢>∑\&ÉT. n<˚ |ü<äΔ‹ì Äj·Tq yê´dü+˝Àq÷
nqTdü]kÕÔ&TÉ . u≤\>√bÕ˝Ÿ˝Àì kÕs¡fi´¯ + (uÛ≤cÕkÕs¡fi´¯ +ø±<äT, Á|ü|+ü #·|⁄ü >∑T≥Tºì
|üPdü>T∑ ∫Ãq≥Tº #Ó|Œü >∑*–q kÕs¡fi´¯ +) ≈£L&Ü ø£<qä∏ XË*’ ˝≤>±H˚ nì|ædTü +Ô ~.
ªø£Hê´X¯ó\ÿ+`sêC´+`sêC≤´+>∑jT· +Á‘·+μ yê´dü+˝À Hê≥ø±ìï yÓTT‘·+Ô >± ‘·q
|ü<‹Δä ˝À $ì]àkÕÔsT¡ u≤\>√bÕ˝Ÿ. sê$XÊÁdæÔ ø£<\ä∏ >∑T]+∫ sêdæq yê´dü+˝Àq÷
Ä <Û √ s¡ D Ï ø£ ì |æ d ü T Ô + ~. ø£ < ∏ ä q + ‘Ó * dæ q yê]π ø n≥Te+{Ï $eTs¡ Ù
kÕ<ÛäéTì|ædüTÔ+~. sêj·Tã&Éì düè»Hê‘·àø£s¡#·qøÏ ≈£L&Ü n≥Te+{Ï
$ìsêàD≤ìï n+~+#ês¡T u≤\>√bÕ˝Ÿ. ªá #·]Á‘· ø£<≈ä∏ î£ \ ø√dü+ ìØøÏkå ˛Ô+~μ
n+≥÷ nqTyê<ä qe\ ª$Tdæ‡+>¥μ≈£î yÓqTø£e÷≥>± sêdæq yê´dü+˝À b˛©düT\
#˚‹˝À e÷j·T+ nsTTq e´≈£î\Ô T, yê] ≈£î≥T+u≤\T, yê] b˛sê{≤\T, Ä
Áø£eT+˝À ne>∑‘y· TÓ qÆ dü‘ê´\T ` n˙ï ø£<ë∏ $X‚w¢ Dü XË*’ ˝ÀH˚ ø£ì|ækÕÔsTT.
ªªJ$‘êqïsTTHê J$‘· dü+|òTü s¡¸D\qsTTHê ãVüQeTTK+>± ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚
kÕVæ ≤ ‘· ´ dü + dü ÿ è‹ ˝À|æ + #· & É + e\¢ H ˚ y Ó ÷ á ø£ < ∏ ä \ T n*œ‘· + >±
ñ+&çb˛sTTHêsTTμμ n+≥÷ ø£<≈ä∏ î£ \ MT<ä, ‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘·ýê‘êes¡D+ MT<ä
#˚dqæ $eTs¡Ù |üøÿ£ qu…&‘ç ,˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ sêdæq Ä yê´dü+ dü«j·T+>± ø£<ë∏ \ø£Då ≤\T
ø£*–q~. Äj·Tq sêdæq nH˚ø£ bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ]b˛s¡T\º T, ø£s|¡ Áü ‘ê\˝À ≈£L&Ü
á ø£<qä∏ XË*’ ì #·÷&=#·TÃ. yêdü$Ô ø£‘≈· î£ uÛ+Ñ >∑+ ø£\>∑≈î£ +&ÜH˚ ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >±
ñ+&˚˝≤ Äj·Tq e#·q+ kÕ>∑T‘·T+~. nsTT‘˚ uÛ≤e+ yÓqTø£ $qj·T+>± e÷Á‘·yT˚
Ä e#·q+ dü+#·]düT+Ô ~.
***
u≤\>√bÕ˝Ÿ u≤\>√bÕ˝Ÿ>± |ü]D$T+∫q dü+<äsê“¤ìø°, Äj·Tq Ä
|ü]D≤e÷ìï eTT+<äT≈£î rdüT≈£îyÓ[q¢ eT÷&ÉT<äXÊu≤›\ ø±˝≤ìø° Ç{°e* #·]Á‘·˝À
m+‘√ ÁbÕeTTK´+ ñ+~. meT¬s˙® ‡ nq+‘·s+¡ sêh+˝À $|üe¢ b˛sê{≤\
rs¡T‘ÓqTï\˝À e÷s¡TŒ e∫Ã+~. ªÁ|üC≤j·TT<ä|Δ +ü <∏ëμ ãVæ≤s¡+>∑, s¡V≤ü dü´ Ä#·sD¡ \
x
$TÁX¯eT+>± eTT+<äT≈£î e∫Ã+~. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ >∑T]+∫, Vü≤≈£îÿ\
>∑T]+∫, ùd«#·Ã¤ >∑T]+∫ |ü{Ïº+|ü⁄ yÓTT<ä\sTT+~. ÁbÕ+rj·T Äø±+ø£å\T,
ô|ò & É s ¡ * »yé T , dü « j· T + Á|ü ‹ |ü ‹ Ô ø√dü + b˛sê{≤\T ô|]–b˛j· ÷ sTT.
<ä+<äV≤ü é÷q‘· Áø£eT+>± <äèø£Œ<∏ëìï Js¡+í #˚dTü ≈£îH˚ $y˚#q· >±, $X‚w¢ Dü >±
|ü]D$T+∫+~. kÕVæ≤‘·´s¡+>∑+ >∑s“¡ >¤ T∑ &ç˝ÀøÏ n≥º&TÉ >∑T»q+ <ä÷düT≈£îe#êÃs¡T.
•wükº ÕVæ≤‘·´d”eT\˝ÀH˚ dü+#·]+∫q nH˚≈î£ \T ãT~Δ˙ Vü≤è<äj÷· ˙ï yêdü$Ô ø£‘y· |’Ó ⁄ü
eT[fl+#·T≈£îHêïs¡T.
Ä ø±\|ü⁄ ‘·s>¡ \∑ ô|’ ‘˚*e∫Ãq y˚T<Ûëe⁄\˝À u≤\>√bÕ˝Ÿ ˇø£sT¡ . ø£fió¯ ¢
$Ts¡T$T≥T¢ >=*|æ ø=‘·Ô yÓ\T>∑T\T ≈£î]|æ+∫q j·TTe≈£î&ç>± u≤\>√bÕ˝Ÿ ˇπø
ˇø£ÿ&ÉT. m+‘√ $qj·T+>±H˚ nsTTq|üŒ{Ïø,° ‘·qT C≤„q+ nqT≈£îqï <ëìMT<ä
‹s¡T>∑T˝Òì $XÊ«kÕìï, Ä C≤„q+ MT<ä ‘·q≈£îqï n~Ûø±sêìï <Û«ä ì+|üCdÒ ÷ü Ô
e÷{≤¢&˚yê&ÉT. sêùdyê&ÉT. Ç+Á<äyÓ©¢, dæ+>∑πsD° uÛÑ$wü´‘·TÔ MT~ ÄX¯qT
ñB›|+æ |üCdÒ Tü +Ô &É>±, ñ<˚«>±\≈£î ã\eTsTTq Ä\+ãq ø√dü+ C≤„q<ëVü≤+‘√
‘·|+æ ∫b˛sTTq, n|ü&É|ü &˚ ø£fió¯ fl ‘ÓsT¡ düTqÔ ï e÷ uÀ+≥¢+ Á|ü‹ düè»Hêø£så ê˙ï
»˝…&¢ É |üfyºÒ êfi¢̄+. ˇø£ kÕ~Ûø±s¡eTsTTq >=+‘·Tø√dü+ yÓTTVü≤+ yê∫ ñqï≥Tº
eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄ì, u≤\>√bÕ˝Ÿì Ädüø>ÔÏ ± ÄÁ‘·+>± $H˚yêfi¢̄+, #·~y˚yêfi¢̄+.
m+‘√ ‘˚*ø£>± ns¡eú Tj˚T´ yê] s¡#q· \ Ädüsê‘√ nC≤„q|ü⁄ Nø£≥q¢ T, <äTwüº
uÛ≤yê\qT ne©\>± ‘·]$Ty˚j·Te#·TÃqì nqT≈£îH˚ yêfi¯¢+. m+<äTø√
eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄˝À Äy˚Xy¯ T˚ Äø£]¸+#˚~. u≤\>√bÕ˝Ÿì #·~$q Á|ü‹kÕØ e÷
ãT~Δ ˇø£ n+>∑Tfi¯+ m~–q≥Tº nì|æ+#˚~.
ô|]–b˛‘·Tqï ìs¡“+<Û+ä Ø‘ê´ bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ s¡+>∑+˝À |üì#˚jT· &ÉyT˚
m≈£îÿe nedüs¡eTì uÛ≤$+∫, kÕVæ≤‘ê´ìï ‘·q s¡+>∑+>± m+#·Tø√˝Ò<äì
u≤\>√bÕ˝Ÿ #ÓbÕŒs¡T. $|üy¢ √<äéT+ lø±≈£îfi¯+˝À nD>±]b˛sTTq ‘·sT¡ yê‘·
meT¬s˙® ‡ nq+‘·s+¡ ø=‘·sÔ ÷¡ |ü+˝À Ä$s¡“$¤ +∫qfÒ,º bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äé÷ìøÏ
≈£L&Ü 1980 \˝À ø£*–+~ |ü⁄qs¡®H˚à. Ä ¬s+&√ sêø£&É u≤\>√bÕ˝ŸqT
ø£\T|ü⁄≈£îì e∫Ã+~. ãVæ≤s¡+>∑ øπ Áå ‘·+˝À ã\+>± $düèÔ ‘·+>± ñqï $|üy¢ êqTã+<Ûä
ñ<äé÷\≈£î düV≤ü »+>±H˚ b˛©düTj·T+Á‘ê+>∑+ qT+∫ |üs+¡ |üs>¡ ± ìs¡“+¤ <Ûä
#·s´¡ \T m<äTs¡j÷· ´sTT. Ä |ü]e÷D≤ìøÏ Bf…qÆ y˚>+∑ ‘√ |üì#˚d÷ü Ô u≤\>√bÕ˝Ÿ
xi
ñ<äé÷ìï, Á|ü»\qT ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥÷ e#êÃs¡T. bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äéTy˚T
Äj·Tq≈£î es¡Zsê»ø°j·÷\≈£î ñqï |ü]$T‘·T\qT, e÷qedü«uÛ≤yê\˝Àì
Á|ü‘´˚ ø£‘\· qT ns¡+ú #˚sTT+∫ ñ+&Ü*. sê»´+ Á|ü‘´· ø£+å >± uÛ≤>∑kÕ«$T ø±ì
dü+|òTü ≥q\qT, düeTdü´\qT ≈£L&Ü bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ |ü]~Û˝ÀøÏ ‘˚e&É+ <ä>sZ∑ q¡ T+∫,
$|ü¢eø±s¡T\‘√ düVü‰ @ dü+|òüT{Ï‘· ãè+<ë˝…’Hê, ÁbÕã\´X¯≈£îÔ˝…’Hê Á|ü»\
Vü≤≈£îÿ\≈£î uÛÑ+>∑+ ø£*–+∫q|ü&ÉT |ü{Ïº+#·Tø√yê\H˚<ëø± u≤\>√bÕ˝Ÿ
Hêj·Tø£‘«· +˝ÀH˚ bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äéT+˝À »]–q |ü]D≤e÷\T. bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\
ñ<äé÷ìï ˇø£ sê»ø°jT· ñ<äé÷ìøÏ nqTã+<Û+ä >± ìs¡«Væ≤+#·&+É MT<äH˚
Äj·Tq≈£î nuÛ´Ñ +‘·s+¡ . n{≤¢ ìs¡«Væ≤+#·&+É ˝À m<äTs¬ q’ ‘ê‹«ø£, HÓ‹’ ø£ düeTdü´\
qT+#˚ Äj·Tq≈£î Ä nuÛÑ´+‘·s¡+ ø£*– ñ+&Ü*. Ä düeTdü´˝Ò Äj·Tq≈£î
e÷]ÿ‡»+ô|’ ø£*–q ndü+‘·è|æøÔ Ï ø±s¡DyÓTÆ ñ+&Ü*. Ä<ÛTä ìø£ sê»´+ dü«uÛ≤e+
@$T{Ï, <ëì˝Àì dü+øπ eå T, Á|üC≤qT≈£L\ bÕsêÙ«ìï m{≤¢ ns¡+ú #˚dTü ø√yê*,
Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ˇø£ $\Te>± Ä<äsÙ¡ +>± q$Tà kÕ~Û+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚j÷· ˝≤,
˝Òø,£ <ëìH=ø£ m‘·T>Ô &∑ >É ± e÷Á‘·yT˚ rdüTø√yê˝≤ ` nqï$ Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+˝À
Äj·Tq Á|üXï¯ \T. e´øÏøÔ ° e÷qyê[ø° eT<Û´ä ñqï dü+ã+<Û+ä @$T{Ï, e÷qe
Á|üeè‹Ô n+fÒ πøe\+ es¡Zdü«uÛ≤ey˚THê, düeTdüe÷» Äø±+ø£å ‘·|üŒìdü]>±
$|ü¢eø£s¡ esêZ\˝À ø£*–rs¡T‘·T+<äqï qeTàø£+ @$T{Ï? ` Ç$ Äj·Tq
‘ê‹«ø£ Á|üXï¯ \T. Á|üC≤kÕ«eT´+ <ëq+‘·≥ n~ ˇø£ #˚sT¡ ø√<ä>Z∑ Ä<äsÙ¡ eTì,
Vü≤≈£îÿ\T, Á|üC≤kÕ«MT´ø£sD¡ eTπs Á|üj÷Ó »Hê\ ø√düy÷Ó ø±ø£ yê≥+‘·≥ ny˚
kÕ~Û+#·<>ä eZ∑ ì, ìs¡+‘·s¡ Ä#·sD¡ <ë«sê eédüqú T Á|üC≤kÕ«MTø£]+#·T≈£î+≥÷,
Ä Áø£ e T+˝À n‘· T ´qï‘· ÄX¯ j · ÷ \T, dü + ø£ \ ŒBø£ å ø£ * –q e´≈£ î Ô \ qT
≈£L&É>≥∑ Tº≈î£ +≥÷ |ü⁄s√>∑$T+#·&yÉ T˚ Á|üdTü ‘Ô ø· s£ eÔ¡ éTì ìsêΔsD¡ ≈£î e∫Ãq|ü&ÉT
` Äj·Tq <ë] y˚s¬ +’ ~. Äj·Tq Ä˝À#·q\ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’ n‹ø=~› eT+~
ÁbÕs¡+_Û+∫q e÷qeVü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+ á s√E kı+‘·+>±qT, Ç‘·s¡ Vü≤≈£îÿ\
dü+düú\‘√ ø£*d” sêh+˝À ˇø£ ã\yÓTÆq Á|üC≤kÕ«$Tø£ X¯øÏÔ>± eTT+<äT≈£î
yÓ&TÉ ‘√+~. u≤\>√bÕ˝Ÿ Ä˝À#·q˝À¢, kÕVæ≤‘·´ Ä˝À#·q\‘√ düV‰ü , e∫Ãq e÷s¡TŒ
yÓqTø£ Äj·Tq Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT ø±sê´#·sD¡ ø°\ø£yTÓ qÆ ~. Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+
Ä#·sD¡ ˝À Á|üC≤J$‘êìï, s¡øs£ ø¡ ±\ eTqTwüß\ düqï<ä‘Δ \· qT, dü+~>∑‘Δ \· qT,
xii
kÕ«sêú˙ï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ, nH˚ø£ n+#Ó˝À¢ ñ+&˚ »q J$‘êìï
kÕ<ÛäýÓTÆq+‘·>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ u≤\>√bÕ˝Ÿ≈£î kÕVæ≤‘·´+, eTTK´+>±
ªdü+X¯jT· + qT+∫ uÛjÑ T· + qT+∫ ≈£î‘·÷Vü≤\+ qT+∫ e÷s¡TŒ |ü≥¢ nqTe÷q+
qT+∫μ |ü⁄{Ïqº ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ ñ|üø]£ +∫+~. ˇø£ yêdüeÔ + ø£|Œæ |ü⁄#˚Ã
nH˚ø£ yêdüyÔ ê\qT <ä]Ù+#·&ÜìøÏ b˛dtº yÓ÷&É]ï»+, e÷qe Á|üeè‹Ôì ns¡+ú
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ ÁbòÕsTT&é eTH√$X‚w¢ Dü , ndæ‘Ô «· yê<ä+ Äj·Tq≈£î ñ|üø]£ +#êsTT.
#·]Á‘·q÷, es¡Ôe÷Hê˙ï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ, uÛÑ$wü´‘·TÔqT s¡÷bı+~+#·T
ø√e&ÜìøÏ ñ|üø]£ +#˚ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏+ä ø√dü+ Äj·Tq »]|æq nH˚«wüD˝À
ne˙ï uÛ≤>±˝Ò. n+<äT˝À ÁbÕs¡+uÛ+Ñ qT+∫ ∫e] <ëø± e÷]ÿ‡C≤ìøÏ ñqï
ÁbÕ<Ûëq´+ eT] <˚ìø° ˝Ò<Tä . ‘·øÿÏ q$ <ëì˝Àì ˝ÀbÕ\qT, U≤∞\qT uÛØÑ #Ô ù˚ d
|üPs¡ø±˝Ò.
***
1980 <äXø¯ +£ ø=‘·Ô b˛sê{≤\H˚ ø±<äT, ø=‘·Ô Á|üXï¯ \q÷ rdüT≈£îe∫Ã+~.
C≤‘·T\ b˛sê≥#·sÃ¡ \T, eTVæ≤fi≤ <äXÊu›+ }‘·$T∫Ãq Ád”Ô #Ó‘’ q· ´+, ø±s¡+#˚&TÉ
Vü≤‘ê´ø±+&É s¡–*+∫q <ä[‘·yê<ä+` Ä <äXÊã›|⁄ü dü+#·\Hê˝Ò. Ä{≤ bÕ{≤
e÷{≤ ã+<äeTsTTq ìs¡“+<Û+ä , ˝≤{ÏHé nyÓT]ø£Hé <˚XÊ\qT nqTuÛeÑ +˝ÀøÏ
‘Ó∫Ãq n<äèXÊ´\T bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ñ<äé÷ìï sêh+˝À @¬øø’ £ ãVæ≤s¡+>∑ Á|ü‹|üø+å£ >±
r]Ã~<ë›sTT. k˛wü*düTº <˚XÊ\T ≈£î|üŒ≈£L\T‘·Tqï #·|ü &ÉT <äXÊã›+ eT<Û´ä Hê{Ïøπ
ô|]Ák˛ÔsTTø±>± $ì|æ+∫+~. ‘·sT¡ yê‹ <äXÊ_› yÓ÷düT≈£îe#˚Ã Á|ü|+ü Nø£sD¡
X¯≈î£ Hê\T sêJyé>±+BÛ 21e X¯‘ê_› »|ü+˝ÀH˚ ø£ì|æ+#êsTT. ªHê>∑]ø£‘\·
eT<ä´ j·TT<ä+Δ μ>±, f…Ás¡]»+ MT<ä b˛s¡T>± q÷‘·q X¯‘ê_›˝À HêeTø£sD¡ +
bı+~q |ü]D≤e÷\≈£î <˚oj·TyÓTqÆ Ä»´+ b˛dæq njÓ÷<Û´ä $yê<ä+, <ëìøÏ
$s¡T>∑T&ÉT>± |ü⁄{Ïqº kÕe÷õø£ Hê´j·T sê»ø°j÷· \T á |ü<fi˚ fl¯ ø±\|ü⁄ $X‚cÕ˝Ò.
89 qT+∫ 91 <ëø± ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ eT÷\eT\T|ü⁄ mH√ï ø°\ø£eTsTTq
kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\≈£î y˚~ø£ nsTT+~. me] j·TT<ä+Δ yêπs #˚j÷· \qT≈£îH˚,
#˚ùd ø±\+ e∫Ã+~. n+<ä]ø° ÁbÕ‹ì<Û´ä +, nìï{Ïø° Hêj·Tø£‘«· + eVæ≤+#˚
sê»ø°j÷· \ô|’ uÛ≤e Á|ü#ês¡, kÕVæ≤‘·´ s¡+>±\˝À $eTs¡Ù ñ<Ûèä ‘·eTsTT+~.
<˚ìø¬ H’ ê düe÷<Ûëq+ #Óù|Œ ôd<’ ëΔ+‹ø£‘,· ‘·eT<˚ dü] nsTTq e÷s¡eZ TqTø√>∑*–q
xiii
HÓ‹’ ø£‘· ` ndæ‘Ô «· ñ<äé÷\ Á|üXï¯ \ eTT+<äT ì\ã&É˝øÒ b£ ˛j·÷sTT. @ø£ø±\+˝À
nH˚ø£ Á|ü>‹∑ o\ ñ<äé÷\T düe÷+‘·s+¡ >± q&ÉTdü÷Ô ñ+&É&+É , kÕe÷õø£,
kÕVæ≤‘·´s¡+>±\˝À |üsd¡ Œü s¡ Á|üXÊïj·TT<ëΔ\T 1990 <äXø¯ +£ Á|ü‘´˚ ø£‘.·
á ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+˝À Ç+‹+‘Ó’ e≥T&ç+‘Ó’ $|ü¢y√<äéT+
$dü]Ô +∫+~. nH˚ø£ ìs¡“+<Ûë\ q&ÉTeT ≈£L&Ü ˇø£ Á|üã\yÓTqÆ sê»ø°jT· X¯ø>ÔÏ ±H˚
ñ+≥÷ e∫Ã+~. $|üe¢ •_sêìøÏ n‹düìïVæ≤‘·+>± ñ+≥÷, dü+<˚V‰ü \qT
ìã<ä‘Δ ‘· √ m<äTs=ÿq>∑*>π yê] dü+>∑‹ düsπ , Á|üC≤ ñ<äé÷\qT, kÕVæ≤‘ê´ìï
n_Ûe÷ì+∫ nqTdü]+#˚ kÕ<Ûës¡DT\≈£î á ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\ ø±\+
ìX¯Ãj·Tdü+X¯j÷· \ eT<Û´ä H˚ >∑&∫É +~. ˇø£|øü ÿ£ q kÕVü≤kÕ\T, ‘ê´>±\‘√ ì+&çq
$|ü¢y√<äéT+, eTs√|üø£ÿq Ä $|ü¢y√<äéT+ô|’Hê, ˝ÀHê, düe÷+‘·s¡+>±
$ì|ædüTÔqï Á|üX¯ï\T. @<√ ˇø£ ã\yÓTÆq ñ<˚«>±ìï Ädüsê #˚düT≈£îì
düe÷<Ûëq|ü&&É yÉ T˚ ‘·|Œü , dü+‘·è|æÔ |üs#¡ ˚ düe÷<ÛëHê\T <=s¡øì£ Á|üXï¯ \T.
kÕVæ≤‘·´Á|üj÷Ó »q+ @$T{Ï? Á|ü»\qT ñ<äýÓ÷qTàKT\qT #˚jT· &É+,
düMTø£]+#·&É+ e÷Á‘·y˚THê? ˝Ò<ë #Ó’‘·q´kÕúsTTì ô|+#·&É+, ne>±Vü≤qqT
ø£*–+#·&eÉ ÷? >∑‘+· ˝ÀqT, Á|üdTü ‘Ô e· T÷ e∫Ãq eT+∫ kÕVæ≤‘·éT+‘ê á
ìs¡«#·HêìøÏ ˇ<äT>∑T‘·T+<ë? s¡#s· TT‘·\T ‘·eT Á|üC≤J$‘·+˝À e´ø£+Ô #˚dqæ
|üøbå£ Õ‘ê\qT ãfÒº Ä s¡#s· TT‘· s¡#q· \qT ≈£L&Ü n+#·Hê y˚dTü HÔ êïe÷? nìï
s¡ø±\ s¡#q· \˝Àì |üøbå£ Õ‘ê\qT $e]+#˚ kÕ<ÛHä ê\THêïj·÷? eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑
»q+ Á|ü>∑‹o\ <äèø£Œ<∏ëìï n\es¡#·T≈£î+fÒ, ‘·eT esêZìï es¡Z\ø£åD≤\qT
ì+~+#·T≈£î+≥÷, $|üe¢ ø£se¡ sêZ\ >∑T]+∫ e÷Á‘·yT˚ , ˝Ò<ë yê]ì Á|üX+¯ dæd÷ü HÔ √
e÷Á‘·yT˚ sêj·÷˝≤? @<˚<√ sêdæ ∫es¡˝À ˇø£ |ü+øÏÔ $|üy¢ √qTàK+>± ñ+fÒ
$|üe¢ ø£$‘·«+ ne⁄‘·T+<ë? e#·qø£$‘·«+˝À dü+øÏw¢ ‘ºü ,· n~Ûyêdü$Ô ø£ <Û√s¡DT\T
n+‘·>± ìsêø£]+#·<>ä yZ∑ ê? yê{ÏøÏ kÕe÷õø£ |ü⁄Hê~ @B ˝Ò<ë? Á|üj÷Ó >∑o\‘·
yê+#Û · ˙ j· T + ø±<ë? dü e ÷»yêdü Ô $ ø£ ‘ · ø ° , ñ‘· Ô e TkÕVæ ≤ ‘ê´ìø° eT<Û ä ´
ñ+&Ée\dæ+~ _+ã Á|ü‹_+ã dü+ã+<Ûäy˚THê? Á|ü>∑‹o\ kÕVæ≤‘·´•_s¡+
‘·eT dæ<ëΔ+‘·#Á· {≤ìøÏ ˝Àã&ç ≈£L&Ü _ÛHêï_ÛÁbÕj·÷\ $wüjT· +˝À eT]+‘·
düV≤ü q+>± ñ+&É>*∑ >π neø±X¯+ ˝Ò<ë? kÕVæ≤‘·´+˝À, eTTK´+>± ø£$‘·«+˝À
kÕe÷õø£<Û√s¡DÏøÏ ø±düÔ m&É+>± ø£ì|æ+#·>±H˚ |ü˝≤j·Tqyê<ä, HÓ’sêX¯ýê<ä
xiv
_s¡T<ë\‘√ dü‘·ÿ]+#·e\dæ+<˚Hê? ` Ç≥Te+{Ï nH˚ø±H˚ø£ kÕ<Ûës¡D
dü+<˚Vü‰\T 1980\˝À Äs¡+uÛÑyÓTÆq ˇø£ ‘·sêìï (˝Ò<ë Ä ‘·s¡+˝Àì ˇø£
bÕj·TqT) y˚~+Û #êsTT. Ä ‘·sT¡ yê‹ <äXÊã›+˝À ndæ‘Ô «· ñ<äé÷\T dü+~Û+∫q
Á|üXï¯ \T, b˛dtyº ÷Ó &É]ï»+ Á|üu≤Û e+‘√ eTT+<äT≈£î e∫Ãq Á|üXï¯ \T Ä˝À∫+|üCùÒ dÔ
k˛wü*düTº <˚XÊ\ |ü‘q· + øπ e\+ ]$»ì»+ |ü‘q· + e÷Á‘·yT˚ ø±<˚y÷Ó qqï
dü+X¯jT· + u≤~Û+∫+~. ô|ø’ Ï nH˚ <Ûs’Ó ´¡ + #˚jT· ø£b˛sTTHê, yÓTTqïyÓTTqï{Ï<ëø±`
ne÷j·Tø£‘«· +‘√H˚ ø±e#·TÃ ` düMT|ü+>± ø£ì|æ+∫q düeTdüe÷» \ø£´å + (b˛˙,
yÓTs¡T¬>’q e÷qMj·T düe÷» \ø£å´+) ˇø£ÿkÕ] düT<ä÷s¡+>±, ˇø=ÿø£ÿkÕ]
nkÕ<Ûä´+>± ø£ì|æ+#·&É+ ≈£L&Ü Ä Ä<äsêÙìï düeTà‹+#˚ yê]ì eT<Ûäq
|ü]∫+~. M≥ìï{Ïì Á|ü<Ûëq Á|ü>∑‹o\ •_sê\T ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ
Á|üjT· ‹ï+#·˝<Ò ìä ø±<äT. ø±˙ ìeè‹Ô |üs#¡ ˝· øÒ b£ ˛j·÷sTT.
á yÓTT‘·Ô+ |ü]D≤e÷\qT y˚T<Ûä≈£î –]^düTø√≈£î+&Ü y˚sTTø£fi¯¢‘√
|ü]øÏ+∫qyê&ÉT u≤\>√bÕ˝Ÿ. Á|üC≤|üøbå£ Õ‘·+ qT+∫, düeTdüe÷» ÄX¯jT· +
qT+∫ |üø£ÿ≈£î »s¡>∑≈£î+&Ü Ä dü+X¯j·÷\qT ìeè‹Ô #˚j·T&ÜìøÏ Äj·Tq
Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. eT]+‘· düŒwü+º >± #ÓbÕŒ\+fÒ düeTdüe÷» Ä<äsÙ¡ + MT<ë,
<ëì kÕ<Û≈ä î£ \ MT<ë n|ü]$T‘·yTÓ qÆ Áù|eT‘√H˚ Ä nH˚«wüD #˚XÊs¡T. Äj·Tq
nH˚«wüD |ü⁄Hê~`ñ|ü]‘·\+, nej·T$`nej·Te+, |ü<ës¡ú+`#Ó’‘·q´+,
es¡dZ «ü uÛ≤e+è÷qeÁ|üeè‹Ô e+{Ï düeTkÕ´‘·àø£ <ä«+<ë«\ô|’ ˝À‘·sTTq ‘ê‹«ø£
#·sÃ¡ >± »]– ñ+&Ée#·TÃ. ø±˙, Ä #·sÃ¡ kÕVæ≤‘·´s¡+>∑+˝À düŒè•+∫+~ ô|q’
#Ó|Œæ q dü+X¯j÷· \H˚. mø£ÿ&É Ä˝À#·q ˇø£ »&É‘ê«ìøÏ ˝ÀqsTT n&ÉT>∑TeTT+<äT≈£î
|ü&Éì dü+<äs¡“¤+ e∫Ã+<√ nø£ÿ&É, Äj·Tq kÕVü≤dæ+#ês¡T. Äj·Tq ≈£L&Ü
‘=*s√E\˝À $XÊ«kÕ‹X¯jT· +‘√ e÷{≤¢&qç dü+<äsê“¤\T ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä . ø±ø£b˛‘˚,
Äj· T qqT eTT+<ä T ≈£ î rdü T ≈£ î yÓ [ ¢ q dü T >∑ T D+ ` ‘êqT uÖ~Δ ø £ + >±
düe÷<Ûëq|ü&e˚ s¡≈î£ <˚ì‘√q÷ |üP]Ô>± dü+‘·è|æ#Ô +Ó <äøb£ ˛e&É+. (Äj·Tq uÖ<ä+Δ ô|’
Á|ü‘´˚ ø£+>± sêdæq≥Tº ˝Ò<Tä ø±˙, ‘·qe÷≥˝…H’ ê düsπ kı+‘·+>± ìsêú]+#·T≈£îH˚
es¡≈î£ $X¯«dæ+#·e<äì› ãT<äT&Δ TÉ #ÓbÕŒ&ÉT.) n+<äTe\¢H˚ yÓTT<ä{Ï qT+N Äj·Tq
kı+‘· |ü]o\q\≈£î, n+#·Hê\≈£î kÕVü≤dæ+#˚yês¡T. Ä kı+‘·<äq+
yÓj
’ T· øÏøÔ y£ TÓ qÆ ÇcÕºsTTcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫+~ ø±<äT, edüT>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ n+#·Hê˝À
xv
e´ø£yÔ TÓ qÆ kı+‘·<qä y˚T. 1982 ˝ÀH˚ eTsêØƒ <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ >∑T]+∫ sêdü÷,Ô
eTVü‰sêh˝À <ä[‘·T\qT #˚s¡Tø√e&É+˝À ø£eT÷´ìdüTº\ yÓ’|òü\´+ >∑T]+∫
Ä‘·à|ü]o\q »s¡>±\Hêïs¡T. uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À #·]Á‘· ~<äTu› ≤≥T »]–‘˚ ` nÁ>∑es¡í
dü+|òTü dü+düÿs¡\Ô kÕúHêìï CÀ´‹u≤ |òPü ˝Ò rdüT≈£î+{≤&Éì ìsêúsD¡ >± #ÓbÕŒs¡T.
<ä[‘·deü Tdü´ >∑T]+∫ n|üŒ{Ï ø£eT÷´ìdüT\º <äèø£Œ<∏yä T˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ˝À ø£ì|æ+∫Hê,
@ eπsZ‘·s¡ ñ<äéT+ qT+∫ nsTTHê, <äèø£Œ<∏ä+ qT+∫ nsTTHê eT+∫ì
Á>∑V≤æ +#ê\H˚ <äèwæ,º ø£eT÷´ìdüT\º Ä#·sD¡ ˝À nsTTHê dæ<ëΔ+‘·+˝À nsTTHê
˝À|ü+ ø£ì|æ+∫q|ü&ÉT <ëìï n\ø£´å + #˚jT· ≈£L&É<qä ï |ü{+ºÏ |ü⁄ yÓTT<ä{qÏ T+∫
Äj·Tq˝À ñHêïsTT. 1990 ‘·sT¡ yê‘· ‘·q ‘ê‹«ø£ nH˚«wüD˝À uÛ≤>∑+>±qT,
<ëìøÏ yêVæ≤ø£\T>±qT u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dæq s¡#·q\qT, eTTK´+>± kÕVæ≤‘·´
s¡#·q\qT |ü]o*+∫q|ü&ÉT Äj·Tq n_ÛÁbÕj·÷\˝À düŒwüºyÓTÆq e÷s¡TŒ
ø£ì|ædüTÔ+~.
ndæÔ‘·«yê<ë˙ï, Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ë˙ï ì+<ë|üPs¡«ø£+>±ø±ø£,
Á>∑Væ≤+#·<ä>∑Z eT+∫ ñqï yê<ë\T>± H=øÏÿ #Ó|üŒ&É+ yÓTT<ä\Tô|{≤ºs¡T.
ªìsêXÊyê<ä+ e÷qe nqTuÛeÑ +˝Àì n|ü]|üPs¡‘í ≈· L£ ndüeTÁ>∑‘≈· L£ n|üÁX¯ó
‹ø° |üs¡eT‘ê«ìï ÄbÕ~+∫ ndæÔ‘·« yê<ä dæ<ëΔ+‘êìï Ä$wüÿ]+∫+~. Ä
<äèø£Œ<∏ëìï e÷]ÿ‡»+ ‹s¡dÿü ]+#˚eTT+<äT <ëì Ä$sê“¤e+˝Àì ì»eTsTTq
dü+~>±Δìï >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs+¡ ñ+~μ (1991) nì Äj·Tq ôV≤#·Ã]+#ês¡T.
Ä dü+~>±ΔìøÏ kÕVæ≤‘·´+˝À düV≤ü »eTsTTq kÕúq+ ñ+≥T+<äì, bÕ≥ ø£+f…
e#·q ø£$‘·«y˚T Ä dü+~>±Δìï e´ø£+Ô #˚dTü +Ô <äì, dü+~>∑+Δ ã\|ü&qç |ü&ÉT
Á|üj÷Ó >∑ yÓ∫’ Ár n~Ûyêdü$Ô ø£‘ê Á|üy•˚ kÕÔjT· ì u≤\>√bÕ˝Ÿ nHêïs¡T. s¡#q· \T
eT+∫yÓ|’ ⁄ü yÓTT>∑T#Z ÷· |æ‘H˚ ˚ ñ‘·eÔ T kÕVæ≤‘·éTqï n_ÛÁbÕj·T+‘√ ª#·]Á‘·, eTìwæ,
e÷]ÿ‡»+μ (1993) yê´dü+˝À Äj·Tq $uÛ<Ò +ä Á|üø{£ +Ï #ês¡T. @ #ê]Á‘·ø£
|ü]D≤eTeTsTTHê eTìwæ˝À ÄX¯\qT, Äø±+ø£\å qT, uÛj Ñ ÷· \qT, ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï
y˚T˝§ÿ\TŒ‘·T+<äì, n$ Nø£{Ï ø√D≤\˝À <ë– ñqï e÷qe J$‘· $X‚cÕ\ô|’
ø=‘·Ô yÓ\T>∑T\qT Á|üd]ü +|ü#k˚ ÕÔjT· ì, Ä ø=‘·Ô yÓ\T>∑T˝À ø£ì|æ+#˚ ø=‘·Ô uÛj
Ñ ÷· \T,
ø=‘·Ô ÄX¯\T, ø=‘·Ô $wüj·÷\T, ø=‘·Ô>± ø£qT>=qï bÕ‘· $wüj·÷\T >=|üŒ
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ø£<ë∏ edüTeÔ ⁄ ` nì Ä yê´dü+˝À Äj·Tq Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. á
xvi
yê´dü+˝Àì nH˚ø£ n+XÊ\ Ä<Ûës¡+>± 2001˝À Ç∫Ãq Ç+≥s¡÷«´˝À `
kÕVæ≤‘ê´ìï øπ e\+ ñ<äé÷\ H˚|<ü ´ä∏ +˝À #·]Ã+#·&+É bıs¡bÕ≥ì, kÕVæ≤‘·´+
bÕÁ‘· J$‘·eT+‘· $düÔè‘·yÓTÆq<äì $e]+#ês¡T. kÕVæ≤‘·´ düè»q e÷qe
ndæÔ‘·«+‘√ düìïVæ≤‘·+>± eTT&ç|ü&çq Á|üÁøÏj·T nì, #Ó’‘·q´j·TT‘·+>±
ã‘·ø£e\dæq eTìwæøÏ J$‘·+˝À ‘·|üŒìdü]>± ‘ês¡dü|ü&˚ ndü+|üPs¡í‘·\qT,
U≤∞\qT kÕVæ≤‘·´+, eTTK´+>± ø±˝Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ uÛØÑ Ô #˚dTü +Ô <äì, Ä ø£seÔ¡ ´+
‘·|Œü eT] <˚ìï kÕVæ≤‘ê´ìøÏ $~Û+∫Hê n~ ns¡sú V¡ ≤æ ‘·yT˚ qì u≤\>√bÕ˝Ÿ
n+{≤s¡T. dæ<ëΔ+‘ê\T, nqTuÛyÑ ê\T, <äèø£Œ<∏ë\T eTs¡T>∑T|üs#¡ ˚ yêdü$Ô ø£‘q· T
≈£L&Ü kÕVæ≤‘·´+ Á|ü‹|ò*ü düT+Ô <äì, n~ @ø£ø±\+˝À J$‘·eT+‘· $düèÔ ‘·+>±
eéVü≤]düT+Ô <äì u≤\>√bÕ˝Ÿ #ÓãT‘ês¡T.
kÕVæ≤‘·´ Á|üj÷Ó »q+ >∑T]+∫, kÕVæ≤‘·´+˝À |üøbå£ Õ‘ê\ >∑T]+∫ `
Ç+‘·ø±\+ dæsú |¡ &ü ç ñqï eT÷dü, ndüeTÁ>∑ n_ÛÁbÕj·÷\ìï{Ï˙ Äj·Tq ‘·q
Á|ü‹bÕ<äq\ <ë«sê |üPs¡«|üø+å£ #˚XÊs¡T. kÕVæ≤‘ê´ìï kÕVæ≤‘·´+ #˚ùd~ <ëì
s¡÷|üyT˚ nì K+&ç‘+· >± #ÓbÕŒs¡T. s¡÷|ü+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&‘ç ,˚ <ëìMT<ä ÁX¯<Δä
#·÷|æ‘˚ yÓT\Æ |ü&bç ˛‘êeTqï <äèwæº ñ+&É≈L£ &É<Hä êïs¡T. ndü+ã<äΔ yêdü$Ô ø£‘q· T
∫Á‹+#˚ kÕVæ≤‘·´+ kÕ<Ûës¡D s¡÷|ü+˝À e´ø£+Ô ø±C≤\<äì #ÓãT‘·÷ j·TT<äøΔ ±\+
Hê{Ï j·T÷s√|æjT· Hé ø£$‘ê«ìï ñ<äV≤ü ]kÕÔsT¡ . ø£<Hä∏ ê\T ø±\Áø£eT+˝À e÷Á‘·yT˚
ñ+&É&É+, X¯ówüÿ yêdüÔ$ø£‘· |ü]~Û˝ÀH˚ }Vü≤\T dü+#·]+#·&É+ ø±\Œìø£
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|ü‹ã+<Ûäø±\ì uÛ≤$kÕÔs¡T. eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+ >∑T]+∫
e÷qeC≤‹ #˚dqæ }Vü≤\T, yê{Ïì bÕ\ø£esêZ\T m{≤¢ ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îqïB
#ÓãT‘·÷H˚, s¡#·sTT‘·≈£î n≥Te+{Ï }Vü≤\T n|ü]$T‘·yÓTÆq yÓdüT\Tu≤≥T
ø£*ŒkÕÔj·Tì, yêdüÔ$ø£‘êyê<ä+˝À kÕ<Ûä´+ø±ì düìïy˚XÊ\T, dü+<˚XÊ\T á
s¡÷|ü+˝À kÕ<Û´ä |ü&‘É êj·Tì #ÓãT‘ês¡T. U≤∞\qT |üP]+#˚ kÕVæ≤‘·´ø£syÔ¡ ê´ìï
düeTdüe÷» ÄX¯j·TkÕ<Ûäq≈£î m{≤¢ $ìjÓ÷–+#·Tø√yê˝À Ä˝À∫+#ê\ì,
n+<äT≈£î |üìøÏe#˚Ã kÕVæ≤‘·´dæ<ëΔ+‘êìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê\ì n+{≤s¡T.
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, $eTs¡Ù≈£î u≤\>√bÕ˝Ÿ Ç∫Ãq ÁbÕ<Ûëq´+ Ø‘ê´, Ä s¡+>∑+˝ÀH˚
Äj·Tq ô|<ä› e÷s¡TŒ Ä•+#ês¡ì ns¡eú Te⁄‘·T+~. es¡#Z ‘’Ó q· ´+‘√ sêdæq kÕVæ≤‘·´+
ø±ø£, Ç‘·se¡ TsTTq yê{Ïì nqTe÷q+‘√, e´‹πsø£‘‘· √ #·÷ùd <äèwæìº ≈£L&Ü
xvii
Äj·Tq ‘·|ü |ü{≤ºsT¡ . @<√ ˇø£ |üø+å£ eVæ≤+#·&yÉ T˚ ñ‘·eÔ TkÕVæ≤‘ê´ìï >±´s¡+{°
#˚jT· <äì #ÓbÕŒs¡T. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|ü»\qT dü+|òTü {Ï‘+· #˚jT· &É+, #Ó‘’ q· ´|üs#¡ &· +É
ø±ø£ eT¬sH√ï ø£syÔ¡ ê´\THêïj·Tì, J$‘·+˝À ñ<äé÷\T ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ qì
nHêïs¡T. Á|üC≤qT≈£L\ Ä#·sD¡ ˝À ñqïyê]øÏ ôd‘’ s· J$‘·+˝À kÕVæ≤‘·´+˝À
dü+~>±Δ\T nH˚ø£+ düX‚wü+>±H˚ ñ+{≤j·Tì, kÕVæ≤‘·´+˝À eTq≈£î q#·Ãì
<Û√s¡DT\T ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+{≤j·Tì u≤\>√bÕ˝Ÿ n+{≤s¡T. e´øÏøÔ ° e÷qyê[ø°
eT<Ûä´qTqï yÓ’s¡T<Ûä´+ |ü]cÕÿs¡+ ø±q+‘·es¡≈£L eTq‘√ ñ+&˚ á ndæÔ‘·«
dü+~>±Δ\≈£î kÕVæ≤‘·´+˝À kÕúq+ ñ+≥T+<äì eTs¡∫b˛‘˚ bıs¡bÕ≥qï~ Äj·Tq
ôV≤#·Ã]ø£.
Á|üdTü ‘Ô +· $X¯«dædTü qÔ ï dæ<ëΔ+‘· #·Á≥+ <ë«sê, Ä#·sD¡ |ü<‘Δä T· \ <ë«sê
düeTdüe÷C\øå±´ìï #˚s¡Tø√>∑\e÷ ˝Ò<ë nqï~ Äj·Tq nH˚«wüD˝À¢
eTTKýÓTqÆ ~. eTÚ*ø£eTsTTq, n+‹eTeTsTTq e÷s¡TŒqT ø√πs #Ó‘’ q· ó\Ts¡T
ne‘·]+#ê\+fÒ, e÷qe Á|üeè‹Ô˝Àì $ø±s¡ \ø£Då ≤\qT n~Û>$∑ T+#˚ b˛sê≥+
≈£L&Ü #˚jT· e\dæ ñ+≥T+<äì, düeTdüe÷»+ n+fÒ @<√ bı+<ä&+É ø√dü+
$~Û+#·T≈£îH˚ \ø£å´+ ø±<äì, n+<äs¡÷ m+‘√ ø=+‘· ø√˝ÀŒe&ÜìøÏ ≈£L&Ü
dæ<|Δä &ü qç |ü&˚ n~ HÓsy¡ s˚ T¡ ‘·T+<äì Äj·Tq >∑Ts¡T#Ô k˚ ÕÔsT¡ . e÷qeÁ|üeè‹Ô˝Àì
n>±<Ûë\qT #ê|ü˝≤´\qT n~Û>$∑ T+∫ düeTdüe÷» \øå±´ìøÏ #˚sT¡ e ø±yê\+fÒ
‘·<qä T>∑TDyÓTqÆ #Ó‘’ q· ´j·TT‘·yTÓ qÆ , dü+ø£\Œ|üPs¡«ø£yTÓ qÆ Ä#·sD¡ ø±yê\ì n+≥÷,
eTqTwüß\T #Ó’‘·qé+‘·yÓTÆq eTqTwüß\T>±H˚ <ëìï kÕ~Û+#·>∑\s¡qï ÄX¯qT
≈£L&Ü u≤\>√bÕ˝Ÿ e´ø£+Ô #˚kÕÔsT¡ .
‘·q uÖ~Δø£ Á|ü|+ü #·+˝À m|ü&É÷ ø=‘·>Ô ±\T\≈£î, yÓ\T‘·Ts¡T≈£L ÄkÕÿs¡+
ñ+&˚≥≥Tº u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|üjT· ‹ï+#ês¡H~˚ düŒwü+º . nsTT‘˚ Á|üC≤kÕ«$Tø£ #·sêÃ
yê‘êes¡D+ ˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢ Äj·Tq Ä˝À#·q\≈£î »s¡>e∑ \dæq <√Vü≤<ä+
»s¡>∑˝Ò<äqïB düŒwüºy˚T. n<˚ düeTj·T+˝À 1980\ qT+∫ u≤\>√bÕ˝ŸqT
$ÁuÛeÑ T‘√, ≈£î‘·÷Vü≤\+‘√, n_Ûe÷q+‘√ >∑eTìdü÷Ô ñ+&çq ø=+<äsT¡ ` yês¡T
n‹ ø=~›eT+~ e÷Á‘·y˚T nsTT ñ+&Ée#·TÃ ` Äj·Tq qT+∫ n$T‘·+>±
Ä•+#ês¡T ≈£L&Ü. nìï dü+<äsê“¤\˝À Ä ÄX¯\qT Äj·Tq HÓs¡y˚sêÃs¡ì
#Ó|Œü ˝ÒeTT. ‘Ó\T>∑THê≥ Ád”yÔ ê<ä #·sÃ¡ ˝À ÁbÕ<Ûëq´+ ø£*–q ªeTq≈£î ‘Ó*j·Tì
xviii
eTq #·]Á‘·μ |ü⁄düøÔ +£ ô|’ u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dqæ düMTø£å (á |ü⁄düøÔ +£ ˝À n~ ˝Ò<Tä
<ëìï #·]Á‘· yê´kÕ\˝À #˚sêÃs¡T.) ø=‘·>Ô ±\T\yÓ|’ ⁄ü eTfi¯ófl‘·Tqïyê]ì ìs¡T‘ê‡Vü≤
|üs∫¡ +~. Ä |ü⁄düøÔ +£ qT+∫ H˚sT¡ Ãø√e\dæq$ ø=ìï ñHêïj·Tì u≤\>√bÕ˝Ÿ
n+^ø£]+#ês¡T ø±˙, Ä düMTø£å ùdïVü≤|üPs¡«ø£+>± ˝Ò<äqï~ Hê&ÉT ø£*–q
n_ÛÁbÕj·T+. n˝≤π> <ä[‘·yê<ä+ô|’ Á|ü‘´˚ ø£ ‘Ó\+>±Dyê<ä+ô|’ ∫es¡≈î£ b˛dtº
yÓ÷&É]ïdtº #·sÃ¡ ô|’ Äj·Tq yê´K´\T. n+#·Hê\T Ä\dü´+>± e´ø£+Ô nsTTqfÒº
˝…øÿ£ . Äj·Tq yê{Ïô|’ yÓ+≥yÓ+≥H˚ düŒ+~+∫ ñ+fÒ Ä düŒ+<äq Á|üu≤Û e+
ã\+>± ñ+&˚<ë nqï <ëìøÏ düe÷<Ûëq+ }Væ≤+#·˝eÒ TT ø±ì, düe÷»+˝À
Ä |ü]D≤e÷\qT >∑T]Ô+#·&É+˝À ø±˙, >∑T]Ô+∫Hê ÄyÓ÷~+#·&É+˝À ø±˙
u≤\>√bÕ˝Ÿ HÓeTà~>± q&ç∫qfÒº nì|ædüTÔ+~. Ä\dü´+>± n+~+∫Hê
n<äT“¤‘·yÓTÆq ne>±Vü≤qqT n+~+#ês¡T. n~ y˚πs $wüj·T+. »s¡>∑uÀj˚T
|ü]D≤e÷\qT >∑Ts¡T|Ô ≥ü &º ÜìøÏ Äj·TH˚eTHêï CÀdüT´&Ü, yÓ+≥yÓ+≥H˚ ôd<’ ëΔ+‹ø£
$X‚w¢ Dü qT n+~+#·&ÜìøÏ Äj·Tq n<˚ |üì ô|≥Tº≈î£ ì |üì#˚dTü HÔ êïsê nì
n&ç–‘˚ »yêãT˝Ò<äT ø±˙, Äj·Tq qT+∫ n≥Te+{Ï$ Ä•dü÷Ô ñqïyês¡T
ñHêïs¡T.
Á|ü‹ ◊&Ó+&ç{° ñ<äéT+ düe÷»+ qT+∫ Ä•+#˚ dü+|òT” uÛ≤e+ e÷Á‘·yT˚
ø±<äT, Ç#˚Ã <√Vü≤<ä+ ≈£L&Ü ñ+≥T+<äì, Ä‘·à>ös¡yêìøÏ uÛ+Ñ >∑+ ø£\>∑&+É ,
nqTe÷ì‘·T\T>± ñ+&É&+É , yÓ*y˚jT· ã&É&+É e+{Ï$ u≤~Û‘· ◊&Ó+&ç{\° yê]øÏ
ns¡eú TsTTq≥Tº>± eT¬se]ø° ns¡+ú ø±eì, u≤~Û‘T· \ Äø±+ø£\å T düe÷»+ n+‘·{øÏ °
ÄeX¯´ø£yTÓ qÆ $\Te\T ne⁄‘êj·Tì, $\Te\ ◊ø£´‘· e÷Á‘·yT˚ düø\£ ndæ‘Ô ê«\
Á|ükÕúq+˝À ˇø£ @ø√qTàK‘·qT kÕ<Ûä´+ #˚düTÔ+<äì u≤\>√bÕ˝Ÿ $\TyÓ’q
ne>±Vü≤H˚ n+~+#ês¡T. Áu≤Vü≤àDyê<ëìï e´‹πsøÏ+#˚ sê»ø°j÷· \T, ‘·eT
˝À|ü˝≤ ãj·T{≤ Ä~Û|ü‘·´ $\Te\qT e´‹πsøÏ+#˚$>± ñ+&Ü\ì, <ä[‘·
sê»ø°j·÷\T sêC≤´~Ûø±s¡+ \ø£å´+>± |üì#˚j·T&É+ n+uÒ&ÉÿsY Ä˝À#·q≈£î
$s¡T<äyΔ TÓ qÆ <äì u≤\>√bÕ˝Ÿ dü÷{Ï>±H˚ #ÓbÕŒs¡T. yÓTHÆ ê]{° ˝Ò<ë eTTdæ+¢ ◊&Ó+&ç{°
πøe\+ HÓ¬>{Ïyé ◊&Ó+{Ï{° ø±≈£L&É<äì, ÇkÕ¢yéT˝Àì kÕqT≈£L\ n+XÊ\qT
dü>s∑ «¡ +>± kı+‘·+ #˚dTü ≈£î+fÒH˚ n$ eTTdæ+¢ ◊&Ó+{Ï{° sê»ø°j÷· \T ø±>∑\eì
Äj·Tq dü÷∫+#ês¡T. ªeTq≈£î ‘Ó*j·Tì eTq #·]Á‘·μ ‘·s¡Tyê‘· Äj·Tq
Ád”yÔ ê<ëìï mø£ÿ&Ü |üsêeT]Ù+#·˝<Ò Tä ø±˙, Äj·÷ dü+<äsê“¤\˝À kÕqT≈£L\
xix
Á|ükÕÔeq\T #˚XÊs¡T. ‘Ó\+>±D ñ<äéT+ ÁbÕs¡+uÛÑ <äX¯˝À ñqï|ü&ÉT,
ñuÛj Ñ T· ÁbÕ+‘ê\ Á|ü»\ eT<Û´ä dü+Á|ü~+|ü⁄\T kÕ>∑T˙{Ï $yê<ä+ |ü]cÕÿsêìøÏ
ˇø£ e÷s¡+Z ø±e#·TÃqì ø£ècÕí»˝≤\ |ü⁄q'|ü+|æD° ñ<äéT+ <ë«sê Á|üjT· ‘·ï+
#˚XÊs¡T. ‘Ó\+>±D ñ<äéT+ MT<ä Äj·Tq #ê˝≤H˚ sêXÊs¡T ø±˙, ÁbÕ+rj·T
◊&Ó+&ç{ì° ‘ê‹«ø£+>± #·÷ùd Á|üjT· ‘·ï+ #˚dqæ ≥Tº ˝Ò<Tä . u≤\>√bÕ˝Ÿ eTq≈£î
#˚dqæ ˝À≥¢˝À eTTKýÓTqÆ ~ ◊&Ó+&ç{° ñ<äé÷\≈£î dü+ã+~Û+∫q kÕVæ≤‘ê´ìï
ì]›w+ºü >± |ü]o*+#·ø£ b˛e&É+. Á|ü‘´˚ ø£+>± yê´kÕ\T sêdæHê, yÓTHÆ ê]{° ø£$‘·«
dü+ø£\Hê\≈£î eTT+<äTe÷≥˝À, düMTø£˝å À sêdæHê ne˙ï ≈£L&Ü dæ<ëΔ+‘· #·sÃ¡ >±H˚
kÕ>±sTT ‘·|Œü , ndæ‘Ô «· ñ<äé÷\ kÕVæ≤‘·´ Á|ü‹|ò\ü Hê\ MT<ä Äj·Tq $eTs¡Ù>±
ø±<äT.
‘·q <äèø£Œ<∏ä+˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ\qT dü÷∫dü÷Ô, >∑‘· Ä#·s¡DqT
n_ÛÁbÕj·÷\qT düMTøÏå+#·T≈£îì ªø£˝À¢\ ø£<∏ë∫Á‘ê\Tμ yê´düdü+ø£˝HêìøÏ
yÓqTø£e÷≥ sêXÊs¡T u≤\>√bÕ˝Ÿ. bÂs¡Vü≤≈£îÿ\T, sê»´dü«uÛ≤e+ yÓTT<ä˝…’q
n+XÊ\ MT<ä ‘·q e÷]q n_ÛÁbÕj·÷\qT Äj·Tq n+<äT˝À dü÷∫kÕÔs¡T.
u≤\>√bÕ˝Ÿ ‘ê‹«ø£ dü+<˚V‰ü \qT ìeè‹Ô#d˚ ,æ Äj·Tq≈£î ø=‘·Ô e÷s¡+Z #·÷|æq
Ä <äèø£Œ<∏äy˚T$T{À ≈£L&Ü Ä yê´dü+ ©˝≤e÷Á‘·+>± #ÓãT‘·T+~. ‘·q
kÕVæ≤‘·´s¡#q· \qT ≈£L&Ü Äj·Tq n<˚ |ü<‹Δä ˝À düMTøÏ+å #·T≈£îì ñ+fÒ, eTq
|üì düT\Te⁄ nj˚T´~.
`¬ø. lìyêdt
26.9.2011
xx
düMTø£å
@&ÉT‘·sê\T
n˝…ø˘‡ ùV≤© nyÓT]ø± yêdüeÔ ⁄´&ÉT, q\¢C≤‹øÏ #Ó+~qyê&ÉT. ÄÁ|òøæ ±
qT+&ç u≤ìdü\>± nyÓT]ø± e∫Ãq ‘·q |üPØ«≈£î\ ø£<qä∏ T |ü]XÀ~Ûs∫, ªª$CÒ‘˝· Ò
#·]Á‘· $s¡∫+#˚ ÄqyêsTTrì ã<ä\› Tø=≥º&ÜìøÏμμ sêdæq |ü⁄düøÔ +£ Ç~. á
ø£<,ä∏ j·÷<äè∫Ã¤ø+£ >± ‘Ó\y¢ êfi¢̄ #˚õøÏÿ u≤ìdü>± e÷]q >±+_j·÷ yêdüeÔ ⁄´&ÉT
≈£î+{≤øÏ+fÒ‘√ yÓTT<ä\sTT, n˝…ø‡˘ ùV≤© es¡≈î£ q&ÉTdüT+Ô ~.
nHê´j·÷ìøÏ, |”&Éq≈£î >∑Ts¡sTTqyêfi¯¢ <äèø£Œ<∏ä+˝À nìyês¡´+>±
ùV≤‘·Tyê<ä+, yêdüeÔ yê<ä+, uÛÖ‹ø£yê<ä+ b+‘√ø=+‘· #√≥T #˚dTü ≈£î+{≤sTT.
uÛ≤eyê<ä+, Ä<Ûë´‹àø£+ |”&≈É î£ \≈£î, Ç≥÷ #Ó+<äø£ n≥÷ #Ó+<äø£ ‘·|Œæ +#·T≈£î
‹]π> eT<Û´ä s¡ø|£ ⁄ü <Ûqä T´\≈£L e÷Á‘·yT˚ düV≤ü »+. á ø±s¡D+ #˚‘· q\¢yê&ÉsTTq
ùV≤© ‘·q C≤‹øÏ »]–q nHê´j·÷ìï X‚«‘·C≤‹ e÷qdæø£ s¡T>∑à‘·>±H√,
ndæÔ‘·«yê<ä+ |òüø°ÿ˝À e÷qyê[øÏ kÕ<Ûës¡DeTsTTq dü+~>∑ú‘·>±H√ (human
predicament) ø±≈£î+&É #ê]Á‘·ø£+>± #·÷kÕÔ&ÉT. nsTT‘˚ eTÚ*ø£eTsTTq
ÁX¯eT<√|æ&û C≤‹|”&qÉ >± s¡÷bÕ+‘·s+¡ #Ó+~q|ü⁄Œ&ÉT düV≤ü C+>± ñ‘·ŒqïeTj˚T´
‘·|⁄ü Œ&ÉT #Ó‘’ q· ´+ Á|üu≤Û e+ e~*+#·Tø√q+‘· es¡≈î£ á yêdüeÔ yê<ä <äèø£Œ<∏+ä
XÊÅdj Ô” T· ‘· dü+‘·]+#·Tø√<äT. ùV≤©‘√ n<˚ ∫≈£îÿ. ÄÁ|òøæ q£ ¢ >∑T]+∫ ‘Ó\y¢ êfi¯ó¢ #˚dqæ
<äTÅwüŒ#êsêìï e´‹πsøÏs#˚ ‘·|üq‘√ ‘·q ÄÁ|òæø± |üPØ«≈£î\ düe÷C≤ìï,
kÕ+πø‹ø£+>± b+‘· yÓqTø£ã&É<¶ sä TTHê kÕe÷õø£ e÷qe dü+ã+<Ûë\ es¡≈î£
#ê˝≤ ñqï‘·eTsTTq<äì #·÷|æ+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ düŒwü+º >± ø£ì|ædTü +Ô ~. eTq≈£î
eT<Û´ä j·TT>∑|⁄ü ÄÁ|òøæ ± düe÷»+ >∑T]+∫ ‘Ó*dæq $wüj÷· \ <äècÕº´ #·÷ùdÔ Ç~
|üP]Ô>± n‹X¯jÓ÷øÏÔ >∑÷&É ø±<äT. ÄÁ|òæø±˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ $<Ûëq+ n+‘·>±
$dü]Ô +#·˝<Ò Tä . <√|æ&eû s¡+Z |ü˝Á¢… bÕ+‘ê\ uÛ÷Ñ kÕ«eTés¡+Z >± ø±≈£î+&É, sêC≤
kÕúHêìï ÄÁX¯sTT+∫ •düT\Ô <ë«sê n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ôì #˚õøÏÿ+#·Tø=H˚ es¡+Z >±
e⁄+&˚~. |üìeTT≥¢˝À dü«s‘· ÄdæÔ ñHêï, uÛ÷Ñ $T e÷Á‘·+ n~Ûø+£ >± Á>±eTdüu\ÑÛ
düè»q, y˚T`pHé 1981
nBÛq+˝À e⁄+&˚~. Ä düu\ÑÛ T s¬ ‘’ T· \≈£î ª|ü{≤ºμ *#˚Ã$. Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À
á düu≤Û ~Ûø±s¡T\T, eT‘ê~Ûø±s¡T\T, ‘Ó>∑ ô|<ä\› T, Ç‘·s¡ ô|‘·+Ô <ës¡T¢ bÕ\ø£es¡Z
Á|ü‹ì<ÛäT\T>± e⁄+&˚yês¡T. (Ç˝≤>∑+fÒ uÛÑ÷kÕ«eT´+, u≤ìdü`ns¡Δu≤ìdü
dü+ã+<Ûë\T, ô|‘·Ô+<ës¡¢≈£î yÓ{Ïº#êøÏ] #˚ùd |ü<äΔ‹ ˝ÒH˚˝Òeì ø±<äT. Çø£ÿ&É
Á|ü<ÛëqeTsTTq <√|æ&û dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ #Ó|ü⁄Œ≈£î+≥THêïs.) á Ä]úø£
$<ÛëHêìï ÄÁ|òøæ ±≈£î #Ó+~q Á|üU≤´‘· e÷]ÿ ‡düTº XÊgy˚‘Ô· düMTsY nMTHé ª•düTyÔ êØ
e⁄‘·Œ‹Ô $<Ûëq+μ (tribute - paying mode of production) n+{≤&ÉT.
Ç≥Te+{Ï düe÷»+˝À ùV≤© #Óù|Œ≥+‘·{Ï kÕeT÷Væ≤ø£‘,· düe÷q‘·
˝Òøb£ ˛e#·TÃ>±˙, ÁX¯eTJ$øÏ j·T÷s¡|t uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»s˝Àì Á|ü‘´· ø£å ns¡uΔ ≤ìdü
dü+ã+<Ûë\˝ÀqT, eTq <˚X¯ es¡íeédüú˝Àì |üs√ø£å ns¡Δu≤ìdü‘·«+˝ÀqT
˝Òq≥Te+{Ï dü«‘·+Á‘·‘,· >ös¡e+ \_ÛkÕÔsTT. n≥Te+{Ï kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\
eT<Û´ä ô|]–qyê&ÉT ≈£î+{≤øÏ+fÒ. <ëìøÏ ‘·>fZ∑ ºÒ n‘·&TÉ dü«‘·+Á‘·T&ÉT, n_Ûe÷ì,
<ëkÕ´ìï ndüV≤æ ´+#·T≈£îH˚yê&ÉT.
q\¢u≤ìdü\ ø£<ä∏ ns¡+ú #˚dTü ø√yê\+fÒ Ä u≤ìdü $<ÛëHêìøÏ Áb˛<ä“\+
j˚T$T{À #·÷&Ü*. j·T÷s¡|qt T+&ç e\düe∫Ã $XÊ\eTsTTq nyÓT]ø±K+&É|⁄ü
yÓTÆ<ëHê\qT+&ç nø£ÿ&ç yêdüÔe⁄´\sTTq ªbÁs¡Ç+&çj·Tq¢μqT Vü≤‘·e÷]Ã,
‘· ] $Ty˚ d æ q ‘· s ¡ T yê‘· ‘Ó \ ¢ y êfi¯ ¢ ≈ £ î ‘êe÷Áø£ $ T+#· T ≈£ î qï uÛ Ñ ÷ eTT\qT
kÕ>∑T#˚jT· &ÜìøÏ, eTTK´+>± n~Ûø£ ÁX¯eTX¯øÔÏ ø±e\dæq |ü‹|Ô +ü ≥ |ü+&ç+#·&ÜìøÏ
n<äq+>± ÁXÊ$T≈£î\ nedüs+¡ e∫Ã+~. Ä nedüs+¡ ÄÁ|òøæ q£ ¢ ~>∑TeT‹ r]Ã+~.
~>∑TeT‹ nsTTq ÄÁ|òøæ q£ T¢ dü«‘·+Á‘· ÁXÊ$T≈£î\T>±ø±ø£ u≤ìdü\T>± sêe&É+
#·eø£>± |ü‹Ô |ü+&ç+#·&ÜìøÏ, eg ñ‘·Œ‹Ô kÕ+πø‹ø£+>± n_Ûeè~Δ #Ó+~q
‘·sT¡ yê‘· Á_≥Hé≈î£ #˚ùd |ü‹Ô b>∑TeT‹ MT<ä >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· + dü+bÕ~+#·&ÜìøÏ
‘√&ÉŒ&ç+~.
á #ê]Á‘·ø£ X¯≈î£ \Ô T ≈£î+{≤øÏ+fÒqT u≤ìdü>± e÷]Ã >±+_j·÷qT+&ç
nyÓT]ø± rdüT≈£îb˛‘êsTT. ne÷qTwüeTsTTq á düs¡|òüsê≈£î e´‹πsø£+>±
z&É˝ÀH˚ ≈£î+{≤, n‘·ì ‘√{Ïu≤ìdü\T ‹s¡>∑ã&É&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚kÕÔs¡T.
ø±ì dü+ø¬ fi¢̄qT, ‘Ó\y¢ êfi¢̄ ‘·TbÕø°\qT z&ç+#·˝øÒ b£ ˛‘ês¡T.
2
@&ÉT‘·sê\T
nyÓT]ø± #˚]q ≈£îs{≤≈£î #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡eTsTTq $wüj·T+
ø£qã&ÉT‘·T+~. nø£ÿ&É ‘·qe+{Ï q\¢yêfi¯q¢ T #ê\eT+~ì #·÷kÕÔ&TÉ . nsTT‘˚
‘·|Œæ +#·T≈£îb˛e&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· &É+, ‘·qe+{Ï yê]øÏ Ä Á|üjT· ‘·ï+˝À
kÕj·T+#˚jT· &É+ n≥T+∫, yêfi¯ófl ‘·eT j·T»e÷q¢≈î£ >∑T˝≤+\T>± eéVü≤]dü÷,Ô
≈£î+{≤e+{Ï ÄÁ|òøæ q£ q¢ T ‘Ó\y¢ êfi¢̄˝≤π> ùV≤fi¯q#˚d÷ü Ô e⁄+{≤s¡T. <ëdü´+ øπ e\+
uÛÖ‹ø£Væ≤+dü MT<˚ q&Ée<äì, n+‘·ø£+f… ã\e+‘·eTsTTq uÛ≤eC≤˝≤ìï
ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü ≈£î+≥T+<äì ≈£î+{≤ Á>∑V≤æ +#·&ÜìøÏ #ê˝≤ø±\+ |ü&TÉ ‘·T+~. ≈£î|¢ +Ôü >±
#ÓbÕŒ\+fÒ q\¢yêfi¯ó¢ ‘·≈î£ ÿes¡ø+£ eTqTwüß\ì, u≤ìdü‘«· + yê]øÏ Á|üøè£ ‹düV≤ü »+
nì #ÓãT‘·T+~ á uÛ≤eC≤\+.
nsTT‘˚ Ç<ä+‘ê X‚«‘·C≤‹ X‚«‘·‘‘· «· + qT+&ç |ü⁄{Ïqº nVü≤+ø±s¡+>±
eTq+ nqTø√≈£L&É<äT. q\T|ü⁄ ‘Ó\T|ü⁄\ eT<Ûä´ |òüTs¡¸D>± #·÷&É≈£L&É<äT.
$C≤rj·TT\qT ÁX¯eT<√|æ&øû Ï >∑T]#˚j÷· \+fÒ yÓTT<ä≥ yê]ì kÕ+düÿ è‹ø£+>±
nD#ê*. yê] Ä#êsê\T nHê>∑]ø£eTsTTqeì, yê] eT‘·+ ªkÕ‘êqTμ (Satan)
eT‘·eTì yê] uÛ≤wü uÛ≤wüø±<äì yê] #˚‘H· ˚ ˇ|æŒ+#ê* ` n˝≤ #˚ùdHÔ ˚ <√|æ&û
dü+ã+<Ûë\≈£î yêfi¯ó¢ ˝§+>∑T‘ês¡T. n+<äTøπ q\¢yêfi¯ó¢ ‘·eT Ä#êsê\T bÕ{Ï+#·&+É ,
‘·eT uÛ≤wü e÷{≤¢&TÉ ø√e&É+, bÕ≥\T bÕ&ÉTø√e&É+ Ç<ä+‘ê ìwæ<+Δä . á ªÄÁ|òøæ ±
#Ó‘μÔ· e~*ô|≥ºeTì ≈£î+{≤≈£î sTT<äs› T¡ q\¢yêfi‚fl #ÓãT‘ês¡T, ‘Ó\y¢ êfi¯ó¢ ø±<äT.
≈£î+{≤ eTTdæ+¢ eT‘·dTü &ú TÉ . ø±ì nyÓT]ø±˝Àì q\¢u≤ìdü\+‘ê ÁøÏdj ºæ T· qT¢.
s√eTHé kÕÁe÷»´+˝À u≤ìdü\≈£î ÇVü≤˝Àø£ $eTTøÏøÔ Ï e÷s¡T>± |üs˝¡ Àø£eTT˝À
eTTøÏìÔ kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ˇø£ ñ|üXe¯ Tq+>± eTT+<äTø=∫Ãq ÁøÏdj ºæ T· Hé eT‘·+
á u≤ìdü dü+ã+<Ûë\qT |ü~\+ #˚jT· &ÜìøÏ #·øÿ£ >± dü]b˛sTT+~. á ø£<˝ä∏ ÀH˚
ˇø£ q\¢u≤ìdü ªªeTq+ bìï ÁbÕs¡úq\T #˚dæHê á ‘Ó\¢yêfi¯fl >∑T+&Ó\T
ø£sT¡ >∑T‘êj·÷?μμ nq&ç–‘˚ eT‘·+ e÷]q eTs=ø£ u≤ìdü ªªu…_’ ˝À¢ @+ sêdüT+<√
‘Ó\TkÕ?CÀdü|tò áõ|ü⁄yº êfi¯fløÏ u≤ìdü>± neTTà&Éj÷· ´&ÉT. ø±ì uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ÉT
CÀdü|j tò T· +<äT e÷Á‘·yT˚ ñHêï&ÉTμμ nì düe÷<Ûëq+ sTTdüT+Ô ~.
nsTT‘˚ ≈£î+{≤ e÷Á‘·+ ˝§+>∑&TÉ . yÓTT<ä{‘Ï s· +¡ yê&ÉT ø±e&É+#˚‘· ‘·q
ªÄÁ|òøæ ± #Ó‘μÔ· e~*ô|≥º&TÉ . ‘·q #·T≥÷ºe⁄qï q\¢yêfi¯flqT ìs¡dkæ ÕÔ&TÉ . yêfi¯ó¢
ÁøÏdüàdts√Eq j·T»e÷ìøÏ ø±qTø£\]ŒdüTÔqï <äèX¯´+ #·÷dæ düVæ≤s#·˝Òø£
3
ªªNÛ` #·∫Ãb˛‘˚ u≤e⁄DTíμμ nqT≈£î+{≤&ÉT. s¬ s&ÉTeT÷&ÉT kÕs¡T¢ ‘·|Œæ +#·Tø√e&ÜìøÏ
Á|üjT· ‹ï+∫ ∫e] Á|üjT· ‘·ï+˝À ˇø£ bÕ<ä+ dü>±ìøÏ qs¡øã£ &É¶ ‘·sT¡ yê‘˚ Ä
Á|üjT· ‘·ï+ $s¡$T+#·T≈£î+{≤&ÉT. #˚\˝À |üì#˚dTü qÔ ïyê&çøÏ j·T»e÷ì ã^Z‘√˝Ò
&Ó’esY>± Á|üyÓ÷wüHé e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT u≤ìdüyê&É˝Àì $T–*q u≤ìdü\+‘ê
n_Ûq+~kÕÔsT¡ . ø±ì ‘êqTe÷Á‘·+ n<=ø£ >=|üŒ $wüjT· + nqTø√&ÉT. ªª‘Ó\y¢ ê&ç
ø√dü+ ‘Ó\¢yê&ÉT #˚j·TeTqï #êøÏØ #Ój·T´&É+˝À n‘·ìøÏ @ |òüTq‘ê
ne⁄|æ+#·˝<Ò Tä μμ. ‘·q ≈£îe÷¬s≈Ô î£ ÄÁ|òøæ ± ù|sπ ô|&É‘ê&ÉT. ÄÁ|òøæ ±˝Àì ˇø£|Œü {Ï
e÷© kÕÁe÷»´ø±\+˝Àì ‘·q |üPØ«≈£î\ >∑T]+∫ ‘·q ≈£îe÷¬s≈Ô î£ #ÓãT‘ê&ÉT.
u≤ìdüyê&É˝À¢ |ü⁄{Ïôº |]–q ‘·q uÛ≤s¡´ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶ $q≈£î+&Ü ‘·q ≈£îe÷¬s≈Ô î£
‘·q e÷‘·èuÛ≤wü nsTTq e÷+&ç+ø± uÛ≤wü ø=+#Ó+ H˚]ŒkÕÔ&TÉ . Ä ne÷àsTT
∫qïj·T»e÷qTsê*øÏ Á|æj·TeTsTTq #Ó*ø£‘ÓÔ>± e÷]+<äì ‘·q uÛ≤s¡´˝≤>±
dü+‘√wæ+#·&TÉ . ‘·q ≈£L‘·Ts¡T ªªj·T»e÷qTsê\T ˇfiÀ¢ ≈£Ls√Ãu…≥Tº≈î£ ì Ä&ÉT≈£îH˚
≈£îø£ÿ|æ\μ¢ μ e÷Á‘·yT˚ qì ndüV≤æ ´+#·T≈£î+{≤&ÉT.
ì»+>± ≈£î+{≤~ #ê˝≤ Äø£s¸¡ Dj ° T· eTsTTq e´øÏ‘Ô «· +. nsTT‘˚ n+<äT˝À
Äø£s¡¸D e⁄+<˚>±ì n~ #ê]Á‘·ø£+>± ìs¡s¡úø£+. es¡Ôe÷q+˝À y˚fi¯Sflqì
ùd«#êÃ¤ø±+ø£,å es¡eÔ ÷Hêìï ndüV≤æ ´+#·T≈£îH˚ ùd«#êÃ¤ø±+ø£å n+<äT˝À ìøÏ|å eÔü TsTTq
uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T >∑T]Ô+#·<Tä ø±ã{Ïº n~ kÕ~Û+#˚~ @MTe⁄+&É<Tä . >∑‘+· ‘ê\÷≈£î
düà è‘·T\˝À |ü⁄{Ïº >∑‘+· MT<ä #·÷|ü⁄\T ì*|æq ùd«#êÃ¤|bæ Õdü Ä >∑‘êìï eTs¡∫b˛sTT
es¡eÔ ÷q+˝À J$dü÷,Ô es¡eÔ ÷q+˝Àì yÓs’ T¡ <Ûë´\≈£î düŒ+~+∫, uÛ$Ñ wü´‘·TÔ MT<ä
<äèwæº ì*|æq|ü⁄Œ&˚ #ê]Á‘·ø£+>± ns¡úe+‘·eTe⁄‘·T+~. nsTT‘˚ á e÷s¡TŒ
>∑‹‘ê]ÿø£+>±H˚ sêyê*. u≤ìdü\sTTq ÄÁ|òøæ q£ T¢ >∑‘+· ‘ê\÷≈£î Ä˝À#·q≈£î
dü«dæÔ #ÓbÕŒ\+fÒ Ä C≤„|øü ±\˝ÀH˚ |ü⁄{Ïqº ùd«#êÃ¤ø±+ø£qå T >∑÷&É e~*ô|{Ïº
|üP]Ô>± u≤ìdüeédü˝ú À uÛ≤>∑+ ø±yê*. dü«‘·+Á‘·‘· á $<Û+ä >± ‘·~«s¡T<äeΔ TsTTq
u≤ìdü‘«· +>± e÷] Ä u≤ìdü dü+ã+<Ûë\˝Àì yÓs’ T¡ <Ûë´*ï yê&ÉTø=ì eT∞¢
dü«‘·+Á‘·‘>· ± ` nsTT‘˚ ákÕ] ô|k’ ÕúsTT˝À ` s¡÷bı+<ë*.
ø±ì á e÷s¡TŒ ≈£î+{≤˝À sêe&É+ nkÕ<Û´ä +. ‘·sT¡ yê‘· ‘·sê\˝ÀH˚
n~ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. n+<äTø£H˚ á e÷s¡TŒ yÓTT<ä{Ï yÓT≥Tº<>ä sπZ∑ á ø£<≈ä∏ î£
≈£î+{≤ nedüs+¡ r]b˛‘·T+~. ‘·q ≈£îe÷¬sÔ øÏJì® ˇø£ u≤ìdü≈î£ bÕ]b˛e&ÜìøÏ
4
@&ÉT‘·sê\T
kÕj·T+#˚dsæ <äqï HÓ|+ü ‘√ #ê˝≤ ªªeT+∫μμyê&ÉsTTq ‘·eT j·T»e÷ì ` <√|æ&û
dü+ã+<Ûë\ eT<Ûä´ ªªeT+∫μμ‘·HêìøÏ |ü]$T‘·T˝Ò$T{À düŒwüº+>± #·÷|ædü÷Ô
n$Tày˚dæq s√Eq ≈£î+{≤ ‘êqT $T>∑T\TÃ≈£îqï ÄK] ÄÁ|òæø± Ä#êsêìøÏ
dü«dæ#Ô ãÓ T‘ê&ÉT. <ëì‘√ s¡+>∑+ qT+&ç ≈£î+{≤ ‘·|⁄ü Œ≈£î+{≤&ÉT.
øÏJ˝® ÀH˚ >∑‘+· qT+&ç es¡eÔ ÷HêìøÏ »]–q e÷s¡TŒ eTq≈£î ø=+‘·es¡≈î£
ø£ì|ædTü +Ô ~. øÏJ® ù|s¡T ÄÁ|òøæ ± ù|s¡T. eT‘·+ ÁøÏdjºæ T· Hé eT‘·+. ‘·+Á&ç ‘·q
|üPØ«≈£î\ >∑T]+∫ #Ó|Œæ q ø£<\ä∏ T $+≥T+~, >∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+≥T+~, ‘·sT¡ yê‹
‘·sê\≈£î #ÓãT‘·T+~. ø±ì ∫qï j·T»e÷qTsê\T ‘·qTï #Ó*ø£‘>ÔÓ ± d”«ø£]ùdÔ
‘·+Á&ç˝≤>∑ ø±≈£î+&É dü+‘√wædTü sÔ ~. ÄyÓT ‘·qqT ø£cÕº\˝À Ä<äT≈£î+≥T+<äì
>∑÷&É qeTTà‘·T+~. ‘·q ≈£îe÷s¡T&ÉT C≤]® ‘·q ø√&É*øÏ ‘·eT |üPØ«≈£î\ ø£<\ä∏ T
#Ó|Œü ˝Ò<ìä u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·T+~. eTqefi¯ø¢ Ï e÷+&ç+ø± uÛ≤wü˝À ø=ìï |ü<ë\sTTHê
H˚sêŒ\ì Ä•düT+Ô ~. ø±ì ˝Òø£ ˝Òø£ ‘·q≈£î eTqesê\T |ü⁄{Ïqº s√Eq ø£è‘·»‘„ \· T
Jdüdøπt #Ó|⁄ü Œ≈£î+≥T+~ ` n˝≤¢≈î£ ø±<äT.
dü«‘·+Á‘·‘· qT+&ç u≤ìdü‘ê«ìøÏ |ü]|üPs¡eí TsTTq |ü]D≤eTs eT÷&Ée
‘·s+¡ yê&ÉsTTq C≤]®˝À ø£ì|ædTü +Ô ~. n~ n‘·ì |ü⁄≥Tºø˝£ ÀH˚ e⁄+~. u≤ìdü\
ÁX¯eTXπ̄øÔ ø±≈£î+&É, ÅdÔ” u≤ìdü\ X¯Øs¡+ >∑÷&É j·T»e÷q¢ ÄdæÔ nsTTq eédü≈ú î£
∫Vü≤ï+>± øÏJ® j·T»e÷ìøÏ, øÏJø® Ï |ü⁄{Ïqº ªdü+ø£sC¡ ≤‹μ yê&ÉT C≤]®. ∫qï‘·q+
qT+&ç C≤]®øÏ j·T»e÷ìì yÓT|æŒ+#ê\H˚ ‘·|qü C≤dæ,Ô nsTT<˚fi¢¯ ej·TdüT‡˝ÀH˚
j·T»e÷ì düeTø£+å ˝À $T–*q u≤ìdü\≈£î u≤ìdü ‘·‘√«|ü<X˚ +¯ #˚dæ j·T»e÷ì
eTqïq\T n+<äT≈£î+{≤&ÉT. j·T»e÷ì <äj·T#·÷|æùdÔ ‘·q ‘ê‘·j·T´˝≤>∑
N<ä]+#·Tø√≈£î+&É e⁄bıŒ+–b˛‘ê&ÉT. ø√fi¯|¢ +ü <˚\+fÒ j·T»e÷ì≈£îqï |æ∫Ãì
|ü⁄s¡düÿ]+#·Tø=ì, ø√fi¯¢ ‘·ØŒ¤<äT˝À HÓ’|ü⁄D´+ dü+bÕ~+∫ j·T»e÷ìøÏ
#˚sT¡ ee⁄‘ê&ÉT.
nsTT‘˚ u≤ìdü‘ê«ìøÏ |ü]D≤eT+ #Ó+<ä&+É n+fÒ |üP]Ô>± u≤ìdüu≤Û yê\T
ø£*– ñ+&É&+É nìø±<äT ` n˝≤ nqTø√e&É+ j·÷+Á‹ø£+>± Ä˝À∫+#·&+É
ne⁄‘·T+~. >∑‹‘ê]ÿø£+>± #·÷ùdÔ Á|ü‹$wüj·T+˝ÀqT <ëìï ìs√~Û+∫
n~Û>$∑ T+#˚ n+X¯+ <ëì >∑s“¡ +¤ ˝ÀH˚ e⁄+≥T+~. u≤ìdü‘«· +˝ÀH˚ u≤ìdü‘«· +|ü≥¢
5
ìs¡dqü , j·T»e÷ì n+fÒ <˚«wü+, ùd«#êÃ¤ø±+ø£å e⁄+{≤sTT. nsTT‘˚ n$ Ä
u≤ìdü dü+ã+<Ûë\ yêdüeÔ dü«s¡÷|ü+ qT+&ç |ü⁄{Ïqº y˚ >±ì e÷© kÕÁe÷»´+˝Àì
‘·q |üPØ«≈£î\ |òTü q‘· ‘ê\÷≈£î C≤„|øü ±\qT+&ç ø±<äT. C≤]®˝Àq÷ á ìs¡dqü ,
<˚«wü+, Äø±+ø£å e⁄HêïsTT.
nsTT‘˚ Çø£ÿ&˚ C≤]®ø° n‘·ì ‘ê‘· nsTTq ≈£î+{≤≈£î #ê˝≤ ‘˚&Ü e⁄+~.
Çø£ÿ&˚ ùV≤© ‘·q ã÷s¡T®yê <äèø£Œ<∏ëìï, dü+düÿs¡Dyê<ä‘·‘ê«ìï düŒwüº+>±
#·÷|ækÕÔ&TÉ . C≤]®øÏ es¡<Z èä ø£Œ<∏+ä ˝Òøb£ ˛e&É+ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ ` ø±ì n‘·ìøÏ
ø£˙dü+ C≤‹ <äèø£Œ<∏+ä ≈£L&É ˝Ò<Tä . ‘·q j·T»e÷ìì yÓT|æŒ+∫ ø√fi¯fl |ü+<˚\˝À
Hê\T>∑T sêfi¯ó¢ ≈£L&Éu…{Ïº ‘·q kÕ«‘·+Á‘·´+, ‘·q uÛ≤sê´_&É¶\ kÕ«‘·+Á‘·´+
ø=qT≈£îÿ+<ëeTqï <Ûë´ùd ‘·|Œü ªø√fi¯flC≤]®μøÏ yπ̊s Ä˝À#·q ˝Ò<Tä . Ç+‘·ø+£ f…
yÓTs¡T>¬ q’ #Ó‘’ q· ´+ n‘·ìøÏ n\e&Ü¶ìøÏ neø±X¯+ ˝Ò<qä ˝Ò+. ìC≤ìøÏ nyÓT]ø±
u≤ìdü düe÷»+˝À yÓTT<ä{Ï qT+&ç >∑÷&É u≤ìdü\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ »s¡T>∑T‘·÷H˚
e#êÃsTT. n+<äT˝À ˇø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î Hêj·T≈£î&ÉsTTq Áô|&ò ]É ø˘ &É>d¢∑ t >∑T]+∫q
yês¡Ô C≤]® ø=&ÉT≈£î {≤yéT dü«j·T+>± u≤ìdüyê&É≈î£ ‘ÓkÕÔ&TÉ . nsTT‘˚ ‘Ó\y¢ êfi¯fl‘√
ªªMT ÁbÕs¡qú \T, MT u…_’ ˝Ÿ Á|üe#·Hê\T, MT ø£è‘·»‘„ ês¡ŒD+, MT eT‘·$Hê´kÕ\T
` n+‘ê yÓ÷dü+, <ä>±, q≥q, ≈£îfi¯óμ¢ μ nì #Ó|Œæ q &É>d¢∑ t Á|üu≤Û e+ C≤]®MT<ä
>±ì, Hê\T>∑e‘·s+¡ yê&ÉsTTq {≤yéTMT<ä >±ì e⁄qï≥T¢ ø£qã&É<Tä . C≤]® ‘·q
ø√fi¯fl|ü+<˚\ <ë«sê, {≤yéT ‘·q ø£eTà] |üì<ë«sê &ÉãT“ ≈£L&Éu{… ºÏ ‘·eT ≈£î≥T+ã+
ùd«#·Ã¤ ø=qT≈£îÿ+<ëeTì e÷Á‘·yT˚ |ü<øä∏ +£ y˚dTü ≈£î+{≤s¡T.
ø±ì C≤]® sTT+‘·>± Á|üj÷· dü|&ü eÉ \dæq nedüs+¡ ˝Ò<Tä . @ #ê]Á‘·ø£
X¯≈î£ \Ô sTT‘˚ ≈£î+{≤qT u≤ìdü>± e÷sêÃjÓ÷, Ä X¯≈î£ ˝Ô Ò sTT|ü⁄Œ&ÉT n‘·ì eTqe&çì
$eTT≈£î&Ô ïç #˚jT· &ÜìøÏ ñ<äT´ø£eÔ Tj·÷´sTT. >∑‘· X¯‘êã›+ eT<Û´ä uÛ≤>±ìøÏ Á_≥Hé˝À
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|ü¢e+ ˇø£ kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£î+~. nyÓT]ø±˝ÀqT n~ ã\+
|ü⁄+Eø√qT+~. ø√fi¯|¢ +ü <˚\ ø√dü+ }s¡÷s¡÷ ‹s¡T>∑T‘·÷ Á|ü|+ü #·|⁄ü yês¡\Ô T
u≤ìdüyê&É≈î£ yÓ÷düTø=#˚Ã C≤]® á $wüj÷· ìï >∑eTìkÕÔ&TÉ . #êsYd¢ Hºü é |ü≥Dº + qT+&ç
‹]–e∫Ã, nø£ÿ&É q\¢yêfi¯ó¢ ªªø±\Te\T ‘·e⁄«‘·THêïs¡T, s√&ÉT¢ y˚dTü HÔ êïs¡T, ø£+ø£s¡
b˛düTHÔ êïs¡T, s¬ \’ Te÷sêZ\T y˚dTü HÔ êïs¡T, ‘·eT ø£+&É\T ø£]–+∫ <˚XÊìï >=|üŒ>±
6
@&ÉT‘·sê\T
#˚dTü HÔ êïs¡Tμμ n+{≤&ÉT. á |ü]D≤e÷ìøÏ dü«‘·+Á‘·T\sTTq ÁXÊ$T≈£î\T n~Ûø+£ >±
ø±yê*. uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ u≤ìdü\sTTq q\¢yêfi¯¢ ÁX¯eTX¯øìÔÏ $eTTøÏÔ #˚j÷· *. nsTT‘˚
ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ n~Ûø£+>± ñ‘·Ôs¡sêÅcÕº\yês¡T, u≤ìdü j·T»e÷qT\sTTq
uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T <äøDåÏ sêÅcÕº\yês¡T ø±e&É+#˚‘,· sTT~ ñ‘·sÔ ¡ <äøDåÏ sêÅcÕº\ eT<Û´ä
n+‘·sT¡ ´<ä+Δ >± |ü]D$T+∫+~. nsTT‘˚ es¡dZ eü ÷C≤\T ‘·eT nedüsê*ï >∑÷&É
‹qï>± Á>∑V≤æ +#·e⁄, &=+ø£‹s¡T>∑T&ÉT>±H˚ >∑T]ÔkÕÔsTT. ø±ã{Ïº e÷sYÿ ‡ #Ó|Œæ q≥T¢
á nyÓT]ø± n+‘·sT¡ ´<ä+Δ ªªdü«‘·+Á‘· ÁXÊ$Tø£ $<ÛëHêìøÏ, u≤ìdü $<ÛëHêìøÏ
eT<Ûä´ ‘·>∑Ty˚μμ nsTTHê Ç~ yêdüÔe+˝À eTT+<äTø=∫Ã+~ y˚πss¡÷|ü+˝À.
<äøDåÏ ≤~sêÅcÕº\ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T ‘êeTT ñ‘·sÔ ê~ ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ $T\T¢\ø√dü+,
$<˚o e÷s¡ø£+ø√dü+ |ü‹Ô |ü+&ç+∫ô|fÒº e\dü düsã+<Ûëìï ìs¡dæ+∫,
ª$T‹MT]b˛sTTμ, sêC≤´~Ûø±s¡+˝À uÛ≤>∑+ø±yê\ì eTT+<äT≈£î sêe&Üìï
ø√|ü–+#·Tø=ì, yê]øÏ ª>∑TDbÕsƒ+¡ μ H˚]Œ+#·&+É ø√dü+ ñ‘·sÔ ê~ ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢
‘·eT Á|ü‹ì~Û nsTTq nÁãVü‰+ *+ø£Hé <ë«sê u≤ìdü*ï $eTTøÏÔ #˚kÕs¡T.
(Ç˝≤>∑q&É+ *+ø£HéMT<ä ãTs¡<ä»\¢&É+ ø±<äT ` #·]Á‘·˝À Wqï‘·éTsTTHê
dü+≈£î∫‘·‘«· eTsTTHê @<√ ˇø£ #ê]Á‘·øX£ ø¯ øÔÏ Ï ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚~ e÷Á‘·yT˚ qì
#Ó|Œü &É+).
nsTT‘˚ á $<Û+ä >± $eTT≈£î\Ô sTTq u≤ìdü\T yÓqTyÓ+≥H˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£
Ä]úøs£ +¡ >∑+˝ÀøÏ Á|üy•˚ +#·˝<Ò Tä . ìC≤ìøÏ Ä e÷s¡TŒ á X¯‘êã›+ yÓTT<ä{uÏ ≤Û >∑+
es¡≈î£ >∑D˙j·T+>± »s¡>˝∑ <Ò Tä . n+‘·es¡≈î£ ˇø£|Œü {Ï u≤ìdü\T ‘·eT ˇø£|Œü {Ï
j·T»e÷q¢ uÛÑ÷eTT˝À¢H˚ ≈£L©\T>±, øö\T¬s’‘·T\T>±, bÕ˝Òs¡T¢>± e÷sês¡T.
ø=+‘·eT+~ Á>±MTDÁbÕ+‘ê\˝ÀH˚ ∫qï e⁄‘·Œ‹Ô<ës¡T¢>± dæús¡|ü&Ü¶s¡T. C≤]®
≈£î≥T+u≤ìø° sTT<˚ »s¡T>∑T‘·T+~. ø=+‘·&ÉãT“ ≈£L&Éu…≥Tº≈£îHêï&ÉT ø±ã{Ïº
uÛÑ÷$Tø=qT≈£îÿ+{≤&ÉT. dü«‘·+Á‘·T&ÉsTTq ¬s’‘·T>± e÷s¡‘ê&ÉT. ø=&ÉT≈£î {≤yéT
‘·q ø£eTà]eè‹Ôì ø=qkÕ–kÕÔ&TÉ .
Áø£eT+>±, á X¯‘êã›+ yÓTT<ä{uÏ ≤Û >∑+ qT+&ç q\¢yêfi¯ó¢ |ü≥Dº ÁbÕ+‘·
bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝ÀøÏ ø±]à≈£î\T>±qT, ªyÓ’{Ÿø±\sYμ ÁXÊ$T≈£î\T>±qT
Á|üy•˚ +#ês¡T. 1910˝À q\¢C≤‹ »HêuÛ≤˝À 75 XÊ‘·+ Á>±MTDT\Tø±>±, 1970
7
Hê{ÏøÏ n~ 25 XÊ‘êìøÏ ~–+~. á Áø£eT+˝ÀH˚ {≤yéT eTqesê\T
ñbÕ<Ûë´sTTì ne⁄‘·T+~. ÄyÓT ø=&ÉT≈£î n˝…ø‡˘ ùV≤© s¡#s· TT‘· ne⁄‘ê&ÉT.
ìC≤ìøÏ Ç~ @&ÉT‘·sê\ ø£<ä∏ ø±<äT, Hê\T>∑T‘·sê\ ø£<˚∏ ` u≤ìdü>±
e∫Ã u≤ìdü‘ê«ìï ìs¡d+æ ∫q ‘·s+¡ , u≤ìdü‘«· |ü⁄ ˝§+>∑Tu≤≥T≈£î Hê+~|ü*øÏq
‘·s+¡ , u≤ìdü‘ê«ìøÏ |üP]Ô>± ˝§+– Ä u≤ìdü‘«· + qT+&˚ ùd«#·Ãq¤ T ø±+øÏ+å ∫
$eTTøÏÔ kÕ~Û+∫q ‘·s+¡ , ‘·sT¡ yê‘· Áø£eT+>± nyÓT]ø± Ä]úøe£ édüú n≥º&TÉ >∑T
kÕúsTT˝À dü+|üPs¡+í >± ` |ü˝\¢… qT+&ç |ü≥Dº ≤\<ëø£ ` yê´|æ+∫q ª‘·s+¡ μ. Çø£
»s¡>u∑ Àj˚T ø£<ä∏ ePVæ≤+#·&ÜìøÏ ùV≤© <äèø£Œ<∏+ä #ê\<äT>±ì, á Hê\T>∑T‘·sê\
ø£<∏ä e÷Á‘·+ #·ø£ÿ>± #·÷|æ+#ê&ÉT. es¡Zdüe÷»+, |”&Éq, nHê´j·T+
ñqï+‘·ø±\+ á ø£<ä∏ Á|ü|+ü #· kÕVæ≤‘·´+˝À ‘·q kÕΔHêìï ì\T|ü⁄≈£î+≥T+~.
Ä kÕúqy˚T$T{À ‘Ó\TdüT≈£îH˚ neø±X¯+ á nqTyê<ä+ <ë«sê ‘Ó\T>∑T
Á|ü»\øÏ∫Ãq+<äT≈£î ªdüV≤ü yêdæμ˙, ôV≤’ <äsêu≤<é ãTø˘Á≥dt˙º n_Ûq+~+#ê*.
dü+øÏ|å øÔ” s£ D¡ ∫es¡ï eTØ ≥÷ø°>± kÕ–+~. Ç~ ø=+‘·es¡≈î£ ø£<˝ä∏ Àì
˝À|üyT˚ (ô|q’ #Ó|Œæ q≥T¢ Ç~ ì»+>± Hê\T>∑T‘·sê\ ø£<)˚∏ . nsTTHê eTs=ø£
eTTô|ŒÌ ¤ ù|J\T ô|+∫e⁄+fÒ (<Ûsä ¡ s¬ +&ÉTs¡÷bÕj·T\T ô|]–Hê) u≤e⁄+&˚~. 47e
n<Ûë´j·T+ yÓTT<ä{Ï |ü+øÏ˝Ô À dü+e‘·‡s¡+ 1855≈£î ã<äT\T 1885 nì |ü&+ç ~.
á s¬ +&ÉT dü+e‘·‡sê\ eT<Û´ä u≤ìdü$eTTøÏÔ »]–+~ ø±ã{Ïº á n#·TÃbıs¡bÕ≥T
bÕsƒ≈¡ î£ &çì ‹ø£eTø£ô|fÒº neø±X¯+ e⁄+~.
@&ÉT‘·sê\T ` n˝…ø‡˘ ùV≤© nqTyê<ä+ düV≤ü yêdæ, ôV≤’ <äsêu≤<é ãTø˘Á≥dtº Á|ü#T· s¡D, qe+ãsY
1980.
8
ø£$ùdq e÷ìô|kò ˛º ` ˇø£ |ü]o\q
ø£$ùdq e÷ìô|òk˛º ` ˇø£ |ü]o\q
bÕÁNq uÛ≤s¡‘· n\+ø±]≈£î\≈£î, bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·øs£ \Ô¡ ≈£î,

e÷]ÿ ‡düT\º ≈£î kÕVæ≤‘·´+ $wüjT· +˝À ªÄX¯Ãs¡´ø£se¡ TsTTq uÛ≤yÓø’ ´£ ‘·μ e⁄+<äì,
Ms¡+<äsT¡ #Ó|Œæ q<˚ ø£$ùdq eT‘·+ >∑÷&Üqì ` ÇB á e÷ìô|kò ˛º kÕsê+X¯+.
Bìï ìs¡÷|æ+#·Tø√e&É+ ø√dü+ Ä n\+ø±]≈£î\qT, dæ<ëΔ+‘·øs£ \Ô¡ qT eTTø£ÿ\T
eTTø£ÿ\T>± q]øÏ ø=fÒwqü ¢ b˛>∑T\T ô|{≤ºsT¡ . á Áø£eT+˝À Äq+<äes¡qΔ T&çø,Ï
◊.m.]#·s¶Y ‡≈£L »]–q Hê´j·TyÓT+‘√ yê] yê] n_Ûe÷qT\T ìs¡sí TT+#·Tø√yê*.
e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ |ü{qºÏ >∑‘$˚ T{À, ø£$ùdq <äèø£Œ<∏yä T˚ $T{À #·÷&É&+É e÷Á‘·yT˚
á düMTø£å e⁄<˚X› ´¯ +.
kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+
ªá eTTKýÓTqÆ $wüjT· +MT<ä Ä˝À#·Hê u≤D+ dü+~Û+#·+&çμ n+≥÷
yÓTT<ä\Tô|{Ïº kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìï >∑T]+∫ yÓTT<ä{ÏqT+&ç ∫e]<ëø£ #ê˝≤
$wüj÷· \T #ÓbÕŒs¡T. ø±ì <ëì ns¡yú T˚ $T{À ≈£L&É Á>∑V≤æ +#·˝<Ò Tä . kÕe÷õø£
#Ó‘’ q· ´+ n+fÒ |üøÿ£ yê&ç >∑T]+∫ |ü{+ºÏ #·Tø√e&É+, ª˝Àø£+ ø√dü+ XÀø£+μ `
sTTe˙ï ø±e⁄. ˇø£ ì]›wºü uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ (ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+) >∑\ düe÷»+
‘·qqT >∑T]+∫ ‘êqT #˚dTü ø=H˚ }Vü≤, Ä˝À#·q, <äsÙ¡ q+, kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+.
ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~. n~ kÕe÷õø£ ª|ü<ës¡+ú μ. á |ü<ës¡+ú
qT+&ç |ü⁄fÒº #Ó‘’ q· ´+ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+. ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· éTqï e÷≥≈£î
ô|q’ #Ó|Œæ q ns¡+ú sTT∫Ã $X¯«Hê<∏ä dü‘´· Hêsêj·TD≈£î, n_Ûqe >∑T|ü⁄&Ô øç Ï >∑÷&É
kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ e⁄+&˚~, Ä<ÛTä ìø£ ø£eT÷´ìdüTº s¡#s· TT‘·\≈£î e÷Á‘·yT˚ ø±<äT
nì yêfi¯flqT yÓqøπ düT≈£î sêe&ÜìøÏ X‚ùw+Á<ä |ü&¶É Á|üj÷· dü n+‘ê nXÊÅdj Ô” T· eT÷,
ìs¡søú¡ e£ T÷qT. be«&çø° kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ e⁄+&É<Tä . ‘·q dü«+‘· #Ó‘’ q· ý˚T
düè»q, ôdô|º+usY 1981
9
e⁄+≥T+~. á #Ó‘’ q· ´+ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+˝À qT+&ç |ü⁄&ÉT+Ô ~. BìøÏ Ä e´øÏÔ
nuÛÑT´<äj·Tø±eTT≈£î&Ü Á|ü>∑‹ ìs√<Ûä≈£î&Ü nqï<ëì‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Ò<äT.
düe÷»+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\T kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À Á|ü‹_+_kÕÔsTT, n+<äT˝À
qT+&ç |ü⁄fÒº e´≈£î\Ô #Ó‘’ q· ´+˝Àq÷ e⁄+{≤sTT. n+<äT#˚‘· uÛsÑ ‘¡ e· TTì ø±e´+
<Ûsä √à|ü<X˚ +¯ #˚j÷· \Hêï, uÛ≤eTVüQ&ÉT ø±e´+ <Ûsä êà <Ûsä à¡ $#·øDå£ sTTyê«\Hêï,
eTs=ø£&TÉ ø±e´ Á|üj÷Ó »q+ $X¯«ÁX‚jT· dü‡Hêï, #·÷kÕyê! ø£eT÷´ìdüT\º øπ >±<äT,
e÷ yê&çø° ªkÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ e⁄+~μ nq&É+ ø±<äT #˚j·÷*‡+~.
Ä e´≈£îÔ\ #Ó’‘·q´+, yê] Ä˝À#·q\T, ÄHê{Ï kÕe÷õø£ yêdüÔyêìï
Á|ü‹_+_kÕÔjT· ì ‘Ó\TdüTø=ì, Ä <Ûsä à¡ + @$T{À, düe÷»+˝À n~ ìs¡«Væ≤+#˚
bÕÁ‘· @$T{À, Ä ñ|ü<X˚ +¯ @$T{À, be]øÏ #˚d+æ <√, $X¯«ÁX‚jT· dü‡+fÒ be]
ÁX‚jT· k˛‡ ` Ç$ ìs¡sí TT+#ê*. uÛ÷Ñ kÕ«eT´ <√|æ&ìû ì*ù| <Ûsä √à|ü<X˚ +¯ , á
$|üy¢ ê\ j·TT>∑+˝À Á|ü»\≈£î kÕVæ≤‘·´+ <ë«sê #˚ùd $|üe¢ ªñ|ü<X˚ +¯ μ ˇø£fÒ
b{≤¢ ne⁄‘êsTT?
ªkÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+μ nqï e÷≥qT ø=+‘·eT+~ nuÛTÑ ´<äjT· uÛ≤yê\T>∑\
j·TTe≈£î\T düe÷»+ >∑T]+∫ |ü{+ºÏ #·Tø√e&É+ nqï ns¡+ú ˝À yê&É&+É ø£<Tä .›
n<˚eT+‘· eTVü‰bÕ|ü+ ø±<äT. ø±ì ‘Ó\T>∑T<˚X+¯ ˝À e÷]ÿ ‡düT˝º e… s¡÷ ªø±|æ≥˝Ÿμ
≈£L&É #·<eä ˝Ò<ìä Äs√|æ+∫ e÷≈£î e÷]ÿ ‡»+ uÀ~Û+#·&ÜìøÏ ñ|üÁø£$T+∫q
X‚ùw+Á<ä ≈£L&É Ç+‘· n\ŒeTsTTq bıs¡bÕ≥T #˚jT· &É+ ÄX¯Ãs¡´ø£s+¡ .
ªø£$‘·«+ Ä‘·àø£fi¯ª
ø£$ùdq kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘êìøÏ ø°\ø£eTsTTq dü÷Á‘·+ sTT~. Bì ns¡+ú
ªø£$‘·«+ »>∑‘T· qÔ T Äràø£è‘·+ #˚dTü ø√e&É+μ. n+fÒ ªeT÷&ÛTÉ ìe˝… J$‘·+˝À
ãT&ÉT+>∑Tq eTTì–b˛sTT X¯eyÓTÆ ô|’øÏ ‘˚\≈£î+&Éμ nqTuÛÑ÷‹ì ø£fi¯>±
nuÛ´Ñ dæ+#·&+É . ªdü#‘˚ +· >± düãT~Δø+£ >± dü+ø£\Œ düV≤æ ‘·+>± J$‘êìï Ä#·eTq+
#˚j·T&É+μ. n+fÒ u≤Vü≤´$wüj·T+ (ª»>∑‘·TÔμ) ‘·q˝À ø£*–+#˚ nqTuÛÑ÷‹ì
ˇø£ es¡+>± |ü]>∑D+Ï ∫ yÓTeÆ Ts¡∫ ªdü«ø°jT· Ä‘·à»˝≤˝À¢ »\ø±˝≤&É&+É μ `
á e÷qdü kÕ>∑s+¡ ˝À »\ø±˝≤≥ qT+&ç |ü⁄fÒ~º ø£$‘·«+.
ô|>’ ± sTT<˚ e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏+ä ≈£L&Üq≥.
10
e÷]ÿ ‡»+ n≥T+∫ á Äràø£s¡D >∑T]+∫ ø=+#Ó+ #Ó|ü⁄Œø√yê*.
ª»>∑‘T· qÔ T Äràø£è‘·+ #˚dTü ø√e&É+μ nqï~ Á|ü‹ e´øÏøÔ Ï ` ø£$>±˙ ø±ø£b˛˙ `
nqTì‘·´+ »s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+≥T+~. be«s¡÷ J$‘·+˝À ãT&ÉT+>∑Tq
eTTì–b˛sTT ô|ø’ Ï ‘˚\s¡T. u≤Vü≤´$wüj÷· ìøÏ, e´øÏÔ #Ó‘’ H· ê´ìøÏ nH√´q´ÁøÏjT·
ìs¡+‘·s+¡ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì |ò*ü ‘·yT˚ Ä $wüjT· + jÓTTø£ÿ Äràø£sD¡ (Ç+^¢w˝t À
Bìì Internalisation n+{≤s¡T). á Áø£eT+˝À e´øÏÔ #Ó‘’ q· ´+ b+‘√ø=+‘·
e÷s¡T‘·T+~. eTìwæ e´øÏ‘Ô «· + (Personality) á $<Û+ä >±H˚ @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì,
n+<äTøπ <ëìMT<ä Ä düe÷»+ ‘ê\÷≈£î eTTÁ<ä e⁄+≥T+<äì kÕe÷õø£ eTqdü‘Ô «·
XÊÅdyÔü ‘˚ \Ô· (Social psychologists) n_ÛÁbÕj·T+. á Äràø£sD¡ kÕ<Ûës¡D+>±
düT|üÔ#˚‘·q kÕúsTT˝À »]–b˛‘·T+~. ø±ì eè‹Ôì, Á|üeè‹Ôì, dü+<äsê“¤ìï
nqTdü]+∫ n+<ä]ø° ≈£L&É n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&ÉT dü#‘˚ q· +>± düãT~Δø+£ >± »s¡T>∑T‘·T+~.
kÕs¡«»˙qeTsTTq á #·s´¡ qT ø£e⁄\≈£î |ü]$T‘·+ #˚jT· &É+ ˇø£ ‘·|⁄ü Œ.
<ëìøÏ ‘·eT #ê|ü\´+ #˚]Ã Äràø£sD¡ n+fÒ nqTuÛ÷Ñ ‹˝À »\ø±˝≤≥ nì
rsêàì+#·&+É s¬ +&Ée ‘·|⁄ü Œ. Ç<˚ e÷]ÿ ‡»+ nì #·÷|æ+#·&ÜìøÏ e÷]ÿ ‡düTº
s¡#s· TT‘·*ï eÁø°ø]£ +#·&+É ø£$å T+#·sêì ‘·|⁄ü Œ.
ôwÃ]“Hê nH˚ k˛$j·T{Ÿ s¡#s· TTÁ‹ ªªWhereas the basic principle of
cognition is the repetition of phenomena.... the basic principle of art is
the individualisation of phenomena ,μμ nq+fÒ , Çø£ ÿ &É #Ó | æ Œ q
Individualisation of Phenomena nqï<˚ »>∑‘T· q Ô T Äràø£è‘·+ #˚dTü ø√e&É+
nì ‘·eT uÛ≤wü´+ #ÓbÕŒs¡T. ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡»+ Á|üø±s¡+ ø£$‘·«+ Ä‘·àø£fi¯ nì
rsêàì+#ês¡T. ndü\T ôwÃ]“Hê nqï<ëìøÏ ns¡ú+ @$T{Ï? e÷≥≈£îe÷≥
nqTyê<ä+ <˚ìøÏ>±ì uÛ≤e+ #Ó|⁄ü Œ≈£î+<ë+. u≤Vü≤´ Á|ü|+ü #·+˝Àì $_ÛqïeTsTTq
$wüj÷· \˝Àì kÕe÷q´>∑TD≤\T Ä $wüj÷· \qT eTq+ (n+fÒ eTqTwüß´˝Òø±<äT,
»+‘·Te⁄\T>∑÷&É) >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ, ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ (cognise #˚jT· &ÜìøÏ)
n‘·édüs+¡ . @ s¬ +&ÉT #Ó≥T¢ ˇø£ s¡ø+£ >± e⁄+&Ée⁄. ø±ì nìï #Ó≥˝¢ Àì ª#Ó≥Tº‘«· +μ
nH˚ kÕe÷q´>∑TD+ (nìï #Ó≥÷¢ yÓTT<ä\T, y˚fi¯ófl, ø=eTà\T, Ä≈£î\T
ø£ * –e⁄+&É & É e TH˚ Repetition of Phenomena) yê{Ï ì ˇø£ C≤‹>±
>∑T]Ô+#·&ÜìøÏ |üìøÏedüTÔ+~. Ç~ ì‘·´J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+.
11
nsTT‘˚ ø£fi≤ø±s¡T&ÉT $wüj÷· ˝À¢ì kÕe÷q´>∑TD≤*ï ø±≈£î+&Ü $•wü,º yÓj ’ T· øÏøÔ £
>∑TD≤\qT #·÷kÕÔ&ÉT. $wüj·÷ìï yÓ’j·Tø°Ôø£]kÕÔ&ÉT (Individualisation of
Phenomena n+fÒ ns¡+ ú sTT~). #Ó≥Tº˝Àì ª#Ó≥Tº‘«· +μ ø±<äT ø£$øÏ ø±e\dæ+~.
$cÕ<ä ø£$‘·˝À b+&çb˛sTTq #Ó≥TºqT Á|ürø£>± yê&ÉT‘√+fÒ n~ #Ó≥Tº nH˚øH£ êï
n~ b+&çb˛sTT+~ nqï~ ø£$øÏ eTTK´+. ôwÃ]“Hê e÷≥\ ns¡+ú sTT~.
Bìø° »>∑‘T· qÔ T Äràø£è‘·+ #˚dTü ø√e&Üìø° dü+ã+<Û+ä @$T{Ï?
nsTT‘˚ øπ e\+ ôwÃ]“Hê‘√ Ä–b˛‘˚ e÷k˛ÿ ø£e⁄\T uÛj Ñ T· |ü&‘É êπsyÓ÷>±ì
Ç‘·sT¡ \T uÛjÑ T· |ü&sÉ T¡ . ø±ã{Ïº ªãVüQeTTFq Á|üC≤„XÊ*, Á<äwμºü nsTTq ˝…ìHé
qT+&ç ˇø£ ø=fÒwHü é Ç#êÃs¡T. ªThe universal exists only in the individual
and through the individualμ (ù|. 62) nì Ç∫Ã, ªÇ˝≤+{Ï Ä‘·à≈£L »>∑‘T· ≈ Ô L£
ñqï n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûëìï C≤>∑è‘·+ #˚dTü ø√e&ÉyT˚ , Ç˝≤+{Ï n<Ó«’ ‘·d‹úæ ì
bı+<ä≥y˚T Ä‘·àø£fi¯μ nì ‘˚˝≤Ãs¡T. ndü\T ˝…ìHé yêø£´+˝Àì Universal,
individual n+fÒ »>∑‘·TÔ`Ä‘·à nìø±<äT ns¡ú+. Ç~ ‘ê‹«ø£ Á|ü‘·´j·÷\
$X‚¢wüD≈£î n‹ eTÚ*ø£yÓTÆq $uÛÑ»q. ª≈£îø£ÿμ nH˚~ Universal - n+fÒ
kÕs¡«Á‹ø£eTsTTq Á|ü‘·´j·T+. |òü˝≤Hê ≈£îø£ÿ Individual ` e´øÏÔ. ªeTìwæμ
Universal. X‚ùw+Á<ä á eTìwæ nH˚ kÕs¡«Á‹ø£ Á|ü‘´· j·T+ ‘ê\÷≈£î yÓj ’ T· øÏøÔ £
s¡÷|ü+. nø£ÿ&É ˝…ìHé @eT+≥THêï&É+fÒ eTìwæ, ≈£îø£ÿ, #Ó≥Tº yÓTT<ä\sTTq
kÕs¡«Á‹ø±\T bø£ÿ&Ü dü«‘·+Á‘·+>± e⁄+&Ée⁄. |ò˝ü ≤Hê eTìwæ, |ò˝ü ≤Hê ≈£îø£ÿ,
|òü˝≤Hê #Ó≥Tº nH˚ yÓ’j·TøÏÔø±\ s¡÷|ü+˝ÀH˚ ñ+{≤sTT n+≥THêï&ÉT. Ç~
‘·‘«· XÊÅkÕÔìøÏ #ê˝≤ Á|ü<ëÛ qeTsTTq $wüjT· +. ‘ê‹«≈£î\T nHê~>± b]–q
$wüjT· +, ˝…ìHé ø£ìô|{Ï+º ~ ø±<äT. á $wüjT· y˚T #Ó|Œü <ä\TÃ≈£îHêï ˝…ìHéqT
ñ≥+øÏ+#ê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä (sê&çø˝£ Ÿ Á|ü‹wüº ø√dü+ ø±ø£b˛‘˚). n+‘·ø+£ f…
eTTK´+>± Bìø° ªÄ‘·à≈£L »>∑‘·TÔ≈£L e⁄qï n$HêuÛ≤e dü+ã+<ÛëìøÏμ @
s¡øe£ TsTTq dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä . Äràø£sD¡ (Internalisation) ≈£î, yÓ’j·Tø°Ôø£s¡D
(Individualisation) ≈£î ‘˚&Ü ‘Ó©<äT. »>∑‘·TÔ (Universe) ≈£î, kÕs¡«Á‹ø£+
(Universal) ≈£î ‘˚&Ü ‘Ó©<äT. á e÷Á‘·+ Ä+>∑b¢ Õ+&ç‘ê´ìπøHê ‘Ó\T>∑T<˚X+¯ ˝À
ø£eT÷´ìdüT\º T Á|ü»*ï Ç+^¢wt #·<Tä e⁄ø√e<ä+› ≥THêïs¡ì >√\ ô|&ÉT‘·THêïs¡T?
12
yπ̊s dü+<äsê“¤\˝À >∑÷&É á s¡øe£ TsTTq eÁø£yêÚ≤´Hê\T #˚kÕs¡T. ˇø£
k˛$j·T{Ÿ s¡#s· TT‘·, ªWhile emphasising the interdependence subsisting
between art and other forms of social consciousness... Marxist-Leninist
aesthetics notes simultaneously the relative independence of artμ nq+fÒ
<ëìï ªªe÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ <äèø£Œ<∏ä+ kÂ+<äs¡´ XÊÅkÕÔìï ø£fi≤ kÕVæ≤‘ê´*ï
düe÷»+‘√ n$HêuÛ≤e dü+ã+<Ûãä <ä+Δ >± uÛ≤$dü÷Ô yê{Ïì dü+|üPs¡í dü«‘·+Á‘·
Á|üÁøÏjT· \T>± |ü]>∑DdÏ Tü +Ô ~μμ nqï ‘·eT rsêàHêìøÏ düeT]ú+|ü⁄>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T.
ô|’>± ªªdüs¡T«\÷ Bìï eTTK´+>± >∑T]Ô+#ê*μμ nHêïs¡T. @$T{Ï düs¡T«\÷
>∑T]Ô+#ê*‡+~? ` ªRelativeμ nqï |ü<ëìøÏ ªªdü+|üPs¡+í μμ nqï ø=‘·Ô nsêúHêï?
nsTTHê, ‘êeTT #Ó|üŒ<ä\#·T≈£îqï<˚$T{À, ‘·eT <äèø£Œ<∏ä+ @$T{À dü«+‘·
e÷≥\˝À #Ó|⁄ü Œø√e#·TÃ>± ` á ns¡Te⁄ ø=fÒwqü ¢ eÁø£yêÚ≤´Hê\ yê´bÕs¡+
<˚ìøÏ?
kÕVæ≤‘·´+ ` Á|ü#ês¡+
kÕVæ≤‘·´+˝À Á|ü#ês¡+, •\Œ+, X¯ã+› yÓTT<ä\sTTq #ê˝≤ $wüj÷· \
>∑T]+∫ yêfi¯ófl #·]Ã+#ês¡T. ‘·eT <äèø£Œ<∏yä T˚ e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏eä Tì #·÷|ü&ÜìøÏ
\÷qcÕsYdÿ” ì, eTj·Tø√ed”ÿì #ê˝≤ $]$>± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. (yêfi¯fl≈£î ª\÷Hêμ
ªe÷j·÷μ nì eTT<äTù› |s¡T¢ ô|{Ïº eTØ yê&ÉT≈£îHêïs¡T.) á $wüj÷· \ìï+{Ï˙
$es¡+>± #·]Ã+#·&+É sTTø£ÿ&É kÕ<Û´ä |ü&<É Tä , nqedüs+¡ >∑÷&É. M{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫
e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤q @$T{À \÷qcÕØ‡ÿ ‘·q Theses on the Problems of
Marxist Criticism nH˚ yê´dü+˝À düŒwü+ º #˚kÕ&ÉT. ˇø£ÿ Á|ü#ês¡+ dü+>∑‹ e÷Á‘·+
Çø£ÿ&É #·÷<ë›+.
kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· éT+fÒ ì]›wºü uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+>∑\ düe÷»+ ‘·qTï
‘êqT <ä]Ù+#·T≈£îH˚ $<Û+ä nì #·÷kÕ+. á <äsÙ¡ HêìøÏ kÕ<ÛHä ê\T $$<Ûä kÕe÷õø£
#Ó‘’ q· ´ s¡÷bÕ˝…q’ (Forms of social consciousness) kÕVæ≤‘·´+, sê»ø°jT· +,
eT‘·+ yÓTT<ä\sTTq$. Çø£ÿ&˚ M{ÏøÏ >∑\ Á|ü‘˚´ø£‘·, Ä Á|ü‘˚´ø£‘· jÓTTø£ÿ
|ü]$T‘·T\T n˙ï e⁄HêïsTT. kÕVæ≤‘·´+, sê»ø°jT· s $_Ûqï kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´
s¡÷bÕ\T ø±ãfÒº kÕVæ≤‘·´+˝À ªªnHê#êÃ¤~‘·yÓTÆq Á|ü#ês¡+μμ ñ+&É≈£L&É<äì
13
ô|K¢ H√yé nHêï&ÉT. s¡#s· TT‘· ‘·q n_ÛÁbÕj·÷ìï Á|ü‘´· ø£+å >± ø±≈£î+&É |üs√ø£+å >±
#ÓbÕŒ\ì m+¬>˝Ÿ‡ nHêï&ÉT. ø±ì ªªÁ|ü#ês¡+μμ n+fÒ @$T{Ï, Ä_ÛÁbÕj·÷\qT
Á|ü‘·´ø£å+>± #Ó|üŒ&É+ n+fÒ @$T{Ï nqï~ >∑÷&É <äèø£Œ<∏ëìï nqTdü]+∫
e÷s¡T‘·T+~. <äèø£Œ<∏+ä e÷]‘˚ e÷≥\ ns¡+ú >∑÷&Ü e÷s¡T‘·T+~. á eT<Û´ä
ˇø£ ø£$ `
<=s¡\ >∑<›Ó ~+#Ó <ëqÿ
<Ûsä \¡ T ‘·>¬ ≥Z ≥Tº ˝Òe⁄
nHêï&ÉT. Ç~ Á|ü#ês¡e÷ ø£$‘·«e÷? Çø£ÿ&É nHê#êÃ¤~‘·yTÓ qÆ Á|ü#ês¡+
ñ+<äì ô|K¢ H√yé nuÛ´Ñ +‘·s+¡ #Óù|Œyê&Ü? b+¬>˝Ÿ‡ Çø£ÿ&É ø£$ eTØ u≤Vü‰≥+>±
<=s¡\qT >∑<›Ó ~+#·eTHêï&É˙, Ç{≤¢ Á|ü‘´· ø£+å >± ø±≈£î+&É ªdü+kÕÿs¡e+‘·T\≈£îμ
>±ì ns¡ú+>±ì |ü<äΔ‹˝À ªª}Vü‰uÛÑTC≤s¡Zfi¯eTT˝Ÿ $|æŒq $X¯«eT÷s¡TÔ\sTT
X¯+U≤sêeeTTHé CÒjT· T&√ <ä[‘· ÁXÊ$Tø£ Je⁄˝≤s¡ uÛTÑ eq<ë«s¡+ãT uÛ~Ò \¢>H∑ μé μ
(ù|. 252) nqqT+&ÓqT nH˚yê&Ü? ªª<ä[‘· ÁXÊ$Tø£ Je⁄\≈£îμμ eT‘˚uÔ +ÑÛ ˝À
ñ|ü<˚•+#·&É+ ø£$ùdq≈£î #Ó\T¢>±ì <ëì >∑T]+∫ m+¬>˝Ÿ‡ @eTH˚yê&√
$e]+#ê*‡q |üì˝Ò<Tä .
Çø£ÿ&=ø£ $wüjT· + #ÓbÕŒ*. Á|üC≤kÕVæ≤‘·´+ n+fÒ @$T≥qï~ #ê˝≤
øÏw¢ eºü TsTT+~. n~ \÷qcÕØ‡ÿ >±ì eTj·Tø√yédÿ” >±ì ‘˚*Ã bÕπsùd~ ø±<äT.
uÖ~Δø£ ÁX¯eT≈£î uÛÖ‹ø£ÁX¯eT≈£î >∑\ uÛ<Ò +ä b˛q+‘·es¡≈î£ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T˝…≈î£ ÿe>±
uÖ~Δø£ ÁX¯eT #˚ùd es¡+Z qT+&ç e#˚Ãyêπs ø±ã{Ïº Á|üC≤kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷]Ã #·sÃ¡ ,
nH˚«wüD kÕ>∑T‘·÷H˚ e⁄+{≤sTT. Á|ü‹ ‘·s¡+ Ä #·s¡Ã ‘·‘êÿ\ |ü]dæú‘·T\
qqTdü]+∫ ø=qkÕ–+#ê*. n+‘˚>±ì eTj·Tø√yédÿ” s=e÷+{Ïø˘ ø£$‘· sêùdÔ
n~ Á|üC≤kÕVæ≤‘·éTsTT b˛<äT (e÷sYÿ ‡ >∑÷&É $<ë´]ú>± e⁄qï s√E˝À¢
Áù|eTø£$‘·«+ sêkÕ&ÉT. X‚ùw+Á<äøÏ á $wüj·T+ ‘Ó*dæq≥Tº˝Ò<äT. ‘Ó*düT+fÒ
Ç+¬ø+‘· s¡udÑÛ ü #˚ùdyês√ ` #·÷kÕsê sT÷ <=+>∑ ø£eT÷´ìdüT\º T eTq $<ë´s¡T\ú ≈£î
Áù|eT ø£$‘·«+ sêjÓTT<äì› #ÓãT‘·THêïs¡+≥÷.)
14
XÊÅdj
Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä
ªyÓC’ ≤„ìø£ ñ<äéT+μ q&É|<ü \ä #·T≈£îqïyê]øÏ ø£˙dü XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä
ñ+&Ü*. #Ó‘’ q· ´+ Ä‘·àdü+uÛ÷Ñ ‘·+ ø±<äì, n~ |ü<ës¡+ú qT+&ç |ü⁄&ÉT‘·T+<äì
‘Ó*j·÷*.
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ düe÷C≤ìøÏ >∑\ dü+ã+<Ûëìï #·]Ãdü÷Ô X‚ùw+Á<ä ‘·qøÏ
ø£˙dü XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä ˝Ò<ìä ìs¡÷|æ+#·T≈£îHêïs¡T. ªkÕVæ≤‘·´+ düe÷C≤ìï
Á|ü‹_+_düT+Ô ~μ nqï yêø±´ìï ˇø£ Ä»„>± ns¡+ú #˚dTü ø=ì <ëìï K+&ç+#·&ÜìøÏ
#ê˝≤ Á|üj÷· dü|&ü Ü¶sT¡ . ndü\s¡+ú n~ ø±<äT. C≤\s¡¢ bÕ≥qT C≤\s¡¢ uÛ≤wü˝À
sêdæ yê] u≤D°˝ÀH˚ bÕ&ç‘˚ n~ yê] J$‘êìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~. n<˚ bÕ≥qT
me«s¡÷ n+≥ì, be«s¡÷ eTT≥ºì |ü<Cä ≤\+‘√ sêdæ (Ç˝≤ sêj·T&É+ ø£$ùdq
ÄX¯j÷· \˝À ˇø£{)Ï ‘ê´>∑jT· ´ >∑÷&É bs¡>ì∑ sê>∑+˝À Ä\|æùdÔ n~ >∑÷&É
düe÷C≤ìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~ ø±ì C≤\s¡¢ J$‘êìï ø±<äT— nuÛTÑ ´<äjT· +, ÄX¯jT· +
n˙ï ø√˝ÀŒsTT πøe\+ #ê|ü\´+ e÷Á‘·+ $T–*q eTq bÕ\ø£esêZ\qT
Á|ü‹_+_düT+Ô ~. n<˚ bÕ≥qT n~Ûyêdü$Ô ø£ |ü<‹Δä ˝À sêùdÔ n|ü⁄Œ&ÉT >∑÷&É n~
eTq düe÷C≤ìøÏ n<ä+› |ü&TÉ ‘·T+~. ô|≥Tºã&ç, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+‘√ u≤≥T
kÕÁe÷»ýê<ä dü+düÿ è‹ì >∑÷&É ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£îH˚ eTq ns¡eΔ \dü eédüqú T
#·÷|ædTü +Ô ~.
ø±ã{Ïº kÕVæ≤‘·´+ düe÷C≤ìøÏ Á|ü‹_+ãeT+fÒ n~ $»„|Ôæ ø±<äT, ìy˚<qä
ø±<äT, Ä»„ n+‘·ø+£ f… ø±<äT. n~ kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£
dü‘·´+. ãVü≤<ä÷sY cÕ »|òüsY ªq÷πsfi¯fl Äj·TTwüß¸ n&ç–‘˚ Hê\T>∑Ts√E\T
<=]ø±sTT, n+<äT˝À s¬ +&ÉT ø√¬sÿ˝À¢ >∑&#ç êsTT, s¬ +&ÉT ìØø£Då ˝Àμ nq+fÒ
n+<äT˝À #·÷&Ée\dæ+~ πøe\+ ªªnqTuÛÑ÷‹ sTT∫Ãq eÁø√øÏÔμμ ø±<äT, n~
|ü‘q· eTe⁄‘·Tqï uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»|ü⁄ bÕ\ø£esêZ\ H√{Ï qT+&ç e∫Ãq e÷≥>±
>∑T]Ô+#ê*. Ä |ü‘q· + »|òsü ‘Y √ yÓTT<ä\Tø±˝Ò<ìä á Hê{Ïø° n+‘·+ ø±˝Ò<˙ä
‘Ó*ùdÔ n|üŒ{Ï qT+&ç ìqï yÓTTqï ªª>∑T»sY >∑j÷· y√ »e÷Hê...μμ n+≥÷
XÀøÏ + ∫q |ü + ø£ C Ÿ eT*¢ ø ˘ es¡ ≈ £ L ñs¡ ÷ › , Væ ≤ +B kÕVæ ≤ ‘· ´ ˝Àø±*ï
@\T‘·Tqï dü+düÿ è‹ j˚T$T{À Ä kÕVæ≤‘·éT+fÒ n+‘· eT≈£îÿe ñqï ‘·q
<äèø£Œ<∏yä TÓ ≥T e+{Ï<√ Á>∑V≤æ +#˚yês¡T.
15
á e÷ìô|kò ˛º≈î£ ñb˛<ëÈ‘+· >± ‘êqT #Ó|Œæ q e÷≥˝À¢ X‚ùw+Á<ä ˇø£#√≥
ªªáHê&ÉT #·]Á‘·˝À eTìwæ bø£ÿ&ÉTHêï&Éqï düŒèVü≤˝Òìyê&ÉT Ä<ÛTä ìø£ ø£$>±ì
eTs=ø£{>Ï ±ì b{≤¢ ne⁄‘ê&ÉT?μμ nHêïs¡T. (ù|`8) ø±s¡T Nø£{˝Ï À ø±+‹πsK
˝≤+{Ï~ ø£$ùdq y˚Tìô|òk˛º˝À á e÷≥. »+‘·Te⁄\˝À ˇø£ »+‘·Te⁄>±
yÓTT<ä\sTTq e÷qeC≤‹ eTVü‰Á|ükÕúq+ mø£ÿ&ç<ëø± e∫Ã+<√ ‘Ó*j·Tìyê&ÉT
Ä<ÛTä ìø£ ø£$>±ì eTs=ø£{>Ï ±ì m{≤¢ ne⁄‘ê&ÉT? ø±ì @B MT ne>±Vü≤q?
@&û MT #ê]Á‘·ø£ e÷qe⁄&ÉT? bø£ÿ&ç<ëø£ e#êÃ&ÉT? ndü\T e÷qe⁄&ÉH˚ yê&ÉT
˝Ò&Éì, #ê]Á‘·ø£ e÷qe⁄&˚ ñHêï&Éì ns¡ú+ nsTTe⁄+fÒ, $_Ûqï kÕe÷õø£
eédü\ú ˝Àì eTqTwüß´\ Ä˝À#·q\≈£î, uÛ≤yê\≈£î, uÛ≤wü≈î£ Äj·÷ eédü\ú
‘ê\÷≈£î yêdüq e⁄+≥T+<äì ‘Ó*dæe⁄+f… ªªe´øÏμÔ μ nq&ÜìøÏ ã<äT\T ªªÄ‘·àμμ
nì, ªªn<Û´ä j·Tq+μμ nq&ÜìøÏ ã<äT\T ªª‘·|dü Tü ‡μμ nì, ªªes¡eÔ ÷q kÕe÷õø£
eédüúμμqT ªª$~Ûμμ nì nq&É+ »]– e⁄+&˚<ë? ªª<Ûäsêàs¡ú ø±eTyÓ÷øå±\qT
ø£$ùdq k˛wü*düTº düe÷» ‘·‘ê«+XÊ\T>± yêÚ≤´ìk˛Ô+~μμ nq&É+ »]–
e⁄+&˚<ë? uÛ≤wü düe÷»+˝À |ü⁄&ÉT‘·T+~. Ä düe÷»+ dü«s¡÷|ü+ uÛ≤wü˝À
ìøÏå|üÔeTsTT e⁄+≥T+~. kÕe÷õø£ eédüú e÷]‘˚ e÷≥\≈£î ns¡ú+ >∑÷&É
e÷s¡T‘·T+~. ˇø£|⁄ü Œ&ÉT kÕeT+‘·T&É+fÒ |üøÿ£ <˚X+¯ sêE nH˚ ns¡+ú e⁄+&˚~.
ˇø£ ÁbÕ+‘·+˝Àì sêE\+<ä]˙ ˇø£&ÉT ˝Àãs¡#·Tø=ì ‘·q sêC≤´ìï
$dü]Ô +#·Tø√&É+ <ë«sê eTq <˚X+¯ ˝À |òPü ´&É˝Ÿ eédüú ìsêàD+ »]–+~
ø±ã{Ïº |òüP´&É˝Ÿ ø±\+ qT+&ç (<ë<ë|ü⁄>± >∑T|üÔsêE\ ø±\+ qT+&ç)
kÕeT+‘·T&É+fÒ ˇø£ #·Áø£e]ÔøÏ >±ì sêE≈£î >±ì ø£|Œü + >∑≥Tº≈î£ H˚ dü+kÕúHê~Û|‹ü
nH˚ ns¡+ú e∫Ã+~. eédüú e÷s¡&+É ‘√ e÷≥≈£î ns¡+ú >∑÷&É e÷]+~. nsTT‘˚
Ç~ #·]Á‘·Áø£eT+˝ÀH˚ düVü≤»+>± »s¡>±*. n+‘˚>±ì ã\e+‘·+>± Ä]úø£
$eTTøÏìÔ H˚qT yÓ÷ø£+å n+{≤qq&É+ eT÷s¡‘â «· +. #·]Á‘·‘√ |üsê∫ø±˝≤&˚ Vü≤≈£îÿ
be]ø° ˝Ò<Tä .
e÷ìô|kò ˛º 323e ù|J qT+&ç 352e ù|J es¡≈î£ X‚ùw+Á<ä ‘·q #ê]Á‘·ø£
<äèø£Œ<∏ä+ @$T{À $e]+#ês¡T. á |ü⁄düÔø±ìøÏ ndü\T ñb˛<ëÈ‘·+ n<˚ `
n+‘·≈î£ eTT+~∫Ãq ˝…ìHé ø=fÒwqü T¢ ◊.b ]#·s¶Y ‡ ø=fÒwqü T¢ <˚ìøÏ eTTdüT>√
16
‘Ó*j·÷\+fÒ… eTT+<äT á $es¡D #·<yä ê*. ªdüe÷C≤ìï eéd”øú ]£ +#·&ÜìøÏ
Ä~eT $C≤„qT\T #˚dqæ eTVü≤√<äéT+˝À y˚<eä TT |ü⁄sêDeTT ø±eéTT nH˚$
eT÷&ÉT XÊK\T. e÷qe⁄\+<ä] \ø£å ´+ <Ûsä êàs¡øú ±eTyÓ÷øå±\T nì ìπs•› +#·
ã&Ü¶sTTμ e¬>s’ ê e¬>s’ ê. #·]Á‘· ø£$ùdq e+{Ï dü+düú ø±<äT, q\T>∑Ts¡T >∑&Ü¶\
eTTqT\ ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡+Z <ëìï eéd”øú ]£ +#·&ÜìøÏ. á s¡øe£ TsTTq ‘·~q› |ü⁄
Áu≤Vü≤à&ç $C≤„qe÷ ø£$ùdq q&É|uü Àj˚T yÓC’ ≤„ìø£ ñ<äé÷ìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£?
<Ûäsêàs¡ú ø±eTyÓ÷øå±\H˚$ eTq <˚X¯ uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú uÛ≤eC≤\+˝À n‹
eTTKéTsTTq uÛ≤>∑+. n$ ªªdüe÷» \ø£å ´+μμ @s√p ø±<äT. ªª<Ûsä à¡ +μμ n+fÒ
es¡eí édüqú T ì\u…f~ºÒ . n~ X¯SÁ<äT\ \ø£å ´+, |ü+#·eTT\ \ø£å ´+ ø±e&ÜìøÏ
ÄkÕÿs¡+ >∑÷&É ˝Ò<Tä . n+<äTøπ <Ûsä à¡ es¡qÔ ≈£î Á|ü‹|ò\ü +>± yÓ÷ø£+å nedüse¡ TsTT+~.
b+‘·{Ï uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú nsTTHê n+<äT˝À ø=+‘· neTàø£|⁄ü düsT¡ ≈£î\ ñ
‘·Œ‹Ô, e÷s¡ø+£ e⁄+{≤sTT ø±ã{Ïº m|ü⁄Œ&É÷ ˇø£ es¡øÔ £ es¡+Z e⁄+≥T+~. Ç~
bÕ\ø£esêZ\≈£î n‹ düìïVæ≤‘·+>± e⁄+≥T+~. n+<äTøπ ªªns¡+ú μμ Á|ü<ëÛ q+. Çø£
ªªø±eT+μμ e÷≥ ø=ùd,Ô ‘·eT $˝≤kÕ\ ø√düyT˚ ø£<ë bÕ\ø£ esêZ\T sTTìï
bÕ≥T¢ |ü&~˚ .
|ü⁄sêD≤\T ≈£L&É á uÛ≤eC≤\+˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T. Ç$
ª|ü⁄sêDs¡Twüß\Tμ Á|ü»*ï ªªãT»®–+#·&ÜìøÏμμ sêdæq$ø±e⁄. Äπs´‘·s¡ ‘Ó>˝∑ À¢ es¡Z
düe÷»+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ, dæús¡ eékÕj·T+, dü«j·T+düeTè<äΔ Á>±MTD eédüú,
uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ @s¡Œ&É&ÜìøÏ es¡eí édü‘ú √u≤≥T |ü⁄sêD≤\T >∑÷&É #ê˝≤ ‘√&ÉŒ&Ü¶sTT.
ôV≤’ +<äy‘˚ s· ¡ Á|ü»\qT (‘Ó>\∑ qT) ôV≤’ +<äedüe÷»+ (n+fÒ, |ü⁄sêD≤\ ø±˝≤ìøÏ
dæsú ¡ eékÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ¶É es¡Z düe÷»+)˝À ø£\T|ü⁄ø√e&ÜìøÏ, Ä ‘Ó>˝∑ À¢
>∑÷&É dæsú ¡ eékÕj·T+, es¡Z $uÛ»Ñ q @s¡Œ&É&ÜìøÏ yê] <˚e⁄fi¯flqT <˚e‘·\qT
Væ≤+<ä÷ <˚e⁄fi¯ófl>± n+^ø£]+#·&+É ` Ç~ #ê]Á‘·ø+£ >± |ü⁄sêD≤\T ìs¡«Væ≤+∫q
bÕÁ‘·, n+‘˚ >±ì Á|ü»*ï ªªãT»®–® +#·&+É μμ ø±<äT.
nsTTHê sTT<ä+‘ê ø=‘˚Ô+>±<äT. eTq <˚X¯ uÛÑ÷kÕ«eT´ dü+düÿ è‹ì,
<äèø£Œ<∏ëìï dü+s¡øÏå+#·&ÜìøÏ düπs«|ü*¢ sê<Ûëø£èwüíHé e+{Ï Á|ü|ü+#· Á|üU≤´‘·
y˚T<Ûëe⁄\T, uÛ≤s¡rj·T $<ëúÛeÑ Hé e+{Ï dü+dü\ú T #˚dqæ ø£èwæ n+<äs÷¡ b]–q<˚.
17
sê<Ûëø£èwüHí é n<Û´ä ø£‘å q· ªuÛeÑ Héμ yês¡T uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ kÕ+düÿ è‹ø£ yês¡d‘ü «· + nH˚
Hê\T>∑T yê\÷éTT\ eT÷&ÉTy˚\ ù|J\ ñÁ<ä+Z <∏+ä Á|üø{£ +Ï #ês¡T. <ëìï uÛ≤s¡‘·
uÛ≤wü˝À¢øÏ nqTe~+#·&ÜìøÏ nqTeT‹ >∑÷&É eTq |òPü ´&É˝Ÿ e´‹πsø£ Ç+~sê
>±+~Û Á|üuTÑÛ ‘·«+ sTT∫Ãq≥T¢ $ìøÏ&.ç Ä Á>∑+<∏+ä ˝À ˝Òì~ ø£$ùdq <äèø£Œ<∏+ä ˝À
ø=‘·Ô>± @+ ˝Ò<äT. eTs¡sTT‘˚ á q÷‘·q Á|üj·T‘·ï+ b+<äT≈£î #˚düTÔqï≥T¢?
b+<äTø£+fÒ sê<Ûëø£èwüHí é >±ì, ªuÛeÑ Héμ >±ì e÷]ÿ ‡düTº eTTdüT>∑T y˚dTü ø√˝Ò<Tä .
ø±ì ø£$ùdq Ä eTTdüT>∑T y˚düTø=ì ]$»ìdüTº\ sê»ø°j·T yê´bÕs¡+‘√
$dæ–b˛sTTq j·TTe‘·sêìï b˛sê&ÉT‘·Tqï Á|ü»\ qT+&ç ªs¡ø+åÏ #·&ÜìøÏμ ø£$ùdq
|ü⁄{Ïº+~!
18
≈£îVü≤Hê yÓ’C≤„ìø£ qe\\T
#˚‘·ã&çì, Ç‘·s¡ ªeT+Á‘·$<ä´μ\qT ø£<ë∏ edüTeÔ ⁄>± >±ì ˝Ò<ë <ëì˝À
eTTKúÛ≤>∑+>± >±ì Á>∑V≤æ +∫ á eT<Û´ä ø=+<äsT¡ #˚dTü qÔ ï s¡#q· \ >∑T]+∫
Ç|üŒ{Ïπø #ê˝≤ #·s¡Ã e∫Ã+~. yê{Ïì $eT]Ùdü÷Ô e∫Ãq yê<äq\˝À `
<äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ ` Á|ü»\qT Mfi¯ófl yÓ÷dü+ #˚dTü HÔ êïs¡qï Hê´j·TeTsTTq ø√|üyT˚
b≈£îÿe>± e⁄+~>±ì, XÊÅdj Ô” T· eTsTTq |ü]o\q ø±<äT. <ëìe\¢ Ä s¡#q· \qT
düeT]ú+#˚yê] |üì düT\uÛeÑ TsTT+~. nyê≈£î\÷ #Óyê≈£î\÷ e÷{≤¢&ç <ëH˚ï
kÕVæ≤‘·´ düMTø£>å ± #Ó˝≤eTDÏ #˚dTü HÔ êïs¡T. |üs´¡ ekÕq+>±, Çyê«fi¯ Ä s¡#q· \qT
$eT]Ù+#·&+É ø£+fÒ yê{Ïì düeT]ú+#˚ yê<äq*ï $eT]Ù+#·&+É eTTKéTsTT+~.
n$ #˚dTü qÔ ïyêfi¯ófl ªô|<ä\› Tμ ø±e&É+, yêfi¯ófl ªÁb˛Á¬>dæyμé b˛E\T ô|&ÉT‘·÷ ªá
ø=‘·Ô kÕVæ≤‘ê´ìï Ä<ä]+#˚ kÕúsTTøÏ ‘Ó\T>∑Tdüe÷»+ b<ä>˝∑ øÒ £ b˛‘·T+<ë?μ
nì #ê˝≤ u≤<Ûä>± Á|ü•ï+#·&É+ ` n≥Te+{Ï $eTs¡Ù nedüsêìï b≈£îÿe
#˚düTÔHêïsTT.
á yê<äq˝À¢ eTTKéTsTTq$ s¬ +&ÉT. yÓTT<ä{~Ï , Ä qe\\T yÓC’ ≤„ìø£
qe\\T (Science fiction) nq&É+. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À Ç+‘·es¡≈î£ yÓC’ ≤„ìø£
qe\\qã&˚$ ˝Òe⁄. ø£˙dü+ ˇø£ ñ<äéT+>± ˝Òe⁄. Çyê«fi¯ ` j·T+&ÉeT÷]
Mπs+Á<äHê<∏,é bHé.ÄsY.q+~ |ü⁄Dé÷ nì ` n≥Te+{Ï ñ<äéT+ ek˛Ô+~.
Bìï e´‹πsøÏ+#˚ yêfi¯ófl, kÕ{Ï ‘Ó\T>∑T yê&=ø£ eT+∫|üì #˚ùdÔ #·÷dæ Vü≤]¸+#·
˝Òì ªª‘Ó\T>∑T‘·Hêìïμμ Á|ü<]ä ÙdüTHÔ êïs¡T ‘·|Œü yπ̊s @+ ˝Ò<Tä (‘Ó\T>∑T yê&=ø£
eT+∫|üì #˚ùdÔ |üøÿ£ qTqïyê&ÉT düV≤æ +#·˝&Ò qÉ ï~ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ‘Ó\T>∑Tyê&ç Self
image˝À eTTK´ uÛ≤>∑+). ø±ã{Ïº eTqeT+‘ê á dü+≈£î∫‘·‘ê«ìï $&ç∫ô|{Ïº
ªª‘·T\dæ <äfi≤ìμμøÏ C…’ ø={≤º* ` Ç~ yÓTT<ä{yÏ ê<ä+.
s¬ +&Ée~ Ç+ø=+#Ó+ |ü]D‹ #Ó+~+~. n+#˚‘· Ç+ø=+#Ó+ Á|üe÷<äøs£ +¡
>∑÷&É. Á|ü|ü+#êìï $e]+#·&É+˝À $C≤„qXÊg+ (Science) |òüTÀs¡+>±
ns¡TD‘ês¡, |òæÁãe] 1982
19
$|òü\eTsTT+~. |òæõø˘‡˝À q÷´≥HéqT ◊Héd”ºHé Á|ü•ï+#ê&ÉT. ◊Héd”ºHéqsTT‘˚
Á|ü•ï+#·ì yê&ÉT bÕbÕ‘·Tà&ÉT. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT <˚e⁄fi¯flqT <äj·÷´\qT
eT+Á‘·‘·+Á‘ê\qT #˚‘·ãfi¯flqT ø±<äì b{≤¢ n+{≤+? yê{Ïì eT÷s¡â+>±
ø±<äq&Éy˚T nXÊÅd”Ôj·T+. ø±ã{Ïº ˇø£ |üø£ÿ ôd’qT‡q÷ y˚s=ø£ |üø£ÿ eT+Á‘·
‘·+Á‘ê\q÷ ìcÕŒøÏøå +£ >± eTq eTT+<äT+#˚ j·T+&ÉeT÷] Mπs+Á<äHê<∏é qe\\T
XÊÅdjÔ” T· <äèø£Œ<∏+ä ‘√ sêdæqM, Ä<ä]+#·e\dæqM ne⁄‘êsTT. ôdH’ ‡é >∑T]+N
#Ó|ü⁄‘·THêï&ÉT, eT+Á‘·‘·+Á‘ê\ >∑T]+N #Ó|ü⁄‘·THêï&ÉT. ìs¡íj·T+ bÕsƒ¡≈£î\πø
$&ç∫ô|&ÉT‘·THêï&ÉT ` n+‘·ø+£ fÒ @+ #˚j÷· *? á s¬ +&ÉT yê<äq©ï |ü]o*<ë›+.
yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T
Çyê«fi¯ ªªyÓC’ ≤„ìø£ qe\\Tμμ, ªªeTH√yÓC’ ≤„ìø£ qe\\Tμμ sêdüTqÔ ï yêfi¯fl
<äèwæ˝º À, Ä e÷≥\ø£s+ú¡ ` e÷eT÷\T Áù|eT`ô|[fl ø£<˝ä∏ À¢ nø£ÿ&Éøÿ£ &É b\Åø±ºìø˘‡
>∑T]+N Væ≤d”º]j·÷ >∑T]+N, Ç+ø± ø=+#Ó+ #·<äTe⁄ eTT~]‘˚ C…HÓ{Ïø˘
Ç+»˙]+>¥ >∑T]+N, ‘Ó*dæqM ‘Ó*j·TìM #Ó|Œü &É+. eTs¡s¶ Y #˚jT· <ä\TÃ≈£îqï
yê&ÉT d”<ëkÕ<ë Vü≤+‘·≈î£ \˝≤>± ø£‹‘Ô √H√ ‘·TbÕøÏ‘√H√ #·+|ü≈î£ +&Ü @ bÕeTTH√
|ü+~ø=≈£îÿH√ ªVæ≤|üïf…CÆ Ÿμ #˚dæ <ëìøÏ ø£+|üP´≥sY <ë«sê yÓTùdCŸ Ç|æŒs∫
ø±fÒsTTùdÔ n~ ªªyÓC’ ≤„ìø£ qe\μμ. V”≤s√sTTHé≈î£ |æ∫Ã ø±≈£î+&Ü Væ≤d”]º j·÷H√
dæÿCÀÁù|ìò j·÷H√ e⁄+fÒ n~ ªªeTH√yÓC’ ≤„ìø£ qe\μμ.
ndü\T ªªyÓC’ ≤„ìø£ qe\μμ n+fÒ @$T{À ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ bÕXÊÃ‘·´
<˚XÊ\˝À ˇø£ X¯‘êã›+ô|’>± ek˛Ôqï yÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ ñ<äé÷ìï |ü]o*ùdÔ
#ê\T.
e÷qe $C≤„q+ ìs¡+‘·s¡+ $düÔ]dü÷Ô e⁄+≥T+~. ìqï ‘Ó*j·T+~
Çyê«fi¯, Çyê«fi¯ ‘Ó*j·T+~ πs|ü⁄ ‘Ó\TdüTÔ+~. nsTT‘˚ πs|ü⁄ <=s¡ø£uÀj˚T
düe÷<Ûëq+ >∑T]+∫ kÕ<Ûës¡D+>± Çyê«fi¯ eTq≈£î b+‘√ ø=+‘· C≤„q+
e⁄+≥T+~. es¡eÔ ÷q $C≤„q|ü⁄ bı*y˚Ts¡\˝À (Frontiers of Contemporary
Knowledge) ì\ã&ç eTT+<äT≈£î #·÷ùdÔ uÛ$ Ñ wü´‘·TÔ |üP]Ô>± n+<Ûøä ±s¡+ ø±<äT.
á bı*y˚Ts¡\ <ä>∑Zπs, Á|üjÓ÷>∑XÊ\˝Àì ôd’+{ÏdüTº≈£î>±ì, yÓ’C≤„ìø£
qe˝≤ø±s¡T&çøÏ >±ì kÕúq+ ñ+~. nø£ÿ&É ì\ã&ç, ‘·q yÓqTø£qTqï $C≤„Hêìï
20
≈£îVü≤Hê yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T
>∑T]+∫ düeTÁ>∑eTsTTq (dü+|üPs¡+í ø±qedüs+¡ ˝Ò<Tä ) ne>±Vü≤q e⁄+&ç, sêuÀj˚T
düe÷<ÛëHê\qT sêã≥º&É+ ôd’+{ÏdüTº ø£s¡ÔeéTsTT‘˚, sê>∑\ düe÷<ÛëHê\≈£î
düe÷»+ô|’ ñ+&É>\∑ Á|üu≤Û yêìï yêdü$Ô ø£+>± }Væ≤+∫ kÕVæ≤‘·´ s¡÷|ü+ Çe«&É+
yÓC’ ≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T&ç |üì. Çø£ÿ&É s¬ +&ÉT eTTKýÓTqÆ $wüj÷· \THêïsTT. ˇø£{Ï
düeTø±©q $C≤„qXÊÅkÕÔìï >∑T]+∫ dü÷ú\+>±qsTTHê düπs düeTÁ>∑eTsTTq
|ü]C≤„q+ ø£*– e⁄+&É&+É , s¬ +&Ée~ sêuÀj˚T yÓC’ ≤„ìø£ |ü]D≤e÷ìï >∑T]+∫
yêdü$Ô ø£+>± }Væ≤+#·&+É . }Vü≤ ‘·|Œü ≈£î+&Ü e⁄+≥T+~, ø±ì n~ yêdü$Ô ø£+>±
e⁄+&Ü*.
á s¬ +&É÷ >∑÷&É eTq≈£î p˝Ÿ‡yÓsïY qT+&ç áHê{Ï Äs¡sΔ øY ±¢sÿY , ◊C≤ø˘
ndæyÓ÷yé\ es¡≈£î bÕXÊÃ‘·´ yÓ’C≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T\+<ä]˝ÀqT ø£ì|ækÕÔsTT.
1969˝À nyÓT]ø£qT\T #·+Á<äeT+&É\+ MT<ä ~–q|ü⁄Œ&ÉT, Ä Á|üj÷· D+ >∑T]+∫
e+<ä dü+e‘·‡sê\≈£î |üPs¡«y˚T p˝Ÿ‡yÓsYï }Væ≤+∫ sêkÕ&Éì |üÁ‹ø£\˝À
e∫Ã+~. n+<äT˝À ÄX¯Ãs¡ý˚T+ ˝Ò<äT. n+‘·]ø£åj·÷HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
eTÚ*ø£eTsTTq dü÷Á‘ê\T p˝Ÿ‡yÓsïY ø±˝≤ìπø ø±<äT, q÷´≥Hé ø±˝≤ìπø ‘Ó\TdüT.
q÷´≥Hé Á|ü‹bÕ~+∫q >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D dæ<ëΔ+‘·y˚T Ä dü÷Á‘ê\≈£î |ü⁄Hê~.
q÷´≥Hé ø±˝≤ìøÏ >±ì p˝Ÿ‡yÓsïY ø±˝≤ìøÏ >±ì ‘Ó*j·Tì<ä˝≤¢, uÛ÷Ñ $T ‘ê\÷≈£î
>∑Ts¡T‘ê«ø£s¸¡ D |ü]$T‹ <ë{Ï ô|ø’ Ï yÓfifl¯ >∑\+‘·{Ï eT÷\y˚>+∑ ‘√ (initial velocity)
sê¬ø{ŸqT ô|’øÏ |ü+|ü>∑\ #√<äø£X¯øÏÔì ø£qTø√ÿ>∑\e÷ nqï~. nsTT‘˚ BìøÏ
dü+ã+~Û+∫ >∑÷&É p˝Ÿ‡yÓsïY #˚dqæ }Vü≤ yêdü$Ô ø£eTsTTq<˚. 18e X¯‘êã›+
s¬ +&ÉeuÛ≤>∑+‘√ yÓTT<ä˝’… (dü]>±Z #ÓbÕŒ\+fÒ 1769˝À yÓTT<ä\sTT) es¡d>ü ±
Ä$] X¯ø,ÔÏ $<äT´#·Ãø¤ ,ÔÏ ô|Á{À\T e+{Ï #√<äø£ X¯≈î£ \Ô qT Ä$wüÿ]+∫q bÕ]ÁXÊ$Tø£
$|üe¢ ø±\+˝À |ü⁄{Ïqº yê&ÉT p˝Ÿ‡yÓsïY ` n≥Te+{Ï e´øÏøÔ Ï uÛ÷Ñ e÷´ø£s¸¡ D
|ü]~Ûì e÷qe⁄&ÉT ˇø£Hê&ÉT n~Û>$∑ T+#· >∑\T>∑T‘ê&Éì }Væ≤+#·&+É ø£weºü T÷
ø±<äT nyêdü$Ô ø£eT÷ ø±<äT. n˝≤π> Çyê«fi¯ yÓC’ ≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T\T>± ù|sêZ+∫q
◊C≤ø˘ ndæy÷Ó yé, Äs¡sΔ øY ±¢sÿY \≈£î düeTø±©q $C≤„q XÊÅkÕÔìøÏ dü+ã+~Û+∫
e⁄qï |ü]C≤„q+ nbÕs¡eTsTTq~.
Ä <äèwæ‘º √ #·÷ùdÔ ‘·T\dæ<fiä +¯ , ‘·T\dæ, yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T ø±e⁄. yÓTT<ä{~Ï ,
yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T sêj·T&ÜìøÏ ø±e\dæq düeTÁ>∑eTsTTq $C≤„qXÊÅdÔü |ü]C≤„q+
21
ø±<äT dü]ø£<ë, ÁbÕ<∏$ä Tø£eTsTTq |ü]C≤„q+ >∑÷&É Mπs+Á<äHê<∏≈é î£ ˝Ò<Tä . s¬ +&ÉT,
n‘·qT uÛ$Ñ wü´‘Y yÓC’ ≤„ìø£ $Cj·÷\ >∑T]+∫ }Væ≤+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‘·ï+ #˚dqæ
dü+<äsê“¤\˝À, Ä Á|üjT· ‘·ï+˝À nyêdü$Ô ø£‘˚ ‘·|Œü yêdü$Ô ø£‘· ˝Ò<Tä . eT÷&ÉT,
ndü\T yÓC’ ≤„ìø£ qe\ sêj·T&É+ n‘·ì ñ<˚X› +¯ ø±<äT. á eT÷&ÉT $wüj÷· \q÷
#·]Ã<ë›+.
Mπs+Á<äHê<∏≈é î£ ÁbÕ<∏$ä Tø£eTsTTq yÓC’ ≤„ìø£ |ü]C≤„q+ ôd‘’ +· ˝Ò<qä &ÜìøÏ
bqïsTTHê ñ<ëVü≤s¡D *e«e#·TÃ. ª‘·T\dæ<fiä +¯ μ yÓTT<ä{À¢ ˇø£ #√≥ ª|üsd¡ Œü s¡
$s¡T<äeΔ TsTTq X¯≈î£ \Ô T ‘·eT ~X¯qT e÷s¡TÃ≈£î+{≤sTTμ nH˚ dü÷Á‘êìï Á|üø{£ +Ï ∫,
ô|>’ ± <ëìï q÷´≥Hé #·\q dü÷Á‘·eT+{≤&ÉT. ndü\T q÷´≥Hé #·\q dü÷Á‘ê\˝À
n≥Te+{Ï<˚B ˝Ò<äT. ¬s+&Ée~, |üs¡düŒs¡ $s¡T<äΔeTsTTq X¯≈£îÔ\T ˇø£#√≥
øπ +ÁBø£]+#·ã&ç‘,˚ n$ ~X¯qT e÷s¡TÃø√e⁄. yê{Ï˝À @~ ã©j·TeTsTT‘˚ yê{Ï
|ò*ü ‘·+ Ä ~X¯˝À e⁄+≥T+~. á e÷≥ #Ó|Œü &ÜìøÏ q÷´≥Hé ~–sêqø£ÿs¡˝<Ò Tä .
‘·\ø±j·T ñqïyê&Óe&ÉsTTHê #Ó|Œü >∑\&ÉT. qe\˝À #ê˝≤ #√≥¢ ªÁu…sTTHé y˚yμé
nqïe÷≥ yê&É‘ê&ÉT (á e÷≥ eTq ªyÓC’ ≤„ìø£ qe˝≤ø±s¡T\μ≈£î #ê˝≤ Çwü+º
` b+<äT#˚‘H· √). ndü\T Áu…sTTHé y˚yé nqã&˚<B˚ ˝Ò<Tä . be]¬øH’ ê ‘Ó*yÓq’
Ä˝À#·q eùdÔ ªn‘·ìøÏ Áu…sTTHé y˚yé e∫Ã+~μ nq&É+ Ç+^¢wt uÛ≤cÕ eéVü‰s¡+˝À
e⁄+~. n+‘˚>±ì |òõæ ø˘‡˝À >±ì, |òõæ j·÷\J˝À >±ì Áu…sTTHéyy˚ é nH˚ |ü<+ä
kÕ+πø‹ø£ bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\ C≤_‘ê˝À ˝Ò<Tä . yÓT<ä&TÉ ≈£î Ç+Á~j·÷\ qT+&ç
n+<˚ düe÷#ês¡+, yÓT<ä&TÉ ø£+&Ésê\øÏ#Ã˚ Ä»„\T qsê\˝À ˇø£ Á|üyêVü≤+>±
yÓfi‘¯ êsTT. á Á|üyêVü‰ìï ªÁu…sTTHéyy˚ μé nqs¡T. ªqsY« ø£s¬ +{Ÿμ n+{≤s¡T. Ç$
‘·|Œü yπ̊s @ ªy˚yμé \T >±ì ø£s¬ +{Ÿ\T>±ì yÓT<ä&TÉ qT+&ç |ü⁄≥ºe⁄, yÓT<ä&TÉ ˝ÀøÏ
yÓfi¯fle⁄.
Mπs+Á<äHê<∏é nC≤„Hêìï Ç+ø=+#Ó+ $es¡+>± |ü]o*+#·&ÜìøÏ ˇø£
dü+|òTü ≥q rdüT≈£î+<ë+. ª‘·T\dæ<fiä +¯ μ˝À ‘·T\dæì #·+|ü&ÜìøÏ lìyêdü|fiæ fl’Ë
|ü<∏äø£+ á $<Ûä+>± q&ÉTdüTÔ+~. yÓTT<ä≥ Ä ne÷àsTT yÓT<ä&ÉTqT ª≥÷´Héμ
#˚kÕÔ&TÉ . ‘·sT¡ yê‘· 20 s√E\bÕ≥T Ä yÓT<ä&TÉ ≈£î ns¡sΔ êÁ‹y˚fi¯ (‘·T\dæ ìÁ<ä
b˛‘·÷+&É>±) ªVæ≤b˛ï{Ïø˘ düCw… Hü ‡é μ |ü+|ü⁄‘ê&ÉT. á dü÷#·q\qT ø£+|üP´≥sY
22
#˚‘· ø£+Á{À˝Ÿ #˚jT· ã&˚ ˇø£ Á{≤Hé‡MT≥sY |ü+|ü>± yê{Ïì ‘·T\dæ #˚‹˝Àì
‘êjÓT‘·TÔ ]d”yé #˚dTü ≈£î+≥T+~. (Ç<=ø£ÿfÒ yÓTT‘·+Ô qe\˝Àø° yêdüeÔ yÓTqÆ }Vü≤.
ˇø£ <äXÊã›+>± »bÕHé˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï yÓTÁÆ ø√ ` b\Åø±ºìø˘ f…ø±ï\J
düV‰ü j·T+‘√ ‘êjÓT‘·T˝Ô À ÇeT&É>\∑ sπ &çj÷Ó ]d”es¡q¢ T ‘·j÷· s¡T#˚jT· >∑\>∑&+É
nyêdü$Ô ø£+ ø±<äT). ]d”yé #˚dTü ≈£îqï düe÷#êsêìï b\ÅøøºÏ ˘ cÕø˘\ s¡÷|ü+˝À
yÓT<ä&TÉ ≈£î |ü+|ü⁄‘·T+~. ª≥÷´Héμ #˚jT· ã&É¶ yÓT<ä&TÉ Ä düe÷#êsêìï nqTdü]+∫
‘·q≈£î ˝Òì s√>±\T ñqï≥T¢>± }Væ≤+#·T≈£î+≥T+~.
Bìï ø=+‘· $es¡+>± |ü]o*+#ê*.
1. yÓT<ä&TÉ qT ª≥÷´Hé #˚jT· &É+μ n+fÒ @$T{Ï? ãj·T≥ qT+&ç b\ÅøøºÏ ˘
ø£ ¬ s +{Ÿ q T |ü + |æ + ∫ yÓ T <ä & É T ˝À Ä˝À#· q \T |ü ⁄ {Ï º + #· & É + kÕ<Û ä ´ e÷?
kÕ<ÛäéTq&ÜìøÏ Mπs+Á<äHê<∏é nyÓT]ø±˝À ø=+‘·ø±\+ ÁøÏ‘·+ »]–q ˇø£
|ü]XÀ<ÛäqqT ñ<äVü≤]+#ê&ÉT. ø=+‘·eT+~ XÊgE„\T ˇø£ ø√‹ yÓT<ä&ÉT≈£î
b\Åø√º&é‡ neT]Ã ø£¬s+≥T |ü+|ü&É+ <ë«sê <ëì#˚‘· ø=ìï |üqT\T
#˚sTT+#·>*∑ >±s¡T. (ø±fi¯ófl ø£<|ä &ü +É , ˝Ò∫ ì\ã&É+¶ Ç‘ê´~) nsTT‘˚ Ç~ b+<äT≈£î
kÕ<Û´ä eTsTT+~? á |üqT\˙ï e÷eT÷\T>± yÓT<ä&TÉ qT+&ç ø£+&Ésê\≈£î yÓfifl‚
Ä»„\ |ò*ü ‘·+>± »s¡T>∑T‘êsTT. Ä Ä»„\T b\ÅøøºÏ ˘ ø£s¬ +≥TqT <ä>sZ∑ >¡ ± b˛*q
qüs«Y ø£s¬ +{Ÿ s¡÷|ü+˝À ø£+&Ésê\qT #˚s‘¡ êsTT. n+<äT#˚‘· ãj·T≥qT+&ç m\Áø√º&¢É
kÕj·T+‘√ Ä qsY« ø£s¬ +≥TqT ø£èÁ‹eT+>± qsê\˝À düèwæ+º #·>*∑ –‘˚, yÓT<ä&TÉ
Á|üyT˚ j·T+ ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ »+‘·Te⁄ ø£+&Ésê\T Ä»„qT Á>∑V≤æ +∫, #˚jT· e\dæq |üìì
#˚kÕÔsTT. ø±ì ‘·T\dæ #˚‘· #˚sTT+#˚~ ˝Òe&É+ ≈£Ls√Ãe&É+ e+{Ï |üqT\Tø±e⁄.
b\ÅøøºÏ ˘ dæ>ï∑ ˝Ÿ <ë«sê ÄyÓT≈£î ˝Òì s√>±\T ñHêïj·Tqï qeTàø£+ @s¡Œs¡TkÕÔ&TÉ
lìyêdü|fiæ fl’Ë . n+fÒ qeTàø±\T >∑÷&É @<äsTTHê b\ÅøøºÏ ˘ ø£s¬ +≥TqT b˛*q
ø£s¬ +≥T Á|üyêVü≤+ e\¢ @s¡Œ&É‘êj·÷? n≥Te+{Ï<+˚ ˝Ò<Tä . ìC≤ìøÏ Ä˝À#·q
‘ê\÷≈£î uÛÖ‹ø£ dü÷Á‘ê\T (The Physiology of Thought) Ç+‘·es¡≈£î
XÊgE„\≈£î n+‘·Tã≥º˝<Ò Tä . n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT ø√‘·T\ MT<ä #˚dqæ Á|üj÷Ó >∑+
Ç≥Te+{Ï~ »]π> neø±XÊìï dü÷∫düT+Ô <äq&É+ nyêdü$Ô ø£eTsTTq #·e⁄ø£u≤s¡T
}Vü‰>±qy˚T>±ì, yÓC’ ≤„ìø£ qe\≈£î düV≤ü »eTsTTq yêdü$Ô ø£ }Vü≤ ø±<äT.
23
2. b˛˙, yÓT<ä&TÉ qT ª≥÷´Héμ #˚jT· >∑*>±&ÉqT≈£î+<ë+. yÓT<ä&TÉ ˝À @
uÛ≤>±ìï ≥÷´Hé #˚XÊ&ÉT? Væ≤bıïf…CÆ Ÿ #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT #˚‘q· (Conscious mind)
ìÁ<äb˛‘·T+<äì, Væ≤bıï{ÏdTü º Ç#˚Ã dü÷#·q\T (Suggestions) düT|üÔ #˚‘q· (Sub-
Conscious mind) øÏ n+<äT‘êj·Tì dæ<ëΔ+‘·+. nsTT‘˚ á düT|ü# Ô ‘˚ q· nH˚~
yÓT<ä&TÉ ˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ ø±<äT. n~ øπ e\+ ˇø£ uÛ≤eHê kÂ\uÛ´Ñ + (Conceptual
Convenience) e÷Á‘· y ˚ T . n≥Te+≥|ü ⁄ Œ&É T , ø£ ¬ s +≥T s¡ ÷ |ü + ˝À |ü + ù|
dü÷#·q\qT n+<äT≈£îH˚≥≥T¢ yÓT<ä&TÉ ˝À @ uÛ≤>±ìï ≥÷´Hé #˚kÕÔ&TÉ ?
3. b˛˙, düT|ü#Ô ‘˚ q· ì yÓ‹øÏ|≥ü Tº≈î£ ì ≥÷´Hé #˚kÕ&ÉqT≈£î+<ë+. nsTT‘˚
á dü÷#·q\qT n+<äT≈£îH˚ ‘·T\dæ, Væ≤b˛ïf…CÆ Ÿ #˚jT· >± @s¡Œ&˚ yÓTøÆ +£ (Trance)˝À
˝Ò<Tä , e÷eT÷\T ìÁ<ä˝À e⁄+~. ìÁ<äb˛‘·Tqï eTìwæøÏ Væ≤bıï{Ïø˘ dü÷#·q*e«&É+
kÕ<Ûäé÷? nkÕ<Ûä´+. n+‘˚ø±<äT ìÁ<äb˛‘·THêï, y˚T\T≈£îHêï eTìwæøÏ
‘Ó*j·T≈£î+&Ü <ä÷s¡+qT+&ç Væ≤bıïf…ÆCŸ #˚j·T&É+ nkÕ<Ûä´+. Væ≤b˛ïf…ÆCŸ
#˚j÷· \+fÒ e´øÏÔ (Subject) bs¡Tø£, düeTà‹, düV≤ü ø±s¡+ ` eT÷&É÷ ø±yê*. @
ˇø£ÿ{Ï ˝Ò≈î£ Hêï Væ≤bıï{Ï»+ »s¡><∑ Tä . Væ≤bıï{Ï»+ eT+Á‘·+ ø±<äT.
Mπs+Á<äHê<∏é nC≤„q+ b+‘·{Ï<√ ‘Ó*j·T&ÜìøÏ eTs=ø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D
e÷Á‘·+ ÇkÕÔqT. ª‘·T\dæμ˝À lìyêdü|æfiË’fl ˇø£ &Üø£ºs¡TqT |ü≥Tº≈£îì n‘·ì
yÓT<ä&ÉTqT ª≥÷´Héμ #˚dæ, n‘·ìøÏ Ä»„\T ÇkÕÔ&ÉT. á Ä»„\T Ç#˚Ã≥|ü⁄Œ&ÉT
‘êqT ˇπø ˇø£ Á|òø¬” «˙‡˝À e÷{≤¢&‘É ê&ÉT. Ä Á|òø¬” «˙‡πø ª≥÷´Héμ #˚jT· ã&ç e⁄qï
Ä &Üø£sº T¡ á Ä»„\qT •s¡kÕeVæ≤kÕÔ&TÉ . ndü\T bes¡sTTHê ˇπø ˇø£ Á|òø¬” ˙‡˝À
e÷{≤¢&‘ç ˚ @eTe⁄‘·T+<äqï Ä˝À#·q Mπs+Á<äHê<∏≈é î£ >±ì, n‘·&TÉ sêdæq #Ó‘qÔ· T
ªªyÓC’ ≤„ìø£ qe\μμ>± düT‹Ô düTqÔ ï ô|<äe› TqTwüß\≈£î >±ì e∫Ãq≥T¢ ˝Ò<Tä . eTq+
ñ#·Ã]+#˚ Á|ü‹ X¯ãe› T÷ ˇø£ <Û«ä ì‘·s+¡ >±ìï düèwædº Tü +Ô ~. á <Û«ä ì ‘·s+¡ >±ìøÏ
ˇø£ Á|òø¬” «˙‡, ˇø£ bqØ® e⁄+{≤sTT. eTq+ ˇø£ yêø£´+>±ì ˇø£ e÷≥>±ì
e÷{≤¢&‘ç ,˚ $$<Ûä Á|òø¬” «˙‡\T>∑\ <Û«ä ì ‘·s+¡ >±\T düèwæ+º #·ã&ç ˇø£ dü+øÏw¢ eºü TsTTq
‘·s+¡ >∑+ s¡÷bı+<äT‘·T+~. á dü+øÏw¢ ‘ºü ˚ eTq e÷≥\˝Àì yÓ$’ <Ûë´ìøÏ eT÷\+.
bes¡sTTHê ˇπø ˇø£ Á|òø¬” «˙‡˝À e÷{≤¢&‘ç ˚ ñ‘·Œ‹Ô nj˚T$ ns¡eú +‘·eTsTTq
e÷≥\T ø±e⁄, ns¡sú V¡ ≤æ ‘·eTsTTq ôds’ H¡ é ≈£L‘·˝≤+{Ï X¯ã+› .
24
ìC≤ìøÏ ‘êqT yÓ’C≤„ìø£ qe\ sêdüTÔq≥T¢ Mπs+Á<äHê<∏é bø£ÿ&Ü
#Ó|⁄ü Œ≈£îqï≥Tº >∑÷&É ˝Ò<Tä . Ä øÏ‘êãT n‘·ìøÏ n_Ûe÷qT\ qT+&ç nj·÷∫‘·+>±
\_Û+∫+~. n‘·ì ndü\T ñ<˚›X¯+ e÷Á‘·+ ôd’qT‡qT ≈£åîÁ<ä$<ä´\ kÕúHêìøÏ
~>∑C≤]Ã, eT+Á‘·‘+· Á‘ê\ düsd¡ qü ì\u…≥&º +É . ôdq’ T‡≈£L eT+Á‘êìø°, $C≤„Hêìø°
eT÷&ÛÉqeTàø±\≈£L ‘˚&Ü @MT˝Ò<ä˙, ˇø£{Ï Ç+^¢wüß˝À e⁄+fÒ ¬s+&Ée~
‘Ó\T>∑T˝À e⁄+≥T+<ä˙ #Ó|üŒ&É+ n‘·ì ñ<˚›X¯´+. ªÁu…sTTHéy˚yéμ, ª≥÷´ì+>¥μ
Ç‘ê´~ e÷≥\T ôdq’ ‡˙, n<˚ <ä÷s¡<èä wæº nH√ eoø£sD¡ nH√ n+fÒ <ëìï
eT÷&ÛqÉ eTàø£eT+{≤s¡˙, ø±ã{Ïº ùV≤‘·Tyê<äT\T y˚dTü qÔ ï Á|üXï¯ \ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√˝Òø£
b˛‘·Tqï yêfi¯ófl ‘·eT eT÷&ÛqÉ eTàø±*ï e<äT\Tø√qø£ÿs¡˝<Ò ˙ä , yê{ÏøÏ Ç+^¢wt
ù|s¡T¢ ô|≥Tº≈î£ +fÒ #ê\˙ <Ûs’Ó ´¡ + #Ó|Œü ≥+ n‘·ì ñ<˚X› +¯ . á yê<äq n‘·qT
‘·T\dæ ‘·*¢ H√≥ s¬ +&ÉTeT÷&ÉT |üsê´j·÷\T #Ó|Œæ kÕÔ&TÉ >∑÷&É. ÄyÓT e÷≥\T
$+≥Tqï ªôd’+{ÏdüTºμ »j·T<˚yé øÏ≈£îÿs¡TeTqø£b˛e&É+ >∑÷&É >∑eTHês¡Ω+.
n+‘˚ø±<äT, ôdq’ T‡qT ≈£îå Á<ä|]ü #˚ ‘·q |ü<øä∏ ±ìï kÕ~Û+#·{≤ìøÏ ªôd+’ {ÏdTü μº nsTTq
»j·T<˚y#é ‘˚ · nã<ëΔ\T ≈£L&É Mπs+Á<äHê<∏é #Ó|Œæ +#ê&ÉT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Væ≤bıïf…CÆ Ÿ #˚jT· ã&É¶ e´øÏ‘Ô √, qTe⁄« sπ |ü⁄ eT<Ûë´Vü≤ï+
|üHïÓ +&ÉT >∑+≥\≈£î ◊<äT >±¢dTü \ eT+∫˙fi¯ófl ‘ê>∑T‘êe⁄ nì n+fÒ n‘·qT
‘·sT¡ yê‘· s√E eT<Ûë´Vü≤ï+ Ä |üì ì»+>±H˚ #˚kÕÔ&+É {≤&ÉT. n~ yêdüeÔ y˚T.
nsTT‘˚ yÓ+≥H˚, n‘·ì‘√>±ì qTe⁄« sπ |ü⁄ eT<Ûë´Vü≤ï+ |üHïÓ +&ÉT >∑+≥\≈£î
|ò˝ü ≤Hê $T<Óø› ÿÏ øÏ+~øÏ <ä÷øÏ Ä‘·àVü≤‘·´ #˚dTü ≈£î+{≤eì #Óù|Ô Ä |üì >∑÷&É
#˚kÕÔ&+É {≤&ÉT. n~ |üP]Ô>± nã<ä+Δ . eTVü‰ nsTT‘˚, Ä düeTj·÷ìøÏ Ä $T<Ó›
bø±ÿ\qï ø√]ø£ ` Ä ø±s¡D+>±H˚ ` nì|æ+#·e#·TÃ. n+<äTu≤≥T˝À e⁄+fÒ
$T<Ó› bø£ÿq÷e#·TÃ. n+‘˚>±ì n‘·ìøÏ Ä‘·àVü≤‘·´ #˚dTü ≈£îH˚ ñ<˚X› ´¯ + ˝Òøb£ ˛‘˚
#˚dTü ø√&ÉT. Væ≤bıï{Ï»+ ˇø£ yêdü$Ô ø£yTÓ qÆ #·s´¡ . nìï yêdü$Ô ø£ #·s´¡ \˝≤π> n~
>∑÷&É ø=ìï dü÷Á‘ê\≈£î ã<äΔeTsTT q&ÉT#·T≈£î+≥T+~. e´øÏÔ n;ÛcÕºìøÏ
e´‹πsø£eTsTTq |üqT\T Væ≤bıï{Ï»+ <ë«sê n‘·ì#˚‘· #˚sTT+#·&+É nkÕ<Û´ä s
nqï~ Ä dü÷Á‘ê\˝À ˇø£{.Ï
nsTT‘˚ Çø£ÿ&É #·÷&Ée\dæ+~ Mπs+Á<äHê<∏é nC≤„Hêìï ø±<äT. Ç+‘·
ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq $wüj·T+ n‘·ìøÏ ‘Ó*j·T<äì H˚qqTø√qT. Çø£ÿ&É
25
#·÷&Ée\dæ+~ n‘·ì ñ<˚X› Êìï. »j·T<˚yé #Óù|Œ e÷≥\˝À ªVæ≤bıï{Ï»+μ ã<äT\T
ªeoø£sD¡ μ nì sêùdÔ n$ e÷eT÷\T>± ªeoø£sD¡ μ >∑T]+∫ Á|ü»\˝À ñ+&˚
eT÷&ÛÉqeTàø±\‘√ @ø°uÛÑ$kÕÔsTT. n+fÒ Væ≤bıï{Ï»+≈£î, eoø£s¡D≈£î ‘˚&Ü
@MT˝Ò<ìä , ˇø£{Ï Ç+^¢wßü ù|s¡sTT‘˚ s¬ +&Ée~ ‘Ó\T>∑Tù|s¡˙ uÛsÑ √kÕ Çe«&É+
Mπs+Á<äHê<∏é ñ<˚X› +¯ . Væ≤bıï{Ï»+ >∑T]+#˚ ªôd+’ {ÏdTü μº »j·T<˚yé #˚‘· eTs=ø£
nã<ä+Δ >∑÷&É #Ó|Œæ kÕÔ&TÉ . Væ≤bıï{ÏdTü º ‘·q X¯Á‘·Te⁄qT Væ≤bıïf…CÆ Ÿ #˚dæ n‘·´+‘·
Væ≤+kÕ‘·àø£+>± #·+|ü>∑\&É+{≤&ÉT. Ç~ ≈£L&Ü |ü∫Ã nã<äΔ+. Væ≤bıï{Ï»+
»s¡>±\+fÒ ne‘·* e´øÏÔ bs¡Tø£, düeTà‹, düV≤ü ø±s¡+ ø±yê\HêïqT. X¯Á‘·Te⁄
b<äTfÒe⁄+fÒ n‘·qT düeTà‹+#˚ Á|üdøü ÔÏ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº á ªªôd+’ {Ï|øæò ˘ #˚‘ã· &çμμ
nkÕ<Û´ä +. nsTTHê Çø£ÿ&É >∑÷&É #·÷&Ée\dæ+~ nC≤„q+ ø±<äT, <äTs¡T<˚X› +¯ .
Çø£ÿ&É #ÓãT‘·Tqï~ #˚‘ã· &çø° Væ≤bıï{Ï»+≈£L ‘˚&Ü˝Ò<ìä , s¬ +&Ée~ ªªôd+’ {Ï|øæò μ˘ μ
ø±ã{Ïº yÓTT<ä{Ï~ eT÷&ÛÉqeTàø£+ ø±C≤\<äì (BìH˚ eTq ªªyÓ’C≤„ìø£
qe˝≤ø±s¡Tμμ\≈£î Á|”‹bÕÁ‘·eTsTTq |ü]uÛ≤wü˝À ªeT÷&ÛÉ qeTàø±\≈£î ôd+’ {Ï|øæò ˘
Ø»ì+>¥ #Ó|Œü &É+μ n+{≤s¡T).
kÕsê+X¯+˝À, Mπs+Á<äHê<∏é Çe«<ä\#·T≈£îqï dü+<˚X+¯ ÇB. be«s¡÷
‘·eT eT÷&ÛqÉ eTàø±\T e~* ô|≥ºqedüs+¡ ˝Ò<Tä . yê{ÏøÏ Ç+^¢wt ù|s¡T¢ ô|≥Tº≈î£ +fÒ
#ê\T (MT≈£î Ç+^¢wt sêø£b˛‘˚ Mπs+Á<äHê<∏é #ÓbÕÔ&TÉ ). •e⁄&ç eT÷&Ée ø£+{Ïì
ªª˝Ò»sYμμ nq+&ç. eoø£s¡DqT ªªÁu…sTTHé ≥÷´ì+>¥μμ nq+&ç. #˚‘·ã&çì
ªªVæ≤bıï{Ï»+μμ nq+&ç. á Hê\T>∑T Ç+^¢wßü eTTø£ÿ\T H˚sT¡ Ã≈£î+fÒ MT J$‘·+
ùV≤‘·Tyê<äT\ u…&<É ˝ä ≈Ò î£ +&Ü kÕ|ò>” ± >∑&∫ç b˛‘·T+~.
Ç≥Te+{Ï dü+<˚XÊìï#˚Ã kÕVæ≤‘ê´ìï yÓC’ ≤„ìø£ qe\\q&É+ Vü‰kÕ´düŒ<ä+.
eTs¡sTT‘˚ @eTì |æ\yê\qï~ Á|üX¯ï. á kÕVæ≤‘ê´ìï #ê˝≤ eT+~
ªª≈£îVü≤Hê`yÓ’C≤„ìø£ qe\μμ (Pseudo-Science Fiction) n+≥THêïs¡T. n~
ø√|ü+‘√ n+≥Tqï e÷fÒ nsTTHê #ê˝≤ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq Á|üjÓ÷>∑+. Áù|ò»sY
eT+Á‘ê\qT (magic) |ü]XÀ~Û+∫ ªªeT+Á‘· $C≤„Hêìïμμ Pseudo-Science
nHê* nì rsêàì+#ê&ÉT. b+<äTø£+fÒ ôdq’ T‡≈£L eT+Á‘· $<ä´≈£L ˇø£ kÕe÷q´
\ø£Då + e⁄+~. s¬ +&É÷ Á|ü|+ü #êìï ìj·T+Á‹+#ê\ì #·÷kÕÔsTT. nsTT‘˚ Bì
26
ø√dü+ ôdq’ T‡ Á|ü|+ü #·|⁄ü edüTÔ >∑‘· dü«uÛ≤yêìï ns¡+ú #˚dTü ø√yê\ì Á|üjT· ‘·ï+
#˚ùdÔ, eT+Á‘·+ ‘êqT ãj·T≥qT+&ç Á|ü|ü+#·+ MT~øÏ ˇø£ ø£èÁ‹eTeTsTTq
Áø£e÷ìï s¡T<äT‘› T· +~. n+<äT#˚‘· eT+Á‘êìøÏ XÊÅdj Ô” T· +>± Pseudo-Science
nì ù|s¡T ô|≥ºe#·TÃqì Áù|ò»sY rsêàì+#ê&ÉT. eTq+ eT+Á‘·‘·+Á‘ê\qT
Á|ü#ês¡+#˚ùd á kÕVæ≤‘ê´ìøÏ >∑÷&É n+‘˚ XÊÅd”Ôj·T+>± Pseudo-Science
fiction ` ≈£îVü≤Hê yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T nì ù|s¡T ô|≥ºe#·TÃqT.
$C≤„q XÊg+èT+Á‘· ‘·+‘Á ê\T
Ç|ü⁄Œ&ÉT á kÕVæ≤‘ê´ìï düeT]ú+#˚yê] s¬ +&Ée yê<ëìï |ü]o*<ë›+.
eTq≈£î ôdH’ ‡é Ç#˚Ã $C≤„q+ ndü+|üPs¡+í , ndüeTÁ>∑+, ø±ã{Ïº eT+Á‘·‘+· Á‘ê\qT
ìsêø£]+#·&+É ‘·|ü . s¬ +&ç+{Ï >∑T]+N düeTbÕfi¯fl˝À #Ó|Œü &É+˝À Mπs+Á<äHê<∏é
düss¡ TTq |üH˚ #˚kÕ&ÉT ` n+≥T+~ á yê<ä+.
ôdq’ T‡ eTqøÏ#Ã˚ $C≤„q+ b|ü⁄Œ&É÷ >∑÷&É ndü+|üPs¡yí T˚ qì e÷]ÿ ‡»+
n+^ø£]düT+Ô ~. nsTT‘˚ Bì ns¡+ú @$T{Ï? eTq≈£î ôdq’ T‡ #Óù|Œ @ $wüjT· eT÷
$X¯«dü˙j·T+ ø±<äHê, nìï+{Ï˙ X¯+øÏ+#·eTHê? ˇø£ sêsTTì >±*˝ÀøÏ $dæ]‘˚
n~ øÏ+<ä |ü&øÉ b£ ˛e#·TÃ, Äø±X¯+˝ÀøÏ b–]b˛j˚T neø±X¯+ >∑÷&É e⁄+~ nì
qeTàeTHê? bqï{Ïø° ø±<äT. $C≤„qXÊg |ü]C≤„q+ ndü+|üPs¡eí T+fÒ ns¡+ú
eTq≈£î ‘Ó*dæq $wüj÷· \˙ï dü+X¯j÷· ‘·àø£eTsTTqeì ø±<äT. eTq≈£î ø=ìï{Ï
>∑T]+∫ ndü+|üPs¡íC≤„q+ e⁄+≥T+~, ø=ìï{Ï >∑T]+∫ πøe\+ nC≤„qy˚T
e⁄+≥T+~ nì ns¡ú+. ø±ã{Ïº $C≤„qXÊg|ü⁄ ndü+|üPs¡í‘·qT yêdüÔe+‘√
nq«sTT+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ì]›w+ºü >± |ü]o*+#ê*. n+fÒ eTq |ü]o\q˝À e⁄qï
$wüj÷· ìï >∑T]+∫ eTq C≤„q+ dü+|üPs¡eí ÷, ndü+|üPs¡eí ÷, ndü\T X¯Sqé÷
nì #·÷&Ü*. n+‘˚>±ì ªªnìï{Ï˙ dü+X¯sTT+#·&μÉ μeTqï~ XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä
ø±<äT.
eT] eT+Á‘·‘·+Á‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq C≤„q+ b{≤¢+{Ï~?
ndü+|üPs¡eí TsTT‘˚ n|ü⁄Œ&ÉT Mπs+Á<äHê<∏é eT<ä‘› T· <ës¡q¢ ï≥T¢ eT+Á‘·‘+· Á‘ê\q÷
ôd’qT‡q÷ |üø£ÿ|üø£ÿq ì\u…{Ïº bÕsƒ¡≈£î&çH˚ b+#·Tø√eTq&É+ XÊÅd”Ôj·Ty˚T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î eTq≈£î kÂs¡≈£î≥T+ã+ (Solar System) |ü⁄≥Tºø£ >∑T]+∫
27
dü+|üPs¡eí TsTTq C≤„q+ ˝Ò<Tä . s¬ +&ÉT eT÷&ÉT dæ<ëΔ+‘ê\THêïsTT >±ì yê{Ï˝À
@~ düss¡ TTq<√ Ç+‘·es¡≈î£ ‘Ó©<äT. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT kÂs¡≈î£ ≥T+ã+ >∑T]+∫
sêùd yê¬se¬sH’ ê Ä s¬ +&ÉT eT÷&ÉT dæ<ëΔ+‘ê\q÷ ìcÕŒøÏøå +£ >± eTT+<äT+#·øb£ ˛‘˚
n~ nXÊÅdj Ô” T· eTsTTq q&Ée&çø£ ne⁄‘·T+~.
nsTT‘˚ eT+Á‘·‘+· Á‘ê\qT >∑T]+∫, #˚‘ã· &ç >∑T]+∫ eTq≈£îqï C≤„q+
ndü+|üPs¡+í ø±<äT, dü+|üPs¡yí T˚ . Çø£ÿ&É eTq+ Á|üj÷Ó >±\qT ÄÁX¯sTT+#· |üì
˝Ò<Tä . Á|üj÷Ó >±‘·àø£+>± eT+Á‘ê\≈£î ∫+‘·ø±j·T\T sê\eì ìs¡÷|æ+#·e#·TÃqT
>±ì, n~ e´s¡úÁ|üj·÷dü. Çø£ÿ&É ÄÁX¯sTT+#·e\dæq~ Á|üjÓ÷>±\qT ø±<äT—
#·]Á‘·qT, |òõæ ø˘‡ì ø±<äT— Ä+Á‘·bÕ\Jì. #·]Á‘·˝À eT+Á‘·‘+· Á‘ê\T b|ü⁄Œ&ÉT
|ü⁄{≤ºj÷Ó @ nC≤„qkÕúsTTì n$ Á|ü‹_+_kÕÔj÷Ó ‘Ó\TdüT≈£î+fÒ #ê\T, n$
nyêdü$Ô ø£eTqï eTq C≤„q+ dü+|üPs¡eí Tì Á>∑V≤æ +#·&ÜìøÏ.
Ä~eT e÷qe⁄&ç J$‘êìï ≈£L\+ø£wü+>± |ü]XÀ~Û+∫q Áù|ò»sY,
e÷*H√yédÿ” e+{Ï XÊgE„\T eT+Á‘ê\ |ü⁄≥Tºø£ >∑T]+∫ eTq≈£î dü+|üPs¡Cí ≤„Hêìï
Ç#êÃs¡T. Ä~eT e÷qe⁄&çøÏ Á|üøè£ ‹<Ûsä êà\T ‘Ó©e⁄. n‘·ìøÏ es¡¸+ b+<äT≈£î
edüT+Ô <√ ‘Ó©<äT, @s¡T˝…+<äT≈£î bÕs¡T‘êjÓ÷ ‘Ó©<äT. nsTT‘˚ es¡¸+ |ü&{É ≤ìøÏ
eTT+<äT ñs¡TeTT $qã&É&+É >∑eTì+#ê&ÉT. Ä X¯ãy› T˚ esê¸ìøÏ ø±s¡DeTì
nqT≈£îHêï&ÉT. ø±ã{Ïº ‘·q≈£î es¡¸+ ø±yê\ì|æ+∫q|ü⁄Œ&ÉT Ä ñs¡TeTTqT
nqTø£]dü÷Ô X¯ã›+ #˚j·T&É+ n\es¡TÃ≈£îHêï&ÉT. n{≤¢ X¯ã›+ #˚ùdÔ es¡¸+
edüT+Ô <äqT≈£îHêï&ÉT. n<˚ ‘=* eT+Á‘·+ (dü]>±Z á eT+Á‘êH˚ï Çyê«fi¯ ‹s¡T|ü‹
‹s¡TeT\ <˚ekÕúq+yês¡T sêj·T\d”eT˝À es¡¸+ ≈£î]|æ+#·&ÜìøÏ @fÒ{≤ j·TC≤„\T
#˚d÷ü Ô »|æd÷ü +Ô {≤s¡T.) á eT+Á‘·+ <˚e‘·\qT Á|üdqü ï+ #˚dTü ø√e&É+ ø√dü+
#˚ùd ÁbÕs¡qú nqï dæ<ëΔ+‘·+ ø=+#Ó+ Hê>∑]ø£‘· eTT~]q ‘·sT¡ yê‘· |ü⁄{Ï+º ~
>±ì eT+Á‘·+ |ü⁄≥Tºø˝£ À e÷Á‘·+ <˚e⁄fi¯fl Á|üdøü ÔÏ ˝Ò<Tä . (eTq <˚X+¯ ˝À nsTT‘˚
|üPs¡«MTe÷+dü <äsÙ¡ qs¡÷|ü+˝À á Ä~eT <äèø£Œ<∏+ä #ê˝≤ø±\+ ì*∫+~.
<ëì Ä~eT‘ê«ìï >∑T]Ô+#·≈î£ +&Ü |üPs¡«MTe÷+düqT >=|üŒ HêdæøÔ £ <äsÙ¡ q+>±
ô|ø¬’ ‹Ôq <˚MÁ|ükÕ<é #Û{· ÀbÕ<Ûë´j·T e+{Ï ‘ê‹«≈£î\÷ e⁄Hêïs¡T.) n{≤¢>π y˚≥>±&çøÏ
»+‘·Te⁄\ eT+<ä ø£qã&˚ eTT+<äT yê{Ï n&ÉT>∑T\ #·|⁄ü Œ&ÉT $q|ü&TÉ ‘·T+~. Ä
28
X¯ãy› T˚ yê{Ï sêø£≈î£ ø±s¡DeTqT≈£î+{≤&ÉT Ä~eT e÷qe⁄&ÉT. nqT≈£îì Ä
X¯u≤›ìï nqTø£]dü÷Ô eT+Á‘ê\T #·<äe&É+, &É|ü⁄Œ yêsTT+#·&É+ #˚kÕÔ&ÉT. Ä
X¯u≤›˝Ò yê{Ïì s¡|Œæ kÕÔjT· ì qeTTà‘ê&ÉT. (Bìï Sympathetic magic n+{≤s¡T).
ø±ã{Ïº kÕMT|ü´‘· ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûëìï dü÷∫düTÔ+<äH˚ ‘·|ü⁄Œ&ÉT dü÷Á‘·+
(¬s+&ÉT dü+|òTü ≥q\T yÓ+≥yÓ+≥H˚ »]–‘˚ yê{Ï˝À yÓTT<ä≥ »]–+~ ‘·sê«‘·
»]–q <ëìøÏ ø±s¡D+ ø±yê* nH˚ dü÷Á‘·+) qT+&ç eT+Á‘·+ |ü⁄{Ïº+<äì
eTq≈£î #·]Á‘· |ü]o\q ‘Ó\T|ü⁄‘·T+~. á dü÷Á‘·+ ‘·|⁄ü Œ&ÉT dü÷Á‘·eTì eTq+
b|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚ >∑T]Ô+#êyÓ÷, n|ü⁄Œ&˚ eT+Á‘ê\T nyêdüÔ$ø£eTqï eTq C≤„q+
dü+|üPs¡íeTsTT+~. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT Ä ªeT+Á‘·$<ä´μqT ôd’qT‡‘√ düeT+>±
ì\u…≥&º +É XÊÅdj Ô” T· + ø±<äT dü]ø£<ë, ôdq’ T‡qT ≈£îå Á<ä|sü #¡ &· +É ne⁄‘·T+~.
#˚‘ã· &û n+‘˚. #˚‘ã· &ç ˇø£ÿ eTq <˚Xs¯ ˝ÀH˚ ø±<äT, eT+Á‘·‘+· Á‘ê\˝≤π>
nìï <˚XÊ\˝ÀqT Á|ü#ês¡+ bı+~+~. eTTK´+>± ÁbÕNqø±\|ü⁄ áõ|ü⁄˝º À
#ê˝≤ $düÔ è‘·+>± Á|üj÷Ó –+#˚yês¡≥. #˚‘ã· &ç yÓqø£qTqï ‘·|⁄ü Œ&ÉT dü÷Á‘·+
b˛*ø£\Tqï#√≥ |üsd¡ Œü s¡+ Á|üu≤Û $‘·+ #˚dTü ≈£îH˚ \ø£Då + e⁄+≥T+~ (Like-
affects Like) nH˚~. Bìï Homeopathic Magic n+{≤s¡T. Bìï nqTdü]+∫
ˇø£]ì #·+|ü<\ä TÃ≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT n‘·ì Á|ü‹eTqT ‘·j÷· s¡T#˚dæ <ëìï Væ≤+dæ+∫,
Ä Væ≤+dü Ä e´øÏøÔ Ï >∑÷&É ‘·>T∑ \T‘·T+<äì qeTà&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. Bì yÓqTø£qTqï
Ä dü÷Á‘·+ ‘·|üŒì eTq+ b|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚ >∑T]Ô+#êyÓ÷, Ä ‘·s¡Tyê‘· #˚‘·ã&ç
nyêdü$Ô ø£eTì s¡TEe⁄ #˚jT· &ÜìøÏ Á|üj÷Ó >±\T nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
eTq ô|<äe› TqTwüß\ <ä>sZ∑ ≈¡ î£ ‹]–eùd,Ô yêfi¯ófl ªá ø=‘·Ô kÕVæ≤‘ê´ìï
Ä<ä]+#˚ kÕúsTTøÏ ‘Ó\T>∑T bÕsƒ≈¡ î£ \T b<ä>˝∑ <Ò ë?μ nì Á|ü•ïdüTHÔ êïs¡T. eTq+
y˚dTü ø√e\dæq Á|üXï¯ ªá ≈£îVü≤Hê yÓC’ ≤„ìø£ qe\\ ≈£îfi¯óflqT >∑T]Ô+#·˝ìÒ kÕúsTTøÏ
á ô|<äe› TqTwüß\T b{≤¢ ~>∑C≤sêsê?μ nqï~.
es¡+>∑˝Ÿ $s¡d+ü j·T÷ì{Ÿ 23`11`1981 q ªª‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ô|’ #˚‘ã· &çμμ nH˚ n+X¯+ô|q’
ìs¡«Væ≤+∫q #·s¡Ã˝À #·~$q Á|üdü+>∑yê´dü+.
29
]b˛s¡Tº
eTsêØƒ`>∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+
eTsêØƒ, >∑T»sê‘Y uÛ≤wü\˝Àì <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ MT<ä ª˝Àø±j·THéμ
nH˚ dü+düú &çôd+ãsY 12`13 \˝À u§+u≤sTT˝À ˇø£ ôd$THêsY ìs¡«Væ≤+∫+~.
eTVü‰sêÅw,ºü >∑T»sê‘Y\qT+&ç ÄVü‰«ì+#·ã&çq <ë<ë|ü⁄ 20 eT+~˝À
n~Ûø+£ >± ø£e⁄˝Ò nsTTHê, Á|üC≤ ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Û+ä ñqï e´≈£î\Ô T, kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù≈£î\T, sê»ø°jT· ø±s¡´ø£s\Ô¡ T ≈£L&Ü e⁄Hêïs¡T. eTTK´+>± >∑T»sê‘Y qT+&ç
e∫Ãq yê]˝À #ê˝≤ yÓ$’ <Û´ä + e⁄+~. 1974 ˝À Ç+~sê >±+BÛì >∑&>É &∑ ˝É ≤&ç+∫
beT¬s˙® ‡øÏ ˇø£ Á|ü‘´· ø£å ø±s¡DeTsTTq ªqeìsêàDY dü$T‹, ñ<äé÷ìï q&ç|qæ
yê]˝À ˇø£&sÉ TTq eT˙wæ C≤˙, ˇø£|⁄ü Œ&ÉT >±+BÛyê<äT\T>± e⁄+&ç Áø£eT+>±
>±+BÛyê<ä+ |ü≥¢ ndü+‘·è|æ‘Ô √ e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤q ‘ê\÷≈£î ø£˙dü dü÷Á‘ê\qT
ÄyÓ÷~+#˚ kÕúsTTøÏ b~–q –]»q Hêj·T≈£î\T uÛ≤qT uÛ≤sTT n<Û«ä s¡T´, nXÀø˘
#Í<ÛäT], e÷]ÿ ‡düTº kÕe÷õø£ XÊgy˚‘·Ô &Üø£ºsY |ü⁄Hê˝Òø£sY, n+uÒ&ÉÿsY
nqT#·s¡T\sTTq|üŒ{Ïø° e÷]ÿ ‡C≤ìï <˚«wæ+#·ì yês¡T ø=+<äs¡T á düuÛÑ≈£î
e#êÃs¡T. eTVü‰sêÅwºü qT+&ç e∫Ãq yê]˝À e÷Á‘·+ n~Ûøu£ ≤Û >∑+ e÷]ÿ ‡C≤ìï
ìs¡dsæ #˚ n+uÒ&ÿÉ sY yê<äT˝Ò.
ôd$THêsY yÓTT<ä{Ï qT+&ç ∫e] es¡≈î£ n+<ä]˙ y˚~+Û ∫q düeTdü´
ndü\T <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ n+fÒ @$T≥qï~. #ê]Á‘·ø£+>± <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+
n+uÒ&ÿÉ sY #˚‘· Á|üu≤Û $‘·T\sTTq Vü≤]»qT\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T kÕVæ≤‘·´+>± eTT+<äT≈£î
e∫Ã+~. (>±+BÛ düèwæº+∫q á ªVü≤]»qT\Tμ nH˚e÷≥qT yêfi¯ófl n+^ø£
]+#ês¡T). Ç|üŒ{Ïø° Ä dü«uÛ≤e+ ã\+>± e⁄+~. Hê≈£î ns¡eú TsTTq+‘· es¡≈î£
Ä kÕVæ≤‘·´|ü⁄ Á|ü<ëÛ q edüTeÔ ⁄ ndüŒ èX¯´‘·, <ëìøÏ‘√&ÉT Ç‘·s¡ ôV≤’ s<äe es¡í
eédüú ‘ê\÷≈£î ne\ø£Då ≤\T. nsTT‘˚ $eTs¡Ù≈£î\ <Ûë{ÏøÏ ‘·≥Tºø√˝Òø£ <ä[‘·
kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T ‘êeTT ª<ä[‘·Tμ\qï e÷≥qT øπ e\+ |ü+#·eTT\≈£î |ü]$T‘·+
ns¡TD‘ês¡, e÷]Ã 1982
30
eTsêØƒ`>∑T»sêr <ä[‘· ñ<äéT+
#˚j·T&É+ ˝Ò<äì, Ä e÷≥≈£î ns¡ú+ ª|”&ç‘·Tμ\ì nq&É+ n\es¡TÃ≈£îHêïs¡T.
ª<ä[‘Yμ n+fÒ ª|”&‘ç T· &ÉTμ nqï e÷≥ yêdüeÔ y˚T>±ì <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ e÷Á‘·+
|”&‘ç T· \ es¡kZ ÕVæ≤‘·´+ ø±<äT, yê]˝À (#ê˝≤es¡≈î£ ) uÛ≤>∑eTsTTq ªn‹X¯SÁ<äT\μ
‹s¡T>∑Tu≤≥T kÕVæ≤‘·´+. (e÷≥˝Àe÷≥, Væ≤+B˝À ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT ª$Á<√Vü≤+μ
n+{≤s¡T!)
á <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ eTVü‰sêÅwüº˝À |ü⁄{Ïº |üø£ÿqTqï >∑T»sê‘Y≈£î
yê´|æ+∫+~. BìøÏ >∑\ kÕe÷õø£`Ä]úø£ H˚|<ü ë∏ ´ìï ôd$THêsY yÓTT<ä{Ï ôdwüH˝é À
#·]Ã+#ês¡T. (H˚|ü<∏ë´ìï Væ≤sB˝À ª|üèwü˜uÛÑ÷$Tμ n+{≤s¡T). eTVü‰sêÅwüº˝À
ªX¯SÁ<ä`n‹X¯SÁ<äμ es¡#í ‘’Ó q· ´+ ‘√{Ï kÕe÷õø£ $eTs¡Ù Ä<ÛTä ìø£ j·TT>±s¡+uÛ+Ñ
qT+&ç e⁄+~. u…+>±˝Ÿ qT+&ç Ä+Á<Ûä es¡≈î£ sê+yÓ÷Vü≤qsêjYT, MπsX¯*+>∑+\T
•wüº düe÷» <äèø£Œ<∏+ä ‘√ dü+|òTü dü+düÿs¡D≈£î |üPqT≈£îqï s√E\˝ÀH˚ eTVü‰sêÅw˝ºü À
CÀ´‹sêyé |òPü ˝Ò ÁXÊ$Tø£ ≈£î˝≤\ <äèø£Œ<∏+ä qT+&ç düe÷C≤ìï $eT]Ù+#ê&ÉT.
‘·q≈£î kÕ<Û´ä eTsTTq+‘· y˚Ts¡≈î£ dü+düÿ]+#ê&ÉT. •wüeº s¡Z dü+düÿs¡\Ô T ÁXÊ$Tø£»q
e´‹πsø£‘q· T #ê˝≤ dü+<äsê“¤\˝À Á|ü<]ä Ù+#ês¡T. dü+düÿs¡D nqï~ ‘·eTuÀ{Ï
ô|<ä\› T ô|q’ T+&ç kÕ~Û+#˚<qä T≈£îHêïs¡T. |òPü ˝Ò e÷Á‘·+ #ê˝≤ düŒwü+º >±, e÷s¡TŒ
øÏs<äqT+&ç sêyê* >±ì ô|q’ T+&ç ø±<äHêï&ÉT. sê+yÓ÷Vü≤qsêjYT es{Ï yêfi¯ófl
Á_{Ïwt kÕÁe÷»´ yê<ëìï e´‹πsøÏ+#·˝<Ò Tä . ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À u≤Vü‰≥+>±
düeT]ú+#ês¡T ≈£L&Ü. ‘·eT dü+düÿs¡D\≈£î Á_{Ïwt yê&ç n+&É nedüse¡ TqT≈£îHêïs¡T.
Á|ü»\MT<ä qeTàø£+ ˝Ò≈î£ +&Ü düe÷C≤ìï dü+düÿ]+#·ã÷qT≈£îqï yêfi¯fl≈£î ãj·T{Ï
düV‰ü j·T+ ‘·|Œü ≈£î+&É ø±yê* eT]. |òPü ˝Ò e÷Á‘·+ es¡eí édüqú T ˇø£ Á|üøÿ£
‹s¡dÿü ]dü÷Ô eTs√yÓ|’ ⁄ü Á_{Ïwyt ê&ç Ä~Û|‘ü ê´ìï >∑÷&É ìs¡dsæ #ê&ÉT. eTq <˚X¯
#·]Á‘·qT Á|ü»\ <äèø£Œ<∏+ä qT+&ç ‹]– sêdæqHê&ÉT Çyê«[º n~Ûø±s¡ #·]Á‘·˝À
á •wüº dü+düÿs¡\Ô øÏdTü qÔ ï kÕúHêìï |òPü ˝Ò dü+bÕ~+#·T≈£î+{≤&ÉT.
ÄHê{Ï |ü]dæú‘·T\˝À |òüP˝Ò ÁXÊ$Tø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+‘√ düe÷C≤ìï
$eT]Ù+#·øb£ ˛e&É+ ns¡+ú #˚dTü ø√e#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° |òPü ˝Ò <äèø£Œ<∏+ä bqï&É÷
dü+≈£î∫‘·+ ø±<äT. <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·TÔ Äj·Tq‘√ ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq dü+düÿs¡D√<äéT+
Áø£eT+>± $dü]Ô +#·&ÜìøÏ ã<äT\T eT]+‘· dü+≈£î∫‘·eTsTT+~. n+uÒ&ÿÉ sY~
31
|ò≈ü î£ Ô ã÷s¡Ty® ê <äèø£Œ<∏+ä . Äj·Tq ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷C≤ìï $eT]Ù+#·øb£ ˛e&ÉyT˚
ø±<äT, <ëìï dü+|üPs¡+í >± n+^ø£]+#ê&ÉT. Äj·Tq ø√]q<ä˝≤¢, Ä ô|≥Tºã&ç<ëØ
e÷¬sÿ{Ÿ˝À Ç‘·sT¡ \‘√ düe÷q+>± b˛{°|&ü >É \∑ X¯øÔÏ <ä[‘·T\≈£î >∑÷&É sêyê\ì.
Ç~ b+‘· |ü]$T‘·eTsTTq <äèø£Œ<∏eä TsTTHê, <ä[‘·T\≈£î e÷Á‘·+ #ê˝≤ eTs∫
#˚d+æ ~. n+uÒ&ÿÉ sY dü«j·T+>± eTsêsƒê«&Ü ÁbÕs‘·+˝À ø±˝ÒJ\T HÓ\ø=˝≤Œ&ÉT.
ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ<√´>±\ e÷¬sÿ{Ÿ˝À <ä[‘·T\T dües¡T\í ‘√ düeT+>± ì\ã&Ü\+fÒ
yê]øÏ $<ä´ #ê˝≤ nedüse¡ Tì >∑T]Ô+#ê&ÉT. >∑T]Ô+∫ <ä[‘·T\˝À $<ëýê´|æøÔ Ï
nbÕs¡eTsTTq ø£èwæ #˚kÕ&ÉT. ô|≥Tºã&ç<ëØ bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ ˝À |ü≥Dº ≤\≈£îqï
kÕúq+ Á>±e÷\≈£î ˝Ò<ìä >∑T]Ô+∫, <ä[‘· j·TTe≈£î\qT ª|ü≥Dº ≤\≈£î ‘·s\¡ +&çμ
nì Áb˛‘·‡Væ≤+#ê&ÉT. u§+u≤sTT, |üPHê e+{Ï q>∑sê\T bÕ]ÁXÊ$Tø£ øπ sÁ<ë\T
ø±e&É+‘√ n+uÒ&ÿÉ sY ø£èwæ |ò*ü +∫ bÕ]ÁXÊ$Tø£ s¡+>∑+˝ÀqT, ø=+‘· ‘·≈î£ ÿe
|ü]e÷D+˝À |ü]bÕ\Hê j·T+Á‘ê+>∑+˝ÀqT #ê˝≤eT+~ <ä[‘·T\T Á|üy•˚ +#ês¡T.
<ä[‘·T\MT<ä »]π> n‘ê´#êsê\≈£î düŒ+~+∫ <ä[‘·T\ ìs¡düq≈£î kÕVæ≤‘·´
s¡÷|ü$T∫Ã+~ á j·TTe≈£î˝Ò. á ø±s¡D+>±H˚ <ä[‘· ø£$‘·«|ü⁄ edüTeÔ ⁄˝À Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À »]π> n‘ê´#êsê\T Á|ü<ÛëqeTsTTHê, <ëì <äèø£Œ<∏ä+ |ü≥ºD
ÁbÕ+‘·|⁄ü eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ~.
Ä n‘ê´#êsê\T >∑÷&É ù|<ä s¬ ‘’ ês>∑+ MT<ä, eékÕj·T≈£L©\ MT<ä
ø±≈£î+&Ü, <ä[‘·T\ MT<ä »s¡>&∑ Üìø=ø£ ø±s¡Ds e⁄+~. |ü•ÃeT eTVü‰sêÅwºü
#ê˝≤ kÕs¡e+‘·eTsTTq uÛÑ÷uÛ≤>∑+. nø£ÿ&É #Ós¡T≈£î |ü+&ç+#·&É+ ˝≤uÛÑkÕ{Ï
yê´bÕs¡+. ô|>’ ± #Ós≈¡ î£ |ü+&ç+#˚ s¬ ‘’ T· \ düV≤ü ø±s¡ dü+|ò÷ü \T ã\+>± e⁄+&É&+É
#˚‘·, Ä düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷˝Ò #·¬øÿs¡ bòÕ´ø£ºØ\qT ìs¡«Væ≤s#·&É+ #˚‘·, Ä
ÁbÕ+‘·s˝Àì <Ûìä ø£ s¬ ‘’ ê+>∑+ ì»+>± #ê˝≤ <Ûqä e+‘·eTsTTq~. ã+>∑fi≤\T,
ø±s¡T¢ e⁄qï ª¬s‘’ T· \Tμ >∑÷&É e⁄Hêïs¡≥. á <Ûìä ø£ s¬ ‘’ T· \˝À n~Ûøu£ ≤Û >∑+ eTsêsƒê
≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q yês¡T. Ç+‘·es¡≈£L Á|ü‘˚´ø£‘· @MT˝Ò<äT>±ì, á eTsêsƒê
≈£î˝≤ì≈£îqï $•wü‘º ˚ eTVü‰sêÅw˝ºü À Á>±MTD es¡bZ ˛sê{≤ìøÏ Á|ü‘´˚ ø£ dü«s¡÷bÕìï
ÇdüT+Ô ~. eTsêsƒê\+‘ê ìC≤ìøÏ ÁbÕNq ø±\+˝À ˇø£ ≈£î\+ ø±<äT. #ÛÁ· ‘·|‹ü
•yêJ q&ç|æq yÓTT|òüT˝Ÿ e´‹πsø£ j·TT<ëΔ\ e\¢ Áù|]‘·T˝…’ #ê˝≤eT+~
32
X¯SÁ<ä≈£î˝≤\yês¡T ‘·eT<ä+‘ê ˇπø ≈£î\eT˙, n~ ªeTsêØƒμ ≈£î\eTì
Á|üø£{Ï+#·T≈£îHêïs¡T. Çyê«fi¯ Mfi¯fl dü+K´ eTVü‰sêÅwüº˝À 40 XÊ‘·+ e⁄+~.
|üs´¡ ekÕq+>±, Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À <Ûìä ø£ s¬ ‘’ T· \qT+&ç n‹ ù|<ä s¬ ‘’ T· \
es¡≈î£ eTsêsƒê\T #ê˝≤eT+~ e⁄Hêïs¡T. <Ûìä ø£ s¬ ‘’ T· \T n~Ûø+£ >± Vü≤]»qT\sTTq
≈£L©\ MT<ä »]ù| nD∫y˚‘˝· À ≈£î\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä eTsêsƒê ù|<äs¬ ‘’ ê+>∑+
<Ûìä ø£ s¬ ‘’ ê+>∑+‘√ #˚‘T· \T ø£*|æ+~. Ç~ øπ e\+ |ü•ÃeT eTVü‰sêÅwøπºü ø±≈£îs&Ü,
yÓqTø£ã&É¶ ÁbÕ+‘ê\≈£î >∑÷&É yê´|æ+∫+~. eTsêsƒê«&É $X¯«$<ë´\j·÷ìøÏ
n+uÒ&ÉÿsY ù|s¡T ô|{≤º\ì <ä[‘·T\T ñ<äéT+ q&ç|æq|ü⁄Œ&ÉT yêfi¯flqT
Væ≤+kÕ‘·àø£+>± b<äTs¡Tÿqï yê]˝À eTsêsƒê ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q ~>∑Te eT<Û´ä
‘·s>¡ ‹∑ yêπs n~Û≈î£ \T.
á Á|ü‘´˚ ø£eTsTTq ø±s¡D≤\e\¢ eTVü‰sêÅw˝ºü À <ä[‘·T\ ‹s¡T>∑Tu≤≥T
kÕVæ≤‘·´+ dües¡í e´‹πsø£ kÕVæ≤‘·´+ s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. 1950\˝À
nHêïuÛ≤e⁄kÕ<∏Ó, Hêsêj·TDY dü÷¬s« e+{Ï ø£eT÷´ìdüTº <ä[‘· s¡#·sTT‘·\T
ñ+&˚yês¡≥ >±ì, 1972 ˝À ª<ä[‘· bÕ+<∏sä ‡Y μ @s¡Œ&É¶ ‘·sT¡ yê‘· e÷Á‘·+ <ä[‘·
kÕVæ≤‘·´+ |üP]Ô>± ≈£î\ eédüqú T \ø£å ´+>± m+#·T≈£îqï kÕVæ≤‘·´+>± e÷]+~.
nsTT‘˚ Ç~ #ê˝≤ yêdü$Ô ø£eTsTTq yÓs’ T¡ <Û´ä + ø±e&É+#˚‘· n‘·´+‘· ã©j·TeTsTTq
kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæ+º ∫s~. eTsêØƒƒ kÕVæ≤‘·´+˝À ˇø£ dü+#·\Hêìï sπ |æ j·÷e<˚X› +¯
<äèwæ˙º Äø£]¸+∫+~. •wüº kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T <ä[‘· kÕVæ≤‘ê´ìï b<äTs√ÿe&ÜìøÏ
ñ|üj÷Ó –+∫q yê<äq\˙ï eTq≈£î düT|ü]∫‘·eTsTTqy˚. n~ Á|ü#ês¡ kÕVæ≤‘·´+
nHêïs¡≥. n+<äT˝À kÕs¡«ø±*ø£ $\Te\T ˝ÒeHêïs¡≥. kÕVæ≤‘·´ $\Te\T
˝ÒeHêïs¡≥. n~ ‹≥¢ kÕVæ≤‘·´+ nHêïs¡≥. uÛ≤wüqT HêX¯q+ #˚dTü qÔ ï<äHêïs¡≥.
yêfi‚fleTHêï eTsêØƒƒ *œ‘· uÛ≤wüqT e÷Á‘·+ ì»+>±H˚ e÷]Ã+<äì ôd$THêsY≈î£
e∫Ãq eTsêØƒƒ <ä[‘· ø£e⁄\Hêïs¡T. n+<ä]ø£+fÒ b≈£îÿe>± ãj·T{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À
|ü]∫‘·T&ÉsTTq ns¡TDYø±+u…,¢ ªª<ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ eTsêØƒƒ kÕVæ≤‘ê´ìï e÷Á‘·yT˚
ø±<äT, eTsêØƒƒ ì|òTü +≥Te⁄\qT düsTT‘·+ e÷]Ãy˚d+æ ~μμ nì dü>s∑ «¡ +>± nHêï&ÉT.
Ç|ü⁄Œ&ÉT <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ b+‘·>± $düÔ]+∫+<ä+fÒ <ëìï bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±\˝À
düsTT‘·+ Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºs≥¡ . <äfi‘¯ · kÕVæ≤‘·´+ edüTeÔ ⁄πø ‘·|Œü XË*’ øÏ ÁbÕ<Ûëq´‘·
33
ìe«&É+˝Ò<Hä ˚ yê<ëìøÏ düe÷<Ûëq+>± |üPHê j·T÷ìe]‡{°øÏ #Ó+~q $eTs¡Ù≈£î&ÉT
Ábıô|dò sü Y |ò&ü ÿÓ ªªnqTuÛeÑ + n_Ûe´øÏìÔ ìs¡sí TTdüT+Ô ~μμ nqï~ <ä[‘· kÕVæ≤‘·´
dæ<ëΔ+‘·+>± rsêàì+#ês¡T.
<ä[‘· kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ‘√&ÉT>± ì*∫s~ ª<ä[‘· s¡+>∑u÷ÑÛ $Tμ nH˚ Hê≥ø£
ñ<äéT+. Mfi¯ófl M~ÛHê≥ø±\ Á|üÁøÏjT· qT $düÔ è‘·+>± yê&É‘ês¡≥. eTsêsƒê«&Ü
ÁbÕ+‘·+˝À á s¡+>∑u÷ÑÛ $T b+‘· Á|üC≤<äsD¡ bı+~s<ä+fÒ, yêfi¯ófl Hê≥ø£
b˛{°\˝À>±ì Á|üyX˚ s¯ ø√]‘˚, Hê{Ïø£ eTØ ô|<ä<› Hä √, eTØ ∫qï<äH√ @<√ ˇø£
≈£î+{ÏkÕ≈£î #·÷|æ Á|üyX˚ +¯ ìsêø£]kÕÔs≥¡ .
Çø£ÿ&É $|üe¢ kÕVæ≤‘√´<äéT+˝À uÛ≤wüqT >∑T]+∫, XË*’ ì >∑T]+∫ edüTqÔ ï
#·sÃ¡ ˝Ò nø£ÿ&É <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ edüTHÔ êïsTT. nsTT‘˚ n$ Ç+ø± #ê˝≤
ÁbÕ<∏ä$Tø£eTsTTq <äX¯˝À e⁄HêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, uÛ≤wü≈£î dü+ã+~Û+∫
ôd$THêsY˝À e∫Ãq #·sÃ¡ e÷+&É*ø±\ >∑T]+∫ ø±<äT, ª•wüº yêéVü‰]ø£e÷μ
˝Òø£ kÕe÷q´ Á|ü»\ uÛ≤cÕ nqï~. Ç+‘·es¡≈î£ <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ düsdüÿ è‘·+
ìs&çq ª•wüº yêéVü‰]ø±ìïμ yê&ÉT‘·÷ ek˛Ô+<äì ø=+<äsH¡ êïs¡T.
ªªeTq+ Áu≤Vü≤àDeT‘êìï dü+düÿ è‘·+˝À ‹&ÉT‘·THêï+μμ nì ˇø£ s¡#s· TT‘·
nHêï&ÉT. nsTT‘˚ #·sÃ¡ n+‘· ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± kÕ>∑˝<Ò Tä ` ª•wüyº êéVü‰]ø£+μ ˝À
sêj·T&É+ ‘·|⁄ü Œ ø±<äì n~Û≈î£ \ n_ÛÁbÕj·T+ ø±e&É+ e\¢ ø±uÀ\T. <ä[‘·
kÕVæ≤‘·´ ñ<äéT|ü⁄ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ dü«uÛ≤yêìøÏ, <ëìøÏ Á|üC≤ |ü⁄Hê~ ˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ
Ç~ ˇø£ dü+øπ ‘·+.
>∑T»sê‘Y≈î£ <ä[‘· kÕVæ≤‘·´ ñ<äéT+ eTVü‰sêÅwqºü T+&ç e\dü yÓ[fl+~.
n+uÒ&ÿÉ sY #·ìb˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT be«] Áb˛<ä“\+ ˝Ò≈î£ +&É >∑T»sê‘Y |ü≥Dº ≤\˝Àì
Vü≤]»q >∑©\¢ ˝À e+<ä\ø=B› ø£e⁄\T ø£$‘·\T sêkÕs¡≥. nsTT‘˚ >∑T»sêr
<ä[‘· ø£e⁄\˝À n+uÒ&ÿÉ sY |ü≥¢ e´øÏÔ Äsê<Ûqä ø£ì|æ+#·<Tä . yê]˝À ˇø£sT¡ ‘·q
eTsêØƒ k˛<äsT¡ \ qT<˚•› s∫ ªªeTq+ sêeTT&çì ø£èwüß&í ìç ø±<äì yêfi¯fl kÕΔq+˝À
n+uÒ&ÉÿsYqT ì\u…&ÉT‘·THêïsμμ nì Äs√|æs#ê&ÉT. <ëì‘√u≤fÒ yê]˝À
e÷]ÿ ‡düTº e´‹πsø£‘· >∑÷&Ü b≈£îÿe ø£ì|æ+#·˝<Ò Tä . >∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
y˚~ø£>± e⁄qï ªÄÁø√XŸμ |üÁ‹ø£ ìsê«Vü≤≈£î\˝À ˇø£&sÉ TTq eT˙wæ C≤˙ eTVü‰sêÅwºü
34
<ä[‘· kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\ qT<˚›•+∫, <ä[‘· kÕVæ≤‘·´ ñ<äéT+ ˇø£ sê»ø°j·T
\ø£å ´+>±ì XÊÅdj Ô” T· eTsTTq dæ<ëΔ+‘·+>±ì ˝Ò≈î£ s&É b+‘·ø±\+ ì\e>∑\<äì
|ü<˚ |ü<˚ Á|ü•ï+#ê&ÉT. Ä+Á<Û˝ä À <ä[‘·T\≈£îqï Á|ü‘´˚ ø£ düeTdü´\ e´ø°øÔ s£ D¡
düŒwüeº TsTTq es¡#Z ‘’Ó q· ´+ >∑\ ø£$‘·«+˝ÀH˚ »]–q rs¡TqT $e]+∫q|ü⁄Œ&ÉT
>∑T»sê‘Y <ä[‘· kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T #ê˝≤ ÄdüøÔÏ ø£qã]#ês¡T. eTsêØƒƒ ø£e⁄\T
e÷Á‘·+ ô|<ä>› ± |ü{+ºÏ #·Tø√˝Ò<Tä . nsTT‘˚ BìøÏ øπ e\s n+uÒ&ÿÉ sY yê<ëìï
‹&ç‘˚ ˝≤uÛ+Ñ ˝Ò<Tä . eTq (n+fÒ ø£eT÷´ìdüT\º ) ‘·|⁄ü Œ\qT >∑÷&É eTq+ >∑T]Ô+#ê*.
<ä[‘·T\≈£î, Åd”Ô\≈£î, Ç‘·s¡ ôdø£åq¢≈£î e⁄qï Á|ü‘˚´ø£eTsTTq düeTdü´\qT
$düà]+#·&+É , k˛wü*»+ kÕ~Û+∫q ‘·sT¡ yê‘·H√ ˝Òø£ (Ç+ø=+#Ó+ ªsê&çø˝£ Ÿμ
nsTT‘˚) b˛sê≥Áø£eT+˝À bÕ˝§Z+fÒH√ Ä düeTdü´\T |ü]cÕÿs¡eTe⁄‘êj·Tì
Á|üø{£ +Ï #·&+É e~*ô|{Ï,º es¡bZ ˛sê≥ <äèø£Œ<∏+ä ‘√H˚ Ä düeTdü´\ e´ø°øÔ s£ D¡
ø√dü+, |ü]cÕÿs¡+ ø√dü+ Ç|üŒ{ÏøÏ »]–q <ëìø£+f… b≈£îÿe>± ø£èwæ #˚j÷· *‡
e⁄+~. Ä |üì #˚dqæ +‘· y˚Ts¡øπ n+uÒ&ÿÉ sY yê<ë˙ï, ªô|$ò TìdüTμº (eTVæ≤fi≤)
yê<ë\q÷ <ä÷s¡+>± e⁄+#·>\∑ T>∑T‘ê+ (Çø£ÿ&É ô|$ò Tì»+ Á|üdøü ÔÏ b+<äTø£sfÒ,
ôd$THêsY≈î£ k˛Hê˝Ÿ X¯óø£¢ nH˚ ˇø£ ªô|$ò TìdüTμº ø±s¡´ø£sÔ¡ >∑÷&É e#êÃs¡T. ÄyÓT
Åd\Ô” qT >∑÷&É <ä[‘·T\T>± |ü]>∑D+Ï #ê\ì, <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ e∫ÃqfÒ¢ Åd\Ô”
kÕVæ≤‘·´+ >∑÷&É sêyê\ì, n{≤¢ sêø£b˛e&ÜìøÏ nìï s¡+>±\˝Àì |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ ‘˚
ø±s¡DeT˙ nHêïs¡T.)
>∑T»sê‘Y <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ Ç|ü⁄Œ&ç|⁄ü Œ&˚ b<äT>∑T‘·÷qï≥Tº+~. yÓTT<ä{À¢
yÓj
’ T· øÏøÔ £ ñ<äéT+>± ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTs<ä≥. n+<äT≈£î dü+øπ ‘·+>± Ä kÕVæ≤‘·´+
Á|ü<eä∏ Ty˚~ø£ ªH˚qTμ nH˚ |üÁ‹ø£. nsTT‘˚ 1977˝À ª$X¯«XÊ+‹μ ø√dü+ ø=+<äsT¡
ô|<äe› TqTwüß\T j·T»„+ #˚sTT+∫q|ü⁄Œ&ÉT <ëìï $eT]Ùdü÷,Ô ªs¡+>¥˝À \s>¥©μ
nH˚ Á|üC≤u≤DÏ˝À M~ÛHê≥ø£+ ‘·j÷· s¡T#˚dæ ` nVü≤eTà<ëu≤<é˝À Á|ü<]ä Ù+∫
q|ü⁄Œ&ÉT ø±]àø£ yê&É\˝À \_Û+∫q Ä<äsD¡ , ªqeìsêàDYμ ñ<äéT+ Ç∫Ãq
ñ‘Ô̊»+ Ä yÓj ’ T· øÏøÔ £ C≤&Ü´ìï b˛>={Ïº ì»eTsTTq ñ<äéT+>± e÷sêÃsTT.
yÓTTqï nVü≤à<ëu≤<ée+{Ï q>∑sê\˝À ª]»πs«wüHμé e´‹πsø£ ø£˝À¢\+ #Ó\sπ –q|ü⁄Œ&ÉT
<ëìï Á|ü‹|òTü {Ïd÷ü Ô <ä[‘·øe£ ⁄\T ø£$‘·«+ sêkÕs¡T. n|ü⁄Œ&ÉT yê]MT<ä b˛©düT\T
35
»]|æq <ë&ç, yê] |üÁ‹ø£ ªÄÁø√XŸμ MT<ä Á|üuÛÑT‘·« ìùw<Ûä+`yÓTT<ä{ÏkÕ]>±
>∑T»sêr <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ yÓ|’ ⁄ü <˚X+¯ <äèwæìº Äø£]¸+#êsTT.
Ä ]»πs«wüHé e´‹πsø£ ñHêà<ëìøÏ >∑\ kÕe÷õø£ H˚|ü<∏ë´ìï >∑÷&É
ôd$THêsY˝À #·]Ã+#·&+É »]–+~. Ä ñ<äé÷ìï q&ç|+æ ~ n~Ûø+£ >± |üf˝Ò Ÿ
≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~qyês¡T. á |üffiÒ ó¯ fl uÛ÷Ñ kÕ«eT´ <Ûìä ø£ s¬ ‘’ ê+>∑ esêZ\≈£î #Ó+~q
yês¡T (ø±sÁ¬>dt sê»ø°j÷· \˝À >∑÷&É >∑T»sê‘Y≈î£ #Ó+~q düsê›sY e\¢u≤Û sTT|üf˝Ò Ÿ
n+<ä]ø£+fÒ u≤Vü‰≥+>± uÛ÷Ñ kÕ«eTT\ |üø+å£ rdüT≈£îqï $wüjT· + ‘Ó*dæ+<˚)
á ñ<äéT u≤~Û‘T· \T m≈£îÿe>± <ä[‘·T\˝Àì eDÿsY ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~qyês¡T.
á eDÿsY\T kÕ+Á|ü<ësTTø£+>± H˚‘· |üìyês¡T. (H˚‘· |üìyês¡T ndüŒèX¯ó´\T
ø±e&É+ ãVüQXÊ >∑T»sê‘Y˝À e÷Á‘·yT˚ e⁄+<˚y÷Ó . ‘Ó\T>∑T˝À ªkÕ˝…H‘˚ ,· e÷\H˚‘μ·
nH˚ e÷≥\qTã{Ïº e÷\\T H˚‘|· ìü #˚ùdyês¡ì rsêàì+#·e#·TÃ.) nVü≤à<ëu≤<é˝À
eg|ü]ÁX¯eT HÓ\ø=qï ‘·s¡Tyê‘· á eDÿsY\T Ä |ü]ÁX¯eT˝À ø±]à≈£î\T>±
dæsú |¡ &ü Ü¶sT¡ . Ä |ü≥Dº + eÁk˛Ô‘Œ· ‹ÔøÏ ˇø£ Á|ü<ëÛ q øπ +Á<ä+>± s¡÷bı+<ä&+É ‘√
eDÿsY \ ˝À ø=+<ä s ¡ T Áø£ e T+>± ~>∑ T e eT<Û ä ´ ‘· s ¡ > ∑ ‹ ˝ÀøÏ Á|ü y ˚ • +∫
Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>±\ ø√dü+ |üffiÒ fl¯ ‘√ b˛{°øÏ ~>±s¡T. <ëì‘√ |üffiÒ fl¯ ≈£î Vü≤sƒê‘·T>Ô ±
<˚X¯+˝À ªì|ü⁄D‘·μ≈£î kÕúq+ ˝Ò≈£î+&Ü b˛‘√+<äì >∑Ts¡TÔø=∫Ã <˚XÊìï
ñ<ä]Δ +#·&ÜìøÏ ñ<äéT+ ˝ÒeHÓ‘êÔsT¡ . ñ<äéT+ e\¢ n~Ûø+£ >± <Óã“‹qï~
eDÿsY˝.Ò <ä[‘·T\+<ä]˝Àø° ‘·≈î£ ÿe≈£î\+ yês¡sTTq uÛ+Ñ ^\T |üffiÒ fl¯ ‘√ b˛{°
|ü&øÉ b£ ˛e&É+ e\q yêfi¯flqT ñ<äéT+ @ s¡ø+£ >±q÷ ‘êø£˝<Ò Tä . uÛ+Ñ ^\T M<ÛTä \T,
eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ X¯óÁuÛÑ|ü]#˚ |üì#˚kÕÔs¡T. (ôV’≤<äsêu≤<é˝À >∑÷&É bÕ‘·yê&É˝À¢
eTs¡T>∑T<=&ÉT¢ X¯óÁuÛ|Ñ ]ü #˚ yêfi¯fl˝À >∑T»sêr uÛ+Ñ ^ Åd\Ô” T #ê˝≤eT+~ e⁄Hêïs¡T.)
eT] eDÿsY\‘√ kÕ{Ï <ä[‘·T˝…q’ uÛ+Ñ ^\T #˚‘T· ˝…+<äT≈£î ø£\|ü˝<Ò ìä Á|ü•ï+#·>±
ªª<ëìøÏ e÷ ‘·|⁄ü Œ>∑÷&É #ê˝≤ e⁄+~μμ nì eDÿsY ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q |üsêsY nH˚
<ä[‘· ø£$ nHêï&ÉT. uÛÑ+^\qT <ä[‘·T\˝À <ä[‘·T\T>± ‘·eT ≈£î\+yêfi¯ófl
#·÷&É&+É ø£<ì›ä nHêï&ÉT. n+‘˚ø±≈£î+&É eTq <˚X¯ ns¡Δ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷C≤ìøÏ
dü+øπ ‘·+>± uÛ+Ñ ^\≈£L |üffiÒ fl¯ ≈£L eT<Û´ä e⁄qï |òPü ´&É˝Ÿ dü+ã+<Û+ä >∑÷&É BìøÏ
‘√&ÉŒ&çs~. |ü˝…¢ ÁbÕ+‘ê\˝À Ç|üŒ{ÏøÏ >∑÷&É uÛÑ+^\T ˇø£|üPfÒ Ç+{À¢
36
e+&ÉT≈£î+{≤s¡≥. s¬ +&Ée|üP≥ <=s¡ (kÕe÷q´+>± |üf˝Ò Ÿ ≈£î˝≤ìøÏ #Ós~q
uÛ÷Ñ kÕ«$T) Ç+{ÏøÏ b˛sTT bÕ∫|üqT\T #˚dæ ‹+&ç‹ì ekÕÔs≥¡ . á dü+ã+<Ûëìï
‘Ó+|ü⁄ø√e&É+ Ç<ä]› ø° Çwü+º ˝Ò<Tä . yÓTT‘·+Ô MT<ä ª]»πs«wüHé e´‹πsø£ ñ<äéT+μ
ªes¡dí +ü |òTü s¡¸Dμ ø±<ä˙, #ê˝≤ dü+øÏw¢ eºü TsTTq es¡dZ +ü |òTü s¡¸D n˙ ãj·T≥|ü&sç ~.
eT∞fl kÕVæ≤‘·´+ <ä>]Z∑ ø=ùdÔ eTsêØƒ <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ <ä[‘Y
bÕs<∏sä ¢¡ #˚‘T· ˝À¢ ˝Ò<ìä |ædTü +Ô ~. n+uÒ&ÿÉ sY |ü≥¢ yê]≈£îqï e´øÏÔ Äsê<Ûqä , XÊÅdj
Ô” T·
k˛wü*»+ |ü≥¢ yê] e´‹πsø£‘· (ns¡TH® é &Ü+π>¢ nH˚ <ä[‘Y bÕ+<∏sä Y Hêj·T≈£î&ÉT
ªªe÷]ÿ ‡düT\º T #Óù|Œ es¡bZ ˛sê≥+ eTq <˚X+¯ ˝ÀH˚ ˝Ò<Tä μμ nì Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT),
nìï{Ïø+£ fÒ eTTK´+>± yê] Ç+~sê ø±+Á¬>dt sê»ø°j÷· \T ô|<ä› nes√<Ûë\T.
ãVüQXÊ <ä[‘·T\˝ÀH˚ ø=‘·‘Ô s· +¡ sêyê*, ˝Ò<ë ø£eT÷´ìdüT\º eTì #Ó|⁄ü Œ≈£î+≥Tqï
yêfi¯ófl ‘·eTø£\yê≥sTTb˛sTTq ôd’<ëΔ+‹ø£ dü+≈£î∫‘·‘ê«ìï $&ç∫ô|{Ïº
eTVü‰sêÅw˝ºü Àì Á|ü‘´˚ ø£ |ü]dæ‘ú T· \qT n<Û´ä j·Tq+ #˚dæ <ä[‘·T\qT Äø£]¸+#·
>∑\>±*. >∑T»sê‘Y˝À e÷Á‘·+ Ç|üŒ{Ï <ä[‘· s¡#s· TT‘·\øπ eT+∫ uÛ$Ñ wü´‘·TÔ
ñ+<äì|ædüTÔ+~. Ç+^¢wt˝À >∑÷&Ü sêj·T&É+ <ë«sê ãj·T{Ï Á|ü|ü+#êìøÏ
|ü]∫‘·T&ÉsTTq Ms¡yé |üf˝Ò Ÿ ø£$‘·\˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · Äy˚<qä b≈£îÿe ø£qã&˚ e÷≥
yêdüÔey˚T, ø±ì Ç‘·s¡ s¡#·sTT‘·\˝À eT]+‘· $XÊ\eTsTTq düŒ+<äq
ñqï≥¢ì|ædüTÔ+~.
37
düMTø£å
j·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïºq ø£<∏ä\T
>=|üŒ s¡#q· n+fÒ @$T{Ï nqï Á|üXï¯ ≈£î be] #ê|ü˝≤´ìï nqTdü]+∫
yês¡T bìï düe÷<ÛëHê\sTTHê Çj·Té#·TÃqT>±ì, #·]Á‘·˝À Ä Á|üXï¯ ≈£î ˇπø
dü e ÷<Û ë q+ ñ+~. dü e Tø±©q dü e ÷»+˝À edü ÷ Ô q ï e÷s¡ T Œ\qT,
#·]Á‘ê‘·àø£eTsTTq |ü]D≤e÷\qT, Ä es¡eÔ ÷q+˝À >√#·]+#˚ uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T,
Ä ‘·s+¡ yê]ø° ‘·sT¡ yê‹ ‘·sê\yê]ø° ≈£fifl¯ ≈£î ø£{qºÏ ≥Tº #·÷|æ+#˚ s¡#q· >=|üŒs¡#q· .
Ç{≤¢ #·÷|æ+#·&+É nqT≈£îqï+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äT. b+<äT#˚‘q· +fÒ eTq#·T≥÷º
ø£ì|æ+#˚ e÷s¡TŒ\˝À @$ #·]Á‘ê‘·àø£eTsTTqy√ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ #ê˝≤
ì•‘·eTsTTq |ü]o\q ø±yê*. #·÷&É&ÜìøÏ Á|ü<ëÛ q+>± ø£ì|æ+#˚$ ìC≤ìøÏ
#·]Á‘· <äèwæ˝º À Á|ü<ëÛ q+ ø±ø£b˛e#·TÃ. ªe÷\|ü*μ¢ Hê{ÏøÏ |òPü ´&É*»+ |ü‘q· +
eTTKéTsTTq |ü]D≤eTeTqï $wüjT· + Çyê«fi¯ eTq+ düT\uÛ+Ñ >± >∑T]ÔkÕÔ+
>±ì, XÊÅdj Ô” T· kÕe÷õø£ <äèø£Œ<∏+ä ˝Òì ñqïe Ä $wüj÷· ìï ÄHê&˚ >∑T]Ô+∫,
Ä |ü‘H· êìï ` ‘·q |ü]$T‘·T\ |ü]~Û˝ÀH˚` ∫Árø£]+#·&+É Äj·Tq >=|üŒ‘·q+.
n≥Te+{Ï eTs=ø£ >=|üŒ s¡#·sTT‘· ≈£î≥T+ãsêe⁄. ô|≥Tºã&ç<ëØ
bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üe¢ + |ü+<=$Tà<äe X¯‘êã›|⁄ü \+&ÉHé q>∑s+¡ ˝À düèwæ+º ∫q n<Û√
Á|ü|+ü #ê˙ï, Ä Á|ü|+ü #·|⁄ü dü+düÿ è‹˙ &çø¬ Hé‡ ‘·q qe\˝À¢ b+‘· XÊX¯«‘·+>±
bı+<äT|ü]#ê&√, á X¯‘êã›|⁄ü eT÷&Ée, Hê\Ze <äXÊã›|⁄ü |ü≥Dº eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑
J$‘·+˝Àì e÷s¡TŒqT ≈£î≥T+ãsêe⁄ n+‘· XÊX¯«‘·+>±q÷ ‘·q ø£<∏ä˝À¢
bı+<äT|ü]#ê&ÉT. ÄHê{Ï \+&ÉHé >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\Hêï á Hê{Ï ø√kÕÔ
Ä+Á<Ûä >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√yê\Hêï #·]Á‘·ø±s¡T\qT ÄÁX¯sTT+#·e\dæq nedüs+¡
˝Ò<ìä |æ+#·>*∑ –q+‘·{Ï #·øÿ£ {Ï s¡#s· TT‘·\T Ç<äs› ÷¡ .
n≥Te+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ s¡#q· \qT dü+ø£\q+ #˚dæ Á|ü#T· ]+#ê\qï
Ä˝À#·q #ê˝≤ eT+∫~. n+<äT≈£î ª$XÊ˝≤+Á<Ûμä qT, dü+bÕ<ä≈î£ \T øπ ‘·T $X¯«Hê<∏ä
düè»q, p˝…’ 1982.
38
s¬ &ç>¶ ±]ì n_Ûq+~+#ê*. nsTT‘˚ dü+ø£\q+ #˚dqæ |ü<‹Δä ‘√ $uÛ~Ò +#ê*‡
ñ+~. dü+ø£\Hê\ ñ<˚X› +¯ øπ e\+ s¡#s· TT‘· s¡#q· \˙ï ˇø£#√≥ <=]πø˝≤
#˚jT· &É+ e÷Á‘·yT˚ ø±<äT. s¡#s· TT‘· Ä˝À#·q˝Àì Áø£eT|ü]D‹ì Á|ü‹_+_+#·&+É
e÷Á‘·yT˚ ≈£L&Ü ø±<äT. eT+∫ s¡#s· TT‘· s¡#q· ˝À¢ Á|ü‹|ò*ü +#˚ düe÷» |ü]D‹ì
#· ÷ |æ + #· & É + ≈£ L &É eTTKýÓ T Æ q nedü s ¡ + . n+<ä T ø√dü + dü + ø£ \ q+
ø±\Áø£e÷qTkÕs¡ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä #˚jT· &É+ düss¡ TTq |üì. Ç‘·s¡ s¡#s· TT‘·\
e÷≥ b{≤¢>T∑ Hêï ≈£î≥T+ãsêe⁄ e+{Ï s¡#s· TT‘·≈î£ Ç~ #ê˝≤ nedüs+¡ . n{≤¢
ø±≈£î+&Ü á dü+|ü⁄{Ï˝À 1946 qT+&ç 1978 es¡≈î£ sêdæq s¡#q· \THêïsTT.
ø=ìï+{ÏøÏ yÓTT<ä≥ eTTÁ~+∫q ‘˚B ˝Ò<Tä . øπ e\+ @<√ ˇø£ dü+ø£\q+˝À
Á|ü#·T]+∫q ‘˚B e÷Á‘·y˚T ñ+~. Äs¡T ø£<∏ä\≈£î Ä ‘˚B>∑÷&É ˝Ò<äT. Ç~
b+‘·es¡≈£î dü+bÕ<ä≈£îì ndüVü‰j·T‘·qT dü÷∫düTÔ+<√, b+‘·es¡≈£î Äj·Tq
|ü]ÁX¯eT˝Àì ˝ÀbÕìï dü÷∫düT+Ô <√ yêπs #ÓbÕŒ*.
≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<\ä∏ ìï{Ï˝ÀìøÏ 1940 \˝À sêdæq$ ñ‘·eÔ TyÓTqÆ e+fÒ
ãVüQXÊ be«s¡÷ nuÛ´Ñ +‘·s+¡ #Ó|Œü ø£b˛e#·TÃ. Ä ø£<\ä∏ ≈£î Áù|s¡D ì∫Ã+~
1930 \˝À n+‘·sê®rj·T+>± @s¡Œ&É¶ ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ . |ò*ü ‘·+>±
eTq <˚X¯|ü⁄ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ Á|ü»\≈£î ø£*–q Çø£ÿ≥¢˙ï ≈£L&Ü #ê˝≤ eT+~
>∑T]Ô+#ês¡T. nsTT‘˚ Hê <äèwæº˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<∏ä\≈£î n+‘·ø£+f…
düìïVæ≤‘·eTsTTq eTs=ø£ Áù|s¡D e⁄+~. Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ á Áù|s¡D≈£î H˚|<ü ´ä∏ +
e÷Á‘·y˚T.
1940\ Hê{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<˝ä∏ À¢ eTq≈£î #ê˝≤‘·s#¡ T· >± ‘ês¡d|ü &ü ˚
bÕÁ‘· ˇø£{Ï e⁄+~. Ç‘·qT yÓTT<ä{À¢ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ eTìwæ. #·T≥÷ºe⁄qï eT<Û´ä
‘·s¡>∑‹ eTqTwüß˝≤¢>± ‘êqT >∑÷&É Ä]úø£dü+øå√uÛÑ+ |òü*‘·+>± Çã“+<äT\≈£î
>∑Ts¡e⁄‘ê&ÉT. n|ü⁄Œ\qT ô|s’ M¡ \qT ÄÁX¯sTTkÕÔ&TÉ . Ç+‘·˝À s¬ +&Ée Á|ü|+ü #·jT· T<ä+Δ
edüT+Ô ~. j·TT<äøΔ ±\+˝À Ç‘·qT @y√ |ü]à≥T¢ ø√{≤\T ˝…ô’ dqT‡\T ø±+Á{≤≈£î\º T
#˚|{ü ºÏ <Ûìä ≈£î&Ée⁄‘ê&ÉT. j·TT<ä+Δ ‘·sT¡ yê‘· ãVüQXÊ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ì $&ç∫ô|{Ïº
z yÓ÷düsÔ T¡ ô|≥Tºã&ç<ës¡T>± dæsú |¡ &ü ‘É ê&ÉT.
39
Ç‘·H=ø£ e´øÏøÔ ±<äT, ˇø£ es¡+Z . Ç+ø± dü]>±Z #ÓbÕŒ\+fÒ ˇø£ es¡+Z
>∑÷&É ø±<äT. eTq <˚X¯ ô|≥Tºã&ç<ëØ es¡Z n_Ûeè~Δ˝À ˇø£ <äX¯. Ç‘·qT
j·TT<äΔø±\+˝À |ü⁄{≤º&ÉT. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<äΔeT|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄{≤º&ÉT. ¬s+&Ée
Á|ü|+ü #·jT· T<äeΔ T|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄{≤º&TÉ . j·TT<äøΔ ±\+˝À düsT¡ ≈£î\ &çe÷+&é $|üØ‘·+>±
ô|]–b˛‘·T+~. ìs¡T<√´>∑T\T>± e⁄qïyêfi¯ófl ôd’q´+˝À #˚] ñ<√´>±\T
dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ e\¢, dü+e‘·‡sêìøÏ Äs¡THÓ\˝Ò |üì <=]πø ù|<äs¬ ‘’ T· \T
ôdì’ ≈£î˝…’ |üP]Ô dü+e‘·‡s¡ø±\+ J‘·+ dü+bÕ~+#·Tø√e&É+ e\¢, j·TT<ä+Δ q&É|&ü +É
ø√dü+ nedüs¡eTj˚T´ |ü]ø£sê\ e\¢ &çe÷+&ÉT ô|s¡T>∑T‘·T+~. ã\eTsTTq
Ä]úø£ |ü⁄Hê~>∑\ ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú á &çe÷+&ÉTqT yê&ÉTø=ì Ç‘√~Ûø+£ >±
ã\|ü&TÉ ‘·T+~ >±ì, e\dü<X˚ Ê\˝À e÷Á‘·+ eÁø£|]ü D≤e÷\≈£î <ë] rdüT+Ô ~.
ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ ã<äT\T q\¢yê´bÕs¡+, |ü]à≥¢˝ÀqT
ø±+Á{≤≈£î\º ˝ÀqT ÁuÀø£sY |üì#˚ùd ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ |ü⁄≥Tºø=kÕÔsT¡ . eTq <˚X+¯ ˝À
yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée Á|ü|+ü #·jT· T<ëΔ\ ø±\+˝À Ç˝≤+{Ï yêfi¯ófl ø=\¢\T>± |ü⁄≥Tºø=∫Ã,
‘·sT¡ yê‘· ø±\+˝À Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤s¡‘· bÕ\ø£es¡+Z ˝À ˇø£ uÛ≤>∑+>± e÷sês¡T.
á q\¢ãC≤s¡T ô|≥Tºã&ç<ës¡≈¢ î£ \+ô|Hé ã÷s¡Ty® ê es¡eZ Tì ù|s¬ es¡T
ô|{≤ºs√ ‘Ó©<äT>±ì n~ #ê˝≤ #·øÿ£ >± n‹πø ù|s¡T. ñ‘êŒ<äø£ ÁX¯eT (productive
labour) #˚jT· ≈£î+&É ñ‘êŒ<äø£ ÁXÊ$T≈£î\qT Äe]+∫ J$+#˚ n<Û√ Á|ü|+ ü #·
ìyêdüT\T \+ô|Hé ø±]à≈£î\sTT‘˚, Ä ñ‘êŒ<äø£ ÁXÊ$T≈£î\qT <√#·T≈£îH˚
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ Á|ü|ü+#êìï Äe]+∫ J$+#˚ Mfi¯ófl \+ô|Hé
ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢. düà>∑¢s¡T¢, q\¢ãC≤s¡T yê´bÕs¡düTÔ\T, ˝…’ôdqT‡\qT, |ü]à≥¢qT,
ø±+Á{≤≈£îº\qT ‹s¡>∑qeTTà≈£îH˚ ÁuÀø£s¡T¢, |òüTsêHê &Ü|òüs¡T¢ á esêZìøÏ
#Ó+<äT‘ês¡T. Mfi¯fl dü+düÿ è‹ø° \+ô|Hé ø±]à≈£î\ dü+düÿ è‹ø° ‘˚&Ü ˝Ò<äT.
ne÷qTwü‘«· + á dü+düÿ è‹ ‘ê\÷≈£î eTTK´\ø£Då +. eTq <˚X+¯ ˝À á
\+ô|Hé n+X¯ ˝Òì ô|≥Tºã&ç<ë¬se¢ «s¡÷ ˝ÒsT¡ ø±ã{Ïº (<=+>∑ yê´bÕs¡+ #˚jT· &É+˝À
n‘ê´<ÛTä ìø£ |ü]ÁX¯eT\ j·T»e÷qT¢ ø±+Á{≤ø£sº ≈¢¡ î£ @ e÷Á‘·+ rdæb˛s¡T), eTq
<˚X¯ ã÷s¡Ty® ê dü+düÿ è‹˝À ‘=*Hê{Ï ñ<ës¡yê<ä+ ø£+fÒ \+ô|Hé \ø£Då ≤˝Ò
b≈£îÿe. Hê>±s¡Tq® kÕ>∑sY ÁbÕC…≈î£ º dæyTÓ +≥TqT <=+>∑yê´bÕs¡+ #˚dæ |ü≥Tºã&É¶
40
<=+>∑ ø±+Á{≤ø£sº T¡ düTã“sê$T¬s&ç¶ ôV≤’ <äsêu≤<äT q>∑s¡ kÕ+düÿ è‹ø£ s¡+>±ìøÏ
s¬ +&˚fifl¯ bÕ≥T @ø£#Ã· Á¤ ‘ê~Û|‹ü ø±e&É+ j·÷<äè∫Ã¤ø+£ ø±<äT. Ä dü+düÿ è‹ n‘·ì<˚
ø±ã{Ïº <ëìøÏ n‘·H˚ n<Û´ä ø£‘å · eVæ≤+#·&+É düããT.
‘·q #·T≥÷º e⁄qï eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ »q+˝À+∫ j·TT<äøΔ ±\+˝À á es¡+Z
|ü⁄{Ïº ô|ø’ sÏ êe&É+ >∑eTì+#·&+É ‘√H˚ ≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î Á|ü|+ü #·+ ns¡eú TsTT+<äì
Hê nqTe÷q+. ≈£î≥T+ãsêe⁄ ªø±|æ≥˝Ÿμ 1942˝À #·<eä &É+ >∑÷&É ø±ø£‘ê∞j·T+
ø±<äT. 1942 Hê{ÏøÏ dü]>±Z j·TT<ä+Δ rÁe<äXq¯ +<äT≈£î+~. n|üŒ{Ïøπ ø±+Á{≤≈£î\º
MT<ä ø√{≤\MT<ä |ü]à≥¢ MT<ä q\¢ãC≤s¡T˝ÀqT, Ç‘·s¡Á‘ê #˚düTø√e\dæq
yêfi¯ófl #˚dTü ø√e\dæq+‘· ˝≤uÛ+Ñ #˚dTü ≈£îHêïs¡T.
‘·q≈£î ‘·q düe÷» yêdüeÔ dü«s¡÷bÕìï @ |ü]D≤eT+ ‘Ó*j·Tã]∫+<√
<ëìï ≈£î≥T+ãsêe⁄ ‘·q ø£<˝ä∏ À¢ #·øÿ£ >± bı+<äT|ü]#ê&ÉT. 1940\˝À Äj·Tq
sêdæq #ê˝≤ ø£<˝ä∏ À¢ á \+ô|Hé ã÷s¡Ty® ê esêZìøÏ #Ó+~q e´≈£î\Ô T Á|ü<ëÛ q+>±
ø£ì|ækÕÔsT¡ . á dü+|ü⁄{Ï˝À n≥Te+{Ï ø£<\ä∏ T Äs¡Tes¡≈î£ ñHêïsTT ªdü<√´>∑+μ˝À
dü÷s¡´Hêsêj·TD, ªn≥º&TÉ >∑Tμ˝À >∑D|ü‹, ªø£*dæsêyê*μ˝À s¡+>∑jT· ´, ªcÕe⁄ø±s¡T
düTã“j·T´μ˝À düTã“j·T´, ªô|ø’ eÏ ∫Ãqyê&ÉTμ˝À d”‘êsêe÷sêe⁄, ªo\|ü]o\qμ˝À
ø£<≈ä∏ î£ &ÉT á esêZìøÏ Á|ü‹ì<ÛTä \T. nsTT‘˚ Mfi¯ófl Äj·÷ ø£<˝ä∏ À¢ eTTKéTsTTq
bÕÁ‘·˝>Ò ±ì ø£<ë∏ Hêj·T≈£î\T ø±s¡T. ø£<ë∏ Hêj·T≈£î&ÉT b|ü⁄Œ&É÷ >∑÷&É e÷eT÷\T
eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ eTìwæ. j·TT<äΔ+ |üPs¡«+ ≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î eT˝Ò¢ n‘·qT>∑÷&É
ne÷j·T≈£î&ÉT, n+fÒ Á|ü|+ü #· dü«s¡÷|ü+ ‘Ó©ìyê&ÉT. j·TT<ä+Δ »s¡T>∑T‘·T+&É>±
‹+&çøÏ >∑‹˝Òì >∑D|ü‹, ∫\¢s¡ yê´bÕs¡dTü &Ô TÉ düTã“j·T´ ø±+Á{≤≈£î\º T #˚|{ü ,ºÏ
|ü]à≥T¢ ‹s¡>∑q$Tà, sêÁ‹øÏ sêÁ‘˚ <Ûäì≈£î\T ø±e&É+ #·÷kÕÔ&ÉT. #·÷dæ
Á|ü|+ü #·d«ü s¡÷bÕìï ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT.
ns¡eΔ TsTT‘˚ #˚dTü ≈£î+{≤&ÉT>±ì ‹s¡>ã∑ &É&TÉ . kÕVæ≤‘·´+ Á|ü»\ düeTdü´\ø£T
|ü]cÕÿsêìï #·÷bÕ\ì ø=+<äsT¡ #˚ùd yê<äqqT ≈£î≥T+ãsêe⁄ ÄyÓ÷~+#ês√
˝Ò<√>±ì, ‘·q ‘=*Hê{Ï s¡#q· \˝À Ä#·]+#·˝<Ò Tä . eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ qT+&ç ô|ø’ Ï
yÓ[flq \+ô|Hé ã÷s¡Ty® ê esêZìï eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ªeT+∫yêfi¯flμ ø£fifl¯ ‘√H˚ #·÷|æ+#·&+É
e\¢ Çø£ÿ&É ìC≤ìøÏ ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<äT. ªô|’øÏe∫Ãq yê&ÉTμ˝À
41
sê|òTü e⁄\T≈£î, ‘·q ‘·eTTà&ÉT d”‘êsêe÷sêe⁄ dü|s¢ü TTXÊK˝À \+#ê\T dü+bÕ~+∫
ø√{≤\T ‹s¡>∑q$Tà <Ûäqe+‘·T&ÉsTT e⁄+&Ée#·TÃ>±˙ ªu≤¢≈£î#˚ùd u≤&ÉTU≤e⁄μ
ø±<äT, m+‘·#&Ó Ü¶ ‘·q ‘·eTTà&˚. n‘·ì‘√ qe⁄«‘·÷H˚ e÷{≤¢&‘É ê&ÉT. Ç+{ÏøÏ
s¡eTàì ÄVü‰«ìkÕÔ&TÉ >∑÷&É. ∫e]øÏ eTq≈£î <=]πø ª|ü]cÕÿs¡+μ, ø£eT÷´ìdüsº TTq
sê|òüTe⁄\T n\T¢&ÉT, d”‘êsêe÷sêe⁄ e÷eT>±] MT<ä b˝…ø£åqT˝À b˛{°#˚dæ
z&ç+#·&Éy˚T.
eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D ªdü<√´>∑+μ˝À ø£<≈ä∏ î£ &ÉT. ˇø£|⁄ü Œ&ÉT ù|<äyê&ç>±e⁄qï
‘·q $TÁ‘·T&ÉT dü÷s¡´Hêsêj·TD |òTü sêHê Åd\Ô” ≈£î &Ü|òsü Y |üì#˚dæ <Ûìä ≈£î&Éj÷· ´&Éì
‘Ó\TdüT+Ô ~. ndüV≤æ ´+#·T≈£î+{≤&ÉT. ø±ì n+‘·˝À eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ªeT+∫yê&çμ
yÓTT>∑e÷≥+ n&ÉTe¶ düT+Ô ~. <˚X+¯ ˝À ‘·q $TÁ‘·T&ç˝≤+{Ïyês¡T b+‘·eT+~ ˝ÒsT¡ ?
yêfi¯flqT ‘êqT @eTq>∑*>±&ÉT, @+ #˚jT· >∑*>±&ÉT? n˙ï neTàø£|⁄ü düsT¡ ≈£î˝…q’
‘·sT¡ yê‘· eTìwæ e÷+dü+ neTàø£|⁄ü düsT¡ ø£sTT‘˚ e∫Ã+<ë? Ç‘ê´~ Ä˝À#·q\T
#˚kÕÔ&TÉ . ∫e]øÏ, eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ eTqdü‘Ô ê«ìøÏ Á|ürø£ nsTTq ˇø£ Á|üXï¯ ‘√ ‘·q
Ä˝À#·q eTT–+#·T≈£î+{≤&ÉT ªHê¬ø+<äT≈£î eT<Û´ä ù|N?μ
ªø£*dæsêyê*μ˝À s¡+>∑j·T´ eTØ nHê´j·TeTsTTq eTìwæ. j·TT<äΔ
ø±\+˝ÀH˚ ø±<äT, n+‘·≈î£ |üPs¡«+ >∑÷&É ø±≥ø£+ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT e&û¶ yê´bÕs¡+#˚dæ
\ø£å\T ≈£L&Éu…&É‘ê&ÉT. nsTTHê ø£<∏ä≈£î&ç˝À n‘·ì|ü≥¢ <˚«wü+ ø£ì|æ+#·<äT.
$wü|ü s¡T>∑TqT JeXÊgE„&TÉ Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À #·÷dæq≥T¢ ì]¢|+Ôü >± #·÷dü÷,Ô
n‘·ì˝À ª‘ê‹«ø£ ø°Då ‘·μqT e÷Á‘·+ >∑eTìkÕÔ&TÉ . n~Ûø±s¡e÷]Œ&ç nq+‘·s+¡
e∫Ãq e÷s¡TŒ\≈£î s¡+>∑jT· ´ düsT¡ u› ≤≥T #˚dTü ø√˝Òø£ ‘·q ÄdæìÔ ø√˝ÀŒ‘˚ n+<äT˝À
ø=+‘· ‘·q≈£L <ä≈î£ ÿ‘·T+<˚y÷Ó qqï ø£Áå <äeTsTTq ÄX¯>÷∑ &É e´ø£|Ô sü T¡ kÕÔ&TÉ .
\+ô|Hé ã÷s¡Ty® êesêZìï Ä esêZìøÏ kÕe÷õø£+>± düìïVæ≤‘·eTsTTq
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ø£fifl¯ ‘√ #·÷|æ+#·&+É e\¢ nìyês¡´+>± @s¡Œ&˚ XË*’ e´+>±´ìøÏ
ÁbÕ<Ûëq´‘·ì#˚Ã yêfi¯fl≈£î dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·e#·TÃ>±ì, e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏+ä qT+&ç
ˇø£ rÁeeTsTTq |ü]$T‹>±H˚ |ü]>∑D+Ï #ê*. Ä |ü]$T‘˚ ã÷s¡Ty® ê $eTs¡Ù≈£î\≈£î
≈£î≥T+ãsêe⁄ |ü≥¢ ñ+&˚ dü<ë“¤yêìøÏ ø±s¡D+ (ñ<ëVü≤s¡D≈£î, yêfi¯ófl
≈£î≥T+ãsêe⁄ |ü≥¢ #·÷|ü⁄‘·Tqï Ä<äsD¡ n\¢+ sê»j·T´≈£î bqï{Ïø° #·÷|üsì¡
Hê nqTe÷q+).
42
ÄHê&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À es¡bZ ˛sê≥+ rÁe+>± ˝Òì e÷≥ yêdüeÔ y˚T.
nsTTHê á \+ô|Hé ã÷s¡Ty® êesêZìï <ëì Nø£{Ï yê´bÕsêìøÏ ã*nsTTq
ù|<äyêfi¯fl ø£fifl¯ ‘√ #·÷|æ+∫e⁄+fÒ eT]ø=+‘· Hê´j·T+>± e⁄+&˚~. á |ü]$T‹ì
≈£î≥T+ãsêe⁄ 1970 ‘·sT¡ yê‘· ø±\|ü⁄ yê´kÕ\˝À n~Û>$∑ T+#ê&ÉT. ø±ì Ä
yê´kÕ\T ª$XÊ˝≤+Á<Ûäμ yê] #˚‹˝À dü+ø£\HêìøÏ H√#·T≈£î+{≤j·÷ n+fÒ
nqTe÷qy˚T.
á \+ô|Hé ã÷s¡Ty® êes¡|Z ⁄ü |ü⁄≥Tºøπ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ Ç‹eè‘êÔ\TèTq
düe÷» J$‘êìï eT]ø=+‘· kÕ<Ûës¡DkÕúsTT˝À Á|ü‹_+_+#˚$ ` >∑÷&É
e⁄HêïsTT. ø°Då dÏ Tü qÔ ï |òPü ´&É˝Ÿ Ä#êsê\T, n+≈£î]düTqÔ ï ã÷s¡Ty® ê $\Te\T,
yê´bÕs¡ <äèwæº #ê˝≤ ø£<\ä∏ ≈£î Ç‹eè‘êÔ\T düeT≈£L]Ãô|{≤ºsTT. ªXÊÅdj Ô” T· dü+^‘·+μ
nqã&˚ |òPü ´&É˝Ÿ dü+^‘·+ MT<ä yÓ÷E‘√ #·<Tä e⁄ bÕ&ÉT#˚dTü ø=ì Ç\T¢e~*
eTÁ<ëdüT bÕ]b˛sTT ∫e]øÏ Çfi¯flbÕ¢≥T¢ neTTà≈£îH˚ yê´bÕs¡+˝À dæsú |¡ &ü ¶É >√bÕ\+
(ª<Óy’ êBÛq|ü⁄ J$‘·+μ), n‘·>Ô ±] ePfiÀfl n‘·>Ô ±] kÕ+Á|ü<ëj·Tø£|⁄ü ô|‘·HÔ êìï
ìs¡d+æ ∫, |ü≥Dº + e#êÃø£ e÷Á‘·+ nø£ÿ&ç øÏsêsTT Çfi¯fl yê´bÕs¡ dü+düÿ è‹
ô|fÒº N<äsq¡ T düe⁄«‘·÷ uÛ]Ñ +#˚ XÊs¡<ë+ã (ªn<Óø› =+|üμ) á e÷s¡TŒ≈£î Á|ürø£\T.
eTs=ø£ ñ<ëVü≤s¡D ªq&ÉeT+Á‘·|⁄ü dæ]μ Hê{Ïø˝£ À XÊÅd.Ôæ #·<Tä e⁄ #Ó|Œü &É+|ü≥¢
Ädüø‘ÔÏ √ ≥T´{À]j·T˝Ÿ ø±˝Òõ ô|&É‘ê&ÉT XÊÅd.Ôæ yÓTT<ä{Ï dü+e‘·‡s¡+ n+<äsT¡
bÕdüsTTq+<äT≈£î dü+‘√wækÕÔ&ÉT. eTs=ø£ {°#·]ï >∑÷&É ô|{Ïº b≈£îÿe eT+~
$<ë´s¡Tú*ï rdüTø√yê\qT≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚ n‘·ì˝≤>∑ eè‹Ô|ü≥¢ ÁX¯<äΔ‘√
ø±≈£î+&Ü yê´bÕs¡ <äèwæ‘º √ |üì#˚ùd <ëdüT, n‘·ì ‘·sT¡ yê‘· {°#s· T¡ >± #˚]q
d”‘· dæìe÷ #ÛêqT‡ <=s¡ø>£ ±H˚ nsêΔ+‘·s+¡ >± ñ<√´>∑+ e~*ô|{Ïº yÓ[flb˛‘ês¡T.
<ëì‘√ #·<Tä e⁄bÕ&ÉsTT ‘·sT¡ yê‹ dü+e‘·‡s¡+ dü>+∑ eT+~øÏô|>’ ± ô|sò TT\e⁄‘ês¡T.
>∑‘´· +‘·s+¡ ˝Òø£ XÊÅdÔæ dü÷ÿ\T eT÷ùddæ, ‘êqT ‘·q kÕ«sêúìøÏ ãT~Δ|Pü s¡«ø£+>±
Ç+ø=ø£]ï ã*#˚jT· ˝Ò<qä ï dü+‘·è|æìÔ e÷Á‘·+ $T>∑T\TÃ≈£î+{≤&ÉT.
nsTT‘˚ n+<ä] ø£+fÒ #·ø£ÿ{Ï ñ<ëVü≤s¡D, ªqTe⁄«\T`‘Ó\ø£|æ+&çμ˝À
k˛eTj·÷E\T. n&Ée⁄©ï, #Ó≥˙¢ , |üP\˙ #·÷dæ düV≤ü »+>± bı+<˚ Äq+<ä+
n‘·qT bÕ≥\T bÕ&É&+É ˝À bı+<˚yê&ÉT ∫qï|ü⁄Œ&ÉT. n+‘· düV≤ü »+>±qT n‘·ì
43
bÕ≥qT Áù|$T+∫ n‘·ìï ô|[fl #˚dTü ≈£î+≥T+~ »j·T\øÏå à. nsTT‘˚ n&Ée⁄*ï
yê´bÕs¡+ #˚dTü ≈£îH˚ ø±+Á{≤ø£sº T¡ q¢ ïfÒº bÕ≥qT yê´bÕs¡+ #˚dTü ≈£îH˚ Hê≥ø±\
ø±+Á{≤ø£sº T¡ ,¢ dæìe÷ ìsêà‘·\T e⁄Hêïs¡T. k˛eTj·÷E\T yêfi¯fl #˚‘T· ˝À¢ |ü&‘É ê&ÉT.
‘·q bÕ≥‘√ yêfi¯fl≈£î \ø£å\T dü+bÕ~+∫ ô|&É‘ê&ÉT. ‘êqT e÷Á‘·+ &ÉãT“
#˚dTü ø√&ÉT dü]ø£<ë, bÕ&É&+É ˝À >∑\ Äq+<ë˙ï, ‘êqT bÕ&É>± $ì uÛ≤s¡´bı+<˚
Äq+<ë˙ï düV≤æ ‘·+ ø√˝ÀŒ‘ê&ÉT. yê´bÕs¡ >±qT>∑ qT+&ç e{Ïº ìkÕ‡s¡eTsTTq
‘Ó\ø£|+æ &ç>± ãj·T≥|ü&‘É ê&ÉT.
Á|ü|ü+#· yê´|üÔ+>± |òüP´&É*»+ q•+∫ <ëì neX‚cÕ\ qT+&ç
ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ |ü⁄fÒº |ü]D≤eT+ >∑‘· Hê\T>∑T X¯‘êu≤›\T>± kÕ>∑T‘√+~.
nìï <˚XÊ\ Ä<ÛTä ìø£ #·]Á‘·˝ÀqT >=|üŒ s¡#s· TT‘·\T>± ù|s¡T bı+~q yêfi¯fl˝À
#ê˝≤eT+~ á |ü]D≤e÷ìï e´ø°øÔ ]£ +∫q yêfi‚fl. Miguel Cervantes qT+&ç
≈£î≥T+ãsêe⁄ es¡≈£î á C≤_‘ê #ê˝≤ ô|<ä›~. nsTT‘˚ e÷]ÿ ‡düºsTTq
≈£î≥T+ãsêe⁄˝À Çø£ÿ&É ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘· e⁄+~. á #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eT+
ÄdæÔ|üs¡T\˝À ø£*–+∫q e÷s¡TŒqT e÷Á‘·y˚T ø±≈£î+&Ü ÁXÊ$Tø£ »q+˝À
ø£*–+∫q e÷s¡TŒqT >∑÷&É #·ø£ÿ>± #·÷|æ+∫q ø=~›eT+~ s¡#·sTT‘·\˝À
≈£î≥T+ãsêe⁄ ˇø£&TÉ . á <äèwæº qT+&ç #·÷ùd,Ô ªø=‘·JÔ $‘·+μ #ê˝≤ $\ø£Då eTsTTq
ø£<∏ä.
$sƒ˝¡ Ÿ bÕ+&ÉTs¡+>¥ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏ.Ô n‘·ì e÷≥˝À¢
#ÓbÕŒ\+fÒ, ªÇ+{Ï <ä>∑Zs¡μ ‘·qyêfi¯ófl ª>ös¡e ≈£î≥T+;≈£î\Tμ. n+fÒ ns¡ú+
ˇø£|ü⁄Œ&ÉT düTe÷s¡T>± uÛÑ÷$T ñqïyêfi¯ófl. Áø£eT+>± uÛÑ÷$T ø√˝ÀŒj·÷s√,
≈£î≥T+ã+ ô|]–+<√ ‘Ó©<äT>±ì n|ü⁄Œ\bÕ\j·÷´s¡T. n|ü⁄Œ rπsÃ+<äT≈£î ø=+‘·
&ÉãT“ dü+bÕ~<ë›eTì $sƒ˝¡ Ÿ |ü≥Dº + e∫Ã bòÕ´ø£Øº ˝À Vü≤e÷© |üì˝À #˚s‘¡ ê&ÉT.
nìï <˚XÊ\˝ÀqT á s¡ø£+>± ∫‹øÏb˛sTTq ¬s’‘ê+>∑+ qT+&˚ bÕ]ÁXÊ$Tø£
ø±]àø£es¡+Z @s¡Œ&ç+~.
|ü≥ºD+˝À yÓTT<ä{Ïs√E »]π> dü+|òüT≥q˝ÀH˚ ≈£î≥T+ãsêe⁄ $sƒ¡˝Ÿ
J$‘·+˝Àì e÷s¡TŒqT #·ø£ÿ>± #·÷|ü⁄‘ê&ÉT. ‘·eT nedüsê\ ø√dü+ ‘êeTT
ÁX¯$T+#˚ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ s¬ ‘’ T· ≈£î≥T+u≤ìøÏ #Ó+~q $sƒ˝¡ Ÿ≈î£ M˝…q’ +‘· b≈£îÿe>±
|üì#˚jT· &É+ n\yê≥T. >∑+≥ |üìì ns¡>+∑ ≥≈£î ≈£î~+#·&+É M˝…‘’ ˚ ≈£î~+#ê\ì
44
#·÷kÕÔ&TÉ . bòÕ´ø£Øº ˝À ÁX¯$T+#˚~ ‘·qø√dü+ ø±<äì, j·T»e÷qT\ ˝≤uÛ≤\ ø√düeTì
ns¡+ú ø±ø£ Ä <äèø£Œ<∏ëH˚ï Çø£ÿ&Ü Á|ü<]ä ÙkÕÔ&TÉ . ˝ÀVü≤|ü⁄ n#·TÃ\qT ˝≤Ø qT+&ç
>√<ëeTT≈£î #˚sy¡ ù˚ d≥|ü⁄Œ&ÉT ˇπøkÕ] eT÷&ÉT n#·TÃ\qT yÓ÷j·Te#·TÃqì ‘√∫
‘√{Ï ≈£L©‘√ Ä e÷≥ #Ó|Œæ ªª#ê˝Ò,¢ >=|üŒ|üìyê&ç$μμ nì ø£d]æ +#·T≈£î+{≤&ÉT.
‘·«s¡˝ÀH˚ bòÕ´ø£Øº ˝À düyTÓ à »s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£ ≈£L©ì |üì qT+&ç rdæyù˚ dÔ
$T–*q yêfi¯fl≈£î e∫Ãq qwüyº T˚ $T{À yêfiËfl+<äT≈£î düyTÓ à#˚j÷· ˝À $sƒ˝¡ Ÿ≈î£ ns¡+ú
ø±<äT. @ ≈£î≥T+ã+ nedüsê\T Ä ≈£î≥T+ã+ #·÷düTø=H˚ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ s¬ ‘’ ê+>∑
dü+düÿ è‹øÏ #Ó+~q $sƒ˝¡ Ÿ≈î£ ø±]à≈£î\ Jeq |ü]dæ‘ú T· ˝Ò yêfi¯flqT dü+|òTü {Ï‘·
|üsT¡ kÕÔjT· ì, dü+|òTü {Ï‘X· øπ¯ Ô yêfi¯fl Äj·TT<Ûeä Tì ns¡+ú ø±e&ÜìøÏ ø=+‘· düeTj·T+
|ü&TÉ +Ô ~. ns¡+ú ø±ø£ düyTÓ à $∫Ã¤qïø±s¡T\‘√ ø£*dæ bòÕ´ø£Øº øÏb˛sTT j·T»e÷ì
eTqïq\T n+<äTø√ø£b˛>± düyTÓ à #˚dqæ ø±]à≈£î\‘√ ‹≥T¢‹+{≤&ÉT.
nsTT‘˚ &ÉãT“≈£î $\Te Ç#˚Ã ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷» eTqdüÔ‘ê«ìï
‘·«s¡˝ÀH˚ $sƒ¡˝Ÿ n\es¡TÃ≈£î+{≤&ÉT. Ç+{Ï <ä>∑Zs¡ ñqï u≤ø°Ï 250 s¡÷.\T
rs¡Ã&É+ ø√dü+ HÓ\≈£î |ü~s¡÷bÕj·T\ ô|>’ ± $T–*+∫ Ç+{ÏøÏ |ü+|ü⁄‘ê&ÉT.
‘êqT |ü+|æq &ÉãT“‘√ ø=+‘·sTTHê n|ü⁄Œ r] ñ+≥T+<äqT≈£î+{≤&ÉT.
ø=+‘·ø±\+ ‘·sê«‘· ‘·*ø¢ Ï ˇ+{À¢ u≤>∑T˝Ò<ìä ‘Ó*dæ Ç+{ÏøbÏ ˛‘ê&ÉT. ø±ì
Ç\T¢#]˚ |ü]dæ‹ú #·÷kÕø£ u≤<Û|ä &ü ‘É ê&ÉT. ‘·q ‘·*¢ Ä &ÉãT“‘√ n|ü⁄Œrs¡Ãø£
b˛>± #ê<äd|Ôü ⁄ü Ä#êsê\≈£î Ks¡TÃ ô|{Ï+º <äì ø√|ü–+#·T≈£î+{≤&ÉT. Çø£ÿ&ÉTqï~
ã÷s¡T®yê $\Te\≈£î |òüP´&É˝Ÿ $\Te\≈£î dü+|òüTs¡¸D nì >∑T]Ô+#·˝Òø£ ‘·q
ÁX¯eTqT yêfi¯ófl >ös¡$+#·˝Ò<äì ø√|ü–+#·Tø=ì, bòÕ´ø£ºØ˝À ≈£L©\T düyÓTà
düeTj·T+˝À #·÷|æq |üsd¡ Œü s¡ Ä<äsêìï >∑Ts¡TÔ ‘Ó#T· Ãø=ì eT∞fl Ç+{ÏøÏ ˇø£ÿ
ô|’kÕ >∑÷&É |ü+|ü≈£L&É<äì ìs¡ísTT+#·Tø=ì ‹]– |ü≥ºD≤ìøÏ ekÕÔ&ÉT.
≈£î≥T+ãsêe⁄ e÷≥˝À¢ #ÓbÕŒ\+fÒ ákÕ] n‘·qT ªì»yÓTÆq bÕ]ÁXÊ$Tø£
ø±]à≈£î&ÉTμ>± |ü≥Dº + Á|üy•˚ +#ê&ÉT.
ª≈£î≥T+ãsêe⁄ kÕVæ≤‘·´+μ yÓTT<ä{Ï dü+|ü⁄≥+ ($XÊ˝≤+Á<Ûä Á|ü#·Ts¡D\T) ˝Àì ø£<∏ä\ô|’

düMTøå±yê´dü+.
45
sê$XÊÅdÔæ s¡#q· ˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘+·

sêC≤´ìï >∑T]+N sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï >∑T]+N eø°fi¯fl≈£î
ns¡úeTsTTq+‘·>± eT¬se«]ø°ø±<˚yÓ÷— yê{Ï >∑T]+∫ nb˛Vü≤\T >∑÷&É
y˚¬se«]ø£sTTHê e⁄+&Ée#·TÃH˚yÓ÷ >±ì eø°fi¯fl≈£î e÷Á‘·+ düVü≤»+>±qsTT‘˚
e⁄+&É{≤ìøÏ M\T˝Ò<Tä . (ªdüV≤ü »+>±qsTT‘˚μ b+<äTø£+fÒ, eédüqú T dü+s¡ø+åÏ #˚
‘·q ø£syÔ¡ ê´ìï ìs¡«Væ≤dü÷Ô sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ Ä Áø£eT+˝ÀH˚ eø°fifl¯ ø£&TÉ |ü⁄\÷
u≤´+ø˘ nøöÿ+{Ÿ\÷ >∑÷&É |ü⁄wæ>º ± ì+|ü⁄‘·T+~ ø±ã{Ï.º n~ yπ̊s $wüjT· +.)
dü÷ÿfi¯fl˝ÀqT ø±˝ÒJ˝À¢qT sê»ø°jT· XÊgyÓ÷ bÂs¡XÊgyÓ÷ #·<Tä e⁄≈£îH˚
<Ísê“¤>∑T´\≈£î sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+˝À eT÷&ÉTuÛ≤>±\T+{≤j·T˙, yê{Ïì
Hê´j·TXÊK, ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊK, XÊdüqXÊK n+{≤s¡˙ H˚sT¡ Œ‘ês¡T. Ä <äTsê“¤>´∑ +
sê$XÊÅdøÔæ Ï ∫qï‘·q+˝À ø£\T>∑˝<Ò Tä ø±uÀ\T, Äj·Tq≈£î Ä eT÷&ç+{Ï˝À yÓTT<ä{Ï
s¬ +&˚ ø£qã&Ü¶sTT. n+<äT˝ÀqT s¬ +&Ée<ëì˝À b˛©düT\÷, ªeP] Áô|dæ&+Ó {À&É÷,
myÓTà˝Ò´ HÓ+ãs¡÷μ e÷Á‘·yT˚ ø£qã&Ü¶sT¡ . Ä Áô|dæ&+Ó {À&ÉT >∑÷&É ‘·q Nø£{Ï
s¡÷|ü+˝ÀH˚ >±ì yÓ\TÔsT¡ s¡÷|ü+˝À ` n+fÒ ø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î&ç>± ` ø£qã&Ü¶&TÉ
ø±&ÉT. eè‹ÔØ‘ê´ sêC≤´˙ï sêC≤´+>∑jT· +Á‘ê˙ï ªÁøÏ$Tq˝Ÿμ ø£fifl¯ ‘√ #·÷&É&+É
sê$XÊÅdøÔæ Ï düV≤ü »+ nsTT‘˚ ø±e#·TÃ>±ì, Ä <äèwæº #ê˝≤ bÕøÏøå +£ . es¡Z düe÷»+˝À
nHê´j·T+ Nø£{Ï eéVü‰s¡+ ø±<äT. yÓ\TÔsT¡ eéVü‰s¡yT˚ . Áô|dæ&+Ó {À&ÉT #˚ùd
Áô|dæ&+Ó fÒ‘s· ¡ Nø£{Ï |üqT\˝À ø±<äT, yÓ\TÔsT¡ ˝À #˚ùd Áô|dæ&+Ó ≥T |üq˝¢ ÀH˚
eédüú <äTsêàs¡eZ T+‘ê e⁄+~. <ëdü] uÀ&ç>±&ç qT+&ç rdüT≈£îqï <=+>∑ ‘·qU≤˝À
ø±<äT, düsêÿs¡Tyê] uÛ÷Ñ $T ‘·qU≤ u≤´+≈£î\˝ÀH˚ e⁄+~.
bÕøÏøå y£ TÓ ‘Æ ˚ ø±e#·TÃ>±ì, sê$XÊÅdÔæ <äèwæº Á|üd]ü +∫q+‘·yT˚ s¡≈î£ #ê˝≤
ì•‘·eTsTTq~. ÇdüTø£sπ DTe⁄\qT düV≤æ ‘·+ y˚sT¡ #˚jT· >∑\ dü‘êÔ>\∑ ~. H˚sêìø°
sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìø° eT<Û´ä qTqï dü+øÏw¢ yºü TÓ qÆ |üsd¡ Œü s¡‘q· T nDTeDTeP ø£D+
ns¡TD‘ês¡, Ä>∑düTº`nø√ºãs¡T 1982
46
sê$XÊÁdæÔ s¡#q· ˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+
ø£DeT÷ $y˚∫+∫ n&ÉTø¶ √‘· |ü{≤\÷ ì\Te⁄ø√‘· |ü{≤\÷ e÷Á‘·yT˚ ‘·≈î£ ÿe>±
$e]+#·>\∑ ~.
á |üsd¡ Œü s¡‘· s¬ +&ÉTs¡ø±\ ne÷j·T≈£î\≈£î ns¡+ú ø±<äT. ne÷j·T≈£î
\sTTq ne÷j·T≈£î\T (Mfi¯ófl yÓTT<ä{sÏ ø¡ +£ ) H˚sêìï n]ø£≥&º +É , ìs√~Ûs#·&+É
sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ |üì nqT≈£î+{≤s¡T. á ø√e≈£î #Ó+~qyêfi¯ófl ã&ç
|ü+‘·Tfi¯ófl, ≈£îÁs¡ ◊.b.bdt. Ä|òd” sü T¡ .¢ s¬ +&Ée s¡ø+£ ~ <äTkÕ‡Vü≤dæø£ ne÷j·Tø£‘«· +.
sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ H˚sêqïdü\T n]ø£≥Hº ˚ n]ø£≥<º ìä , H˚s+¡ MT<ä ã\e&ÉyT˚ .
Á|üuÛÑT‘·« ªø±s¡´ìsê«Vü≤≈£î\μ |üì n˙ nqT≈£î+≥T+~. á ø√e≈£î #Ó+~q
yêfi¯ófl kÕ<Ûës¡D+>± ø£$‘·«+ sêkÕÔsT¡ .
ndü\T dü+ã+<Û+ä ÇB ø±<äT, nB ø±<äT. ã÷s¡Ty® ê sêC≤´+>∑jT· +Á‘·+
H˚sêìï dü+|üPs¡í+>±q÷ n]ø£≥º<äT (n~ <ëìøÏ nedüs¡eT÷ ø±<äT,
ÁX‚jT· düÿs¡eT÷ ø±<äT), n˝≤>∑ì H˚sêìï |üìø£≥Tº≈î£ ì b˛wæ+#·q÷ b˛wæ+#·<Tä .
n~ H˚sêìï s¬ >∑T´˝Ò{Ÿ #˚dTü +Ô <ä+‘˚. sê$XÊÁdæÔ e÷≥˝À¢ (ª‘·\T|ü⁄ >=fiËfl+μ) uÛ÷Ñ MTà<ä
eTìwæøÏ eTTKéTsTTq |üqT˝À¢
yÓTT<ä{~Ï : <=+>∑‘q· + #˚jT· &É+
s¬ +&Ée~: <=+>∑*ï |ü≥Tº≈î£ •øÏ+å #·&+É
uÛ÷Ñ MTà<ä b\¢ø±\+ ø±ø£b˛sTTHê ` ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À ` eTØ
yÓTT<ä{BÏ , s¬ +&ÉeB ø±ø£b˛sTTHê n‹eTTKéTsTTq |üqT˝À¢ á s¬ +&É÷ ˝…øÿ£ ≈£î
ekÕÔsTT. b+<äTø£+fÒ ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú n+<ä]ø° |üì sTTe«˝Ò<Tä . Çe«&É+
<ëìe\¢ ø±<äT. n+‘˚ø±≈£î+&Ü n˝≤ ÇùdÔ ìs¡T<√´>∑ uÛj Ñ T· +b˛sTT ø±]à≈£î\T
|ü≥º|ü>±Z\T ˝Ò≈£î+&Ü b˛‘ês¡T. nsTT‘˚ <˚X¯+˝À ìs¡T<√´>∑T\T eTØ
b≈£îÿesTTb˛sTTHê Á|üe÷<äy˚T. ìs¡T<√´>∑T\+‘·>± nsê#·ø£‘ê«ìøÏ düVæ≤‘·+
yÓqTø±&É≈î£ +&Ü ‹s¡>ã∑ &˚ yêfi¯ófl+&ÉsT¡ . ø±ã{Ï,º ‘êeTT ñ‘·Œ‹Ô<ëj·Tø£eTsTTq
|üì (productive work) #·÷|ü˝ìÒ yêfi¯fl˝À ø=+<ä]øÏ (ø=+<ä]øπ ) H˚sêìï ˇø£
e÷s¡+Z >± #·÷|ü⁄‘√+~ ã÷s¡Ty® ê düe÷»+. nyÓT]ø±˝À Çyê«fi¯ 10 XÊ‘·+
ìs¡T<√´>∑eTT+<ä≥. nø£ÿ&É H˚s¡y˚T ˝Ò≈£î+fÒ n~ 25 XÊ‘êìøÏ (ø£˙dü+)
ô|s¡T>∑T‘·T+~. n{≤¢ ô|]–‘˚ #ê˝≤ Çã“+~. n+<äTøπ ª<=+>∑‘q· + #˚jT· &É+μ
47
nedüs+¡ . n+‘˚ø±≈£î+&É, k˛wü*düTº uÛ≤yê\T u≤>± Á|ü#ês¡eTsTTb˛sTTq á
s√E˝À¢ #·≥ãº <äyΔ TÓ qÆ yê´bÕs¡+˝À >∑&+ç #˚ ˝≤uÛ≤ìøÏ ø=ìï |ü]$T‘·T\T+{≤sTT.
{≤{≤ _sê¢\T ‘·eT ô|≥Tºã&ç MT<ä 10`15 XÊ‘·+ ˝≤uÛ+Ñ bı+<äT‘·Tqï e÷≥
yêdüÔey˚T>±ì n+‘·≈£î$T+∫‘˚ bÕs¡¢yÓT+≥T˝Àì ø£eT÷´ìdüTº Hêj·T≈£î\T
>=&Éeô|&É‘ês¡T. #·∫Ã e÷]ÿ ‡düTº dü«sêZq e⁄qï CÀ´‹s¡àsTT ãdüT e+{Ï
ìø±s¡T‡>±fi¯ófl yÓ÷H√bı* ø£MTwüq¢˝ÀqT, bÕs¡¢yÓT+≥Ø ø£$T{°\˝ÀqT #˚]
es¡bZ ˛sê≥+ Á|üø{£ kÏ ÕÔsT¡ . n+<äTø£ì ` <=+>∑kÕsê qT+&ç <=+>∑ dæyTÓ +≥T
es¡≈î£ ` s¡øs£ ø¡ ±\ <=+>∑ yê´bÕsê\T nedüs+¡ . n+<äTø√dü+ >∑÷&É ª<=+>∑|ìü
#˚jT· &É+μ nedüs+¡ . nsTT‘˚ á <=+>∑|qü T¢ $T‹MT]b˛‘˚ ndü\Tπø yÓ÷dü+
edüT+Ô ~. H˚sêìï n]ø£≥øº b£ ˛sTTHê ø£˙dü+ n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·Tø√˝Òì Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï
@ Á|ü»\÷ >ös¡$+#·sT¡ . <ëìøÏ ª˝…õ{ÏeTd”μ b˛‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT ø=+|ü\+≥T≈£î
b˛‘êsTT. n+<äTøπ ª<=+>∑*ï |ü≥Tº≈î£ •øÏ+å #·&+É μ nedüs+¡ .
dü÷ø°å àø£]+∫ #ÓbÕŒ\+fÒ, H˚s+¡ ã÷s¡Ty® ê düe÷»|ü⁄ dü+øå√uÛ≤\≈£î ˇø£
ùd|òyº” ê\T« ˝≤+{Ï~. nedüse¡ TsTTq|ü⁄&ÉT <ëìï ‘Óse¡ ø£b˛‘˚ ˇ‹Ô&øç Ï ‘·≥Tºø√˝Òø£
Ç+»qT |ü–*b˛‘·T+~. n˝≤>∑ì ùd|òº” yê\T«ì b|ü⁄Œ&É÷ ‘Ó]∫ e⁄+∫‘˚ Ç+»qT
ndü\T |üì#˚jT· <äT. n+fÒ <ëìï s¬ >∑T´˝Ò{Ÿ #˚j÷· *. n<äT|ü⁄˝À e⁄+#·Tø√yê*.
dü]>±Z n<˚ (H˚sêìøÏ dü+ã+~Û+∫) sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ ø£seÔ¡ ´+. Ä ùd|òyº” ê\T«ì
‘Ós¡e&É+˝ÀqT, ã+<é #˚j·T&É+˝ÀqT ªø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ XÊKμ nì |æ\eã&˚
b˛©düT\T |üì˝À |üì>± ‘·eT #˚‘T· \T ‘·&TÉ |ü⁄≈£î+{≤s¡T. ‘·eT≈£î ô|d’ ©ü j·T>∑\
|òüTsêHê <=+>∑\qT e~*ô|{Ïº ∫qï <=+>∑\qT |ü≥Tº≈£îì (Hê´j·T+>±H√,
nHê´j·T+>±H√) •øÏkå ÕÔsT¡ . (n+‘˚>±ì yêfi¯fl #˚sTT ‘·&TÉ |ü⁄&ÉT ø√düyT˚ H˚s+¡
e⁄+<äqTø√e&É+ ne÷j·Tø£yTÓ qÆ bıs¡u≤≥T.)
Bq+‘·{Ï ns¡ú+, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ H˚sê\˝À @ 20 XÊ‘êH√ï
|ü]wüÿ]düT+Ô <ä˙, H˚sd¡ Tü \Ô ˝À @ 20 XÊ‘êH√ï •øÏdå Tü +Ô <ä˙ b+‘·e÷Á‘·+ ø±<äT.
H˚s¡+ ø£+Á{À˝Ÿ˝À e⁄+&É&É+, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ <ëìï ø£+Á{À˝Ÿ˝À
e⁄+#·T≈£îqï≥T¢ »HêìøÏ ø£ì|æ+#·&É+ ndü\T $wüj·÷\T. <ëìøÏ H˚sê\qT
|ü]wüÿ]+#ê*‡q nedüs+¡ >±ì, ì»eTsTTq H˚sd¡ Tü \Ô qT ì»eTsTTq H˚sê\≈£î
48
•øÏå+#ê*‡q nedüs¡+>±ì b+‘·e÷Á‘·+ ˝Òe⁄. n|ü⁄Œ&É|ü⁄Œ&ÉT ø£+ô|˙\q÷
kÕsêø=≥¢q÷ ª¬ssTT&éμ #˚d÷ü +Ô fÒ #ê\T (eTT+<äT>± ø£ãTs¡T |ü+|æ+∫ #˚dHæ êdüsπ ),
Äy˚[ºøÏ mø£ÿ&ç <=+>∑\T nø£ÿ&É >∑|t#·T|t. n<=ø£e÷s¡Z+. >∑+>∑sêC…&ÉT¶
(ªs¡‘êÔ\T`sê+u≤ãTμ˝À) ‘·q •wüß´&çøÏ #Óù|Œ ø£<˝ä∏ À s¬ +&Ée e÷s¡+Z e⁄+~.
ªø£˝…Á≥T>±] |æj˚T´ô|fi≤flì$μ Äs¡T‘·T˝≤\ >=\TdüT, Hê\T>∑T»‘·\ >±E\T
bıj·÷´j·T≥. ô|<äy› êfi¯fl Ç+{Ï #√Ø >=&Ée≈£î <ë]rdüT+Ô ~ ø±ã{Ïº @<√ #˚dqæ ≥Tº
ø£ì|æ+#ê*. bôdÌ‡ ª|üìyê&ç‘·q+μ MT<ä ø±ø£ ª]ø£à+&çdüHéμ MT<ä ô|’ø=∫Ãq
X¯ó+sƒ¡ ø±e&Üq Ä u≤<Û´ä ‘· >∑+>∑sêC…&TÉ ¶ MT<ä |ü&+ç ~. ª@<√ #Ój÷· ´*μ >±ì
H˚sd¡ Tü DÔ íÏ |ü≥Tºø√yê\qï ìs¡“+<Û+ä ˝Ò<ìä b]–q dü<sä T¡ ôV≤&ÉT¶ ePfiÀflì øπ &û\
*düTº ‹s¡>π dæ ˇø±H=ø£ øπ &ûì ªbÕe⁄‘·T\+ ã+>±s¡+ sTTkÕÔqT øπ kı|ü⁄Œ≈£î+{≤yê?μ
nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT. ‘·T˝≤ìøÏ ‘=+ãsTT πødüT˝§|ü⁄Œø√>∑\ Ä πø&û <ëìøÏ ôd’
n+{≤&ÉT. n|ü⁄Œ&ÉT }fiÀflì ô|<ä› ã+>±s¡+ ø=≥Tº j·TCe÷ì Ä <=+>∑ã+>±s¡+
ø=qï≥Tº, n‘·ìøÏ á πø&û <ëìï n$Tàq≥Tº πødüTô|{Ïº+∫ |üHÓï+&ÉT‘·T˝≤\
ã+>±s¡+ ]ø£esY#˚dæ n+<äT˝À |ü~‘·T˝≤\T ªø£˝…Á≥T>±] |æj˚T´ ô|fi≤flìøÏμ,
bÕe⁄‘·T\+ πøkı|ü⁄Œ≈£îì C…sTT\T≈£î b˛sTTq πø&ûøÏ, $T>∑‘ê~ $T>∑‘êyê]øÏ
sTT|æŒkÕÔ&TÉ >∑+>∑sêC…&TÉ .¶ »]–q H˚sêìøÏ •øÏ+å #·ã&Éy¶ ê]ø° <=]øÏq ã+>±sêìø°
@ dü+ã+<Û+ä ˝Ò<Tä . ñ+&Ü*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ndü\T ã+>±s¡+ <=]øÏq
‘·sT¡ yê‘· n+<äT˝À ø=+‘· Ç+ø√ øπ düT˝ÀøÏ, ª$T>∑‘ê~ $T>∑‘ê #√≥¢øμÏ yÓ[fl+<ä≥
($esê\T n&É>&∑ +É ô|<äe› TqTwüß\ \ø£Då + ø±<äT ø£qTø£∑ n&É>=<äT)› ! Çø£ÿ&˚
eTs=ø£ øÏ≥T≈£î+~. n<˚$T≥+fÒ øπ e\+ ∫qï yêfi¯flH˚ ø±≈£î+&É n&ÉbÕ<ä&bÉ Õ
ô|<äy› êfi¯flqT >∑÷&É •øÏ+å #·&+É >∑+>∑sêC…&TÉ ¶ e÷≥˝À¢, ªô|<√›fifl¯ øÏ n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&ÉT
eTq+ n˝≤ E˝≤àHê˝ÒdTü +Ô fÒ >±ì C≤‹ eTT+<ä*øÏ q&Ée<äTμ. ô|>’ ±, ô|<√›fifl¯ ø£˝≤
n|ü&É|ü &ÉT düTs¡ø\£ T ‘·–*+#·&ÜH˚ï k˛wü*»+ n+{≤s¡T #·<Tä e⁄≈£îH√ïfi¯ó.¢
eT÷&Ée e÷s¡+Z eTØ ô|<äe› Tìwæ ‘·sV¡ ‰ü ~. Çø£ÿ&É s¬ sTT&ÉT˝≤¢+{Ï ªn<∏ëØºμ
#Ó˝≤sTT+#·&+É >±ì, ‘·|⁄ü Œ&ÉT øπ düT\ øÏ+<ä H˚s+¡ #˚jT· ì yêfi¯flqT •øÏ+å #·&+É
>±ì e⁄+&É<Tä . n<Û√ Á|ü|+ü #êìøÏ ø=ìï ìj·Te÷*ï @s¡Œs¡∫ Ä ø£≥Tº~{≤º\qT
bes¡÷ ñ\¢+|òTæ +#·≈î£ +&Ü #·÷&É&+É á |ü<‹Δä . ˇø£ #·øÿ£ {Ï ñ<ëVü≤s¡D kÕsêø£<ä∏
49
ªbÕ|æμ. sêeT<ëdüT, ˙\j·T´ |òüTsêHê kÕsêyê´bÕs¡düTÔ\T, ˇø£]ø=ø£s¡T
b˛{°<ës¡T\T. nsTTHê á yÓTTH√bı© s√E\˝À ô|≥Tºã&ç<ës¡T¢ b˛{° |ü&≈É î£ +&É
C≤^s¡T¢ |ü+#·Tø√e&É+ n\es¡TÃ≈£îHêïs¡T ø£qTø£ <ëdüT, ˙\j·T´\T >∑÷&É ˇø£sT¡
}] ‘·÷s¡TŒÁbÕ+‘ê˙ï, ˇø£sT¡ |ü&eÉ T{Ï ÁbÕ+‘ê˙ï |ü+#·T≈£îHêïs¡≥. ªÄ sêJ
wüs¡‘·T\≈£î ø£≥Tºã&˚ s¡ø£åø£XÊKyês¡T >∑÷&É XÊ+‹uÛÑÁ<ä‘·\T ø±bÕ&ÉT≈£î+≥÷
edüTHÔ êïμs¡≥. |ò*ü ‘·+>±, ªÁbÕ‘·'μ ø±\+˝À, kÕj·T+dü+<Û´ä ˝À, ì•˝À, kÕsê
ªyÓ÷{≤s¡T ≥÷´ãT˝À¢μ Á|üeVæ≤k˛Ô+<ä≥. ªeT÷&ÉT ãT&É÷¢ Äs¡T >±¢dTü \T>±μ kÕsê
Á|ü|+ü #·eT+‘ê XÊ+‹ kÕeTs¡kÕ´\‘√ e]Δ\T¢‘√+<ä≥. (ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£XÊK≈£î
b+‘· e÷Á‘·+ eTT{Ï+º <√ ô|<ä>› ± #Ó|⁄ü Œø√e&É+ ô|<äe› TqTwüß´\ \ø£Då + ø±<äT
>∑qø£ sê$XÊÅdæÔ eTq≈£î #Ó|üŒ&ÉT >±ì, ‘·>∑Te÷Á‘·+ eTTfÒº e⁄+≥T+~) á
Á|üyêVü≤y˚T ˝Ò≈î£ +fÒ Ä ãfi¯flyêfi¯ófl, Ä ôdø’ fiÏ fl¯ yêfi¯ófl, Ä ≥÷´ãT\T yÓ÷ùdyêfi¯ófl,
Ä ø±s¡T¢ ‘√˝Òyêfi¯Sfl @eTsTTb˛yê*? á <Ísê“¤>´∑ |ü⁄ ns¡eΔ \dü <˚X+¯ yêfi¯fl≈£î
ñ<√´>±˝…ø£ÿ&ç qT+&ç #·÷dæô|&ÉT‘·T+~? Ä kÕsê yê´bÕs¡+˝Àì ô|≥Tºã&ç
MT<ä n+‘·+‘· ˝≤uÛ≤\T eT¬sø£ÿ&É dü+bÕ~+#·Tø√yê*? n–Zô|f…\º ÷ düãT“_fi¯fl\÷
‘·j÷· s¡T#˚ùdÔ edüT+Ô <ë?
nsTT‘˚ ˇø£Hê&ÉT ‘·>T∑ y=∫Ã+~. <ëdüT C≤^s√¢øÏ ˙\j·T´ Á|üy•˚ +#·>±
˙\j·T´≈£î <ëdüT ªøÏ«{Ÿμ H√{°dTü sTT#êÃ&ÉT. ˙\j·T´ $qT≈£îHêï&ÉT ø±<äT. ø=~›
ø=~›>± n–ZsêEø√e&É+ #·÷dæ ÇHéôdŒø£sº Y s¡+>∑+˝ÀøÏ ~– ˙\j·T´qT ªyê&ç
C≤>±˝À qTyÓ«+<äT≈£î?μ nì Nyê≥T¢ ô|&É‘ê&ÉT. n+‘ê ‘·q eT+∫πø nì
b]–q ˝Àø£E„&ÉT ˙\j·T´ ô|’øÏ e÷Á‘·+ ªkÕsê neTTà≈£îH˚ <=+>∑eTT+&É
ø=&ÉT≈£î\+ <=s¡*ï @s #˚jT· >∑\+?μ nì ìwüOsº ê\T |ü*øÏ ‘=\–b˛‘ê&ÉT.
‘=\>∑sTT‘˚ b˛‘ê&ÉT >±ì <ëdüTMT<ä ø√|ü+ ô|+#·T≈£î+{≤&ÉT. ªø±s¡´ìsê«Vü≤ø£
XÊKμ≈£î bìï ô|d’ *ü #êÃ&√ >±ì yêfi¯ófl <ëdüT ]øå±\qT, ]øå±\˝Àì ≥÷´ãT\qT,
≥÷´ãT˝À¢ì kÕsêqT #˚õøÏÿ+#·Tø=ì ]øå±\T eT÷&ç+{Ïì ª>∑es¡ïyÓT+≥T≈£î
ø£*ù|düTμ≈£îHêïs¡≥. n≥T |æeTà≥ <ëdüT ‘·q |”¢&És¡T≈£î ªe+<ä s¡÷bÕj·T\
ø±–‘·+μ <ä>∑Zs¡T+#·Tø=ì ªnsTT<ësêu≤<ÓfiË’ flHêdüπs ]#êÃ\T Ç&ç|æ+#·μeTì
|ü⁄s¡e÷sTT+∫ ‘êqT e÷Á‘·+ >∑T≥Tº #·|⁄ü Œ&Ée≈£î+&É ª|üsy¡ T˚ X¯«s¡Tì ©˝≤eTVü≤‘·´+μ
50
kÕj·T+‘√ ˙\j·T´qT #·+ù|kÕÔ&TÉ . <ëdüTqT >±ì eT] me]ì >±ì b˛©düT\T
n¬sdüTº#˚dæ e⁄+&És¡ì }Væ≤+#·e#·TÃ. >∑T≥Tº#·|ü⁄Œ&ÉT ø±≈£î+&É&É+ eTTK´+.
#·|ü⁄Œ&ÉsTT‘˚H˚ #·≥ºeT÷ •øå± nH˚ ùd|ò”º yê\T«\qT ‘Ós¡yê*‡ e⁄+≥T+~.
ø±q+‘·es¡≈î£ n+‘ê kÕ|òdt <” ëj˚T.
H˚sêìø° ã÷s¡Ty® ê sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìø° e⁄qï á |üsd¡ Œü s¡‘˝· À |”&¢ sÉ ÷¡ ¢
y˚TõÅùd≥º T\÷ uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£î+fÒ düsπ >±ì, ˝Òøb£ ˛‘˚ n~ yêfi¯flqT >∑÷&É
u§eTà*ï #˚dæ Ä&çdTü +Ô ~. ≈£îÁs¡|&¢” sÉ T¡ eT÷]Ô (ªe÷j·Tμ˝À) n+<äsT¡ ≈£îÁs¡yêfi¯fl˝≤π>
ne÷j·T≈£î&ÉT. ˇø£Hê&ÉT n‘·ì <ä>]Z∑ øÏ ˇø£ ª¬><äμ› ˝≤+{Ï ÁuÀø£sT¡ (ªC≤MTqTeTìwæμ)
eTT‘˚\Ô eTà nH˚ ˇø£ Ä&ÉeTìwæì ‘ÓkÕÔ&TÉ . kÕsê yê´bÕs¡+˝À ˇø£Hê&ÉT Áã‹øÏ#&Ó ç
Ç|ü⁄Œ&ÉT ªkÕsê ‘·|Œü y=Dí+ eTT≥ºìμ yÓTT>∑T&ûï, ‹+&ç˝ìÒ Ç<äs› T¡ |æ\\¢ q÷
b˛wædü÷Ô, ‘·q÷ï ‘·q dü+kÕsêìï ny˚TàdæHê e+<ä s¡÷bÕj·T\T –≥ºì
ns¡“≈¤ î£ sê\T eTT‘˚\Ô eTà. nsTTHê ÄyÓT˝À #˚e #êe˝Ò<Tä . ªá H√ø£+˝À &Éã÷“
j·÷bÕs¡+ ‘·|Œü eTπsfÒï<äTμ |üdTü e⁄\T ` H√πsì¢ kıeTTà\T ` Ä{ÏøÏ ˙‘·T+~
ø±ì eTq≈£î H˚<Tä . ªdü<Tä e⁄≈£îH√ï&ç$ ˙≈£L ˝Ò<Tä , dü<Tä e⁄˝ÒHê›ìï Hê≈£L ˝Ò<Tä μ
n+≥T+~. ∫qï≈£L‘·Ts¡T ` b˛©düT\T #Ó|Œü ≈£î+&Ü bqï&ÉsTTHê s¬ sTT&ÉT≈£î
eùdÔ ª≈£îø£ÿ˝§düTHÔ êïj·Tμì neTà≈£î yê]ï+–#˚Ã |æ\¢ ` ˇø£ ì»eTsTTq |æ∫Ã≈£îø£ÿ
ø£s¡e>± #·ìb˛sTTq <äT'K+˝À b˛©k˛fi¯fl≈£î e÷eT÷*e«˝Ò<äì ôV≤&ÉT¶ ‘·q
MT<ä kÕsêπødüT ô|fÒº&É+≥T+~. Vü≤è<äj·T$<ës¡ø£eTsTTq ÄyÓT ø£<∏ä≈£î
#·*+∫b˛sTT |òE ” e+<ä qT+&ç bÕ‹≈£îÿ ~+∫ ÄyÓT øπ düT #˚kÕÔ&TÉ eT÷]Ô. ‘·q
ÁbÕMDéT+‘ê ñ|üj÷Ó –+∫ ôV≤&ÉT#¶ ‘˚ · |ü|⁄ü Œ˝À ø±˝ÒsTT+#êqqT≈£î+{≤&ÉT,
dü+‘√wækÕÔ&TÉ . ªôV≤&ÉT¶ u≤ãT kÕ∫Ãø£+μ ‘˚*b˛sTTq ø±s¡D+>± øπ düT ø=fÒj º T·
ã&ÉT‘·T+~. nsTT‘˚ bÕ|ü+ n‘·ì dü+ãsêìøÏ ∫\T¢bı&ÉTdü÷Ô eTT‘˚\Ô eTà ndü\T
$wüjT· + #ÓãT‘·T+~ ` ‘êqT ªø£≥ï+ dü~$#·TÃø=ì ‘˚\>=fÒsº TT+∫+<äμì. ô|>’ ±
Ç˝≤+{Ï ]yêE øπ düT˝À¢ @ |”&¢ sÉ ÷¡ yêfi¯flqT |ü|⁄ü Œ˝À ø±˝ÒsTT+#·˝&Ò ìÉ , n˙ï
@ $<Û+ä >± |üø&£ “É +B>± kÕ–b˛‘êjÓ÷ $e]dü÷Ô eTs=ø£ ∫qï ˝…øÃ£ ]düT+Ô ~.
n+‘ê #Ó|Œæ , |üP]Ô>± ˙s¡T>±]b˛sTTq eT÷]ÔMT<ä eT∞fl C≤*y˚dæ ªªqTe⁄«>∑÷&É
u≤>±H˚ n&ç>±e⁄˝…μμeTàì dü]|º øπæò {ÏdTü +Ô ~. eT÷]ÔøÏ ªn+‘ê ndü+<äs“¡ +¤ >±qT,
51
ø£qTø£≥Tº ø£{qºÏ ≥Tº>±qT, e÷j·T>±qTμ ‘√∫+<ä≥. ªkÕsêμ ndü\T <=s¡ø˝£ <Ò Tä .
<=]øÏ+<äì øπ düTô|{≤ºsT¡ . <=s¡ø˝£ <Ò ìä ‹]– ‘˚\>=fÒkº Õs¡T.....»]–+<äì #Ó|Œü ã&É¶
»s¡>ì∑ $wüjT· + »s¡>˝∑ <Ò Hä êïs¡Tμ nì $düàj·T+ #Ó+<äT‘ê&ÉT. n+‘ê e÷j˚T.
ø±ì ªÄ e÷j·T eT<Ûä´ b+‘· u≤<Ûä!μ nì >∑÷&É nqT≈£îHêï&É≥. nsTTHê
eT÷]Ô ãVüQXÊ dü>∑≥T |”¢&És¡T˝≤>± ‘êq÷ Ä e÷j·T˝À uÛ≤>∑kÕ«$T
nsTTb˛‘ê&Éì|ædüTÔ+~.
n{≤¢ düs¡T›≈£îb˛j˚T eTs=ø£&ÉT ªHê´j·T+μ˝À y˚TõÅùdº≥T. H˚sêìï
|üø&£ “É +B>± ìj·T+Á‹+#˚ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·|⁄ü yêdüeÔ ø£syÔ¡ ê´ìøÏ ªHê´j·T+μ
nH˚ qøÏ© eTTdüT>∑T ‘·–*+#·&+É e\¢ ˇø£ ø=‘·Ô qøÏ© |ü]uÛ≤wü @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
yêdüyÔ êìø°, Ä eTTdüT>∑T≈£L eT<Û´ä b+‘· b&É+e⁄+<√ Ä |ü]uÛ≤wü≈L£ <ëì
‘ê‘·Œsê´ìø° >∑÷&É n+‘· b&É+ e⁄+~. Ä |ü]uÛ≤wü˝À ªπødüT ˇù|ŒdüTø√e&É+μ
y˚sT¡ , H˚s+¡ #˚dqæ ≥Tº n+^ø£]+#·&+É y˚sT¡ . y˚TõÁùd{º Ÿ eTT+<äT≈£î ˇø£ ª|ü‹‘·μqT
‘ÓkÕÔsT¡ . ÄyÓT |ü‹‘˚ >±ì ø£<˝ä∏ À¢ |ü‹‘·˝≤>± ˝Ò<≥ä . #·÷ùdÔ ø£&TÉ |ü⁄˝À $ø±s¡+
|ü⁄{Ïº+#˚≥≥T¢+<ä≥. ÄyÓT ªªq÷ø£sêE ≈£+ô|ìμμ˝À e⁄+≥T+<ä≥. n<Ó{≤¢+{Ï
ø£+ô|˙jÓ÷ ‘Ó*j·Tì ª#ê<äd+Ôü eTT+&Üø=&ÉTø£μsTTq y˚TõÅùd≥º T ÄyÓTqT @+
|üì #˚kÕÔeì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT. >∑‘´· +‘·s+¡ ˝Òø£ ªôV≤&ÉTμ¶ $e]kÕÔ&TÉ .
ˇø£ ªπ>\+μ e+≥kÕsê ÄyÓT <ä>sZ∑ ¡ <=]øÏ+<äì ÄyÓT MT<ä øπ düT. ªeTÁ<ëdüT
ÁbıVæ≤_wüHé Äøº̆ ôdø£¸Hé 4(1)bμ ÁøÏ+<ä øπ düT ô|{≤ºsT¡ . Ä uÛ≤Ø ôdø£¸Hé ÁøÏ+<ä
ô|≥ºã&É¶ øπ düT˝À ªH˚s+¡ #˚kÕyêμ nì n&ÉT>∑T‘ê&ÉT y˚TõÅùd≥º T ÄyÓTqT.
ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤q+&çμ n+<ëyÓT.
ªn+fÒ, H˚s+¡ #˚ùdq+{≤yê?μ
ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤q+&çμ
ªH˚s+¡ #˚kÕyê?μ
ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤qT u≤ãT>±s¡Tμ
ªn+fÒ H˚s+¡ #˚ùdq+{≤yê?μ
ªH˚H+˚ H˚s+¡ #ÓjT· ´˝Ò<+ä &çμ
ªnsTT‘˚ øπ düT y=|ü⁄Œ≈£î+{≤qì b+<äTø£+≥THêïe⁄?μ
52
ªπødüT y=ù|ŒdüT≈£î+{≤q+&çμ.
øπ düT y=ù|ŒdüTø√e&É+ y˚sT¡ . H˚s+¡ #˚jT· &É+ y˚sT¡ . yÓTT<ä{~Ï , sêC≤´+>∑
j·T+Á‘·+ n<Û√Á|ü|+ü #êìï ìj·T+Á‹+#˚ ø±s¡´Áø£eT+˝À n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&ÉT ù|<ä\
bÕ*≥ nedüs¡eTj˚T´ b‘·TÔ>∑&É. ¬s+&Ée~ y˚s¡T. n~ ˙‹ø° ìC≤ìø°
dü+ã+~Û+∫q $wüjT· +. á qøÏ© Hê´j·T|ü⁄ qøÏ© |ü]uÛ≤wü≈L£ <ëì ‘ê‘·Œsê´ìø°
e⁄qï b&É+ yÓTT<ä{À¢ ns¡ú+ø±ø£, Ä ˇø£ÿ πødüT‘√H˚ >∑+≥\T >∑&ÉT|ü⁄‘ê&ÉT
y˚TõÅùd≥º T. ªH˚s+¡ #ÓjT· ´˝Ò<≥ä , øπ düT ˇù|ŒdüT≈£î+≥T+<ä≥μ nì ‹ø£eTø£|&ü ç
‘·qøÏìï düeTdü´\T be¬ses√ ≈£îÁ≥\T|üìï ‘Ó∫Ãô|&ÉT‘·THêïs¡ì ‹≥Tº≈î£ ì ª@B
be«s¡÷ kÕ|ò>” ± düe´+>± q&Éeìe«s¡Tμ nì $düT≈£îÿ+{≤&ÉT. eTT<ë›sTT @&çùdÔ
ÄyÓT~ <=+>∑ @&ÉT|üì rsêàì+∫q ˝Àø£E„\T ÇHéôdŒø£ºsY, ôV≤&ÉT¶ ÄyÓTqT
‹&É‘ês¡T. C≤*|ü&ç y˚TõÅùd≥º T ªÄ$DÒï+ uÛj Ñ T· ô|≥ºø+£ &çμ nì $düT≈£îÿ+{≤&ÉT.
ø±ì ø±ùd|üj÷· ´ø£ ÄyÓT>∑÷&É ªeTq˝≤+{Ï eTìùwHê!μ nì ÄX¯Ãs¡´b˛‘ê&ÉT.
b≥÷ bÕ\Tb˛ø£ b˛©düT\ yÓ|’ ⁄ü ‹]– dæ>T∑ dZ >æ T∑ >Z ± ªÄ ø£+ô|˙\T ` MTs¡T
#Ó|æŒq$ ` b+<äT≈£î b‹Ô+#˚j·Ts¡÷?μ nì ne÷j·Tø£+>± n&ÉT>∑T‘ê&ÉT.
ªb‹Ô+#˚dTü HÔ êï+ kÕsY! b‹Ô+#˚ùdÔ Mfi¯ófl s√&ÉT¢ ø±ùddüTHÔ êïs¡T kÕsYμ nì ‘·eT
ndüV‰ü j·T‘· ‘Ó*j·Tãs¡TkÕÔ&TÉ ÇHéôdŒø£sº T¡ . ªª@ ã‘·T≈£î ã‹πø yêfi¯ófl Ä ã‘·T≈£î
ã‘·ø±* ø£<ë u≤ãT>±s¡÷μμ nì ‘·‘«· + #ÓãT‘ê&ÉT |ò˝æ ≤dü|süò Y nsTTq ôV≤&ÉT.¶
Ä ‘·‘«· +˝ÀH˚ ndü\T dü‘´· + e⁄+~. Ç˝≤+{Ï s¡øs£ ø¡ ±\ Áã‘·T≈£î\T ˝Ò+<˚ á
düe÷»+ q&Ée<äT ` b{§NÃ Ä ã‘·T≈£î\T eTØ ã]‘Ó–+#˚ùd,Ô ‘·eT≈£î eTØ
ªªf…]ãT˝Ÿ q÷´ôdqT‡μμ>± ‘·j÷· s¡sTT‘˚, ô|ô’ |#·TÃ Ä ~≈£îÿe÷*q q÷´ôdqT‡>±fi¯ófl
\+#ê*#·TÃø√˝Òì yêfi¯flsTT‘˚, á eTT<ë›sTT ˝≤>± y˚X´¯ J$‘·|⁄ü u≤<Ûä uÛ]Ñ +#·˝øÒ £
‘ê– s√&ÉTM¶ T<ä |ü&bç ˛‘˚, n|ü⁄Œ&ÉT ôV≤&É÷,¶ ÇHéôdŒø£sº ÷¡ sêø± ‘·|Œü <äT, <=+>∑øπ düT
(ªªπ>\+ kÕsêμμ <=]øÏq øπ düT) ô|≥ºø± ‘·|Œü <äT.
Ç<ä+‘ê y˚TõÅùd≥º T≈£î ns¡+ú nsTTHê ø±≈£îHêï ‘·q |üì ˇ‹Ô&ç n‘·ìï
düsT¡ ≈› î£ b˛j˚T˝≤ #˚dTü +Ô ~. ª˙ ø√s¡T˝º À HÓ\øÏ bìï øπ düT\T? ø£˙dü+ nsTT<äT
e+<ä\T. ø=+&É ø=+&É #=|ü⁄Œq nsTT<äT e+<ä\ ø=+&É\T ‘·yê«\+fÒ ‘·e⁄«,
<ëìøÏ ˙≈£î X¯≈£îÔ+fÒ ñ+&=#·TÃ, ø±ì f…ÆeTT+<ë? Ä˝À∫+#·Tμ nì
53
nqTuÛeÑ E„&sÉ TTq ô|<äe› Tìwæ ˇø±j·Tq Ç∫Ãq dü+<˚X+¯ >∑Ts¡TøÔ =∫Ã, eTT<ë›sTTøÏ
ªˇø£ HÓ\μ y˚kÕÔ&TÉ . n≥T |æeTà≥ ª$T>∑‘ê øπ düT\˙ï #·ø#£ ø· £ |æ\eHês¡+_Û+#˚μ&É≥.
<ëì‘√ Äj·Tq>±] ª#ê<äkÕÔμìøÏ |ò⁄ü ˝ŸkÕºù|.
nsTT‘˚ bÕ|ü+ n+<äsT¡ y˚TõÅùd≥º T\÷ n{≤¢ düsT¡ ≈› î£ b˛˝ÒsT¡ (ø£˙dü+
sê$XÊÅdÔæ ø£<˝ä∏ À¢). sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ ‘·–*+#·T≈£îH˚ á Hê´j·TeTH˚ <=+>∑
eTTdüT>∑T≈£L <ëì yêdüeÔ ø£syÔ¡ ê´ìø° eT<Û´ä e⁄qï b&É+ ‘·q˝À ‘·q e÷qyê+X¯≈L£
eè‹ÔJ$ø° eT<Ûä´ düèwæº+∫q n+‘·s¡+ e\¢ dæÿCÀÁô|òìø˘>± e÷] ªyÓT+≥˝Ÿμ
øπ düe⁄‘ê&ÉT ªyÓ÷ø£+å μ˝À y˚TõÅùd≥º T sêe⁄>±s¡T. áj·Tq eT+∫yê&Éì eTq≈£î
nì|æ+#·&ÉT. b+<äTø£+fÒ ø£<∏ä yÓTT<ä\j˚T´dü]πø ø=+#Ó+ |æ∫Ãyê&ÉsTTb˛sTT
ne÷qTwü+>±qT j·T+Á‘·eT+‘· ø£]qƒ +>±qT ø£ì|ækÕÔ&TÉ . ø±ì ˇø£|⁄ü Œ&ÉT eø°\T
eT÷]Ô n+‘· ne÷j·Tø£+>±qT ªHê´j·T+μ˝À y˚TõÅùdº≥+‘· #ê<ädüÔ+>±qT
e⁄+&çe⁄+{≤&ÉT. ø£èÁ‹eT J$‘êìï ` n+<äT˝Àq÷ ne÷qTwüeTsTTq
ø£èÁ‹eT‘ê«ìï ` uÛ]Ñ +#·˝øÒ £ |æ∫Ã>±qT ø£]qƒ +>±qT ≈£L&É nsTTb˛sTT e⁄+{≤&ÉT.
|ü⁄© bÕeT÷ qs¡øe£ T÷ Nø£{° ø√s¡÷º eTT<ë›sTT\÷ n+‘ê ø£\>±|ü⁄\>∑yTÓ bÆ ˛sTT,
bÕeTT˝≤¢+{Ï kÕsê ≥÷´ãT\÷, Çs¡esTT dü+e‘·‡sê\˝À @&Ü~øÏ Äs¡Ty˚\
øπ düT\ #=|ü⁄Œq eTT–+∫q y˚˝≤~ øπ düT\˝Àì eTT<ë›sTT\÷ Äj·Tq≈£î ø£\˝ÀøÏ
ekÕÔsT¡ . Á|ü‹s√p øπ düT˝Ò, <ë<ë|ü⁄>± n˙ï kÕsêπødüT˝Ò. n+<äsT¡ eTT<ë›sTT\÷
C…sTT\Tπø. ªª≈£L©\T C…sTT\TøÏ, ≈£îwüßsº √>∑T\T C…sTT\TøÏ, ne÷j·T≈£î\T C…sTT\TøÏ,
<ä]Á<äT\T C…sTT\TøÏ, Ä&Éyêfi¯ófl, nHê<∏\ä T n+<äs÷¡ C…sTT\TøÏ...μμ, ªns¡sΔ ÷¡ bÕsTT
≈£L\¶ãT“*∫Ã yÓTTj·TéTqïμ cÕe⁄ø±s¡T\≈£î ø±<äT, kÕsê≥÷´ãT yÓ÷dæq
ªø±fi¯fl ì+&Ü ãTs¡<ä ãTs¡<,ä e+{Ïì+&Ü ãT–ZãT–Z, ø√ø£ì+&Ü &Ü>∑T\T &Ü>∑T\T,
‘·\ì+&Ü ù|\T ù|\T, ø£fifl¯ ì+&Ü »&ÉT|ü⁄ »&ÉT|ü⁄μ e⁄qï ÅdøÔ” Ï C…sTT\T. Mfi¯fl+‘ê
ø£≥ø£{≤\ yÓqTø£ ≈£î[fl ≈£î[fl e⁄+{≤s¡T. ‘·q MT<ä |ü>∑ã{Ïº e⁄+{≤s¡T
nqT≈£î+{≤&ÉT. nqT≈£îì |æ∫Ãyê&ÉsTT b˛‘ê&ÉT. ‘·q #˚‘T· \T Á‘ê#·T\T>±qT,
yêfi¯fl+‘ê Ä Á‘ê#·TqT #·+ù| |ü>|∑ {ü qºÏ #·*NeT\>±qT ø£qã&É‘ês¡T. dæsê˝À
$wü+, ø£\+˝À ø±≥T ø£ì|ækÕÔsTT. b˛©düT\≈£î &ÉãT“*∫Ãq cÕe⁄ø±s¡T≈£î
ªã<äT\Tμ πøkı|ü⁄Œ≈£îqï cÕe⁄ø±s¡T uÛÑè‘·T´&çøÏ |æ#ÓÃøÏÿq ø√|ü+‘√ »]e÷Hê
54
ø£&ÜÔqHêï $q≈£î+&Ü C…\’ T•ø£å y˚kÕÔ&TÉ . ∫e]øÏ $#ê]+#·≈î£ +&ÜH˚ ø=+<ä]øÏ
•ø£yå k˚ ÕÔ&TÉ . y˚dæ ‘êqT |æ#êÃdüT|üÁ‹øÏ b˛‘ê&ÉT.
y˚TõÅùdº≥T\÷ eø°fi¯Sfl á nã<äΔ|ü⁄ ø£+|ü⁄‘√ kÕeTs¡düéTsTTHê
kÕ~Û+#ê*, |æ∫Ãyêfi¯flsTTHê ø±yê*. ø±ì á ªùd|òyº” ê\T«μ eTs¡˝À¢ ∫≈£îÿ≈£îqï
ù|<ä\≈£î e÷Á‘·+ ªkÕeTs¡d´ü +μ ˇø£ e÷s¡+Z ø±<äT, Ä <Ís¡H® ê´ìï nqTuÛ$Ñ +#·&yÉ T˚
Mfi¯fl≈£î e÷s¡+Z . n+<äTøπ yêfi¯fl≈£î ø√s¡Tº n+fÒ uÛj Ñ T· +, ndüV≤ü ´+. ù|<äyêfi¯ófl
s√>±ìø£+fÒ ÄdüŒÁ‘·T\≈£î b≈£îÿe uÛj Ñ T· |ü&≥¶É Tº, H˚sêìø£+f… ø√s¡T\º ≈£î b≈£îÿe
uÛÑj·T|ü&É‘ês¡T. ø£fi¯ófl ˝Òø£ ø±<äT, ñ+&û #·÷&É<ä\TÃø√ì ã÷s¡T®yê #·{≤ºìøÏ
nHê´j·T+ ø£q|ü&<É Tä . #·{≤º\ n‹Áø£eTD e÷Á‘·yT˚ ø£qã&ÉT‘·T+~. nHê´j·T+
cognizable offence ø±<äT, <ëìMT<ä Á|ürø±s¡yT˚ . <ëì ø£fifl¯ ≈£î ø±+Á{≤≈£îº
ø£qã&ÉT‘·T+~ >±ì Ä ø±+Á{≤≈£îº yÓq≈£îqï yÓ÷kÕ\T ø£qã&Ée⁄. ø±+Á{≤≈£îqº T
n‹Áø£$TùdÔ |ü{+ºÏ #·T≈£î+≥T+~ >±ì Ä ø±+Á{≤πøº e÷qe‘ê«ìï n‹Áø£$TùdÔ
<ëìøÏ |ü≥<º Tä . <ëdü] uÀ&çøÏ yêfi¯fl }] Áô|dæ&+Ó ≥T (ªkıeTTà\T b˛Hêj·T+&çμ)
»‘·b˛‘·T\T ø=q&ÜìøÏ HÓ\≈£î e+<ä≈î£ bÕ‹ø£ #=|ü⁄Œq e&ûø¶ Ï (}] ø£sD¡ +
kÕøÏå>±) eT÷&ÉT e+<ä\T n|æŒ∫Ã Äs¡Te+<ä\≈£î Áb˛H√≥T sêsTT+#·Tø=ì,
b˛‘·T*ï ‘êqT ‘√\T≈£îb˛sTT, Ç∫Ãq e&û¶ ~>∑$T+–, eT∞fl Áb˛H√≥T Á|üø±s¡+
Äs¡Te+<ä\÷ #Ó*+¢ #·eTì &çe÷+&é #˚ùdÔ n<˚B á #·{≤ºìøÏ ø£ì|æ+#·˝<Ò Tä .
ø±ì n<˚ #·≥+º Áô|dæ&+Ó ≥T nqïø=&ÉT≈£î ‘·q uÛ≤s¡´qT nee÷q|ü]#ê&Éì
yê&çMT<ä #ÓsTTĆÒdTü ≈£îqï+<äT≈£î uÀ&çì Ä¬sï\T¢ C…\’ T≈£î |ü+|æ+~. Áb˛H√≥TqT
ªÄqsYμ #ÓjT· ´˝Òøb£ ˛sTTq+<äT≈£î n‘·ì ÄdæìÔ »|ü⁄Ô #˚d+æ ~. Ä Áô|dæ&+Ó ≥T
uÀ&çì ˝§+>∑BdüT≈£îH˚+<äT≈£î #·{≤ºìï yê&ÉT≈£îH˚ rs¡T ˝Àø£+˝À ]yêCÒ>±ì
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À n|üPs¡«eTsTT+~.
yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥ n‘·ì ÄdæìÔ (ˇø£ mø£s+¡ q\uÛ’… ôd+≥¢ ãèVü≤‘Y C≤^s¡T)
»|ü⁄Ô #˚sTTkÕÔ&ÉT ‘·q≈£î sêdæsTT∫Ãq Áb˛H√≥TqT ªÄqsYμ #˚j·T&˚yÓ÷qqï
uÛj
Ñ T· + e´ø£|Ô ]ü ∫. ‘·q nqï ø=&ÉT≈£îqT ø={≤º&ìÉ |òsæ ê´~∫Ã uÀ&ç>±&ç ≈£î≥T+ã+
MT<ä @ø£+>± n¬sdüTº yê¬s+≥T¢ sêsTTkÕÔ&TÉ y˚TõÅùd≥º T #˚‘.· ‘ê\÷ø± yπ̊s
ø±ã{Ïº ‘êeTT ‘Ó∫Ãq ÄdæÔ dü]|º øπæò ≥T #Ó\<¢ ìä eT‹˝Òì #·≥+º Á|üø{£ ùÏ dÔ ø√s¡Tqº ï
55
‘ê\÷ø± ‘êd”˝≤›s¬ q≈£ |ü]>¬ ‘Ô̊ z|æø˝£ øÒ £ eè‹Ô C≤MTHé<ës¡≈¢ î£ &ÉãT“*#·TÃø=ì
ãj·T≥|ü&‘É ês¡T uÀ&ç, n‘·ì uÛ≤sê´, ≈£L‘·Ts¡÷. yêsTT<ë yêsTT<ë≈£î ø√s¡T#º T· ≥÷º
‹s¡>˝∑ øÒ £ dü‘e· T‘·eTe⁄‘·Tqï uÀ&ç MT<ä, n‘·ì u≤eTà]› MT<ä yêfi¯fle\¢ ‘·q≈£î
ÁbÕD≤bÕj·TeTT+<äì ªu…+’ &√eØμ øπ düT ô|&É‘ê&ÉT Áô|dæ&+Ó ≥T. <ëìø√dü+ ø£˝ø… sº£ T¡
ø±+ô|[flq ePs¡˝≤¢ yÓfi≤fl*‡ edüTÔ+~ uÀ&çøÏ, n‘·ì düVü≤#·s¡T\≈£L. n{≤¢
‹s¡>≥∑ +˝À uÀ&ç ≈£L‘·Ts¡T sö&û\ bÕ\ã&ç #·ìb˛‘·T+~. &ÉãT“ ø√dü+ »–©&ÉT≈£î
q\uÛ’… ôd+≥¢ uÛ÷Ñ $T ªÁb˛H√≥T s¡sTT´#˚Ãj·Tμ>±, »–©&ÉT <ä>sZ∑ ¡ Ä Áb˛H√≥TqT
ªÁ{≤qT‡eØμ #˚sTT+#·T≈£îì, Ä q\uÛ’… ôd+≥¢ uÛ÷Ñ $T ‘·q≈£î neTàø£b˛‘˚ <ëyê
y˚kÕÔqì H√{°d|æ Œæ kÕÔ&TÉ Áô|dæ&+Ó ≥T. »–©&ÉT e÷Á‘·+ @+ #˚kÕÔ&TÉ ? ≈£L‘·T]
ô|+&çø¢ Ï n‘·ìø° &ÉãT“ nedüsy¡ T˚ . kÕ{Ï ù|<äs¬ ‘’ ì· uÀ&çøÏ Ädüsê>± ì\ã&Ü¶&˚
>±ì, n~ ‘·q ù|<ä]ø£+ |ü]~Û˝ÀH˚. ∫e]ø£+{≤ u≤eTà]›˝≤ ì\ã&É&É+
n+<ä]ø° kÕ<Û´ä + ø±<äT.
Ç+‘·˝À Áô|dæ&+Ó ≥T nqï ø=&ÉT≈£îqT ø={Ïqº øπ düT˝À uÀ&çøÏ Ä¬sï\T¢
•ø£.å yÓqø£H˚ ªÁb˛H√≥T øπ düTμ >∑÷&É z&çb˛‘ê&ÉT. uÛ÷Ñ $T &çÁø° nsTTb˛‘·T+~.
>∑‘·´+‘·s¡+ ˝Òø£ sêJøÏ ekÕÔ&ÉT uÀ&ç. q\uÛ…’ ôd+≥¢ bı\+ Áô|dæ&Ó+≥T≈£î
neTà&ÜìøÏ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. Ä q\uÛ’… ôd+fÒ¢ Áô|dæ&+Ó ≥T≈£î ‘·≈î£ ÿej·÷´j·Tì
ø±<äT. n‘·ì ¬s+&ÉT bı˝≤\ eT<Ûä´ Ä uÛÑ÷$T e⁄+~. n+<äTπø <ëìï
ø£*ù|düTø√yê\H˚ ‘ê|üÁ‘·jT· +. ù|<äyê&çì ˝§+>∑BdüTø√e{≤ìøÏ ã÷s¡Ty® ê#·≥+º
düyTÓ à≥˝≤+{Ï kÕ<Ûqä +. <ëìï |üP≥T>± yê&ÉT≈£î+{≤&ÉT Áô|dæ&+Ó ≥T. Ä düyTÓ à≥qT
eTsê´<ä>± b<äTs√ÿ˝ÒeT˙, ‹]– <Óã“rj·T{≤ìøÏ ‘·q≈£î Ä düyTÓ à≥ |üìøÏsê<ä˙,
y˚sπ Äj·TT<Ûë\T ø±yê\˙ ‘Ó\TdüT≈£îH˚d]ü øÏ #ê˝≤ø±\+ |ü&TÉ ‘·T+~. ‘·q düV≤ü q+
q•+#˚<ëø±, Äs√>∑´+ #Ó&<˚ ëø± HÓ≥ãº &çq ‘·sT¡ yê‘˚ Ä $wüjT· + ns¡eú Te⁄‘·T+~.
(á ˇø£ÿ s¡#·q˝ÀH˚ nqT≈£î+{≤qT sê.$.XÊÅdæÔ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·|ü⁄ es¡Z
dü«uÛ≤yêìï düŒwü+º >± #·÷|ækÕÔ&TÉ .)
n+<äTøπ ª‘·\T|ü⁄ >=fiËfl+μ ˝Àì eè‹Ô _Ûø>å£ ±&ÉT (M\TqTã{Ïº <=+>∑ ≈£L&Ü
nsTTq) ô|&’ sç êE≈£î #·≥eº T÷, ø√s¡Tº n+‘ê uÛj Ñ T· +ø£s+¡ >± ø£ì|ækÕÔsTT. »&û\® T
<äTø£ÿ ã*dæq >∑T+≥qø£ÿ˝≤¢>±, |”&¢ sÉ T¡ ¢ #·s#¡ s· ê¢&˚ Á‘ê#·T˝≤¢>±, b˛©düT\÷ ø√s¡Tº
56
dæã“+B |”&+ç #·&ÜìøÏ j·TeTT&ÉT |ü+|æq ôdŒwü˝Ÿ f…|Æ ⁄ü |æXÊ#ê˝≤¢>± ø£ì|ækÕÔsT¡ .
Hê´j·TkÕúq+ b+‘· ªñqï‘·μeTsTTHê, <ëì Äes¡D˝À eT+∫ |üP\#Ó≥T¢ Hê{ÏHê
yê{ÏøÏ $wü|ü⁄cÕŒ˝Ò |üPkÕÔj·Tì, nø£ÿ&É |ü#·Ã{Ï |üP\r>∑\T ≈£L&Ü |üdü]ø£
bÕeTT˝≤¢ e÷s¡‘êj·Tì, nø£ÿ&É e÷qdü düs√es¡+ e⁄+fÒ n~ yÓTTdü* >=sTT´>±
≈£î+∫+#·T≈£î b˛‘·T+<äì, nø£ÿ&É ne÷j·Tø£|⁄ü ∫\ø£*ï ô|+∫‘˚ n$ >∑<\›ä T>±
b<äT>∑T‘êj·Tì, nø£ÿ&É bes¡sTTHê q$«‘˚ n~ sêø£då ü eè•Ãø±\T ‘√ø£\‘√
q$«q≥T¢+≥T+<˚>±ì eTqTwüß\ qe⁄«˝≤>± e⁄+&É<ìä nì|ædTü +Ô ~. (ìC≤ìøÏ
ª‘·\T|ü⁄ >=fiËfl+μ ˝Àì Ä s¬ +&ÉT ù|J\ ø√s¡Tº es¡qí #ê˝≤ n<äT“¤‘e· TsTTq~.)
@eTì|æ+∫Hê ô|&’ sç êE˝≤+{Ï yêfi¯ófl #˚jT· >∑*+Z <˚MT ˝Ò<Tä . sêC≤´+>∑
j·T+Á‘·|⁄ü Á|ü<ëÛ q ø£seÔ¡ ´+ ÁXÊ$Tø£esêZìï nD#·&yÉ T˚ >±ì, n<Û√Á|ü|+ü #êìï
¬s>∑T´˝Ò{Ÿ #Ój·T´&É+ ø±<äT. n+<äTπø Ä n<Û√ Á|ü|ü+#·yêdüT\T sêC≤´+>∑
j·T+Á‘êìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê{≤\T #˚jT· &É+ >±ì, <ëìï e÷s¡Ã&É+ >±ì
nkÕ<Ûä´+. n≥Te+{Ï ø£èÁ‹eT b˛sê{≤*ï ∫Á‹+#·ø£b˛e&É+ sê$XÊÅdæÔ˝À
yÓT#·TÃø√<ä>Z∑ \ø£Då y˚T >±ì, <äTs¡“s¤ y¡ TÓ qÆ á Jeq |ü]dæ‘ú T· \qT e÷s¡Ã>∑\
esêZ\ >∑T]+∫ Äj·Tq sêj·T&É+ n\es¡TÃ≈£î+fÒ u≤>∑T+≥T+~. \+ô|Hé
esêZ\ J$‘êìï b+‘· yêdüÔ$ø£+>± ∫Á‹+∫Hê n~ yêdüÔ$ø£ <äèø£Œ<∏ä+
ne⁄‘·T+<˚ >±ì $|üe¢ <äèø£Œ<∏+ä ø±<äT.
57
ìyê[
kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘·
ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄
ôV’≤<äsêu≤<é˝À Hê+|ü*¢ ùdºwüHés√&ÉT¶˝À ªVü≤πsø£èwüíμ uÛÑ»qdü+|òüT+
ø±sê´\j·T+ e⁄+~. Ä s√&ÉT¶ MT<ä b˛‘·÷e⁄+fÒ Ä dü+|òTü düuTÑÛ ´\T ‘·s#¡ T· >±
uÛ»Ñ q #˚d÷ü Ô ‘ês¡d|ü &ü ‘É ês¡T. n+<äs÷¡ #·÷&É{≤ìøÏ ˇπø˝≤>∑T+{≤s¡T. n+<ä]
y˚wü<Ûës¡D≤ ˇπø˝≤>∑T+≥T+~. n+<ä] |ü\T≈£L ˇπø˝≤>∑T+≥T+~. n+<ä]
Ä˝À#·q\÷>∑÷&É ãVüQXÊ ˇπø˝≤>∑T+{≤j˚TyÓ÷? ñ+fÒ n~ eTqTwüß\≈£î
nkÕ«uÛ≤$ø£yT˚ >±ì uÛ»Ñ q uÛ≈Ñ î£ \Ô ˝À nkÕ<Ûës¡D+ø±<äT. ˇø£ ª>∑Ts¡Te⁄μ bÕ<ë\#Ó+‘·
‘·eT e´øÏ‘Ô ê«ìï ns¡ŒD #˚dæ ‘êeTT }Væ≤+#·T≈£îqï ªuÛ>Ñ e∑ +‘·T&çμ‘√ ‘ê<ë‘·à´+
#Ó+<ä&+É nì |æ\eã&˚ nK+&É ñqà‘·dÔ ‹úæ ì bı+<ä&+É uÛ»Ñ qdü+|ò÷ü \ \ø£å ´+.
Ä nK+&Éd‹úæ ˝À e´øÏ‘Ô ê«\≈£î s¡+>∑÷ s¡TN yêdüHê ñ+&Ée⁄, ñ+&Éøb£ ˛e&ÉyT˚
yêfi¯fl≈£î ø±yê*. n≥Te+{Ï dæ‹ú ˝À Ä˝À#·q n+≥÷ e⁄+fÒ n~ n+<ä]˝Àq÷
ˇπø˝≤ ñ+&É&+É ˝À ÄX¯Ãs¡´+ ˝Ò<Tä .
ø£eT÷´ì»+ >∑÷&É eTqTwüß*ï s¡+>∑÷ s¡TN yêdüHê ˝Òì eT÷>∑
eTqTwüß\T>± e÷s¡TdüT+Ô <äH˚ ã÷s¡Ty® ê<ä÷wüD Á|ü#ês¡+˝À e⁄+~. n~ nã<ä+Δ
ø±e&ÜìøÏ ˇø£fÒ e÷s¡+Z . Á|üC≤ ñ<äé÷\ \ø£å ´+ ìs¡TDZ eTsTTq ‘ê<ë‘·à ´dæ‹ú ì
kÕ~Û+#·&+É ø±<äT. á uÛÖ‹ø£ Á|ü|+ü #êìï Ç|ü⁄Œ&ÉTqï <ëìø£+fÒ n+<ä+>±
r]Ã~<ä&› +É . n{≤¢ r]Ã~<ä&› +É ˝À Á|ü|+ü #êìøÏ düV≤ü »eTsTTq yÓ$’ <Û´ä + q•+#·<Tä .
n+<äT˝Àì #Ó&TÉ sê*b˛‘·T+~>±ì eT+∫ eT]+‘· sêDÏdTü +Ô ~. Á|ü»\ J$‘·+˝À
b+‘· yÓ$’ <Û´ä + e⁄+<√ Á|üC≤sê»´+˝À n+‘· ñ+≥T+~, Á|üC≤ ñ<äéT+˝Àq÷
n+‘· ñ+≥T+~. Á|üC≤ ñ<äéT+˝ÀøÏ e#˚Ãyêfi¯fl e´øÏÔ‘ê«\T ñ<äéT+˝À
ø£]–b˛e⁄, ñ<äéT+ yêfi¯fl e´øÏ‘Ô «· +˝À ø£]–b˛‘·T+~. ‘·eT |üPs¡«e´øÏ‘Ô ê«\qT
düè»q, nø√ºãsY 1983
58
kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄
ñ<äéT e´øÏÔ‘ê«\T>± ˇø=ÿø£ÿs¡÷ ˇø=ÿø£ÿ $<Ûä+>± eT\#·T≈£î+{≤s¡T.
$|ü¢y√<äéT+˝À uÛ≤>∑+>± ˇø£ s¡#·sTT‘·qsTTHê Ç‘·s¡ s¡+>±\˝À |üì#˚ùd
ø±s¡´ø£s¡ÔqsTTHê ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚≥|ü⁄Œ&ÉT á ne>±Vü≤q‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+
nedüs¡+.
e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·>± ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î ˇø£ dü«‘·+Á‘·yTÓ qÆ
‘ê‹«ø£ e´øÏ‘Ô «· + e⁄+~— Çø£ÿ&É ªdü«‘·+Á‘·+μ n+fÒ dæ<ëΔ+‘êìø° ñ<äé÷ìø°
nr‘·eTsTTq~ ø±<äT, ‘·q dü«+‘·eTTÁ<ä >∑\ düeTÁ>∑eTsTTq ‘ê‹«ø£e´øÏ‘Ô «· +
e⁄+~. Ç~ ≈£î≥T+ãsêe⁄ Á|ü‘´˚ ø£‘,˚ b+<äT#˚‘q· +fÒ e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\≈£î
kÕ<Ûës¡D+>± ‘·eT<äsTTq kÕVæ≤‘·´ e´øÏ‘Ô «· + ñ+≥T+~>±ì ‘ê‹«ø£ e´øÏ‘Ô «· +
ñ+&É<äT. ‘ê‹«ø£ $wüj·÷\˝À n_ÛÁbÕj·÷\T e÷Á‘·y˚T ñ+{≤sTT. Ä
n_ÛÁbÕj·÷\T e÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ë\ qT+&ç Á>∑Væ≤+∫q$ ø±e#·TÃ,
yê{Ï $|ü⁄©ø£s¡D\T >∑÷&É ø±e#·TÃ. ø±ì |ü*πø Á|üryêø£´+˝Àq÷ Á|ü‹
|ò*ü +#˚≥≥Te+{Ï $düèÔ ‹ e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ |ü⁄wæ>º ÷∑ &É ø£*–q ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏+ä
ñ+&É&+É ns¡T<äT. n+<äTøπ kÕ<Ûës¡D+>± e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\T >∑‹ ‘ê]ÿø£
uÛÖ‹ø£yê<ä+ >∑T]+#√ Á|üdTü ‘Ô · n+‘·sê®rj·T |ü]dæ‹ú >∑T]+#√ sêj·TeT+fÒ
Bs¡eÈ TsTTq yê´kÕ\T sêj·T>∑\s¡T >±ì #Ó≥TºMT<ë |ü⁄≥ºMT<ë sêj·TeT+fÒ
sêj·T˝ÒsT¡ . n<Ûyä ê sêdæHê, Ä |üP≥≈£î e÷]ÿ ‡»+ |üøÿ£ q ô|{Ïº ‘·eT |üPsê«ÁX¯eT
ªdü+kÕÿs¡μ eTsTTq eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ eTsê´<ädTü \Ô <äèø£Œ<∏+ä ‘√ sêkÕÔsT¡ . ˇø=ÿø£ÿkÕ]
#ê˝≤ ]j·÷ø£qå Ø>± ≈£L&É sêkÕÔsT¡ . ø±ì ≈£î≥T+ãsêe⁄ e÷Á‘·+ ≈£î≥T+ãsêe⁄
>±H˚ ˝…ìì»+ qT+&ç dæìe÷ bÕ≥\ es¡≈î£ nìï{Ï >∑T]+N sêkÕ&ÉT. <˚ì
>∑T]+∫ sêdæHê eTq≈£î ≈£î≥T+ãsêe⁄ >=+‘˚ $ì|ædüTÔ+~>±ì e÷]ÿ ‡»+
>=+‘·T Á|ü‘´· ø£+å >± $ì|æ+#·<Tä . n+‘ê #·~$q ‘·sT¡ yê‘·, Ä Ädüø>ÔÏ ±ì eTq≈£î
ñ+fÒ, Ç~ e÷]ÿ ‡»y˚THê nqï MTe÷+dü $T>∑T\T‘·T+~. ˇø=ÿø£ÿkÕ] Ä
Á|üXÊïs¡øú +£ Á|üXÊïs¡øú +£ >±H˚ $T>∑T\T‘·T+~ >∑÷&É.
≈£î≥T+ãsêe⁄ 20 e X¯‘êã›|⁄ü Á|ü<eä∏ TuÛ≤>∑+˝À ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä ÁbÕ+‘·+˝Àì
|ü≥Dº ≤\ì |æ\eã&˚ ã*dæq |ü˝≥¢… ÷fi¯fl˝À ˇø£ <ëì˝À |ü⁄{≤º&ìÉ , eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑
Áu≤Vü≤àD ≈£î≥T+ã+˝À ô|]>±&Éì ‘Ó*j·Tø£b˛‘˚ eTq≈£î ≈£î≥T+ãsêe⁄
59
ns¡+ú ø±&ÉT. Äj·Tq Ä˝À#·q\qT e÷]ÿ ‡»+ øå±fi¯q #˚dqæ ‘·sT¡ yê‘· >∑÷&É
Á|ü‹øπ |å +ü >± $T–*b˛sTT Äj·Tq ‘ê‹«ø£ e´øÏ‘Ô «· +˝À s¡+>∑]+#·T≈£îb˛sTTq
á |üPsê«ÁX¯eT|ü⁄ n+XÊ\T ø=ìï ñHêïsTT. ãVüQXÊ ny˚ ˝Ò≈î£ +fÒ nuÛTÑ ´<äjT·
uÛ≤yê*ï ã÷s¡Ty® ê yês¡ e÷dü|Áü ‹ø£\ bÕsƒ≈¡ î£ \ <ä>]Z∑ øÏ rdüT≈£îb˛e&É+˝À Äj·Tq
kÕ~Û+∫q $»j·T+ kÕ<Û´ä eTj˚T´~ ø±<˚y÷Ó . ªj·TTeμ˝Àq÷ ªÄ+Á<ÛCä À´‹μ ˝Àq÷
1970 ‘·sT¡ yê‘· Äj·Tq sêdæq yê´kÕ\T #·÷ùdÔ á $wüjT· + ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
e÷]ÿ ‡»+ n+fÒ ãVüQXÊ Çwü+º ˝Òì yêfi¯fl <ä>]Z∑ øÏ ªã÷s¡Ty® êμ ª<√|æ&μû e¬>s’ ê
|ü<äC≤˝≤ìï $ì <ä&ÉTdüT≈£îH˚ yêfi¯fl <ä>∑Z]øÏ XÊÅd”Ôj·T k˛wü*düTº uÛ≤yê\qT
#˚s¡Ã&ÜìøÏ Äj·Tq #˚dæq Á|üj·T‘·ï+ á yê´kÕ\qï dü+>∑‹ eTq+
eTs¡∫b˛≈£L&É<Tä . eT]∫b˛sTT á yê´kÕ\qT $X‚w¢ ùæ dÔ Äj·Tq≈£î nHê´j·T+
#˚dqæ yêfi¯fleTe⁄‘êeTT.
Ä Á|üjT· ‘·ï+˝À Äj·Tq nqTdü]s∫q XË*’ |üØøÏ+å #· <ä>~Z∑ . nqTdü]+#·
<ä><Z∑ √ ø±<√ Hê≈£î ‘Ó©<äT. e÷]ÿ ‡düTº bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\q÷ dæ<ëΔ+‘ê\q÷
ø=fÒwqü q¢ ÷ M˝…q’ +‘· ‘·≈î£ ÿe>± Á|üj÷Ó –+∫ e÷]ÿ ‡C≤ìï $e]+#˚ Á|üjT· ‘·ï+
ø=ìï dü+<äsê“¤\˝À ‘·|Œü ≈£î+&Ü ø±+ø£Då j ° T· +. s¡cÕ´˝À C≤sY Á|üuTÑÛ ‘·«+ ôdHê‡sY
ø£fió¯ fl ø£|Œü &ÜìøÏ ô|K¢ H√yé ‘materialist’ nH˚ ã<äT\T ‘monist’ nH˚ ù|s¡T
ô|{Ïº e÷]ÿ ‡düTº #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+ MT<ä |ü⁄düøÔ +£ sêkÕ&ÉT. ˝…ìHé >∑÷&É
kÕÁe÷»ýê<ä+ MT<ä ‘·q ÁbÕe÷DÏø£eTsTTq yê´dü+ sêùd≥|ü⁄Œ&ÉT s¡wü´Hé
Á|üuTÑÛ ‘·« kÕÁe÷»ýê<ä #·s´¡ \ >∑T]+∫ e÷Á‘·+ #Ó|Œü ≈£î+&É C≤Á>∑‘|Ô· &ü eÉ \dæ
e∫Ã+~. nsTT‘˚ Á|üuTÑÛ ‘·« ôdHê‡sY ˝Ò≈î£ Hêï eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ≈¡ î£ \ eTqdüT‡\˝À
ˇø£ ôdHê‡sY e⁄+{≤&ÉT. yê&ç ø£fi¯óflø£ù|Œ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·T≈£î+&É Hê k˛~
H˚qT #Ó|ü⁄Œ≈£îb˛‘êq+fÒ <ëìe\¢ Á|üjÓ÷»q+ ñ+&É<äT. n|ü&ÉT ndü\T
#Ó|üŒ≥eTsTTHê e÷H˚dæ sê»ø°j·T ñ<äéTy˚T eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ì nuÛÑT´<äj·T
|ü+<∏ë˝ÀøÏ ‘ÓdTü +Ô <äì }s¡Tø√yê*, ˝Ò≈î£ +fÒ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ uÛ≤wü˝À eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ øÏ
#ÓbÕŒ*. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï~ Ä#·s¡DX¯SqéTsTTq ãVæ≤wüÿs¡D (passive
boycott). n+<äT˝À >=|üŒ‘·q+ ˝Ò<Tä . s ¬ +&Ée~ Ä#·sD¡ ≤‘·àø£yT˚ >±ì n+<äT˝À
ˇø£ Çã“+~ e⁄+~. ‘·–q≥Te+{Ï bÕ]uÛ≤wæø£ |ü<ë\T ˝Ò≈î£ +&Ü, dæ<ëΔ+‘·#Á· ≥+
60
˝Ò≈î£ +&Ü XÊÅdj Ô” T· +>± Ä˝À∫+#·&+É kÕ<Û´ä eTH˚ nb˛Vü≤qT n~ ø£*–düT+Ô ~.
b\Áø±ºH,é Áb˛{≤Hé nH˚ |ü<ë\T yê&É≈î£ +&É uÛÖ‹ø£ XÊÅkÕÔìï $e]+#·˝sÒ ê nì
be«s¡÷ n&É>s∑ T¡ . ø±ì <√|æ&,û ã÷s¡Ty® ê nH˚ e÷≥\T yê&É≈î£ +&É á Á|ü|+ü #êìï
$e]+#·˝Òsê nì e÷Á‘·+ Á|ü•ïkÕÔs¡T. Ä Á|üX¯ï Hê´j·TeTsTTq<äH˚ ÁuÛÑeT
ø£*–+#·≈£L&É<äT.
n+‘˚ø±<äT, dæ<ëΔ+‘·+ es¡≈î£ b˛≈£îHêï, Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚
|ü<‹Δä ˝ÀH˚ e÷]ÿ ‡C≤ìø° ã÷s¡Ty® ê <äèø£Œ<∏ëìø° eTÚ*ø£eTsTTq ‘˚&Ü e⁄+~.
e÷]ÿ ‡»+ düe÷C≤ìøÏ (be] ÇcÕºsTTcÕº\‘√ Á|üy˚Tj·T+ ˝Ò≈£î+&É) e⁄qï
uÛÖ‹ø£d«ü s¡÷|ü+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ e´øÏìÔ Ä düe÷» ìsêàD+˝À ˇø£ ì]›weºü TsTTq
kÕúq+>∑\ eTìwæ>± ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥T+~. ã÷s¡T®yê <äèø£Œ<∏ä+ e´øÏÔ‘√
ÁbÕs¡+_Û+∫ n‘·ìø=ø£ ªdüVü≤»μeTsTTq eTqdüÔ‘·«+ ÄbÕ~+∫, n≥Te+{Ï
e´≈£î\Ô T |üse¡ ÷DTe⁄\T>± @s¡Œ&É¶ düeT÷Vü≤+>± düe÷C≤ìï ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥T+~.
ˇø£{Ï düe÷»+ qT+&ç e´øÏìÔ , s¬ +&Ée~ e´øÏÔ qT+&ç düe÷C≤ìï ìs¡÷|ækÕÔsTT.
ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· #·Á{≤ìï Á|üj÷Ó –+#·≈î£ +&É nuÛTÑ ´<äjT· uÛ≤yê\qT
‘Ó\bÕ\ì Á|üjT· ‹ïùdÔ n~ nìyês¡´+>± e´øÏÔ qT+&ç düe÷C≤ìï ìs¡÷|æ+#˚
ã÷s¡T®yê #·Á≥+˝À ≈£Ls¡T≈£îb˛sTT ªe´øÏÔøÏ Ä]úø£+ Á|ü<Ûëq+μ (man is an
economical animal) nH˚ ≈£îå Á<ä uÛÖ‹ø£yê<ëìøÏ ~>∑C≤πs Á|üe÷<ä+ e⁄+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ø£fi≈¯ î£ >∑\ uÛÖ‹ø£ |ü⁄Hê~ì rdüT≈£î+<ë+. ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+#˚‘·
ìs¡ísTT+#·ã&˚ ñ|ü]‘·\+˝À ø£fi¯ ˇø£ uÛ≤>∑+. kÕe÷õø£ ñ‘·Œ‹Ô#˚‘·
ìs¡ísTT+#·ã&˚ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+ jÓTTø£ÿ $$<Ûä s¡÷bÕ\˝À ø£fi¯ ˇø£{Ï.
|ü⁄Hê~˝Àì yÓs’ T¡ <Ûë´\‘√ düV‰ü |ü⁄Hê~ eTTÁ<ä ø£fiM¯ T<ä e⁄+≥T+~. n+fÒ ø£fi≈¯ î£
#ê]Á‹ø£ dü«uÛ≤e+, es¡Z dü«uÛ≤e+ ñ+{≤sTT. Ç~ (dü÷\ú +>±) e÷]ÿ ‡düTº
ne>±Vü≤q. Bìï ªbe«]ø° ns¡ú+ø±ìμ á uÛ≤wü˝À #Ó|üŒ≈£î+&É ªn+<ä]ø°
ns¡eú Tj˚T´≥≥Tºμ ã÷s¡Ty® ê e´øÏyÔ ê<ä+ #·Á≥+˝À Ç$T&çÃ #Óù|Œ≥|ü⁄Œ&ÉT W‘ê‡Væ≤ø£
e÷]ÿ ‡düT\º T #ê˝≤ eT+~ á $<Û+ä >± yê~kÕÔsT¡ . ªeTT+<äT ø£&TÉ |ü⁄≈£î ‹+&ç
e⁄+fÒ ø£<ë ø£fi¯ nsTTHê kÕVæ≤‘·éTsTTHêμ nì. Ç~ ì»y˚T, ø±ì ø£fi≈¯ î£
dü+ã+~Û+∫ e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤q e÷Á‘·+ø±<äT.
61
W‘ê‡Væ≤≈£î\T ø±ìyês¡T >∑÷&É, e´øÏ|Ô sü +¡ >± e÷]ÿ ‡C≤ìï $e]+#˚
Á|üjT· ‘·ï+ >±ì e´øÏÔ qT+&ç düe÷C≤ìï ìs¡÷|æ+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ >±ì #˚jT· ≈£îHêï,
ñ|ü]‘·\+˝À ÁbÕs¡+_Û+∫ |ü⁄Hê~ì yÓ‘T· ø√ÿe&Éy÷Ó , #Ó‘’ q· ´+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫
|ü<ësêúìï yÓ‘·Tø√ÿe&ÉyÓ÷ #˚kÕÔs¡T. Ç~ ≈£î≥T+ãsêe⁄ s¡#·q\˝À $]$>±
ø£qã&ÉT‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î á dü+ø£\q+˝À ñqï ø£fi\¯ T nH˚ $yê<ëdüŒ<äeTsTTq
yê´kÕìï rdüT≈£î+<ë+. ø£fi\¯ jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ bÕÁ‘·qT $e]+#˚ yê´dü+
Ç~. $es¡D |ü⁄Hê~‘√ ÁbÕs¡+uÛÑ+ ø±≈£î+&Ü ñ|ü]‘·\+‘√q÷ e´øÏÔ‘√q÷
ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. ø£fi≤ø±s¡T&ÉT e´øÏ.Ô n‘·qT düe÷»+˝À |ü⁄{Ïqº yê&ÉT >∑qø±,
n‘·ì ø£fi¯ düe÷»+˝À #Ó\T¢u≤≥T ø±yê* >∑qø±, n‘·ì ø£fi≈¯ L£ düe÷C≤ìø°
dü+ã+<Û+ä e⁄+&ç rs¡T‘·T+~. ˇø£ ªìø£sy¡ TÓ qÆ C≤rj·T dü+düÿ è‹μ e⁄qï#√≥ @
esêZìø° #Ó+<äì C≤rj·T ø£fi¯ kÕ<Ûäý˚TyÓ÷ >±ì, _ÛqïesêZ\ ªdü+kÕÿsê\Tμ
_Ûqï+>± e⁄qï #√≥ @ ø£fis¯ TTHê eTq>∑\>±\+fÒ n~ es¡øZ fi£ ¯ ø±yê*. á
$<Ûä+>± ø£fi¯≈£î>∑\ es¡Zdü«uÛ≤yêìï e´øÏÔ>± ø£fi≤ø±s¡T&ç‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫
Ä$wüÿ]kÕÔ&TÉ ≈£î≥T+ãsêe⁄. es¡yZ s’Ó T¡ <Ûë´\ qT+&ç es¡øZ fi£ ¯ |ü⁄&ÉT‘·T+<äqï≥Tº
ø±ø£, ø£fi¯ nH˚~ HÓ’s¡÷|ü´+>± (Abstract) ÁbÕs¡+uÛÑeTsTT es¡Z $uÛÒ<ë\‘√
ø£\Twæ‘e· TsTTq á Á|ü|+ü #·+˝À nìyês¡´+>± es¡Z dü«uÛ≤yêìï dü+‘·]+#·T
≈£î+≥T+<äqï≥Tº #Ó|⁄ü ‘ês¡T. Bì |ò*ü ‘·yT˚ yê´dü+˝Àì ‘·øÿÏ q $yê<ëdüŒ<äeTsTTq
$wüj÷· \˙ï. ø£fi\¯ T ì»J$‘·+˝Àì n&ÉT>¶ √&É*ï (kÕ«s¡+ú , dü+|òTü eTsê´<ä,
es¡Z‘·‘·«+) ‘·T&çù|dæ, J$‘·+ qT+&ç \_Û+#˚ e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq düŒ+<äqqT
kÕs¡«»˙q+ #˚kÕÔjT· ˙, ˇø£ es¡+Z ø£cÕº\|ü≥¢ ‘·øÿÏ qesêZ\≈£î kÕqTuÛ÷Ñ ‹ J$‘·+
ø£*–+#·˝<Ò Tä >±ì ø£fi\¯ T ø£*–+#·>\∑ e˙ e¬>s’ ê... ñ|ü]‘·\+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫
|ü⁄Hê~ì yÓ‘T· ≈£îÿH˚ ‘ê]ÿø£X*’Ë |ò*ü ‘·+>±H˚ (n~ ‘ê]ÿø£X*’Ë e÷Á‘·yT˚ . ne>±Vü≤Hê
˝À|ü+ ø±<äT) ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£fi≤ kÕVæ≤‘·´s¡+>±\qT düe÷»+ø£qï ñqï‘·+>±
uÛ≤$+#ê&Éqï nqTe÷HêìøÏ ‘êe⁄ ø£\T>∑T‘·T+~.
á XË*’ øÏ m+‘·es¡≈î£ Äj·Tq ‘ê‹«ø£ e´øÏ‘Ô «· +˝Àì ªªyÓõfÒ]j·THéμμ
dü«uÛ≤e+ ø±s¡DyÓ÷, m+‘·es¡≈î£ ã÷s¡Ty® ê |üÁ‹ø£\˝À sêj·T&É+ e\¢ @s¡Œ&É¶
|ü]$T‹ ø±s¡DyÓ÷ $&ÉBdæ #Ó|üŒ&É+ ø£wüº+. á \ø£åD+ ˝Ò≈£î+fÒ e÷Á‘·s
62
nuÛTÑ ´<äj÷· ìï e÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· bÕ]uÛ≤wæø£ #·Á{≤ìøÏ nr‘·+>± $e]+#·&+É
kÕ<Û´ä + ø±<äì|ædTü +Ô ~. Ç~ ñ*|æøf£ º… ‘·‘«· +‘√ n+≥Tqï e÷≥ ø±<äT. Ä˝À#·q
MT<ä n+≥Tqï<˚. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ªªnqedüse¡ TsTTq qeTàø±\Tμμ nqï yê´dü+
e⁄+~. ªª<˚e⁄fi¯flq÷ eT‘ê˙ï ‘·T&ç∫ô|fÒº e´s¡ΔÁ|üj·T‘·ï+μμ b+<äT≈£î ‘·|üŒqï
$wüj÷· ìï |ü⁄Hê~ì >∑{>ºÏ ± ‘·&eÉ T≈£î+&Ü ã÷s¡Ty® ê ùV≤‘·Tyê<äT\≈£î ªªyêfi¯fl
uÛ≤wü˝ÀH˚μμ #Óù|Œ Á|üjT· ‘·ï+ á yê´dü+˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ #˚dqæ ≥Tº ø£qã&ÉT‘·T+~.
˝Òøb£ ˛‘˚, eT÷&ÛqÉ eTàø±\qT ø=ìï kÕeTT<ësTTø£ s¡T>∑à‘·\˙, ø=ìï Ä|ü<sΔä êà\˙,
ø=ìï Á|üe÷<äø£s¡+>±ì $XÊ«kÕ\˙, ø=ìï e÷Á‘·y˚T <√|æ&û<ës¡T\#˚‘·
b˛wæ+#·ã&˚ Á|üe÷<äø£s¡eTsTTq eT‘·eTÚ&ÛÜ´ìøÏ #Ó+~qe˙ b+<äT≈£î
eØZø]£ +#˚yê&ÉT? Á|üe÷<äøs£ e¡ TsTTq eT÷&ÛqÉ eTàø±\qT e÷Á‘·yT˚ b~]ùd#Ô ê\T,
$T–*q$ ñHêï |òüs¡yê˝Ò<äH˚ yê<ä+, ø£\yêfi¯fl <ä>∑Zs¡ ø£≥ï+ rdüT≈£îHêï
|òsü y¡ ê˝Ò<ìä ø=+<äsT¡ ‘Ó*$MT]q j·TTe≈£î\T #˚ùd yê<ä+ ˝≤+{Ï~. <ëìøÏ
ùV≤‘·Tyê<äT\T düT\uÛÑ+>± düe÷<Ûëq+ #Ó|üŒ>∑\s¡T. ø£qã&É¶ *+>±ìø£˝≤¢
˝…+|ü˝dÒ Tü ø√e&É+ Á|üe÷<äøs£ +¡ >±ì yÓÁ]#˚w˝ºü ≤>∑ ø£ì|æ+#·e#·TÃ. ø±ì Ä |üì#˚ùd
yê] yÓT<ä&TÉ ˝ÀøÏ sπ |ü⁄ Á|üe÷<äøs£ +¡ nsTTq$>∑÷&É düT\uÛ+Ñ >± Á|üy•˚ kÕÔsTT.
ìC≤ìøÏ, eT÷&ÛqÉ eTàø±\|ü≥¢ e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ëìï ã÷s¡Ty® ê‘ê‹«ø£ |ü]uÛ≤wü≈î£
˝Àã&ç $e]+#·ø£ |ü⁄Hê~‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ $#ê]ùdÔ $wüj·÷ìï düeTÁ>∑+>±
$e]+#·e#·TÃqT. Á|üe÷<äøs£ e¡ TsTTq$ ` ø±ì$ nH˚~ø±ø£, es¡bZ ˛sê{≤ìøÏ
Á|ü‹ã+<Ûøä e£ ÷ ø±<ë nH˚~ düss¡ TTq $uÛ»Ñ q>± ìs¡÷|æ+#·e#·TÃqT. á |üì
≈£î≥T+ãsêe⁄ #˚jT· >∑\&ÉT≈£L&É. &˚$&é >¬ dtº |ü⁄düøÔ ±ìï düMTøÏdå ÷ü Ô ªe÷]ÿ ‡düTº
‘·‘«· XÊg+μ MT<ä sêdæq yê´kÕìï #·÷dæHê, $|üe¢ s¡#s· TT‘·\≈£î e÷]ÿ ‡düTº
<äèø£Œ<∏ä+ b+<äT≈£î+&Ü˝À yÓ÷≥÷] Vü≤qTeT+‘·sêe⁄øÏ∫Ãq düe÷<Ûëq+
(ªs¡#s· TT‘·\Tè÷]ÿ ‡»+`sê»ø°j÷· \Tμ) #·÷dæHê ≈£î≥T+ãsêe⁄ kÕeTsêú´ìï
>∑T]+∫ nqTe÷q+ sê<äT.
nqTdüs¡D°j·TyÓ÷ ø±<√, ‘êqT b+#·T≈£îqï ø±s¡´Áø£e÷ìï e÷Á‘·+
≈£î≥T+ãsêe⁄ Á|üX+¯ dü˙j·T+>± ìs¡«Væ≤+#ê&Éì #ÓbÕŒ*. yê´bÕs¡ |üÁ‹ø£\˝À
e÷eT÷\T ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ e÷≥ b˝≤>∑THêï, yê´kÕ\ kÕúsTT #ê˝≤ ‘·≈î£ ÿe>±
63
e⁄+≥T+~. nsTT‘˚ yÓø*Ï ‘·qyÓ÷ ø±ø£b˛‘˚ X¯ówüÿbÕ+&ç‘ê´ìï @ø£sT¡ e⁄ ô|≥º&yÉ ÷Ó
yê{Ï \ø£Då +. n≥Te+{Ï#√≥ bÕsƒ≈¡ î£ \qT d”]j·Tdt>± Ä˝À∫s|üCùÒ d yê´kÕ\qT
Á|üy˚X¯ô|{Ïº XÊÅd”Ôj·TeTsTTq Ä˝À#·Hê düs¡[˙, nuÛÑT´<äj·T uÛ≤yê\q÷
yê´|æ+|üCÒj·T&ÜìøÏ #ê˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚kÕ&ÉT. nsTT‘˚ á yê´kÕ\≈£î
kÕ<Ûës¡D+>± ˇø£ ì]›weºü TsTTq $wüjT· + ñqï≥Tº nì|æ+#·<Tä . ì]›weºü TsTTq
$wüjT· + ñHêï yê<ëìøÏ düŒwüyº TÓ qÆ ‘ê]ÿø£ ìsêàD+ e⁄+&É<Tä . düè»q˝Àq÷,
ns¡TD‘ês¡˝Àq÷ Äj·Tq sêdæq yê´kÕ\T >∑÷&Ü (|ü⁄düÔø£ düMTø£å*ï
$TqVü‰sTT+∫) Ç+<äT≈£î _Ûqï+ ø±<äT. ˇø£ $wüjT· + ‘·qqT ø£~|æ‘˚ düŒ+~s∫
Ä ø£<*ä ø£ b≥T rdüT≈£îb˛‘˚ n≥Tb˛sTT bø£ÿ&√ eTT–+∫q≥Tº+≥T+~. BìøÏ
<ë<ë|ü⁄>± @ yê´kÕqïqsTTHê ñ<ëVü≤s¡D>± rdüTø√e#·TÃ.
ªXÊgC≤„q+μ nqï yê´kÕìï rdüT≈£î+<ë+. Á|üøè£ ‹˝À Á|ür »+‘·Te⁄≈£L
|ü]D≤eTÁø£eT+˝À ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£‘· @s¡Œ&ç+~. |ü≈îå£ \≈£î s¬ ø£ÿ\T, |ü⁄*øÏ |ü+C≤,
bÕeTT≈£î ø√s¡\T e¬>s’ ê. eTìwæ˝À n≥Te+{Ï Á|ü‘´˚ ø£‘· yÓT<ä&TÉ . ø±ã{Ïº á
yÓT<ä&ÉTqT |ü<äTqT ô|≥Tº≈£î+≥÷ XÊgC≤„Hêìï n_Ûeè~Δ #˚j·T&É+ <ë«sê
eTT+<äT≈£îb˛e&É+ e÷qeC≤‹ jÓTTø£ÿ düVü≤»|ü]D≤eT+. ø±ì kÕe÷õø£
|ü]D≤eT+ BìøÏ $s¡T<äΔ+>± e⁄+~. b+<äTø£+fÒ düe÷»+ ¬s+&ÉT>± N*
es¡Zdüe÷»+ s¡÷|ü+ rdüTø√e&É+‘√ <√|æ&ûesêZ\T ‘·eT nedüsê\≈£î
nqT≈£L\eTsTTq eT‘· eTÚ&ÛÜ´ìï XÊgC≤„HêìøÏ e´‹πsø£+>± Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
»]–+~. es¡Zdüe÷» ìsêàD≤ìø° e÷qe⁄\ Á|üø£è‹ dæ<äΔeTsTTq uÛÖ‹ø£
ìsêàD≤ìø° eT<Û´ä e⁄qï yÓs’ T¡ <Û´ä + Ç~. Ç~ #ê˝≤ ÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ $X‚w¢ Dü . ø±ì
ªXÊgC≤„q+μ nqï yê´dü+˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ #Ó|⁄ü qÔ ï~ á $wüjT· y˚Tqì ns¡+ú
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ Ä yê´kÕìï ø£˙dü+ s¬ +&ÉT eT÷&ÉTkÕs¡T¢ #·<eä e\dæ e⁄+≥T+~.
yê<äHêÁø£eT+ dü÷{Ï>± kÕ>∑ø,£ eT<Û´ä ˝À C≤„|øü X£ ø¯ ÔÏ ÁbÕeTTK´‘· >∑T]+∫, C≤„Hêìï
|ü+#·T≈£îH˚ |ü<‹Δä >∑T]+∫, ª|üse¡ TC≤„q+μ nH˚~ ˝Òøb£ ˛e&Üìï >∑T]+∫, á
yê<äq≈£î nÁ|üdTü ‘Ô e· TsTTq n_ÛÁbÕj·÷\T |ü⁄wüÿ\+>± e⁄+{≤sTT.
nsTTHêdüsπ ≈£î≥T+ãsêe⁄ #ê˝≤ düT\uÛXÑ *’Ë ˝À sêkÕ&ÉH˚ n_ÛÁbÕj·T+
e⁄+&É&ÜìøÏ eT÷&ÉT ø±s¡D≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. ˇø£{,Ï Äj·Tq ∫qï ∫qï $wüj÷· \
64
MT<ä >∑÷&É yê´kÕ\T sêj·T&É+. s¬ +&ÉT, ˇø£ yê´kÕìï yÓTT‘·+Ô >± rdüT≈£î+fÒ
b+‘· ndüeÔ ´dü+Ô >± nì|æ+∫Hê n+<äT˝À |ü~ $wüj÷· \qT düŒ è•+∫ yê{Ï
MT<ä ‘·q n_ÛÁbÕj·÷\qT dü÷{Ï>± #Ó|üŒ&É+. eT÷&Ée ø±s¡D≤ìï ø=+‘·
$e]+#ê*. yê´bÕs¡ |üÁ‹ø£\ bÕsƒ≈¡ î£ \T m≈£îÿe>± ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘ê´_Ûe÷qT\T,
ø£fi≤_Ûe÷qT\T. Ä C≤_‘ê eTqTwüß\≈£î düVü≤»+>± e⁄+&˚ n‹X¯j·T+e\¢
yêfi¯ófl kÕVæ≤‘ê´˙ï ø£fiq¯ ÷ düe÷C≤ìøÏ nr‘·eTsTTq $wüj÷· \T>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
kÕVæ≤‘·éT÷ kÕVæ≤‘·´+‘√u≤≥T ‘êeT÷ kÕe÷õø£ yÓs’ T¡ <Ûë´\qT n+≥≈£î+&É
<ä÷s¡+ qT+&ç |üs´¡ y˚ø+åÏ ∫ á ≈£îå Á<äe÷qe⁄\ ≈£îå Á<äeTsTTq u≤<Û\ä qT C≤*
>∑T+&Ó‘√ düMTøÏ+å #·>\∑ ñ<ës¡e÷qe⁄\T>± ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T ‘·eTqT
‘êeTT uÛ≤$+#·T≈£î+{≤s¡T. Ä]úø£ |ü⁄Hê~ qT+&ç kÕ+düÿ è‹ø£ s¡+>±ìï ìs¡÷|æùdÔ
yêfi¯fl ªnVü≤+μ <Óã“‹+≥T+~. n≥Te+{Ï ìs¡÷|üD kÕ<Û´ä eTì ≈£î≥T+ãsêe⁄
q$Tàqyê&˚. ø±ì Äj·Tq s¡#q· ˝À Ç≥TqT+∫ n≥T>±ø£ n≥T qT+&ç Ç≥T
yÓfi¯fl&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. |ü⁄Hê~ì $e]+∫ ñ|ü]‘·˝≤ìï ìs¡÷|æ+#·ø£,
ñ|ü]‘·˝≤ìï $e]+∫ |ü⁄Hê~‘√ ª*+ø˘μ #˚j·T&É+ ≈£î≥T+ãsêe⁄ |ü<äΔ‹.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ª|ü⁄∫Ãb˛sTTq J$‘·+μ nH˚ yê´dü+˝À ø£fi≤_Ûs¡T∫ì >∑T]+∫
#·sÃ¡ e⁄+~. ø£fi≤_ÛsT¡ ∫˝À kÕeT´+ (@ø°u≤Û e+) ñ+&É&+É nH˚~ eTqTwüß´\qT
@ø£+ #˚ùd X¯≈î£ \Ô ˝À ˇø£{Ï n˙, n~ düe÷»+˝À ìdü‡+<˚V≤ü +>± Á|ü>‹∑ X¯øÔÏ n˙
#Ó|Œæ , á $<Û+ä >± n+{≤&ÉT. ªªø£fi≤_ÛsT¡ ∫ e\¢ ˇø£ ø£$ì >±ì, s¡#s· TT‘·qT>±ì,
>±j·T≈£î&çì >±ì, q≥T&çì >±ì n_Ûe÷ì+#˚ yêfi¯fl+‘ê @ø£eTe⁄‘ês¡T. á
n_ÛsT¡ ∫ dü+|òTü +˝À e⁄+&˚ e÷eT÷\T n&ÉT>¶ √&É\ìï{Ï˙ <ä÷düT≈£îb˛>∑\<äT.
n˝≤+{Ï |ü]dæ‹ú ˝À Äj·÷ ø£fi≤ø±s¡T\T ‘·eT ø£fi\¯ <ë«sê Á|ü‘´˚ ø£ kÕe÷õø£
Á|üj÷Ó »Hêìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ |üPqT≈£îqï yê¬s‘’ ˚ ø£fi≤_ÛsT¡ #·T\T >∑\yês¡T ø£˙dü+
e÷qdæø+£ >± Ä Á|üj÷Ó »Hê\≈£î düTeTTKT\e⁄‘ês¡T.μμ e÷eT÷\T>± e÷]ÿ ‡düTº
s¡#s· TT‘·\T á $wüj÷· H˚ï Ç˝≤ #ÓbÕÔsT¡ . ø£fi≈¯ î£ nuÛTÑ ´<äjT· ø£se¡ TsTTq kÕe÷õø£
Á|üj÷Ó »q+ ñ+&Ü*. Ä Á|üj÷Ó »Hêìï ø£fi¯ düeTs¡eΔ +‘·+>± kÕ~Û+#ê\+fÒ
‘·<qä T>∑TDéTsTTq ø£fi≤_ÛsT¡ ∫>∑÷&É Á|ü»\˝À n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. nuÛTÑ ´<äjT·
Á|üjÓ÷»q+>∑\ ø£fi¯|ü≥¢ n_Ûs¡T∫ ø£*–e⁄+&É&É+˝À @ø£eTsTTq yês¡+‘ê
65
ã\eTsTTq Á|ü>‹∑ X¯ø>ÔÏ ± s¡÷bı+<äT‘ês¡T nì. ≈£î≥T+ãsêe⁄ yê<äHêÁø£eT+
BìøÏ dü]>±Z ‘·\ÁøÏ+<äT\T>± ø£ì|ædTü +Ô ~.
á yê<äHê |ü<äΔ‘˚ ≈£î≥T+ãsêe⁄˝À @ø£düeTj·T+˝À <ÛäHê+XÊ
s¡TD≤+XÊ s¬ +&É÷ >∑÷&É. n~ s¡TD≤+X¯ b+<äTø£sTT+<√ ô|<ä>› ± $e]+#·qø£ÿs¡
˝Ò<äqT≈£î+{≤qT. <ÛäHê+X¯ b+<äTø£sTTs<ä+fÒ πøe\+ Ä |ü<äΔ‘˚ ã÷s¡T®yê
bÕsƒ≈¡ î£ \≈£î $T+>∑T&ÉT |ü&TÉ ‘·T+<äì ø±<äT. n+‘·e÷Á‘·yT˚ nsTT‘˚ ˝…øÿÏ +#·qedüs+¡
˝Ò<äT. n+‘·ø£+fÒ eTTKýÓTÆq ø±s¡D+ eTs=ø£{Ï e⁄+~. n<˚ ãVüQXÊ
≈£î≥T+ãsêe⁄ s¡#q· \ô|’ Äj·Tq dü«+‘· ªeTTÁ<äμ nqT≈£î+{≤qT. ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ
|ü⁄Hê~qT+&ç kÕù|ø£eå TsTTq kÕ«‘·+Á‘·´+ ñ+<äì e÷]ÿ ‡»+ n+≥T+~. ø±ì
ˇø£ ñ|ü]‘·\ n+XÊìï |ü]o*+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT á kÕù|ø£å kÕ«‘·+Á‘·´+ |ü]~Û
@$T{À $düÔ è‹ b+‘√ n~ s¡÷|ü+ rdüT≈£îH˚ rπs<√ <ëì |òü*‘·y˚T$T{À
e÷]ÿ ‡»+ ˇø£ bòÕs¡Tà˝≤s¡÷|ü+˝À #Ó|Œü <äT, #Ó|Œü ˝Ò<Tä . ìC≤ìøÏ á $wüj÷· \qT
ìs¡ í s TT+#· ≥ y˚ T |ü ] o\q˝À ˇø£ eTTK´ n+X¯ e Te⁄‘· T +~. $wü j · T +
ª∫qïμ<äj˚Tø=B› kÕù|ø£å kÕ«‘·+Á‘·´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ãfÒº #ê˝≤eT+~
e÷]ÿ ‡düT\º T ô|<ä› $wüj÷· \ >∑T]+∫ e÷Á‘·yT˚ , nB $XÊ\eTsTTq #ê]Á‘·ø£
|ü]~Û˝ÀH˚ |ü]o*kÕÔs¡T. Hê\T>∑T˝…’q¢ ø£$‘·qT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+‘√
|ü]o*+#·&+É ø£w+ºü . 20e X¯‘êã›|⁄ü ‘Ó\T>∑TkÕVæ≤‘ê´ìï $X‚w¢ +æ #·&+É düT\uÛ+Ñ .
n+<äT≈£î _Ûqï+>± $$<Ûä ñ|ü]‘·\ n+XÊ\ >∑T]+∫q $X‚¢wüD ‘·&Éu≤≥T
˝Ò≈î£ +&É ≈£î≥T+ãsêe⁄ Çe«>∑*>±&ÉT. ñ|ü]‘·˝≤ìï |ü]o*+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT |ü⁄Hê~
bø£ÿ&É bÕ]b˛‘·T+<√ nqï≥Tº e÷≥e÷≥≈£L <√|æ&dû +ü ã+<Ûë\qT Á|ükÕÔ$+∫
ndü\T $wüj÷· ìï >∑+<äs>¡ √fi¯|]ü #˚ |æ&yç ê<ä|⁄ü |ü<‹Δä ø±ø£, |ü~XÊ‘·+ |ü⁄Hê~øÏ
πø{≤sTT+∫ ‘=+ãsTTXÊ‘·+ ñ|ü]‘·\+ |ü]~Û˝ÀH˚ eéVü≤]+#˚ Ä˝À#·Hê
|ü<‹Δä BìøÏ ø±s¡D+. ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüT≈£î+<ë+.
ø£fi≤_ÛsT¡ ∫ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<Ûëq´‘·qT >∑T]+∫ ≈£î≥T+ãsêe⁄ #Ó|Œæ q $wüj÷· \T
ô|q’ #·÷kÕ+. ø£fi≈¯ L£ ø£fi≤$eTs¡Ù≈£L eT<Û´ä e⁄qï dü+ã+<Ûëìï >∑T]+∫ >∑÷&É
¬s+&ÉTeT÷&ÉT#√≥¢ $e]+#ê&ÉT. $|ü¢ekÕVæ≤‘·´+ n_Ûeè~Δ #Ó+<ë\+fÒ
<ëì‘√u≤≥T $|üe¢ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù n_Ûeè~Δ #Ó+<ë*. (≈£î≥T+ãsêe⁄ Ç{≤¢
66
#Ó|Œü &ÉT. eT+∫ kÕVæ≤‘·´+ sêj·÷\+fÒ eT+∫ $eTs¡Ù sêyê\+{≤&ÉT. @$T{°
ªªeT+∫μμ nì eTq+ ∫sê≈£î|ü&uÉ À‘·T+&É>±, ªªeT+∫μμ n+fÒ <ëì es¡dZ «ü uÛ≤yêìï
ã{Ïº e⁄+≥T+<äì ∫es√¢ $e]kÕÔ&TÉ ). á $eTs¡Ù kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\≈£î Á|ü»\
J$‘êìø° ‘·eT kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ ìsêàD≤ìø° edüTeÔ ⁄≈£L e⁄qï dü+ã+<Ûëìï
$e]+#·&yÉ T˚ ø±ø£, bÕsƒ≈¡ î£ \˝À Ä kÕVæ≤‘·´+ |ü≥¢ n_ÛsT¡ ∫ì ô|+#·T‘·T+~
>∑÷&É nì ≈£î≥T+ãsêe⁄ >∑T]Ô+#ê&ÉT. $|ü¢es¡#·sTT‘·\≈£î dæ<ëΔ+‘êìï
uÀ~Û+#·&+É ˝À ìeT>∑ïeTsTTq $|üe¢ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù á s¬ +&Ée $wüj÷· ìï
≈£î≥T+ãsêe⁄ qT+&ç H˚sT¡ Ãø√e\dæ e⁄+~. $|üe¢ kÕ+düÿ è‹ø£s+¡ >∑+ Á|ü»\T
ø=‘·>Ô ± ªn_ÛsT¡ ∫μ dü+bÕ~+#·Tø√e\dæq nedüs+¡ ˝Òì bÕ≥\≈£î |ü]$T‘·eTsTT
e⁄+&Éø,£ *œ‘· kÕVæ≤‘·´+, ∫Á‘·˝KÒ q+, yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì ≈£L&É ‘·q˝ÀøÏ
ÇeTT&ÉTÃø√>∑*–q Hê&ÉT Ç~ #ê˝≤ nedüse¡ Te⁄‘·T+~.
ª¬s+&ÉT s¡ø±\ kÕVæ≤‘·´+μ nH˚ yê´dü+ e⁄+~. Ç+<äT˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄
kÕVæ≤‘ê´ìï C≤‹ n+‘·{øÏ ° #Ó+~q kÕVæ≤‘·´+, ˇø£ ÁbÕ+‘êìøÏ e÷Á‘·+ #Ó+~q
kÕVæ≤‘·´+ nì $uÛõÑ kÕÔ&TÉ . á $uÛ»Ñ q *œ‘· kÕVæ≤‘·´+, eTÚœø£ kÕVæ≤‘·´+
nH˚ $uÛ»Ñ q˝≤>± |ü⁄Hê~ì ‘êø£<Tä . kÕVæ≤‘·´+ ªC≤rj·Te÷μ ˝Òø£ ªÁbÕ+rj·Te÷μ
nH˚~ kÕVæ≤‘·´ ñ|ü]‘·\ $wüjT· y˚T>±ì kÕsê+XÊìøÏ dü+ã+~Û+∫q~ ø±<äT.
nsTTHê á $uÛÑ»q kÕs¡dü«‘· #·]Á‘·˝Àì ˇø£ eTTK´ |ü]D≤eTÁø£e÷ìï
$e]+#·&ÜìøÏ #·øÿ£ >± $ìjÓ÷>∑|&ü TÉ ‘·T+~. ˇø£ düe÷»+˝À b|ü⁄Œ&É÷ >∑÷&É
ˇø£ ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘·éTT+≥T+~. n~ Ä düe÷»+ jÓTTø£ÿ ì]›wüºyÓTÆq
es¡ìZ sêàD≤ìï nqTdü]+∫ Ä düe÷»+ jÓTTø£ÿ kÕVæ≤‘·´ nedüsê\qT rs¡TdüT+Ô ~.
nsTT‘˚ ø=‘·ÁÔ ù|s¡D ˇø£{Ï Ä düe÷»+˝À Äø£dàæ ø£+>± ‘·˝‹… ‘Ô ˚ (Á|üdTü ‘Ô +· eTq
Á>±e÷\˝Àì s¬ ‘’ ê+>∑ b˛sê{≤\ ˝≤+{Ï~) n~ düèwæ+º #˚ nedüsêìï ªÁbÕe÷DÏø£
kÕVæ≤‘·´+μ rs¡Ã˝Ò<Tä . ø=‘·kÔ ÕVæ≤‘·´ b˛ø£&\É T |ü⁄≥Tºø=kÕÔsTT. Ä Áù|s¡D Ä~˝À
ÁbÕ+rj·T+ ø±e&É+ e\¢ Ä ø=‘·bÔ ˛ø£&\É ≈£î >∑÷&É ªÁbÕ+rj·Tμ dü«uÛ≤eeTT+≥T+~.
nsTT‘˚ Ä Áù|s¡D |ü⁄{Ïqº +‘· Äø£dàæ ø£+>± q•+#·ø£ $düèÔ ‹ì kÕ~Û+#·T≈£îH˚≥≥¢sTT‘˚
Ä ø=‘·Ô b˛ø£&É\T>∑÷&É $düÔ]s∫ ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘·´+˝À uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT.
yê{ÏøÏ e´‹πsø£eTsTTq n+XÊ\T ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘·´+˝À >∑qTø£ e⁄+fÒ n$
67
HêX¯qeTsTT ø=‘·Ô‘·sêìøÏ <ë] ÇkÕÔsTT. ÁbÕe÷DÏø£ kÕVæ≤‘·´+ dü«s¡÷|üy˚T
n+‘·yT˚ s¡≈î£ e÷]b˛‘·T+~. kÕVæ≤‘·´ |ü]D≤eTÁø£eT+ jÓTTø£ÿ >∑‹‘·sÿ¡ +˝Àì
ˇø£ eTTK´ n+XÊìï (ñ|ü]‘·\+ |ü]~Û˝ÀH˚) Ç~ #·øÿ£ >± $e]düT+Ô ~.
á kÕVæ≤‘·´ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ yê´kÕ\˙ï ˇø£ b‘·sÔ TT‘˚ ≈£î≥T+ãsêe⁄
#·]Á‘· >∑T]+∫ sêdæq yê´kÕ\T ˇ¬ø‘·T.Ô á dü+ø£\q+˝À n≥Te+{Ï yê´kÕ\T
eT÷&ÉT ñHêïsTT. ªXÊgC≤„q+μ nqï yê´dü+˝À ≈£î≥T+ãsêe⁄ XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä
@s¡Œ&Ü\+fÒ #·]Á‘· >∑T]+∫ >∑÷&É XÊÅdj Ô” T· +>± Ä˝À∫+#ê* n+{≤&ÉT. Äj·Tq
$e]+#·≈£î+&É >±*˝ÀøÏ $dæπsdæq neT÷\ýÓTÆq yêø±´\˝À Ç~ ˇø£{Ï.
#·]Á‘·qT >∑T]+∫ XÊÅdj Ô” T· +>± Ä˝À∫+#·&+É H˚sT¡ Ã≈£î+fÒ ‘·øÿÏ q nìï $wüj÷· \
>∑T]+N XÊÅd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·>∑\T>∑T‘ê+. m+<äTø£+fÒ XÊÅd”Ôj·TeTsTTq
Ä˝À#·q ˝Òøb£ ˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+ øπ e\+ e÷qdæøy£ TÓ qÆ ã<äøΔ +£ ø±<äT. #·]Á‘·
qT+&ç dü+Áø£$T+∫q kÕe÷õø£X¯≈£îÔ\T kÕ+düÿ è‹ø£ s¡÷|ü+ rdüTø=ì eTq
eTqdüT\˝À nuÛTÑ ´<äjT· ìs√<Ûøä y£ TÓ qÆ >∑T~ã+&É\ ˝≤>∑ ≈£Ls¡TÃ+{≤sTT. yê{Ïì
ø£~*+#ê\+fÒ yê{ÏeT÷\+ ‘Ó\TdüTø√yê*. ≈£î\‘·‘«· +, eT‘·eTÚ&Û´É +, ÁXÊ$Tø£
e´‹πsø£‘,· Çe˙ï n≥Te+{Ï >∑T~ã+&É\T. M{Ï eT÷˝≤ìï #·]Á‘·˝À yÓ‘T· ≈£îÿì
$X‚w¢ +æ ∫ $dü]+® #·ì<˚ eTq+ <˚ìï >∑T]+N XÊÅdj Ô” T· +>± Ä˝À∫+#·˝+Ò .
á <äèwæ‘º √ #·÷ùdÔ eTq <˚X¯ #·]Á‘·qT XÊÅdj Ô” T· +>± $X‚w¢ +æ #˚ Á|üjT· ‘·ï+
#ê˝≤ø±\+ ndü\T »s¡>ø∑ b£ ˛e&É+, »s¡T>∑T‘·Tqï >∑‘· 15`20 dü+e‘·‡sê\T
ø£èwæ |òü*‘·+ j·T÷ìe]‡{°\≈£î |ü]$T‘·+ nsTTb˛e&É+, $#ê]+#·e\dæq
$wüj·÷\T. á U≤∞ì |üP]+#˚ düeTÁ>∑eTsTTq Á|üj·T‘·ï+ ≈£î≥T+ãsêe⁄
#˚jT· ø£b˛sTTHê #·]Á‘· >∑T]+∫ eT÷dü|<ü ‹Δä ˝À ø±≈£î+&Ü XÊÅdj Ô” T· +>± Ä˝À∫+#˚
ÄdüøìÔÏ sπ ø¬ ‹Ô+#·>\∑ $wüj÷· \T ‘·q yê´kÕ\˝À #ÓbÕŒ&ÉT. b≈£îÿe>± eTq
|ü⁄sêD ‘·~‘·s¡ ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+ MT<ä ªø±yÓT+{Ÿ‡μ s¡÷|ü+˝À #ÓbÕŒ&ÉT.
ª#·]Á‘ê`|ü⁄sêDeT÷μ nH˚ yê´dü+ e⁄+~. sêe÷j·TD+˝À yÓTT<ä{À¢ ˝Ò≈î£ +&Ü
‘·sT¡ yê‘· #˚sÃ¡ ã&É¶ n+XÊ\qT (Á|üøbåÏ ÕÔ\qT) Á|ükÕÔ$dü÷,Ô ˇø£|⁄ü Œ&ÉT sêeTT&çøÏ
$TÁ‘·T&ÉsTTq >∑TVüQ&ÉT ‘·sT¡ yê‹ø±\+˝À uÛ≈Ñ î£ &Ô j
É ÷· ´&É+{≤s¡T. sêeTT&ÉT Hê>∑]ø£
(n+fÒ es¡)Z düe÷» Á|ü‹ì~Û. >∑TVüQ&ÉT Ä≥$≈£î&ÉT, n+fÒ Ä~eT düe÷»
68
Á|ü‹ì~Û. eTq <˚X+¯ ˝À Hê>∑]ø£ düe÷»+ Ä≥$ø£ düe÷C≤ìï ø£ã[+#˚ b˛sê≥+
Ç|üŒ{Ïø° |üP]Ô ø±˝Ò<Tä . Væ≤+<ä÷ <Ûsä êàìï n+^ø£]+#·ì Ä≥$≈£î\≈£î y˚T#¢ T· Ã¤\˙
øÏsê‘·T\˙ sêø£då Tü \˙ ù|s¡Tô¢ |{Ïº yêfi¯flqT Væ≤+kÕ‘·àø£+>± nDÏ#d˚ qæ ÁbÕNqø±\+
qT+&ç s¬ +&˚fifl¯ ÁøÏ‘+· Ç+Á<äy*Ó ˝¢ À »]–q e÷s¡Dø±+&É <ëø± á ø£ã[+|ü⁄
Áø£eT+ s¡ødÔ£ øæ eÔ£ TsTTq~. Ç|üŒ{Ï ø£<ä∏ |üøÿ£ ≈£î ô|{Ïº #·]Á‘·˝ÀøÏb˛‘˚, yÓT≥TºyTÓ ≥Tº>±
ˇø=ÿø£ÿ Ä≥$ø£ C≤‹˙ ˝Àãs¡TÃø=ì yê{Ïì ≈£î˝≤\T>± e÷]Ã Væ≤+<ä÷es¡í
eédü˝ú À n<Û√uÛ≤>±q d”«ø£]dü÷sÔ êe&É+ »]–+~. á Áø£eT+˝ÀH˚, Hê>∑]ø£
Á|üuÛÑTesTTq sêeTT&ç‘√ ˇø£|ü⁄Œ&ÉT düe÷qVü≤√<ë>∑\ Á|üuÛÑTesTTq >∑TVüQ&ÉT
‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À sêeTT&çøÏ uÛ≈Ñ î£ &Ô sÉ TT dü|sü ´¡ \T #˚ùd dæ‹ú øÏ ~>∑C≤sê&ÉT. á
$<Û+ä >± Hê>∑]ø£ es¡dZ eü ÷C≤ìøÏ ˝§+–b˛e&ÉyT˚ Ä≥$ø£ düe÷C≤\≈£î ªª$eTTøÏμÔ μ
e÷s¡ZeTqï uÛ≤yêìøÏ Á|ü#ês¡+>±H˚ X¯ã] nH˚ Ä≥$ø£ Åd”Ô ø£<∏äqT düèwæº+∫
sêe÷j·TD+˝ÀøÏ Ç]øÏ+#ês¡ì >∑÷&É ≈£î≥T+ãsêe⁄ dü÷∫kÕÔ&ÉT. Ä≥$ø£
düe÷C≤\ #ê]Á‘·ø£ ªª$eTTøÏμÔ μ kÕVæ≤‘·´s¡÷|ü+ rdüTø=ì X¯ã]øÏ bÂsêDÏø£ ªªeTTøÏμÔ μ
nsTT+~.
Væ≤+<ä÷<˚e⁄fi¯fl˝À Ç+Á<äT&çøÏ |ü{qºÏ >∑‹ ≈£L&É eTq #·]Á‘·qT #·øÿ£ >±
Á|ü‹_+_düT+Ô ~. ÁbÕNqø±\+˝À Ç+Á<äT&ÉT Äs¡T´\≈£î eTTKéTsTTq <˚e⁄fi¯fl˝À
ˇø£&TÉ . ø£èwüß&í TÉ , $wüßeí ⁄, •e⁄&ÉT, Mfi¯fl+<äs÷¡ Äs¡T´\≈£î Ç+ø± <˚e⁄fi¯ófl ø±ø£
|üPs¡«+ e÷≥ Ç~. n|üŒ{ÏøÏ Äs¡T´*+ø± >∑Ddüe÷»+˝À ìedædTü HÔ êïs¡T. |üXó¯
e⁄\qT b˛wæ+#·T≈£î+≥÷ <˚e⁄fi¯fl≈£î j·TC≤„\T #˚d÷ü Ô J$+∫q y˚<øä ±\+ n~.
‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À Áø£eT+>± á |üXó¯ b˛wü≈î£ \T ‘êeTT eékÕj·T+ #˚|≥ü &º +É ,
eékÕj·T+ #˚jT· >∑\ Ç‘·s¡ ‘Ó>\∑ qT ‘·eT˝ÀøÏ ÇeTT&ÉTÃø√e&É+ »]–+~. Ä
Ç‘·s¡ ‘Ó>\∑ <˚e⁄fi¯flqT >∑÷&É ‘·eT <˚e⁄fi¯ófl>± d”«ø£]+#·ø£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä Äs¡T´\≈£î.
n{≤¢ eékÕj·Tø£ düe÷»|ü⁄ <˚e⁄fi¯ófl>± e∫Ã#˚]q yêfi¯ófl ø£èwüß&í TÉ , ‘·~‘·sT¡ \T.
Mfi¯flsêø£‘√ Ç+Á<äT&ç |üs|¡ ‹ü |ü&bç ˛sTT y˚<øä ±\+ b˛sTT |ü⁄sêDø±\+ e#˚ÃHê{ÏøÏ
˝À|òsü >Y ± $T–˝≤&ÉT. Ç+Á<äT&ÉT ‘·|⁄ü Œ\T #˚dæ $wüßeí ⁄qT X¯sD¡ Ty˚&&É +É , ø£èwüß&í ‘ç √
‘·>∑Te⁄˝≤&É&É+, Çe˙ï >∑÷&É eékÕj·Tø£ düe÷C≤ìø° Ä~eT düe÷C≤ìø°
eT<Û´ä e⁄qï |òTü s¡¸DqT, Ä |òTü s¡¸D˝À eékÕj·Tø£ düe÷»+ $Cj·÷ìï dü÷∫kÕÔsTT.
69
eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ˝Àì U≤+&Éeeq <äV≤ü q |òTü {≤ºìï ≈£î≥T+ãsêe⁄ á <äèwæ‘º √ #·øÿ£ >±
$e]kÕÔ&ÉT. n&É$ì ø±\u…{Ïº eékÕj·T jÓ÷>∑´+>± e÷s¡Ã&É+ Ç|üŒ{Ïø°
Ä≥$≈£î\T #˚ùd |üH.˚ Çyê«fi¯ düd´ü XÊéT\ yÓT<Æ ëq+>± e⁄qï >∑+>± j·TeTTHê
rs¡ÁbÕ+‘·+ ˇø£|⁄ü Œ&ÉT <ä≥eº TsTTq n&É$>± e⁄+&˚~. Ä n&É$ì ø±\u…{,ºÏ
q]øÏ, eékÕj·T jÓ÷>∑´+ #˚ùd Áø£eT+ <ë<ë|ü⁄ 3000 dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+·
ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTT+~. ø=XÊ+_ nqï≥Tº ø£ècÕísT¡ q® T\T U≤+&ÉeeHêìï ‘·>\∑ u…≥&º +É
á |ü]D≤e÷H˚ï dü÷∫düTÔ+~. Ä eq<äVü≤q+ MT<ä Ç+Á<äT&ÉT es¡¸+
≈£î]|æ+#·&É+, n‘·ìø° n‘·ìï <˚e⁄&ç>± Äsê~Û+∫q Ä~eT düe÷C≤ìø°
eékÕj·Tø£ düe÷»+‘√ e⁄qï yÓ’s¡T<Ûë´ìï Á|ü‹_+_düTÔ+<äì ≈£î≥T+ãsêe⁄
XÊÅdj
Ô” T· +>± yêÚ≤´ìkÕÔ&TÉ .
≈£î≥T+ãsêe⁄ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ qT+&ç $s¡$T+#·Tø√e&É+‘√
ˇø£ eT+∫ ø£<≈ä∏ î£ &ÉT b˛‘˚, Äj·Tq eTs¡D+‘√ ˇø£ eT+∫ kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘·
b˛j·÷&ÉT.
70
s¡#·sTT‘· ` u≤<Ûä´‘·
s¡#s· TT‘·\ u≤<Û´ä ‘· >∑T]+∫ e÷{≤¢&≥˚ |ü⁄Œ&ÉT n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìï
>∑T]+∫ e÷{≤¢&&É yÉ T˚ Á|ü<ëÛ qeTe⁄‘·Tqï~. ˇø£ÿ ø£$ ˝Ò<ë s¡#s· TT‘· nì e÷Á‘·yT˚
ø±<äT yÓTT‘·Ô+ ãT~ΔJe⁄\+<ä] u≤<Ûä´‘ê Ç<˚ ne⁄‘·Tqï~. b+<äT≈£î nì
Á|ü•ï+#·T≈£îì ø±s¡D≤\T yÓ<äTø√ÿyê\+fÒ ` s¡#·sTT‘·≈£î ˇø£ u≤<Ûä´‘·
ñ+&Ü\+fÒ yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥ s¡#s· TT‘· ñ+&Ü*. s¡#s· TT‘· ñ+&Ü\+fÒ s¡#q·
#˚ùd ùd«#·Ã,¤ Ä s¡#q· ì bÕsƒ≈¡ î£ &ÉT ø=qT≈£îÿì #·<Tä e⁄≈£îH˚ ùd«#·Ã¤ ñ+&Ü*. n~
˝Òøb£ ˛‘˚ s¡#s· TT‘· ˝Ò&TÉ — n‘·ìø√ u≤<Û´ä ‘ê ˝Ò<Tä .
n+‘˚ ø±<äT ˇø£s¡T #˚ùd s¡#·qqT n#·TÃy˚ùd ùd«#·Ã¤ ˇø£ Áô|dtøÏ
ñ+&Ü*. ø±ì Çyê«fi¯ es¡+>∑˝Ÿ˝À MTs¡T @<ÓH’ ê ˇø£ s¡#q· qT @<ÓH’ ê ˇø£
Áô|dt≈î£ rdüT≈£îb˛sTT Ç∫Ã#·÷&É+&ç. yêfi¯ó¢ yÓTT‘·+Ô #·~$>±ì <ëìì y˚kÕÔeT÷
y˚j·TeT÷ nì ‘˚*Ã#Ó|üŒs¡T. yêfi¯fløÏ e÷qdæø£+>± ˇø£ ªÇHédæº+ø˘ºμ nH˚~
‘·j÷· s¬ +’ ~. <˚ìì eTT≥Tºø√e#·TÃ, <˚ìì eTT≥Tºø√≈£L&É<Tä nì. Ç~ y˚TeTT
eTT≥Tºø√eTT nì ˇø£kÕ] #Ó|‘æ ˚ Çø£ <ëìì eTT≥Tºø√s¡T. <ëìøÏ ˇø£ ø±s¡D+
@eT+fÒ <ë<ë|ü⁄ ˇø£ dü+e‘·‡s¡qïs¡ ÁøÏ‘+· nìï Áô|dt\qT+N b˛©düT\T ˇø£
ªn+&ÉsfY øÒ +Ï >¥μ e+{Ï~ rdüT≈£îHêïs¡T. @~ n#·TÃy˚dHæ ê ` eTTK´+>± ø£s|¡ Áü ‘ê\T
` yê{Ïì eTT+<äT>± b˛©düTùdwº Hü ˝é À #·÷|æ+∫, yêfi¯ófl ˇ|ü⁄Œ≈£îqï ‘·sê«‘˚
<ëìï y˚ùdB ˝ÒìB ìs¡sí TTs#·T≈£î+{≤s¡T. (|ü⁄düøÔ ±\ dü+>∑‹ Hê≈£î ‘Ó©<äT.)
Áô|dt\ô|’ Ç≥Te+{Ï Ä+ø£\å T $~Û+#·&+É e\¢ ` eTTÁ~+#˚ ùd«#·Ã¤ Áô|dt\≈£î
˝Òq|ü⁄Œ&ÉT Çø£ s¡#q· \T #˚ùd ùd«#·Ã¤ MT≈£î bø£ÿ&ÉT+≥T+~? b˛˙ MTs¡T #˚ùd
s¡#·q\qT @ $»j·Tyê&É˝ÀH√, ôV’≤<äsêu≤<é˝ÀH√ n#·TÃy˚sTT+∫ es¡+>∑˝Ÿ
rdüT≈£îekÕÔs¡qT≈£î+<ë+. n$ ø=qT≈£îÿì #·~y˚ ùd«#·Ã¤ bÕsƒ¡≈£î\≈£î
ñ+&Ü*. ø±ì bÕsƒ≈¡ î£ ì #˚‹˝À ˇø£ |ü⁄düøÔ +£ >±ì, ˇø£ ø£s|¡ Áü ‘·+>±ì, ˇø£
ns¡TD‘ês¡, @Á|æ˝Ÿ 1985
71
ø£$‘·>±ì ø£q|ü&ç‘˚ ` n<˚ H˚s¡yÓTÆ‘˚ Çø£ MT≈£î bÕsƒ¡≈£î\T bø£ÿ&ÉT+{≤s¡T?
bÕsƒ≈¡ î£ \T ˝Òøb£ ˛‘˚ MTs¡T s¡#s· TT‘· b˝≤ ne⁄‘ês¡T? #˚‹˝À düè»q ø£ì|æ+∫+<äì
#Ó|æŒ ôV’≤<äsêu≤<é qT+&ç e∫Ãq ˇø£ ôV’≤ø√s¡Tº n&É«πø{Ÿì Vü≤qàø=+&É
b˛©düTùdwº qü T≈£î rdüT≈£îb˛sTT ˇø£ sêÁ‘·+‘ê nø£ÿ&É ô|{≤ºsT¡ . Äj·Tq b˛©düT*ï
‹{≤º&HÉ √, u…~]+#ê&ÉH√ øπ düT ô|{≤ºsT¡ . eTsêï&ÉT Äj·TqqT yÓTõÁùd{º Ÿ <ä>sZ∑ ≈¡ î£
rdü T ≈£ î b˛‘˚ Äj· T HÓ ’ H ê ª@$T{° |ü ì μ nì b˛©dü T *ï n&ç π > |ü ] dæ ú ‹
˝Òøb£ ˛sTTq|ü⁄Œ&ÉT Çø£ MT≈£î bÕsƒ≈¡ î£ \T bø£ÿDÏ+í ∫ ekÕÔsT¡ ? MTs¡T s¡#s· TT‘·
˝…{≤¢ ne⁄‘ês¡T?
áy˚fi¯ ˇø£ÿ s¡#s· TT‘·˝Ò ø±<äT, ãT~ΔJe⁄\H˚ ø±<äT, y˚T<Ûëe⁄\H˚ ø±<äT
<˚X¯+˝À áHê&ÉT n+<äs¡÷ ˇø£ $∫Á‘·yÓTÆq |ü]dæú‹ì b<äTs=ÿ+≥THêïs¡T.
n<˚eT+fÒ ‘·eT u≤<Ûä´‘· >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≈£î+&Ü ñqï+‘·ø±\+, ‘·eT
u≤<Ûä´‘·*ï Ä#·]s#·≈£î+&Ü ñqï+‘·ø±\+ ªª‘·eT u≤<Ûä´‘· @$T{°μμ nì
‘·]ÿ+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ yê]øÏ ñ+≥T+~. ø±ì ‘·eT u≤<Ûä´‘·\ >∑T]+∫
Ä˝À∫+∫, Ä#·]+#·&+É yÓTT<ä\Tô|&ç‘˚ ‘êeTT s¡#s· TT‘·\T>±qT, ãT~ΔJe⁄\T
>±qT, y˚T<Ûëe⁄\T>±qT e÷Á‘·yT˚ ˝ÒeTT— ‘·eT u≤<Û´ä ‘· nqï~ <ëìì $T+∫
yÓTT‘·Ô+ ‘·eT J$‘·eT+‘ê n+<äT˝À ªÇHéyê˝Ÿ«μ nsTTb˛sTT+<äì ns¡ú+
#˚dTü ≈£î+≥THêïs¡T. á |ü]dæ‹ú ˇø£ÿ es¡+>∑˝Ÿø√, ˇø£ÿ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿø√ e÷Á‘·yT˚
|ü]$T‘·yTÓ Æ ˝Ò<Tä . Ç~ Çyê«fi¯ <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± »s¡T>∑T‘·Tqï<˚. &Û©ç ˝¢ À Ç+~sê>±+BÛ
#·ìb˛sTTq ‘·sê«‘· ø±+Á¬>dt Hêj·Tø£‘·«+˝À >∑÷+&Ü\T dæ≈£îÿ\ô|’ |ü&Ü¶s¡T.
&Û©ç ¢ q>∑s¡ |ü]bÕ\≈£î\, &Û©ç ¢ ø±+Á¬>dt (◊) Hêj·T≈£î\ n+&É‘√ á |üì »]–+~.
ˇø£ÿ &Û©ç ˝¢ ÀH˚ 3000 eT+~ dæ≈î£ ÿ*ï #·+bÕs¡T— ãj·T≥ Ç+ø± #ê˝≤ eT+~H˚
#·+bÕs¡T. &Û©ç ¢ $X¯«$<ë´\j·T+˝ÀqT, düTÁ|”+ø√s¡T˝º Àq÷ |üì#˚ùd y˚T<Ûëe⁄\T,
ãT~ΔJe⁄\T, yê]˝À ø=+<äsT¡ s¡#s· TT‘·\T ªªÇ~ #ê˝≤ nHê´j·T+. BìøÏ ìs¡dqü
‘Ó\|ü&+É eTq u≤<Û´ä ‘·μμ nqT≈£îì, ˇø£ |üøÿ£ ø±+Á¬>dt (◊) eT÷ø£\T, >∑÷+&Ü\T
&Û©ç ˝¢ À dæ≈î£ ÿ\ô|’ |ü&ç yê]ì ne÷qTwü+>± Vü≤‘·e÷s¡TdüTqÔ ï düeTj·T+˝ÀH˚
Ms¡T #ê˝≤ <ÛÓ’s¡´+>± |ü]XÀ<Ûäq »]|æ ªªWHO ARE THE GUILTY?μμ
(<√wüß ˝…es¡T?) nì |ü⁄düÔø£+ y˚XÊs¡T. Ä |ü⁄düÔø£+ ãj·T≥≈£î e#êÃø£
72
s¡#·sTT‘·ù≤<Ûä´‘·
ø±+Á¬>dt (◊) yêfi¯ófl Mfi¢̄qT u≤Vü‰≥+>± u…~]+#ês¡T. n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± bìïø£\T
ø±˝Ò<Tä . z&çb˛‘êy˚TyÓ÷ nH˚ uÛj Ñ T· + yêfi¯fl≈£î n|üŒ{ÏøÏ Ç+ø± e⁄+~. ‘·sê«‘·
¬>˝≤Ãs¡T. <˚X¯yê´|üÔ+>± 400 d”≥T¢ dü+bÕ~+#·T≈£îHêïs¡T. yêfi¯ófl ¬>˝≤Ãs¡qï
dü+>∑‹ düTÁ|”+ ø√s¡T˝º Àq÷, ôV≤’ ø√s¡T˝º Àq÷ »&û\® øÏ ‘Ó*dæ+~. n+<äTe\¢ ˇø£
»&û® Mfi¯flì #ê˝≤ <Ûs’Ó ´¡ +>± ‹{≤º&TÉ . be]ì? ]b˛s¡Tº sêdæq bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\
dü+|òü÷\ yêfi¯flì. n+fÒ |æj·TTdæb˝Ÿ ` |æj·TT&çÄsY yêfi¯flì. Ä ]b˛s¡Tº
s¡#·sTT‘·\qT ˙#·yÓTÆq (ªªWretchedμμ) »s¡ï*düTº\T nHêï&ÉT. <ëìø√dü+
|üì#˚dqæ ˝…øÃ£ s¡sì¢¡ ªªbÕsƒê\T #Ó|⁄ü Œø√e&É+ ‘·|Œü Ç≥Te+{Ï$ ` n+fÒ á
|ü]XÀ<Ûqä \T #˚ùd nedüs+¡ MT≈£î ˝Ò<Tä μμ nHêï&ÉT. Çyê«fi¯ ø±+Á¬>dt yêfi¯ó¢
‘·eT yÓqø±\ 400 d”≥T¢ ñHêïj·TH˚ <Ûs’Ó ´¡ +‘√ |æjT· Tdæb˝Ÿ, |æjT· T&çÄsY MT<ä
|üsT¡ e⁄qwü+º <ëyê y˚kÕÔeTì u…~]düTHÔ êïs¡T. |üsT¡ e⁄qwü+º <ëyê y˚ùd,Ô ÄHê&ÉT
|ü⁄düøÔ +£ y˚dqæ |ü⁄Œ&ÉT <Ûs’Ó ´¡ +>± eTT+<äT≈£îe∫Ã ªªHê uÛsÑ qÔ¡ T #·+|æ+~ |ò˝ü ≤Hê
ôV≤#Y ø¬ b˝Ÿ uÛ>Ñ ‘∑ ,Y b+.|æ, Äj·Tq eT<ä‘› T· <ës¡T\Tμμ nì #Ó|Œæ q ÅdÔ” Çyê«fi¯
≈£L&Ü <Ûs’Ó ´¡ +>± ø√s¡T˝º À eTT+<äT≈£î e∫Ã ªªì»y˚T. H˚qT #ÓbÕŒqT. Hê uÛsÑ qÔ¡ T
Mfi¯ófl #·+|ü&+É ø£fi≤flsê #·÷XÊqT. n<˚ #ÓbÕŒqTμμ nì n+≥T+<ë? ˝Ò<Tä H˚qT
#Ó|Œü ˝Ò<Tä ns≥T+<ë? H˚qT #Ó|Œü ˝Ò<Tä nH˚ ns≥T+~. n|ü⁄Œ&ÉT Ä ]b˛s¡Tº
sêdæq yêfi¯fl >∑‘+˚ ø±yê*?
Ç~ yêfi¯ófl øπ e\+ ãT~ΔJe⁄\T>±, y˚T<Ûëe⁄\T>± b<äTs=ÿ+≥Tqï~ ø±<äT.
ãT~ΔJe⁄\T>±qT, y˚T<Ûëe⁄\T>±qT ‘·eT≈£î u≤<Û´ä ‘· ñ+~ nì >∑T]Ô+∫ yêfi¯ófl
ˇø£ |üì #˚XÊs¡T. yêfi¯ófl á s√Eq @ |ü]dæ‘ú T· \˝À Çs¡Tø=ÿHêïs¡+fÒ ãT~Δ
Je⁄\T>±qT, y˚T<Ûëe⁄\T>±qT #˚dqæ |üìøÏ ˇø£ e´øÏ>Ô ±, ˇø£ bÂs¡Tì>± ø±+Á¬>dt
yêfi¯fl Á|ürø±sêìøÏ >∑T]ø±yê*‡ ek˛Ô+~. ˇø£ eTìwæ>± yês¡T ˇø£ Çs¡ø±≥
|ü]dæ‹ú ˝ÀøÏ HÓ≥ãº &Ü¶sT¡ .
|ü+C≤uŸ Á|üuTÑÛ ‘·«+ f…Ás¡]»+ ù|s¡T #Ó|Œæ ne÷j·Tø£ Á|ü»*ï ªbHéøö+≥s¡,¢
ù|s¡T‘√ ø±*Ã #·+|ü&eÉ Tqï~, ‘·|⁄ü Œ&ÉT øπ düT˝À¢ Ç]øÏ+#·&eÉ Tqï~ ‘·|⁄ü Œ nì
ìs¡dqü ‘Ó\TŒ‘·Tqïyês¡T Çs‘· ø£˝À¢\ |ü]dæ‹ú ˝Àq÷ |ü+C≤uŸ˝À ñHêïs¡T. yês¡T
nk˛dæjT˚ wüHé |òsü Y &ÓyTÓ TÁø£{øÏ ˘ s¬ {’ Ÿ‡ (bb|ò&t Äç sY) >± |üì #˚dTü HÔ êïs¡T. ø=Hêïfi¯fl
73
‘·sê«‘· |ü+C≤uŸ sêÅwüº Á|üuÛÑT‘·«+ sê»Á<√Vü≤+ ÁøÏ+<ä yêfi¯fl+<ä]ô|’Hê πødüT
ô|≥ºuÀ‘√+<ä≥. m+<äT≈£î? @ |ü⁄düøÔ y£ TÓ ‘Æ ˚ |æjT· Tdæm˝Ÿ, |æjT· T&çÄsY Á|ü#T· ]+#ês√
Ä |ü⁄düÔø±ìï |ü+C≤uŸ Á|üuÛÑT‘·«+ ìùw~Û+∫+~. Ä |ü⁄düÔø±ìï Á|ü#ês¡+
#˚dTü qÔ ï+<äT≈£î, neTTà‘·Tqï+<äT≈£î yê] MT<ä sê»Á<√Vü≤+ øπ düT ô|≥ºuÀ‘√+<ä≥.
n+<äT˝À e⁄qï yêfiËfles¡T? eT+∫ ãT~ΔJe⁄\T, y˚T<Ûëe⁄\T nsTTq yêfi¯ófl.
yêfi¯ófl |ü+C≤ãT j·T÷ìe]‡{°˝ÀqT, bÕ{Ïj÷· ˝≤ j·T÷ìe]‡{°˝Àq÷ Ábıô|dò sü ¢¡
>±H√, ˝…øÃ£ s¡s>¢¡ ±H√, ˝Òø£ ôV≤’ ø√s¡T˝º À n&É«øπ ≥¢>±H√ ñqïyês¡T. yêfi¯ófl øπ e\+
y˚T<Ûëe⁄\T>±, ãT~ΔJe⁄\T>± ø±<äT— yêfi¯fl #·T≥÷º ñqï dü+øå√uÛÑ+˝À ˇø£
eTìwæ>±, ˇø£ e´øÏ>Ô ±, ˇø£ bÂs¡T&ç>± yê[flyêfi¯ á düe÷»+˝À ‘·eT u≤<Û´ä ‘·
@$T{Ï nì Ä˝À∫+#·Tø√e\dæq nedüs+¡ @s¡Œ&ç+~. áHê&ÉT ˇø£ÿ eTq
sêÅwüº+˝ÀH˚ ø±<äT <˚X¯yê´|üÔ+>± n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìøÏ |üP]Ô>± |ü≥º
|ü>±Z˝≈¢Ò î£ +&Ü b˛sTT+~. Á|ü»\ MT<ä $s¡T#·T≈£î|ü&TÉ ‘√+~. ªªb~]+#ê*, ìs¡dqü
‘Ó\bÕ*μμ nì ìs¡ísTT+#·Tø=qï y˚T<Ûëe⁄\T #ê˝≤ ‘·«s¡>± sT÷ $wüj·÷ìï
>∑T]ÔdüTÔHêïs¡T. ªªe÷ u≤<Ûä´‘· πøe\+ y˚T<Ûë$>± e÷Á‘·y˚T ø±<äT. eTìwæHÓ’q
H˚qT Hê u≤<Û´ä ‘· @$T{Ï?μμ nqï~ ìs¡sí TT+#·Tø√e\dæq nedüs+¡ @s¡Œ&ÉT‘√+~.
#ê˝≤ #√≥¢ ñHêïs¡T Á|ü»\ |üøå±q ì*∫ nHê´j·÷ìøÏ e´‹πsø£+>±
e÷{≤¢&y˚ êfi¯ófl. ne‘·\ n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>±ìøÏ, Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ, b˛©düT\≈£î,
bÕsê $T*≥Øyêfi¯fløÏ $#·Ã\$&ç>± n‘ê´#êsê\T #˚jT· &É+ n\yêf…bÆ ˛sTT+~.
n~ jÓTø£ÿ&ç<ëø± b˛sTT+<ä+fÒ, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ˝ÀqT, eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝ÀqT, sê»kÕúHé
˝ÀqT, ø£ì|æ+∫q @ ª&Óø±sTT{Ÿμ HÓH’ ê düsπ ø£qã&É¶ yÓ+≥H˚ ø±*Ã#·+|üe#·TÃqì
b˛©düT\≈£î Á|òV” ‰ü +&é sTT#êÃs¡T. yê[flyêfi¯ Äs¡TkÕs¡T¢ m+m˝Ÿm>± bìï¬øq’
e´øÏìÔ (ˇø£ sê»e+X¯+˝Àì yê&É≥) ôd‘’ +· ø±*Ã #·+ù|XÊs¡T. áy˚fi¯ sêJyé>±+BÛ
dü+‘ê|ü+ ‘Ó*bÕ&ÉT. sê»kÕúHé eTTKéT+Á‹ sêJHêe÷ #˚XÊ&ÉT. Ç|ü&ÉT j˚T&çÃ
e÷Á‘·+ @+ Á|üjÓ÷»q+, ø±*Ã #·+|üeTì Ä b˛©düT\ø° H˚]Œ+<Óes¡T?
H˚sd¡ Tü &ú TÉ nì nì|æs∫q|ü⁄Œ&ÉT ø£qã&É>±H˚ ø±*Ã #·+|üe#·Ãì H˚]Œ+∫+<Óes¡T?
yêfi‚fl H˚]Œ+#ês¡T.
74
s¡#·sTT‘·ù≤<Ûä´‘·
|ü+C≤ãT˝À f…Ás¡]düTº ÁbÕ+‘·+ nì ˇø£ Á|ü‘˚´ø£ #·{≤ºìï ‘·j·÷s¡T
#˚XÊs¡T. #ê˝≤ uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ #·≥+º n~. f…Ás¡]düTº nì be]MT<ÓH’ ê H˚s+¡
Äs√|æùd,Ô Ä #·≥+º Á|üø±s¡+ H˚qT #ÓjT· ´˝Ò<Tä nì Ä e´πøÔ ìs¡÷|æ+#·Tø√yê*.
eT÷&ÉT#√≥¢ e÷Á‘·y˚T ø√s¡Tº\T ô|{≤ºs¡T, bÕ{Ïj·÷˝≤˝ÀqT, »\+<ÛäsY˝ÀqT,
\÷~Ûj÷· Hê˝Àq÷. yÓTT‘·+Ô 800 øπ düT\T ô|{≤ºsT¡ . øπ düT\ ˇ‹Ô&ç b≈£îÿesTT
b˛sTT, s√E≈£î 20 πødüT\T $#ês¡D≈£î edüTÔHêïj·T≥. ns<äT˝À b≈£îÿe
øπ düT˝Ò$T{° n+fÒ eTq es¡+>∑˝Ÿ˝À ˝≤π> u≤sãT\T <=]ø±j·Tì. á øπ düT\˝À
yêdüÔey˚T$T{À |ü]XÀ~Û+#·≥+>±ì, $#ê]+#·&É+ >±ì yêfi¯fl≈£î #˚‘·ø±<äT.
ø±ì |ü≥Tº≈î£ b˛sTTqyêfi¯fl <ä>sZ∑ ¡ u≤+ãT\T <=]ø±sTT nì #Ó|Œü &É+ e÷Á‘·yT˚
yê]øÏ #ê‘·qe⁄‘·T+~. n~ es¡+>∑˝Ÿ nsTTHê n+‘˚, bÕ{Ïj÷· ˝≤ nsTTHê
n+‘˚. ø±ì ˇø£ ‘˚&Ü ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î es¡es¡sêe⁄>±]+{Ï˝À u≤+ãT\T
<=]ø±j·Tì Äj·Tqô|’ øπ düT ô|{≤ºsT¡ . n¬sdüTº #˚XÊs¡T. u…sTT˝Ÿ sê≈£î+&Ü #˚<ë›eTì
Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊs¡T. ãj·T≥≈£î eùdÔ eT∞fl n¬sdüTº #˚XÊs¡T. ø±ì Äj·Tq sTTyê«fi¯
ãj·T≥ ñHêïs¡T. Çø£ÿ&É e⁄qï #·≥+º Á|üø±s¡+ Äj·Tq sTT+{À¢ u≤+ãT\THêïj·Tì
b˛©düT˝Ò s¡TEe⁄ #Ój÷· ´*. yêdüyÔ êìøÏ yê[fls{À¢ u≤+ãT\T <=]øÏ+B ˝Ò<Tä .
k˛<ë #˚d+æ B ˝Ò<Tä , |ü]XÀ<Ûqä #˚d+æ B ˝Ò<Tä , |ü+#·Hêe÷ ≈£L&Ü #˚d+æ <˚MT
˝Ò<Tä . ø±ã{Ïº Äj·Tq MT<ä øπ düT ø={Ïyº j ˚ T· ã&ÉT‘·T+~. ø±ì n<˚ |ü+C≤ãT˝À
◊‘˚ f…Ás¡]düTº #·≥+º ÁøÏ+<ä øπ düT\T ô|≥ºã&Ü¶sTT >∑qTø£ e÷ sTT+{À¢ u≤+ãT\T
<=s¡ø£˝Ò<äì es¡es¡sêe⁄>±πs s¡TEe⁄ #˚düTø√yê*. Äj·THÓ˝≤ s¡TEe⁄
#˚düT≈£î+{≤&ÉT? Äj·Tq Ä düeTj·T+˝À ˝≤ø£|t˝À e⁄Hêï&ÉT ø£<ë! Äj·Tq
sTT+{À¢ ˝Òì düeTj·T+˝À u≤+ãT\T <=]ø±sTT nq+fÒ, n|ü&ÉT ≈£L&Ü Äj·TH˚
u≤+ãT\T <=s¡ø˝£ <Ò Tä nì s¡TEe⁄ #˚dTü ø√yê\+fÒ n<Ó˝≤ kÕ<Û´ä +? n+<äTe\¢
Äj·Tq≈£î •ø£|å &ü ≥É + U≤j·T+. eTq+ sTT|ü⁄Œ&ÉT »]–b˛sTTq $wüj÷· *ï >∑T]+∫
e÷{≤¢&&É +É ˝Ò<Tä . á y˚fi¯ |ü+C≤uŸ˝À 800 øπ düT\T $#ês¡D˝À e⁄HêïsTT.
|ü+C≤ãT˝ÀH˚ ø±<äT, n+‘·ø£+fÒ d”]j·Tdt nqT≈£îqï πødüT\ô|’ sêCkÕúH√¢,
CÀ<Ûé|üPsY˝À $#ês¡D »s¡T>∑T‘√+~. nedüs¡yÓTÆ‘˚ ‘·$Tfi¯Hê&ÉT˝À $#ês¡D
»s¡T|ü⁄‘ês¡≥. 800 πødüT\T ` ˇø√ÿ πødüT˝À 20 eT+<√, 30 eT+<√
75
eTT<ë›sTT\qT≈£î+fÒ ø=ìï y˚\ eT+~ eTT<ë›sTT\T. ‘êeTT #˚dqæ H˚sê\ MT<√,
#ÓjT· ´ì H˚sê\ MT<√ n¬sdüTº #˚jT· ã&ç, ‘·eT MT<ä e⁄qï øπ düT*ï ‘êeTT #ÓjT· ´˝Ò<Tä
nì yêπs s¡TEe⁄ #˚dTü ø√yê*‡q |ü]dæ‹ú øÏ yês¡T HÓ≥ãº &Ü¶sT¡ . á $<Ûyä TÓ qÆ
nHê´j·T+ nø£ÿ&É kÕ>∑T‘√+~.
ˇø£ y˚T<Ûë$ ◊qyê&ÉT |üsC≤ãT˝À ≈£Ls¡TÃì, Ç~ nHê´j·TeTì BìøÏ
ªªÁbıf…dμºt μ #˚ùdÔ n‘·ì+{À¢ ≈£L&Ü u≤+ãT\T <=s¡T≈£î‘êsTT! Äj·Tqq÷ n¬sdüTº
#˚kÕÔsT¡ . n‘·ì MT<ä ≈£L&Ü f…Ás¡]düTº #·≥+º ÁøÏ+<ä øπ düT\T ô|&É‘ês¡T. <ëì
Á|üø±s¡+ Äj·Tq u≤+ãT\T <=s¡ø˝£ <Ò ìä s¡TEe⁄ #˚dTü ø√˝Ò&TÉ ø±ã{Ïº n‘·ìï
C…˝’ À¢ ô|&É‘ês¡T. @ Á|ü»\ ø√düyTÓ ‘Æ ˚ ‘êqT Ábıf…dºt #˚dTü HÔ êï&√ yêfi¯fl‘√bÕ≥T>±
‘êqT ≈£L&Ü C…˝’ À¢ ≈£Ls¡TÃ+{≤&ÉT.
á |ü]dæú‘·T\˝À y˚T<Ûë$ ◊qyê&ç u≤<Ûä´‘· j˚T$T{Ï? nì #ê˝≤
$düÔ è‘·yTÓ qÆ |ü]~Û˝À Ä˝À∫+#·e\dæq nedüs+¡ e⁄qï~. Ç˝≤ »]π>~ ˇø£
ÁbÕ+‘·+˝À ø±<äT, ˇø£ sêÅw+ºü ˝À ø±<äT, <˚Xy¯ ê´|ü+Ô >± e⁄s~ nH˚ $wüjT· +
eTqø=ø£ s¡ø+£ >± }s¡≥ ø£*–düT+Ô ~. eTq Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À >∑‘· dü+e‘·‡s¡+
24 eT+~ì b˛©düT ˝≤ø£|⁄ü Œ˝À¢ #·+bÕs¡T. #ê˝≤eT+~ @eTqTø=+{≤s¡+fÒ
Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ H˚sd¡ Tü \Ô T ø±uÀ\T, #·+bÕs¡T nì nqT≈£î+{≤s¡T.
ø±ì yêdüeÔ +>± sTT<äs› T¡ e÷Á‘·yT˚ n˝≤+{Ï H˚sêìøÏ n¬sdüTº #˚jT· ã&Ü¶sT¡ .
n+fÒ yêfi¯flqT #·+|üe#·TÃ nì #Ó|Œü &É+ ø±<äT. ˇø£‘q· T &Óø±sTT{°˝À H˚sd¡ Tü &ú TÉ .
eTs=ø£&TÉ ˇø£ <=+>∑‘q· + øπ düT˝À H˚sd¡ Tü &ú TÉ . ‘·øÿÏ q 22 eT+~ ≈£L&Ü ∫qï∫qï
H˚sê\ MT<ä n¬sdüTº #˚jT· ã&çqyêfi‚fl. n+fÒ CÒãT <=+>∑‘q· + #˚dTü HÔ êï&ÉH√,
˝Òø£ CÒãT˝À ˇø£ yÓsTT´s¡÷bÕj·T\T ô|≥Tº≈£îì nyÓø£ÿ&É qT+&ç ‘Ó#êÃ&√
#Ó|Œü ˝Òøb£ ˛j·÷&ÉH˚ $TwüMT<äH√, ˝Òø£ M<ÛTä ˝À¢ Äyêsê>± ‹s¡T>∑T‘·THêï&ÉH˚ H˚s+¡
MT<äH√ n¬sdüTº #˚jT· ã&çq yêfi‚fl. ø±Jù|≥˝À düT<äsÙ¡ Héì Á|ü#ês¡+ #˚dTü HÔ êï&Éì
#·+bÕs¡T. kÕs¡+>∑bÕDÏì nsTT‘˚ #·+bÕ\qT≈£îHêïs¡T. #·+bÕs¡T. Bì˝À
nqTe÷qy˚TMT nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ÇB |ü]dæ‹ú .
á |ü]dæú‹˝À u≤<Ûä´‘· >∑T]+∫ e÷{≤¢&˚≥|ü⁄Œ&ÉT s¡#·sTT‘·\T>±H√,
y˚T<Ûëe⁄\T>±H√ s¡#·q\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·+ ø±yê\qï~ kÕ<Ûä´+ ø±<äT.
76
s¡#·sTT‘·ù≤<Ûä´‘·
s¡#q· \T ø=qT≈£îÿì #·<Tä e⁄≈£îH˚ neø±X¯+ Á|ü»\≈£î ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT, s¡#s· TT‘·>± MT
u≤<Û´ä ‘· bø£ÿ&ÉTs≥T+~? ñs&É<Tä . áy˚fi¯ eTq u≤<Û´ä ‘· nqï~ @$T{À #ê˝≤
$düÔ è‘·yÓTÆq |ü]~Û˝À eTq+ Ä˝À∫+#ê*‡q nedüs¡+ @s¡Œ&ç+~. Ç|ü⁄Œ&ÉT
eTq<˚X¯+˝À bìïø£\T »s¡T>∑T‘·THêïsTT. yÓTTqï »]–q$, sTTyê«fi¯
»s¡T>∑T‘·THêïsTT, sπ |ü⁄ »s¡T>∑T‘êsTT. ø±ì áHê&ÉT Á|ü»\≈£î, Á|üuTÑÛ ‘ê«\≈£î
eT<Û´ä ˇø£ n+‘·sT¡ ´<ä+Δ ` dæ$˝Ÿ yêsY ˝≤+{Ï yê‘êes¡D+ ø£ì|æk˛Ô+~. j·TT<ä+Δ
n+fÒ b+<äTø=∫Ã+B nq&É+ ˝Ò<Tä . n≥Te+{Ï |ü]dæ‹ú @s¡Œ&çb˛sTT+~. ˇø£
s¡#s· TT‘· ø±ìe«+&ç, y˚T<Ûë$ ø±ìe«+&ç, ãT~ΔJ$ ø±ìe«+&ç ‘êqT @|üø±å q
ì\ã&É‘ê&√ ‘˚\TÃø√yê*‡q nedüs¡+ sT÷Hê&ÉT <˚X¯+˝À #ê˝≤ ã\+>±
j˚Ts¡Œ&çs~. Ä ìs¡sí TT+#·Tø√e&ÉeTqï<˚ á s√Eq Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ n+X¯+>±
e÷]b˛sTT+~. b+<äTø£sfÒ á s√Eq s¡#s· TT‘·≈î£ s¡#s· TT‘·>± u≤<Û´ä ‘· ˝Ò<Tä ,
y˚T<Ûë$øÏ y˚T<Ûë$>± u≤<Ûä´‘· ˝Ò<äT— ôd’+{ÏdüTºøÏ ôd’+{ÏdüTº>± u≤<Ûä´‘· ˝Ò<äT.
uÛÀbÕ˝Ÿ˝À $wüyêj·TT Á|üu≤Û e+‘√ 3 y˚\eT+~ #·ìb˛j·÷s¡T. eTs√
2 \ø£\å eT+~øÏ ø£fió¯ fl b˛e&Éy÷Ó ˝Òø£ Js¡øí √X¯+ bÕ&Ée≥yÓ÷ »]–+~. ˇø£
ôd+’ {ÏdTü >º ± &Üø£sº Y nì˝Ÿ dü<√ZbÕ˝Ÿ nH˚ e´øÏÔ u≤u≤ Ä≥$Tø˘ ØôdsYÃ ôd+≥sY˝À
|üì#˚dü÷Ô Á|ü»\˝ÀøÏ $C≤„qXÊÅkÕÔìï rdüT≈£îb˛yê\H˚ ñ<˚›X¯´+‘√ ‘·q
ñ<√´>±ìøÏ sêJHêe÷ #˚dæ eT<Û´ä Á|ü<X˚ Ÿ˝À Á|üuTÑÛ ‘·« düV≤ü ø±s¡+‘√, ‘êqT H˚]Ãq
ôV≤’ f…ø±ï\Jì Á|ü»\ø£+~+#ê\H˚ dü<Tä <˚X› +¯ ‘√ ªøÏc˛sY uÛ≤s¡‹μ nì ˇø£ düsdüú
kÕú|+æ ∫ q&ç|dæ Tü HÔ êï&ÉT. uÛÀbÕ˝Ÿ $cÕ<ä+ ‘Ó*dæq ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ ôds’ {ÏdTü >º ±H˚
ñ+&çb˛e≥+ kÕ<Ûä´+ø±<äT nì uÛ≤$+∫ Äj·Tq yÓ+≥H˚ nø£ÿ&çøÏ yÓfi≤fl&ÉT.
#·ìb˛sTTqyêfi¯ófl #·ìb˛>± $T–*q s¬ +&ÉT \ø£\å u≤~Û‘T· \qT #˚sy¡ d˚ æ yêfi¯fl≈£î
Á|üuTÑÛ ‘·«+ j˚T$T #˚d+æ <äì ˇø£ ñ<äéT+ ˝≤s{Ï~ q&ÉT|ü⁄‘·THêïs¡T. Äj·Tìï
Ç|üŒ{Ïøπ ˇø£kÕ] n¬sdüT#º X˚ Ês¡T. ø±ì Äj·Tq ô|<ä› ù|s¡Tqï ôd+’ {ÏdTü º ø±ã{Ïº
ˇ‹Ô&øç Ï ‘·≥Tºø√˝Òø£ e<ä*ô|{≤ºsT¡ . sπ |ü⁄ á ñ<äéT+ eTT–+|ü⁄øÏ e#˚Ãdü]øÏ
Äj·Tq≈£î ˇø£ $wüjT· + ns¡eú Te⁄‘·T+~. $C≤„qy˚‘>Ô· ± Hêø=ø£ u≤<Û´ä ‘· ñ+<äì
H˚qT Ç+<äT˝ÀøÏ ~>±qT. ø±ì $C≤„qy˚‘·Ô>± Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·qì >∑T]Ô+#·ø£
Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ e´‹πsø£+>± |üì#˚dTü qÔ ï e´øÏ>Ô ± ‘·qMT<ä ø£øå£ rs¡TÃ≈£î+{À+<äì
77
Äj·Tq≈£î ns¡eú Te⁄‘·T+~. ñ<äéT+ qT+&ç ãj·T{ÏøÏ e#êÃø£ øÏc˛sY uÛ≤s¡‹
dü+dü≈ú î£ Á|üuTÑÛ ‘·« düV‰ü j·T+ Ä–b˛e#·TÃ. ˝Ò<ë Ä dü+düqú T Á|üuTÑÛ ‘·« e´‹πsø£
düsdü>ú ±, sê»Á<√Vü≤ dü+dü>ú ± Á|üø{£ +Ï #·e#·TÃ. n|ü⁄Œ&ÉT Äj·Tqø=ø£ $wüjT· +
ns¡úeTe⁄‘·T+~.
ˇø£ eTìwæ>± H˚HeÓ ] |üø±å q ì\T#√yê*? nì Ä˝À∫+#·T≈£îH˚ nedüs+¡
Äj·Tq≈£î edüTsÔ ~. Äj·Tqπø ø±<äT, n<˚ |ü]dæ‹ú sT÷Hê&ÉT eTq+<ä] eTT+<äT
ñqï~. n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT eTq+ eTq ìs¡j í ÷· ìï Á|ü»\≈£î nqT≈£L\+>±H˚
rdüTø√e\dæ ñ+≥T+~. n<˚ y˚T<Ûëe⁄\T>±, s¡#s· TT‘·\T>±, e´≈£î\Ô T>±, bÂs¡T\T>±
eTq u≤<Û´ä ‘·.
(25`2`85 q es¡+>∑˝Ÿ˝À »]–q ˇø£ düuÛÑ˝À #˚dæq Á|üdü+>∑bÕsƒ¡+)
78
düMTø£å
ªn‘·&TÉ `ÄyÓTμ ` C≤rjÓ÷<äéT+
ˇø£ kÕe÷õø£ $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ n~ düJe+>± e⁄+fÒ
#ê˝≤ kÂø£s´¡ +. ˝Òøb£ ˛‘˚ <ëìï >∑T]+∫q n_ÛÁbÕj·÷\T e÷Á‘·yT˚ eTq≈£î
<=s¡T≈£î‘êsTT. á n_ÛÁbÕj·÷\T s¡ø£s¡ø±\ nedüsê\ ø√dü+, s¡ø£s¡ø±\
e‹Ô&TÉ \‘√, s¡øs£ ø¡ ±\ C≤„|øü ±\‘√ @s¡Œs¡#T· ≈£îH˚$ ø±e&É+ e\¢ n$ yêdüyÔ êìøÏ
kÕ<Ûës¡D+>± b+‘√ ø=+‘· eÁø°øs£ D¡ ˝Ò ø±>∑\e⁄. n+<äTøπ #·]Á‘· s¡#q· n+‘·
ø£wüº+.
eTq C≤rjÓ÷<äé÷ìï rdüTø√+&ç. C≤rjÓ÷<äéT+ nq>±H˚ eTqøÏyê«fi¯
ø±+Á¬>dt bÕØº >∑Ts¡TøÔ =düT+Ô ~. ø±ì ÄHê&ÉT ø±+Á¬>düTbÕØº q&ç|qæ ñ<äéTy˚T
C≤rjÓ÷<äéTeTì Á|ü»\+‘ê nqTø√˝Ò<Tä . Ä n_ÛÁbÕj·÷ìï ‘·sT¡ yê‹ ø±\+˝À
eTq≈£î ã\e+‘·+>± ø£*–+#ês¡T. ø±+Á¬>ùd‘·s¡ bÕØº\÷ dü+dü\ú ÷ ñ<äé÷\÷
#˚dqæ ø£èwæì ª$CÒ‘\· #·]Á‘·μ $T+π>dæ+~.
b˛˙ C≤rjÓ÷<äéT+˝À ø±+Á¬>dt bÕÁ‘·qT rdüTø√+&ç. <ëìï Çyê«fi¯
ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ #ê˝≤ ø£weºü TsTTb˛sTT+~. ÄHê&ÉT Á|ü»\˝À $$<Ûä esêZ\T
ø±+Á¬>dtqT >∑T]+∫, >±+BÛì >∑T]+∫ ì»+>± @eTqT≈£îHêïs√, @ yÓK’ ]‘√
yê∞fl ñ<äé÷\˝À bÕ˝§ZHêïs√ eTqøÏyê«fi¯ n+‘·T∫ø£ÿ&É+ düeTdü´ nsTT+~.
<˚Xe¯ T+‘ê ñ<äéT ñ‘ê‡Vü≤+‘√ n≥Tº&øç bÏ ˛sTT (ì»+>± n≥Tº&øç bÏ ˛j·÷s√
˝Ò<√ ` Ç~ >∑÷&Ü eTq≈£î ø±+Á¬>dtyês¡T #Ó|Œæ q #·]Á‘˚) Á|ü»\T Ç\÷¢ yêøÏ©
dü+kÕs¡+ e~*ô|{Ïº ãj·T≥≈£î edü÷qÔ ï dü+<äs“¡ +¤ ˝À #Í]#Ísê˝À ª<Ís¡q® ´+μ
»]–+<äì ñ<äé÷ìï >±+BÛ $s¡$T+#·T≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT »q+ ì»+>± @eTqT≈£îHêïs¡T?
eTVü‰‘·Tà&ÉqT≈£îHêïsê, yÓÁ]yê&ÉqT≈£îHêïsê, ãVüQXÊ Á_{Ïwt @C…+fÒy÷Ó qqï
nqTe÷q+ >∑÷&É ø£*–+<ë? (be«]ø° á nqTe÷q+ ø£\>∑˝<Ò +ä fÒ qeTà&É+
ø£w+ºü .) ø=H˚ïfi¯fl ‘·<Tä |ü] dü«sê»´+ ø√dü+ eT∞fl ñ<äé÷ìï ÄVü‰«ì+∫ @+
düè»q, p˝…’`ôdô|º+ãs¡T 1985
79
#˚j·TeT+{≤&√ nì n+<äs¡÷ Ä‘·è‘·˝À b<äTs¡T#·÷dü÷Ô e⁄+&É>± ñ|ü⁄Œ
‘·j·÷s¡T#˚j·TeTì >±+BÛ nqï|ü⁄Œ&ÉT ` n|ü⁄Œ&ÉT »q+ @eTqT≈£îHêïs¡T?
sê»ø°jT· eP´Vü‰˙ï b‘·T>Ô &∑ \É q÷ s¡÷bı+~+#·e\dæq düeTj·T+˝À sê≥ï+
e&Éøe£ Tì Ä<˚•+∫q|ü⁄Œ&ÉT, »Hêìï b˛˙+&ç, ø±+Á¬>dt ø±s¡´ø£s\Ô¡ T düV≤æ ‘·+
$düTø√ÿ˝Ò<ä÷?
eTq≈£î ‘Ó©<äT. 1947 ‘·sT¡ yê‘· s¡÷bı+~+∫q n~Ûø±s¡ n_ÛÁbÕj·÷\T
e÷Á‘·yT˚ eTq≈£î ‘Ó\TdüT. 1947 ‘·sT¡ yê‘· ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<äéT+
M<ÛTä \ qT+&ç bÕsƒX¡ Ê\\˝ÀøÏ e∫Ã+~. bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À Á>∑+<∏dä yúü TÓ Æ ≈£Ls¡TÃ+~.
n+‘·≈£î eTT+<äT ˇø=ÿø£ÿ düeTj·T+˝À ø±+Á¬>düT rdüT≈£îqï ìs¡íj·T+,
ne\+_+∫q eP´Vü≤+, ÄHê&ÉT Á|ü»\≈£î @ $<Û+ä >± ø£q|ü&Ü¶j÷Ó >±ì á
bÕsƒ´¡ |ü⁄düøÔ ±\˝À n$ #ê˝≤ nìyês¡éTsTTq ìs¡j í ÷· \T>± e]í+#·ã&É‘êsTT.
yê{Ï $»„‘q· T ÄHê&ÉT Á|ü»\˝À ø=+<äss¡ TTHê Á|ü•ï+#êπsyÓ÷qqï nqTe÷q+
eTq≈£î sêìe«s¡T. m+‘√ eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√, ‘·s∫¡ #·÷∫ rdüT≈£îqï ìs¡j í ÷· \T>±
e]í+|üã&É‘êsTT. Ä ìs¡j í ÷· ˝Ò #·]Á‘·qT q&ÉT|ü⁄‘êsTT.
sêqTsêqT, bÕ‘· ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T >∑‹+#˚ø=B› á |ü⁄sêD+
ø£]–b˛e\dæ+~ b˛sTT eT]+‘· ø£s&¡ TÉ >∑&TÉ ‘√+~. ìqï{Ï es¡≈î£ øπ e\+ C≤‹|æ‘·
nsTTq >±+BÛ Ç|ü⁄Œ&=ø£ Á|üeø£>Ô ±qT, kÕe÷õø£ $|üe¢ ‘·‘«· y˚‘>Ô· ±qT, s¡Twæ>±qT
e÷s¡T‘·THêï&ÉT. á |ü]D≤e÷ìøÏ ø£s\Ô¡ T bÕ‘· >±+<Û̊jT· T\T ø±s¡T— ø£è|ü˝≤ì
ø±&ÉT, »j·TÁ|üø±wt ø±&ÉT, $H√u≤ ø±&ÉT, Á|üø£è‹ ∫øÏ‘·‡˝À ì|ü⁄DT\sTTq
yÓTTsêØ® >±ì Á|üuTÑÛ <ëdt |ü{≤«]>±ì ø±s¡T. á e÷s¡TŒqT kÕ~ÛdTü qÔ ï~ ø=‘·Ô
‘·sêìøÏ #Ó+~q ø=‘·>Ô ±+<Ûj ˚ T· T\T. yêfi¯fl˝À Á|üeTTKT\T ns¡TDYXÖ], Äw”XŸq+~,
ø±¢&é Ä\«s¡d.t (>±+BÛ>±] eTqTeT\˝À ˇø£&q’Ó sêCŸy÷Ó Vü≤Hé >±+~Ûì >∑÷&É
yêfi¯fl‘√ #˚sÃ¡ e#·TÃqT >±ì, |æ‘s· T¡ \qT <Óe’ düe÷qT\T>± uÛ≤$+#·&+É uÛ≤s¡rj·T
dü+Á|ü<ëj·Ty˚T ø±ã{Ïº Ç‘·ìï >∑÷&É á ø√e˝À #˚]ùdÔ Çø£ sπ |ü⁄ |æ+&É+ >∑÷&É
ô|{§º<+›ä {≤s¡ì <˚Xu¯ ≈ÑÛ î£ \Ô +‘ê eTqMT<ä $s¡T#·T≈£î|ü&‘É ês¡T ø±ã{Ïº b˛ì<ë›+.)
yêfi¯fl≈£L, bÕ‘· >±+<Û̊jT· T\≈£L s¬ +&ÉT eT÷&ÉT ‘˚&Ü\THêïsTT. s¡÷|ü+ y˚Ts¡≈î£
rdüT≈£î+fÒ yêfi¯ófl K<äs› T¡ eTqTwüß\T >±s¡T. Ç+^¢wt #·<Tä e⁄\T #ê˝≤ #·~$
80
n‘·&ÉT`ÄyÓTμ`C≤rjÓ÷<äéT+
me]ø° ns¡+ú ø±≈£î+&Ü sêj·T>∑\ kÕeTs¡ú´+ >∑\ yêfi¯ófl. $<˚XÊ\˝À |òTü sêHê
#·<Tä e⁄\T, ñ<√´>±\T HÓs|¡ æ ‘·s#¡ T· $˝≤j·T‘Y ($<˚XÊ\≈£î) b˛sTT edüT+Ô {≤s¡T.
edüTeÔ ⁄˝Àì ‘˚&Ü #ÓbÕŒ\+fÒ yêfi¯ófl ˇø£ s¡ø+£ >± bÕ‘·‘s· +¡ ø£+fÒ ø£sT¡ &ÉTø£{qºÏ
>±+<Ûj ˚ T· T\T. bÕ‘·‘s· êìøÏ >±+~Û»+ ` e÷]ÿ ‡»+, *ãs¡*»+ yÓTT<ä\sTTq
sê»ø°jT· <äèø£Œ<∏ë\≈£î ˇø±H=ø£ Á|ü‘êé÷ïj·T+ e÷Á‘·yT˚ . ø±ì á ø=‘·‘Ô s· +¡
yê]øÏ n~ @¬øø’ £ nK+&ÉeTsTTq ªuÛ≤s¡rj·Tμ <äèø£Œ<∏+ä . Ä<Ûë´‹àø£+, kÕ‹«ø£+,
e÷qMj·T+, e¬>s’ ê e¬>s’ ê. nÁbÕ#·´ <äèø£Œ<∏ë\ (e÷]ÿ ‡»+‘√ düV‰ü ) ø√D+
qT+&ç #·÷ùdÔ n~ ns¡yú T˚ ø±<äT. n{≤¢ #·÷&É≥y˚T n|ü#ês¡+. b+<äTø£+fÒ
bÕXÊÃ‘·´ ÁbÕ#·´<äèø£Œ<∏ë\ |ü⁄Hê<˚ y˚s¡T. ˇø£{Ï uÛÖ‹ø£eTsTT‘˚ ¬s+&Ée~
Ä<Ûë´‹àø£+, ˇø£{Ï bÕ<ë]úø£eTsTT‘˚ ¬s+&Ée~ bÕs¡e÷]úø£+. á $<Ûä+>±
>±+~Û»+ Ä<ÛTä ìø£ <äèø£Œ<∏ë\ $eTs¡Ù≈£î nr‘·+>± ì\u…≥ãº &ÉT‘√+~. ‘·«s¡˝À
n~ nbÂs¡Tùwj·T+>± Á|üø{£ +Ï |üã&çHê ÄX¯Ãs¡´+˝Ò<Tä .
‘ê‹«ø£kÕúsTT˝À e÷Á‘·y˚T ø±<äT, C≤rjÓ÷<äéT+˝À ø±+Á¬>dt bÕÁ‘·
>∑÷&É s√Es√E≈£L Ms√∫‘·+>± ∫Árø£]+#·ã&ÉT‘√+~. #·]Á‘· |ü⁄qsêe˝Àø£q+˝À
ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\ >∑‘ø· ±\|ü⁄ |üsêÁø£eT+ ~q~q Á|ües¡eΔ ÷qeTe⁄‘√+~. Ä
eT<Û´ä ns¡TDYXÖ] ø£eT÷´ìdüT\º ª$Á<√Vü‰ìïμ <ä÷wæd÷ü Ô Ç\Åùdfº &… é Mø°˝¢ À sêdæq
yê´dü+˝À, øÏ«{Ÿ sTT+&çj÷· ñ<äéT+˝À ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T #˚‘T· \÷ ø±fi¯Sfl
$s¡>=Z≥Tºø=ì ‘·\\T |ü>\∑ >=≥Tºø=ì <˚Xe¯ ÷‘· ø√dü+ s¡ø‘Ô£ s· Œ¡ D+ ô|{Ïqº yÓH’ êìï
ø=ìj·÷&É≥+ #·~$‘˚ #·]Á‘· ‘Ó*dæq yêfiËfles¡sTTHê H√s¡TH=≈£îÿø√ø£ ‘·|Œü <äT.
n+<äTø£H˚ C≤rjÓ÷<äéT+˝À ø±+Á¬>dt kÕúHêìï düŒwüº+>± ns¡ú+
#˚düTø√yê*‡q nedüs¡+ e⁄+~. á nedüs¡+ bH˚ïfi¯flsTTHê düeTÁ>∑+>±
rs¡øb£ ˛e&É+ $#ês¡øs£ +¡ . 1952 ‘·sT¡ yê‘· ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ‘·q eP´Vü‰ìï
e÷s¡TÃø√e&É+‘√ u≤≥T nìï s¡ø±\ eTsê´<ädüTÔ\ \ø£åD≤\q÷ ˇ+≥
ã{Ï+º #·T≈£î+~. >±+BÛ˙, ø±+Á¬>dtq÷ ªu≤<Û´ä ‘ês¡V≤æ ‘·+>±μ ‹≥º&+É e÷H˚d+æ ~.
ø±+Á¬>dt nÁ>∑>±$T C≤rj·TX¯øÏÔ nsTT+~. >±+BÛ kÕ+|òæTø£+>± ‹s√>±$T
<äèø£Œ<∏ä+>∑\ yê&ÉsTTq|üŒ{Ïø° Á|ü»\Hê&ç m]– C≤rjÓ÷<äéT+ q&ç|æq
eTVü‰‘·Tà&Éj·÷´&ÉT. _|æHé#·+Á<ä e+{Ï y˚T<Ûëe⁄\¬ø’‘˚ ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\<˚
düss¡ TTq #Ó‘’ q· ´+, ‘·øÿÏ q<ä+‘ê ‘·|⁄ü Œ&ÉT #Ó‘’ q· ´+.
81
nsTT‘˚ e÷]ÿ ‡düTº |ü]o\≈£î\˝À $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± ø±+Á¬>dtqT n+#·Hê
y˚dqæ yês¡T ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä . n+<äT˝À q+ã÷Á~bÕ<é qT+&ç düT$T‘Y düsêÿsY es¡≈î£
#ê˝≤eT+<˚ e⁄Hêïs¡T. C≤rjÓ÷<äéT+˝À >±+BÛ ne\+_+∫q eP´Vü‰ìï ns¡+ú
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ Mfi§flø£ dæ<ëΔ+‘·#Á· {≤ìï Á|ü‹bÕ~+#ês¡T. Á_{Ïwyt êfi¯fl qT+&ç
sêsTTr\T ø√]q|ü⁄Œ&É˝≤¢ ˇø£ ˇ‹Ô&>ç ± >±+BÛ Á|üC≤ ñ<äé÷\qT yê&ÉT≈£îHêï&ÉT.
nsTT‘˚ Ä ñ<äéT+ es¡Zb˛sê≥ s¡÷|ü+ rdüTø√≈£î+&Ü #·÷&É&É+ ø√dü+
eTÚ*ø£eTsTTq &çe÷+&ÉT¢ ô|≥º≈î£ +&É, ñ|ü⁄Œ ‘·j÷· s¡T#˚jT· &É+, kÕsê<äTø±D≤\T
|æø¬ {Ï+>¥ #˚jT· &É+, dü‘ê´Á>∑V≤ü + yÓTT<ä˝q’… ø±s¡´Áø£e÷\T rdüT≈£îH˚yê&ÉT. n|üŒ{Ïø°
ñ<äéT+ #˚sTT <ë{Ïb˛j˚T≥≥T¢ ø£ì|æùd,Ô n≥T Á_{Ïwt Á|üuTÑÛ ‘·«+ Ç≥T ø±+Á¬>dt
bÕØº Ç<äs› ÷¡ sêJøÏ sêe&É+, >±+BÛÛ ñ<äé÷ìï $s¡$T+#·&+É »]π>~.
á dæ<ëΔ+‘·#Á· ≥+ ø±+Á¬>dt jÓTTø£ÿ C≤rjÓ÷<äéT eP´Vü‰ìï, ‘·<ë«sê
dü÷#·qÁbÕj·T+>± ø±+Á¬>dt es¡Z dü«uÛ≤yêìï $e]+#·&ÜìøÏ u≤>± |üìøÏedüT+Ô ~.
nsTT‘˚ ø±+Á¬>dt bÕØº jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ dü«uÛ≤yêìï düeTÁ>∑+>± ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ
Ç~ #ê\<äT. á #·]Á‘·qT Á|ü»\ C≤„|øü ±\ Ä<Ûës¡+>± |ü⁄q]ï]à+#˚ Á|üjT· ‘·ï+
;Vü‰sY, ñ‘·sÔ Á¡ |ü<X˚ Ÿ sêÅcÕº\≈£î dü+ã+~Û+∫ ø=+‘· Ç|ü⁄Œ&ç|⁄ü Œ&˚ »s¡T>∑T‘√+~.
Subaltern History nì History from below nì ø=‘·Ô ø=‘·Ô ù|s¡T¢ô|{Ïº
>∑+<äs>¡ √fi¯+ #˚dTü HÔ êïs¡T. ø±ì á |ü+&ç‘· yêýÓ÷Vü‰ìï ø£$å TùdÔ yêfi¯fl |ü]XÀ<Ûqä
ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq<˚. eTq <ä>∑Zs¡ e÷Á‘·+ n≥Te+{Ï Á|üj·T‘·ï+ Ç+ø±
yÓTT<ä\Tø±H˚˝Ò<äT ø±ì C≤rjÓ÷<äéT ø±˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q qe\˝À¢qT,
ø£<\ä∏ ˝ÀqT, Ç‘·s¡ s¡#q· \˝ÀqT Ä #·]Á‘· X¯ø˝£ ≤\T <=s¡T≈£î‘êsTT. e⁄|üŒ\
\ø£å àDsêe⁄ >±] ªn‘·&TÉ `ÄyÓTμ˝À á X¯ø˝£ ≤\qT nH˚«wæ+#·&+É á yê´dü+
ñ<˚›X¯´+.
+++
XÊ+‘·+≈£L XÊÅdæÔø° ô|[fl b|ü⁄Œ&ÉsTT+~? \ø£å àDsêe⁄>±s¡T bø£ÿ&Ü

#Ó|üŒ˝Ò<äT >±ì, qe\˝À C≤rjÓ÷<äéT+ Á|ükÕÔeqqTã{Ïº eTT+<äT≈£L
yÓqø°Ïÿ ˝…ø£ÿ\T ø£&ç‘˚ 1926 nqT≈£î+{≤qT. n|üŒ{ÏøÏ >±+BÛ>±] yÓTT<ä{Ï
dü‘ê´Á>∑V≤ü ñ<äéT+ nsTTb˛sTT+~. #Í]#Ísê≈£î uÛj
Ñ T· |ü&ç Äj·Tq>±s¡T <ëìï
82
ªn‘·&ÉT`ÄyÓTμ`C≤rjÓ÷<äéT+
$s¡$T+#˚kÕs¡T. œ˝≤|ò‘ü Y e∫Ã+~, b˛sTT+~. Væ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ uÛ≤sTT uÛ≤sTT
b˛sTT eT‘·$<˚«cÕ\T s¬ #·Ã>=≥º&+É eT∞fl yÓTT<ä\sTT+~. dü+kÕsê\T e~*
ñ<äéT+˝ÀøÏ <ä÷øÏq yêfi¯fl+<ä]˙ >±+BÛ sê≥ï+ ‹|üŒeTì, Vü≤]»q ùde
#˚j·TeTì, eT‘· kÕeTs¡dü´+ uÀ~Û+#·eTì ‹]– |ü+bÕ&ÉT. ø=+<äs¡T
K<äs› T¡ <ës¡T\j·÷´s¡T. ø=+<äsT¡ yÓTT<ä{Ï s¡T∫‘√H˚ ø±+Á¬>dt dü‘êÔ ‘Ó\TdüTø=ì
nqé÷sêZ\ nH˚«wüD˝À |ü&Ü¶sT¡ . ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<äéT+ düãÔ +Δ >± e⁄qï
ø±\+ Ç~. ôde’ THé ø£$TwüHé e∫Ã n+<äT˝À ‘·eT≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + Çe«˝Ò<ìä
n*π><ëø± eT∞fl ø£<*ä ø£sê<äT.
ªn‘·&TÉ `ÄyÓTμ˝À >∑÷&É sê»ø°j÷· \ Á|ükÕÔeq yÓTT<ä{Ï 100 ù|J\˝À
˝Ò<Tä . u≤]düsº Y uÛsÑ ,Ô¡ ˝…øÃ£ s¡sY uÛ≤s¡´, s¬ +&ÉT#˚‘T· ˝≤ dü+bÕ<äq, s¬ +&ÉT #˚‘T· ˝≤
Ks¡TÃ, ø=‘·Ô <ë+|ü‘´· +, ø=‘·JÔ $‘·+, yê´bÕs¡ eø±©ÔøÏ eø±\‘Y, yê´bÕsêìøÏ
düV≤ü »eTsTTq Ä≥Tb˛≥T¢, ô|<äÇ› \÷¢ ô|<äø› ±s¡÷ n$Tà ∫qï Ç+{À¢ n<Ó≈› î£
~>∑&+É , n‘·>Ô ±] øÏqTø£ |ü⁄D≤´q ø=~›ø±\+ b&Éu≤≥T, eT∞fl \ø°å à<˚$ ø=+<äsT¡
ø√s¡Tº |ü≈îå£ \sTTq »MT+<ës¡¢ s¡÷|ü+˝À ø£{≤øÏ+å ∫ ‹]– ô|<ä› Ç\÷¢ HÍø£s÷¡ ¢
‘·~‘·s¡ uÛÀ>±\ uÛ≤>∑´+ ` \ø£å àDsêe⁄>±] •\Œ+ø√dü+, ñ‘·sÔ ê+Á<Ûä qT&çø±s¡+˝À
#˚sTT ‹]–q uÛ≤wüø√dü+ ø±ø£b˛‘˚ á ø£<ä∏ #·<eä &É+ <ä+&ÉT>π .
ñqï≥Tº+&ç ô|fi¯flsTTq Hê\Tπ>fi¯¢øÏ ñ|ü⁄Œ dü‘ê´Á>∑Vü≤+ s√E\˝À
XÊ+‘·eTà≈£î sê»ø°jT· + n+≥T≈£î+~. <ë+|ü‘´· J$‘·|⁄ü ø=‘·<Ô qä + #Ó~]b˛sTT
uÛsÑ Ô¡ qT+&ç e÷qdæø+£ >± <ä÷s¡+ ø±e&É+ e\¢ ‘·q≈£î sê»ø°j÷· \ô|q’ ÄdüøÔÏ
ô|s¡T>∑T‘√+<äì XÊ+‘·eTà ‘·q düV≤ü »yÓTqÆ uÛ≤eyê<ä <Û√s¡D˝Ï À nqT≈£î+≥T+~.
ÄdüøÔÏ ô|s¡>&∑ ÜìøÏ sê»ø°jT· y˚T ˝Ò≈î£ +fÒ Ä yÓy’ êVæ≤ø£ yÓe’ Tqdü´+ b≥Tb˛sTT
e⁄+&˚<√ !
ìC≤ìøÏ á e÷s¡TŒ #ê˝≤ ÄdüøøÔÏ s£ y¡ TÓ qÆ ~. eTq+ u≤\´+ >∑&NÉ ô|]π>
Áø£eT+˝À kÕe÷õø£ HÓ‹’ ø£ $\Te\q÷ Á|üe÷D≤\q÷ n+‘·s‘Z¡ +· #˚dTü ≈£î+{≤+.
Ä Á|üe÷D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q düŒ èVü≤qT n+‘·sê‘·à n+{≤+. XÊÅdøÔæ Ï á
n+‘·sê‘·à ˝Ò<Tä . n~ $TqVü‰ n‘·qT eT+∫yê&˚. ãT~Δ|Pü s¡«ø£+>± ˇø£]øÏ
Vü‰ì #˚jT· &ÉT. ‘·q kÕ«sêΔìï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#˚ eé~Û ˝Òøb£ ˛‘˚ eT+∫ >∑÷&É
83
#˚kÕÔ&TÉ (düeTTÁ<ä+˝À ø=≥Tº≈î£ b˛‘·Tqï ≈£îÁs¡yê&ç ÁbÕD≤ìï ‘êqT düeTTÁ<ä+˝À
<ä÷øÏ ø±bÕ&ÉT‘ê&ÉT). nsTT‘˚ n‘·ìøÏ HÓ‹’ ø£ düŒ èVü≤ ˝Ò<Tä . XÊÅd˝Ôæ À ˝Òì á
n+‘·sê‘·à XÊ+‘·eTà. ÄyÓT ˇø£ e´øÏÔ ø±<äT. ÄyÓT eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ jÓTTø£ÿ Ä‘·à<Ûsä à¡ +
(ego-ideal nì n&És¢ Y n+{≤&ÉT). ‘Ó*$, ˙‹, zs¡TŒ, <äjT· , ø£eå T, C≤*,
$y˚#q· , Çe˙ï ÄyÓT˝À e⁄HêïsTT. Çe˙ï ø±ø£ nìï+{Ï˙ $T+∫q eT<Û´ä
‘·s¡>∑‹ dü<äTZD+ ÄyÓT˝À e⁄+~. á >∑TD≤\T ˝Òìyêfi¯flqT #·÷dæ ø√|ü+
#˚dTü ø√≈£î+&Ü, ndüV≤æ ´+#·Tø√≈£î+&Ü eTT#·Ã≥>± >∑s«¡ |ü&TÉ ‘·T+~. >=|üŒyêfi¯fl≈£î
düV≤ü »eTsTTq yê‘·‡˝≤´ìï Á|ü<]ä ÙdüT+Ô ~. XÊÅd˝Ôæ À e⁄qï kÕ«sêΔìø°, ˝Òì á
n+‘·'ø£sD¡ ≈£L eT<Û´ä |òTü s¡¸D sêe&É+ #ê˝≤ düV≤ü »+. n~ ì]›wºü sê»ø°jT·
|ü]dæ‘ú T· \˝À ì]›wºü sê»ø°jT· s¡÷|ü+ rdüTø√e&É+ >∑÷&É n+‘˚ düV≤ü »+. n+‘·≈î£
eTT+<˚ sTT+{À¢ |üìyêfi¯fl $wüj·T+˝À XÊ+‘·eTà ªdü‘·´ø±\|ü⁄μ eTìwæ˝≤>±
Á|üe]Ô+#·&+É #·÷dæ XÊÅdÔæ ÄyÓTqT eT+<ä*+#·&+É , yêfi¯ófl ≈£L&Ü eTqTwüß˝Ò
ø£<ë nì yê~dü÷Ô >∑÷&É n‘·ì ˝Öø±´ìøÏ <ë] $&ç∫ XÊ+‘·+ @ø£ düeTj·T+˝À
‘·q eT+∫‘·HêìøÏ, n‘·ì >∑&TÉ düT<äHêìøÏ >∑]«+#·&+É »s¡T>∑T‘·T+~.
Ç+‘·˝À ÄyÓT≈£î sê»ø°jT· + n+≥T≈£î+~. n|üŒ{ÏøÏ |ü<fi˚ ó¯ fl eTT+<äT
»eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA ne<Ûé ÁbÕ+‘·|⁄ü Á>±e÷\T ‹]– uÛ≤s¡‘<· X˚ Êìï ª&çdÿü esYμ
#˚dqæ yÓq’ + dü«‘·+Á‘· uÛ≤s¡‘+· ˝À dü÷ÿ\T≈£î yÓ[flq Á|ü‹ ≈£îÁs¡yê&çøÏ ‘Ó\TdüT.
b+<äTø£+f… |ü⁄{Ïº ô|]–q <˚XÊìï n+‘· ˝Ò≥T ej·TdüT˝À &çdÿü esY #˚dqæ +<äT≈£î
dæ > ∑ T Z dü V æ ≤ ‘· + #Ó + <ä ≈ £ î +&É Äj· T q <ëìï ‘· q s¡ # · q \˝À >∑ s ¡ « +>±
Á|üø{£ +Ï #·T≈£îHêï&ÉT. XÊ+‘·+ >∑÷&É uÛsÑ ‘Ô¡ √ |ü⁄<äT#˚Ã] |æøïÏ ø˘ yÓ[fl nø£ÿ&É ˇø£
ã≥º\$T\T¢˝À ø±]à≈£î\ <äTdæú‹ì #·÷dæ uÛ≤s¡‘·<˚XÊìï &çdüÿesY #˚dæ+~.
n|üŒ{ÏqT+&ç XÊ+‘·≈î£ , XÊÅdÔæ e÷≥\˝À ªk˛wü*düTº >±*μ ‘·–*+~. e÷qdæø+£ >±
ÄyÓT≈£î k˛wü*düT>º ±* ‘·–*Hê Ä#·sD¡ ˝À ÄyÓT >±+BÛì <ë{Ïb˛˝Ò<Tä . ‘·q
KØ<äsTTq ã≥º\T ‘·>\∑ u…{ºÏ K<äsΔ T¡ <Û]ä +#·&+É yÓTT<ä\Tô|&ÉT‘·T+~. <ëìe\¢
Á|üj÷Ó »q+ b+‘· e⁄+<√ ÄyÓT≈£î yÓTT<ä≥qT+&û nqTe÷qy˚T. ªK<äs› T¡ yê&Éø+£
u≤>±H˚e⁄+~. #ê˝≤eT+~ ø£&ÉT‘·THêïs¡T. Äs¡THÓ\\T ìj·TeT+>± sê≥ï+
e&ÉT≈£î‘·THêïqT. ø±ì dü«sê»´+ dü÷#·q\T ø£ì|æ+#·&+É ˝Ò<Tä . ñ|ü⁄Œ e+&çq+‘·
84
e÷Á‘êq Á_{Ïwtyê&ÉT uÛÑj·T|ü&ç yÓ[flb˛‘ê&Ü nì Á|ü|ü+#·+˝À n+<äs¡÷
qe⁄«≈£î+≥THêïs¡T nì ‘·q &ÓØ’ ˝À sêdüT≈£î+≥T+~. >∑eTì+#·e\dæq $wüjT· +
@$T≥+fÒ á dü]øÏ XÊÅdÔæ |òTü sêHê u≤]düsº T¡ . n‘·ì ø£s¢ TT+≥T¢ »$T+<ës¡T.¢
q&çù| yêC≤´\T s¬ ‘’ T· \≈£î e´‹πsø£+>±. Ä<ëj·T+ y˚\˝À¢, n∫s¡ø±\+˝À \ø£˝å À¢.
#·÷|ü⁄\T n&É«øπ {Ÿ »qs¡˝Ÿ MT<ä, ø=+#Ó+ ÄX¯ ô|]–q |üP≥ yÓd’ st êsTT øöì‡˝Ÿ
MT<ä.
n|üŒ{Ï qT+&ç Çø£ XÊ+‘·+ Áø£eT+>± ø±+Á¬>dt˝ÀøÏ, XÊÅdÔæ ÄyÓT yÓqTø£
ˇø£ÿ&ÉT>∑T yÓqøÏÿ s¬ +&É&TÉ >∑T\T eTT+<äT≈£î y˚d÷ü Ô yÓqø£ #·÷|ü⁄\T #·÷dü÷Ô eTT+<äT≈£î
Á|üj÷· D+. XÊÅdøÔæ Ï Á_{Ïwyt êfi¯ófl <˚X+¯ ˝À e⁄+&Ü\ì>±ì b˛yê\ì>±ì @MT
˝Ò<äT. n‘·qT <˚XÊ_Ûe÷qV”≤qT&ÉT ø±&ÉT. Ä<äsêÙ\≈£î nr‘·T&ÉT e÷Á‘·y˚T.
Á_{Ïwtyêfi¯ófl e⁄+fÒ ‘êqT n&É«πø{Ÿ »qs¡˝Ÿ ø±yê*. b˛‘˚ ø±+Á¬>dt yê]
dü«sê»´+˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº »&ç® ø±yê*. s¬ +{ÏøÏ #Ó&≈É î£ +&É kÕeTT #˚jT· &É+
b˝≤>∑qï<˚ n‘·ì u≤<Û.ä s√&√¢ ø±+Á¬>dt ≈£îÁs¡yêfi¯ófl #·+<ë n&ç–‘˚ sTTe«&ÉT,
XÊ+‘·+ nHê˝À∫‘·+>± 25 s¡÷bÕj·T*∫Ã s¡d<” Tä |ü⁄#·TÃ≈£î+fÒ ÄyÓT ù|s¡TqT
ã{Ïº ‘·q uÛ≤s¡´ nì >∑Ts¡T|Ô &ü ‘É êπsyÓ÷qì uÛj Ñ T· |ü&‘É ê&ÉT, ø±ì s¡d<” Tä e÷Á‘·+
C≤Á>∑‘Ô· #˚jT· eT+{≤&ÉT. dü«sê»´+ eùdÔ –ùdÔ dü]|º øπæò {Ÿ ø±yê* >∑<ë!
á uÛ≤sêúÛÑs¡Ô*<ä›s¡÷ ø±+Á¬>dt bÕØº kÕe÷õø£ dü«uÛ≤yêìøÏ ¬s+&ÉT
bÕsêÙ«\T. ø±]à≈£î\T, ≈£L©\T, kÕe÷q´ s¬ ‘’ T· \T ‘·eT dü+|ò÷ü \ <ë«sêq÷, @
dü+|ò÷ü \T ˝Ò≈î£ +&Üq÷ b˛sê≥+ #˚dæ C≤rjÓ÷<äéT+˝À bÕ˝§ZHêïs¡T. y˚‘H· ê\
ø√dü+ b˛sê{≤\T #˚kÕs¡T. •düTÔ uÛ≤sêìøÏ uÛ÷Ñ kÕ«e÷´ìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê{≤\T
#˚kÕs¡T. ø±+Á¬>dt dü‘ê´Á>∑V‰ü \˝À >∑÷&É ˇø£]<äs› T¡ uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£îHêïs¡T. ø±ì
yêfiËfl|ü⁄&É÷ ˇø£ es¡+Z >± ªø±+Á¬>dt eTqTwüß\Tμ ø±<äT. ø±+Á¬>düT eTqTwüß\T
s¬ +&ÉT C≤‘·T\ yêfi¯ófl. ˇø£{,Ï s√Es√E≈£L $dü]Ô düTqÔ ï ã÷s¡Ty® êùÛ÷Ñ kÕ«eT´
es¡+Z . s¬ +&ÉT eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ . ã÷s¡Ty® ê uÛ÷Ñ kÕ«eT´ es¡+Z ø±+Á¬>dtqT q&ç|+æ ~.
ø±+Á¬>düTqT b˛wæ+∫+~. ø±+Á¬>düT Hêj·Tø£‘ê«ìï ‘êH˚ ìs¡«Væ≤+∫ ø=+‘·,
‘·q >∑T|æŒ{À¢ ô|≥Tº≈£îì ø=+‘· ‘·q nedüsê\≈£î nqT≈£L\+>± Ä bÕØºì
eT\∫+~. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ø±+Á¬>düT≈£î y˚˝≤~ dü‘ê´Á>∑VQü \qT, kÕúìø£ H˚‘\· qT,
85
˝≤Øƒ<ãÓ “\T ‹H˚ yê\+{°sÏ q¢¡ T Çe«&ÉyT˚ ø±ø£, ‘·q ôd<’ ëΔ+‹ø£ Á|üe÷D≤\qT
ø±+Á¬>düT≈£î ns¡T$∫Ã+~. s¡Tπ>«<ä+˝Àì |ü⁄s¡Twüdü÷ø±Ôìï nqTø£]+#ê\+fÒ
ø±+Á¬>düT nH˚ ÁãVü≤à≈£î <Ûäì≈£î\T yÓHÓïeTTø£, >∑T+&Ó, yÓT<ä&ÉT nsTT‘˚
ô|{°ã÷s¡Ty® ê es¡+Z ø±fi¯ófl, bÕ<ë\T, n+‘·sê‘·à.
n{≤¢>+∑ fÒ… <Ûìä ø£es¡+Z yÓTT‘·+Ô >± ø±+Á¬>düTqT düeT]ú+∫+<äì ø±<äT.
Á_{Ïwtyêfi¯fl qT+&ç n~Ûø±sêìï ‘·eT≈£î ã<ä˝≤sTT+#·Tø=ì ‘êy˚T sê»´+
#˚jT· &É+ e\¢ ˝≤uÛ+Ñ e⁄+<äì yêfi¯+¢ <äs÷¡ >∑T]Ô+∫Hê, n~ nj˚T´ |üì nqï
qeTàø£+ e⁄qï _sê¢\ e+{Ï yêfi‚¢ ø±+Á¬>düTqT |üP]Ô>± düeT]ú+#ês¡T. n~
nj˚T´<√ ø±<√, |üsêsTT bÕ\q nsTT‘˚ e÷Á‘·+ yê´bÕsêìøÏ #˚<ë nqT≈£îqï
yêfi¯ó¢ <ä÷s¡+>± e⁄Hêïs¡T. eTs=ø£ ø√D+ qT+&ç #·÷ùd,Ô á ñ<äé÷\T yÓTT<ä\T
ô|&ç‘˚ n~ uÀ˝…¸$C≤ìøÏ (Ä s√E\˝À ø£eT÷´ìC≤ìï Ç+ø± uÀ˝…¸$»+
nH˚yês¡T) <ë] rdüT+Ô <äì uÛj Ñ T· |ü&ç ø=+<äsT¡ <ä÷s¡+ e⁄+fÒ, uÀ˝…¸$»+ qT+&ç
<˚XÊìï ø±+Á¬>düT s¡ø+åÏ #·>\∑ <äì Ç‘·sT¡ \T <ä>sZ∑ j ¡ ÷· ´s¡T. yêdüyÔ êìøÏ á s¬ +&ÉT
yÓK’ s¡T\ eT<Û´ä düŒwüeº TsTTq $uÛ»Ñ q sπ K ˝Ò<Tä . <Ûìä ø£es¡+Z n+<ä]˝Àq÷ á
s¬ +&ÉT e‹Ô&TÉ \÷ e⁄HêïsTT. n+<äTøπ yêfi¯≈¢ î£ ø±+Á¬>düT n+fÒ @ø£ düeTj·T+˝À
uÛj Ñ T· +, ø√|ü+, ÄbÕ´j·T‘·, Ä<äsD¡ . Áø£eT+>± dü«sê»´+ dü+uÛeÑ + nì|æ+∫q
‘·sT¡ yê‘˚ yêfi¯ó¢ |üP]Ô>± ø±+Á¬>düT eTqTwüß´\j·÷´s¡T.
Ä]úø+£ >± e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ e´øÏ‘Ô «· Ø‘ê´ ≈£L&É XÊÅdÔæ á ø√e≈£î #Ó+~qyê&˚.
ñ|ü⁄Œ dü‘ê´Á>∑V≤ü + s√E\˝À XÊ+‘·+˝À ø=‘·>Ô ± ∫>∑T]düTqÔ ï uÛ≤yê\qT y˚fi≤ø√fi¯+
#˚dæ ÄyÓT K<äs› T¡ <Û]ä ùdÔ ªÇ|ü⁄Œ&˚ ‘=+<äsπ yÓTT∫Ã+~. H˚qT s¬ +&ÉT eT÷&˚fió¯ fl
n&É«øπ {Ÿ »qs¡˝Ÿ –Ø #˚dæ bÕbÕsTTøÏ eT+∫ dü+ã+<Û+ä #·÷dæ.... s¬ +&ÉT \ø±sê\T
dü+bÕ~+∫q |æ<|ä ü ` H˚qT >∑÷&Ü C≤rj·Tyê~H˚ ø£<ë ` Ç<äs› +¡ ˇπøkÕ]
~>∑T<ë+μ nì ø√s¡Tº yêsTT<ë n&ç–q≥Tº n&ç–, s¬ +&˚fifl¯ ‘·sT¡ yê‘· sö+&é
fÒ_˝Ÿ düe÷y˚X¯+ $|òü\yÓTÆ $s¡$T+#·T≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT ªndü\T yÓTT<ä\Tô|≥º&Éy˚T
‘Ó*$‘·≈î£ ÿeμ nqT≈£îqï Hê{ÏqT+&ç, eTs=ø£ eT÷&˚fió¯ fl >∑&∫ç 1936 Ábı$ì¸jT· ˝Ÿ
nôd+;¢ bìïø£\T e#˚Ãdü]øÏ ù|≥¢ T |üP]Ô>± |òsæ êsTT+∫ ‘·q≈£î ø±+Á¬>düT {Ïø¬ ÿ≥Tº
dü+bÕ~+∫ ô|≥ºeTì XÊ+‘·+qT n&ç–q<ëø±, XÊÅdÔæ $XÊ«kÕ\˝À b≥Te+{Ï
86
e÷s¡÷Œ ˝Ò<Tä . |ü]dæ‘ú T· \˝Àq÷, neø±XÊ\˝Àq÷ e÷Á‘·yT˚ e÷s¡TŒ e⁄+~.
Ç<˚ XÊ+‘·+≈£î ø√|ü+ ‘Ó|Œæ düT+Ô ~. ˙‹ì Ä#·]s#·øb£ ˛‘˚ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ eTqdü‘Ô «· +
düT\Te⁄>± ø£å$Ts#˚düTÔ+~, ø±ì ˙‹ì Á|ü<ä]Ùs#·ø£b˛‘˚ ø£å$T+#·<äT. XÊÅdæÔ
Ä<äsêÙ\qT Ä#·]+#·&TÉ , Á|ü<]ä Ùs#·&TÉ .
Bì‘√u≤≥T XÊs‘·+˝À Á|üC≤kÕ«$Tø£ uÛ≤yê\T Á|üã˝Òø=B› ÄyÓT≈£L XÊÅdøÔæ °
n_ÛÁbÕj·T uÛ<Ò ë\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. á Á|üC≤kÕ«$Tø£ uÛ≤yê\T >±+BÛ»+ qTs&ç
|ü⁄{Ïqº $ ø±e⁄. #·T≥÷ºe⁄qï s¬ ‘’ ês>∑ b˛sê{≤\T, ø±]à≈£ b˛sê{≤\ qTs&ç,
k˛wü*düTº ø£eT÷´ìdüTº uÛ≤yê\qTs&ç |ü⁄{Ïqº $. ñ<ëVü≤s¡D≈£î s¬ ‘’ T· \qT uÒ<Kä ˝Ÿ
#˚dæ Vü≤‘·´\T #˚sTTs∫q »MT+<ës¡¢ yê´»´s XÊÅdÔæ #˚|{ü qºÏ |ü⁄Œ&ÉT XÊs‘·s≈£î
ø√|üs edüT+Ô ~. ø±ì >±sBÛøÏ ø√|ü+ e∫Ã ñs&˚<ë? dü‘ê´Á>∑V≤ü ñ<äéT+˝À
s¬ ‘’ T· \T »MTs<ës¡≈¢ î£ m≥Te+{Ï Çã“sB ø£*–+#·≈L£ &É<ìä Ä<˚•+∫qyê&ÉT
ø±&É÷? ô|>’ ± >±+BÛ q$Tàq esêíÁX¯eT <Ûsä à¡ + ìπs•› +#˚ ˙‹˝À ˇø£ eø°\T
»MT+<ës¡¢ yê´»´+ #˚dHæ ê, s¬ ‘’ T· \ yê´»´+ #˚dHæ ê n~ n‘·ì <Ûsä à¡ ìs¡«Vü≤DÒ.
ns<äT˝À Hê´j·÷Hê´j·÷\ Á|üdøü ÔÏ bÕXÊÃ‘·´ k˛wü*düT>º ±* ‘·–*q XÊ+‘·+
˝≤s{Ï yêfi¯ófl ‘ÓdTü HÔ êïs¡T >±ì Ä MTe÷+dü ªuÛ≤s¡rj·T+μ ø±<äT. <äøDåÏ ÄÁ|òøæ ±
ø±\+ qT+&ç >∑÷&É Á|üC≤ ñ<äé÷\T nVæ≤+kÕ‘·àø£+>± q&Éyê\ì |ü≥Tºã{Ïqº
>±+BÛ yÓTT<ä{Ï Á|ü|+ü #· j·TT<äsΔ ˝À uÒwsü ‘¡ T· >±qT, s¬ +&Ée Á|ü|sü #· j·TT<äsΔ ˝À
ªdü«sê»´+μ nH˚ wüs‘¡ T· ‘√q÷ Á_{Ïwt j·TT<äΔ Á|üjT· ‘êï\≈£î ‘·q eT<ä‘› T· ìe«&ÜìøÏ
dæ<|Δä &ü &É +É #ê˝≤eTs~ |ü]o\≈£î\≈£î ÄX¯Ãs¡´s ø£*–+∫+~. Çs<äT˝À <ä«s<ä«
Á|üe÷D≤\T düV≤æ ‘·s ø£qã&Ü¶sTT. ø±ì n≥Te+{Ï<+˚ ˝Ò<Tä . Çe˙ï >±+BÛì
bÕXÊÃ‘·´ <äèø£Œ<∏ä+‘√ #·÷&É&É+ e\¢ e∫Ãq ≈£îX¯sø£\T. nHê~>± uÛ≤s¡‘·
kÕsÁ|ü<ëj·Ts˝À sêE\T j·TT<äsΔ #˚jT· &É+ Væ≤+dü nì|æs#·Tø√˝Ò<Tä , n~
sê»´+ <Ûsä à¡ +. nVæ≤sdü Á|ü»\ <Ûsä à¡ s e÷Á‘·yT˚ .
b˝≤¬>‘’ H˚ +˚ , n~ >±s~Û»+>±ì, k˛wü*»+>±ì, XÊÅdÔæ >±uÛsÑ ê >±uÛsÑ ê
e÷≥˝À¢ uÀ˝…¸$»+>±ì, XÊ+‘·+ e÷qdæø+£ >± XÊÅdøÔæ Ï <ä÷s¡+ nsTTs~.
∫e]øÏ ˇø£Hê{ÏøÏ düV≤æ s#·˝øÒ £ ªø=Hêïfi¯flbÕ≥T ` ø=+‘· <ä÷s¡+bÕ≥Tμ N*b˛sTT
be] <ë]q yês¡T b˛yê\ì ìs¡sí TTs#·T≈£îs≥Ts~. ìs¡sí TTs#·Tø=ì ‘·q ≈£îe÷¬sÔ
87
\øÏå àì, ô|s|ü⁄&ÉT ≈£îe÷¬sÔ düTuÛÑq÷ rdüTø=ì <˚X¯+ #·÷&É&ÜìøÏ ãj·T\T
<˚sT¡ ‘·Ts~. nsTT‘˚ ÄyÓT <˚X+¯ #·÷&É&+É >∑÷&Ü e{Ïº <˚XÊ≥q+ ø±<äT. dæìe÷
u≤ø˘‡Ä|òd” t bòÕs¡Tà˝≤ |üP]Ô ø±yê\+fÒ ø±oàsY˝Àj·T˝À, düsd¡ Tü ‡˝À #·÷|æ+#·ø£
‘·|Œü q≥Tº C≤rjÓ÷<äéT qe\ ˝≤ø£Då øÏ +£ >± |ü]|üPs¡+í ø±yê\+fÒ Hêj·T≈£î&ÉT
>±ì HêsTTø£ >±ì >∑‘·ø±\|ü⁄ |òüTq‘·qT ‘·\|æs|üCÒdü÷Ô #·]Á‘ê‘·àø£eTsTTq
düΔ˝≤\qT <ä]Ùs∫ ª@$... ‘·©¢...μ nì ø£$‘·«+ e*¢+#·ø£ ‘·|üŒ<äT. eTq
C≤rjÓ÷<äé÷ìø° C≤Á>∑|ø”ò ° $∫Á‘·yTÓ qÆ dü+ã+<Û+ä e⁄+~. nìï <˚XÊ\˝Àq÷
bÕ&ÉTã&É¶ ø√≥\÷, bÕ‘·ø±\|ü⁄ >∑Tfi¯Sfl e⁄+{≤sTT>±ì n$ nìï <˚XÊ\˝Àq÷
C≤rj·T #Ó‘’ H· ê´ìøÏ Ä\j·÷\T ø±e⁄. eTq <˚X+¯ ˝À e÷Á‘·+ C≤rj·Tyê~
nsTTqyê&ÉT ø±oqT+&ç Vü≤dæHÔ ê|ü⁄s¡+ <ëø± (ªôd≈£î´\sYμ nsTT‘˚ ÄÁ>± qT+&ç
nVü≤eTà<éq>∑sY <ëø± >∑÷&É) rs¡új·÷Á‘· »]|æ Á|ü‹#√{≤ j·T<Û√∫‘·+>±
|üse¡ •+∫b˛ø£b˛‘˚ yê&ÉT C≤rj·Tyê<˚ ø±<äT. á $wüjT· +˝À \ø£àå Dsêe⁄>±s¡T
bòÕs¡Tà˝≤ ‘·|üŒ˝Ò<äT. XÊ+‘·+ ‹qï>± ø£\ø£‘êÔ yÓ[fl nø£ÿ&ÉqT+&ç ‘·ø£å•\≈£î
es¡Ôø£ÁX‚DT\ ã+&É¢ u≤≥>± yÓTT<ä\sTT, düT˝≤Ôq¢ ø±\+˝À |üø£&É“+B>±
düsêsTT≤\÷ düÁ‘ê\‘√ düV‰ü |ü⁄q]ï]à+#·ã&ç, Á_{Ïwt ø±\+˝À ø£\ø£‘êÔqTs&ç
˝≤Vü≤√sY<ëø± Á>±s&é Á≥+ø˘s√&é>± (øÏ|æ¢s>¥ s¡$ ndüÔ$T+#·ì kÕÁe÷»´|ü⁄
yÓ’$<Ûë´ìø° $d”Ôsêíìø° Á|ürø£>±) ne‘·]+∫, 1947 ‘·s¡Tyê‘· eTq≈£î
kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ã+<äqï ÁuÛÑeT≈£î s¡TEe⁄>± H˚wüq˝Ÿ ôV’≤y˚ HÓ+ãsY eHé>±
|ü⁄qsêïeTø£s¡D+ #Ó+~q e÷s¡Z+ >∑T+&Ü (s√&ÉT¶ MT<ä ø±<äT, ¬s’\T˝À)
Á|üj·÷DÏdüTÔs~. #˚‹˝À |ü⁄wüÿ\+>± &ÉãT“\THêïsTT ø±ã{Ïº ¬s’\T˝À ¬s+&Ée
‘·s>¡ ‹∑ ˝À (Çyê«*º s¬ +&Ée‘·s>¡ ‹∑ ø±<äT. eTq <˚XÊìøÏ k˛wü*»+ sêø£eTT+<äT,
n+fÒ eT÷&Ée ‘·s¡>∑‹ ô|f…º\T s¡<äT› #˚j·Tã&Éø£ eTTs<äT dü+>∑‹ Ç~.)
Á|üj·÷DÏs∫ ˇø=ÿø£ÿ }s¡÷ #·÷düTÔ+~. ø±o, C≤Hé|üPsY, &Ûç©¢, lq>∑s¡+,
neTè‘·dsü Y ` nìï#√{≤¢ #·]Á‘·qT ÄyêVü≤q+ #˚dTü ø=ì |ü⁄\øÏ+∫ b˛‘·T+~,
eTq*ï >∑÷&É n<˚ nqTuÛÑ÷‹ bı+<äeT+≥T+~. Ç˝≤ Ç+ø± b+‘·ø±\+
|ü⁄sêedüTÔ |üs¡´≥q+ #˚ùd<√ ø±ì XÊÅdæÔ ÄyÓTqT ‹]– s¡|æŒ+#·Tø√e&ÜìøÏ
eP´Vü≤+ |üqTï‘ê&ÉT. _sê¢ ≈£î≥Tsu≤ìøÏ ‘=*Hê&˚ ø£*–q qeTàø£+ XÊÅdøÔæ Ï
88
Ç+‘·ø±˝≤ìøÏ ø£\T>∑T‘·Ts~. ø±sÁ¬>dtyêfi¯fl dü«sê»´s e∫Ãq ‘·s¡Tyê‘·
düTÁ|”sø√s¡Tº »&ç® ø±e#·TÃq˙ <Ûs’Ó ´¡ + edüTsÔ ~. Çø£ n+<äT≈£î düHêïVü‰\T yÓTT<ä\T
ô|&É‘ê&ÉT. n+‘·ø±\+ s¬ ‘’ T· \≈£î e´‹πsø£+>± »MT+<ës¡¢ øπ düT\T #˚dqæ yê&ÉT
Ç|ü⁄Œ&ÉT ~≈£îÿ˝Òì s¬ ‘’ T· \ ‘·s|¡ ⁄ü q |òE
” ˝Òì eø±˝≤Ô |ü⁄#·TÃø=ì Á|”M øöì‡˝Ÿ˝À
yê~+#·&ÜìøÏ kı+‘· Ks¡TÃMT<ä Ç+>∑+¢ &é yÓfi≤Ô&TÉ . XÊ+‘·+ dü+‘√wæs∫ n‘·ì‘√
ø£*dæ yÓfió¯ +Ô ~. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ n+‘·sê‘·àqT dü+‘√wüô|≥º&ÜìøÏ q≥qø£sfÒ b≈£îÿe
nø£ÿs¡˝Ò<äT.
Çø£ÿ&ç‘√ yÓTT<ä{Ï n+ø£+ |ü]düe÷|æ.Ô s¬ +&Ée n+ø£+ s¬ s&Ée‘·sêìøÏ
#Ó+~q~. XÊÅd,Ôæ XÊ+‘·+\T b+‘· ÄdüøøÔÏ s£ e¡ TsTTq bÕÁ‘·˝À düTuÛ~Ñ n+‘·
|üP]Ô>± ø£èÁ‹eTeTsTTq bÕÁ‘·. Hê+<˚&≈é î£ |üHïÓ +&ÉT yÓTfiÆ fl¯ <ä÷s¡+˝À |ü˝≥¢… ÷]˝À
ù|<ä ≈£î≥T+ã+˝À |ü⁄{Ïº ô|]–q ne÷àsTT s¬ +&˚fió¯ fl XÊÅdÔ” XÊ+‘·+‘√ ñ+&É&+É e\¢
‘·q uÛ≤wüqT uÛ≤yê\qT n+‘· |üP]Ô>± e÷πsÃdüTø√e&É+ nkÕ<Û´ä yÓTqÆ $wüjT· +.
b˝≤¬>’‘˚H˚+, yêfi¯fl‘√u≤≥T Ç+>∑¢+&ÉT yÓ[fl e∫Ã |üP]Ô>± ÄdæÔbÕdüTÔ\T >∑\
ø√kÕÔ Ä+Á<Ûë ø±+Á¬>dt <ä+|ü‘T· \ ≈£îe÷¬s>Ô ± e÷]b˛‘·T+~. Mfi¯ófl Ç+>∑+¢ &é
qT+&ç ‹]–e#˚Ãdü]øÏ s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<äΔ yê‘êes¡D+ e#˚ÃdüT+Ô ~. XÊÅdÔæ
‘·q bÕbÕ\qT Á|”M øöì‡˝Ÿ˝À ø£&>πç düT≈£îì K<äs› T¡ eTìwæ nsTTb˛j·÷&ÉT.
XÊ+‘·+ ‘·q e´øÏÔ‘ê«ìï e<äT\Tø√≈£î+&Ü ‘=*Hê{Ï nqTe÷Hê\T e÷Á‘·+
e<äT\Tø=ì ø±sÁ¬>dt eTTKé´øÏÔ nsTT+~.
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ô|≥Tºã&ç<ëØ es¡+Z s¬ +&ÉT Á|ü|+ü #· j·TT<ëΔ\˝Àq÷ ø=‘·Ô
s¡ø+Ô£ bøÏÿ+#·T≈£î+~. j·TT<ä+Δ e\¢ Á|ü»\≈£î qwü+º >±ì yê´bÕsêìøÏ #ê˝≤
˝≤uÛ Ñ + . ø±+Á{≤≈£ î º \ T, q\¢ ã C≤s¡ T ‘· ~ ‘· s ¡ eéVü ‰ sê\˝À ø√≥T¢
dü+bÕ~s#·T≈£îHêïs¡T. s¬ +&Ée Á|ü|+ü #·jT· T<ä+Δ eTq dü]Vü≤<äT\› <ëø± e∫Ã+~
ø±ã{Ïº á ˝≤uÛ≤\T eT]+‘· e#êÃsTT. Ç{≤¢ ˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~s∫q yêfi¯ófl
#ê˝≤eT+~ K<äs› T¡ eTqTwüß˝Ò. yÓTT<ä{À¢ ø±ì yêfi¯ófl >∑÷&É ˝≤uÛ≤\T dü+bÕ~+∫q
‘·sT¡ yê‘· K<äs› T¡ eTqTwüß\j·÷´s¡T.
qe\ ¬s+&ÉT eT÷&ÉT uÛ≤>±\˝À á ø=‘·Ô ã÷s¡T®yê es¡Z+ ‘·s¡#·÷
ø£qã&ÉT‘·T+~. ãsêà qT+&ç nkÕ‡+≈£î bÕ]b˛sTTe∫Ãq ø±+~o≈£î\≈£î n‘·´~Ûø£
89
˝≤uÛ≤\≈£î ‹+&ç–s»\T n$Tà, yêfi¯fl Åd\Ô” #˚‘· e´_Û#ês¡ yê´bÕs¡+ q&ç|sæ ∫
ø√≥T¢ dü+bÕ~s∫q ÄkÕ$T ø=&ÉT≈£î d”‘êsê+. ÄØà ø±sÁ{≤≈£î\º T #˚dæ Çq|üsê&É¢
qTs&ç dæyTÓ s≥T, ø£+ø£s¡ <ëø± n˙ï kÕ«Vü‰ #˚ùd ø£+ô|˙˝À n‘·ìøÏ |üP]Ô>±
$s¡T<ä+Δ >±, ÄØà Ç+»˙s¡T>± e⁄+≥÷ á >∑+<äs>¡ √fi¯ |ü]dæ‹ú ˝À ø±sÁ{≤ø£sº ‘¢¡ √
@e÷Á‘·s ˝≤\÷N|ü&Hç ê \ø£\å T dü+bÕ~s#˚ neø±X¯+ ñ+&ç>÷∑ &É, ∫qïHê&ÉT
˙fi¯fl_+<Ó\T yÓ÷dæ ‘·qqT ô|+∫q ‘·*¢ H˚]Œq ˙‹ yêø±´\qT ‹s¡dÿü ]+#·˝ìÒ
ns¡“≈¤ î£ &ÉT »Hês¡qú +. nsTT‘˚ ns¡“≈¤ î£ &ç HÓ‹’ ø£ es¡qÔ + ‘·q &ÓØ’ ì <ë{Ïb˛<äT.
ø±+Á{≤ø£sº T¡ ô|’ Ä|òd” sü ‘¢¡ √ ˝≤\÷N |ü&ç s¬ ˝’ «Ò Á_&çø® Ï _\T¢ 12 \ø£\å T m≈£îÿe
y˚ùdÔ <ëìï ˇø=ÿø£ÿ ô|k’ Õ ˝…øÿ£ >∑{ºÏ _\T¢ ‘·–+Z ∫q+<äT≈£î ô|’ Ä|òd” sü T¡ ¢ »Hês¡Hú êìøÏ
ˇø£ Á|üy÷Ó wüHé Ç∫Ã ø±sÁ{≤ø£sº T¡ ≈£î e÷Á‘·+ 10 \ø£\å T bÕ]‘√wæø+£ ñ∫‘·+>±
Ç∫ÃqHê&ÉT, ª<=+>∑\T <=+>∑\T <√#·Tø=ì ePfi¯ófl |ü+#·T≈£îHêïs¡≥μ nqTø√e&É+,
Á|üy÷Ó wüHqé T ÄyÓ÷~+∫ ˝…|Hºæò +Ó {Ÿ ø£\ï˝Ÿ ø±e&É+ ‘·|Œü »Hês¡qú + #˚jT· >∑*–+~
˝Ò<Tä .
sê»ø°j·T+>± >∑÷&É á ø±\+ #ê˝≤ >∑+<äs¡>√fi¯yÓTÆq~. Ä #·]Á‘·
>∑‹+∫b˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· eTq+ Çyê«fi¯ s¬ +&Ée Á|ü|+ü #·jT· T<ä+Δ |ü≥¢ düT\Te⁄>±
ˇø£ yÓK’ ] ne\+_+#·>\∑ T>∑T‘·THêïeTT >±ì, ÄHê&ÉT |ü]dæ‹Δ n+‘· düŒwü+º >±
˝Ò<Tä . Væ≤≥¢sY j·T÷<äT\q÷, k˛wü*düT\º q÷, ø£eT÷´ìdüT\º q÷, ø±<∏*ä ≈£îÿ\q÷
}#·ø√‘· ø√dæq e÷≥ yêdüeÔ y˚T. nsTTHê Væ≤≥¢sqY T Çyê«fi¯ eTq+ <˚«wædTü qÔ ï≥Tº
ÄHê&ÉT Ädæj÷· ÄÁ|òøæ ± <˚XÊ\˝À n+<äs÷¡ <˚«wæ+#·˝<Ò Tä . <ëìøÏ ˇø£ ø±s¡D+
e⁄+~. yÓTT<ä{Ï Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ+˝À Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ <˚XÊ\T ø£*dæ »s¡à˙ì
z&ç+#êsTT. j·TT<ä+Δ ˝À >¬ *∫q <˚XÊ\T z&çb˛sTTq <˚XÊ\qT ø=\¢>=≥º&+É
#·]Á‘·˝À nHê~>± edüTqÔ ï<˚ >±ì, á j·TT<ä+Δ ˝À z&çb˛sTTq »s¡à˙ MT<ä
ªHÓ‹’ ø£μ uÛ≤sêìï yÓ÷|æ, >¬ *∫q <˚XÊ\≈£î »]–q qcÕº\øÏ |ü]Vü‰s¡+ »s¡à˙
#Ó*+¢ #ê\ì ø=‘·dÔ ÷ü Á‘êìï Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . ndü˝Ò z&çb˛sTT ∫øÏÿb˛sTTq »s¡à˙
á qwüº|ü]Vü‰s¡+ uÛÑ]+#·˝Òø£ eT]+‘· Á≈£î+–b˛sTT+~. ø£˙$˙ ms¡>∑ì
Á<äy√´\“D+ »s¡à˙ Ä]úø£ eédüqú T ∫ÛHêï_Ûqï+ #˚d+æ ~. Bìì Á|ü|+ü #·+˝Àì
Á|üC≤kÕ«$Tø£yê<äT\+‘ê ìs¡d+æ #ês¡T. ô|>’ ± »s¡à˙ì Ç{≤¢ nD>∑<=≈£îÿ‘·Tqï
90
Á_≥Hé, ÁbòÕHé‡ <˚XÊ\T Á|ü|+ü #·yê´|æ‘+· >± kÕÁe÷C≤´\T HÓ\ø=*Œ Á|ü|+ü #·
Á|ü»\qT <√#·T≈£î+≥Tqï <˚XÊ\T ø±e&É+ e\¢ á e´‹πsø£‘≈· î£ ã\+ e∫Ã+~.
á |ü]dæ‹ú ì <Ûs’Ó ´¡ +>± b<äTs=ÿqïyê&ÉT Væ≤≥¢s.Y n‘·qT n~Ûø±sêìøÏ e∫Ãq
yÓ+≥H˚ yÓs¡‡sTT˝Ÿ‡ dü+~Ûì Á‘√dæ|ü⁄∫Ã, Çø£ qwüº|ü]Vü‰s¡s #Ó*¢+#·uÀeTì
Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT. Ädæj÷· , ÄÁ|òøæ ± <˚XÊ\˝À #ê˝≤eT+~ á kÕVü≤kÕìï Vü≤]¸s#ês¡T.
n+<äTø£H˚ Væ≤≥¢sY|üø£å+ eVæ≤ùdÔ eTq≈£î dü«sê»´+ edüTÔs<äì #ê˝≤eT+~
qeTà>∑*>±s¡T. eTs=ø£yÓ’|ü⁄, HêJyê<ä+ |ü⁄≥Tºø£≈£î u≤<Ûä´‘· be]<Ó’q|üŒ{Ïø°,
n~ Á|ü|+ü #·+˝À Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ ô|<ä› >=&É*¶ ô|≥ºì ø=+<äsT¡ Á>∑V≤æ s#ês¡T.
s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+Δ yÓTT<ä\sTTq ‘=* dü+e‘·‡sê\˝À »s¡à˙ kÕ~Ûk˛Ôqï
$»j·÷\qT #·÷dæ á uÛj Ñ T· + ÇqTeT&çs∫+~. ∫e]øÏ Væ≤≥¢sY ‘·q≈£î b≥Te+{Ï
n|üø±s¡+ #˚jT· ì k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´MT<ä >∑÷&É <ë&ç#d˚ qæ |ü⁄Œ&ÉT Ç+ø± @esTTHê
nqTe÷Hê\T $T–*e⁄+fÒ n$ >∑÷&Ü |ü{≤|ü+#·\j·÷´sTT.
Ç≥Te+{Ï yê‘êes¡D+˝À uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ñ<äéT+ @ yÓ’K]
ne\+_+#ê\qï~ düT\TesTTq ìs¡íj·T+ ø±<äT. ø£eT÷´ìdüTº\H√, düTuÛ≤wt
#·+Á<äuÀdüTH√ <ä÷wæ+#·&ÜìøÏ #·]Á‘·qT eÁø°ø]£ ùdÔ n~ yπ̊s dü+>∑‹. ø±+Á¬>dt˝À
>∑÷&É Bì >∑T]+∫ @ø±_ÛÁbÕj·T+ ˝Ò<Tä . >±+BÛ, |üf˝Ò Ÿ, HÓÁVüA, sêC≤J,
ÄC≤<é ` ˇø=ÿø£ ÿ ]B ˇø=ÿø£ ÿ yÓ ’ K ]. Á_{Ï w t j· T T<ä Δ Á|ü j · T ‘êï\≈£ î
düVü≤ø£]+#ê\ì ø=+<äs¡T uÛ≤$ùdÔ, »bÕHé‘√ #˚‘·T\T ø£\bÕ\ì ø=+<äs¡T,
‘·≥düú+>± e⁄+&Ü\ì ø=+<äs¡T, Á_{Ïwtyêfi¯flqT u…~]+∫ sêsTTr\T
rdüTø√yê\ì ø=+<äsT¡ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ . >±+BÛ b|üŒ{Ï˝≤π> Á_{Ïwyt êfi¯fl‘√
eT+‘·Hê\≈£î ~– M\sTTq+‘· ˝≤uÛÑ+ dü+bÕ~+#ê\ì Á|üj·T‹ï+#ê&ÉT.
eT÷&ÉTHê\Tπ>fi¯flbÕ≥T eT+‘·Hê\T b&É‘]Ó |æ ˝Ò≈î£ +&Ü kÕ>±sTT. nsTT‘˚ ákÕ]
Á_{Ïwtyêfi¯ófl ˝§+–sê˝Ò<äT. <ëìøÏ ø±s¡D+ b+‘·es¡≈£î |ü]dæú‘·T\ rÁe‘·,
b+‘·es¡≈î£ #·]Ã˝Ÿ eT÷s¡‘â «· + nH˚~ #·]Á‘·ø±s¡T\ #·sÃ¡ . Çø£ n|ü⁄Œ&ÉT (1942
Ä>∑dTü ˝º À) ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· μ rsêàq+ #˚jT· ø£ ø±+Á¬>dt≈î£ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . á rsêàHêìï
ø±+Á¬>dt jÓTTø£ÿ <˚Xu¯ øÑÛ ÔÏ |üsêÁø£eT o˝≤ìøÏ ì<äsÙ¡ q+>± ø=ìj·÷&É&+É Çyê«fi¯
ns¡TDYXÖ]øÏ #Ó*¢+~>±ì, ìC≤ìøÏ ÄHê&ÉT n~ ø±+Á¬>dt >∑‘·´+‘·s¡+˝Òø£
91
rdüT≈£îqï ìs¡j í T· +. n+‘·≈î£ eT÷&˚fifl¯ eTT+<äT, j·TT<ä+Δ yÓTT<ä\sTTq n<äqT
#·÷düTø=ì dü‘ê´Á>∑V≤ü + ÁbÕs¡+_ÛùdÔ dü«sê»´+ kÕ~Û+#·e#·TÃqì ø±+Á¬>dt˝À
Á|ü‹bÕ<äq e∫Ãq|ü⁄&ÉT >±+BÛ ªÇ|ü⁄Œ&ÉT dü‘ê´Á>∑Vü≤+ ÁbÕs¡+_ÛùdÔ n<äT|ü⁄˝À
ñ+≥T+<äì qeTàø£+ ˝Ò<Tä μ nì ‹s¡dÿü ]+#ês¡T. n≥Te+{Ïyê&˚ eT÷&˚fió¯ fl
>∑&#ç d˚ ]ü øÏ Á|ü»\qT nìï s¡+>±\˝Àq÷ ‹s¡>ã∑ &ç Á_{Ïwyt êfi¯flqT ‘·]y˚Tj·TeTì
|æ\T|æ#êÃ&É+fÒ, n+<äT˝À |üsêÁø£eT+ ø£+fÒ sê»ø°jT· y˚T b≈£îÿe e⁄+~.
ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\˝À #ê˝≤eT+~øÏ á ìs¡j í T· + q#·Ã˝Ò<Tä . sêC≤J
bÕØº e~* yÓ[flb˛j·÷&ÉT. HÓÁVüA nsTTwü+º >± e⁄+&çb˛j·÷&ÉT. uÀdüT n+‘·≈î£
eTT+<˚ yÓ[flb˛j·÷&ÉT. ˇø£ÿ ø±+Á¬>dt˝Àì k˛wü*düTº ãè+<ä+ e÷Á‘·y˚T Ä
ìs¡jí ÷· ìï eTqdü÷Œ¤]>Ô ± düeT]ú+∫+~. kÕe÷q´ Á|üC≤˙ø£+˝Àì kÕÁe÷»ýê<ä
e´‹πsø£‘·≈£î á |æ\T|ü⁄ ˇø£ e÷s¡Z+ #·÷ô|{Ïº+~. ø±ã{Ïº yêfi¯ófl e÷Á‘·+
n|üPs¡«eTsTTq ñ‘ê‡Vü≤+‘√ düŒs~+#ês¡T. Hêj·T≈£î\T ˝Òø£b˛sTTHê
Hêj·Tø£‘«· + ˝Òøb£ ˛sTTHê ˇø£ Äs¡THÓ\\bÕ≥T ô|Á{À˝Ÿ eT+&çq≥Tº eT+&Üs¡T.
XÊÅdøÔæ Ï >∑÷&É >±+BÛ eéVü‰s¡+ q#·Ã˝Ò<Tä . XÊÅdøπÔæ ø±<äT, ø±+Á¬>dt˝Àì
XÊÅdÔæ esêZìøÏ á ø=‘·|Ô \æ T|ü⁄ b+‘·e÷Á‘·+ s¡T∫+#·˝<Ò Tä . 1942 Ä>∑dTü º qT+&ç
XÊÅdæÔ ˇø£ ø±\T sêC≤J ø±´+|ü⁄˝À, ˇø£ ø±\T >±+BÛ ø±+Á¬>dt˝À ô|{Ïº
q&ÉTdü÷ÔHêï&ÉT. b˛˙ ø±+Á¬>dt˝Àì XÊ+‘·+ esêZìø£sTTHê q∫Ã+<ë n+fÒ
nB ˝Ò<Tä . n+‘·ø±\+ nVæ≤+dü ˇø£ÿfÒ ˙‹e+‘·eTsTTq e÷s¡eZ T˙ Væ≤+dü
bÕ|üeT˙ ø£eT÷´ìdüT\º q÷ Ç‘·s¡ $T*f…+≥T C≤rj·Tyê<äT\q÷ ‘·÷\Hê&ç
Ç|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ÿkÕ]>± ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚jT· eT+fÒ yêfi¯fl≈£î ‹ø£eTø£ nsTT+~. n+<äTøπ
‘·q ø£eT÷´ìdüTº ∫qï≈£L‘·Ts¡T \øÏå à y˚fi≤ø√fi¯+ #˚ùdÔ #Ó|Œü {≤ìøÏ XÊ+‘·+ <ä>sZ∑ ¡
düe÷<Ûëq+ ˝Ò<Tä .
ø±+Á¬>dt rdüT≈£îqï ªøÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· μ ìs¡j í T· + ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î >∑÷&É
Çã“+~ nsTT+~. qe\˝À \øÏå à, neTè‘·sêe⁄, neTè‘·e*¢ #ê˝≤ >∑+;Ûs+¡ >±
ø£qã&É‘ês¡T >±ì n~ #ê˝≤es¡≈î£ \ø£å àDsêe⁄>±s¡T ø£èÁ‹eT+>± ø£*Œ+∫q
>±+;Ûs´¡ y˚T. n+‘·es¡≈î£ $T*f…+{Ÿ C≤rj·Tyê<äT\T>± ø£qã&É¶ ø£eT÷´ìdüT\º qT
ø±+Á¬>dtyês¡T yÓTT≥ºyTÓ T<ä{kÏ Õ]>± ª<˚XÁ¯ <√VüQ\Tμ nì <ä÷wæ+#·>*∑ >±s¡T. ‘·eT
92
n+‘·sê®rj·T‘·qT, C≤rj·T‘·qT düeTq«j·T|üs#¡ ˝· øÒ £ ø£eT÷´ìdüT\º T dü+~>∑+Δ ˝À
|ü&Ü¶s¡T. bÕøÏkÕÔHé $wüj·T+˝Àq÷ n+‘˚. ø±+Á¬>dtèTTdæ¢+©>¥ bÕØº\
sê»ø°j÷· \T <˚X¯ $uÛ»Ñ q≈£î nìyês¡´+>± <ë]rdüTqÔ ï yÓH’ êìï $e]+#·≈î£ +&Ü,
ªC≤‹düeTdü´μ ù|]≥ õHêïqT düeT]ú+∫ eT∞fl ª<˚XÁ¯ <√VüQ\Tμ nì|æ+#·T≈£îHêïs¡T.
<ëìe\¢ ‘Óu≤Û >± e+{Ï ã\eTsTTq s¬ ‘’ ê+>∑ b˛sê≥+ q&ç|qæ u…+>±˝Ÿ˝ÀH˚,
Ä b˛sê≥+ Ä^ Ä>∑ø£eTT+<˚ n<˚ õ˝≤¢˝À Væ≤+<ä÷eTTdæ¢+ eT‘·ø£\Vü‰\T
ô|\T¢_øÏq|ü⁄Œ&ÉT ìdü‡Vü‰j·T+>± #·÷dü÷Ô ñ+&çb˛j·÷s¡T. düTuÛ≈Ñ L£ , XÊ+‘·+≈£L
‘·eT bÕØº yÓK’ ] $e]dü÷Ô neTè‘·e*¢ Á|ü<]ä Ù+∫q <äè&Û‘É «· + ø£*Œ‘·eTsTTq<˚.
á ˝ÀbÕìï $TqVü‰sTTùd,Ô Ä ø±\|ü⁄ dü+X¯j÷· \q÷ dü+~>±Δ\q÷
qe\ #·øÿ£ >± Á|ü‹_+_düT+Ô ~. \øÏå à, düTuÛ,Ñ XÊ+‘·+, »Hês¡qú +, d”‘êsê+,
neTè‘·sêe⁄, XÊÅdÔæ ` qe\˝À bÕÁ‘·\+‘ê á <äX˝¯ À sê»ø°jT· #·sÃ¡ \˝ÀøÏ
~>∑T‘ês¡T. be] ˝…H’ qé T yês¡T ã\+>± düeT]ú+#·T≈£î+{≤s¡T. @ ˝…q’ ÷ ˝Òì
düTuÛ,Ñ »Hês¡qú + e+{Ïyês¡T ªnB ì»y˚T ÇB ì»y˚Tμ nqï≥Tº dü+ø£≥+˝À
|ü&‘É ês¡T. Áø£eT+>± @ ìsêΔsD¡ ≈£L sê≈£î+&É (ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<äéT+
eTT–dæqfÒº) qe\ n+‘·eTe⁄‘·T+~. n+<äTπø ø±uÀ\T qe\qT b{≤¢
eTT–+#ê˝À ‘Ó*j·Tø£ #·eø£u≤s¡T s=e÷+{Ïø˘ qe\ ˝≤>∑ eTT–+#ês¡T
\ø£å àDsêe⁄>±s¡T. Ç~ Äj·Tq •\Œ+ MT<ä ø±+Á¬>dt bÕØº kÕ~Û+∫q $»j·T+.
n‘·&TÉ ` ÄyÓT, s¡#·q : ñ|üŒ\ \ø£åàDsêe⁄, Á|üC≤X¯øÏÔ Á|ü#·Ts¡D, 1952
93
düMTø£å
$uÛ≤‘· dü+<Ûä´\T
kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ˙ï kÕVæ≤‘ê´˙ï ˇø£ <ä>∑Zs¡≈£î rdüTø=ùdÔ @+
»s¡T>∑T‘·T+<äH˚~ ≈£î‘·÷Vü≤\+ πs¬ø‹Ô+#˚ Á|üX‚ï. @y√ ø=‘·Ô $wüj·÷\T
‘Ó*j·Tø£b˛e⁄˝Ò nqTø√e&É+ ñ<ës¡ dü«uÛ≤e+ ø±e#·TÃ. nsTT‘˚ Ç|üŒ{Ï es¡≈î£
#·]Á‘·˝Àì >=|üŒ kÕVæ≤ry˚‘˝Ô· e… «s¡÷ kÕe÷õø£ (˝Òø£ Ç‘·s)¡ XÊgø±s¡T\T ø±<äT.
(<ëìï ‹s¡>~∑ |æŒ‘˚ kÕe÷õø£ XÊgy˚‘˝Ô· e… «s¡÷ >=|üŒ s¡#s· TT‘·\T ø±<äT). ø±ã{Ïº
á ¬s+&ç+{Ï˙ <ä>∑Zs¡≈£î ‘˚e\dæq nedüs¡+ @$T≥ì Ä˝À#·Hê‘·Tà\≈£î
nqTe÷q+ edüT+Ô ~. Ä nqTe÷HêìøÏ ø±s¡D+ ì»eTsTTq dü+<˚V≤ü + ø±e#·TÃ.
ø=‘·Ô n+fÒ uÛÑj·T+ ø±e#·TÃ. eTq≈£î ns¡ú+ø±ì $wüj·÷\T Á|ü|ü+#êìøÏ
nqedüs+¡ nqT≈£îH˚ e÷qdæø£ yês¡øΔ ´£ s ø±e#·TÃ. BìøÏ düe÷<Ûëq+ #Óù|Œ
Á|üjT· ‘·ï+ düTu≤“sêe⁄ eTT+<äTe÷≥.
‘·eT≈£î düe÷C≤ìï yÓTT‘·+Ô >± n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd kÕeTs¡´Δ + >±ì nedüs+¡
>±ì ˝Òø£ <ëìï eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T>± $&É>={Ïº ˇø=ÿø£ÿ eTTø£ÿ≈£L ˇø=ÿø£ÿ
nø£&$É Tø˘ XÊKqT ‘·j÷· s¡T#˚dTü ≈£îHêïs¡T ã÷s¡Ty® ê kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· T. @eTsfÒ
Ç+ø± ∫qï∫qï eTTø£ÿ\T #˚kÕÔeT+{≤s¡T. b˛qT b˛qT Ç~ ndü+ã<äΔeTì
ns¡ΔeTsTT Ç|ü⁄Œ&ÉT ìsêàDyê<ä+ n˙ ªÇ+≥sY &çdæ|æ¢qØμ |ü<äΔ‹ n˙ á
eTTø£ÿ\qT eT∞fl <ä>∑Zs¡≈£î ‘ÓdüTÔHêïs¡T. b+‘· <ä>∑Zs¡≈£î ‘Ó∫ÃHê yê{Ïì
$&É>=≥º&+É ˝ÀH˚ ‘·|⁄ü Œ+~. Ä ‘·|⁄ü ŒqT düe]+#·T≈£î+fÒ kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷&É ˇø£
n<Û´ä j·Tq kÕ<Ûqä +>± kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· T >∑T]ÔkÕÔsì¡ düTu≤“sêe⁄ n_ÛÁbÕj·T+.
n+‘˚ ø±<ä T , Ä ‘· | ü ⁄ ŒqT dü e ]+#· T ø√e&ÜìøÏ kÕVæ ≤ ‘· ´ n<Û ä ´ j· T q+
ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+<˚y÷Ó . kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ` eTTK´+>± ø£<ë∏ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ` e÷qe
dü+ã+<Ûë\T Á|ü‘´· ø£å edüTeÔ ⁄. e÷qe dü+ã+<Ûë\T kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ düJe
s¡÷bÕ+‘·Øø£sD¡ . yê{Ïì yê{Ï eT÷˝≤\ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä $&É>=≥º&+É kÕ<Û´ä +
ns¡TD‘ês¡, E˝…’ ` ôdô|º+usY 1986
94
$uÛ≤‘· dü+<Û´ä \T
ø±<äT. ô|’>± kÕVæ≤‘·´+ düe÷C≤ìï $X‚¢wæ+#·&É+ <ë«sê ns¡ú+ #˚düTø√<äT,
düè»Hê‘·àø£+>± Á|ü‹|òü*+#·&É+ <ë«sê ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥T+~. ns‘·es¡≈£î
n<äèwü+º . b+<äTø£+fÒ Á|ü‹|ò\ü q+ (düè»Hê‘·àø£+ nsTTHê ø±≈£îHêï, Á|ü‹uÛ≤e+‘·+
nsTTHê ø±≈£îHêï) ø£˙dü+ $wüj÷· ìï eTTø£ÿ\T eTTø£ÿ\T #˚jT· <äT. ‘·q <äèwæº
|ü]~Û˝À ˇø£ yÓTT‘·Ô+>±H˚ #·÷düTÔ+~. á ø±s¡D+>± kÕVæ≤‘·´ n<Ûä´j·Tq+
kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· ≈£î ‘·eT |ü]XÀ<Ûqä ˝À ø√˝ÀŒsTTq düeTÁ>∑‘q· T ø£*Œ+#·>\∑ <äT.
kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\≈£î á Á|üj÷Ó »q+ ñ+fÒ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ø±≈£îHêï,
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î Ç+‘·ø+£ f… >±&ÛeÉ TsTTq Á|üj÷Ó »Hêìï düTu≤“sêe⁄ dü÷∫kÕÔ&TÉ .
kÕ+Á|ü<ësTTø£ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ s¡÷|ü dü+ã+<ÛäeTsTTq
$wüj·÷\≈£î>±˙ düe÷»+ jÓTTø£ÿ ñ|ü]‘·\ dü+ã+<ÛäeTsTTq $wüj·÷\≈£î
>±˙ |ü]$T‘·eTsTT e⁄+~. s¡ø£s¡ø±\ $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‘·T\T>± #·˝≤eTDÏ
ne⁄‘·Tqïe˙ï n+‹eT+>± á ø√e≈£î #Ó+~qy˚. XÊÅdj Ô” T· eTsTTq (e÷]ÿ ‡düT)º
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù kÕVæ≤‘ê´ìï düe÷»+˝À n+‘·sê“¤>∑+>± düe÷»s qT+&ç
kÕe÷õø£ >∑eTq+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´ s¡÷|ü+>± ns¡ú+
#˚dTü ≈£î+≥T+~. ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ n<Û´ä j·Tq+
#ê˝≤ eTTKéTe⁄‘·T+~. kÕVæ≤‘ê´ìï kÕe÷õø£ XÊg <äèø£Œ<∏+ä ‘√ |ü]o*+#·&+É
n+<äT≈£î <√Vü≤<ä+ CÒdTü +Ô ~. á <äèwæ‘º √ ªkÕVæ≤‘·´+‘√ düe÷C≤ìïμ |ü]o*+#·&+É
á dü+ø£\q+˝Àì yê´kÕ\ ñ<˚X› ´¯ +. ãVüQXÊ yê´kÕ\ ñ<˚X› ´¯ + nH˚ ø£+fÒ
dü+ø£\q+ ñ<˚›X¯´+ nHê˝ÒyÓ÷. m+<äT≈£sfÒ dü+bÕ<ä≈£î&ç eTT+<äTe÷≥≈£L
dü+ø£\q+˝Àì yê´kÕ\≈£L ñ+&É>*∑ –q+‘· bıs‘·q ˝Ò<Tä .
Ç~ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù ø±<ä˙ kÕVæ≤‘·´+‘√ düe÷C≤ìï <ä]Ù+#˚ Á|üjT· ‘·ï+
e÷Á‘·yT˚ q˙ eTT+<äTe÷fÒ #ÓãT‘·T+~. ø±ã{Ïº Ä ÁbÕ‹|ü~ø£MT<ä düMTøÏ+å #·&+É ˝À
ns¡sΔ e⁄+&É<Tä . nsTT‘˚ kÕVæ≤‘·´+˝À <ä]Ù+#ê\ì Ä•+∫q ªdüe÷»+μ yê]yê]
Á|ü‘´˚ ø£ nø£&$É Tø˘ $uÛ≤>±\ n<Û´ä j·Tq $wüj÷· \T e÷Á‘·yT˚ Hê ˝Òø£ düeTÁ>∑
kÕe÷õø£ eékÕú nì n&ç–‘˚ düMTø£å≈£î&ç ô|’q uÛ≤s¡+ ô|s¡T>∑T‘·T+~.
Ç+ø=ø£ÿ&ÉT>∑T eTT+<äT≈£îb˛sTT ø£<∏ëkÕVæ≤‘ê´ìøÏ eT÷\edüTÔesTTq e÷qe
dü+ã+<Ûë\ kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü qT kÕVæ≤‘·´+˝À #·÷&É<\ä TÃ≈£îHêïsê nì n&ç–‘˚
Ä uÛ≤s¡+ eT]s‘· ne⁄‘·T+~.
95
dü+ø£\q+˝Àì yê´kÕ\ìï+{Ï˝ÀøÏ (ÄsY. bdt. sêe⁄ >±] Á|üd+ü >±ìï
|ü ø £ ÿ ≈£ î ô|&ç ‘ ˚ ) dü + ø£ \ q+ ñ<˚ › X Ê´ìøÏ u≤>± Hê´j· T + #˚ ≈ £ L ]Ã+~
qs¡d+æ Vü‰s¬ &ç>¶ ±] yê´dü+. nsTT‘˚ øπ X¯es¬ &ç¶ qe\\˝À ªsêj·T\d”eT Á>±MTD
J$‘· dü+|òüTs¡¸DμqT <ä]Ù+#·&É+˝À, <ä]Ù+|üCÒj·T&É+˝À qs¡dæ+Vü‰¬s&ç¶>±s¡T
kÕ~Ûs∫q $»j·T+ dü+bÕ<ä≈î£ &ÉT Á|üø{£ +Ï ∫q \øå±´ìøÏ ø=+‘·es¡≈î£ n|ü»j·T+.
b+<äTø£+fÒ Äj·Tq Ä <äs¡ÙHêìï kÕ~Û+∫+~ Ä]úø£ XÊgy˚‘·Ô>± ‘·q≈£îqï
dæ<ëΔ+‘· |ü]C≤„q+‘√ ø±<äT, ∫‘·÷Ôs¡T õ˝≤¢ yêdüÔe⁄´&ç>± ‘·q≈£îqï J$‘·
|ü]C≤„q+‘√. Äj·Tq bø£Hê$Tø˘‡ Ábıô|òdüsY ø±≈£îHêï Ä yê´dü+ sêdæ
ñ+&˚yêπsH˚y÷Ó . kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· T>± ‘·øÿÏ qyêfi¯ófl sêdæq yê´kÕ\T á
yê´düeT+‘· dü+‘·è|æÔø£s¡+>± ˝Òe⁄. Bìì ã{Ïº b+‘·{Ï e÷]ÿ ‡düTº\ø£sTTHê
XÊg|ü]C≤„q+ ø£+fÒ J$‘· nqTuÛeÑ y˚T b≈£îÿe $C≤„q<ëj·Tø£+ nì ìsêΔ]ùdÔ
dü+ø£\q+ düsbÕ<ä≈î£ &ÉT >±ì, yê´kÕ\ s¡#s· TT‘·\T >±ì nuÛ´Ñ +‘·s+¡ #Ó|Œü sπ yÓ÷,
ø±ì n{≤¢>s∑ TT‘˚ be] J$‘· nqTuÛeÑ + yê]<˚ nsTTb˛≈£î+&É dü$Twæº J$‘·
nqTuÛyÑ êìï n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd $C≤„qXÊg |ü]C≤„HêìøÏ kÕe÷õø£ n<Û´ä j·Tq+˝À
e⁄qï kÕúq+ @$T{Ï nqï Á|üXï¯ |ü∫ÃyÓ\ø±ÿj·T˝≤>± dü+ø£≥+>± $T–*b˛‘·T+~.
ÄsY. bdt. sêe⁄>±s¡T ªø£Hê´X¯ó\ÿ+μ MT<ä ôV≤’ <äsêu≤<é˝À #˚dqæ Á|üd+ü >±ìï
ÄHê&ÉT $qïyêfi¯ófl ñ‘˚Ôõ‘·T˝j·÷´s¡T (H˚qT $q˝Ò<äT). <ëìïã{Ïº á
dü+ø£\q+˝À yê´düs÷¡ |ü+˝À sTT∫Ãq dü+Á>∑V≤ü +ø£+fÒ #ê˝≤ b≈£îÿe $wüj÷· ˝Ò
Äj·Tq ÄHê&ÉT #Ó|Œæ e⁄+{≤s¡ì uÛ≤$+#ê*. ªø£Hê´X¯ó\ÿ+μqT #ê]Á‘·ø+£ >± ns¡+ú
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq #·Á{≤ìï sπ U≤e÷Á‘·+>± á yê´dü+˝À sTT#êÃs¡T.
‘·fi¯ó≈£îÿeTH˚ ¬ss&ÉT qø£åÁ‘ê\qT #·÷|æ+∫ yÓTT‘·Ô+ ne÷yêdü´ Äø±XÊìï
}Væ≤+#·Tø√eTHêïs¡T. Brevity is the soul of wit ø±e#·TÃ >±ì kÕVæ≤‘·´+
e+{Ï e÷qMj·T Á|üÁøÏjT· e{Ïº Áù|‘ê‘·à‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä<Tä , <ëìøÏ s¡øeÔ£ ÷+kÕ\
|ü⁄wæº ø±yê*.
ÄsY. bdt. sêe⁄>±] $X‚w¢ Dü |ü]~Û˝ÀH˚ ø=ìï Á|üXï¯ \T ekÕÔsTT. dü+|òTü
dü+düÿs¡D\ ªVü≤yêμ Ç+ø± q&ÉTdüTqÔ ï s√E\˝À >∑Ts¡C≤&É ªø£Hê´X¯ó\ÿ+μ sêkÕ&ÉT.
nsTT‘˚ >∑Ts¡C≤&É Hê≥ø£+˝À ì»eTsTTq dü+düÿs¡\Ô T ˝ÒsT¡ . ˇø£ MπsX¯*+>∑+>±˙,
96
düMTø£å : $uÛ≤‘· dü+<Û´ä \T
sê+yÓ÷Vü≤HésêjYT >±ì ˝ÒsT¡ . kÂ»Hê´sêe⁄ |ü+‘·T\T düeTø±©q dü+düÿs¡\Ô ≈£î
b+‘·e÷Á‘·+ Á|ü‹ì~Û ø±&ÉT. –ØX¯+ yêfi¯fl≈£î n|üV‰ü dü´s¡÷|ü+ e÷Á‘·yT˚ . M[fl<äs› ÷¡
ø=‘·Ô eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ s¬ +&ÉT n+#·T\≈£î Á|ü‹ì<ÛTä \+fÒ dü+<˚V≤ü y˚T. –ØX¯+ @yÓ÷>±ì
ø=‘·Ô eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì ªeT+∫μ kÂ»Hê´sêe⁄ |üs‘·T\+‘· ne÷j·Tø£eTsTTqB
ø±<äT, n+‘· ìs¡søΔ¡ e£ TsTTqB ø±<äT. ‘·q nedüsê\qT u≤>±H˚ kÕ~Û+#·T≈£î+~.
ìC≤ìøÏ >∑Ts¡C≤&É bÕ‘·qT b+‘·>± y˚fi≤ø√fi¯+ #˚kÕ&√ ø=‘·qÔ ÷ n+‘·>± y˚fi≤ø√fi¯+
#˚kÕ&ÉT. s¬ +{Ï˙ y˚fi≤ø√fi¯+ #˚jT· &ÜìøÏ >∑Ts¡C≤&É eT<ÛTä s¡yêDÏì b+#·T≈£îHêï&Éì
ÄsY.bdt. sêe⁄>±s¡T >∑T]Ô+#ês¡T. nsTT‘˚ á b+|æø£ yÓqTø£qTqï~ ô|&Éd]ü ‘·qy˚T
>±ì (Ç+^¢w˝t À cussedness n˙ contrariness n˙ n+{≤s¡T), eT<ÛTä s¡yêDÏ
‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î >±ì nuÛTÑ ´<äjT· ø£s¡ e÷s¡TŒ≈£î >±ì dü÷∫ø£ ø±<äì Hê nqTe÷q+.
á ô|&Éd]ü ‘·HêìøÏ >∑\ ø±s¡D≤ìï »MT+<ëØ\˝À |ü⁄{Ïqº ø=‘·Ô y˚T<Ûë$es¡+Z
dü « uÛ ≤ e+ qT+&ç ns¡ ú + #˚ d ü T ø√yê˝Ò y Ó ÷ . bÕ‘· ≈ £ L ø=‘· Ô ≈ £ L eT÷&É e
Á|ü‘êé÷ïj·÷ìï eT<ÛTä s¡yêDÏ s¡÷|ü+˝À #·÷|ü&+É >∑Ts¡C≤&É dü+ø£\Œ+ ø±<äT.
ndü+ø£*Œ‘·+>± Ä |üì #˚jT· &ÜìøÏ ø±e\dæq kÕe÷õø£ |ü]dæ‘ú T· \T ÄHê&ÉT
˝Òe⁄. yÓTT‘êÔìøÏ, Ç+ø± #ê˝≤ #Ó|Œü >∑\s¡ì }]+∫ e~˝ÒkÕs¡T ÄsY. bdt.
sêe⁄>±s¡T.
es¡eÔ ÷q nedüsê˝Ò >∑‘êìøÏ ns¡+ú #˚≈L£ s¡TkÕÔjT· ì düTu≤“sêe⁄ ∫e]
yê´dü+˝À nqï yêø±´\≈£î Vü≤s¡>√bÕ˝Ÿ>±] yê´dü+ (ø=. ≈£î. ª#·<Tä e⁄μ qe\
e÷Øe÷s¡ì $<ë´ $<Ûëq+) ì<äsÙ¡ q+. sêJyé>±sBÛ q÷‘·q $<ë´$<Ûëq+
eTTkÕsTT<ëqT <˚X+¯ MT<ä e~*q ‘·sT¡ yê‘· <ëì >∑T]+∫ #ê˝≤ rÁe+>±
düŒs~+∫, Ä˝À∫+∫, Ä˝À∫+|ü#d˚ qæ yê]˝À Vü≤s¡>√bÕ˝Ÿ>±s¡T ˇø£sT¡ . Ä
Áø£eT+˝ÀH˚ Äj·Tq ≈£î≥T+ãsêe⁄ qe\ MT<ä <äèwæº |ü⁄q'Á|üd]ü +∫q≥Tº+~.
sêJyé>±+BÛ Ä |ü⁄D´+ ø£≥Tºø√ø£b˛‘˚ á yê´dü+ sêj·÷\qï Ä˝À#·q Vü≤s¡>√bÕ˝Ÿ
>±]øÏ e#˚Ã~ ø±<˚y÷Ó . ≈£î≥T+ãsêe⁄ ∫qï‘·q+ Hê{Ïø° áHê{Ïø° $<ä´≈£î+&˚
dü«uÛ≤e+>±˙ uÀ<ÛäHê |ü<äΔ‘·T\T >±˙ •ø£åD ù|]≥ neT\T#˚ùd •ø£å>±˙
>∑TD≤‘·àø£+>± e÷s¡˝<Ò ìä ª#·<Tä e⁄μ qe\ <ë«sê Vü≤s¡>√bÕ˝Ÿ>±s¡T #·÷|æ+#ês¡T.
Ç|ü⁄Œ&ÉT sêuÀ‘·Tqï ‘˚&Ü @$T≥+fÒ ≈£î≥T+ãsêe⁄ s√E˝À¢ >∑Te÷kÕÔ\qT
97
‘·j·÷s¡T#˚dæq $<ë´$<Ûëq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT ø£+|üP´≥sY >∑Te÷kÕÔ\qT ‘·j·÷s¡T
#˚j·TuÀ‘√+~. Çø£MT<ä≥ düT+<äs¡+ Ç+^¢wüß˝À e÷{≤¢&É‘ê&ÉT. ‘·q
ne÷j· T ‘ê«ìï >∑ ÷ &É ø√˝ÀŒ‘ê&É T . e÷qe‘ê $\Te\≈£ L ã&ç ˝ Àì
yê‘êes¡D≤ìø° eT<Û´ä qTqï yÓs’ T¡ <Û´ä + n‘·ìï u≤<Ûôä |≥º<Tä . <ëìï >∑T]Ô+#·&+É
n+≥÷ »]–‘˚ #ê˝≤ bòÕ´wüqãT˝Ÿ>± ªVüAéTHé ø£+&çwHü μé nqTø=ì ndæ‘Ô «· yê~
ne⁄‘ê&ÉT.
kÕe÷õø£ XÊgy˚‘\Ô· H˚ø±ø£, düe÷C≤ìï >∑T]+∫ Hê≈£î ‘Ó\TdüTqqT≈£îH˚
yêfi¯fl+<ä]˙ sê$XÊÅdÔæ s¡#q· \T u≤>± Äø£]¸+#êsTT. Äj·Tq ø£<\ä∏ T düe÷»+
MT<ä b&É‘Ó]|æ˝Òì ø±yÓT+≥Ø. n$ ˇø£ ø£åD+≈£L&É Ä– n+‘·'ø£s¡D˝ÀøÏ
‘=s– #·÷düTø√e⁄ ø±ã{Ïº ˇø£ s¡ø£+>± •e*+>∑ Á|ükÕ<é>±] ø£s¡Ôe´+
(sê$ XÊÅdÔæ s¡#q· \T ` Á|üuTÑÛ ‘·« j·T+Á‘ê+>∑+ s¡÷|ü+, dü«uÛ≤e+) düT\TesTTq<˚.
nsTT‘˚ sê$XÊÅdæÔ s¡#·q˝À¢ >√#·]+#˚ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï b‹Ô #·÷|ü&É+
ã<äT\T sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+˝Àì $$<Ûä n+>±\T ˝Òø£ n+XÊ\T (ªÁ|üuÛÑT‘·«
ñ<√´>∑T\ dü«uÛ≤e+, Á|üuTÑÛ ‘·« dü+düÿs¡D\T, dü+øπ eå T |ü<øä∏ ±\T, n$˙‹μ) sê$XÊÅdÔæ
ø£<˝ä∏ À¢ @$<Û+ä >± Á|ü‹|ò*ü +#êjÓ÷ dü]düe÷q+>± #·÷ù| Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· &É+
e\¢ Äj·Tq s¡#·q\≈£î dü«‘·dæ<äΔ+>± ˝Òì düeT‘·T\´+ n+≥>∑≥º&É+
nsTT+<˚yÓ÷qì Hê nqTe÷q+. bÕ\≈£î\T ñ|üjÓ÷–+#˚ #·‘·T]«<Ûä
ñbÕj·÷\˝À sê$XÊÅdæÔøÏ ª<ä+&É+μ ø£qã&çq+‘·>± y˚πs @B ø£qã&É˝Ò<äT.
kÕe÷õø£ yê´K´\T>± Äj·Tq s¡#q· \ ã\+ nsTTHê ã\V”≤q‘· nsTTHê
n<˚. n+<äTøπ Á|üuTÑÛ ‘·´s nH˚ |ü<ësêúìï Äe]+∫q ªe÷j·TμqT ‘=\–+#·&ÜìøÏ
sê$XÊÅdÔæ #˚dqæ Á|üjT· ‘·ï+ ªn|üPs¡«y˚Tμ nsTTHê ndüeTÁ>∑+ ø±ø£ ‘·|Œü ˝Ò<y˚ ÷Ó .
(nsTT‘˚ s¡#s· TT‘· @s sêkÕ&√ #·]Ã+#ê* >±ì @+ sêj·T˝Ò<√ #·]Ã+#·&+É ˝À
ns¡+ú ˝Ò<qä ï yê<äq≈£î Hê <ä>sZ∑ ¡ dü+‘·è|æøÔ s£ e¡ TsTTq düe÷<Ûëq+ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
á ∫e] yêø±´ìï ñ|üd+ü Vü≤]+#·Tø√e&ÜìøÏ H˚qT dæ<yΔä T˚ ).
kÕVæ≤‘·´+˝À düe÷C≤ìï <ä]ÙùdÔ, Ä düe÷»+˝À n+‘·sê“¤>∑eTsTTq
kÕVæ≤‘·´+ ‹]– Ä <äs¡Ùq+˝À ø£qã&Ü*. ˇø£ n<ä›+˝À Ç+ø=ø£ n<ë›ìï
#·÷ùdÔ yÓTT<ä{Ï n<ä+› eT∞fl ø£qã&É≥¶ Tº. á <äèwæ‘º √ #·÷ùdÔ dü+ø£\q+˝À nìï{Ï
98
ø£+f… ndü+‘·è|æøÔ s£ e¡ TsTTq yê´dü+ ìs¡+»qsêe⁄>±] ªj·T»„+: ‘·÷s¡TŒ ø√kÕÔ˝À
eékÕj·T dü+ã+<Ûë\Tμ ` lø±≈£îfi¯+ ÁbÕ+‘·|⁄ü eékÕj·T dü+ã+<Ûë\˝À
yê´bÕØø£sD¡ e\¢ e∫Ãq e÷s¡TŒqT ìs¡s»qsêe⁄>±s¡T #·øÿ£ >± $e]+#ês¡T.
nsTT‘˚ á dü+<äs“¡ +¤ >± Äj·Tq #˚dqæ nìï dü÷Árø£sD¡ \‘√q÷ n+^ø£]+#·&+É
ø£wüº+. ˇø£ Á>±eT+˝Àì eékÕj·T dü+ã+<Ûë\qT $&ç>± $X‚¢wæ+∫ <ëìï
ªuÛ÷Ñ kÕ«eT´+μ ˝Òø£ ª¬s‘’ T· kÕ«eT´+μ nì $uÛõÑ +#·&+É ˝À ns¡+ú ˝Ò<Tä . uÛ÷Ñ kÕ«eT´
düe÷»+˝À Á|ür ePfiÀflq÷ uÛ÷Ñ kÕ«eTT\T+&ÉsT¡ ` øπ e\+ s¬ ‘’ T· ˝Ò e⁄qï Á>±e÷\T
bH√ï e⁄+{≤sTT. n<Ó˝≤>∑THêï, eékÕj·T+ jÓTTø£ÿ Áø£e÷qT>∑‘· yê´bÕØø£sD¡
ªj·T»„+μ ø£<≈ä∏ î£ H˚|<ü ´ä∏ + nqï $wüj÷· ìï $es¡+>± $X¯Bø£]+#ês¡T. nsTT‘˚
ªj·T»„+μ ˝À Çsø± #·÷&É&ÜìøÏ #ê˝≤ düe÷»+ e⁄+~. Á>±eT ô|‘·Ô+<ëØ
eédüú e⁄+~, >±+~ÛjT· Hé Á>±MTD sê»ø°jT· + e⁄+~. (lsêeTT\T Hêj·TT&ÉTqT
HÓÁVüA‘√ b˛\Ã&É+ #ê˝≤ $yê<ëdüŒ<äeTsTTq kÕeT´+). nHê´j·T+ |ü≥¢ ìs¡dqü
e⁄+~. ìs¡dqü qT Á|ü‘´· ø£å nqTuÛeÑ + qT+&ç kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É ˝À $|ò\ü eTsTTq
nX¯ø‘Ô£ · e⁄+~. kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\ nø£&$É Tø˘ ÁX¯eT $uÛ»Ñ qqT »sTT+#·&ÜìøÏ
kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q ˇø£ kÕ<Ûäq+ nì s¡#·q≈£î ñ<äT´≈£îÔ\sTTq kÕe÷õø£
XÊgy˚‘\Ô· T, ‘·eT kÕVæ≤‘·´ |ü]o\qqT Ä ÁX¯eT$uÛ»Ñ q≈£î ˝Àã&ç #˚jT· &É+
yê] \øå±´ìπø nHê´j·T+. nsTT‘˚ Ä \ø£å ´+ øπ e\+ dü+ø£\qø£sÔ¡ nsTTq
dü+bÕ<ä≈î£ &ç<˚ nsTT‘˚ ‘·|⁄ü Œ n+<ä]MT<ë ô|≥º˝+Ò .
Çø£ $T–*+~ yÓTT<ä{Ï yê´dü+, ∫e] yê´dü+. sêeTø£èwü>í ±] yê´dü+
MπsX¯*+>∑+ s¡#q· \MT<ä ˇø£ dü÷\ú |ü]o\q. n+‘· dü÷\ú eTsTTq |ü]o\qqT
|ü]o*+#·&É+ ø£wüº+. dü+bÕ<ä≈£î&ÉT dü«j·T+>± sêdæq ∫e] yê´dü+>∑÷&É
dü+ø£\HêìøÏ Á|üø£{Ï+#·T≈£îqï \øå±´ìøÏ _ÛqïeTsTTq ñ<˚›X¯´+‘√ sêdæq<˚.
ªø=eTTs¡+ ;Ûsμ qe\ sêdæq |ü<‹Δä ì $X‚w¢ +æ #·&+É <ë«sê #·]Á‘· s¡#q· >∑T]+∫
ø=ìï n_ÛÁbÕj·÷\qT ìsêΔ]+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕs¡T. $CÒ‘\· T sêdæq #·]Á‘·
qT+&ç, ø£*Œ+∫q Ä<Ûësê\ qT+&ç ì»eTsTTq #·]Á‘·qT ìsêΔ]+#·&+É b{≤¢>H∑ ~˚
øÏw¢ eºü TsTTq düeTdü´. ìqï yÓTTqï{Ï #·]Á‘· nsTT‘˚ n+<äT˝À bÕ˝§Zqï Á|ü»\
C≤„|øü ±\T ñ|üø]£ kÕÔsTT. nsTT‘˚ n~>∑÷&É nqT≈£îqï+‘· düT\uÛ+Ñ ø±ø£b˛e#·TÃ.
99
ªÁ|ü»˝Ò #·]Á‘· ìsêà‘·\Tμ nqï|ü⁄Œ&ÉT dü+|òTü ≥q, dü+ø£\Œ+ <Û«ä ìkÕÔsTT. nsTT‘˚
Ä yêø±´ìï ªsêE\T #·]Á‘· ìsêà‘·\Tμ nH˚ n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ nuÛ≤e+>± ns¡+ú
#˚dTü ≈£îqï+‘· y˚Ts¡øπ n~ yêdüeÔ +. kÕe÷õø£ e÷qe⁄&ÉT ‘·q ì‘·´ J$‘·
düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·Tø=ì Ä J$‘· nqTuÛeÑ + qT+&ç |ü⁄{Ïqº ÄX¯j÷· \qT
kÕ~Û+#·T≈£îH˚ Áø£eT+˝À #·]Á‘·qT ì]àkÕÔ&TÉ . kÕ<Ûës¡D+>± ndü+ø£*Œ‘·+>±H˚
ì]àkÕÔ&ÉT. ns¡T<äT>± e÷Á‘·y˚T dü+ø£\Œ |üPs¡«ø£+>± ì]àkÕÔ&ÉT. ø±ã{Ïº
‘·‘·‡+ã+<ÛäeTsTTq C≤„|üø±\˝À e÷]àø£‘·, ÁuÛÑeT\T, q÷‘·q yêÚ≤´Hê\T,
dü\ú ø±\ |ü]$T‘·T\T m|ü⁄Œ&É÷ e⁄+{≤sTT. bÕ\≈£î\ #·]Á‘· qT+&ç ì»eTsTTq
#·]Á‘·qT ª|ò\æ sº μY #˚jT· &É+ b+‘· ø£wyºü ÷Ó Á|ü»\ C≤„|øü ±\ qT+&ç yêdüyÔ ê\qT
sêã≥º&+É >∑÷&É ˇø=ÿø£ÿkÕ] n+‘˚ ø£w+ºü ø±e#·TÃ. es¡eÔ ÷q b˛sê{≤\ >∑T]+∫
n+<äT˝À bÕ˝§Z+≥Tqï Á|ü»\ qT+&ç ‘Ó\TdüT≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚ùdÔ á $wüjT· +
ns¡+ú ne⁄‘·T+~. Çø£ÿ&ç<ëø± e#˚Ãdü]øÏ #·]Á‘· n+fÒ @$T{Ï nH˚ Á|üXï¯ ≈£î
düe÷<Ûëq+ b+‘·e÷Á‘·+ düT\TesTTq~ ø±<äì ns¡+ú ne⁄‘·Ts~. es¡eÔ ÷q
nedüsê˝Ò >∑‘êìøÏ nsêúìï #˚≈£Ls¡TkÕÔsTT ø±ã{Ïº >∑‘·+˝À »]–q ªnìï
$wüj·÷\÷ »]–+~ »]–q≥Tºμ ‘Ó\TdüT≈£îH˚ ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTq Á|üj·T‘·ï+
#˚j·T≈£î+&É, es¡Ôe÷q nedüsê\≈£î ñ‘˚ÔC≤ìï Ç#˚Ã yêÚ≤´Hêìï e÷Á‘·y˚T
#·]Á‘·>± uÛ≤$+#ê\ì bes¡sTTHê nqe#·TÃqT. BìøÏ ‘·sÿ¡ +˝À düe÷<Ûëq+
˝Ò<Tä . n|ü⁄Œ&ÉT #·]Á‘· ªXÊg+μ ø±e&É+ e÷H˚dæ kÕe÷õø£ dü+|òTü s¡¸D˝À uÛ≤>∑+
ne⁄‘·Ts~. nìï kÕe÷õø£ XÊÅkÕÔ\≈£L n+‹eT+>± Ç<˚>‹∑ |ü≥øº £ ‘·|Œü <äT
>±ì #·]Á‘·≈î£ eTT+<äT |ü&TÉ ‘·T+<˚y÷Ó . n+<äTøπ $X¯«$<ë´\j·÷\˝À e÷]ÿ ‡düTº
Ábıô|òdüs¡T¢+&É&É+ (düTÁ|”sø√s¡Tº˝À e÷]ÿ ‡düTº »&û®\˝≤>∑) ndü+>∑‘·eTsTTq
$wüjT· + nì|ædTü +Ô ~.
düMTø£qå T Çø£ÿ&ç‘√ eTT–+#·e#·TÃqT >±ì, ‘Ó\T>∑T˝À e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù u≤>± n_Ûeè~Δ #Ó+<ä˝<Ò qä ï dü+bÕ<ä≈î£ &ç Äy˚<qä qT |ü{+ºÏ #·Tø√≈£î+&É
e~˝Òj·T&É+ nHê´j·T+ ne⁄‘·T+~. e÷]ÿ ‡düTº\T kÕVæ≤‘ê´ìï sê»ø°j·T,
kÕe÷õø£, Ä]úø,£ #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏ë\‘√ #·÷düTHÔ êïs¡T ‘·|Œü e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù ‘·qesTTq Á|üe÷D≤\q÷ $eTs¡ÙHê kÕ<ÛäHê\q÷ s¡÷bı+~s#·T
100
ø√e&É+˝À kÕ|ò\ü ´+ #Ó+<ä˝<Ò Tä . sê»ø°jT· $eTs¡Ù ø±ø£ ªkÕVæ≤‘ê´ìï kÕVæ≤‘·´+>±μ
$eT]Ùs#˚ Á|üj·T‘·ï+ #˚dæqyêfi¯ófl ˝Òø£b˛˝Ò<äT >±ì yêfi¯ófl Ä Äsê≥+˝À
e÷]ÿ ‡C≤ìπø ‹˝À<äø±*düTHÔ êïs¡T. Hê≈£î ‘Ó*dæq+‘·es¡≈î£ , ì»eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙHê |ü<‘Δä T· \qT s¡÷bı+~s#·&ÜìøÏ dæ<ëΔ+‘· kÕúsTT˝À #Ó|⁄ü Œø√<ä>Z∑
Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔqï~ Á‹|ü⁄s¡H˚ì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ ˇø£ÿπs. Äj·Tq yÓ˝ÒÃs¡T
Hêsêj·TDsêe⁄ |ü⁄düÔø£+ MT<ä, ø£$ùdq e÷ìô|òk˛º MT<ä sêdæq düMTø£å\T.
∫‘·÷sÔ T¡ ôdwüH‡é ø√s¡T˝º À #·~$q ùd{º ŸyTÓ +{Ÿ, ª>∑‹‘ê]ÿø£ kÕVæ≤‘·´ uÛÖ‹ø£ yê<ä+μ
nH˚ o]¸ø‘£ √ sêdæq dæ<ëΔ+‘· yê´dü+, <ëìï ÁbÕNq kÕVæ≤‘ê´ìøÏ nq«sTT+#·
&ÜìøÏ #˚dqæ Á|üjT· ‘êï\T #Ó|⁄ü Œø√<ä>Z∑ Á|üj÷Ó >±\T. Çy˚M á dü+ø£\q+ jÓTTø£ÿ
ªñ|üjT· Tø£Ô Á>∑+<∏ë\μ*düT˝º À ˝Òøb£ ˛e&É+ $#ê]+#ê*‡q $wüjT· +. kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù >∑T]+∫ eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄>±s¡T #˚dæq dæ<ëΔ+‘ê\q÷ yê{Ï ì]›wüº
nq«j·÷˙ï @ ø±s¡D+ #˚‘H· √ #·]Ã+#·≥s »s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä . ªá e÷≥\T ˝…ìHé
#ÓbÕŒ&Ü, e÷sYÿ ‡ #Ó|üŒ˝Ò<ëμ nH˚ kÕúsTT˝À ø±ø£ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± yê{Ïì
#·]ÃùdÔ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î XÊÅdj Ô” T· eTsTTq ÁbÕ‹|ü~ø£ (e{Ïº ÁbÕ‹|ü~ø£
e÷Á‘·yT˚ ø±e#·TÃ) @s¡Œ&ÉT‘·T+<äì Hê ÄX¯.
$uÛ≤‘· dü+<Ûä´\T ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À düe÷»+, dü+ : dæ.$. düTu≤“sêe⁄,

Á|ü#·Ts¡D : kÂ‘Y Ç+&çj·÷ |ü_¢πøwüHé‡, e÷]Ã 1986
101
ìs¡“+<Ûëìø° ìùw<Ûëìø° >∑T]ø±ì
s¡#s· TT‘·\T ñHêïsê?
nìï s¡ø±\ ìs¡“¤+<Ûë\˝Àø° n_ÛÁbÕj·÷\ô|’q ìùw<Ûä+ #ê˝≤
nuÛ´Ñ +‘·sø¡ s£ +¡ nì|ædTü +Ô ~. |ü⁄düøÔ ±\qT ìùw~Û+#·&+É , ‘·>\∑ u…≥&º +É , kÕVæ≤‘·´
ø±s¡T\q÷, ‘·‘«· y˚‘\Ô· q÷ C…\’ T˝À ô|≥º&+É , #·+|ü&+É n‘·´+‘· nHê>∑]ø£eTsTTq
#·s¡´\ì|æ+#·T≈£î+{≤sTT.
nsTT‘˚ $∫Á‘·+ @$T≥+fÒ #·]Á‘·˝ÀøÏ #·÷ùdÔ ìs¡“+<Û+ä , ìùw<Û+ä b+‘·
$]$>± neT\T nj·÷´j·T+fÒ yê{ÏøÏ >∑T]ø±ì s¡#s· TT‘·\sTTHê ‘ê‹«≈£î\sTTHê
ñHêïsê nì|ædüTÔ+~. ˝Òπø+ ` ñHêïs¡T. ø±ì yêfi¯¢+<äs¡÷ @ <äX¯˝Àq÷
bÕ\≈£î\qT e´‹πsøÏ+#·ì ô|<ä›eTqTwüß\T. n≥Te+{Ï yêfi¯¢˝À ø=+<äs¡T
‘Ó*$‘˚≥\˝À nq\TŒ˝Ò >±ì #·]Á‘·˝À yêfi¯¢ Äj·TTwüß¸ e÷Á‘·+ n\Œy˚T. Ç|üŒ{Ïø°
yêfi¯q¢ T ‘·\#·T≈£î+≥THêïeT+fÒ n+<äT≈£î bÕ\ø£ esêZ\ #·\e ˇø£ ø±s¡D+
ø±>±, eTq düe÷»+ |üP]Ô>∑ e÷s¡≈î£ +&É ñ+&çb˛e&É+ s¬ +&Éeø±s¡D+. e÷]q
s√Eq yêfi¯q¢ T ‘·\#·Tø√e&É+ e÷H˚kÕÔeTT.
bÕ\≈£î\qT e´‹πsøÏ+∫q yêfi¯≈¢ î£ e÷Á‘·+ ìs¡“+<Ûë\÷ ìùw<Ûë\÷ ‘·|Œü
˝Ò<Tä . Äj·÷ <˚X¯ ø±\ |ü]dæ‘ú T· \qT ã{Ïº á nD∫y˚‘· |ü⁄düøÔ ±\ <äV≤ü q+
qT+&ç s¡#s· TT‘· düJe<äV≤ü q+ <ëø± nH˚ø£ s¡÷bÕ\T rdüT≈£î+~. Vü≤√eTsYqT
s√yéT˝À ø£*>∑T˝≤ ìùw~Û+#ê&ÉT. #ÓH’ ê˝À ø£H|é Püò wæjT· dt |ü⁄düøÔ ±\qT Áø°.|üP.
250 ˝À ‹‡Hé sê»e+X¯+ yÓTT<ä{Ï #·Áø£e]Ô ‘·q≈£î <=]øÏq y˚Ts¡≈î£ ‘·>\∑ u…{≤º&TÉ ,
n‘·ì nqTj·÷j·TT\qT düJe+>± Kqq+ #˚kÕ&ÉT. 50 dü+e‘·‡sê\ ‘·sT¡ yê‘·
∫ VüQ yê+>¥f… nH˚ #·Áø£e]Ô Ç+ø± $T–*b˛sTTq Á>∑+<∏ë\qT yÓ‹øÏ|ü{Ïº
‘·>\∑ u…{≤º&TÉ . eTq #êsê«≈£î&çì &Û©ç ¢ bı*y˚Ts¡\˝À düJe+>± <äV≤ü q+ #˚kÕs¡T.
#·]Á‘· ø£*>∑T˝≤qT eTs¡∫b˛sTTq ‘·sT¡ yê‘· Vü≤√eTsY s¡#q· \T Ç+ø± $T–˝Ò
ñ+{≤j·T˙, e÷y√‘√ u≤≥T ø£H|é Pü wæjT· dt ˇø£ÿ&˚ Á|ü|+ü #êìø£+‘ê ‘Ó*dæq
ñ<äjT· + ~q|üÁ‹ø£, 15.11.1987
102
ìs¡“+<Ûëìø° ìùw<Ûëìø° >∑T]ø±ì s¡#s· TT‘·\T ñHêïsê?
#Ó’˙j·TT&ç>± $T–*b˛‘ê&É˙, Çìï X¯‘êu≤›\ ‘·s¡Tyê‘· #êsê«≈£î&ç >∑T]+∫
düe÷»+˝À eT∞¢ ≈£î‘·÷Vü≤\+ |ü⁄≥Tºø=düT+Ô <ä˙ ÄHê&ÉT ìs¡“+<Û+ä Á|üj÷Ó –+∫q
yêfi¯ó¢ }Væ≤+∫ e⁄+&ÉsT¡ .
Ç~ ÁbÕNqø±\+ e÷≥. Çyê«fi¯ eTq #·T≥÷º #·÷ùdÔ ˝≤{ÏHé nyÓT]ø±˝À
b+<äs√ s¡#s· TT‘·\÷ y˚T<Ûëe⁄\÷ C…fi’ ˝¢¯ À ñHêïs¡T. n$ $T*≥Ø bÕ\q˝À
ñqï <˚XÊ\T ˝…eTàqT≈£î+fÒ uÛ≤s¡‘· Á|üC≤kÕ«eT´+ ø£<ä∏ n+<äT≈£î _Ûqï+ ø±<äT.
bø£ÿ&ç<ëø√ b˛qø£ÿs¡˝Ò<äT. ø£$‘ê«ìï ìùw~Û+∫ ø£e⁄\qT ìs¡“+~Û+#·&É+˝À
>∑‘· ¬s+&ÉT <äXÊu≤›\T>± Ä+Á<Ûä sêÅwüº+ ˇø£ Á|ü‘˚´ø£‘·qT dü+‘·]+#·T≈£î+~.
n+<ä]ø£+fÒ b≈£îÿe ìs¡“+¤ <Ûëìï nqTuÛ$Ñ +∫q ø£$ es¡es¡sêe⁄ MT<ä, Äj·Tq
dæøÏ+<äsêu≤<é C…’\T˝À ñ+&É>±H˚, Á|üuÛÑT‘·«+ ªf…Ás¡]düTº πødüT\Tμ ˇø£ <ëì
‘·sT¡ yê‘· ˇø£{Ï ô|≥Tº≈î£ +≥÷ b˛‘√+~.
ÄHê{Ïø° áHê{Ïø° eT<Û´ä ìùw<Ûë\÷ ìs¡“+<Ûë\÷ e÷Á‘·+ ì]«sêeT+>±
kÕ>∑T‘·÷H˚ ñHêïsTT. Ä<ÛTä ìø£ Á|üC≤‘·+Á‘· uÛ≤eq≈£î |ü⁄{Ïìº \T¢ nqT≈£îH˚ |ü•ÃeT
j·T÷s¡|t qT+&ç eT‘·dVü ≤ü HêìøÏ Ä<äsÙ¡ + nì #Ó|⁄ü Œ≈£îH˚ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ <ëø±
Á|ü|+ü #·+˝À @ ÁbÕ+‘·eT÷ á #·]Á‘·qT ‘·|Œæ +#·Tø√˝Ò<Tä . bÕXÊÃ‘·´<˚XÊ\˝À
Ä<ÛTä ìø£ Á|üC≤‘·+Á‘· uÛ≤yê\T ˇø£ Áø£eT+˝À eéd”øú è£ ‘·+ ne⁄‘·Tqï ø±\+˝À
` Áø°.X¯.13 qT+&ç 19e X¯‘êã›+ <ëø± ` ìùw<Ûë\≈£î >∑Ts¡sTTq s¡#s· TT‘·\
C≤_‘ê #·~$‘˚ Á|üeTTK bÕXÊÃ‘·´ s¡#·sTT‘·\ C≤_‘ê yÓTT‘·Ô+ #·~$qfÒº.
ùwø˘‡|æjT· sY, $T\ºH,é ôw©¢, >√˝Ÿd¶ àæ ‘Y, yÓTTbÕkÕ, u≤˝≤®ø,˘ –ã“Hé, yê˝Òsº ,Y s¡÷k˛,
{≤+ô|sTTHé, |ò*” +¶ >¥, >√<∏,Ó ø±+{Ÿ, C≤Hé ˝≤ø˘, bÕdüÿ˝Ÿ, &˚ìj·T˝Ÿ &çb˛ò , dæ«|ò,ºt
s¬ HÓÓ <Óø±¬s,Ô >∑©*jÓ÷, $T¬>«˝Ÿ ôdsê«+f…, e÷øÏjT· yÓ*,¢ ${Ÿe÷Hé, e÷sYÿf…«Æ Hé,
C≤HédTü yº êsYº $T˝Ÿ, <∏ëeTdt Vü‰Ø¶, ÄkÕÿsY yÓ˝’ Ÿ,¶ øÏ|+¢æ >¥, {≤˝ŸkÕºjTY , Çu…‡Hé,
u…sêïsY¶ cÕ, CÒyTé ‡ C≤sTTdt, n|üHº é dæ+ø¬ sÌ¢ ,Y dæ+ø¬ sÌ¢ Y ˝…˙, &ç ôV≤#Y ˝≤¬sHé‡,
C≤ø˘ \+&ÉHé, b$T© CÀ˝≤, ôV≤$T+>¥y˚, n\¶dt Vü≤ø˘‡©, Ä˝ŸÁô|ò&é Ä&É¢sY,
dæ>∑à+&é ÁbòÕsTT&é, e÷–®+ >√Øÿ ` ∫e]øÏ be«]˙ H=|æŒ+#·ì ‘·‘·«XÊg
#·]Á‘·ø±s¡T&ÉT $˝Ÿ &É÷´s¡+{Ÿ düV≤æ ‘·+ á C≤_‘ê˝À ñHêïs¡T. (Çø£ e÷sYÿ ‡,
˝…ìHé, Á{≤{Ÿd”ÿ\ ù|s¡T¢ #Ó|üŒqø£ÿs¡˝Ò<äT ø£<ë!) Ç+¬øes¡sTTHê Á|üeTTKT\T
103
$T–*b˛j·÷sê nì yÓ‘·T≈£îÿ+≥THêïsê? ø£wüº|ü&ç yÓ‹øÏ‘˚ ˇø£]<ä›s¡T
<=s¡T≈£î‘êπsyÓ÷.
eTq <˚X¯+ eT‘· (n+fÒ n_ÛÁbÕj·T) düVü≤HêìøÏ ì\j·T+ nH˚~
$düÔè‘·+>± ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+~q kÕ«‹X¯j·T+. nsTT‘˚ Çø£ÿ&É b+‘√ ø=+‘·
düV≤æ +∫+~ yÓ~’ ø£ eT‘ê\qT e÷Á‘·yT˚ . y˚<ë\q÷ es¡eí édüqú ÷ n+^ø£]+∫q
eT‘ê\T ` Ç‘·s¡ $wüj÷· \˝À $uÛ~Ò +∫Hê ` @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ ì\e>∑*>±sTT.
n+^ø£]+#·ì eT‘ê\T ã\e+‘·+>± á n+^ø±sêìï ‘·eT <ës¡Ùìø£
<äèø£Œ<∏+ä ˝ÀøÏ #=|æŒ+#·e\dæ e∫Ã+~. <ëì e\¢ kÕ+K´+ e+{Ï <äsÙ¡ Hê\T
ø£èÁ‹eT+>± ‘·j÷· s¡j÷· ´sTT. Ms¡Xe’Ë + nuÛ≤düsTT+~. á e÷Á‘·+ düsT¡ u› ≤≥T
≈£ L &Ü #˚ d ü T ø√ì eT‘ê\T HêeTs¡ ÷ bÕ\T ˝Ò ≈ £ î +&Ü b˛j· ÷ sTT. C… ’ q
<˚yê\j·÷\qT ã\e+‘·+>± ÄÁø£$T+#·Tø=ì •e⁄&çø° $wüßeí ⁄≈£L >∑Tfi¯ófl ø£{≤ºsT¡ .
uÖ<ä+Δ <˚X+¯ ˝À $T>∑\≈£î+&Üb˛sTT+~.
˝Àø±j·T‘·+
Ä e÷≥ø=ùd,Ô eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ø£<ä∏ Á|üø±s¡+ ªn\T>∑T≥j˚T biT+>∑ìμ
nC≤‘· X¯Á‘·Te⁄ düeTø£+å ˝À #êsê«≈£î&çì #·+|ü&yÉ T˚ >±ø£, ˝Àø±j·T‘· Á>∑+<∏ë\qT
nìï+{Ï˙ yÓ~’ ø£ eT‘êqTj·÷j·TT\T |üì>∑≥Tºø=ì <Û«ä +dü+ #˚XÊs¡˙, n+<äTøπ
‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ëìï >∑T]+∫q Á|ükÕÔeq ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À $düÔ è‘·+>± ñHêï
<ëìì $e]+#˚ Á>∑+<∏+ä ˇø£ÿ{° $T>∑\˝Ò<˙ä <˚M Á|ükÕ<é #Û{· ÀbÕ<Ûë´j·T qT+&ç
»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüA <ëø± #ê˝≤eT+~ n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ . ˝Àø±j·T‘·+ ˝≤π>,
XËe’ eT‘ê˝…q’ ø±bÕ*ø£, ø±\eTTK eT‘ê\ >∑T]+∫ ˇø£ÿ Á>∑+<∏eä T÷ Ç|üŒ{Ï<ëø±
<=s¡ø£˝Ò<äT. nìï s¡ø±\ XË’e⁄\‘√ yê<äq\T ô|≥Tº≈£îqï X¯+ø£sê#ês¡T´\T
nyÓ~’ ≈£î˝…q’ ø±bÕ*≈£î\qT e÷Á‘·+ ø=s¡&Ü‘√ ø={Ï+º ∫q≥T¢ n‘·ì düeTø±*≈£î&ÉT
Äq+<ä–] ªX¯+ø£s¡ $»j·T+μ˝À dü«j·T+>± ` >∑s«¡ +>± ` #Ó|⁄ü Œ≈£îHêï&ÉT.
eT‘ê~Ûø±sê˙ï sêC≤´~Ûø±sê˙ï e´‹πsøÏ+∫q yêfi¯¢+<ä]ø° Ç<˚ >∑‹
|ü{Ïº+~. ìùw<Ûëìø° ìs¡“+<Ûëìø° >∑T¬s’q bÕXÊÃ‘·´ s¡#·sTT‘·\+<äs¡÷
eT‘ê~Ûø±sêìï, sêC≤´~Ûø±sêìï Á|ü•ï+∫qyêfi‚¢. ø±<∏ä*ø˘ eT‘ê~Ûø±s¡T\≈£î
ÄyÓ÷<ä˙j·T+ ø±ì s¡#q· \qT Ä eT‘·dTü \ú T #·<eä ≈£L&É<Tä . Ç{≤¢ ìùw~Û+∫q
104
s¡#q· \ C≤_‘ê≈£î ªÇ+&Óø‡˘ μ nH˚~ ≈£î|¢ yÔü TÓ qÆ ù|s¡T. Á|üeTTK j·T÷s√|æjT· Hé
s¡#s· TT‘·\+<äs÷¡ ªÇ+&Óø‡˘ μ ˝À #√≥T #˚dTü ≈£îqïyêπs. Ç~ nìï{Ïø+£ fÒ ‘˚*ø¬ q’
ìùw<Ûä+ ` Ábıf…ôdº+{Ÿ eT‘êqTj·÷j·TT\ dü+K´ ô|]π>ø=B› s¡#·sTT‘·\≈£î
ªÇ+&Óø‡˘ μ˝À #˚]Ãq |ü⁄düøÔ ±\qT #·~y˚ bÕsƒ≈¡ î£ \T <=s¡T≈£î‘·÷H˚ ñHêïs¡T. nsTT‘˚
ˇø£ Çã“+~ @$T≥+fÒ, ªÇ+&Óø‡˘ μ ˝À #˚]Ãq |ü⁄düøÔ ±\ Á|ü‘T· \qT ø±<∏*ä ø˘
eT‘ê~Ûø±s¡T\T n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&ÉT ‘·>\∑ u…&TÉ ‘·÷ ñ+&˚yês¡T. n+fÒ e÷]ºHé \÷<∏sä ,Y
$T\ºHé, bÕdüÿ˝Ÿ, &çbò˛, dæ«|òtº, yê˝ÒºsY, s¡÷k˛\ s¡#·q\qT eT‘ê~Ûø±s¡T\T
‘·>T∑ \u…{≤ºsT¡ . yê˝Òsº ‘Y √ düeT+>± |ü⁄düøÔ ±\qT n–ïøÏ ÄVüQ‹ Çyê«*‡ e∫Ãq
s¡#s· TT‘· 18e X¯‘êã›+˝À y˚s=ø£sT¡ ˝Òsì¡ n‘·ì >∑T]+∫ Á|ür‹. >¬ ©*jÓ÷
f…*k˛ÿ|t ìsêàD+ MT<ä sêdæq ˇø£ |ü⁄düøÔ ±ìï Äj·Tq #·ìb˛sTTq ‘·sê«‘·
eT‘ê~Ûø±s¡T\T ‘·>T∑ \u…{≤ºsT¡ . n+<äT˝À @eTT+<äì uÛj Ñ T· |ü&Ü¶s√! e÷sYÿ f…«Æ Hé
|ü⁄düøÔ ±\qT ∫qï|æ\\¢ ˝…Á’ ãØ\˝À ô|≥º≈L£ &É<ìä nyÓT]ø±˝À ø=ìï|ü≥Dº ≤\˝À
ìùw<Û+ä ô|{≤ºs≥¡ . á s¬ +&ÉT #·s´¡ \≈£L ‘Ó*$‘·≈î£ ÿe ‘·q+˝À ‘˚&Ü ñqï≥Tº
nì|æ+∫ |ü⁄düøÔ ±\qT ìùw~ÛùdÔ ìùw~Û+#ês¡T>±ì $y˚#q· nsTTHê ñ+&Éqø£ÿs¡
˝Ò<ë nì u≤<Û|ä &ü ¶É s¡#s· TT‘·\˝À –ã“Hé ˇø£&TÉ . áj·Tq ÁbÕNqø±\|ü⁄ s√eTHé
kÕÁe÷»´ #·]Á‘· MT<ä sêdæq |ü⁄düøÔ ±ìï 18e X¯‘êã›+˝À s√yéT˝À ìùw~Û+#ês¡T.
ÁøÏdjºæ T· qT¢ |ü$Á‘·+>± uÛ≤$+#˚ bÕ\d”HÔ êqT ªb&Ü] dü<èä X¯yTÓ qÆ ÁbÕ+‘·+μ nì
‘êqT e]í+∫q+<äT≈£î ÁøÏdæºj·TqT¢ nuÛÑ´+‘·s¡+ #Ó|üŒ&É+ –ã“Hé≈£î ø√|ü+
ø£*–+∫+~. ªH˚H=ø£ HÓd’ ]ü øZ £ yêdüeÔ + #Ó_‘˚ <ëìï Ä<Ûë´‹àø£ n|ü#ês¡+>±
uÛ≤$kÕÔs¬ +<äT≈£î?μ nì yêb˛j·÷&ÉT. HÓd’ ]ü øZ £ yêdüyÔ ê\qT Ä<Ûë´‹àø£ n|ü#ês¡+>±
uÛ≤$+#˚ <äXq¯ T+&ç kÕe÷õø£ yêdüyÔ ê\qT sê»ø°jT· n|ü#ês¡+>± uÛ≤$+#˚
<äX¯≈£î b~–q≥TºHêï+! ˝Òø£b˛‘˚ es¡es¡sêe⁄ ø£$‘ê dü+ø£\q+ ªuÛÑ$wü´‘Y
∫Á‘·|{ü ≤ìïμ Á|üuTÑÛ ‘·«+ b+<äT≈£î ìùw~Û+#ê*?
eT‘ê~Ûø±s¡T\qT e´‹πsøÏ+#·&É+ ø£+fÒ sêC≤´~Ûø±s¡+‘√ ‘·\|ü&É&É+
ˇø£ s¡ø+£ >± Ç+ø± Á|üe÷<äøs£ y¡ TÓ qÆ $wüjT· +. sêE\ ª<Óe’ <ä‘μÔ· yÓTqÆ n~Ûø±sêìï
Á|ü•ï+∫q $T\ºHé ø=~›˝À ñ] ‘·|Œæ +#·T≈£îHêï&ÉT. C≤sY #·Áø£e]Ô MT<ä ≈£îÁ≥
#˚kÕ&Éqï Äs√|üDô|’ •ø£|å &ü qç <äkÕÔjT· yédÿ” ñ]ø£+ã+ <ëø± b˛sTT ∫e]
105
ì$Twü+˝À ñ] ‘·|Œæ +#·T≈£îHêï&ÉT. ÁbòÕqT‡˝À yê˝Òsº Y <˚X¯ ãVæ≤wüÿs¡D qT+&ç
uÛÑj·T+ø£s¡ ø±sê>±s¡+ nsTTq u≤dæº©˝À ìs¡“+<Ûä+<ëø± #ê˝≤ s¡÷bÕ\˝À
nD∫y˚‘q· T nqTuÛ$Ñ +#ê&ÉT. $ø£sº Y VüA´>√ 20 dü+e‘·‡sê\ <˚X¯ ãVæ≤wüÿs¡D
#·$#·÷kÕ&ÉT.
C≤Hé˝≤ø˘ Äø˘‡|òsü ¶Y $X¯«$<ë´\j·T+˝À ñ<√´>∑+ b˛>=≥Tº≈î£ ì Vü‰\+&é≈î£
bÕ]b˛sTT e÷s¡Tù|s¡T‘√ ªn+&ÉsÁY >ö+&éμ˝À >∑&bç Õ&ÉT. HêJ bÕ\q˝À HêJ
eT÷ø£ \ T u… ] ¢ H é $X¯ « $<ë´\j· T ÁbÕ+>∑ D +˝À 25,000 |ü ⁄ dü Ô ø ±\qT
‘·>\∑ u…{qºÏ |ü⁄Œ&ÉT Ä |ü⁄düøÔ ±\ s¡#s· TT‘·˝À¢ ÁbÕD+ <äøÿÏ +#·Tø√>∑*–q yêfi¯ófl
»s¡à˙ e~*ô|{Ïº Ç‘·s¡ <˚XÊ\≈£î bÕ]b˛e*‡ e∫Ã+~. yêfi¢̄˝À q\T>∑Ts¡T
Á|üeTTKT\T ÁbòÕsTT&é, n&És¢ ,Y ◊HédHº” ,é <∏ëeTdte÷Hé.
s¡#·sTT‘· #Ó|æŒq n_ÛÁbÕj·÷\T dü¬s’qyê ø±yê nqï MTe÷+dü
bÕ\≈£î\≈£î bqï&É÷ ˝Ò<Tä . Ä n_ÛÁbÕj·÷\e\¢ ‘·eT eTqT>∑&≈É î£ Çã“+~
ne⁄‘·T+<ë ˝Ò<ë nqï<˚ yêfi¢̄ düeTdü´. nyÓT]ø± kÕ«‘·+Á‘·´ düeTsêìøÏ ‘ê‹«ø£
ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+∫q yêfi¢̄˝À <∏ëeTdt ô|sTTHé ˇø£&TÉ . n‘·ìì sê»Á<√Vü≤
H˚sêìøÏ $#ê]dü÷Ô Ç+>∑+¢ &é Á|ü<ëÛ qeT+Á‹ $*j·T+ |æ{Ÿ á $wüj÷· ìï düŒwü+º
#˚XÊs¡T. ªô|sTTHé n_ÛÁbÕj·÷\T düs¬ q’ y˚. ø±ì eTq+ yê{ÏøÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ ÇùdÔ
Çø£ÿ&É $|üe¢ + e∫Ã |ü&TÉ ‘·T+~μ nHêï&ÉT.
ùwø˘‡|æjT· sY ≈£L&Ü ìùw<ÛëìøÏ >∑T] nj·÷´&ÉHêïqT ø£<ë. Ç+>∑+¢ &éqT
|ü]bÕ*+∫q eT÷&Ée C≤]®øÏ eT‹dæ$ú T‘·+ ˝Ò<Tä . n~ n+<ä]ø° ‘Ó\TdüTqT.
nsTTHê sêE>±] <˚e‘êeÁkÕÔ\ eéVü‰s¡+˝≤>± ‘Ó*j·TqfÒº n+<äs¡÷
q{Ï+#ê*. n+<äTe\¢ ªøÏ+>¥ *j·TsYμ Hê≥ø£ Á|ü<sä Ù¡ q≈£î s¬ +&ÉT X¯‘êu≤›\bÕ≥T
˝…’ôdHé‡ <=s¡ø£˝Ò<äT. Ä Hê≥ø£+ yÓTT<ä{Ï Á|ü<äs¡Ùq ùwø˘‡|æj·TsY #·ìb˛sTTq
214 dü+e‘·‡sê\≈£î »]–+~.
Ç+‘·ø+£ f… ã\yÓTqÆ ø±s¡D≤\ e\¢ ‘·eT Hê≥ø±\qT Á|ü<]ä Ù+#·˝øÒ £
b˛sTTq yê]˝À Hê≥ø£ s¡#s· TT‘·\T Çu…‡Hé, ÄkÕÿsY yÓ˝’ Ÿ,¶ u…sêïsY¶ cÕ, $ø£sº Y
VüA´>√, j·T÷õHé z˙˝Ÿ ñHêïs¡T. Mfi¢̄+<äs÷¡ @<√ ˇø£ Hê≥ø±ì¬øH’ ê ˝…ô’ dHé‡
<=s¡øì£ s¡#s· TT‘·˝.Ò Mfi¯óø¢ ±ø£ bÕXÊÃ‘·´ Hê≥ø£ s¡+>∑+˝À Á|üeTTK s¡#s· TT‘·\T
yπ̊s be¬sH’ ê ñHêïsê #Ó|Œü +&ç.
106
|ü⁄düøÔ ±ìï ìùw~Û+#·≈î£ +&Ü neTàø±ìï ìùw~Û+#·&+É , ˝…Á’ ãØ\ qT+&ç
ãVæ≤wüÿ]+#·&+É , |ü⁄düøÔ ±\qT n<Óø› #Ï Ã˚ ª˝…+&ç+>¥ ˝…Á’ ãØμ \ qT+&ç ãVæ≤wüÿ]+#·&+É
Çe˙ï ≈£L&Ü |üs√ø£+å >± |ü⁄düøÔ ±ìï ìùw~Û+#·&yÉ T˚ ne⁄‘·T+~. u≤˝≤®ø˘ ø£<\ä∏ T
nyÓT]ø±˝À— yÓTTbÕkÕ ø£<\ä∏ T ÁbòÕqT‡˝À, ø¬ q&Ü˝À— <∏ëeTdt Vü‰Ø¶ qe\\T
s¬ +&ÉT (f…d,t p&é) Ç+>∑+¢ &ÉT˝À— á s¡øy£ TÓ qÆ ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¡j÷· ´sTT. Á|ü»\˝À
HÓ’‹ø£ Á|üe÷D≤\T ~>∑C≤s¡&ÜìøÏ Ç$ <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔj·Tì M{Ïì ˝…’ÁãØ\
qT+&ç ‘=\–+#ês¡T.
ª˙‹μ ù|]≥ ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¬ q’ s¡#s· TT‘·\˝À ˙‹øÏ J$‘·+˝À n‘·´+‘·
Á|üeTTKkÕúq+ Ç∫Ãq {≤˝ŸkÕºjYT ˇø£&ÉT. áj·Tq s¡#·q\qT nyÓT]ø±˝À
neTàsê<äì ìùw~Ûd÷ü ,Ô nyÓT]ø± n<Û´ä ≈£îå &ÉT ~∏j Û T· &ÉsY s¡÷CŸy˝Ó Ÿº {≤˝ŸkÕºjTY ì
HÓ‹’ ø£+>± ~>∑C≤]q e´øÏÔ (|üs«¡ sY)º nHêï&É≥! {≤˝ŸkÕºjTY >∑T]+∫ n+‘·ø+£ fÒ
nHê´j·TyÓTqÆ e÷≥ }Væ≤+#·&+É ø£w+ºü .
n_ÛÁbÕj·÷\≈£î Á|üuTÑÛ ‘ê«\T Ç+‘·>± uÛj Ñ T· |ü&&É +É eT÷s¡‘â «· + nqT≈£î+fÒ
n~ eTq eT÷s¡‘â «· + ne⁄‘·T+~. Á|üuTÑÛ ‘ê«\T düø±s¡D+>±H˚ uÛj Ñ T· |ü&‘É êsTT.
n+<äT≈£î s¡TEe⁄>± ` ìùw<Ûë\T b|ü⁄Œ&É÷ düe÷»+ sê»ø°jT· +>± dü+øå√uÛ+Ñ ˝À
ñqï|ü⁄Œ&˚ »]>±j·Tì >∑eTì+#·e#·TÃqT.
Á_{Ïwt Vü≤j·÷+˝À ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ MT<ä yêfi¯ó¢ Á|üj÷Ó –+∫q ìùw<Ûë\
dü+K´ 45. M{Ï˝À ø=ìï |üP]Ô>± ìùw~Û+∫q |ü⁄düøÔ ±\T. ø=ìï ôdHê‡sY #˚dæ
Á|ü#T· s¡D≈£î nqTeT‹s∫q |ü⁄düøÔ ±\T. ø=ìï Á|ü<sä Ù¡ q≈£î nqTeT‹ ìsêø£]+∫q
Hê≥ø±\T, ø=ìï ˇø£ dü+∫ø£qT ìùw~Û+∫q |üÁ‹ø£\T. nsTT‘˚ #Ó|⁄ü Œø√<ä>Z∑
$wüj·T+ @$T≥+fÒ á ìùw<Ûë\˙ï eT<Ûä´‘·s¡>∑‹˝À C≤rj·T ñ<äéT+
Á|ü»«]*¢q ø±\+˝ÀH˚ »]>±sTT. 1921 <ëø± eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝À C≤rjÓ÷<äéTeT÷
˝Ò < ä T . n+<ä T e\¢ kÕVæ ≤ ‘· ´ +ô|’ q ìùw<Û ë \÷ ˝Ò e ⁄. ø±+Á¬ > dt yê]
düVü‰j·Tìsêø£s¡D√<äéT+ ã\+>± ñqï 1921`22 dü+e‘·‡sê\˝À 13
|ü⁄düÔø±\T ìùw~Û+#·ã&Ü¶sTT. ªe÷ø=B› ‘Ó\¢ <=s¡‘·qeTTμ nqï >∑]yÓTfi¯fl
dü‘´· Hêsêj·TDqT n¬sdüTº ≈£L&Ü #˚XÊs¡T.
107
1922 ˝À düV‰ü j·T ìsêø£sD¡ ñ<äéT+ $s¡$T+|üã&É&+É ‘√ ìùw<Ûë\T
≈£L&Ü Ä–b˛j·÷sTT. eT∞¢ 1931 Hê{ÏøÏ 2 Hê≥ø±\T ˇø£ qe\ (e÷\|ü*)¢
e÷Á‘·y˚T ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¡j·÷´sTT. 1931 ‘·sê«‘· eT∞¢ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹˝À
C≤rjÓ÷<äéT+ Á|üã\&É+‘√ ìùw<Ûë\T eT∞¢ yÓTT<ä˝’… 1945 <ëø± ìs¡e~Ûø+£ >±
kÕ>±sTT. kÕ«‘·+Á‘·´+ e∫Ãq ‘·sê«‘· eT∞¢ lø±≈£îfi¯+ –]»q b˛sê≥+‘√H˚
ø£<ë ø£$‘·«+ô|’ ìùw<Ûë\T yÓTT<ä\j·÷´sTT.
108
kÕVæ≤‘·´+ ` ‘ê‹«ø£ H˚|ü<∏ä´+
Çyê«fi¯ ªkÕVæ≤‘·´+μ>± #·˝≤eTDÏ ne⁄‘·Tqï düsT¡ ≈£îqT ‘·j÷· s¡T #˚ùd
yêfi¯ó¢ #ê˝≤eT+~ ãVüQXÊ á o]¸øq£ T #·÷dæ ñ*øÏÿ|ü&‘É êπsyÓ÷. s¡#q· n+fÒ
@<√ #˚dTü +Ô {≤+ >±ì <ëìøÏ ‘ê‹«ø£ H˚|<ü ´ä∏ + @$T{Ï, <ës¡Ùìø£ uÛ÷Ñ $Tø£ @$T{Ï
nì n&ÉT>∑T‘êπsyÓ÷.
‘·‘·«XÊgs #·<äTe⁄≈£îqï yêfi¯¢πø ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ë\÷ Ä<Ûë´‹àø£
n_ÛÁbÕj·÷\÷ ñ+{≤j·T˙ e÷eT÷\T e÷qe⁄\≈£î Ä >=&Ée˝ÒMT ñ+&Ée˙
#ê˝≤eT+~ nqT≈£î+{≤s¡T. eTq+ JeXÊg+ #·<Tä e⁄≈£îHêï #·<Tä e⁄ø√≈£îHêï
eTq≈£î X¯Øs¡+, ÁbÕD+ ñqïfÒº ‘·‘«· XÊÅkÕÔìï n<Û´ä j·Tq+ #˚dHæ ê #˚jT· ≈£îHêï
eTqTwüß\+<ä]ø° ˇø£ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏+ä ñ+≥T+~. ˝Ò<qä Tø=ì ne÷j·Tø£+>±
Ä‘·àe+#·q #˚düTø√e&É+ ø£å+‘·e´+ ne⁄H√ ø±<√ >±ì, ‘Ó*d” Ç‘·s¡T\qT
e+∫+#·&+É b+‘· e÷Á‘·+ ø£eå ÷s¡Ω+ ø±<äT. Ä |üì #˚ùd yêfi¯ó¢ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\˝À
#ê˝≤eT+~ ñHêïs¡T.
Á|ür düe÷»+˝Àq÷ Ä~Û|‘ü ´· kÕúq+˝À ˇø£ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏+ä ñ+≥T+~.
n~ Ä kÕe÷õø£ eédüqú T ì\u…fºÒ uÛ≤eC≤\+. Ä kÕe÷õø£ eédü˝ú Àì
ndüe÷q‘·\qT |”&‘ç T· \T ÄyÓ÷~+#·&ÜìøÏ n~ <√Vü≤<ä+ #˚dTü +Ô ~. bÕ\ø£
esêZ\˝À ˝Òø£ ªeT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ μ ˝À |ü⁄{Ïº ô|]–q yêfi¢̄≈î£ ‘Ó*dæ nsTTHê ‘Ó*j·Tø£
nsTTHê á <äèø£Œ<∏yä T˚ n\e&ÉT‘·T+~. |”&‘ç · esêZ\ <äèø£Œ<∏+ä ˝À düV≤æ ‘·+ á
bÕ\ø£ es¡Z ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä #ê˝≤ ã\+>± ñ+≥T+~. ˇø=ÿø£ÿkÕ] |”&‘ç ·
esêZ\T ‹s¡T>∑Tu≤≥T #˚ùd≥|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&É bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤˝≤ìï e~*+#·Tø√˝Òø£
b˛e&É+ ø£ì|ædTü +Ô ~. n|ü⁄Œ&ÉT yêfi¯ófl ‘·eT ‹s¡T>∑Tu≤≥T |ò*ü ‘·+>± ø=‘·Ô eédüqú T
ì]à+#·&+É ã<äT\T bÕ‘· eédüqú T |ü⁄q]ï]àkÕÔsT¡ .
1857˝À »]–q Á_{Ï w t e´‹π s ø£ ‹s¡ T >∑ T u≤≥T >∑ T ]+∫ ˇø£
#·]Á‘·ø±s¡T&ÉT ˇø£ $∫Á‘·eTsTTq ø£<ä∏ #ÓbÕÔ&TÉ . Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥T≈£î Á_{Ïwt yêfi¯ó¢
»eTT≈£î, qe+ãsY 1987
109
ªdæbÕsTT ‹s¡T>∑Tu≤≥Tμ nì ù|s¡T ô|{Ïqº |üŒ{Ïø,° ÄHê&ÉT ñ‘·sÔ ¡ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À nH˚ø£ ‹s¡T>∑Tu≤≥T¢ »]>±sTT. yê{Ï˝À ˇø£{Ï eT<ÛTä s¡ õ˝≤¢˝À
»]–+~. BìøÏ Hêj·T≈£î&ÉT <˚M dæs>¥ nH˚ yÓ÷‘·Tã]. Ç‘·ì Hêj·Tø£‘«· s˝À
14 Á>±e÷\T Á_{Ïwt bÕ\q qT+&ç ø=~› ø±\+ bÕ≥T $eTTø£+Ô nj·÷´sTT.
yê{ÏøÏ <˚M dæ+>¥ ‘·qqT ‘êqT sêE>± Á|üø{£ +Ï #·Tø=ì, |üPs¡«ø±\|ü⁄ sêE\
˝≤>± ªsêC≤~Û sê», Bq »q Hê<∏.ä ... μ nì _s¡T<äT\T ‘·–*s#·Tø√e&ÉyT˚
ø±ø£, ‘êqT @ Á_{Ïwt yêfi¯fl≈£î e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ #˚kÕ&√ yêfi¯fl |ü<‹Δä ˝À
Ä 14 Á>±e÷\≈£î ˇø£ uÀsY¶ Ä|òt s¬ yÓq÷´qT, ˇø£ ø£$TwüqsYqT, ˇø£ b˛©dt
dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿq÷, ˇø£ y˚TõÅùd≥º Tq÷, Ä y˚TõÅùd≥º T rs¡TŒ MT<ä n|”Œ˝Ÿ≈î£
b˛e&ÜìøÏ ˇø£ düTÁ|”+ø√s¡Tqº ÷ ≈£L&Ü ìj·T$T+#ê&É+≥!
eédü ú q ÷ n+<ä T ˝Àì <√|æ & û ˙ ndü e ÷q‘· \ q÷ nHê´j· ÷ ˙ï
ì\u…≥&º ÜìøÏ |üì#˚ùd bÕ\ø£ esêZ\ uÛ≤eC≤\+ Ç+‘· ã\+>± ñ+≥T+~.
n≥Te+≥|ü⁄Œ&ÉT Á|ü»\ øπ eå T+ ø√πsyês¡T ` ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T¢ >±˙ s¡#s· TT‘·\T
>±˙ ` m+‘√ nÁ|üeT‘·+Ô >± ñ+&Ü*. eTq Ä˝À#·q\ eT÷\+ @$T{À, n$
be]øÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü ‘É êjÓ÷, me]ì nD∫y˚jT· &ÜìøÏ n$ ø£*Œ+#·ã&Ü¶j÷Ó
$y˚∫+#·≈î£ +&É ªÇ$ Hê dü«+‘· Ä˝À#·q\T, dü«‘·+Á‘·eTsTTq uÛ≤yê\T, H˚qT
me«]ø° $<Ûj ˚ T· T&çì ø±qT, @ esêZìø° u≤ìdüqT ø±<äTμ nqTø√e&É+ #ê˝≤
bıs¡u≤≥T. ªdü«+‘·+μ nqT≈£îH˚M, ªdü«‘·+Á‘·+μ nqT≈£îH˚M ≈£L&Ü düe÷»+
qT+&˚ ekÕÔsTT. yê{Ï |ü≥¢ u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·eTsTTq ìã<ä‘Δ · ñ+&É&+É ªdü«+‘·+μ
n+fÒ ns¡+ú . yê{Ïì #Ó‘’ q· ´ |üP]‘·+>± ÄyÓ÷~+#·&+É ªdü«‘·+Á‘·+μ n+fÒ
ns¡+ú . á s¬ +&ç+{Ïø° eTT+<äT n$ düe÷»+˝À @ ø√D+ qT+&ç e#êÃjÓ÷, @
eT÷\˝À |ü⁄{≤ºj÷Ó , @ Á|üj÷Ó »Hêìï kÕ~ÛkÕÔj÷Ó , @ $\Te\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä +
eVæ≤kÕÔjÓ÷, be]øÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&É‘êjÓ÷ #·÷&É&É+ nedüs¡+. ˝Òø£b˛‘˚
<˚Mdæ+>¥ ˝≤>∑ ªªbÕ‘· #Ó‘μÔ· μ q+‘ê Ms√∫‘·+>± <Û«ä +dü+ #˚dæ ‹]– bÕ‘· #Ó‘HÔ· ˚
düèwæºkÕÔ+.
á C≤Á>∑‘·Ô s¡#·sTT‘·≈£î eTØ nedüs¡+. m+<äTø£+fÒ s¡#·q nH˚~
Á|ü‘´· ø£+å >± uÛ≤yê\≈£L uÛ≤eC≤˝≤ìø° dü+ã+~Û+∫q~. eTq+ #˚ùd @ |üì
110
kÕVæ≤‘·´+`‘ê‹«ø£ H˚|<ü ´ä∏ +
nsTTHê eTq uÛ≤yê\#˚‘,· eTq+ ‘Ó*k˛ ‘Ó*j·Tø√ ÄyÓ÷~+#˚ uÛ≤eC≤\+#˚‘·
Á|üu≤Û $‘·+ ne⁄‘·T+~. nsTT‘˚ nìï |üqT\˝Àìø° ªs¡#q· μ nH˚ <ëìøÏ ñ+&˚
$•wüº‘· @$T≥+fÒ n~ n{≤¢ Á|üuÛ≤$‘·+ ø±e&Éy˚T ø±ø£, Ä uÛ≤yê\q÷
uÛ≤eC≤˝≤˙ï Á|ü#ês¡+ #˚düTÔ+~ ≈£L&É. eTq+ @ uÛ≤yê\ Á|üuÛ≤e+˝À
Á|üe]ÔdTü HÔ êïyÓ÷ ‘Ó*j·T≈£î+&É q&ÉT#·Tø√e&É+ ‘·|Œü sTT‘˚, @ uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+
#˚dTü HÔ êïyÓ÷ Ä˝À∫+#·≈î£ +&É s¡#q· #˚jT· &É+ <ëìøÏ |ü~s¬ ≥T¢ ‘·|⁄ü Œ.
Çyê«fi¯ s¡#q· \T #˚dTü qÔ ï yêfi¯+¢ ‘ê ‘·eT Ä˝À#·q\qT $eTs¡ÙHê‘·àø£+>±
$X‚w¢ +æ #·T≈£î+fÒ n+<äT˝À @ uÛ≤yê\T ø£qã&É‘êsTT? dü+Á|ü<ëj·Tø£+>± eTq
<˚X+¯ ˝À edü÷qÔ ï es¡í <Ûsä à¡ +, ≈£î\$eø£,å sê»uÛøÑ ,ÔÏ Åd\Ô” |ü≥¢ q÷´q‘êuÛ≤e+,
ªø£s¡àμ ªÁbÕs¡ãΔ+μ ªH=dü{Ïsê‘·μ yÓTT<ä\sTTq uÛ≤yê\T, $T<∏ëýê<ä+, J$‘·+
‘·T#·Ãe¤ TsTTq<ä˙, »qà sêVæ≤‘·ý˚T Ä‘·à<Û´˚ j·T+ nH˚ qeTàø£+ ` á $XÊ«kÕ\T
s¡øs£ ø¡ ±\ eTTdüT>∑T\˝À, ˇø=ÿø£ÿkÕ] #ê˝≤ Ä<ÛTä ìø£eTsTTq eTTkÕÔãT˝À b+<äsT¡
s¡#·sTT‘·\ eTqdüT\˝À ˝Òe⁄? ñ>∑TZbÕ\‘√ J]í+#·T≈£îqï á uÛ≤yê\qT
e~*+#·Tø√e&ÜìøÏ b+‘√ #Ó’‘·q´|üP]‘·eTsTTq Ä‘·à$eTs¡ÙHê <äèø£Œ<∏ä+
nedüs+¡ ø±<ë? eTq MT<ä eTq+ b˛sê≥+ #˚dTü ø√e\dæq nedüs+¡ ˝Ò<ë?
‘êqT ªdü«‘·+Á‘·+μ >± Ä˝À∫düTHÔ êïqì qy˚Tà s¡#s· TT‘· ` ªdü«‘·+Á‘·μ eTsTTq
Ä˝À#·q kÕ<Û´ä + nH˚ nVü≤+uÛ≤e+e\¢ ` á Ä˝À#·q˝Ò #˚jT· &É+ ˝Ò<ë?
ªÄ<ÛTä ìø£eTsTTq eTTkÕÔãT˝Àμ nHêïqT. #˚ùd$ bÕ‘· Ä˝À#·q˝Ò nsTTHê
kÕÁe÷»ýê<ä uÛ≤eC≤\+ Á|üu≤Û e+ e\¢ n$ ‘·s#¡ T· >± #ê˝≤ Ä<ÛTä ìø£eTsTTq
s¡+>∑T\T |üPdüTø=ì ekÕÔsTT. #˚‘ã· &ç˝≤+{Ï eT+Á‘· ‘·+Á‘ê\ |ü≥¢ qeTàø±ìï
yê´bÕs¡ düsT¡ ≈£î #˚dæ qe\\T neTTàø√e&É+ ø√dü+ n‘ê´<ÛTä ìø£+>± nì|æ+#˚
nDTXÊg |ü]uÛ≤wüq÷ eTqdüÔ‘·«XÊg |ü]uÛ≤wüq÷ ñ|üjÓ÷–+#˚ s¡#·sTT‘·\
$wüjT· +˝À á eTTdüT>∑T düŒwü+º >± e⁄+~. <ëìøÏ $es¡D nø£ÿs¡˝<Ò Tä . nsTT‘˚
n+‘· eTØ #·eø£u≤s¡T ø±ì s¡#q· \˝À ≈£L&É ø=+#Ó+ C≤Á>∑‘>Ô· ± $X‚w¢ ùæ dÔ á
$wüj·T+ #·ø£ÿ>±H˚ ø£ì|ædüTÔ+~. kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹ì Äsê~Û+#·&É+
kÕÁe÷»ýê<ä <äèø£Œ<∏+ä \ø£Då ≤\˝À ˇø£{.Ï á ªôV≤’ f…ø±ï\Jμ yÓ÷E Ç|ü⁄Œ&ÉT
yês¡|üÁ‹ø£\˝À edü÷Ôqï qe\\˝À #ê˝≤ ø£qã&ÉT‘·T+~. eTqTwüß\˝À
111
n_Ûe÷ì+#˚ \ø£Då ≤\≈£î ≈£L&É e÷qe dü«uÛ≤e+ ø£+fÒ ø£+|üP´≥sY ˝Òø£ s√uÀ{Ÿ
dü«uÛ≤ey˚T b≈£îÿe ñ+≥T+~. ‘·&uÉ ≤≥T˝Òì kÕVü≤dü+, >∑T]‘·|Œü ì #êø£#ø· ´£ +,
K∫Ã‘·eTsTTq $y˚#q· , n\dü≥ bs¡T>∑ì |ü]ÁX¯eT, ø£Då ≤\MT<ä dü+øÏw¢ eºü TsTTq
ìs¡jí ÷· \T #˚ùd H˚sT¡ Œ ` eTqTwüß\˝À kÕÁe÷»ýê<ä uÛ≤eC≤\+ n_Ûe÷ì+#˚
\ø£åD≤\T Ç$. Ç|ü⁄Œ&ÉT edü÷Ôqï ªôV’≤f…ø±ï\Jμ qe˝≤ kÕVæ≤‘·´+˝À `
Ç+^¢w˝t Àq÷ ‘Ó\T>∑T˝Àq÷ ≈£L&É ` á ø√e≈£î #Ó+~q eTqTwüß\ ∫Árø£sD¡
u≤>± Ä<äsD¡ bı+~+~. Ç+^¢w˝t À ` eTTK´+>± nyÓT]ø±˝À ` u…dºt ôd\¢s‡Y ˝À
ÄyÓ÷<ä+ bı+~ ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷ ne⁄‘√s~. Ç~ düeTÁ>∑ s¡÷|ü+˝À
ñqï|ü⁄Œ&ÉT düT\uÛ+Ñ >±H˚ >∑Ts¡TÔ |ü≥eº #·TÃqT >±˙ kÕÁe÷»ýê<ä+ Á|üu≤Û e+˝À
ñHêïj·Tì eTq+ e÷eT÷\T>± }Væ≤+#·ì bH√ï s¡#·q\˝À á \ø£åD+
ø£qã&ÉT‘·T+~. n|ü⁄Œ&ÉT >∑Ts¡TÔ |ü≥&º +É n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±ø£b˛e#·TÃ.
nsTT‘˚, j·T+Á‘·+ kÕeTs¡´ú + #ê˝≤ dü+≈£î∫‘·eTsTTq~. j·T+Á‘·+ ‘êqT
#˚ùd |üì˝À b+‘· H˚sŒ¡ s√ Ç‘·s¡ $wüj÷· \˝À n+‘· ìdü‡Vü‰j·T+>± ñ+≥T+~.
ÇqT|ü Kì»+‘√ ì+&çq q\uÛ’… ô|f…\º qT n˝y√ø£>± ˝≤≈£îÿyÓfi¢‚ &ûôd˝Ÿ Ç+»qT,
|ü{≤º\≈£î n&É+¶ >± >π <Ó ì\ã&ç‘˚ <ëìï |üøÿ£ ≈£î ˝≤>∑˝<Ò Tä . n<˚ |üøÿ£ ≈£î b˛j˚T
<ëø± Ä>∑e\dæ+<˚, ˝Ò<ë <ëìï #·+|æ #·Áø±\ øÏ+<ä q*|æ y˚jT· e\dæ+<˚. ˇø£
$wüjT· + |ü≥¢ dü+|üPs¡í kÕeTs¡´ú +, yÓTT‘·+Ô |ü]dæ‘ú T· \ |ü≥¢ ndüV‰ü j·T‘· j·T+Á‘·
\ø£åD≤\˝À Á|üeTTKyÓTÆq$. ø£+|üP´≥s¡¢sTTHê s√uÀ\sTTHê Ç+‘˚ `
|ü]e÷D+˝À ‘˚&Üj˚T ‘·|Œü >∑TD+˝À á dü+≈£î∫‘·‘ê«ìøÏ nM $TqVü‰sTT+|ü⁄
ø±<äT.
eTìwæøÏ, Ç+<äT≈£î _Ûqï+>±, @ ˇø£ÿ $wüj·T+˝Àq÷ ‘·&Éu≤≥T˝Òì
kÕeTs¡ú´+ ñ+&É<äT>±˙ |ü~ $wüj·÷\qT ˇπøkÕ] |ü]>∑Dq˝ÀøÏ rdüT≈£îì
düŒ+~+#˚ H˚s¡Œ]‘·q+ ñ+≥T+~. nø£kÕà‘·TÔ>± nq÷Vü≤éTsTTq $|ü‘·TÔ
e∫Ã|ü&Hç ê @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ b<äTs=ÿH˚ X¯øÔÏ ñ+≥T+~. ˇø£ Á|üeTTK >∑D‘Ï ·
XÊgy˚‘Ô· nqï≥Tº ø£+|üP´≥sY ôd+≥sY˝ÀøÏ nø£kÕà‘·T>Ô ± ô|<ä|› ⁄ü * eùdÔ nìï
ø√≥¢ KØ<äT #˚ùd ø£+|üP´≥sY @MT #˚jT· ˝Ò<Tä >±ì, ìs¡øså£ êdüT´&ÉsTTq yê#YeTHé
` n+‘·es¡≈î£ ‘·q J$‘·+˝À bqï&É÷ ˇø£ |ü⁄*ì #·÷dæqyê&ÉT ø±ø£b˛sTTHê,
112
kÕVæ≤‘·´+`‘ê‹«ø£ H˚|<ü ´ä∏ +
ø£+|üP´≥s¡¢ uÛ≤wü˝À #ÓbÕŒ\+fÒ |ü⁄*ì b<äTs¡TÿH˚ ªÁb˛Á>±+μ n‘·ì yÓT<ä&TÉ ˝À
˝Ò≈£îHêï @<√ ˇø£{Ï #˚j·T>∑\&ÉT. ø£˙dü+ #˚ùd Áø£eT+˝À ‘·q ÁbÕD+
b˛>=≥Tºø√>∑\&ÉT.
Ç+ø=ø£ s¡ø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ eTìwæ ˇø=ÿø£ÿ $wüj·÷ìøÏ $&ç$&ç>±
düŒ+~+#·&yÉ T˚ ø±≈£î+&É ‘·q #·T≥÷º e⁄qï |ü]dæ‘ú T· \≈£L düe÷C≤ìø° ˇø£ yÓTT‘·+Ô >±
düŒ+~+#·>\∑ &ÉT. <ëìì ˇø£ yÓTT‘·+Ô >± Äø£[+|ü⁄ #˚dTü ø√>∑\&ÉT. @ j·T+Á‘·eT÷
#˚j·T˝Òì á |üì eTìwæøÏ Á|ü‘˚´ø£eTsTTq e÷qMj·T \ø£åD+. $&ç$&ç>±
ˇø=ÿø£ÿ |üì #˚jT· &É+˝À j·T+Á‘ê\ düV‰ü j·T+‘√ ‘·q ì|ü⁄D‘·qT ô|+#·T≈£î+≥÷,
@ j·T+Á‘êìøÏ kÕ<Û´ä +ø±ì düeTÁ>∑ Á|ü‹düŒ+<äqqT ‘·q Jeq|ü<+ä∏ #˚dTü ≈£î+≥÷,
e÷qMj·T‘·qT kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·&+É uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô À e÷qedüe÷»+ kÕ~Û+#·e\dæq
\ø£å ´+.
kÕÁe÷»ýê<ä+ á \øå±´ìï ø±<ä+≥T+~. eTìwæì düe÷»+ eTT+<äT,
|ü]dæ‘ú T· \ eTT+<äT n\TŒ&ç˙ ndüV‰ü j·TT&ç˙ #˚dTü +Ô ~. Á|ü|+ü #·+ ˇø£ yÓTT‘·+Ô >±
$X‚w¢ Dü ≈£î n+<ä<ìä , eTq≈£î ns¡+ú ø±<äì, ndü\T Á|ü|+ü #êìï ˇø£ yÓTT‘·+Ô >±
rdüT≈£î+fÒ n+<äT˝À Áø£eTã<ä‘Δ ˚ ˝Ò<ìä , $&ç$&ç $wüj÷· \qT dü«\ŒeTsTTq
|ü]~Û˝À ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ e÷Á‘·yT˚ kÕ<Û´ä + nì kÕÁe÷»ýê<ä uÛ≤eC≤\+
n+≥T+~. düÁ]j·T*»+ qT+&ç ndæ‘Ô «· yê<ä+ (b–®ôdìº ¸jT· *»+) <ëø± nH˚ø£
‘ê‹«ø£ s¡÷bÕ\˝À Ç~ e´ø£+Ô nsTT+~. (á <äèø£Œ<∏ë\˝À y˚sπ ªbÕõ{Ïyμé
n+X¯+ @B ˝Ò<ìä ø±<äT). Á|ü|+ü #·+ ˇø£ yÓTT‘·+Ô >± $X‚w¢ Dü øπ ø±<äT, Ä#·sD¡ ≈£L
n+<ä<ìä á <äèø£Œ<∏+ä n+≥Ts~. dü+düÿs¡D˝Ò ‘·|Œü düeTÁ>∑eTsTTq e÷s¡TŒ
kÕ<Û´ä + ø±<ä+≥T+~. kÕ+πø‹ø£+>± ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·T≈£î+≥÷ b˛>∑\y˚T>±ì
yÓTT‘·Ô+ düe÷» ìsêàD≤ìï e÷πsÃ Á|üj·T‘·ï+ kÕ<Ûä´+ ø±<ä+≥T+~. ô|’>±
n≥Te+{Ï Á|üjT· ‘·ï+ bòÕdæC≤ìøÏ <ë]rdüT+Ô <ä+≥T+~.
eTq <ä>∑Zs¡ á <äèø£Œ<∏ä+ $T<∏ëýê<ä+‘√q÷, Á|ü|ü+#·+ nXÊX¯«‘·+
n‘˚à XÊX¯«‘·+ nH˚ Ä<Ûë´‹àø£ ‘·‘«· +‘√q÷ #·øÿ£ >± ø£\>∑*dæb˛sTTs~. ìC≤ìøÏ
eTq <˚X+¯ ˝À d”]j·Tdt nq>∑\ s¡#s· TT‘·\s<ä]˝Àq÷ ã\+>± e⁄qï~ á
ø£\sTTπø. kÕÁe÷»ýê<ä|ü⁄ ìsêXÊyê<ä+, Áu≤Vü≤àDT\ Ä<Ûë´‹àø£ yê<ë\
113
ø£\sTTø£. yêfi¢̄ e÷≥\˝ÀH˚ #ÓbÕŒ\+fÒ, ªeTq Ä<Ûë´‹àø£ dü+Á|ü<ëj·T+ |ü≥¢
Çyê«fi¯ bÕXÊÃ‘·T´\T ≈£L&É yÓTT>∑TZ #·÷|ü⁄‘·THêïs¡T, yêfi¢̄ kÕ+πø‹ø£ |ü⁄s√>∑‹
yÓ|’ ⁄ü , á Á|ü|+ü #êìï $|üy¢ ê‘·àø£+>± e÷s¡Ã&É+ nkÕ<Û´ä + nH˚ yê] ìsêXÊyê<ä+
yÓ|’ ⁄ü , e÷s¡TŒ nH˚~ $T<∏´ä , J$‘·+ nXÊX¯«‘·+, nH˚ eTq Ä<Ûë´‹àø£yê<äT\÷
yÓTT>∑TZ #·÷|ü⁄‘·THêïs¡ì yπ̊s #Ó|Œü qedüs+¡ ˝Ò<Tä .
Bìì e´‹πsøÏ+∫, #ê]Á‘·ø£ ÄXÊyê<ë˙ï uÛÖ‹ø£yê<ë˙ï ÁbÕ‹|ü~ø£>±
>∑\ ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ëìï kÕVæ≤‘ê´ìøÏ uÛ÷Ñ $Tø£>± ì\u…fºÒ Á|üjT· ‘·ï+ ø±yê*.
düe÷C≤ìï ˇø£ yÓTT‘·Ô+>± e÷s¡Ã&É+ Á|ü»\≈£î kÕ<Ûä´+ n˙, e÷s¡Ã&ÜìøÏ
nqT>∑TD´+>± ‘·eTqT ‘êeTT e÷s¡TÃø√e&É+ ≈£L&É kÕ<Û´ä + n˙ #Óù|Œ kÕVæ≤‘·´+
ø±yê*. >∑‘+· ˝À »]–q, Çyê«fi¯ »s¡T>∑T‘·Tqï, Á|üC≤b˛sê{≤\ yÓ\T>∑T˝À á
dü + <˚ X Êìï n+~e«&É + kÕVæ ≤ ‘· ´ + ø£ s ¡ Ô e ´+ ø±yê*. Ä ø£ s ¡ Ô y ê´ìï
kÕ~Û+#·<\ä TÃ≈£îqï Á|ür s¡#s· TT‘ê eTT+<äT ‘·q Ä˝À#·q\q÷ ‘·q #·T≥÷º
ã\+>± e⁄qï Ä˝À#·q\q÷ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± |ü]o*+∫ nuÛTÑ ´<äjT· ø£se¡ TsTTq
‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ëìï s¡÷bı+~+#·Tø√yê*.
114
Ç+≥s¡÷«´
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£
H˚|<ü ´ä∏ |ü]o\q dü]b˛<äT
>±* eùdÔ ø£~*b˛j˚T≥≥T¢+&˚ Äj·Tq ‘Ó\T>∑T<˚X+¯ ˝À rÁe ìs¡“+<Û|ä ⁄ü
‘·TbòÕqTqT ôd’‘·+ ‘·≥Tº≈£îì Á|üuÛÑT‘ê«ìøÏ ì»eTsTTq Á|ü‹|üø£å+>± ñqï
bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äàe÷ìï ì]à+#ês¡T. ˝…ø£Ãs¡sY>± ø±ø£rj·T j·T÷ìe]‡{°˝À
$<ë´s¡TΔ\≈£î uÀ~Û+∫+~ >∑DÏ‘·eTsTTHê Ä]úø£, kÕe÷õø£XÊg, kÕVæ≤‘·´
$eTs¡ÙHê~ ñ|ü]‘·\ s¡+>±˝À¢ Äj·Tq düŒ è•+#·ì n+X¯+ ˝Ò<äT. Äj·TH˚
&Üø£sº Y ø¬ . u≤\>√bÕ˝Ÿ. m≥T q&ç∫Hê s¬ +&É&TÉ >∑T\T y˚jT· ˝Òì sπ ≈£î\ ôw&ÉT˝¶ À
(ôV’≤<äsêu≤<é) Äj·Tq ìyêdü+. u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘·´ yê´kÕ\ dü+ø£\q+
ªs¡÷|ü+`kÕs¡+μ nH˚ ù|s¡T‘√ yÓ\Te&ç+~. n~ ø±ø£ Äj·Tq kÕVæ≤‘·´ |üÁ‹ø£˝À¢
bH√ï yê´kÕ\T sêXÊs¡ T . Äj· T q‘√ Ä+Á<Û ä u Û Ñ ÷ $T Á|ü ‹ ì~Û ø£ è wü ß í & É T
(m. ø£ècÕísêe⁄) »]|æq Ç+≥s¡÷« ´ Ç~.
Á|ü : sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à>±] eTqe\T MTs¡T. ∫qï|ü&ÉT |ü<ë´\÷,
ø£$‘·\÷ sêXÊs¡ì $HêïqT. C≤rjÓ÷<äéT+ qT+∫ ø£$ùdq e÷ìô|kò ˛º<ëø±
$$<Ûä n+XÊ\ô|’ MTs¡T sêdæq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù ÁbÕe÷DÏø£eTsTTq<äì
$eTs¡Ù≈£î\T ôd’‘·+ nHêïs¡T. kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙqT MTs¡T ø=qkÕ–ùdÔ ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eT+∫ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î\T>±, Á|ü‘êé÷ïj·T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ˇø£
eT+∫ n+&É>± ñ+&˚yês¡T. ∫qï|üŒ{Ï qT+N MT˝À Á|üeVæ≤düTqÔ ï kÕVæ≤‘·éTH˚
Jeq~ì b+<äT≈£î ã\e+‘·+>± Ç+øÏ+|ü #˚dTü HÔ êïs¡T? e÷&Ódeº” \¢ ø=+‘·,
MTs¡T ‘Ó∫Ãô|≥Tº≈î£ qï |üqT\e\¢ ø=+‘· MTs¡T kÕVæ≤‘·´+ <ë«sê düe÷C≤ìøÏ
#˚jT· e\dæq Hê´j·T+ #˚jT· ˝Ò<Hä ˚ $eTs¡Ù >∑T]+∫ @eT+{≤s¡T?
» : Hê≈£î kÕVæ≤‘·´+‘√ ˝À‘Óq’ |ü]#·jT· + b|ü⁄Œ&É÷ ˝Ò<Tä . #·~y˚ n\yê≥T
∫qï|üŒ{Ï qT+&ç e⁄+~ >±˙ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ ø£+fÒ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´+‘√H˚
Ä+Á<ÛäuÛÑ÷$T ~q|üÁ‹ø£˝À ¬s+&ÉTkÕs¡T¢>± e∫Ãq Ç+≥s¡÷«´ 17.06.1989, 24.6.1989
115
Hê≈£î |ü]#·j·T+ b≈£îÿe. b˛‘˚, kÕVæ≤‘·´+ MT<ä H˚qT sêdæq yê´kÕ\T
düeTÁ>∑eTsTTq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù nì H˚qT nqTø√e&É+ ˝Ò<Tä . e÷]ÿ‡düTº kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù n+fÒ kÕe÷õø£ Ä]úø£ H˚|<ü ´ä∏ +˝À kÕVæ≤‘ê´ìï |ü]o*+#·&+É nqT≈£î+fÒ
bıs¡u≤fÒ. H˚qT #˚dæ+~ Ä |ü]o\q e÷Á‘·y˚T. ìC≤ìøÏ düeTÁ>∑eTsTTq
e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£ düeTdü´\T #ê˝≤es¡≈î£
n|ü]wüÿ è‘·+>±H˚ ñHêïsTT. |ü⁄Hê~ ñ|ü]‘·\+, nej·T$ nej·Te+
yÓTT<ä\sTTq Á|ü‘´· j·T<ä«j·÷\ $X‚w¢ Dü , $es¡D Ç|üŒ{Ïø° |üP]Ô ø±˝Ò<Tä . Ä#·sD¡
<ë«sêH˚ dæ<ëΔ+‘· $es¡D kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<äqï kÕ<Ûës¡D dü÷Á‘êìï nqTdü]+∫,
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù <ë«sêH˚ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘· Á|ü‹bÕ<äq »s¡T>∑T‘·Tqï<äì|ædTü +Ô ~.
n~ Hê s¡+>∑+>± b+#·Tø√˝Ò<Tä . H˚qT Á|üC≤‘·+Á‘· ñ<äéT+˝À Á|üy•˚ +∫q
Hê{ÏøÏ eTq sêÅwüº+˝À ìs¡“+<Ûä+ rÁe <äX¯qT #˚s¡T≈£î+~. n|üŒ{ÏqT+&ç
s√Es√E≈£L ô|s¡T>∑T‘·÷H˚ e⁄+~. Ä ø±s¡D+>± bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ ñ<äéT+
nedüsy¡ T˚ m≈£îÿe ñ+<äì|ædTü +Ô ~. Ç+<äT˝À ªe÷&Ódμº” @MT ˝Ò<Tä .
Á|ü : kÕe÷õø£, Ä]úø£ H˚|<ü ´ä∏ + |ü]o*ùdÔ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù b+<äT≈£î
ø±<äT?
» : kÕe÷õø£ H˚|<ü ´ä∏ +˝À |ü]o*+#·&+É ‘·|Œü ìdü]>± nedüsy¡ T˚ . ø±ì Ä
H˚|<ü ë∏ ´ìï $e]+#·&+É ‘√ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù nsTTb˛<äT. kÕe÷õø£
$X‚w¢ Dü ≈£î esêZ\ eT<Û´ä , ˝Òø£ kÕe÷õø£ ãè+<ë\ eT<Û´ä e⁄+&˚ dü+ã+<Ûë\T
edüTÔe⁄. ¬s’‘·T ≈£L©\T uÛÑ÷kÕ«eTT\T— nÁ>∑≈£î˝≤\T n+≥sêìyêfi¯ófl— Åd”Ô\T
|ü⁄s¡Twüß\T— nH˚ $uÛ»Ñ q <ëìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eTTK´+>± ø£<ë∏ qe˝≤
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ edüTeÔ ⁄ esêZ\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T ø±<äT, e´≈£î\Ô eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\T.
Ä e´≈£î\Ô T ≈£L*yêfiÀfl, s¬ ‘’ T· ˝À, ô|≥Tºã&ç<ës√¢ nsTT e⁄+{≤s¡T. Áu≤Vü≤àDT˝À,
e÷\yêfiÀfl nsTT e⁄+{≤s¡T. Åd˝Ô” À, |ü⁄s¡Twüß˝À nsTT e⁄+{≤s¡T. Ä y˚Ts¡≈î£
kÕe÷õø£ $X‚¢wüD <ëìøÏ H˚|ü<∏ä´+ ne⁄‘·T+~. ø±ì H˚|ü<∏ä´+ e÷Á‘·y˚T
ne⁄‘·T+~. Ä H˚|ü<∏ä´+˝À |ü⁄{Ïº, Ä #·Á≥+˝À b~–q e´≈£îÔ\ yÓ’j·TøÏÔø£
Á|ü‘´˚ ø£‘\· ˝À Á|ü‹|ò*ü +#˚ kÕe÷õø£ dü+|òTü s¡¸D kÕVæ≤‘ê´ìøÏ düMT|ü edüTeÔ ⁄.
<ëì <ë«sêH˚ düe÷»+ kÕVæ≤‘·´ edüTeÔ e⁄‘·T+~. düe÷»+ H˚sT¡ >± kÕVæ≤‘·´
116
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ H˚|<ü ´ä∏ |ü]o\q dü]b˛<äT
edüTeÔ ⁄ nsTTq|ü⁄Œ&ÉT Ä kÕVæ≤‘·´+ n+‘· dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± e⁄+&É<Tä . n+<äTøπ
{≤˝ŸkÕºjTY s¡#q· \˝À ªyêsY n+&é |”dμt ø£+fÒ ªnHêïø£s¬ ìHêμ kÕVæ≤‘·´|üs+¡ >±
ñqï‘·eTsTTq s¡#q· .
eTs=ø£ $wüjT· + ñ+~. kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü edüT>Ô ‘∑ +· >± kÕ>∑T‘·T+~.
kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT n~ ñqï<äTqï≥Tº>± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥T+~. nsTT‘˚
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\ edüT>Ô ‘∑ · dü«s¡÷|ü+ Á|ü‘´· ø£å edüTeÔ ⁄ ø±<äT.
Ä kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT eTq+ <ä]Ù+#·T≈£îH˚ dæ<ëΔ+‘· Á|ü‘´· j·÷\ s¡÷|ü+˝À
n$ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ edüTeÔ ⁄ ne⁄‘êsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ÅdÔ” |ü⁄s¡Twü dü+ã+<Ûë\qT
#·]Ã+#˚ kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄s¡TcÕ~Ûø£´‘· nH˚ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûä+˝À ñqï
dü+|òTü s¡¸DqT ñqï<äTqï≥Tº ø±ø£ <ëìì eTq+ uÛ≤$+#·T≈£îH˚ ø=ìï Á|ü‘´· j·÷\
s¡÷|ü+˝À (dü+Á|ü<ëj·T+, bÕ‹Áe‘·´+, Åd‘Ô” «· +, ùd«#·Ã,¤ düe÷q‘·«+) edüTeÔ ⁄>±
d”«ø£]düTÔ+~. Çø£ÿ&É ∫πøÿ$T≥+fÒ edüTÔ>∑‘· yêdüÔyêìø° á uÛ≤yê\≈£L
eT<Û´ä qTqï dü+ã+<Û+ä _+ã+, Á|ü‹_+ã+ ˝≤+{Ï~ ø±<äT. yêdüyÔ ê\qT ˇø£
s¡ø£+>± <ä]Ù+#·&É+ e\¢ ˇø£ ã\eTsTTq Á|üjÓ÷»q+ HÓs¡y˚πs≥≥ºsTT‘˚
‘·<äqT>∑TDéTsTTq uÛ≤eC≤\ #·Á≥+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\
eédæ‘ú · s¡÷|ü+ ø£+fÒ á uÛ≤eC≤\ s¡÷|üyT˚ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|ü<ëÛ q+. uÛ≤eC≤\
s¡÷|ü+ <ë«sêH˚ n~ eédæ‘ú · s¡÷bÕìï ns¡+ú #˚dTü ≈£î+≥T+~.
ìC≤ìøÏ kÕVæ≤‘·´ edüTeÔ sTTq J$‘·+ ˇπø düeTj·T+˝À nH˚ø£ ª˝…y˝Ó Ÿ‡μ˝À
ñ+≥T+~. edü T Ô > ∑ ‘ · kÕe÷õø£ dü + ã+<Û ë \T+{≤sTT. yê{Ï eT<Û ä ´
|òTü s¡¸D\T+{≤sTT. yê{Ïì eTq+ <ä]Ù+#·T≈£îH˚ $_Ûqï dæ<ëΔ+‘·, ‘ê‹«ø£, uÛ≤eC≤\
#·Á{≤\T+{≤sTT. yê{Ï eT<Ûä´ dü+|òüTs¡¸D ñ+≥T+~. á ‘ê‹«ø£ #·Á{≤\T
‘ê]ÿø£+>± @s¡Œ&Ée⁄. kÕe÷õø£+>± @s¡Œ&É‘êsTT. n+fÒ J$‘êìï edüT>Ô ‘∑ +· >±
ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+˝À @s¡Œ&Ée⁄. J$‘êìï _Ûqï Á|üj÷Ó CHê\ <äèwæ‘º √
yêÚ≤´ì+#˚ Áø£eT+˝À @s¡Œ&É‘êsTT. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À b~– á ‘ê‹«ø£ #·Á{≤\˝À
Ä˝À∫+#·&+É , dü+|òTü ]¸+#·&+É n\es¡TÃ≈£îqï e´≈£î\Ô T+{≤s¡T. yêfi¯fl≈£î kÕe÷õø£
H˚|ü<∏äý˚T ø±ø£ yÓ’j·TøÏÔø£ Á|ü‘˚´ø£‘·\T+{≤sTT. ùV≤‘·Tã<äΔ+>± nì|æ+#˚
Á|ü‘´˚ ø£‘˝· øÒ ±ø£ e÷qdæø£ yÓ|’ Øü ‘ê´\÷ ñ+{≤sTT. eT∞fl á Á|ü‘´˚ ø£‘\· ˙ï ≈£L&Ü
117
m<äT>∑T‘·Tqï e´øÏÔì ‘·q #·Á≥+˝À ÇeTT&ÉTÃø√e&ÜìøÏ düe÷»+ #˚ùd
Á|üj·T‘êïìøÏ nìyês¡´ |òü*‘·eTsTTq dü+|òüTs¡¸D qT+&ç |ü⁄{Ïºqy˚qì, Ä
dü+|òTü s¡¸D s¬ +&ÉT yÓ|’ ⁄ü ˝≤ $|ò\ü + nsTTq|ü⁄&ÉT e÷qdæø£ yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î <ë]
rdüT+Ô <äì ÁbòÕsTT&é n+{≤&ÉT. yÓj ’ T· øÏøÔ £ Á|ü‘´˚ ø£‘\· T n+≥THêï+ ø±ì yê{Ïì
≈£L&Ü eTq+ yÓj ’ T· øÏøÔ +£ >± ø±ø£ kÕe÷õø£+>±H˚ yêÚ≤´ìkÕÔ+. yÓ|’ Øü ‘ê´\qT
≈£L&Ü ªπswüq˝…C’ Ÿμ #˚dTü ≈£î+{≤+. düe÷»+ qT+&ç ªe´øÏμÔ @s¡Œ&˚ Áø£eTy˚T n~.
kÕe÷õø£ ˇ‹Ô&TÉ \ qT+&ç |ü⁄fÒº ˙‘·T\q÷, Ä<äsêÙ\q÷, ÄX¯j÷· \q÷ e´≈£î\Ô T
dü«+‘·+ #˚dTü ≈£îH˚ Áø£eTy˚T n~.
J$‘·+ Çìï ª˝…y˝Ó Ÿ‡μ˝Àq÷ ˇπø düeTj·T+˝À ñ+≥T+~. ñqï‘·eTsTTq
kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü nìï ª˝…yÓ˝Ÿ‡μ˝Àì J$‘ê˙ï yê{Ï n+‘·dü‡+ã+<Ûë˙ï
$X¯Bø£]düT+Ô ~. <äkÕÔjT· yédÿ” ªÅø¬ +’ n+&é |üìwtyTÓ +{Ÿμ Ç+<äT≈£î >=|üŒ ñ<ëVü≤s¡D.
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£L&Ü nìï ª˝…yÓ˝Ÿ‡μ˝Àq÷ ˇπø düeTj·T+˝À eéVü≤]+#·
>∑*–q|ü⁄&˚ |ü]|üPs¡+í ne⁄‘·T+~. yêdü$Ô ø£‘· ` uÛ≤eC≤\+, düe÷»+ ` e´øÏÔ
nH˚ >∑‹‘ê]ÿø£ <ä«+<ë«\˝Àì n+‘·d‡ü +ã+<Ûëìï düeTÁ>∑+>± $X¯Bø£]+#·≈î£ +&Ü
ˇø£ <ëìï eT≥Tº≈£î Á|ü‹bÕ~+∫ ¬s+&Ée<ëìï ‘·‘·Œ¤*‘·eTsTTq nìyês¡´
|üs´¡ ekÕq+>± ø={Ïbº Õπsùd~ düeTÁ>∑eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ùø±<äT. nsTT‘˚
BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£ dæ<ëΔ+‘· düeTdü´\T n|ü]wüÿ è‘·+>± ñ+&çb˛j·÷sTT.
ÁøÏd|ºü süò Y ø±&Ó«˝Ÿ ˝≤+{Ïyêfi¯ófl kÕe÷õø£ H˚|<ü ë∏ ´ìï Á|ü‹bÕ~+#·&+É ‘√ $eTs¡ÙqT
eTT–ùdÔ πse÷+&é $*j·TyéT‡, n\÷ÔdüsY ˝≤+{Ï yêfi¯ófl kÕVæ≤‘ê´ìï ñ‘·Œ‹Ô
dü+ã+<Ûë\ H˚|ü<∏ä´+˝À |ü]o*+#·≈£î+&Ü <ëìøÏ dü+|üPs¡íeTsTTq dü«j·T+
Á|ü‹|ü‹ìÔ ÄbÕ~+#·&yÉ ÷Ó ˝Òø£ kÕVæ≤‘·´ düè»q ≈£L&Ü ˇø£ ªñ‘·Œ‹Ôμ ø±ã{Ïº
<ëì n+‘·s‘Z¡ · yÓs’ T¡ <Ûë´\ $X‚w¢ Dü dü]b˛‘·T+<äì yê~+#·&yÉ ÷Ó #˚kÕs¡T.
Á|ü : •\Œ+ $wüjT· +˝À ˇø£ÿ ø£$‘ê«ìï $TqVü‰sTT+∫ yê´bÕs¡ s¡#s· TT‘·\T
rdüT≈£î+≥Tqï ÁX¯<qΔä T ≈£L&Ü nuÛTÑ ´<äjT· , $|üe¢ s¡#s· TT‘·\T rdüTø√e&É+ ˝Ò<ìä
$eTs¡Ù edüTÔqï~. ‘Ó\T>∑T˝À $X¯«»˙qeTsTTq s¡#·q\T b+<äT≈£î sêe&É+
˝Ò<äT?
» : yê´bÕs¡ s¡#s· TT‘·\T Á|ü»\ J$‘·+ qT+&ç b+‘· <ä÷s¡+>± ã‘·T≈£î‘·THêïs√
$|üe¢ s¡#s· TT‘·\T ≈£L&Ü (#ê˝≤ ø=~› $TqVü‰sTT+|ü⁄\‘√) n+‘˚ <ä÷s¡+>±
118
Áã‘·T≈£î‘·THêïs¡T. ndü\T ˝À|ü+ Çø£ÿ&˚ e⁄+<äì|ædüTÔ+~. ìs¡“+<Ûä+ rÁe‘˚
Á|üC≤ J$‘êìï s¡#s· TT‘·\ <ä>]Z∑ øÏ ‘Ó∫Ãq|ü⁄&ÉT •\Œ+ Ø‘ê´ ≈£L&Ü eT+∫
s¡#q· \T edüTHÔ êïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 1984`85 dü+e‘·‡sê\˝À es¡+>∑˝Ÿ˝Àì
$|üØ‘· |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ªdüè»qμ˝À e∫Ãq ø£<\ä∏ T. eT+∫ kÕVæ≤‘·´+ düèwæ+º #·&ÜìøÏ
ÁX¯<Δä nedüsy¡ T˚ ø±˙ •\Œ+ düeTdü´qT ªÁX¯<μΔä |ü]wüÿ]+#·<Tä . Á|ü»\ J$‘·+˝À
#ê˝≤ düìïVæ≤‘·eTsTTq |ü]#·jT· + yÓTT<ä≥ nedüs+¡ . |ü]#·jT· + n+fÒ <ä>sZ∑ >¡ ±
≈£Ls=Ãì #·÷&É&+É ø±<äT. @<√ ˇø£ kÕúsTT˝À yêfi¯fl ªÁã‘·T≈£îb˛s¡Tμ ˝À bÕ˝§Zq&É+
nedüs¡+. Ä ô|’q ‘·>∑T e÷Á‘·+ |ü]ÁX¯eT ≈£L&Ü #˚ùdÔ eT+∫ kÕVæ≤‘·´+
düèwæ+º #·&+É kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. e÷]ÿ ‡düT\º ≈£î ˇø£ ªdæ<ëΔ+‘·uj ÑÛ T· +μ ñ+≥T+~.
s¡#·q #˚düTÔqï+‘·ùd|ü⁄ |òü˝≤Hê $eTs¡Ù≈£î&ÉT @eT+{≤&√ nì uÛÑj·T|ü&ÉT‘·÷
sêùdÔ eT+∫ s¡#q· kÕ<Û´ä + ø±<äT. á ªdæ<ëΔ+‘·uj ÑÛ T· +μ bìï dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ë\T
Ç+{À¢ ≈£Ls¡TÃì #·~$Hê b˛<äT. Á|ü»\ J$‘·+˝Àq÷, b˛sê{≤\˝Àq÷ bÕ˝§ZH˚
yêfi¯fl≈£î <ëìì b˛>=≥Tº≈î£ H˚+<äT≈£î ø±e\dæq kÕVü≤dü+ edüT+Ô ~. n|ü⁄&ÉT eTq+
#˚ùd dæ<ëΔ+‘· n<Û´ä j·Tq+ ≈£L&Ü |ò\ü e+‘·+ ne⁄‘·T+~. bÕ≥\T sêùdyêfi¯ófl
b≈£îÿe>± b˛sê{≤\‘√ düìïVæ≤‘·eTsTTq dü+ã+<Û+ä ñqï yês¡T ø±e&É+‘√
#ê˝≤ düT\uÛ+Ñ >± edüTÔ •˝≤Œ\ ◊ø£´‘·qT ‘·eT s¡#q· \˝À kÕ~Û+#·>\∑ T>∑T‘·THêïs¡T.
ø=‘·Ô Á|üj÷Ó >±\T düè»Hê‘·àø£+>± #˚jT· >∑\T>∑T‘·THêïs¡T.
‘Ó\T>∑T˝À ˇø£ÿ ø£$‘·«+ $TqVü‰sTTùdÔ y˚sπ @ s¡+>∑+˝Àq÷ n+‘·sê®rj·T
kÕúsTTøÏ #Ó+~q s¡#·sTT‘·\T b+<äT≈£î sêe&É+ ˝Ò<äH˚~ y˚πs Á|üX¯ï. ll
Á|ü|+ü #·+˝À @ ø£$‘√ nsTTHê dü]‘·÷>∑T‘ê&ÉT ø±˙ &Üdüj Ô TÓ yédÿ” øÏ |ü<eä e+‘·T
dü]b˛j˚T qe˝≤ s¡#s· TT‘· ‘Ó\T>∑T˝À ˝Ò&TÉ . qe\ Á|ü<ëÛ q+>± ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´
s¡÷|ü+ ø±e&É+ e\¢ Á|ü>‹∑ o\+ >∑\ ã\eTsTTq ã÷s¡Ty® ê es¡+Z ˝Òøb£ ˛e&Üìï
<ëìøÏ ø±s¡D+>± uÛ≤$+#ê˝ÒyÓ÷. C≤rjÓ÷<äéT ø±\+˝À ñqï ø=~›bÕ{Ï
nuÛTÑ ´<äjT· dü«uÛ≤yêìï ≈£L&Ü ø√˝ÀŒsTTq ã÷s¡Ty® ê es¡+Z Çyê«fi¯ <äTs¡“\eTsTTq
kÕVæ≤‘ê´ìï eT≥Tºøπ düèwæ+º #·>\∑ T>∑T‘√+~. Á|üC≤ñ<äéT+ u≤>± ã\|ü&,ç qe˝≤
s¡÷bÕìï ‘êqT dü«+‘·+ #˚dTü ø√>∑*–‘˚ eT∞fl eT+∫ qe\\T ekÕÔjT˚ yÓ÷.
119
Á|ü : ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Ûä+ ˝Òø£b˛sTTHê ø=&Ée{Ï>∑+{Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ eT+∫ qe\\T, ø£<\ä∏ T sêXÊs¡T >∑<ë?
» : ñ<äéT+ n+fÒ dü+|òTü + ô|≥Tºø=ì b˛sê≥+ #˚jT· &É+ nì ns¡+ú #Ó|⁄ü Œ≈£î+fÒ
≈£î≥T+ãsêe⁄≈£î ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Û+ä ˝Òøb£ ˛e#·TÃqT >±˙, Äj·Tq |ü⁄{Ïqº
nÁ>∑es¡í eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ C≤rjÓ÷<äéT+˝À #Ó|ü⁄Œø√<ä>∑Z bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+∫s~.
<ëì‘√u≤≥T C≤rj·T uÛ≤yê\T, dü+düÿs¡D uÛ≤yê\‘√ Áù|s¡D #Ó+~q kÕVæ≤‘ê´ìï
düèwæº+∫+~. bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝Àq÷ 16`19 X¯‘êu≤›\ eT<Ûä´ ã÷s¡T®yê
Á|üC≤‘·+Á‘· $|üe¢ +˝À Á|üeTTK bÕÁ‘· eVæ≤+∫q |ü≥Dº ÁbÕ+‘ê\ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑
>=|üŒ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\qT düèwæº+∫+~. yêfiËfle«s¡÷ ñ<äé÷\‘√ dü+ã+<Ûä+
ñqïyêfi¯ófl ø±ø£b˛e#·TÃqT. nsTT‘˚ yêfi¯ófl |ü⁄{Ïqº es¡yZ T˚ ÄHê&ÉT ˇø£ Á|üeTTK
kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+˝À bÕ˝§Zì+~.
Çyê[º |ü]dæ‹ú y˚sT¡ . ã÷s¡Ty® ê Á|üC≤‘·+Á‘· $|üy¢ ê\˝Àq÷ C≤rjÓ÷<äéT+
˝Àq÷ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹øÏ ñqï bÕÁ‘· ÁXÊ$Tø£ $|ü¢yê\˝À ñ+&É<äT. n+<äTπø
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝À |ü⁄{Ïqº s¡#s· TT‘·\T Çyê«fi¯ eT+∫ kÕVæ≤‘·´+ düèõ+#ê\+fÒ
ÁXÊ$Tø£ es¡Z ñ<äé÷\‘√ dü+ø£\Œ|üPs¡«ø£+>± dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tºø√yê*.
≈£î≥T+ãsêe⁄ sêkÕ&ÉT ø±ã{Ïº H˚q÷ sêj·T>∑\qqTø√e&É+ ˇø£ #ê]Á‘·ø£ <äX¯
>∑&∫ç b˛sTT+<äì $düà]+#·&+É ne⁄‘·T+~.
Á|ü : &Üdüj Ô TÓ yédÿ” ‘√ dü]b˛\Ã>∑\ ‘Ó\T>∑T qe˝≤ s¡#s· TT‘· ˝Ò&HÉ êïs¡T. $es¡D
nedüs¡+. ªÅ¬ø’+ n+&é |üìwtyÓT+{Ÿμ ˝≤+{Ï ìsêXÊ »qø£eTsTTq qe\
ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<ä+{≤sê?
» : Å¬ø’düÔe dü+Á|ü<ëj·T+˝À ìsêXÊeTj·TeTsTTq e÷qe‘êyê<ä+ ñ+~.
&ÜdüjÔ TÓ yédÿ” Ä dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. Äj·Tq s¡#q· \T #˚ùdHê{ÏøÏ
s¡cÕ´˝À uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú ≈£L&Ü |ü‘q· + nsTT+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ dü+ã+<Ûë\T
ne‘·]düTHÔ êïsTT. dü+Á|ü<ësTTø£+>± e÷qe dü+ã+<Ûë\˝À e⁄qï <Ûsä à¡ +, ø£sT¡ D,
<äjT· , ø£eå T yÓTT<ä\sTTq $\Te\˙ï |ü‘q· + nsTTb˛sTT kÕ«s¡+ú , &ÉãT“ yê{Ï
kÕúq+ rdüT≈£î+≥THêïsTT. &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ M{Ïì ndüVæ≤´+#·T≈£îHêï&ÉT. Å¬ø’düÔe
e÷qe‘êyê<ä <äèø£Œ<∏+ä ‘√ ndüV≤æ ´+#·T≈£îHêï&ÉT. Ä <äèø£Œ<∏+ä e\¢ Á|üj÷Ó »q+
120
‘·≈î£ ÿy˚. nsTT‘˚ Ä <äèø£Œ<∏+ä ˝À düe÷C≤ìï ` Äj·Tq #·÷ùd ‘·|⁄ü Œ&ÉT düe÷»+˝Àì
|ü‘·q+ e÷qe dü+ã+<Ûë\˝Àì nìï ø√D≤\˝Àìø°, ∫e]øÏ e÷qdæø£
yÓ|’ Øü ‘ê´\˝Àìø°, ‘ê‹«ø£ <Ís¡“˝≤´\˝Àìø° ≈£L&Ü @$<Û+ä >± Áey˚•+∫+<√
#·÷|ü>*∑ >±&ÉT. Ä düeTÁ>∑ <äèwæ,º Ä kÕeTs¡´ú + nedüs+¡ .
Á|ü : kÕVæ≤‘·´+ nH˚~ ˇø£ yêdüeÔ ∫Á‘·Dy˚T ø±ì |ü]cÕÿsê\T, rs¡TŒ\T #Óù|Œ
kÕ<Ûäq+ ø±<äì n+{≤s¡T. J$‘êìï ∫Á‹+#·&É+‘√ s¡#·sTT‘· u≤<Ûä´‘·
|üPs¡eÔ ⁄‘·T+<ë? ndü\T s¡#s· TT‘· kÕe÷õø£ u≤<Û´ä ‘· @$T{Ï? s¡#s· TT‘·≈î£ |üP]Ô
ùd«#·Ã¤ ñ+≥T+<ë?
» : ùd«#·Ã¤ nH˚~ ˇø£ ÁuÛeÑ T. #Ó‘’ q· é+‘·+>± Á|üø{£ +Ï #·T≈£îH˚ dæ<ëΔ+‘êìøÏ
ìã<äT\Δ T ø±ìyês¡T ne´ø£+Ô >± eTqMT<ä |üì#˚ùd Á|üu≤Û yê\≈£î ã+B\e⁄‘ês¡T.
ì» J$‘·+˝À eTq+ |ü]cÕÿsêìï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·≈î£ +&Ü düeTdü´\ >∑T]+∫
Ä˝À∫+#·˝+Ò . be]MT<ë rs¡TŒ#Ó|Œü ≈£î+&É <˚ì>∑T]+N u≤<Û|ä &ü ˝É +Ò . ˇø£ÿkÕ]
Á|üjT· ‘·ï+ #˚dæ #·÷ùdÔ n~ b+‘· nkÕ<Û´ä yÓ÷ ‘Ó\TdüT+Ô ~. ø±ì s¡#q· ˝À eT≥Tº≈î£
H˚qT J$‘êìï ∫Á‹kÕÔqT ‘·|Œü rs¡TŒ#Ó|Œü qT, düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìï dü÷∫+#·qT.
n+≥THêïeT+fÒ eTq ªãT~ΔJe⁄\μ J$‘·+ b+‘· |üsêsTTø£è‘·+ nsTT+<√
ns¡+ú ne⁄‘·T+~. s¡#q· J$‘·+˝À qT+&ç |ü⁄&ç‘˚ düeTdü´, |ü]cÕÿs¡+ nH˚
$uÛ»Ñ q ‘·˝‘… <Ô· Tä . s¡#q· yÓT<ä&TÉ ˝À qT+&ç, nVü≤+˝À qT+&ç |ü⁄&ç‘˚ á $uÛ»Ñ q
‘·˝…‘·TÔ‘·T+~.
nsTT‘˚ á #·sÃ¡ øπ e\+ dæ<ëΔ+‘·kÕúsTT˝À b|üŒ{Ïø° |üP]Ôø±<äT. s¡#s· TT‘·≈î£
u≤<Û´ä ‘·˝<Ò Hä ˚ yês¡T b+‘· u≤<Û´ä ‘ês¡V≤æ ‘·+>± J$düTHÔ êïs√, s¡#s· TT‘·≈î£ u≤<Û´ä ‘·
e⁄+~ nH˚yês¡T ≈£L&Ü n+‘˚ u≤<Û´ä ‘ês¡V≤æ ‘·+>± J$düTqÔ ï+‘·ø±\+ á #·sÃ¡
|üP]Ôø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\ s¡#q· e÷Á‘·yT˚ ø±<äT, J$‘·+ ≈£L&Ü ã÷s¡Ty® ê
s¡#·sTT‘·\ J$‘·+ ø£+fÒ _Ûqï+>± e⁄+&Ü*. n˝≤ _Ûqï+>± ˝Òq+<äTe˝Ò¢
n»+‘ê˝≤+{Ï yêfi¯ó¢ ≈£L&Ü e÷]ÿ‡düTº s¡#s· TT‘·\qT y˚˝‹… Ô #·÷|ü>\∑ T>∑T‘·THêïs¡T.
>∑<s›ä qY T yêfi¯ófl n˝≤ $eT]Ù+#·˝sÒ T¡ . b+<äTø£+fÒ u≤<Û´ä ‘· nqï $wüjT· + <ä>]Z∑ øÏ
e#˚Ãdü]øÏ yês¡T >∑<ä›sY‘√ ‘·eTqT dü]b˛\TÃø√˝Òs¡T. ø±ì eTq+ e÷Á‘·+
Ä#·s¡D˝À #ê˝≤es¡≈£î e÷]ÿ ‡»+ ù|]≥ kÕ+Á|ü<ësTTø£ u≤<Ûä´‘·\qT
121
e~*+#·T≈£îì yπ̊s @<√ ù|s¡Tô|{Ïº sê»ø°jT· u≤<Û´ä ‘·\qT ≈£L&Ü e~*+#·T
≈£îHêï+. dü>≥∑ T e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\≈£î @ u≤<Û´ä ‘·\T ˝Ò≈î£ +&Ü b˛j·÷sTT.
á |ü]dæ‹ú e÷]‘˚>±ì á #·sÃ¡ ≈£î eTT–+|ü⁄ e⁄+&É<Tä . e´øÏ>Ô ‘∑ · ìC≤sTTrì
H˚qT X¯+øÏ+#·&+É ˝Ò<Tä . kÕe÷õø£ Ä#·sD¡ nedüs+¡ .
Á|ü : ìs¡“+<Ûä |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ kÕe÷õø£ Ä#·sD¡ #˚|fü ºÒ neø±X¯+ bø£ÿ&ÉT+~?
Á|üdTü ‘Ô · |ü]dæ‘ú T· \T s¡#s· TT‘· |üsêsT÷ø£sD¡ #Ó+<ä&ÜìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚jT· &É+˝Ò<ë?
» : ìs¡“+¤ <Û+ä rÁe+>± ñqïe÷≥ yêdüeÔ y˚T >±˙ ø±\÷, #˚sT÷ ø£<|ä ˝ü ìÒ
|ü]dæ‹ú @MT ˝Ò<Tä . bH√ï düeTdü´\MT<ä Á|ü»\T ñ<äé÷\÷, b˛sê{≤\÷
@<√ ˇø£kÕúsTT˝À #˚|&ü TÉ ‘·THêïs¡T. e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\˝À ø=~›eT+~ eT≥Tºøπ
á b˛sê{≤\‘√ dü+ã+<Ûë\T ô|≥Tº≈î£ +≥THêïs¡T. n+<äs÷¡ eT]+‘· b≈£îÿe>±
M{Ï‘√ eTy˚Tø£+ ø±e&É+ nedüs¡+. uÛ≤yê\˝À ø±<äT, Ä#·s¡D˝À ø±e&É+
nedüs+¡ . ñ<äé÷\ qT+&ç s¡#s· TT‘·\T <ä÷s¡+ nj˚T´ |ü]dæ‹ú ø=+‘· ø£*ŒùdÔ
#ê\T˝Ò, Çø£ $T–*+~ yêfi‚fl |üP]Ô #˚dTü ≈£î+{≤s¡ì eédüú uÛ≤$düT+Ô ~. eTq+
Ä Á|üj·T‘êïìï Á|ü‹|òüT{Ï+#˚ ã<äT\T ˝§+–b˛‘·THêï+. ô|’>± <ëìì
dæ<ëΔ+rø£]+#˚ kÕúsTTøÏ ~>∑C≤s¡T‘·THêï+.
Á|ü : ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·qT düeTÁ>∑+>± sêj·T&É+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<ë?
sê»e+XÊ\<ë«sê kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘· sêdæ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT sê»e+XÊ\
<ë«sêH˚ #ÓbıŒ#·TÃ nì Äs¡TÁ<ä nq&É+ b+‘·es¡≈î£ XÊÅdj Ô” T· yÓTqÆ ~? eTq≈£î
kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·ø±s¡T\T ˝Òøb£ ˛e&É+ ˝À|ü+ø±<ë?
» : Äs¡TÁ<ä≈î£ e÷]ÿ ‡»+ ‘Ó\TdüTqq&ÜìøÏ b≥Te+{Ï <ëK˝≤˝Òe¢ ⁄ ø±ã{Ïº
Äj·Tq n_ÛÁbÕj·÷\qT #·]Ã+#·&+É nqedüs+¡ . ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·qT
düeTÁ>∑+>± sêj·T&É+ ‘·|Œü ≈£î+&Ü kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+~. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À ø=ìï
düŒwüeº TsTTq dü+Á|ü<ëj·÷\THêïsTT. yÓ~’ ø£Áu≤Vü≤àD dü+Á|ü<ëj·T+, Áu≤Vü≤àD
e´‹πsø£ XËe’ dü+Á|ü<ëj·T+, Áu≤Vü≤àD ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä |ü]~Û˝ÀH˚ Á|üC≤
J$‘êìøÏ ø=+#Ó+ düìïVæ≤‘·+>± ñqï dü+Á|ü<ëj·T+, sêC≤kÕúHê\ $˝≤dü
J$‘ê\≈£î nqT>∑TDéTsTTq kÕVæ≤‘·´ dü+Á|ü<ëj·T+, ∫e]øÏ eédüú˝Àì
122
nHê´j·T+|ü≥¢ ìs¡dqü e´ø£+Ô #˚dqæ $eTs¡ÙHê‘·àø£ dü+Á|ü<ëj·T+ ` ø£˙dü+ á
nsTT~+{Ïì düŒwü+º >± >∑T]Ô+#·e#·TÃqT. Ç$ n˙ï nìï <äX\¯ ˝Àq÷ ˝Òe⁄.
ñqï|ü⁄Œ&ÉT ˇπøs¡ø£+>± ˝Òe⁄. eTq kÕe÷õø£ #·]Á‘·˝Àì |ü]D≤eTÁø£e÷ìï
H˚|ü<∏ä´+>± ô|≥Tº≈£îì M{Ï Ä$sê“¤yêìï Á|üuÛ≤yêìï |ü‘·Hêìï #·]Ã+#·&É+
kÕ<Û´ä y˚T. nsTT‘˚ eTT+<äT eTq kÕe÷õø£ #·]Á‘· eTq≈£î ‘Ó*j·÷*. n<˚
dü]>±Z ‘Ó©<äT. <ëì >∑T]+#˚ düss¡ TTq |ü]XÀ<Ûqä ˝Ò<Tä . ñqï+‘·˝À ø=+#Ó+
dü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± nì|æ+#˚ ø£+uÛ+Ñ bÕ{Ï dü‘´· Hêsêj·TD >±] Á|üjT· ‘·ïy˚T b+‘·
ndü+‘·è|æøÔ s£ +¡ >± e⁄+<√ #·÷ùdÔ eTq <äTdæ‹ú ns¡+ú ne⁄‘·T+~. á |ü]dæ‹ú ˝À
Äs¡TÁ<ä ˝≤+{Ïyês¡T e÷]ÿ ‡düTº y˚T<Ûëe⁄\T>± #·˝≤eTDÏ ø±e&É+˝À ÄX¯Ãs¡´+
@eTT+~?
Á|ü : e÷+&É*ø£ uÛ≤wü˝À s¡∫+#·&+É nedüsy¡ T˚ q+{≤sê? e÷+&É*ø£ uÛ≤wü˝À
sêùdÔ kÕs¡«»˙q‘· e⁄+&É<Tä ø£<ë?
» : Á|üC≤kÕVæ≤‘·´+ Á|ü»\ uÛ≤wü˝À e⁄+&Éø£ ‘·|Œü <äT. Á|ü»\ uÛ≤wü ÁbÕ+‘ê\qT
ã{Ïº e÷s¡T‘·Ts~. <ëìøÏ kÕs¡«»˙q‘· ˝Ò<+ä fÒ ndü\T ‘Ó\T>∑TuÛ≤wüøπ kÕs¡«»˙q‘·
˝Ò<Tä . ‘Ó\T>∑T˝À s¡#q· \T #˚ùdÔ <˚X+¯ ˝À b+‘·eT+~øÏ ns¡+ú ne⁄‘·T+~? ìC≤ìøÏ
Çø£ÿ&É ÁbÕ+rj·T ndüe÷q‘·\ düeTdü´ e⁄+~. ‘Ó\T>∑T |üÁ‹ø£\÷, dæìe÷\÷
b≈£îÿe>± ø£ècÕí, >√<ëe] &Ó˝≤º ÁbÕ+‘ê\ uÛ≤wü˝À e⁄+{≤sTT. nsTTHê ‘Ó\+>±D
yêfi¯ófl>±˙, sêj·T\d”eTyêfi¯ófl >±˙ ªn$ e÷+&É*ø£+˝À e⁄HêïsTTμ nì
#·<eä &É+ e÷q˝Ò<Tä . ìC≤ìøÏ Ä uÛ≤wüqT bes¡÷ e÷+&É*ø£+>±H˚ nqTø√s¡T.
n<˚ ªndü˝…’qμ ‘Ó\T>∑TuÛ≤wü. ø£Ø+q>∑sY˝ÀH√, nq+‘·|ü⁄s¡+˝ÀH√ e÷{≤¢&˚~
ªe÷+&É*ø£+μ. ø£ècÕíq~ $»j·Tyê&É MT<äT>± ø±ø£ nq+‘·|ü⁄s¡+ MT<äT>±
Á|üeVæ≤+∫ e⁄+fÒ ø±≥Hé<=s¡ <ëìøÏ Äqø£≥º nq+‘·|⁄ü s¡+ <ä>sZ∑ ¡ ø£{ºÏ e⁄+fÒ
n|ü⁄Œ&ÉT u…»yê&É ‘Ó\T>∑T ˇø£ e÷+&É*ø£+ nsTTe⁄+&˚~. nq+‘·|⁄ü s¡+ uÛ≤ùw
ndü\T ‘Ó\T>∑T nsTTe⁄+&˚~.
eTq+ á ndüe÷q‘·\ qT+&ç |ü⁄{Ïqº q÷´q‘ê uÛ≤yêìï b˛>=≥Tºø√e
&ÜìøÏ dæ<+Δä >± ñ+fÒ ªe÷+&É*ø£+μ ô|<ä› düeTdü´ nì|æ+#·<Tä .
123
Á|ü : ø£w|ºü &ü ç e÷+&É*ø£ uÛ≤wüqT #·~y˚ ÁX¯eT ø£*–+#˚ ã<äT\T ˇø£ ª*+ø˘u≤Û wüμ
>± e÷]q uÛ≤wü˝À kÕVæ≤‘·´ düè»q #˚jT· e#·TÃ ø£<ë?
» : uÛ≤wü nH˚~ ˇø£yÓ’|ü⁄ e´ø°Ôø£s¡D≈£L, ¬s+&ÉeyÓ’|ü⁄ ø£eT÷´ìπøwüHé≈£L
dü+ã+~Û+∫q düeTdü´. ‘êqT #Ó|Œü <ä\T#·T≈£îqï $wüj÷· ìï kÕ<Û´ä eTsTTq+‘·
düT\uÛ+Ñ >± #Ó|Œü &É+ ø√dü+ ‘·–q uÛ≤wüqT s¡#s· TT‘· b+#·Tø√yê*. ø±yê\ì
bÕsƒ≈¡ î£ \qT ø£wôºü |fÒº Á|üj÷Ó >±\T #˚jT· ≈£L&É<Tä >±˙ ø£èÁ‹eTeTsTTq uÛ≤wü˝À
sêùdÔ $wüjT· + ù|\e+>± ‘·j÷· s¡e⁄‘·T+~. ÇVü≤ ns¡+ú ø±e&É+ ø±ø£b˛e&É+
nH˚~ ø=+‘·es¡≈î£ ø£èÁ‹eTeTsTTq düeTdü´. $wüjT· +˝À ÄdüøÔÏ e⁄+fÒ eTqy˚T
ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤+. Ç+^¢wßü b+‘·eT+~øÏ u≤>± edüT+Ô <äì <˚X+¯ ˝À Çìï
Ç+^¢wüß qe\\T neTTà&ÉTb˛‘·THêïsTT? sê$XÊÅdæÔ s¡#·q\T $XÊK|ü≥ï+
e÷+&É*ø£+˝À e⁄Hêï ÄdüøøÔÏ s£ +¡ >± e⁄+{≤sTT ø±ã{Ïº nìï ÁbÕ+‘ê\yês¡÷
#·~$ ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ ˝Ò<ë?
Á|ü : Á|ü»\ J$‘·+‘√ dü+ã+<Û+ä , dæ<ëΔ+‘· n<Û´ä j·Tq+ á s¬ +&É÷ nedüs+¡
nHêïs¡T. ø±ì Á|ü|+ü #·+˝Àì >=|üŒ s¡#s· TT‘·\ s¡#q· \T #·~$ eTq •˝≤Œìï
yÓTs¡T>∑T ô|≥Tºø√yê*‡q nedüs¡+ ˝Ò<ë? >=|üŒ s¡#·sTT‘·\+<äs¡÷ dæ<ëΔ+‘·
n<Û´ä j·Tq+ e\¢H˚ n<äT“¤‘e· TsTTq ª•˝≤Œìïμ Á|ü<]ä Ù+#ês¡+{≤sê?
» : Ç+<ëø£ #Ó|Œæ q≥Tº, >∑‘+· ˝À >=|üŒ s¡#s· TT‘·\T #ê˝≤es¡≈î£ ‘·eT es¡Z
Á|üj÷Ó »Hê\ |ü]~Û˝À s¡#q· \T #˚XÊs¡T. <ëìøÏ ô|<ä>› ± dæ<ëΔ+‘· n<Û´ä j·Tq+
nedüs+¡ ˝Ò<Tä . Çyê«fi¯ ≈£L&Ü Á>±MTD ÁbÕ+‘ê\˝À s¬ ‘’ T· ≈£L© j·TTe≈£î\T
dæ<ëΔ+‘· n<Û´ä j·Tq+ ˝Ò≈î£ +&ÜH˚ edüTeÔ ⁄ Ø‘ê´q÷ •\Œ+Ø‘ê´qT ñqï‘·eTsTTq
kÕVæ≤‘ê´ìï ` bÕ≥\qT sêdüTHÔ êïs¡T. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ y˚T<Ûëe⁄\T ÁXÊ$Tø£ es¡Z
kÕVæ≤‘·´+ düèõ+#ê\+fÒ ø=+‘· n<Û´ä j·Tq+ nedüsy¡ T˚ .
eTs=ø£ düeTdü´ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q~. #·]Á‘·˝À @ ø=‘·eÔ s¡+Z
|ü⁄≥Tºø=∫ÃHê n~ bÕ‘· bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤eC≤˝≤ìï @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ b<äTs√ÿyê*.
nsTT‘˚ ÁXÊ$Tø£es¡Z+ bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤eC≤˝≤ìï |üP]Ô>± ‘·\øÏ+<äT\T>±
#˚jT· e\dæ e⁄+≥T+~. Ä |üì #Ó‘’ q· é+‘·+>± #˚jT· ø£b˛‘˚ n<˚ Á|üu≤Û e+˝À
ø=≥Tº≈î£ b˛j˚T Á|üe÷<ä+ ñ+≥T+~. n+<äTøπ n<Û´ä j·Tq+ nedüs+¡ .
124
>=|üŒ s¡#s· TT‘·\ s¡#q· \T #·~$‘˚ ñ|üj÷Ó >∑yT˚ >±˙ <ëìe\q >=|üŒ
kÕVæ≤‘·´+ sêj·T>∑\T>∑T‘êeTqT≈£î+fÒ n~ ÁuÛyÑ T˚ .
Á|ü : Á|ü»\ J$‘·+, ñ<äé÷\˝À uÛ≤>∑+ |ü+#·T≈£î+fÒ >=|üŒ s¡#·q\T
ekÕÔjT· Hêïs¡T. #ÓH’ ê˝À ø±˙, s¡cÕ´˝À ø±˙ ñ<äéT|üPs¡«+ ‘·|Œü , ñ<äéT+‘√
bÕ≥T ˝Ò<ë Ä ‘·sê«‘· >=|üŒ s¡#·q\T @$T e#êÃsTT? ‘Ó\T>∑T˝À ≈£L&Ü
ñ<äé÷\˝À ñqïyêfi¯ófl sêdæq Äy˚X|¯ Pü ]‘·eTsTTq ªø=≥Tº #·+|ü⁄ e+{Ï s¡#q· \Tμ—
ñ<äéT+ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT ªneTs¡T\ô|’ b*J\Tμ e÷Á‘·yT˚ ekÕÔsTT ø£<ë? ndü\T
kÕVæ≤‘·´+ dü+≈£î∫‘·eTsTTq ñ<äé÷\ #·Á≥+˝À+∫ ø±ø£ $XÊ\ ÁbÕ‹|ü~ø£ô|’
düèõ+#ê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<ë? ñ<äéT #·Á≥+˝ÀøÏ |ü&qç +<äTe˝Ò¢ H˚{Ï ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ kÕs¡«»˙q‘· \_Û+#·&+É ˝Ò<Hä ˚ $eTs¡Ù e÷fÒ$T{Ï?
» : Á|ü|+ü #·+˝Àì >=|üŒ kÕVæ≤‘·éT+‘ê ≈£L&É ã\yÓTqÆ kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\T
»s¡T>∑T‘·Tqï ø±\+˝À sêdæq<˚. Ç+<ëø£ nqï≥Tº ªñ<äéT+μ nH˚ e÷≥≈£î
dü+≈£î∫‘·yTÓ qÆ ns¡+ú Çe«ø£b˛‘˚ >=|üŒ kÕVæ≤‘·éT+‘ê ñ<äéT kÕVæ≤‘·ý˚T.
$T\ºH,é {≤˝ŸkÕºjTY ˝≤+{Ï yêfi¯ófl düŒwüeº TsTTq sê»ø°jT· \ø£å ´+‘√ sêXÊs¡T.
Ç‘·sT¡ \T ‘·eT #·T≥÷º |ü]D≤eT+ #Ó+<äT‘·Tqï #ê]Á‘·ø£ yê‘êes¡D+ Á|üu≤Û e+˝À
sêXÊs¡T.
ÁXÊ$Tø£es¡Z kÕVæ≤‘·´+ <ä>∑Z]øÏ e#˚Ãdü]øÏ ø=ìï düeTdü´\T ekÕÔsTT.
ãT~Δø° uÛÖ‹ø£ ÁX¯eT≈£L eT<Û´ä qTqï $uÛ»Ñ q Hê>∑]ø£ #·]Á‘· yÓTT<ä{Ï qT+&û
e⁄+~. á ãT~ΔJe⁄\≈£î Á|üeTTK bÕÁ‘·e⁄qï kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\T n˝y√ø£>±
>=|üŒ kÕVæ≤‘ê´˙ï, ø£fi\¯ q÷ düèwækº ÕÔsTT. ã÷s¡Ty® ê Á|üC≤‘·+Á‘· $|üy¢ ê\T, e\dü
<˚XÊ\˝À C≤rjÓ÷<äé÷\T á ø√e≈£î #Ó+~q$. ÁXÊ$Tø£ $|üy¢ ê\T ÁXÊ$Tø£
es¡Z kÕVæ≤‘·´ ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À Ä s¡øe£ TsTTq ñqï‘· düèwæìº #˚kÕÔsTT. ‘Ó\T>∑T˝À
>∑‘· 20 dü+e‘·‡sê\˝À bÕ≥\T, ø=+‘·es¡≈î£ e#·q ø£$‘·«+ á s¬ +&ÉT kÕVæ≤‘·´
s¡÷bÕ\˝À edüTeÔ ⁄ Ø‘ê´q÷, •\Œ+ Ø‘ê´q÷ eT+∫ ø£èwæ »]–+~. <ëìì
ªø=≥Tº, #·+|ü⁄μ s¡#q· \T nq&ÉyTÓ HÆ ê, b*J\T nq&ÉyTÓ HÆ ê eÁø°øs£ D¡ .Ò Ç‘·s¡
kÕVæ≤‘·´ s¡÷bÕ\˝À ñqï‘·eTsTTq ÁXÊ$Tø£es¡Z kÕVæ≤‘·´+ sêyê\+fÒ eTT+<äT
ãT~Δ ` uÛÖ‹ø£ ÁX¯eT nH˚ $uÛ»Ñ q b˛yê˝Òy÷Ó . ø£eT÷´ìdüTº düe÷»+ ìsêàD
125
Áø£eT+˝À ‘·|Œü ìdü]>± »s¡>e∑ \dæq á b˛sê≥+ k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À bqï&É÷
»s¡>∑˝Ò<äT. #Ó’Hê˝À kÕ+düÿ è‹ø£ $|ü¢eø±\+˝À ø=+‘· Á|üj·T‘·ï+ »]–+~
>±˙ Ä Á|üjT· ‘êïìï ì\eìe«˝Ò<Tä .
kÕs¡«»˙qeTsTTq edüTÔe⁄ b{≤¢ e⁄+≥Ts<√ ns¡ú+ ø±e&É+˝Ò<äT.
kÕVæ≤‘·´+˝À kÕs¡«»˙q‘· ns≥÷ @<äsTTHê ñ+fÒ n~ düeTø±©q #ê]Á‘·ø£
|ü]D≤e÷\qT ã\s>± e´ø°Ôø£]+#·&É+˝ÀH˚ ñ+&É>∑\<äT. Ç|üŒ{Ï ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘·´+ e÷≥ø=ùdÔ ˇø£y|’Ó ⁄ü eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ |üP]Ô>± nuÛTÑ ´<äjT· dü«uÛ≤yêìï
ø√˝ÀŒsTT, eTs=ø£yÓ’|ü⁄ b˛sê≥+ #˚düTÔqï »q+‘√ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ y˚T<Ûëe⁄\T
eTy˚Tø£+ ø±˝Òøb£ ˛e&É+ <ëì <Ísê“¤>´∑ +. <ëìøÏ |ü]cÕÿs¡+ kÕs¡«»˙q‘· nH˚
b+&Ée÷$˝À ˝Ò<Tä .
Á|ü : @*j·TH˚wHü é n+fÒ @$T{Ï? kÕe÷õø£ yêdü$Ô ø£‘· >∑\ s¡#q· \T s¡∫+∫q
yês¡T ôd’‘·+ |üsêsTTø£s¡D #Ó+~ ªˇ+≥]‘·q+μ nqTuÛÑ$+#·&ÜìøÏ ø±s¡D
y˚T$T{Ï? eT+∫ ø£$‘·«+ sêdæq s¡w´ü Hé ø£e⁄\T bôdŒìHé, eTj·Tø√ed”ÿ, ‘Ó\T>∑T˝À
eT+∫ |ü]XÀ<Ûqä #˚dqæ ã+>√πs Ä‘·àVü≤‘·à #˚dTü ø√e&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚T$T{Ï?
» : @<äsTTHê ˇø£ $wüjT· + ‘·q ì»dü«s¡÷|ü+ qT+&ç ˝Òø£ ‘·q eT÷\+
qT+&ç ˝Òø£ ‘·q ªbôdHé‡μ qT+&ç y˚sT¡ ø±e&Üìï b*j·TH˚wHü é n+{≤s¡T. ‘Ó\T>∑T˝À
|üsêsTTø£sD¡ nH˚ e÷≥ yê&ÉT‘·THêïeTT. ˇø£ s¡#s· TT‘· >∑T]+∫ Ä e÷≥
yê&ÉT‘·THêïeT+fÒH˚ s¡#q· ≈£î eT÷\+ s¡#q· ˝À ˝Ò<˙ä , <ëìøÏ yÓ\T|ü\ ñ+<ä˙
ns¡ú+ ne⁄‘·T+~. yÓ\T|ü\ e⁄qï Ä eT÷\+ qT+&ç, Ä ªbôdHé‡μ qT+&ç,
s¡#s· TT‘· |üsêsTTø£sD¡ #Ó+~q|ü&ÉT ˇ+≥]‘·q+ nqTuÛ$Ñ +#·&sÉ düV≤ü »+.
á $wüj÷· ìï ns¡+ú #˚dTü ≈£î+fÒ ˇ+≥]‘·q+ nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï s¡#s· TT‘· ‘·q
s¡#q· ≈£î eT÷\+ nsTTq ÁX¯eTqT ‹]– #˚sT¡ ≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚j÷· *. es¡Z
düe÷»+˝À Ä˝À#·q, s¡#q· nH˚$ yê{Ï kÕe÷õø£ eT÷\+ qT+&ç y˚sT¡ |ü&Ü¶sTT
ø±ã{Ïº ãT~ΔJe⁄\≈£î J$‘·+ ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+>± nì|æ+#·&+É , Çìï ø√≥¢ »q+
eT<Ûä´ ˇ+≥]‘·q+ nì|æ+#·&É+ düVü≤»+. nsTT‘˚ Bì |ü]cÕÿsêìï
yÓ‘T· ø√ÿ≈£î+&Ü ªH˚qT ˇ+≥]ìμ nì Á|üø{£ +Ï #·Tø√e&É+ ˇø£ bòÕ´wüHé nsTTb˛‘˚
n~ y˚sπ dü+>∑‹.
126
MTs¡T #Ó|Œæ q Ä eTT>∑TsZ T¡ ˇπø ø±s¡D+ e\¢ Ä‘·àVü≤‘·´ #˚dTü ≈£îHêïs¡qT
ø√qT. ˇ+≥]‘·HêìøÏ ø±s¡D+ |üsêsTTø£sD¡ øÒ ±ø£ e´øÏ>Ô ‘∑ · J$‘·+˝À yÓ|’ \üò ´+
≈£L&É ø±e#·TÃ.
Á|ü : ‘Ó\T>∑T˝À <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ sêø£b˛e&ÜìøÏ ø±s¡Dy˚T$T{Ï? <ä[‘·T\ >∑T]+∫
sêdæq kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü n~ m+‘· Á|ü>∑‹o\ø£eTsTTHê`nÁ>∑esêí\
uÛ≤eC≤\+‘√ e÷Á‘·yT˚ m+<äT≈£î ø£ì|ædTü +Ô ~?
» : <ä[‘· kÕVæ≤‘·´+ n+fÒ n+uÒ&ÿÉ sY dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üu≤Û e+˝À sêdæq kÕVæ≤‘·´+
nsTT‘˚ n~ ‘Ó\T>∑T˝À b≈£îÿe>± ˝Òì e÷≥ yêdüeÔ y˚T. sê»ø°jT· ñ<äé÷\˝À
≈£L&É n+uÒ&ÿÉ sY dæ<ëΔ+‘ê\ Á|üu≤Û e+ ø=+‘· ã\+>± eTT+<äTø=∫Ã+~ >∑‘·
Hê\Tπ>fi¯fl˝ÀH˚. nsTT‘˚ |”&‘ç · esêZ\ kÕVæ≤‘·´+ ‘Ó\T>∑T˝À #ê˝≤H˚ e⁄+~.
n+<äT˝À nÁ>∑es¡í uÛ≤eC≤\+ e⁄+<äH˚~ düs¡«Á‘ê ì»+ ø±<äT. eTTK´+>±
1970 ‘·sT¡ yê‘· e∫Ãq |”&‘ç · esêZ\ kÕVæ≤‘·´+ ≈£î\eédüú |ü≥¢ rÁeeTsTTq
e´‹πsø£‘q· T <Û«ä ì+|üCdÒ +æ ~.
Á|ü : @ j·TT>∑+˝ÀHÓH’ ê y˚T<Ûëe⁄\T bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+‘√ Á|üu≤Û $‘·T\sTT
ñ+{≤s¡T. Ç|ü⁄Œ&ÉT s¡#s· TT‘· ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T e÷~]>± yê´bÕs¡eTHêï #˚j÷· *,
˝Òø£ yê´bÕs¡ $\Te*ï ‹s¡dÿü ]+∫ kı+‘· uÛ≤eq*ï ªø£fi¯ ø£fi¯ ø√dü+μ nqï
$<Û+ä >± Á|üyX˚ ô¯ |{≤º*. á s¬ +&ç+{Ï Á|üu≤Û e+ qT+&ç M&ç Á|üC≤ kÕVæ≤‘·´+
düèõ+#·>\∑ |ü]dæ‹ú ñ+<ë?
» : Ç~ ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T, ø£fi≤ø±s¡T\T b<äTs=ÿH˚ düeTdü´. yÓTT<ä{Ï
e÷sêZìï nqTdü]+#˚yês¡T Ä‘·à>ös¡e+ e<äT\Tø=ì &ÉãT“ dü+bÕ~+#·T
≈£î+{≤s¡T. ¬s+&Ée e÷sêZìï nqTdü]+#˚yês¡T Ä‘·à>ös¡yêìï $T>∑T\TÃø=ì
ìÁwüŒjÓ÷»q+>± Áã‘·T≈£î‘ês¡T. nsTTHê á eT<Û´ä ø±\+˝À ø£fi≤$\Te\qT
‘êq÷ b˛wækÕÔqì Á|üuTÑÛ ‘·«y˚T eTT+<äT≈£î ek˛Ô+~ ø±ã{Ïº ªø£fi¯ ø£fi¯ ø√düyT˚ μ
nqT≈£îH˚yêfi¯ófl düV≤æ ‘·+ ù|<ä]ø£+˝À Áã‘·øq£ ø£ÿs¡˝<Ò Tä .
ÁXÊ$Tø£es¡+Z |üø+å£ eVæ≤+#˚ s¡#s· TT‘·\≈£î á ø£èÁ‹eTeTsTTq dü+~>∑+Δ
˝Ò<Tä . Á|üC≤kÕVæ≤‘·´+ düèõ+#˚ |ü]dæ‹ú Ç|ü⁄Œ&˚ ø±<äT, b|ü⁄Œ&É÷ ñ+≥T+~.
(Á|üXï¯ \T, düe÷<ÛëHê\T s¬ +&É÷ *œ‘·|Pü s¡«ø£+>± Ç∫Ãq$.)
127
kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘êìï
Ä$wü ÿ]+#·Tø√yê˝Ò‡ ñ+~
eTT+<äTe÷≥ s¡#·q≈£î düMTø£å nsTTb˛j˚T Á|üe÷<ä+ b|ü&É÷
ñ+≥T+~. s¡#q· Ä˝À#·Hê‘·àø£+ nj˚T´ø=B› á Á|üe÷<ä+ eT]+‘· b≈£îÿe
ne⁄‘·T+~.
‘Ó\T>∑T˝À dü+‘·è|æøÔ s£ e¡ TsTTq e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q #ê˝≤
‘·≈£îÿe. n|ü&É|ü&ÉT nø£ÿ&Éø£ÿ&É sêdæqyê]ì |üø£ÿ≈£îô|{Ïº, #Ó|üø√<ä>∑Z
|ü]e÷D+˝À ø£èwæ #˚dqæ yê]H˚ #Ó|ü ≈£î+fÒ yÓTT<ä≥ Á‹|ü⁄s¡Hì˚ eT<ÛTä dü÷<äq
sêe⁄q÷, ‘·sT¡ yê‘· C….dæ.˙ #Ó|ü ø√e\dæ ñ+≥T+~. sê#·eT\T¢ sêeT#·+Á<ë¬s&ç,¶
yÓ˝ÃÒ s¡T Hêsêj·TDsêe⁄, #˚≈L£ ] sêe÷sêe⁄ ‘·~‘·sT¡ \T e÷]ÿ ‡düT\º T>±q÷,
e÷]ÿ ‡»+ Á|üu≤Û e+˝Àq÷ kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q #˚XÊs¡T >±˙, yê] s¡#q· \
qT+&ç H˚s¡TÃø√<ä>∑Z $wüj·÷\T b˝≤ ñHêï ÁbÕe÷DÏø£ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
|ü]o\q ø√dü+ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À yÓ‹øπ yê]øÏ n$ dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·C≤\e⁄.
kÕVæ≤‘·´ $X‚w¢ Dü #˚ùd≥|ü⁄&ÉT edüTeÔ ⁄ ` s¡÷|ü+ nH˚ $uÛ»Ñ q e÷]ÿ ‡düTº
|ü]o\q˝À ÁbÕ<∏$ä Tø£yTÓ qÆ ~. edüTeÔ ⁄ nqï|ü&ÉT s¡#s· TT‘· #Ó|Œü <ä\#·T≈£îqï
$wüj·T+ (ø£<∏ä, es¡íq ˝Òø£ yê<äq), s¡#·sTT‘· ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+, e÷qe
dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q, #ê]Á‘·ø,£ sê»ø°jT· dæ<ëΔ+‘·+ yÓTT<ä˝q’… $
ñ+{≤sTT. ªs¡÷|ü+μ˝À n_Ûe´øÏÔ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ nìï $wüj÷· \÷ ñ+{≤sTT.
Á|üÁøÏjT· , qT&çø±s¡+, |ü<ãä +<Ûë\T, Á|ürø£\T, Á|üj÷Ó >∑y∫’Ó Á‹ n˙ï s¡÷|ü+˝À
uÛ≤>∑yT˚ . edüTeÔ ⁄≈£î, n_Ûe´øÏøÔ Ï dü+ã+~Û+∫ s¡#s· TT‘·≈î£ ˇø£ düŒwüyº TÓ qÆ dæ<ëΔ+‘·
<äèø£Œ<∏+ä ñHêï ˝Ò≈î£ Hêï yê{Ï˝À n+‘·sê“¤>y∑ TÓ qÆ nìï n+XÊ\÷ |üsd¡ Œü s¡
dü+ã+<Ûë˙ï ª◊ø£´‘·μq÷ ø£*– ñ+{≤sTT. n+XÊ\ düy˚Tàfi¯Hê\sTTq
edüTsÔ ÷¡ bÕ\qT kÕe÷õø£, #ê]Á‘·ø£ H˚|<ü ë∏ ´\ qT+∫ |ü]o*+∫ Ä n+XÊ\
|üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<ÛëH˚ï ø±ø£ edüTsÔ ÷¡ bÕ\ ◊ø£´‘·qT edüTÁÔ bÕ<Ûëq´‘·qT kÕe÷õø£
C….dæ. sêdæq ªø£$‘·«+`>∑‹‘ê]ÿø£‘·μ |ü⁄düÔø±ìøÏ eTT+<äTe÷≥, |òæÁãe] 1991
128
kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘êìï Ä$wüÿ]+#·Tø√yê˝Ò‡ ñ+~
#ê]Á‘·ø£ |ü⁄Hê~ì düeTÁ>∑+>± Á|ü‹bÕ~+∫ uÛ$Ñ wü´‘·TôÔ |q’ yÓ\T>∑T Á|üd]ü +|üCùÒ d~
e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ |ü]o\q.
á |ü]o\q #˚jT· &ÜìøÏ dü]b˛j˚T kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ
ñ+<ë nH˚ Á|üXï¯ ‘·s#¡ ÷· ‘·˝‘… T· ‘Ô ÷· ñ+≥T+~. yÓTT<ä≥ dæ<ëΔ+‘·+ nH˚ e÷≥qT
@ $<Û+ä >± ns¡+ú #˚dTü ø√yê˝À #·÷&Ü*. ã÷s¡Ty® ê $C≤„qXÊÁdüÔ dü+Á|ü<ëj·T+˝À
dæ<ëΔ+‘·+ nH˚ e÷≥≈£î ˇø£ ns¡+ú ñ+~. Ä#·sD¡ ‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò≈î£ +&Ü |ü]o\q
n+XÊìøÏ kÕs¡«Á‹ø£yTÓ qÆ $es¡D Ç#˚Ã $X‚w¢ Dü ≤ #·Á{≤ìï dæ<ëΔ+‘·+ n+{≤s¡T.
dæ<ëΔ+‘êìï á s¡ø+£ >± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+fÒ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ düeTÁ>∑yTÓ qÆ kÕVæ≤‘·´
dæ<ëΔ+‘·+ ˝Ò<Hä ˚ nqe\dæ ñ+≥T+~. #ê˝≤eT+~ n+≥T+{≤s¡T ≈£L&É. nsTT‘˚
uÛÖ‹ø£ $C≤„qXÊg+ qT+&ç ns¡Te⁄ rdüT≈£îqï á ìs¡«#·Hêìï ‹s¡dÿü ]+∫,
Á|üC≤ sê»ø°jT· Ä#·sD¡ ≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£yTÓ qÆ $es¡D sTTe«>∑\ $X‚w¢ Dü ≤#·Á≥+
#ê\TqqT≈£î+f… |ü]dæú‹ yÓTs¡T>∑T>± ñ+≥T+~. Çyê[º ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+
b+<äT≈£î yÓÁ]‘·\\T y˚k˛Ô+<√ e÷]ÿ ‡»+ #·øÿ£ >±H˚ $e]+#·>\∑ <äT >±ì á
yÓÁ]˝Àì yÓ$’ <Ûë´qï+‘ê $e]+#ê\+f… ø=+#Ó+ ø£wyºü T˚ .
nsTTq|üŒ{Ïø° Á|üX¯ï Ç+ø± $T–*b˛‘·T+~. sê»ø°j·T Ä#·s¡D≈£î
e÷s¡<Z sä Ù¡ ø£+>± ì*#˚ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·yTÓ HÆ ê e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ ñ+<ë? sê»ø°jT·
Ä#·sD¡ nqï|ü⁄&ÉT Á|üdTü ‘Ô · b˛sê≥ nedüsêH˚ï ø±ø£ q÷‘·q düe÷» ìsêàD
nedüsê\qT ≈£L&É <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì á Á|üXï¯ qT y˚dTü ø√yê*. Á|üdTü ‘Ô · b˛sê≥
nedüs¡y˚T Á|üe÷DeTsTT‘˚ Á|ü»\qT ñ‘˚Ô»|üs¡∫ $|ü¢y√qTàKT\qT #˚ùd<˚
Á|üC≤kÕVæ≤‘·éTe⁄‘·T+~. ‘·øÿÏ q<ä+‘ê $eTs¡Ù˙j·T+ ne⁄‘·T+~. ø±ì q÷‘·q
düe÷» ìsêàD uÛ≤sêìï <äèwæ˝º À ô|≥Tº≈î£ ì Á|üe÷D≤\qT ìs¡sí TT+#·T≈£îH˚≥sº TT‘˚
e÷qe eTqT>∑&É≈£î dü+ã+~Û+∫q düø£\ bÕsêÙ«\÷, ndæÔ‘·« dü+~>±Δ\÷
|ü]>∑Dq˝ÀìøÏ ekÕÔsTT. kÕVæ≤‘·´ edüTÔ •˝≤Œ\qT ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\
|ü⁄Hê~MT<ä ì\u…{ºÏ s¡#q· ˝Àì ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏+ä qT+&ç Á|ürø£\T, Á|üj÷Ó >∑y∫’Ó Á‹
<ëø± nìï $wüj÷· \q÷ q÷‘·q düe÷» dü«s¡÷|ü ìsêúsD¡ MT<ä, Ä$wüÿs¡D
ø£s¡Ôe´+ MT<ä yÓ\T>∑T Á|üdü]+#˚≥T¢ $X¯Bø£]+#·>∑\ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+
e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ ñ+<ë? ñ+~ nì düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü &É+ Á|üdTü ‘Ô êìøÏ kÕVü≤düyT˚
129
ne⁄‘·T+<˚y÷Ó . e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ëìøÏ Ä dü‘êÔ e⁄+~. ø±ì <äèø£Œ<∏yä T˚ (world
outlook ) dæ < ëΔ + ‘· + ( theory ) ø±<ä T . á ¬ s +&ç { Ï ø Ï ‘˚ & Ü dü Œ wü º + >±
‘Ó*j·Tø£b˛e&É+ e\¢ e÷]ÿ ‡düTº ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìï ÄyÓ÷~+#˚yêfi¯ófl #˚ùd
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù yÓqTø£ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+ ˇø£{Ï ñ+<äì uÛ≤$+#·&+É
»s¡T>∑T‘√+~.
n+<äTøπ Á‹|ü⁄sH¡ ì˚ eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄q÷, C….dæ.˙ Á|ü‘´˚ øÏ+∫ Á|ükÕÔ$+#·&+É
»s¡T>∑T‘·÷ e⁄+~. düeTdü´ |ü]cÕÿs¡+ »{Ï\eTì uÛj Ñ T· |ü&ç Ä Á|üjT· ‘êïH˚ï
|üøÿ£ ≈£î ô|{Ïº ‘·|Œæ +#·T≈£î ‹s¡>&∑ ÜìøÏ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô ñ+<äì,
˝Òø£ (Raymond Wiliams ˝≤>∑) kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü eékÕj·T+ ˝≤π> ˇø£ ñ
‘·Œ‘˚qÔ ì dæ<ëΔ+rø£]+∫ kÕVæ≤‘ê´ìï dü«j·T+ düeTè<äeΔ TsTTq e÷qeyê´bÕs¡+>±
$X‚w¢ +æ #˚ |ü˝≤j·Tqyê<ëìï ÄÁX¯sTT+#·≈î£ +&Ü, M[fl<äs› ÷¡ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
dæ<ëΔ+‘· Ä$wüÿs¡D u≤<Û´ä ‘·‘√ <Ûs’Ó ´¡ +>± ‘·\|ü&TÉ ‘·THêïs¡T. á Á|üjT· ‘·ï+ b+‘·
|ò\ü e+‘·yTÓ +Æ <√ #·÷&Ée\dæq nedüs+¡ ñ+~.
M˝…’qìï ‘·≈£îÿe Á|ü‘·´j·÷\‘√, düs¡fi¯yÓTÆq dü÷Árø£s¡D\‘√ $es¡D
sTTe«>∑\>∑&É+ eT+∫ dæ<ëΔ+‘ê\ \ø£åD+. Economy of concepts and
Explanatory principles ñ+&Ü\qï e÷≥. á $wüjT· +˝À C….dæ.ì ‘·|⁄ü Œ
|ü≥&º ÜìøÏ ˝Ò<Tä . ìC≤ìøÏ C….dæ.MT<ä $eTs¡Ù bø£ÿ&É edüT+Ô <ä+fÒ á bı<äT|ü⁄
eTØ b≈£îÿesTT‘˚ $es¡D |ü]~Û ≈£î~+#·T≈£îb˛j˚T Á|üe÷<ä+ e⁄+~.
ÁX¯eTqT, ÁX¯eT<√|æ&ìû C….dæ. kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ |ü⁄Hê~>± uÛ≤$kÕÔsT¡ .
kÕVæ≤‘·´+, ø£fi¯ ÁX¯eT˝À |ü⁄{≤ºsTT. ÁX¯eT #˚ùd Áø£eT+˝À ÁXÊ$T≈£î\T u≤Vü≤´
Á|ü|+ü #êìï ‘·eT~>± dü«+‘·+ #˚dTü ≈£î+{≤s¡T. ˇø£ u≤Vü≤´ edüTeÔ ⁄>±, $&ç>±
ñqï Á|üø£è‹, düe÷»+ ÁX¯eTÁø£eT+˝À eTìwæ|üs¡eTe⁄‘êsTT, ns¡úe+‘·
eTe⁄‘êsTT. Ä Áø£eT+˝ÀH˚ Ä˝À#·q |ü⁄{Ï+º ~. <ëìøÏ kÕVæ≤‘·´ s¡÷|ü+ Ç#˚Ã
bÕ≥ |ü⁄{Ï+º ~. á bÕ≥ \j·T Á|ü<ëÛ qyÓT+Æ ~. eTqTwüß\T b|ü⁄Œ&ÓH’ ê bø£ÿ&ÓH’ ê
ÁX¯eTÁø£e÷ìï \j·Tã<ä+Δ >± eT\T#·T≈£î+{≤s¡T. n~ ÁX¯eTqT ˇø£ >±&ç˝À |ü&d˚ æ
n\dü≥qT ‘·–dZ Tü +Ô ~. á XÊØs¡ø£ nedüs+¡ ‘√ bÕ≥T ˇø£ e÷qdæø£ nedüs+¡
≈£L&É ñ+≥T+~. @ \j·T‘√ X¯Øs¡+ ø£<Tä \T‘·T+<√ n<˚ \j·T‘√ ìã<äyΔ TÓ qÆ
130
bÕ≥ ÁX¯eTÁø£e÷ìï eT]+‘· düTHêj·÷dü+ #˚düTÔ+~. ÁX¯eT nqï|ü⁄&ÉT
dü+Á|ü<ëj·Tø£+>± Ä e÷≥≈£î sTTdüTqÔ ï ns¡+ú ˝À edü÷‘Ô Œ· ‹ÔH˚ C….dæ. Á|ükÕÔ$+∫Hê
nìï s¡ø±\ ÁX¯eT≈£L á $X‚w¢ Dü e]ÔdTü +Ô ~.
ˇø£ÿ kÕVæ≤‘·ý˚T ø±<äT, nìïs¡ø±\ Ä˝À#·q ÁX¯eTqT ÄÁX¯sTT+∫
s¡÷bı+<äT‘·T+~. Á|üø£è‹ì >∑T]+∫, Á|üø£è‹øÏ eTìwæøÏ ñqï dü+ã+<Ûëìï
>∑T]+∫, eTqTwüß\ eT<Û´ä e⁄+&˚ dü+ã+<Ûë\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q Ç<˚ Áø£eT+˝À
s¡÷bı+<äT‘·T+~. á Ä˝À#·q˝À¢ Ä~eT uÛÖ‹ø£yê<ä+‘√ bÕ≥T $C≤„q|ü]$T‹
qT+&ç |ü⁄{Ïqº n<äT“¤rø£sD¡ (mystification) ≈£L&É ñ+≥T+~. á ÁbÕø£è‹ø£
n<äT“¤rø£sD¡ |üsêsT÷ø£sD¡ jÓTTø£ÿ ‘=*s¡÷|ü+.
#ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eTÁø£eT+˝À ˇø£] ÁX¯eT eTs=ø£] kı‘·sÔ TT $$<Ûsä ÷¡ bÕ\
kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\T @s¡Œ&˚d]ü øÏ ÁX¯eTqT+&ç |ü⁄{Ïqº Ä˝À#·q |üsêsT÷ø£sD¡
#Ó+~ ô|‘·qÔ + #˚ùd esêZ\ #˚‘T· ˝À¢øÏ b˛‘·T+~. n+fÒ ÁXÊ$T≈£î\T Ä˝À∫+#·&+É
e÷H˚kÕÔsì¡ ø±<äT. yêfi¯fl Ä˝À#·q\T yêfi¯fl$ ø±≈£î+&Ü b˛‘êsTT. s¡÷|ü+˝À
ø±≈£îHêï, kÕsê+X¯+˝À n$ bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê\sTTb˛‘êsTT. ø£s¡à, bÕ|ü
|ü⁄D≤´\T, <Ûäs¡à+, |üs¡˝À≈£+, |üs¡eT‘·«+ kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìøÏ |ü⁄Hê~
sêfi¯fle⁄‘êsTT. kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü |üsêsT÷ø£sD¡ #Ó+~ <√|æ&eû sêZ\≈£î, kÕe÷õø£
ô|‘·ÔHêìøÏ nqT>∑TDýÓTÆq s¡÷bÕìï, dü«uÛ≤yêìï dü+‘·]+#·T≈£î+≥T+~.
uÛ≤yê\˝À nyêdüÔ$ø£‘·, s¡÷|ü+˝À dü+øÏ¢wüº‘· ô|s¡T>∑T‘êsTT. bÕ≥>± |ü⁄{Ïºq
ø£$‘·«+ #Û+· <√ìj·Te÷\≈£î ìã<äyΔ TÓ Æ b˛‘·T+~. bÕ≥>± $T–*b˛sTTq~ ≈£L&É
uÛ≤e+˝À Á|ü»\bÕ≥ ø±≈£î+&Ü b˛‘·T+~. ªC≤q|ü<ä bÕ≥\Tμ Á|ü»\ bÕ≥\T>±
|ü⁄{Ïº Áu≤Vü≤àD uÛ≤eC≤˝≤ìï ˇ+≥ã{Ï+º #·T≈£îì |üsêsTTyÓb’ ˛j˚T yÓH’ êìï C….dæ.
ñ<äV≤ü ]kÕÔsT¡ . nsTT‘˚ nìïbÕ≥\÷ ÁXÊ$Tø£es¡Z #Ó‘’ q· ´+‘√ |ü⁄{Ïº Ä ‘·sT¡ yê‘·
Áu≤Vü≤àD°øs£ D¡ #Ó+<ëj·Tì uÛ≤$+#·qedüs+¡ ˝Ò<Tä . ø±\Áø£eT+˝À Á|ü»\#Ó‘’ q· ý˚T
Áu≤Vü≤àD°øs£ D¡ #Ó+~q |æ<|ä ü C≤q|ü<ä bÕ≥\T |ü⁄≥Tºø˝£ ÀH˚ |üsêsT÷ø£sD¡ ≈£î
˝ÀqsTTe⁄+{≤sTT.
#ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À ø=‘·Ô <√|æ&û eédüú, ø=‘·Ô <√|æ&û dü+ã+<Ûë\T
@s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT kÕVæ≤‘·´+ ‘·<qä T>∑TDéTsTTq e÷s¡TŒ≈£î ˝Àqe⁄‘·T+~. |ü⁄Hê~
131
dü+ã+<Ûë\˝Àì e÷s¡TŒqqTdü]+∫ kÕVæ≤‘·´ edüTeÔ ⁄˝ÀH˚ ø±ø£, •\Œ dü+ã+<Ûä
eTsTTq $wüj·÷\˝À ≈£L&É e÷s¡TŒ\T ekÕÔsTT. uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú≈£L
ô|≥Tºã&ç<ëØ eédü≈ú L£ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT C….dæ. yê&Éø|£ ⁄ü $\Te\T ` neTàø£|⁄ü
$\Te\T nH˚ >∑‹‘·s¡ÿ+ ÁbÕ‹|ü~ø£>± $e]kÕÔs¡T. á ¬s+&ÉT düe÷C≤\
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ eT<Û´ä >∑\ ‘˚&ÜqT Ä ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä $X‚w¢ kæ ÕÔsT¡ . ñ‘·Œ‹Ô nj˚T´
edüTeÔ ⁄\˙ï ≈£L&É (ÁX¯eT X¯ø‘ÔÏ √ düV‰ü ) neTàø£|⁄ü $\Te\T>± ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+
(Generalised commodity Production) ã÷s¡Ty® ê eédüú ÁbÕ<∏$ä Tø£ \ø£Då +
ø±>±, Á|ü<ëÛ q+>± yê&Éø|£ ⁄ü $\Te\T>± ñ‘·Œ‹Ô ø±e&É+ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú
\ø£åD+ nH˚ ne>±Vü≤q á $X‚¢wüD≈£î |ü⁄Hê~. nsTT‘˚ ñ‘·Œ‹Ô neTàø£|ü⁄
$\Te\ s¡÷|ü+˝À »s¡>&∑ +É ã÷s¡Ty® ê eédüú Ä]úø£ |ü⁄Hê~øÏ ì»+>±H˚ ìsêíjT· ø£
(Definitive) \ø£Då + ø±>±, ñ‘·Œ‹Ô yê&Éø|£ ⁄ü $\Te\ s¡÷|ü+˝À »s¡>&∑ +É
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédüú Ä]úø£ |ü⁄Hê~øÏ <ëq+‘·≥<˚ ìsêíjT· ø£ >∑TD+ ø±<äT. Ç‘·s¡
ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\qT ˝…ø£ÿ˝ÀøÏ rdüTø√≈£î+&É uÛÑ÷kÕ«eT´ Ä]úø£ eédüúqT
Á|ü‹bÕ~+#·&É+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. n<äèwüºeXÊ‘·÷Ô, ªs¡düμ ª<Ûä«ìμ dæ<ëΔ+‘ê\qT
#·]Ã+#˚ yê´dü+˝À C….dæ. á ndüeTÁ>∑ ìs¡«#·q+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ≈É î£ +&É, eTq
<˚X¯ #·]Á‘·˝À uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú Ä$sê“¤yêìøÏ ø√XÊ+_ Á|ü‹bÕ~+∫q
dü+øÏw¢ eºü TsTTq #ê]Á‘·ø£ >∑eTHêìï kÕø£\´+>± Ä<Ûës¡+ #˚dTü ≈£îHêïs¡T. Ä~eT
uÛÖ‹ø£yê<ä Áù|s¡D‘√ ÁbÕs¡+uÛÑeTsTTq ªs¡düμ ª<Ûä«ìμ dæ<ëΔ+‘ê\T uÛÑ÷kÕ«eT´
eédüú eTT~πs Áø£eT+˝À n˝ÖøÏø£ |üse¡ T‘ê«ìï kÕ~Û+#·T≈£îqï Áø£e÷ìï $es¡+>±
#·÷|æ+#ês¡T. yÓ<’ ë´ìøÏ ≈£L&Ü eTq #·]Á‘·˝À Ç<˚ >∑‹ |ü{+ºÏ ~. bÕ+#· uÛÖ‹ø£
s¡kÕj·Tq XÊg+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç Ä~eT ∫øÏ‘ê‡ $C≤„q+ Áu≤Vü≤àD°øs£ D¡
#Ó+~ bÕs¡˝ÖøÏø£ ªC≤„q+μ nsTT+~, Äj·TTπs«<äeTsTT+~.
ÁX¯eT≈£î ‘√&ÉT>± bÕ≥>± ÁbÕs¡+uÛeÑ TsTTq ø£$‘·«+ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü˝ú À
#Û·+<√ã<äΔ ø£$‘·«eTsTT, ªe÷Á‘ê#Û·+<ädüT‡\ Á|üC≤kÕ«$Tø£ j·TT>∑+˝ÀøÏμ á
X¯‘êã›+˝À Á|üy•˚ +∫, ∫e]øÏ e#·q ø£$‘·«+ nsTT+~. ‹]– ø£$‘·«+ Á|ü»\
|üs+¡ ø±yê\+fÒ e#·q ø£$‘ê«ìï e~*ô|{Ïº bÕ≥qT #˚|≥ü øº £ ‘·|Œü <äì C….dæ.
>∑T]ÔkÕÔsT¡ . nsTT‘˚ <ëìøÏ $|üe¢ sê»ø°jT· Ä#·sD¡ nedüs+¡ ne⁄‘·T+~. Ä
132
Ä#·sD¡ ˝À uÛ≤>∑eTsTTq bÕ≥ ‹]– ø£$‘·qT Á|ü»\ |üs+¡ #˚dTü +Ô ~. Ä bÕ≥
‘·q u≤D°\qT |üsêsT÷ø£s¡D≈£î ˝ÀqsTTq ªÁ|ü»\bÕ≥μ \sTTq C≤q|ü<ä
kÕVæ≤‘·´+ qT+&ç m+#·T≈£îHêï, edüTÔe⁄˝À n~ Ç+¬ø+‘· e÷Á‘·+ |üsêsT÷
ø£sD¡ ≈£î ˝ÀqsTTq bÕ≥ ø±<äT. düŒwüeº TsTTq $|üe¢ kÕVæ≤‘·´+ ne⁄‘·T+~.
á >∑‹‘ê]ÿø£ Áø£e÷ìøÏ ø£$‘êØ‘·T\÷ Á|ürø£\÷ n\+ø±]ø£
Á|üj÷Ó >±\÷ |ü<ãä +<Ûë\÷ @ $<Û+ä >± ˝Àqe⁄‘êjÓ÷ C….dæ. #ê˝≤ #·øÿ£ >±
$e]+#·>*∑ >±s¡T. •˝≤Œìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É nqedüs+¡ nqT≈£îH˚ yêfi¯fløπ
ø±<äT, •˝≤Œìï >∑T]+∫ #·]Ã+#·&+É e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ kÕ<Û´ä + ø±<äqT≈£îH˚yêfi¯fl≈£î
≈£L&É C….dæ. $X‚w¢ Dü eT+∫ düe÷<Ûëq+. >∑‹‘·sêÿìï $&ÉeTs¡∫ #Óù|Œ $X‚w¢ Dü
dü«j·T+>± b+‘· >∑‹‘ê]ÿø£+>± ñ+&Ü˝À ll MT<ä C….dæ. sêdæq yê´dü+
#·øÿ£ >± #·÷|ædTü +Ô ~.
#ê˝≤ bı<äT|üsTTq dæ<ëΔ+‘·+‘√ #ê˝≤ $wüj÷· \T C….dæ. #Ó|Œü >∑*>±s¡T.
$X‚w¢ Dü ≈£î u≤≥ #·÷|ü>*∑ >±s¡T. eT]ø=ìï Á|üXï¯ \≈£î á dæ<ëΔ+‘· #·Á≥+ |ü]~Û˝ÀH˚
düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü >∑\+. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Ä]úø£ |ü⁄Hê~‘√ e⁄qï dü+ã+<ÛëH˚ï ø±ø£
Ç‘·s¡ ñ|ü]‘·\ n+XÊ\‘√ e⁄qï |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Ûë˙ï á dæ<ëΔ+‘· #·Á≥+˝ÀH˚
$e]+#·e#·TÃqT.
Çø£ X‚wü Á|üXï¯ \≈£î e<ë›+. dü+^‘ê˙ï ø£$‘ê«˙ï #·]Ã+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT \j·T≈£î
(rhythm) ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. ø£$‘·«+˝À \j·T ÁX¯eT‘√ |ü⁄{Ï+º <˚y÷Ó >±˙
ø£$‘·«+ ÁX¯eTqT+&ç |üsêsT÷ø£sD¡ #Ó+~q ‘·sT¡ yê‘· ≈£L&É \j·TqT ø√˝ÀŒ˝Ò<Tä .
ìC≤ìøÏ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ kÕVæ≤‘·´+˝ÀH˚ \j·T yÓÁ]‘·\\T y˚dæ ‘êH˚ ˇø£ |üse¡ ÷s¡+ú
ne⁄‘·T+~. sê>±˝≤|üq, yê<ä´ dü+^‘·+ yÓTT<ä\sTTq X¯ó<äΔ dü+^‘· s¡÷bÕ\T
≈£L&É uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü˝ú ÀH˚ n_Ûeè~Δ #Ó+<ësTT. Áø£eTã<äeΔ TsTTq X¯u≤›ìø°
\j·T ìã<äeΔ TsTTq uÛ≤yê\≈£L ÁX¯eT uÛ≤sêH˚ï ø±<äT, J$‘·+˝Àì nìï s¡ø±\
ndüeTÁ>∑‘q· ÷ ndü+‘·è|æ˙Ô eT]|æ+|üCùÒ d >∑TD+ ñ+~. ‘=*Hê&ÉT ÁX¯eT˝ÀH˚
bÕ≥ |ü⁄{Ïº ñ+&Ée#·TÃqT >±˙, ÁX¯eT $uÛ»Ñ q ô|]– J$‘·+ |ü]~Û $dü]Ô +∫q
‘·sT¡ yê‘· n<˚ bÕ≥ (Ç|ü⁄Œ&ÉT |üsêsT÷ø£è‘·eTsTTq ø£$‘·«+ s¡÷|ü+˝À) ø=‘·Ô
J$‘· s¡+>±\˝Àì ndü+‘·è|æøÔ Ï ñ|üXe¯ Tq+>± |üì #˚dTü +Ô ~. nX¯ø‘Ô£ · e\¢H√
133
ndü+dæ<äΔ‘· e\¢H√ eTq+ e´ø£Ô+ #˚j·T˝Òì nqTuÛÑyê\qT e´ø£Ô+ #˚düTÔ+~.
J$‘· nqTuÛÑe+˝Àì neédüú, ndüeTÁ>∑‘·\qT eTs¡|æ+|üCÒùd dü+|üPs¡í
nqTuÛyÑ ê˙ï düeTÁ>∑ kÂ+<äsê´˙ï b>∑T&ÉT~>∑T&ÉT>± e⁄+&˚ e÷qe ndæ‘Ô ê«ìï
eTs¡|æ+|üCÒùd \j·Tã<äΔ‘·q÷ ø£*ŒdüTÔ+~. ÁX¯eT $uÛÑ»q, <ëì‘√ u≤≥T
nqTuÛÑyê\ |ü]~Û ô|]π>ø=B› á nedüsê\T ô|s¡T>∑T‘êsTT. kÕVæ≤‘·´+ á
kÕe÷õø£ nedüsêìï kÕ~ÛdTü +Ô ~. ø±ãfÒº n~ bÕ\ø£ esêZ\ #˚‹˝À Á|ü#ês¡
Äj·TT<Û+ä >± |üì#˚dTü +Ô ~.
n≥º&TÉ >∑T esêZ\qT #Ó‘’ q· é+‘·T\qT #˚jT· &É+˝À bÕ≥≈£î >∑\ Á|ü<ëÛ q
kÕúHêìï H=øÏÿ #Óù|Œ dæ<ëΔ+‘·+‘√ u≤≥T, kÕe÷õø£ ÁX¯eT $uÛ»Ñ q |ò*ü ‘·+>±
n≥º&TÉ >∑T kÕΔsTTì <ë{Ï @ ø=+#Ó+ ô|ø’ bÏ ˛sTTq yê]qsTTHê @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£
Äø£≥Tº≈î£ H˚ á kÕVæ≤‘·´ nedüsêìï $X‚w¢ +æ #˚ dæ<ëΔ+‘·eT÷ ø±yê*. n≥º&TÉ >∑T
esêZ\≈£î #Ó+<äì yês¡+‘ê bÕ\ø£esêZ˝Ò ø±s¡T ø±ã{Ïº á $X‚w¢ Dü ‘·øDå£ sê»ø°jT·
nedüs+¡ ≈£L&Ü. n+‘·ø+£ fÒ eTTK´+>±, uÛ$Ñ wü´‘Y düe÷»+˝À kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
>∑\ bÕÁ‘·qT @ $<Û+ä >± ns¡+ú #˚dTü ø√yê˝À @ $<Û+ä >± |ü]|üP]Ô #˚j÷· ˝À
$X‚w¢ +æ #·Tø√e&Üìø° Ç~ nedüs+¡ . á $X‚w¢ Dü ø=s¡e&çq ø±s¡D+>±H˚ #ÓH’ ê
kÕ+düÿ è‹ø£ $|üe¢ +˝À @~ $|üe¢ kÕVæ≤‘·ýÓ÷ ‘Ó©ø£ {À≈£î>± n+‘·{˙Ï ôdHê‡sY
#˚ùdj·T&É+ »]–+~.
e÷qe J$‘· nqTuÛeÑ +˝Àì á neédü,ú n|ü]|üPs¡‘í · düV≤ü » dæ<eΔä Tì
es¡dZ eü ÷»+ b|ü⁄Œ&√ dæ<ëΔ+rø£]+∫+~. n~ ø£sà¡ |ò*ü ‘·eTH√, e÷qeC≤‹
|ü⁄≥Tºø˝£ ÀH˚ e⁄qï bÕ|ü|*üò ‘·eTH√, uÛ>Ñ e∑ +‘·T&ç Ç#·Ã¤ nH√ dü+Á|ü<ëj·T eT‘·
dæ<ëΔ+‘ê\T #Ó|üŒ>±, á $es¡D≈£î á X¯‘êã›+˝À Áô|ò+∫ ndæÔ‘·«yê<ä+
˝ÖøÏøs£ ÷¡ |ü+ Ç∫Ã á neédüú e÷qe eTqT>∑&˝É À n+‘·Øq¢ eTsTTq ndæ‘Ô «·
dü+~>∑Δ+ (the predicament of human existence) nì+~. á neédüú
b+‘·es¡≈î£ e÷qe kÕe÷õø£ J$‘·+˝À nìyês¡ýÓ÷ @ y˚Ts¡≈î£ #·]Á‘· ø£*Œ‘·y÷Ó
$X‚w¢ +æ #·&+É kÕVæ≤‘·´ #·sÃ¡ ≈£î #ê˝≤ nedüs+¡ . #ê˝≤es¡≈î£ Ç~ #·]Á‘· ø£*Œ‘·yT˚ .
n~Ûø±sê˙ï ÄdüT\Ô q÷ n+‘·sê\q÷ ìsêàD dü÷Á‘ê\T>± >∑\ düe÷»+ eTìwæøÏ
e÷qMj·TeTsTTq eTqT>∑&É nkÕ<Û´ä + #˚dæ <ëì kÕúq+˝À |ü]|üPs¡T&í sÉ TTq
134
uÛÑ>∑e+‘·T&çì ì\u…{Ïº+~. |üs¡eT eédæú‘·T&ÉsTTq yê&ç ©\\qT e]í+#˚
kÕVæ≤‘·´+‘√ ndüeTÁ>∑yTÓ qÆ e÷qe J$‘êìøÏ ñ|üXe¯ Tq+ ø£*–+∫+~. <˚e⁄&ÉT
b˛sTT yê&ç kÕúq+˝À CÒeTT‡u≤+&é e∫ÃHê á $wüj·T+˝À ‘˚&Ü ˝Ò<äT.
ì»eTsTTq <Ûs’Ó ê´ìø° |üsêÁø£e÷ìø° kÕúq+˝Òì J$‘·+ á ª≥÷ {ÖHé sö&û\μ
ø£<\ä∏ T $˙ #·~M MøÏ+å N dü+‘·è|æÔ #Ó+<ë*. sπ »sYu&¢Ò é n&É«s¡sº TTCŸyTÓ +{Ÿ˝À
ªeT>∑‘·Hêìïμ #·÷düTø=ì dü+ãs¡|ü&Ü*. Áù|eT≈£î dü+‘·è|æÔø£s¡eTsTTq ns¡ú+
#Ó | ü ⁄ Œø√˝Ò ì J$‘· + <ëìì ˝… ’ ˝ ≤eTpï ø£ < ∏ ä ˝ ÀH√ Áô|»sY ≈£ î ø£ ÿ sY
n&É«s¡sº TTCŸyTÓ +{Ÿ˝ÀH√ #·<Tä e⁄ø√yê*. ìC≤sTTrø° dü‘ê´ìø° ‘ê´>±ìø° <˚ìø°
kÕúq+ Çe«ì düe÷»+ Ä U≤∞\qT e÷qdæø£+>± |üP]+#˚ ø£\Œq\qT
eTq ø√dü+ düèwæ+º ∫ô|{Ï+º ~. J$‘êìï ø£fi‘¯ √ ø£$‘·«+‘√ dü+^‘·+‘√ |ü]|üPs¡+í
#˚dTü ≈£îH˚ á nedüs+¡ ñ+&ÉãfÒº bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+ Ä #Ó‘’ q· ´ s¡÷bÕ\˝ÀìøÏ
Á|üy•˚ +∫ yÓT<äfifl¯ qT ø=H˚d÷ü eÔ ⁄+~.
ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´+˝À ˇø£ dü+Á|ü<ëj·T+ ` eTTK´+>± Ä<ÛTä ìø£ e#·q
ø£$‘·«+ ` J$‘·+˝Àì n|ü]|üPs¡í‘·qT uÛÑ>∑e+‘·T&ç e+{Ï |üsêsT÷ø£è‘·
s¡÷bÕ\‘√ |ü]|üP]Ô #˚ùdã<äT\T, |ü<Tä qT>± e´ø£+Ô #˚jT· &É+ <ë«sê J$‘·
dü+~>±Δìï øå±fi¯q #˚ùd Á|üj·T‘·ï+ #˚düTÔ+~. Á|ü‘·´ø£å+>±H√ |üs√ø£å+>±H√
ndæ‘Ô «· yê<ä+ <ëì ‘ê‹«ø£ |ü⁄Hê~. ìC≤ìøÏ $|üe¢ ø£$‘·«+>± |æ\eã&˚ <ëì˝À
#ê˝≤uÛ≤>∑+ ≈£L&É á ø√e≈£î #Ó+~q<˚. n~ dü+~>±Δìï e´ø°Ôø£]+∫q+‘·
düV≤ü »+>± |ü]cÕÿsêìï #Ó|Œü <äT, #Ó|Œü C≤\<äT. b+<äTø£+fÒ e#·q ø£$‘ê«ìï
dü«+‘·+ #˚dTü ≈£îqï ô|{°ã÷s¡Ty® ê esêZìøÏ $|üe¢ + |ü]cÕÿs¡+ <=s¡øì£ ndæ‘Ô «·
dü+~>∑yΔ T˚ (existential predicament) ‘·|Œü dü+~>±Δ\≈£î |ü]cÕÿs¡+ ø±<äT.
nsTT‘˚, e÷qe J$‘· nqTuÛÑe+˝Àì n|ü]|üPs¡í‘· Á|ü<Ûëq+>±
kÕe÷õø£ ndüe÷q‘·\qT+&û es¡eZ édüqú T+&û |ü⁄{Ï+º <˚ nsTTHê ø=+‘·u≤Û >∑+
e÷qe eTqT>∑&˝É À n+‘·Øq¢ eTsTTq $wüjT· y˚T. e´øÏ|Ô sü +¡ >± #·÷ùdÔ e÷qe
J$‘·+˝À ndüeTÁ>∑‘,· n|üÁX¯ó‹ b|ü⁄Œ&É÷ b+‘√ø=+‘· ñ+{≤sTT. n_Ûeè~Δ
#Ó+~q ø£eT÷´ìdüTº düe÷»+˝ÀqsTTHê düπs e´øÏÔ e´øÏÔ>± dü+|üPs¡í+>±
dü+‘·è|æøÔ s£ e¡ TsTTq J$‘êìï bı+<ä&+É kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<äqTø√e&É+ ÁuÛyÑ T˚ . e´øÏÔ
135
e÷qyê[‘√ dü+|üPs¡+í >± eTy˚Tø£+ nsTT ‘êH=ø£ e´øÏ>Ô ± nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<ä&+É
e÷H˚jT· >∑*–qHê&˚ á n|ü]|üPs¡‘í · b˛‘·T+~. n+‘·{Ï #Ó‘’ q· ´+ ãVüQXÊ
b|üŒ{Ïø° n+<ä]ø° |üP]Ô>± kÕ<Û´ä + ø±<˚y÷Ó . Ä yÓ|’ ⁄ü e÷qe J$‘êìï q&ç|+æ #˚
ø£seÔ¡ ´+ ø£eT÷´ì»+ MT<ä e⁄+~. eTs√|üøÿ£ Ä ø£seÔ¡ ´+ }Vü≤≈£î ≈£L&É n+<äì
ìsêXÊyê<ä+ ñ+~. n~ e÷qe nqTuÛeÑ +˝Àì n|ü]|üPs¡‘í ≈· L£ ndüeTÁ>∑‘≈· L£
n|üÁX¯ó‹ø° |üse¡ T‘ê«ìï (absolute status) ÄbÕ~+∫ ndæ‘Ô «· yê<ä dæ<ëΔ+‘êìï
Ä$wü ÿ ]+∫+~. Ä <ä è ø£ Œ <∏ ë ìï e÷]ÿ ‡»+ ‹s¡ d ü ÿ ]+#˚ e TT+<ä T <ëì
Ä$sê“¤e+˝Àì ì»eTsTTq dü+~>±Δìï >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~.
kÕe÷õø£ ÁX¯eT$uÛ»Ñ q ô|]– düe÷»+ kÕ+πø‹ø£+>± |ü⁄s√>∑$T+∫q ø=B› á
dü+~>∑+Δ ô|]π> neø±X¯+ ñ+<äì ≈£L&É >∑T]Ô+#·e\dæq nedüs+¡ ñ+~. Ä
dü+~>±ΔìøÏ kÕVæ≤‘·´+˝À düV≤ü »eTsTTq kÕúq+ ñ+~. Ä dü+~>±Δìï bÕ≥ø£+fÒ
e#·qø£$‘·«y˚T u≤>± e´ø°øÔ ]£ +#·>\∑ <äT ø±ã{Ïº e#·q ø£$‘ê«ìø° kÕúq+ ñ+~.
Ä dü+~>∑+Δ eTq J$‘êìï ã\+>± ‘êøÏq|ü⁄Œ&ÉT kÕ<Ûës¡D n_Ûe´øÏÔ s¡÷bÕ\T
dü+‘·è|æ˙Ô j·Te⁄ ø±ã{Ïº Á|üj÷Ó >∑y∫’Ó Á‹ø° n~Ûyêdü$Ô ø£‘≈· L£ kÕVæ≤‘·´+˝À kÕúq+
ñ+~. M{Ï #ê≥Tq á dü+~>±Δìï XÊX¯«‘·eTsTTq J$‘·d÷ü Á‘·+>± ∫Árø£]+#˚
|ü˝≤j·Tq ‘·‘ê«˙ï, HÓs’ êXÊ´ìï Á|ü#ês¡+ #˚ùd Á|üjT· ‘êï˙ï, Á|üj÷Ó >∑ #ê|ü˝≤´˙ï
‘·|Œü ø£ $eT]Ù+#·e\dæ+<˚. nsTT‘˚ e´øÏøÔ ° e÷qyê[ø° eT<Û´ä qTqï yÓs’ T¡ <Û´ä +
|ü]cÕÿs¡+ ø±q+‘·es¡≈L£ eTq‘√ ñ+&˚ á ndæ‘Ô «· dü+~>±Δ\≈£î kÕVæ≤‘·´+˝À
kÕúq+ ñ+≥T+<äì eTs¡∫b˛sTTHê, <ëìì $e]+#˚ dæ<ëΔ+‘·+ nedüse¡ Tqï
$wüj÷· ìï $düà]+∫Hê bıs¡u≤≥T ne⁄‘·T+~.
kÕVæ≤‘·´+˝À eTs=ø£ >∑‹‘·sÿ¡ + ≈£L&É e⁄+~. n~ >∑‘êìø° uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô L£
eT<Û´ä qTqï >∑‹‘·sÿ¡ +. uÛ$Ñ wü´‘·TÔ >∑‘êìï Ä<Ûës¡+ #˚dTü ≈£î+≥÷ Ä$s¡“$¤ düT+Ô ~.
n+fÒ uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô î£ ;»+ >∑‘+· ˝ÀH˚ ñ+≥T+~. sêuÀj˚T ø±˝≤ìï >∑T]+∫
eTq+ }Væ≤+#·T≈£îH˚ ñqï‘·eTsTTq $\Te\˙ï #·]Á‘·˝ÀH˚ |ü⁄{≤ºsTT. n$
dü+|üPs¡í+>± ø±s¡´s¡÷|ü+ <ë\Ã>∑\ |ü]dæú‘·T\T ˝Òì <äX¯˝ÀH˚ eTqTwüß\
ÄX¯j÷· \˝À dü+|üPs¡í s¡÷|ü+ rdüT≈£îHêïsTT. dü‘´· +, nVæ≤+dü, ‘ê´>∑+, Áù|eT
yÓTT<ä\sTTq $\Te\T Ä<äsêÙ\T>± eTqTwüß\≈£î b|ü⁄Œ&É÷ Äø£s¸¡ Dj ° T· eTsTTq$
136
ø±ã{Ïº yê{Ï ù|s¡TMT<ä nD∫y˚‘q· T düeT]ú+#˚ kÕe÷õø£ ˙‹ì es¡dZ eü ÷»+
‘·j·÷s¡T#˚j·T>∑*–+~. neT\T #˚j·T>∑*–+~. á ã÷≥ø±ìï ‹s¡düÿ]dü÷Ô
n<˚ düeTj·T+˝À Ä Ä<äsêÙ\q÷ $\Te\q÷ yê{Ï ì»eTsTTq ns¡ú+˝À
ø±bÕ&ÉTø√e\dæq >∑‹‘ê]ÿø£ ø£seÔ¡ ´+ eTqMT<ä ñ+~. (C….dæ. á yê´kÕ\˝À
ˇø£{Ï s¬ +&ÉT #√≥¢ <˚e⁄&ç‘√u≤≥T Áù|eT ‘ê´>∑+ yÓTT<ä\sTTq yê{Ïì ≈£L&É
|üsêsT÷ø£è‘· $\Te\ì ˇπø>±≥q ø£{Ïº ‹s¡düÿ]+#·&É+ ø=+‘· Çã“+~
nì|æ+#·ø£ e÷q<äT.) kÕVæ≤‘·´+˝À >∑‘ø· ±\|ü⁄ #·]Á‘·qT+&û |ü⁄sêD≤\qT+&û
Ç‹eè‘êÔ\qsTTHê Á|ürø£\qsTTHê m+#·T≈£îH˚≥|ü⁄Œ&ÉT á >∑‹‘ê]ÿø£ <äèwæøº Ï
ÁbÕ<Ûëq´+ ñ+≥T+~. #·]Á‘·q÷ |ü⁄sêD≤\q÷ ø±fi¯flMT<ä ì\u…{ºÏ #·÷&Ée\dæ
ñ+≥T+~. ˇø£ >∑TVüQ&É÷, ˇø£ »{≤j·TTeP $|üe¢ kÕVæ≤‘·´+˝À kÕeT+‘·
<ëkÕ´ìøÏ Á|ürø£\e⁄‘ês¡T. ø±ì ùdïVü‰ìøÏ ø±<äT. ˇø£ $;ÛwDü T&ÉT neø±X¯
yê<ëìøÏ Á|ürø£ ne⁄‘ê&ÉT ø±ì <Ûsä à¡ ìs¡‹øÏ ø±<äT. $|üy¢ êìøÏ U≤+&ÉeeHêìï
<äVü≤q+ #˚dæq n–ï Á|ürø£ ø±>∑\<˚yÓ÷ ø±ì ôVAe÷–ï ø±>∑\<ë? ll
ñ|üj÷Ó –+∫q bÂsêDÏø£ Á|ürø£\T Äj·Tq >∑‹‘ê]ÿø£ <äèwæeº \¢ ‘·eT bÂsêDÏø‘£ q· T
n~Û>∑$T+∫ nuÛ≤e+ #˚XÊj·Tqï C….dæ. n_ÛÁbÕj·T+ dü‘·ý˚THê? ll
ø£$‘·«+˝Àì nkÕ<Ûës¡DyÓTqÆ y˚>+∑ e\¢ Ä Á|ürø£\T ‘·eT ª>∑‘êqT>∑‹ø£‘ê«ìïμ
n~Û>$∑ T+∫q≥T¢ nì|ædTü +Ô ~ ø±ì Á|ürø£\ b+|æø˝£ À ll ì»+>± n+‘·{Ï
>∑‹‘ê]ÿø£‘q· T Á|ü<]ä Ù+#ê&Ü n+fÒ nqTe÷qy˚T. ll dü+>∑‹ n≥T+∫
>∑‘êìø° uÛ$Ñ wü´‘·TøÔ ° eT<Û´ä ñqï >∑‹‘ê]ÿø£ dü+ã+<Ûëìï kÕVæ≤‘·´ düè»q˝Àq÷,
$eTs¡Ù˝Àq÷ düeTÁ>∑+>± Äø£[+|ü⁄ #˚dTü ø√e\dæq nedüs+¡ #ê˝≤ ñ+~.
e÷]ÿ ‡»+ e{Ïºb˛sTT+<äì Çyê«fi¯ bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ˝À¢ #ê˝≤eT+~
Á|üø{£ dÏ Tü HÔ êïs¡T. $|üe¢ b˛sê≥+ e{Ïbº ˛sTTq #√≥ $|üe¢ dæ<ëΔ+‘·+ e{Ïbº ˛e&É+˝À
ÄX¯Ãs¡´+ ˝Ò<Tä . <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·÷,Ô e{Ïbº ˛sTTq bÕXÊÃ‘·´ e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·Ty˚T
eTq y˚T<Ûëe⁄\≈£î Á|üe÷D≤\T HÓ\ø=\TŒ‘·÷ e⁄+~. s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ä+Δ
‘·sê«‘· bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝À e∫Ãq qj·÷ e÷]ÿ ‡düTº Ä˝À#·q ø=ìï Á|üXï¯ \T
˝ÒeBj·T>∑*–+~. ø=+‘· ø=‘·Ô $X‚w¢ Dü #˚jT· >∑*–+~. n|üŒ{Ïøπ ø£sT¡ &ÉT>∑{ºÏ
b˛sTTq ø£eT÷´ìdüTº bÕØº\ dæ<ëΔ+‘·y‘˚ \Ô· T ÄyÓ÷~+#·ì nH˚«wüD #˚|≥ü >º *∑ –+~.
137
ªkÕº*ì»+μ nH˚ ‹≥Tºe÷≥‘√ n+<äs÷¡ $eT]Ùdü÷Ô ñqï Ä]úø£ ìj·T‹yê<ä+
ìπs•› +∫q dæ<ëΔ+‘· eT÷s¡+â ‘√ $düT>∑T #Ó+~qyê]øÏ á qj·÷ e÷]ÿ ‡düTº
Ä˝À#·q ‘=* |ü]#·jT· +˝À ø=+‘· ñ‘˚CÔ ≤ìï áj·Te#·TÃqT >±ì eT]ø=+#Ó+
C≤Á>∑‘>Ô· ± |ü]o*ùdÔ n~ k˛$j·T{Ÿ dü+Á|ü<ëj·T+˝Àì #Ó&TÉ ‘√bÕ≥T eTÚ*ø£yTÓ qÆ
ø£eT÷´ìdüTº Ä<äsêÙH˚ï ‹s¡dÿü ]düT+Ô <˚y÷Ó qqï nqTe÷q+ sêø£ e÷q<äT. #ê˝≤
dü+øÏ¢wüºeTsTTq |ü<äC≤\+‘√, ø=+‘· qMq Ä˝À#·q‘√ eTq*ï Äø£≥Tº≈£îH˚
Ä<ÛTä ìø£ bÕXÊÃ‘·´ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·y‘˚ \Ô· ø£+fÒ Ä]úø£ ìj·T‹yê<ä
dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ #Ó+~q b˛sê≥ø±˝≤ìøÏ #Ó+~q ÁøÏd|ºü süò Y ø±&Ó«˝Ÿ e+{Ïyêπs
y˚T\ì|ædüTÔ+~.
ì»yÓTqÆ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+ n\÷Ôdsü Y (Althusser), sπ e÷+&é
$*j·TyéT‡ (Raymond Wiliams) \ b+&Ée÷e⁄\˝À <=s¡ø<£ Tä . C….dæ.MT<ä #ê˝≤
Á|üuÛ≤e+ y˚dæq C≤]® <∏ëeT‡Hé e+{Ï $eTs¡Ù≈£î\ ø£èwæì á >∑&É¶ MT<ä
ø=qkÕ–+#ê*. ˇø£ >∑<s›ä qY T ‘·j÷· s¡T#˚jT· >∑*–q á Á|üC≤b˛sê≥y˚T e÷]ÿ ‡düTº
kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘· düeTdü´\≈£î |ü]cÕÿsêìï ≈£L&Ü #·÷|ü>\∑ <äT. nsTT‘˚ Ä
nH˚«wüD C≤]® <∏ëeT‡Hé, ÁøÏd|ºü süò Y ø±&Ó«˝Ÿ\ ø±˝≤ìøÏ ñqï nqTuÛeÑ |ü]$T‹ì
n~Û>$∑ T+∫ á eT<Û´ä ø±\+˝À >∑&∫É q #·]Á‘·qT, Á|ü‘´˚ øÏ+∫ k˛wü*düTº <˚XÊ\
‹s√>∑eTq+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq Á|üX¯ï\qT, ne>±Vü≤qqT Äø£[+|ü⁄ #˚düT≈£îì
eTT+<äT≈£î kÕ>±*.
(C….dæ. |üP]Ôù|s¡T »>∑H√àVü≤Hê#ê]. ø±ø£rj·T j·T÷ìe]‡{°˝À Ç+^¢wüß ˝…ø£Ãs¡sY>±
|üì#˚XÊs¡T.)
138
ø£Hê´X¯ó\ÿs`sê»´+`sêC≤´+>∑jT· +Á‘+·
_Á{Ïwt yêfi¢̄ ø√s¡T\º T yêfi¢̄ <˚X+¯ ˝À b{≤¢ |üì #˚kÕÔj÷Ó >±˙ Çø£ÿ&É
eT≥Tº≈î£ yê{Ïì HÓ\ø=*Œq Hê{Ï qT+&ç áHê{Ï<ëø± ˇπøs¡ø+£ >± ÁuÛwÑ ßü |º {ü ºÏ
ñHêïsTT. ˇø£ÿ ø√s¡Tº dü+>∑‘˚ b+<äT≈£î, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·eTs‘ê ns‘˚. sê•˝À
HêHê{Ïø° |ü‘q· + ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä >±˙ >∑TD+ eT≥Tº≈î£ ÄHê&É÷ áHê&É÷ ˇø£ÿfÒ.
ªe÷ #·{≤º\T eT+∫y˚>±˙ MT sêeT|üŒ|ü+‘·Tfi¯fl ìjÓ÷>∑|⁄ü ‘Ó*$‘˚≥\T yê{Ïì
ÁuÛwÑ ßü |º {ü +Ïº #êμj·Tì ‘Ó\y¢ êfi¢̄+{≤πsyÓ÷. ø±ì ìcÕŒøÏøå +£ >± e÷{≤¢&TÉ ≈£î+fÒ Ä
#·{≤º\≈£L á ø£sD¡ ø° |£ ⁄ü ‘Ó*$‘˚≥\≈£L dü]>±Z n‹øÏ+~. <ëì ø√dü+ ÇB,
Bì ø√dü+ nB nqï≥T¢ dü]b˛j·÷sTT s¬ +&É÷. n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢≈î£ yÓTø±˝Ò
>∑T]+∫ ‘Ó©<äT >±˙ ‘Ó*dæ e⁄+fÒ ªn‘·>±&ÉT ≈£L&É ø£s¡Dy˚Tqwüμ nì
e⁄+&˚yê&˚y÷Ó . (y˚T#¢ Ã· ¤ ø£sD¡ eTsTT‘˚H+˚ !) ã÷s¡Ty® ê Á|üC≤‘·+Á‘· kÕ+Á|ü<ëj·T+
qT+&ç |ü⁄{Ïºq dü+düú\T |òüP´&É˝Ÿ Á|üuÛÑTe⁄\ eéVü‰s¡ Ø‘·T\≈£î Ç+‘· u≤>±
n‹ø±j·T+fÒ Ä ªÁ|üC≤‘·+Á‘· dü+Á|ü<ëj·T+ e\dü˝À rdüT≈£îqï s¡÷|ü+
n≥Te+{Ï~.μ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ ô|‘·HÔ êìï b+‘·e÷Á‘·+ Çã“+~ ô|≥º≈î£ +&Ü, sê»ø°jT·
ùd«#·Ã¤ ø£*Œ+#·≈£î+&É ªìcÕŒøÏåø£eTsTTq ìj·T+‘·è‘ê«ìïμ (Ç+bÕ]¸j·T˝Ÿ
&ÓkÕŒ{Ï»+ nH˚~ yÓTø±˝Ò Á|üj÷Ó –+∫q e÷≥) á uÛ÷Ñ kÕ«eT´ düe÷»+ MT<ä
HÓ\ø=˝≤Œ\qï Á_{Ïwt dü+ø£\Œ+ á dæ‹ú øÏ <ë] rdæ+~.
Hê´j·Teédüú á eT<Û´ä H˚ eTØ bÕ&ÉsTTb˛sTT+<ä˙, ˇø£|⁄ü Œ&ÉT eTTK´+>±
‘Ó\y¢ êfi¯fl bÕ\q˝À ` #ê˝≤ u≤>∑T+&ç+<ä˙ eTq*ï q$Tà+#·&ÜìøÏ ô|<ä\› T
Á|üjT· ‘·ï+ #˚dTü +Ô {≤s¡T. HêHê{Ïø° bÕ‘êfi≤ìøÏ #˚sT¡ e ne⁄‘·Tqï á n<Û√>∑eTHêìï
ø±<äHê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä >±˙ á #Ó≥Tº≈î£ N&É $‘·qÔ + Hê&˚ |ü{+ºÏ <äì
>∑T]Ô+#·ø£b˛‘˚ e÷Á‘·+ #·]Á‘· >∑eTHêìï eTq+ ‘·|ü⁄Œ>± ns¡ú+ #˚düT≈£îqï
yêfi¢̄eTe⁄‘ê+. ªªô|<ä› ô|<ä› eø°fió¯ ¢ ≈£L&Ü dæ>T∑ eZ ÷* ã]ô|{Ïº <=+>∑kÕøå±´\T
1992˝À sêdæq yê´dü+. n#·ÃsTT+~ e÷Á‘·+ 1997˝À. |ü⁄düÔø£+ ù|s¡T q÷πsfi¯fl
ø£Hê´X¯ó\ÿ+. ø£Hê´X¯ó\ÿ+ s¡#q· ≈£î q÷πsfi¯ófl ì+&çq dü+<äs“¡ +¤ >± yÓ\Ó T>∑T Á|ü#T· s¡D>± e∫Ã+~.
139
bÕsƒ+¡ #ÓãT‘ês¡T. ø=+<äsT¡ eTè<äes¡T\T ‹s¡>π dæ ø=≥ºeT+{≤s¡T. Hê e+{Ï
#ê<ädTü \Ô + Ç+ø=ø£ ø=+<äs+¡ n{Ïº bÕbÕìøÏ ˇ&ç>≥∑ Tºø√+ >±ì, e÷ bÕØº\
‘·s|¡ ⁄ü kÕ≈£îå \T ≈£L&Ü nã<ä+Δ #ÓãT‘·THêïs¡ì jÓT]–˙ï }s¡T≈£î+{≤+μμ ......
ªªì»eTsTTq kÕø£å ´+! @+ dü‘·´ø±\+! ì»e÷&˚yê&ÉT kÕøå±´ìøÏ sê&ÉT,
kÕøå±´ìø=#˚Ãyê&ÉT ì»e÷&É˝Ò&ÉT...μμ ªªyê~ì u≤~Û+#˚ ì»+ yê~ ‘·s¡|ü⁄
eø°\TøÏ nø£ÿs¡˝<Ò Tä . Á|ü‹yê~ì u≤~Û+#˚ ì»+ Á|ü‹yê~ eø°\Tø° nø£ÿs¡˝<Ò Tä .
Áø±ôd>±®$TH˚wHü é Äs¡+_Û+#˚d]ü øÏ b+‘·{Ï kÕø°å ø£$‘·«+ Äs¡+_ÛkÕÔ&TÉ ...μμ ªªeø°fió¯ ¢
nã<ëΔ˝≤&çùdÔ Hê´j·T+ ø£qTø√ÿe&ÜìøÏ J‘·+ |ü⁄#·TÃ≈£îH˚ »&ç® @+ CÒkÕÔ&+É &ç?μμ
nì n&ç–‘˚ ªªñuÛÑj·T bÕØº\ eø°fi¯ó¢ Ä&ç+#˚ nã<ëΔ\T #˚sTT |”πø≥≥Tº
sêdüT≈£î+{≤&ÉT.μμ á e÷≥\T Çyê«fi¯ ø=‘·>Ô ± eè‹Ô˝ÀøÏ ~– Ä<äsêÙ\T Ç+ø±
#Ó&ìÉ j·TTe Hê´j·Tyê~ n+≥Tqï$ ø±e⁄. 100 @fi¯¢ ÁøÏ‘+· kÂ»Hê´sêe⁄
|ü+‘·T\H˚ dü‘´· düs<ÛTä &ÉsTTq eø°\T #˚‘· >∑Ts¡C≤&É #Ó|Œæ +∫q$. Çyê«fi¯ n<äq+>±
@eTq>∑\+? »&ç>® ±s¡T Çs¡T bÕØº nã<ëΔ\qT #˚sTT |”øπ ≥≥Tº sêdüTø√e&ÉyT˚
ø±ø£ ªÄ ¬s+&ÉT nã<ëΔ\˝À <˚ìì ‘êqT dü‘·´+>± >∑T]Ô+#·<ä\#·T≈£î+{≤&√
ìs¡ísTT+#·Tø√e&ÜìøÏ #˚sTT ‘·&ÉT|ü⁄≈£î+{≤&ÉTμ ≈£L&Ü nì áHê{Ï eø°fi¯ó¢
n+{≤πsyÓ÷. ÄHê&ÉT eT≥Tº≈î£ Ç~ ˝Ò<Hä ê?
eT<ÛäTs¡yêDÏ ø£sf… eT<ÛäTs¡yêDÏ <ä>∑Zπs ñs&É>± sêeT|üŒ |ü+‘·T*ï
e~*+#·Tø√e&É+ ø√dü+ ÄyÓT ªHê ø£+f… @Bμ nì n‘·&ìç y˚~dÛ Tü +Ô ~. sêeT|üŒ
|ü+‘·T\T uÛj Ñ T· |ü&ç ôV≤&é ø±ìùdãº T˝ŸqT |ü≥Tºø=ì \Tu≤›e<ÛëqT¢ MT<ä Vü≤‘·´
øπ düT ô|&É‘êqì u…~]+∫ ø£+fÒ Ç|æŒ+#·eT+{≤&ÉT. ôV≤&éø±ìùdãº T\T Vü≤‘·´øπ düT
ô|≥º&ÉT>±ì \Tu≤›e<Ûëq¢qT u…~]+∫ ‘êqT \+#·+ |ü⁄#·TÃ≈£î+{≤&ÉT. ôV≤&é
ø±ìùdºãT˝Ÿ‘√ |üì nj˚T´≥≥T¢ ˝Ò<äì sêeT|üŒ |ü+‘·T\T ÇHéôdŒø£ºs¡TqT,
dü÷|üs¬ ï+≥Tq÷ |ü≥Tº≈î£ ì Vü≤‘·´ øπ düT ô|{Ïkº ÕÔ&TÉ . ôV≤&é ø±ìùdãº T˝Ÿ MT<ä |òsæ ê´<äT
≈£L&Ü #˚kÕÔ&TÉ . Ç|ü⁄Œ&ÉT \Tu≤›e<Ûëq¢qT ø±bÕ&˚ u≤<Û´ä ‘· ôV≤&éø±ìùdãº T˝Ÿ MT<ä
|ü&TÉ ‘·T+~. ìC≤ìøÏ \Tu≤›e<ÛëqT¢ ìs√›ùw. ndü\T Ä Vü≤‘˚´ nã<ä+Δ . Vü≤‘·´
<ëø± b+<äT≈£î, Vü≤‘·´ #˚j·Tã&É¶ qe e<ÛäTy˚ nã<äΔ+. ø£s¡≥ø£XÊÁdüTÔ\÷,
eT<ÛTä s¡yêD° dæ<ëΔ+‹ kÕj·T+‘√, MTHêøÏå kÕj·T+‘√ ø£*Œ+∫q nã<ä+Δ . nsTTHê
140
ø£Hê´X¯ó\ÿs`sê»´+`sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+
\Tu≤›e<ÛëqT¢ ìs√›wæ‘ê«ìï s¡TEe⁄ #˚j·T&ÜìøÏ <=s>∑ kÕøå±´\T ø±yê*.
(áHê{Ïø° ø√s¡T\º ˝À nã<ëΔ˝Ò ø±<äT, ìC≤\T ≈£L&Ü <=+>∑ kÕøå±´\‘√ ãTTEe⁄
#˚kÕÔsT¡ .) ø±ì ôV≤&é ø±ìùdãº T˝Ÿ ô|{Ï+º ∫q <=+>∑ kÕøå±´\qT ÇHé‡ô|ø£sº Y u…~]+∫
#Ó&>É =&É‘ê&ÉT. Ç<ä]› ˝À ÇHé‡ô|ø£sπº ã\e+‘·T&ÉT ø±ã{Ïº kÕ≈£îå \T n‘·ì ì»y˚T
#Ó|Œü <ä\#·T≈£î+{≤s¡T. ªb˛*XË{º° kÕø£å ´+ #ÓbÕŒ*μ nì ôV≤&é ø±ìùdãº T˝Ÿ n+fÒ
b˛*XË{ºÏ ªdæ‘+Ô· u≤ãTμ nHê*. ªb˛*XË{,º° ø£ã&É<ësY, kÕNÃø£+ #Óù|Ô #·+ù|kÕÔμqì
ÇHé‡ô|ø£ºs¡+fÒq÷ ªdæ‘·Ô+ u≤ãTμ nHê*. m+<äTø£+fÒ ÇHé‡ô|ø£ºsY ôV≤&é
ø±ìùdãº T˝ŸqT ã~© #˚sTT+#·>\∑ &ÉT ø±ã{Ï.º Çø£ kÕø£å ´+ be&ÉT #ÓbÕŒ\+{≤sê,
ªø√eT{Ï kÕø£å ´+ b+<äT≈£î, u≤|üH√fi¯ó¢ ø=+#Ó+ ôdsTT ‘·&ç|”ùdÔ kÕNÃ¤ø£+
#Óù|Œdæb˛‘ês¡T.μ
eT] øπ düT $#ê]+#˚ &ç|º” ø£˝ø… sº£ T¡ ? Ä kÕúsTTøÏ #Ó+~q n~Ûø±s¡¢ düs>∑‹
ÄHê&É÷ áHê&É÷ ˇø£f.Ò yêfi¯¢ ˙‹ì >∑T]+N q&Ée&çøq£ T >∑T]+N »q+
b|ü⁄Œ&É÷ ªn≥μ nH˚ nqT≈£î+{≤s¡T ‘·|üŒ ì»+ n|ü⁄Œ&˚ ‘Ó©<äT. ∫qïyêfi¯¢
<=+>∑ eéVü‰sê˝Ò ‘˚≥‘Ó\¢+>± ‘Ó*dæb˛‘êsTT. &ç|”º ø£˝…ø£ºs¡T \+#êìøÏ
˝Àã&É‘ê&Éì sêeT|üŒ|üs‘·T\T ñyê#·. n~ ø±ì|üì nì kÂ»Hê´sêe⁄ |ü+‘·T\T
n_ÛÁbÕj·T+. ô|>’ ± ªHê ùdïVæ≤‘·T&ÉTμ nì ‘·q kÂ»Hê´ìï n‘·>±&çøÏ ≈£L&É
ÄbÕ~kÕÔ&TÉ . &ÉãT“ ø£≈î£ ÿ]Ô ˝Ò<Tä >±˙ ªÁd”Ô e´düq+ ø£<Tä μ› nì ø£s≥¡ ø£XÊÁdüT\Ô T
n_ÛÁbÕj·T+. n+<äTøπ eT<ÛTä s¡yêDÏì n‘·ì <ä>sZ∑ ø¡ Ï |ü+|æ+∫ \Tu≤›e<ÛëqT¢ì
ø±bÕ&É<ëeTì Á|üj·T‹ïkÕÔ&ÉT. (eT<ÛäTs¡yêDÏ d”eT≈£îø£ÿ ` }s¡≈£îø£ÿ n+≥÷
#·sÃ¡ ô|{Ïº bÕ&ÉT #˚dTü +Ô ~). Çyê«fi¯ á s¡øe£ TsTTq #·sÃ¡ @ »&ç® >∑T]+∫, @
n~Ûø±] >∑T]+∫ »s¡>&∑ +É ˝Ò<Tä ?
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À sê»´+ (ùd{º Ÿ) dü«uÛ≤e+˝À eTÚs¡T´\ ø±\+ qT+&ç
»eVü≤sY ˝≤˝Ÿ HÓÁVüA ø±\+ <ëø± ` ˇø£ n$∫Ã¤qï‘· ñ+~. n$∫Ã¤qï‘·
ñ+<ä+fÒ ‘˚&Ü\T ˝ÒH˚˝Òeì ø±<äT, e÷s¡TŒ\T ndü˝Ò ˝Òeì ø±<äT. e÷s¡TŒ
$<Ûä«+düø£ s¡÷|ü+˝À sê˝Ò<äT. ø=‘·Ô n~Ûø±s¡+ bÕ‘· n~Ûø±sêìï ‘·q˝À
ÇeTT&ÉTÃ≈£î+~. bÕ‘· ô|‘·HÔ êìøÏ ø=‘·Ô eédü˝ú À #√≥T ø£*Œ+∫+~. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯
#·]Á‘·˝À @ $|üe¢ eT÷ áHê{Ï <ëø± dü+|üPs¡+í >± sê˝Ò<Tä . Á_{Ïwt e\dü
141
bÕ\q‘√ e∫Ãq ªÄ<ÛäTìø£‘·μ BìøÏ $TqVü‰sTT+|ü⁄ ø±<äT. bÕ‘· $|ü¢yê\T
ndü+|üPs¡+í >± ñs&çb˛e&ÜìøÏ >∑\ ø±s¡Dy˚T$T≥H˚~ Ç|üŒ{Ïø° #·]Á‘·ø±s¡T\˝À
#·sÃ¡ ˙j·÷+X¯yT˚ , ø±ì Á_{Ïwt e\dü bÕ\q‘√ e∫Ãq Ä<ÛTä ìø£‘· $wüjT· +˝À
$yê<ëìøÏ ô|<ä>› ± ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<Tä . n~ ìwüÿfi¯+ø£eTsTTq Ä<ÛTä ìø£‘· ø±<äT.
|òPü ´&É˝Ÿ eédü‘ú √ sêJ|ü&qç Ä<ÛTä ìø£‘.· e\dü bÕ\Hêedüsê\T s¬ +{Ïø° sêJ
≈£î~sêÃsTT.
Á_{Ïwt yêfi¢̄ ø√s¡T\º T uÛ≤s¡‘· Hê´j·Teédü˝ú À ô|ø’ Ï #·÷&É&ÜìøÏ dü]ø=‘·Ô
e÷s¡TŒ. yê{ÏøÏ eT÷\eTsTTq ã÷s¡Ty® ê #·≥+º eTqT <Ûsä à¡ XÊg+ ø£+fÒ #ê˝≤
_ÛqïeTsTTq~. n~ Á|ü|+ü #· #·]Á‘·˝Àì Á|üÁ|ü<eä∏ T Á|üC≤kÕ«eT´ $|üe¢ + qT+&ç
|ü⁄{Ï+º ~. eTqT <Ûsä à¡ XÊg+˝À Á|üC≤kÕ«eT´+ ˝ÒXe¯ T+‘·sTTHê ˝Ò<Tä . nsTTHê @
e÷Á‘·+ Çã“+~ ˝Ò≈î£ +&Ü á <˚X+¯ ˝Àì uÛ÷Ñ kÕ«eT´ ô|‘·+Ô <ëØ esêZ\T Ä
#· ≥ º + ‘√ Ä Hê´j· T eédü ú ‘ √ dü s ¡ T › ≈ £ î b˛>∑ * >±s¡ T . ‘· e T ô|‘· Ô H êìï
ø=qkÕ–+#·&ÜìøÏ ìs¡u´ÑÛ +‘·s+¡ >± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. Á|üC≤‘·+Á‘· eédüqú T HÓ\ø=˝ÒŒ
ñ<˚X› ´¯ + b+‘·e÷Á‘·+ ˝Ò≈î£ +&Ü e\dü bÕ\≈£î\T Á|üC≤‘·+Á‘· s¡÷|ü+ ñqï
dü+dü\ú qT MT~ qT+&ç HÓ\ø=˝ÒŒdü]øÏ n$ uÛ÷Ñ kÕ«eT´|ü⁄ }&É\T y˚kÕsTT.
n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢ ˝≤+{Ï ø√s¡Tº |ü≈îå£ \≈£î, sêeT|üŒ|ü+‘·T\T ˝≤+{Ï ` yêfi¢̄≈L£
Mfi¯≈¢ L£ E≥T¢ eTT&˚dæ Jeq+ #˚ùd õ‘·T\Ô e÷]øÏ á ø√s¡T\º eéVü‰s¡+ ø={Ïqº
|æ+&ç nsTT+~. Ç+^¢wt eTTø£ÿ\T sêø£b˛e&É+ Çã“+<˚. nsTT‘˚ Hê\T>∑T
u§fÒs¢ T¡ eTTø£ÿ\T H˚]Ãq –ØXÊ\T b+‘·eT+~ ˝ÒsT¡ ! Á>±eT+˝À ô|‘·+Ô <ës¡T>¢ ±
Á|ü»\ J$‘ê\qT XÊdæ+∫qyês¡T ø=‘·Ô sê»´+˝À ø√s¡Tº |ü≈îå£ \j·÷´s¡T. eø°fifl¯ ≈£î
ÁuÀø£sj ¢¡ ÷· ´s¡T. #Ó≥Tºø+Ï <ä |”&¢ sÉ j
¢¡ ÷· ´s¡T. eø°fifl‚ nj·÷´s¡T. M&ç uÛ÷Ñ $T yê&çø,°
yê&ç uÛ÷Ñ $T M&çø° sêdæq ø£sD¡ ≤\÷, ø£Ás¡ô|‘·qÔ +‘√ Á>±eT J$‘êìï XÊdæ+∫q
ô|<ä\› ÷ ø=‘·Ô sê»´+˝À ª*{Ï>π wüHμé qT Äj·TT<Û+ä >± |ü<Tä qTô|{≤ºsT¡ . sêeT|üŒ
|ü+‘·T\T ‘·qTï >∑÷]Ã ‘êqT #Ó|⁄ü Œ≈£îqï≥Tº á ‘ê\÷ø±˝À dæ$˝Ÿ y˚TõÁùd≥º T
mes=∫ÃHê sêeT|üŒ|ü+‘·T\T |ü|ü⁄Œ˝Òì |ü⁄\>∑+ ˝Ò<äT. ø√s¡Tº yêĆ≤´\≈£L,
‘ê+ã÷\+ Ç#˚ÃkÕqT Çø£ ‘·qTï≈£ #êe+&ç nH˚ dü+düÿ è‹ø° #·ø£ÿ>±
n‹øÏ+~. n+<äTøπ –ØX¯+ y˚wuü ≤Û wü\T #·÷dæ ª‘·Ts¡øμ£ nì ádü&+ç #·T≈£îqï
142
n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢≈î£ n‘·qT ø√s¡Tº ø±–‘ê\T Ç+^¢wt qT+&ç ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ ‘·sT¡ e® ÷
#˚jT· >∑\&Éì ‘Ó*j·T>±H˚ (˝Ò<ë ÁuÛ$Ñ T+#·>±H˚ ` –ØX¯+≈£î ì»+>± Ç+^¢wt @
bÕ{Ï e#·TÃH√ eTq≈£î Hê≥ø£+ ∫e]<ëø± ≈£L&Ü nqTuÛeÑ y˚T) n‘·ì MT<ä
ø√|ü+ |ü{≤|ü+#·\sTT b˛‘·T+~. bø£ÿ&É˝ìÒ yê‘·‡\´+ |ü⁄≥Tºø=düT+Ô ~.
–ØX¯+ Ç+^¢wt C≤„q+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&TÉ ≈£îH˚≥|ü⁄Œ&ÉT ˇø£ $wüjT· +
>∑eTì+#ê*. Á_{Ïwtyêfi¯ó¢ eTq <˚X¯s˝À HÓ\ø=*Œq sê»´+˝À Ç+^¢wüß≈£î
$\ø£Då eTsTTq kÕúq+ ñ+~. n~ øπ e\+ bÕ\≈£î\ uÛ≤wü eT≥Tºøπ ø±<äT. n~
n~Ûø±sêìøÏ dü+πø‘·+ ` »+<Ûä´+ Áu≤Vü≤àD≤´ìøÏ dü+πø‘·eTsTTq≥Tº. uÛ≤wü
n~Ûø±sêìøÏ dü+πø‘·eTsTT‘˚ uÛ≤wü>± <ëì \ø£åD≤\qT b˛>=≥Tº≈£î+≥T+~.
Ç|ü⁄Œ&ç+ø£ yêø£´ ìsêàD+, yê´ø£sD¡ +, uÛ≤e+ nø£ÿs¡˝<Ò Tä . Ç+^¢wßü e÷{≤¢&eÉ T+fÒ
ª{Ï«søÏ˝Ÿ {Ï«+øÏ˝Ÿ *{Ï˝Ÿ kÕºsμY ˇ|üŒC…|Œü &É+ eT≥Tºøπ e∫ÃHê #ê\T n~ Ç+^¢ùw.
á s¡V≤ü kÕ´ìï ø£ìô|{Ïqº |òTü qT&ÉT –ØX¯+. n+<ä] MT<ë n‘·ì Ä~Ûø±´ìøÏ
eT÷\+ á bs¡Tøπ . ∫e]øÏ @ ÁuÛeÑ T\÷ ˝Òì eT<ÛTä s¡yêDÏì ≈£L&Ü ÁuÛ$Ñ T+|ü
CÒjT· >∑*>±&É+fÒ n~ Ç+^¢wßü eTTø£ÿ\ eTVæ≤y˚T. ø=ìï ‘·sê\ ÁøÏ+<ä |ü]¸jT· Hé
ns¡;“ uÛ≤wü\≈£î eTq <˚X+¯ ˝À Ç<˚ kÕúq+ ñ+&ç+~. n|ü⁄Œ&ÉT Áu≤Vü≤àDT\T Ä
uÛ≤wü\T H˚s¡TÃø=ì sêC≤´~Ûø±s¡ yêÚ≤´‘·\T>± ‘·eT≈£î dü+Á|ü<ëj·Tø£+>±
ñ+&çq kÕúHêìï ø±bÕ&ÉTø√>∑*>±s¡T. 19e X¯‘êã›+ e#˚Ãdü]øÏ n<˚ ø±s¡D+>±
Ç+^¢wßü ˇ+≥ã{Ï+º #·T≈£îHêïs¡T. Bì‘√ HêX¯qeTsTTb˛‘·÷ ñ+<äì s¡TdüsT¡ dü
˝≤&çq #ê<ädüTÔ&ÉT n–ïVü≤√Á‘êe<ÛëqT¢ ˝≤+{Ïyê&ÉT düVæ≤‘·+ –ØX¯+ Ç+^¢wt
eTTø£ÿ\ e÷j·T˝À |ü&øÉ £ ‘·|Œü ˝Ò<Tä . Ç+ø£ ∫qï ‘·s+¡ dü+>∑‹ #Óù|Œ<˚eTT+~?
<ä]Á<ä|⁄ü dü+düÿ è‘·+ e~*ô|{Ïº Ç+^¢wt H˚sT¡ Ãø=ì q÷‘·q sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+˝À
@<√ ˇø£ n+‘·dTü ˝Ô À ø£*dæb˛<ëeTqï Äø±+ø£‘å √H˚ ø£<ë ø£s≥¡ ø£XÊÁdüT\Ô T •wüß´&ÉT
>∑Ts¡Te⁄>±s¡T Ç+^¢wt H˚sT¡ Œ‘êqì Vü‰MT Çe«>±H˚ n+<äT≈£î Á|ü‹|ò\ü +>± ne÷àsTT
y˚w+ü y˚dæ \Tu≤›e<ÛëqT¢‘√ $yêVü≤+ Hê≥ø£+ Ä&É&ÜìøÏ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT! Ä
ÄX¯ ˝Òøb£ ˛‘˚ ø£Hê´X¯ó\ÿy˚T ˝Ò<Tä .
düe÷»+˝À ˙‹ø° q&Ée&çø£≈£L Á|üe÷D≤\qT ìπs›•+#˚ $<Ûëj·T≈£î
\T+{≤s¡T. yêfi¯¢|ü≥¢ $<Û˚j·T‘· eTq <Ûäs¡à+. $<Û˚j·TT\+ ø±ø£b˛‘˚ eTq*ï
143
•øÏkå ÕÔsT¡ . <˚e⁄&ÉT, sê»´+ Á|ü<ëÛ qeTsTTq $<Ûëj·T≈£î\T. Ç+{Ï+{≤ }s¡÷sê
ñqï ôdø£+&éÁ>π &é ˝Òø£ ∫\¢s¡ $<Ûëj·T≈£î\T <˚e⁄&ç ù|]{≤, sê»´+ ù|]{≤,
<Ûsä à¡ + ù|]{≤, XÊdüHê\ ù|]{≤ ‘·eT ô|‘·HÔ êìï düeT]ú+#·T≈£î+{≤s¡T. XÊdüHê\
uÛ≤sêìï, <Ûäsêàìï ì\u…fÒº u≤<Ûä´‘·q÷ yÓ÷düTÔHêïeT+≥÷ eTq*ï |ü]
bÕ*düT+Ô {≤s¡T. nsTT‘˚ <Ûsä êàìø°, XÊdüHê\≈£L ø£s\Ô¡ sTTq <˚e⁄&ç˙ sêC≤´˙ï
XÊdæ+#˚ yê¬ses¡÷ ˝ÒqfÒº yê{Ï ù|s¡T MT<ä eTq*ï |ü]bÕ*+#˚ yê]ì ≈£L&É
XÊdæ+#˚yês¡T ˝ÒsT¡ . Vü≤e˝≤›sT¡ eTTqdüãT‘√ nqï≥Tº ª>∑es¡ïyÓT+≥T, <˚e⁄fi¯ó,¢
Áu≤eTà\T ` yê] H˚sê\T yê]$, yê{Ï‘√ eTq≈£î |üì˝Ò<äT. eTq uÛÑøÏÔ
eTq≈£î+&Ü\μ. á $<Ûëj·T≈£î\ qT+&ç e÷qe C≤‹øÏ $eTTøÏÔ \_Û+∫qHê&˚
#·]Á‘· #·s¡eT<äX¯ #˚s¡T≈£îqï≥Tº. n|üŒ{Ï<ëø± e∫Ãq nìï $|ü¢yê\÷
ndü+|üPs¡eí TsTTqy˚. ã+&çyê&çøÏ H˚wqü ˝Ÿ ø±+Á¬>dt >∑T]+∫ ª¬s+&ÉT >∑+≥\Tμ
˝…øÃ£ sY Çe«>± n+‘ê $ì Ä ª>±&ç<ä ø=&ÉT≈£îμ e÷ eP] ôV≤&éø±ìùdãº T˝Ÿì
ø±+Á¬>dtyês¡T m|ü⁄Œ&ÉT ã~© #˚kÕÔsì¡ n&ç>±&Éì ñ≥+øÏ+∫ ª|ü˝≥¢… ÷] |”|⁄ü ˝Ÿ
˝…øÃ£ s¡ø¢ Ï nHé|{æò Ÿμ nì –ØX¯+ ìsêΔ]+#ê&ÉT >±˙ ã+&çyê&ç Äø±+ø£qå T dü]>±Z
ns¡ú+ #˚düTø=ì ˇø£ÿ ôV≤&éø±ìùdºãT˝Ÿπø ø±ø£ düø£\ ô|‘·Ô+<ëØ esêZ\≈£L
e]Ô+|üCdÒ Tü ≈£î+fÒ Á|üC≤‘·+Á‘· ñ<äéT+ nC…+&Ü eTq≈£î ne>∑‘+· ne⁄‘·T+~.
ø=‘·Ô>± e∫Ãq $ø√º]j·÷ sêDÏ >∑es¡ïyÓT+≥T ø£˙dü+ bÕ‘· <˚e⁄fi¯flq÷
Áu≤Vü≤àD≤´˙ï <Óã“ø={Ïº e⁄+fÒ $T–*q |üì Á|ü»\T #˚dTü ø=ì ñ+<äTsπ yÓ÷.
ø±ì n~ bÕ‘· <˚e⁄fi¢̄ düsd¡ qü ‘êq÷ ˇø£ <˚e‘·sTT ≈£Ls¡TÃ+~. j·T÷s¡|˝t À
sê#·]ø±*ï n+‘·+ #˚dæ #·]Ã n~Ûø±sêìøÏ ‘√ø£ ø£‹]Ô +∫ ã÷s¡Ty® ê sêC≤´+>∑
j·T+Á‘êìï HÓ\ø=*Œq Á|üC≤kÕ«eT´+ Çø£ÿ&É ìj·T+‘·è‘·«eTj·T uÛ÷Ñ kÕ«eT´+‘√,
sê#·]ø£+‘√, Áu≤Vü≤àD´+‘√ XÊ+‹j·TT‘· düV≤ü Jeq+ #˚dsæ ~.
Ä XÊ+‹j·TT‘· düVü≤Jeq+˝À ∫qï ∫qï yÓ’s¡T<Ûë´\T ˝Òø£b˛˝Ò<äT.
sêeT|üŒ|ü+‘·T\+‘·{Ï yê&çì ø=‘·>Ô ± |ü⁄≥Tºø=∫Ãq ôV≤&é ø±ìùdãº T˝Ÿ eT÷&ÉT
#Ós¡Te⁄\ ˙fi¯ó¢ ‘ê–kÕÔ&ÉT. e<ä›qï ø=B› eT<ÛäTs¡yêDÏ $+≥T+&É>± ∫*|æ>±
@ø£e#·q Á|üj÷Ó >∑+ #˚dæ |ü+‘·T\T |üsT¡ e⁄ rkÕÔ&TÉ . ª\Tu≤›e<ÛëqT¢ ô|fi≤¢&qç
>∑T+≥ eT<ÛTä s¡yêDÏ ‘ê\÷≈£î ø£+f… rdüTø=ì bÕ]b˛sTTs<äμì sêeT|üŒ|ü+‘·T\T
144
Ä<äTsê›>± |òsæ ê´<äT #˚ùdÔ Ä ª>∑T+≥μ ndü\T >∑T+≥ ø±<ä˙, Ä ô|[¢ ndü\T ô|[¢
ø±<ä˙ ‘Ó*d” |ü+‘·T\T≈£î #Ó|Œü ≈£î+&É ‘ê|”>± #·sÃ¡ yÓTT<ä\Tô|&É‘ê&ÉT. ø£+f…
<äøÏÿ+#·Tø√e&É+ ø√dü+ \Tu≤›e<ÛëqT¢ MT<ä K÷˙ πødüT ô|{Ïº+#·&ÜìøÏ
sêeT|üŒ|ü+‘·T\T #ê˝≤ ø£w|ºü &ü eÉ \dæ edüT+Ô ~. ø£*ø±\+ ø±ø£b˛‘˚ Áu≤Vü≤à&ÉT
b˛©k˛&çï Ç+‘·>± n&ÉTø√ÿe&Ée÷? ª&ÉãT“ ù|\TÔ+<äμì ÄX¯ ô|&É‘ê&ÉT. ªb˛©düT
&É÷´{° u…~]+#·&Éy˚T ø£<ëμ nì ìwüOºs¡+ Ä&É‘ê&ÉT. ôV≤&é ø±ìùdºãT˝Ÿ
dü‘´· dü+<ÛTä &ÉT ø±<äT>±˙ Vü≤‘·´ ì»+>± »s¡>˝∑ <Ò ìä ‘Ó*dæqyê&ÉT ø±ã{Ïº øπ düT
ô|≥º&ÉT. \Tu≤›e<ÛëqT¢qT u…~]+∫ ‘êqT ªHê\T>∑T sêfi¯ó¢ ‘·&ÉT|ü⁄ø=ìμ
}s¡T≈£î+{≤&ÉT. πødüT ô|{Ïº+#·&ÜìøÏ sêeT|üŒ|ü+‘·T\T ÇHé‡ô|ø£ºsYq÷
dü÷|üs¬ ï+≥Tq÷ |ü≥Tºø√e\dæ edüT+Ô ~.
Ç+^¢w˝t À ª˝≤ n+&é Äs¡s¶ μY nH˚ <ëìì ‘Ó\T>∑T˝À ªXÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· Tμ
nq&É+ n\es¡TÃ≈£îHêï+. ª˝≤μ dü+>∑‹ n{≤¢>T∑ +∫ ªÄs¡s¶ μY nH˚ e÷≥ øπ e\+
kÕe÷õø£ XÊ+‹˙ uÛÑÁ<ä‘·q÷ dü÷∫+#·<äT. eékÕú>∑‘·eTsTTq uÛÑÁ<ä‘·qT
dü÷∫düT+Ô ~. n+fÒ <=MTà\÷, <=+>∑‘H· ê\÷ eT≥Tºøπ ø±<äT. eédüú ìsêàD≤ìï
ø£~*+#˚~ @<äsTTHê nuÛÁÑ <ä‘.˚ eédüú ìsêàD≤ìï #Ó≈î£ ÿ #Ó<sä ≈¡ î£ +&Ü ø±bÕ&É&+É
sê»´+ Á|ü<ëÛ q ø£seÔ¡ ´+. #·{≤º\÷, ø√s¡T\º ÷, b˛©düT\÷ ñ+&˚~ n+<äTø√düyT˚ .
kÕe÷õø£ eédüôú |q’ »]π> ‹s¡T>∑Tu≤≥TqT H˚s#¡ ≥· +º |ü]~Û˝ÀøÏ rdüTø=∫Ã
|”q˝Ÿø√&é øÏ+<ä $#ê]+∫ •øÏdå Tü +Ô ~ Ä<ÛTä ìø£ ã÷s¡Ty® ê sê»´+. eT‘ê#êsê\≈£L
<Ûsä à¡ XÊÁkÕÔ\≈£L eT<Û´ä j·TT>±\˝À eékÕú>‘∑ e· TsTTq uÛÁÑ <ä‘q· T ì\u…≥&º +É ˝À
ñ+&çq bÕÁ‘·qT ˝ÖøÏø‘£ · ù|]≥ ‹s¡dÿü ]+∫q ã÷s¡Ty® ê sê»´+ Ä bÕÁ‘·qT
H˚s¡ #·{≤ºìøÏ n|üŒ–+∫+~. –ØX¯+ ãT#·ÃeTàqT ª˝ÒeBdüT≈£îb˛e&É+μ ˇø£|⁄ü Œ&ÉT
<Ûsä à¡ $s¡T<äeΔ TsTT ñ+&˚~. <Ûsä êàìï n‹Áø£$T+∫q+<äT≈£î –ØX¯+ •øå±s¡TΩ&sÉ TT
ñ+&˚yê&ÉT. Á_{Ïwt bÕ\q˝À Äª<Ûsä à¡ +μ ‘·q XÊdüHê~Ûø±sêìï ø√˝ÀŒsTT+~.
nsTT‘˚ kÕe÷õø£ eédü˝ú À ‘·q bÕÁ‘·q~ ø√˝ÀŒ˝Ò<Tä . yÓTT<ä{À¢ Áu≤Vü≤àD≤´ìï
ø£˙dü+>± dü+düÿ]+#·&ÜìøÏ |üPqTø=qï Á_{Ïwt bÕ\≈£î\T b˛qT b˛qT Ä
dü+düÿs¡D u≤<Ûä´‘·qT yÓ’j·TøÏÔø£ #=s¡e≈£î e~*ô|{Ïº Áu≤Vü≤àD´+‘√ düyÓTÆø£´
düV≤ü Jeq+ #˚jT· kÕ>±s¡T. –ØX¯+ (n‘·ì ìC≤sTTr dü+>∑‹ |üøÿ£ ≈£î ô|&ç‘)˚
145
Áu≤Vü≤àD´+ MT<ä #˚dqæ ‹s¡T>∑Tu≤≥T &ç|º” ø£˝ø… sº£ Y ø√s¡T˝º À ªnã¶øHå£ μé øπ düsTT+~.
|”q˝Ÿ ø√&éø+Ï <ä H˚se¡ TsTT+~. Ä &ç|º” ø£˝ø… sº£ T¡ Áu≤Vü≤àD≤´ìï <˚«wæ+#˚ e´øÏÔ
nsTTq|üŒ{Ïø,° |òsæ ê´<äT˝À –ØX¯+ ‘·+Á&ç ù|s¡T, }] ù|s¡T düÁø£eT+>± ˝Òeqï
kÕ+πø‹ø£ ø±s¡D+ e\¢ e÷Á‘·yT˚ <ëìøÏ nuÛ´Ñ +‘·s+¡ #Ó|Œü >∑\&ÉT. n˙ï düÁø£eT+>±
ñs&ç e⁄+fÒ, kÕøå±´\T ñ+&ç ñ+fÒ n+‘·{Ï Áu≤Vü≤àD<˚«w” –ØXÊìøÏ •ø£å
y˚j·Te\dæ+<˚. Á_{Ïwt e\dü sê»´+ Áu≤Vü≤àD´+‘√ n+‘·>± sêJ|ü&ç+~.
ˇø£ÿ Áu≤Vü≤àD´+‘√H˚ ø±<äT, düø\£ uÛ÷Ñ kÕéT´ dü+ã+<Ûë\‘√q÷ n+‘·>± sêJ
|ü&+ç ~. Ä sêJ qT+&ç |ü⁄{Ïqº á sê»´+ áHê{Ïø° eTq*ï @\T‘·T+~. Ç+ø£
$T˝Ÿ <=s¡>±s¡÷, yÓTø±˝Ò <=s¡>±s¡÷, HÓÁVüA <=s¡>±s¡÷ bìï ˝…øÃ£ ]¢∫ÃHê n~
Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± b{≤¢ ñ+&É>\∑ <äT?
á $ø£è‘· düèwæº b˛qT b˛qT #ê˝≤ sêø£då sü ÷¡ |ü+ rdüT≈£î+~. <ëìì
#·÷dæ ùV≤fi¯q>± qe⁄«≈£îH˚ ø±\+ >∑&∫ç b˛sTT+~. >∑Ts¡C≤&É düèwæ+º ∫q ôV≤&é
ø±ìùdºãT˝Ÿ õ‘·TÔ\T #·÷dæ ø£˙dü+ qe⁄«ø√>∑\+. ø√s¡Tº ÁuÛÑwüº‘ê«ìï >∑T]+∫
kÂ»Hê´sêe⁄ |ü + ‘· T \T ˝… ø £ Ã sY Çdü T Ô + fÒ ne÷j· T ø£ | ü ⁄ bò ˛ E ô|{Ï º
dü+ÁuÛeÑ ÷X¯Ãsê´\‘√ ‹\øÏ+#˚ –ØX¯+ q≥q #·÷dæ ≈£L&Ü qe⁄«ø√>∑\+. ns<ä]ø°
uÛjÑ T· |ü&˚ b˛*XË{‘ºÏ √ u≤≥T <äj÷· ´ìøÏ ôd‘’ +· uÛj
Ñ T· |ü&ìÉ ndæ]>±&ÉT, <äj÷· ´ìï
d”kÕ˝À ã+~Û+#·>\∑ #·‘T· s¡T&ÉT >∑es¡jT· ´, <äj÷· ´ìπø ø±<äT <˚e⁄&çø° uÛj Ñ T· |ü&ìÉ
u…s’ ê– ÇHé‡ô|ø£sº T¡ ≈£î uÛj
Ñ T· |ü&ç kÕø£å ´+ Çe«≈£î+&É |ü˝≤j·Tq+ ∫‘·–Ô s#·&+É
#·÷dæ ôV≤&é ø±ìùdãº T˝Ÿ ø£&TÉ |ü⁄ ‘·sT¡ ≈£îÿb˛‘·T+fÒq÷ #·~$ qe⁄«ø√>∑\+. ø±˙
Çyê«fi¯ ø√s¡T\º q÷, b˛©düT\q÷, ªsê»´+μ düø\£ n+>±\q÷ #·÷dæ qe⁄«ø√>∑\
s√E\T b˛j·÷sTT. ã+&çyê&ç ø√]ø£ Çyê«fi¯ |ü˝≥¢… ÷] u…‘’ T· ø√]ø£ ø±<äT, <˚X¯
Á|ü»\ ø√]ø£ nsTT+~.
146
#·]Á‘,· eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
ø£<∏ë kÕVæ≤‘ê´ìøÏ edüTÔyÓ|ü&É÷ ªeTìùwμ. ˇø£ j·TT<ëΔìï >∑T]+∫
ˇø£ $<ë´\j·÷ìï >∑T]+∫ ˇø£ ÄdüŒÁ‹ >∑T]+∫ sêdæq ø£<\ä∏ ÷, qe\\÷
˝Òø£b˛˝Ò<äT. ø±˙ yê≥+‘·≥$ kÕVæ≤‘·´+ ø±C≤\e⁄. j·TT<äΔ+˝À eTqTwüß\
>∑T]+∫, $<ë´\j·T+˝À eTqTwüß\ >∑T]+∫, ÄdüŒÁ‹˝À eTqTwüß\ >∑T]+∫
düeTs¡eú +‘·+>± sêdæ+<˚ kÕVæ≤‘·´+ ø±>∑\<äT. Ä H˚|<ü ´ä∏ + @<√ ˇø£ H˚|<ü ´ä∏ +
ø±ø£ kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+˝À ø°\ø£ kÕúq+˝À ñqï #ê]Á‘·ø£ dü+<äs¡“¤+
nsTTq|ü&ÉT n~ ì*∫b˛j˚T kÕVæ≤‘·´+ ø±>∑\<äT.
Ä H˚|<ü ´ä∏ +˝À nuÛTÑ ´<äjT· + yÓ|’ ⁄ü ì\ã&˚<˚ >=|üŒ kÕVæ≤‘·´+>± ì*∫
b˛‘·T+<äì ≈£L&Ü #Ó|Œü >∑*–‘˚ u≤>∑T+&ÉTqT. ø±˙ n~ ì»+ ø±<äT. ˝À‘·sTTq
@ #ê]Á‘·ø£ |ü]D≤eTeTsTTHê nH˚ø£ ÄX¯\q÷ Äø±+ø£å\q÷ uÛÑj·÷\q÷
y˚T˝§ÿ\T|ü⁄‘·T+~. n|üŒ{Ïes¡≈î£ |ü{+ºÏ #·Tø√ì J$‘· $X‚cÕ\|ü≥¢ ≈£î‘·÷Vü≤˝≤ìï
y˚T˝§ÿ\T|ü⁄‘·T+~. J$‘·+ô|q’ ˇø£ ã\yÓTqÆ dü]Ã˝…{’ Ÿ y˚dTü +Ô ~. Ä y˚T˝§ÿ\T|ü⁄˝À
ÄX¯ ø£+fÒ uÛjÑ T· y˚T Á|ü<ëÛ qeTsTTHê ` s¬ +&ç+{Ïø+£ f… ì]¢|eÔü TsTTq ≈£î‘·÷Vü≤\y˚T
Á|ü<ëÛ qeTsTTHê ` n~ Nø£{Ï ø√D≤\˝À <ë– e⁄qï e÷qe J$‘· $X‚cÕ\ô|q’
ªuÛÑfi¯óflqμ ñ<äsTT+#˚ Á|üuÛ≤‘· Á|ükÕs¡y˚T. ìùdÔ»eTsTTq ã‘·T≈£î Nø£≥¢˝À
#·÷&É{≤ìøÏ @MT ˝Ò<qä T≈£îqï ø£fifl¯ ≈£î nH˚ø£ ø=‘·Ô $wüj÷· \qT ` n$ ìC≤ìøÏ
bÕ‘·y˚ ø±e#·TÃ ` n~ ~yÓ«‘√ yÓ*–+∫q≥Tº #·÷|ædTü +Ô ~. Ä ø=‘·Ô yÓ\T>∑T˝À
ø£ì|æ+#˚ ø=‘·Ô uÛj Ñ ÷· \T, ø=‘·Ô ÄX¯\T, ø=‘·Ô $wüj÷· \T, ø=‘·>Ô ± ø£qT>=qï
bÕ‘· $wüj÷· \T >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ø£<ë∏ edüTeÔ ⁄.
ªs¡$ ndü$Ô T+#·ì kÕÁe÷»´+μ˝À s¡$‘˚»+ yÓ*–+∫q Á|ür nDTe⁄q÷
‘·q dü«+‘· ÄdæÔ>± bÕs¡eX¯´+‘√ e]í+∫q øÏ|æ¢+>¥qT e\düyêdüT\eTsTTq
eTq+ ˇø£ e\düyê~>± >∑T]Ô+#·>∑\+. ø=+<äs¡T Äj·TqqT X‚«‘·C≤‹
<äTs¡V≤ü +ø±] nì ≈£L&É nHêïs¡T. ø±˙ Äj·Tq bÕs¡eX¯´+‘√ yÓ*–+∫q J$‘·
ns¡TD‘ês¡, ôdô|º+ãsY 1993
147
$X‚cÕ\qT >=|üŒ kÕVæ≤‘·´+ ø±<äq˝ÒeTT. n≥Te+{Ï bÕs¡eXÊ´ìøÏ eTq<äsTTq
uÛÖ‹ø£ |ü⁄Hê~ ˝À|æ+∫q eTq+ yê{Ïì #·÷&É˝Òø£b˛j·÷eT˙, #·÷dæHê
|üse¡ •+#·ø£ b˛j·÷eT˙ >∑T]Ô+#·≈î£ +&É ñ+&É˝eÒ TT.
bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\ Á|üC≤‘·+Á‘· $|üe¢ + #·]Á‘·˝ÀøÏ rdüTø=∫Ãq XÊÁd”j Ô T·
<äèwæºø° Á|üC≤kÕ«eT´ sê»ø°j·÷\≈£L uÛÑj·T|ü&çq ≈£˝≤\T >±uÛÑsê>± y˚T˝§ÿì
J$‘·+˝Àì düø\£ ø√D≤\q÷ ‘·eT uÛj Ñ ÷· ìøÏ Ä\+ãq>± |ü]øÏ+∫ #·÷dæ
>=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæ+º #êsTT. e÷sYÿ ‡ yÓT#·TÃø=qï u≤˝≤®ø˘ qT+&ç, e÷qe
dü«uÛ≤e+˝À nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&˚ n>±<Ûë\qT
nkÕ<Ûës¡D Á|ü‹uÛ‘Ñ √ ` Á|ü>‹∑ yê<äT\ |ü≥¢ ø£#Ã· ‘√ ` yÓ*øÏ rdæ e]í+∫q
&ÜdüÔjÓTyéd”ÿ <ëø± á ø√e≈£î #Ó+~q nÁ>∑>±$T s¡#·sTT‘·\T bÕXÊÃ‘·´
kÕVæ≤‘·´+˝À #ê˝≤eT+~ e⁄Hêïs¡T. k˛eT¬s‡{Ÿ e÷yéT≈£î Ád”\Ô |ü≥¢ #·T\ø£quÛ≤e+
ñ+<äì ‘Ó*dæq|üŒ{Ïø° n‘·ì s¡#q· \qT #·~$ Äq+~+#·&ÜìøÏ n<Ó+<äTø√
Ä≥+ø£+ ø±˝Ò<ìä Ád”yÔ ê<ä n_Ûe÷ì nsTTq s¡#s· TTÁ‹ ˇø£sT¡ á eT<Û´ä nHêïs¡T.
ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú˝À sê»ø°j·T Ä]úø£ Á|ü>∑‹ ô|]π>ø=B› eTqTwüß\˝À
ô|s¡T>∑T‘·Tqï j·÷+Á‹ø£‘q· ÷, ˇ+≥]‘·Hê˙ï e÷yéT ‘·q s¡#q· \˝À e]í+#·&yÉ T˚
ø±<äT, Äj·Tq s¡#H· ê XË*’ Ä \ø£Då ≤\qT Á|ü‘´· ø£+å >± Á|ü‹|ò*ü düT+Ô ~.
#·]Á‘· Ádüe+‹˝À eTìwæ, eTìwæ e´øÏÔ‘·«+˝À #·]Á‘·, #·]Á‘·≈£î
e´‹πsø£+>± eTìwæ, #·]Á‘·qT q&ÉT|ü⁄‘·Tqï eTìwæ, ‘·q dü«+‘· Á|üj÷· D+˝À
#·]Á‘·H=ø£ eTõ© #˚dTü ≈£îqï eTìwæ, ì‘·´+ s¡–˝Ò ‘·q ø=*$TøÏ eTìwæì ˇø£
dü$T<Ûä #˚dTü ≈£îqï #·]Á‘· ` ÇB ø£<ë∏ kÕVæ≤‘ê´ìø° qe˝≤ kÕVæ≤‘ê´ìø° edüTeÔ ⁄.
Bìì ìC≤sTTr>± d”«ø£]ùdÔ ‘·|Œü >=|üŒ kÕVæ≤‘·´+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. ìC≤sTTr>±
d”«ø£]+#ê\+fÒ #ê]Á‘·ø£ yêdüyÔ ê\qT yêdüyÔ ê\T>± #·÷ùd <Ûs’Ó ´¡ + nedüs+¡ .
Ä yêdüyÔ ê\˝À eTq e÷qdæø£ uÛÁÑ <ä‘q· ÷ uÛÖ‹ø£ düTU≤˙ï uÛ+Ñ >∑|sü #¡ $˚ ‘·|Œü ø£
ñ+{≤sTT. ø±ã{Ïº Ä <Ûs’Ó ´¡ + eTìwæøÏ düT\uÛ+Ñ >± nã“<äT. nsTT‘˚ <ëì‘√u≤≥T
eTìwæ˝Àì Nø£{Ï ø√D≤\q÷, eTìwæø° #·]Á‘·≈L£ eT<Û´ä qTqï dü+ã+<Û+ä ˝Àì
m>∑T&ÉT ~>∑Tfi¯flq÷ ìs¡“j ¤ T· +>± d”«ø£]+#˚ <Ûs’Ó ´¡ eT÷ nedüs+¡ . M{Ïì d”«ø£]ùdÔ
nuÛTÑ ´<äjT· sê»ø°jT· dü+düÿ è‹˝Àì n#ê]Á‘·øy£ TÓ qÆ ÄXÊyê<ä+ <Óã“‹+≥T+~
148
#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
ø±ã{Ïº á <Ûs’Ó ´¡ + nã“&ÉeT÷ ø£wyºü T˚ . ø=+<ä]˝À n~ ˝Òø,£ ø=+<ä]˝À Ç~ ˝Òø£
‘Ó\T>∑T˝À >=|üŒ<äì #Ó|Œü >∑\ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+èTTK´+>± qe˝≤ kÕVæ≤‘·´+`
dü«\Œ+>±H˚ ñ+&çb˛sTT+~. Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï nedüsêH˚ï ‘·|üŒ ¬s+&Ée
nedüsêìï e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù >∑T]Ô+∫q≥Tº ø£ì|æ+#·<Tä .
Ç~ øπ e\+ kÕVæ≤‘·´ düè»q≈£L, kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£L dü+ã+~Û+∫q
˝À|ü+ nì uÛ≤$+#·>∑\ s√E\T ãVüQXÊ >∑&ç∫b˛j·÷j˚TyÓ÷. k˛wü*»+,
düeTdüe÷»+ nH˚ Ä<äsêÙ˝Ò á s√E dü+øå√uÛ+Ñ ˝À ñHêïsTT. k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´,
#ÓH’ ê ‘·~‘·s¡ <˚XÊ\˝À e∫Ãq sê»ø°jT· e÷s¡TŒ\≈£î bÕøÏøå y£ TÓ qÆ »yêãT\T
#Ó|æŒ }s¡Tø√≈£î+&Ü dü+øå√uÛ≤ìï dü+øå√uÛÑ+>± d”«ø£]+∫ #·]ÃùdÔ e÷]ÿ ‡düTº
ne>±Vü≤q˝À ñqï ø=ìï U≤∞\T Á|üdTü Œ¤≥+>± ø£ì|ækÕÔsTT. M{Ï˝À Á|ü<ëÛ q
eTsTTq$ e÷qe Á|üeè‹Ôø° düeTdüe÷» Ä<äsêÙìø° eT<Û´ä qTqï »yêãT <=s¡øì£
Á|üXï¯ \T. eTìwæì #·]Á‘· ìsêà‘·>± e÷]ÿ ‡»+ >∑T]Ô+∫+~>±˙ Ä #·]Á‘·≈L£
<ëì ìsêà‘·≈L£ eT<Û´ä qTqï dü+ã+<Ûëìï $es¡+>± Á|ü‹bÕ~+#·˝<Ò Tä . <ëì˝Àì
m>∑T&ÉT ~>∑Tfi¯flqT >∑T]Ô+#·˝Ò<äT. Ä dü+ã+<Ûä+ ª>∑‹‘ê]ÿø£+μ nì eTT+<äT
C≤Á>∑‘>Ô· ± Á|üø{£ +Ï ∫ }s¡T≈£î+~. eTìwæø° ãj·T{Ï Á|ü|+ü #êìø° eT<Û´ä qTqï @
dü+ã+<Ûeä TsTT‘˚ Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± >=|üŒ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´ edüTeÔ ⁄≈£î eT÷\+>±
ñ+≥÷ ñ+<√ Ä dü+ã+<ÛëìøÏ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+˝À düŒwüeº TsTTq
#√≥T ˝Ò<Tä . ÁøÏd|ºü süò Y ø±&Ó«˝Ÿ sêdæq ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù˝À á ˝À|ü+
Á|üu≤Û e+ düŒwü+º >± ø£ì|ædTü +Ô ~. Äj·Tq y˚T<Û√ dü+|ü‹Ô >∑T]+∫, ø£eT÷´ìdüTº
Ä<äsÙ¡ +|ü≥¢ Äj·Tq≈£îqï ìã<ä‘› · >∑T]+∫, Ä#·sD¡ ≤‘·àø£yTÓ qÆ ‘ê´>∑o˝≤ìï >∑T]+∫
nqTe÷HêìøÏ ÄkÕÿs¡+ ˝Ò<Tä . Çìï ñHêï Äj·Tq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù ø=+‘·
<ä÷s¡+ eTT+<äT≈£î kÕ– n>±<Ûä+ n&É¶+ e∫Ãq≥Tº Ä–b˛‘·T+~. ne‘·*øÏ
n+<äTø√˝Ò<äT.
XÊX¯«‘·eTsTTq ªe÷qe Á|üeè‹Ôμ n+≥÷ @B ˝Ò<äì e÷]ÿ ‡düTº\T
‘·s#¡ T· >± n+≥÷+{≤s¡T. áHê{Ï e÷]ÿ ‡düT˝º Ò ø±<äT, e÷sYÿ ‡ ≈£L&Ü dü«j·T+>±
nHêï&ÉT. #ê˝≤ $wüj·÷\˝À _Ûqï+>± ø±≈£îHêï dü«+‘·+>± Ä˝À∫+∫q
Ä+{ÀìjÓ÷ Á>±yéTw” ≈£L&Ü nHêï&ÉT. #ê]Á‘·ø£ Áø£eT+˝À e÷qe Á|üeè‹Ô˝À
149
e÷s¡TŒ\T ˝Ò≈î£ +&Ü b˛˝Ò<Tä >±˙ n+‘·e÷Á‘·+ #˚‘· ªe÷qe Á|üeè‹Ôμ nH˚~
Ä˝À∫+#·≈î£ +&Ü ø={Ïº bÕπsj·T>∑\ $wüj ü T· + ø±<äT. uÛ≤eyê<ä Ä˝À#·q qT+&ç
|ü⁄{Ïqº ÁuÛeÑ T ø±<äT. XÊX¯«‘·eTsTTq e÷qe Á|üeè‹Ô nH˚<B˚ ˝Òøb£ ˛sTTHê e÷qe
Á|ü e è‹Ô ˝ À nìï dü e ÷C≤\˝À nìï ø±˝≤\˝À ã\+>± ñ+&˚ ø=ìï
\ø£åD≤\THêïsTT. n<ä{≤¢ ñ+∫ e÷s¡T‘·Tqï á e÷qe Á|üeè‹Ôø° ãj·T{Ï
Á|ü|+ü #·+˝À e#˚Ã e÷s¡TŒ\≈£L eT<Û´ä qTqï dü+ã+<Û+ä düsfi¡ e¯ TsTT+~ ø±<äT.
kÕe÷õø£ eédü˝ú À eTÚ*ø£yTÓ qÆ e÷s¡TŒ e∫Ãq|ü&ÉT <ëìøÏ ‘·–q≥Tº e÷qe
Á|üeè‹Ô ≈£L&É e÷]b˛‘·T+<äì uÛ≤$+∫ Ä Á|üeè‹Ô >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·qedüs+¡
˝Ò<ìä #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+ Ç|üŒ{Ï<ëø± #Ó|Pü Ô ñ+~. e÷]ÿ ‡düTº
\+<ä]ø° ø±≈£îHêï ø£˙dü+ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\≈£î Ç~ ì»+ ø±<äì
‘Ó*j·T<ä+fÒ qeTà&É+ ø£w+ºü .
á ‘ê‹«ø£<èä wæº ˝À|ü+ ø±s¡D+>± e÷]ÿ ‡»+ #ê˝≤ qwübº ˛sTT+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î e÷]ÿ ‡düTº\T dæ>∑à+&é ÁbòÕsTT&éqT ns¡ú+ #˚düTø√ø£ e÷qe
nedüsê\˝À ôdø˘‡≈£î nqedüsy¡ TÓ qÆ ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ãq e´øÏ>Ô ± ùV≤fi¯q#˚jT· &É+
H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. Á|ü‘´· ø£å |ü]#·jT· + nedüs+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü $ìøÏ&ç bÕ+&ç‘´· +MT<ä
ø±\πø|å +ü #˚ùd ‘Ó\T>∑TC≤‹ y˚T<Ûë$ es¡+Z ÁbòÕsTT&é≈î£ #ê˝≤ nHê´j·T+ #˚d+æ ~.
yê]˝Àì e÷]ÿ ‡düT\º T ‘·eT ne>±Vü≤q≈£î #ê˝≤ y˚T\T #˚jT· >∑\ ÁbòÕsTT&é
Ä˝À#·q\qT ‘·èD°ø]£ +∫ ‘êeTT #ê˝≤ qwübº ˛j·÷s¡T. e÷qe Á|üeè‹Ôø° ãj·T{Ï
Á|ü|+ü #êìø° eT<Û´ä qTqï |òTü s¡¸D≈£î ÁbòÕsTT&é eTqdü‘Ô «· XÊg dæ<ëΔ+‘ê\˝À øπ +Á<ä
kÕúq+ ñ+~. eTìwæ e´øÏ‘Ô «· $ø±kÕìø° yÓ|’ ˝üò ≤´ìø° á |òTü s¡¸DÒ eT÷\+ nì
Äj·Tq qe÷à&ÉT. e÷qe Á|üeè‹Ô˝Àì eTÚ*ø£ n+XÊ\T>± nj·Tq >∑T]Ô+∫q$
‘·|ü ø±e#·TÃ. ªãj·T{Ï Á|ü|+ü #·+μ nH˚ <ëìì ˇø£ kÕe÷õø£ eédü>ú ± ns¡+ú
#˚dTü ø√˝Òøb£ ˛e&É+ Äj·Tq˝Àì ˝À|ü+ ø±e#·TÃ. ø±˙ Ä s¬ +&ç+{Ïø° eT<Û´ä qTqï
|òTü s¡¸D≈£î Äj·Tq ‘·q $X‚w¢ Dü ˝À Ç∫Ãq øπ +Á<äkÕúq+ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä
<äèø£Œ<∏ëìøÏ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·eTsTTq~. ªeTìwæμø° #·]Á‘·≈£L eT<Ûä´qTqï
dü+ø°seí¡ TsTTq dü+ã+<Ûëìï yÓ*øÏ rj·T&É+, dü÷Árø£]+#·&+É áHê&ÉT nedüs+¡ .
Ä dü+ã+<Ûä+ ª>∑‹‘ê]ÿø£+μ nì $es¡D ˝Ò≈£î+&Ü Á|üø£{Ï+∫ }s¡T≈£î+fÒ
150
#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
dü]b˛j˚T s√E\T >∑&ç∫b˛j·÷sTT. á nedüsêìï rs¡Ã&É+˝À eT+∫
kÕVæ ≤ ‘· ´ +èTTK´+>± qe˝≤ kÕVæ ≤ ‘· ´ +`>∑ D ˙j· T eTsTTq bÕÁ‘·
ìs¡«Væ≤+#·>\∑ <äT.
ªsê>√μ qe\˝Àì ‘·TbÕ≈£î\q÷ eT+<äT bÕ‘·s¡\q÷ |üø£ÿq ô|&ç‘˚,
Ä~yêd” Ád”\Ô Jeq dæ‹ú >∑‘T· \ >∑T]+∫ #Ó|Œæ q ÄdüøøÔÏ s£ e¡ TsTTq $wüj÷· \T
Á|ü<Ûëq+>± <äèwæºì Äø£]¸kÕÔsTT. áHê{Ïø° ªÄ~eT ø£eT÷´ìdüTº düe÷C≤ìïμ
ˇø£ Ä<äsÙ¡ e+‘·eTsTTq düeT düe÷»+>± e]í+#˚yês¡T, Ä~yêd”\ J$‘êìï
<ëìøÏ qeT÷Hê>± uÛ≤$+#˚yês¡T e÷]ÿ ‡düT\º ˝À #ê˝≤eT+<˚ ñHêïs¡T ø±ã{Ïº
yêfi¯fl+‘ê á qe\qT #·~$‘˚ eT+∫~. nìï nqsêú\÷ dü«+‘· Ädæ‘Ô √H˚
|ü⁄{≤ºjT· ì #ê˝≤eT+~ e÷]ÿ ‡düT\º T qy˚Tà dü÷Árø£sD¡ qT Ád”yÔ ê<äT\T ø=+‘·
ø±\+>± düyê\T #˚dTü HÔ êïs¡T. Ád”Ô ô|q’ |ü⁄s¡Twüß&ç ô|‘·qÔ + ` Ád”Ô ˝…+’ –ø£‘«· +ô|q’
düe÷»+ ô|‘·qÔ + ` dü«+‘· ÄdæøÔ +£ fÒ eTT+<˚ |ü⁄{Ï+º <ä˙, <ëìøÏ e÷]ÿ ‡»+
#Ó|Œü >∑\ »yêuÒMT ˝Ò<˙ä Ád”yÔ ê<äT\T k˛<ëVü≤s¡D+>± düyê\T #˚dTü HÔ êïs¡T. ìC≤ìøÏ
nìï nqsêú\÷ dü«+‘· Ädæ‘Ô √ |ü⁄{≤ºjT· H˚~ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+˝Àì dü÷Á‘·+
ø±<äT. ø±\Áø£eT+˝À <ëì˝ÀøÏ e∫Ã #˚]q nH˚ø£ $+‘· dü+>∑‘T· \˝À n<=ø£{.Ï
(dü«Á|üj÷Ó »q+ ˝Ò≈î£ +&É eTqTwüß\T @ |ü˙ #˚jT· s¡˙, bÕ\ø£esêZ\≈£î #Ó+~q
yêfi¯fl+‘ê #Ó&É¶yêfi¯fl˙ #ê˝≤eT+~ e÷]ÿ ‡»+ ù|s¡TMT<ä qeTTà‘·T+{≤s¡T).
düe÷»+˝À @ Ä#ês¡+ m|ü&ÉT |ü⁄{ÏHº ê, <ëì˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ e÷s¡TŒ sêe&É+
n+≥÷ »]–‘˚ n~ ñ‘·Œ‹Ô eédü˝ú Àì e÷s¡TŒqT ÄÁX¯sTT+∫ e∫Ã+<˚ ‘·|Œü
$&ç>± sê˝Ò<Hä ~˚ eT≥Tº≈î£ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dü÷Á‘·yT˚ . #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+
kÕe÷õø£ J$‘·+˝Àì e÷s¡TŒ≈£î, |ü]D≤e÷ìøÏ, #·]Á‘·≈£î dü+ã+~Û+∫q
dæ<ëΔ+‘·+. Bìì nuÛ≤e+ #˚j·T>∑\ ñ<ëVü≤s¡D\T #·]Á‘·˝À ñ+fÒ n~
e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ ì»yÓTÆq düyê\T ne⁄‘·T+~. nsTTHê e÷]ÿ ‡»+ ø±ì
e÷]ÿ ‡C≤ìï qy˚Tàyêfi¯ófl #ê˝≤eT+<˚ eTq˝À ñHêïs¡T. ø±ã{Ïº Ä~yêd” Ád”\Ô
X¯Øsê\ô|q’ , ˝…+’ –ø£‘«· +ô|q’ eT>∑yêfi¯fl≈£L Ä~yêd” düe÷C≤ìø° ñ+&˚ ø£s√ƒ s¡yTÓ qÆ
ô|‘·HÔ êìï ø£~*+#˚≥≥Tº e]í+#˚ á qe\ Ä ø±s¡D+>± ÄVü‰«ì+#·<>ä ~Z∑ .
ø±˙ e÷]ÿ ‡»+ Á|üdüTÔ‘·+ m<äTs=ÿ+≥÷ ñqï dü+øå√uÛ≤ìï >∑T]+∫
ø£\‘· #Ó+<˚ yê]øÏ qe\ n+‘ê #·~$q ‘·sT¡ yê‘· ˇø£ Á|üXï¯ $T–*b˛‘·T+~.
151
Ád”Ô e´øÏÔ‘·«+ô|’q Ä~yêd” düe÷C≤ìøÏ ñqï ô|‘·Ôq+ |ü≥¢ ìs¡düq‘√
ñ<äéT+˝ÀøÏ e∫Ã #˚]q sê>√ ∫e]øÏ @eTe⁄‘·T+~? Ç|üŒ{Ïøπ nH˚ø£ Á|üC≤
ñ<äé÷\˝ÀøÏ e∫Ã #˚]q sê>√\+‘ê m≈£ÿ&ÉTHêïs¡T? sê>√ ñ<äéT+˝ÀøÏ
sêe&Üìø° Ä ñ<äéT+ n+‹eT \øå±´\≈£L eT<Ûä´ @ e÷Á‘·+ dü+ã+<Ûä+
ñ+~? áHê{Ï sê>√ sπ |ü{Ï sê>√ ø±<äT. sπ |ü{Ï sê>√ eTsêï{Ï sê>√ ø±<äT.
∫e]øÏ @ sê>√ n+‹eT kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷ìøÏ Hêj·T≈£îsê\e⁄‘·T+~?
˝Òøb£ ˛‘˚ n+‹eT kÕe÷õø£ |ü]D≤eT+ n+≥÷ @B ˝Ò<ë? ˇø£] ‘·sT¡ yê‘·
ˇø£sT¡ sê>√\T |ü⁄{Ïº m~– q•+#·&+É , Ä Áø£eT+˝À düe÷»+ e÷s¡TŒ #Ó+<äT‘·÷
nq+‘·+>± eTT+<äT≈£î b˛e&É+ Ç<˚ #·]Á‘ê?
k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´ ‘·~‘·s¡ <˚XÊ\˝À ø£eT÷´ìdüTº bÕØº n~Ûø±sêìøÏ e∫Ãq
‘·sT¡ yê‘·, k˛wü*düTº eédüú #Ó≈î£ ÿ #Ó<sä ≈¡ î£ +&Ü ñ+&É&ÜìøÏ ˇø£ eP´Vü≤+ y˚XÊs¡T.
ø±]àø£es¡Z ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä ñqï ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ‘·|Œü yπ̊s bÕØº @B
<˚X+¯ ˝À ˝Ò≈î£ +&Ü #˚XÊs¡T. Ä bÕØº˝ÀqT, <˚X¯ n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+˝ÀqT,
$<ë´ yÓC’ ≤„ìø£ s¡+>±\˝Àq÷ ô|ø’ Ï e∫Ã ñqï‘·kÕúsTTì n\+ø£]+#˚ neø±X¯+
ø±]àø£ s¬ ‘’ ê+>∑ ≈£î≥T+u≤\˝À |ü⁄{Ïqº yê]πø Á|ü<ëÛ q+>± ø£*Œ+#ês¡T. bÕ‘·
ã÷s¡Ty® ê uÛ÷Ñ kÕ«eT´ ≈£î≥T+u≤\˝À |ü⁄{Ïqº yê]øÏ Ä neø±X¯+ ø£w‘ºü s· +¡ #˚XÊs¡T.
bÕ\ø£bÕØº ø±]àø£es¡Z bÕØº nsTT e⁄+&ç, bÕØº j·T+Á‘ê+>∑+, y˚T<Ûë$ es¡+Z ,
n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+ ø±]àø£ s¬ ‘’ ê+>∑ esêZ\˝À |ü⁄{Ïqº yê]‘√ ì+&ç ñ+fÒ,
Ç+ø£ k˛wü*C≤ìøÏ &Û√ø± ˝Ò<äqT≈£îHêïs¡T. ø±˙ @+ »]–+~? bÕØº˝Àq÷
n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+˝Àq÷ $<ë´ yÓC’ ≤„ìø£ s¡+>±\˝Àq÷ ô|ø’ Ï m>∑Áu≤øÏq
ø±]àø£ s¬ ‘’ ê+>∑ esêZ\ _&É\¶ T ìj·T+‘·\sTT <˚XÊìï ø£sÿ¡ X¯+>± |ü]bÕ*+#ês¡T.
∫e]øÏ yêfi¯ófl, yêfi¯fl _&É\¶ T k˛wü*»+ ø£+f… ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëqy˚T u≤>∑T+<äì
‹s√>∑$T+#ês¡T. ]$»ì»eTì ù|s¡T ô|{ÏHº ê düs∞¡ ø£sD¡ nì eTsê´<ä>± |æ*∫Hê
k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´, #ÓH’ ê\˝À Ä e÷s¡TŒ≈£î bÕ\Œ&ç+~ bÕ‘· ã÷s¡Ty® ê uÛ÷Ñ kÕ«eT´
esêZ\ dü+‘·‹ ø±<äT— ø±]àø£ s¬ ‘’ ê+>∑es¡+Z dü+‘·‘.˚ m{§NÃ ‹s√>∑eTHêìøÏ
bÕ\Œ&˚ Hê{ÏøÏ yêfi¯ófl ø±]àø£ s¬ ‘’ ê+>∑ es¡+Z ˝À ˝ÒsT¡ . $|üe¢ + ù|s¡TMT<ä ô|ø’ Ï
m>∑Áu≤øÏ <˚X¯ bÕ\≈£î\j·÷´s¡T.
152
#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
eT] sê>√ dü+>∑‹?
á Á|üXï¯ sê>√ nH˚ e´øÏÔ >∑T]+∫ ø±<äT. ˇø£ e´øÏÔ >∑T]+∫ dü÷Árø£sD¡
#˚jT· &É+ nkÕ<Û´ä +, nqedüs+¡ . J$‘ê+‘·+ ø£eT÷´ìdüTº ÄX¯j÷· ìøÏ ø£≥Tºã&çq
e´≈£î\Ô T nH˚≈î£ \THêïs¡T. Ç+ø± ñ+&ÉuÀ‘ês¡T. ø±˙ á Á|üXï¯ Á|üC≤düeT÷Vü‰\
>∑T]+∫, kÕe÷õø£ esêZ\ >∑T]+∫, ªeTìwæμ >∑T]+∫. ˇø£ Á|üC≤düeT÷Vü≤+
(kÂ\uÛ´Ñ +ø√dü+ es¡+Z n+<ëeTT) ˇø£ ñ<äéT+˝ÀøÏ m+<äT≈£î edüT+Ô ~? @+
ø√] edüT+Ô ~? ‘·eT˝À nC≤„‘+· >± ñqï Äø±+ø£\å qT @ ñ<äéT+ y˚T˝§ÿ*|æ‘˚
Ä ñ<äéT+˝ÀøÏ |”&‘ç · esêZ\T b˛‘·T+{≤sTT. Ä ñ<äéT+ \øå±´\≈£L, ‘·eT
ø√¬sÿ\≈£L @ e÷Á‘·+ dü+ã+<Û+ä ñ+<√ Ä esêZ\T Ä˝À∫+∫q≥Tº ø£ì|æ+#·<Tä .
ìC≤ìøÏ ‘˚&Ü ñ+<äì ‘=*<äX˝¯ À >∑eTì+∫q≥Tº ≈£L&É ø£ì|æ+#·<Tä . Ád”\Ô T>±
‘·eT e´øÏ‘Ô ê«ìï øÏ+#·|]ü #˚ >∑D Ä#êsê\ |ü≥¢ ìs¡dqü ‘√ sê>√e+{Ï Ä~yêd”
Ád”\Ô T ‘·eT≈£î n+<äTu≤{À¢ ñqï @¬øø’ £ ‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À uÛ≤>∑eTe⁄‘ês¡T. n+‘·≈î£
$T+∫ Ä ‹s¡T>∑Tu≤≥T n+‹eT \øå±´\‘√ yêfi¯fl≈£î ì$T‘·Ô+ ñ+<äì
nHê˝À∫‘·+>± nqTø√e&É+ ÁuÛÑeT ø±<ë? ø±˙ eTqTwüß\˝À |”&Éq|ü≥¢
|ü]$T‘·yTÓ qÆ ìs¡dqü ≈£L&É n|ü]$T‘·yTÓ qÆ Ä<äsêÙ\≈£î ª»qs¡˝C’… Ÿμ nsTTq≥Tº
nì|ædTü +Ô ~. e÷qe Á|üeè‹Ô˝Àì kÕs¡«»˙q \ø£Då ≤\˝À Ç<=ø£{.Ï Ç~ Ä
ÁuÛÑeTqT ¬s+&ÉTyÓ’|ü⁄˝≤ ø=Hêïfi¯ófl düJe+>± ñ+#·T‘·T+~. ‘êeTT düeTdü´>±
>∑T]Ô+∫ Ä+<√fi¯q #Ó+<äT‘·Tqï $wüjT· + |ü]$T‘·yTÓ qÆ <ä˙, ‘êeTT uÛ≤>∑kÕ«eTT
\sTTq ñ<äéT+ \øå±´\T n|ü]$T‘·yTÓ qÆ e˙ Ä Ád”\Ô T yÓ+≥H˚ >∑T]Ô+#·sT¡ .
ñ<äéT+ |ü⁄s√>∑eTq Áø£eT+˝À Ä~yêd” J$‘·+˝À ø=+‘· e÷s¡TŒ e∫Ã
$ø±s¡eTsTTq ø£≥Tºu≤≥T¢ ø=+‘· düsfi¡ e¯ TsTTq ‘·sT¡ yê‘· á ‘˚&Ü Á|üdTü Œ¤≥+
ne⁄‘·T+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· sê>√ nø£ÿ #Ó˝fi¢… ó¯ fl mø£ÿ&ÉT+{≤s¡T?
n|üŒ{Ïø° yê]˝À ø=+‘·eT+~ e´≈£î\Ô ≈£î ø£eT÷´ìdüTº Ä<äsÙ¡ +|ü≥¢ $XÊ«dü+
ã\|ü&ç yêfi¯ófl ñ<äéT+‘√H˚ ñ+&çb˛e#·TÃ. ø±˙ eTq+ e´≈£î\Ô >∑T]+∫ á
Á|üXï¯ y˚dTü ø√e&É+ ˝Ò<Tä . Á|üC≤düeT÷Vü‰\ >∑T]+∫ y˚dTü ≈£î+≥THêï+. ˇø£ Á|üC≤
düeT÷Vü≤+>± sê>√ nø£ÿ#Ó˝fi¢… ó¯ fl mø£ÿ&ÉT+{≤s¡T? ˇø£|ü &ÉT ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT+,
dü+|òTü dü+düÿs¡D ñ<äéT+, ø±+Á¬>dt yê] C≤rjÓ÷<äéT+ ã\+>± ñ+&çq
153
ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä õ˝≤¢\˝À á s√E sö&ûsTT»+, ≈£î\‘·‘«· +, u≤u≤ uÛøÑ ,ÔÏ no¢\
dü+düÿ è‹ sê»´+ #˚dTü HÔ êïj·Tì $eT]ÙdüT+Ô {≤+. Bìì Ä ñ<äé÷\ yÓ|’ \üò ´+>±
>∑T]ÔdTü HÔ êï+. Ç~ yÓ|’ \üò ý˚T ø±˙ Ä yÓ|’ \üò ´+ mø£ÿ&ÉT+<√ dü]>±Z >∑T]ÔdTü HÔ êïe÷?
ˇø£Hê&ÉT ‘·eT >=&ÉT>∑T øÏ+~øÏ e∫Ãq Á|üC≤˙ø±ìï XÊX¯«‘·+>± Ä >=&ÉT>∑T
øÏ+<ä ñ+#·Tø√˝Òø£b˛e&Üìï yÓ’|òü\´+ n+≥THêïe÷? Ç~ yêdüÔ$ø£yÓTÆq
$eTπsÙHê? ÄHê&ÉT Ä Á|üC≤˙ø£+ @+ ø√] Ä ñ<äé÷˝ÀøÏ e#êÃs√? @
y˚T˝§ÿ\T|ü⁄, @ e´øÏ‘Ô «· $ø±dü+, @ Äø±+ø£å yêfi¯flqT Ä ñ<äé÷\˝ÀøÏ rdüT≈£î
yÓ[fl+<√? Ä y˚T˝§ÿ\T|ü⁄≈£L Ä y˚T˝§ÿ\T|ü⁄ ø£*+Z ∫q ñ<äéT n+‹eT \øå±´\≈£î
ñqï dü+ã+<Û+ä @ bÕ{Ï<√? á $wüj÷· \T Ä˝À∫+#·˝øÒ b£ ˛e&Üìï yÓ|’ \üò ´+
n+≥THêïe÷? nsTT‘˚ Ä yÓ’|òü\´+ áHê{Ïø° ø=qkÕ>∑&É+ ˝Ò<ë? yÓTT<ä≥
ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT+yÓ’|ü⁄ Äø£]¸‘·T\sTT+~ eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ X¯SÁ<ä nÁ>∑≈£î\
s¬ ‘’ ê+>∑+ n˙, yê]øÏ ø£eT÷´ì»+‘√ ñqï nedüs+¡ |ü]$T‘·yT˚ q˙ >∑T]Ô+∫
Ä esêZìï n~Û>$∑ T+∫ n≥º&TÉ >∑T esêZ\˝ÀøÏ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº |ü⁄s√>∑$T+#·˝øÒ £
b˛e&É+ ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT yÓ|’ \üò ´+ nqT≈£î+fÒ ` Ä n≥º&TÉ >∑T esêZ\˝À
≈£L&É ≈£L*πs≥T¢ ô|]–, ø=+<ä]øÏ ø=+‘· uÛ÷Ñ $T <=]øÏ, n+≥sêì‘·q+ b˛sTT,
ø=+<ä]øÏ ñ<√´>±\T <=]øÏq ‘·sT¡ yê‘· ø£˙dü+ Ä es¡+Z ˝Àì nÁ>∑>±$T $uÛ≤>∑+
ø£eT÷´ìdüT\º qT ø±<äì ø±+Á¬>dt yÓ|’ ⁄ü , u≤u≤\ yÓ|’ ⁄ü , dæìe÷\ yÓ|’ ⁄ü Äø£]¸‘T· \T
ø±s¡ì qeTà&ÜìøÏ Ä<Ûësê\THêïj·÷? ø√kÕÔ Ä+Á<Ûä õ˝≤¢\˝À ÄHê&ÉT
ø£eT÷´ìdüTº bÕØºøÏ n≥º&ÉT>∑T esêZ\˝À |ü⁄Hê~ ñqï#√≥ Ç<˚ »s¡>∑˝Ò<ë?
Bìì ø£eT÷´ìdüTº yÓ|’ \üò ´+>± >±˙ Ä esêZ\ kÕ«s¡+ú >± >±˙ ns¡+ú #˚dTü ø√e\dæq
nedüs¡+˝Ò<äT. #·]Á‘· |ü]D≤eTÁø£eT+˝À düVü≤»yÓTÆq $wüj·T+>± ns¡ú+
#˚dTü ø√e&É+ düããT>± ñ+≥T+~. kÕe÷õø£ e÷qe Á|üeè‹Ôø° #·]Á‘·≈L£
eT<Û´ä qTqï dü+ã+<Û+ä >∑T]+∫ eTq+ ˝À‘·sTTq ne>±Vü≤q ô|+bı+~+#·Tø√q+‘·
ø±\+ ` ndü\T Ä $wüj÷· ìï >∑T]+∫ ne>±Vü≤q nedüs+¡ nì >∑T]Ô+#·q+‘·
ø±\+ ` á $wüjT· + eTq≈£î ns¡+ú ø±<äT. ªeTìwæμì >∑T]+∫ ø=ìï |ü&øç ≥£ Tº
dü÷Á‘ê\T CÒãT˝À ô|≥Tºø=ì m<äTs¡sTTq Á|ür Á|üXï¯ ≈£L s¬ &ûyT˚ &é »yêãT\T
#Ó|Pü Ô ñ+{≤+.
154
#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
‘·eT≈£î ø=ìï ø£˙dü Vü≤≈£îÿ\T ø±yê\˙ ‘·øDå£ |”&qÉ ‘=\–b˛yê\˙
ø√s¡Tø√e&É+ e÷qe düV≤ü »yÓTqÆ \ø£Då +. nsTT‘˚ yÓTT‘·+Ô >± düe÷C≤ìï $eTTø£+Ô
#˚jT· ≈£î+&É ‘·qMT<ä ñqï |”&qÉ qT ø=+‘·sTTHê düsfi¡ ‘¯ s· +¡ #˚dTü ø√˝Òì es¡+Z
düe÷»+˝À @B ˝Ò<Tä . düe÷C≤ìï yÓTT‘·+Ô >± $eTTø£+Ô #˚j÷· \H˚ sê»ø°jT·
$\Te≈£î eT≥Tº≈î£ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+˝À ø=+‘· kÕúq+ ñ+≥T+~. e´≈£î\Ô T
ˇø=ÿø£ÿ y˚Ts¡≈î£ Bìì $X¯«dækÕÔsT¡ . á $XÊ«kÕìï ` #Ó‘’ q· é+‘·yTÓ qÆ Äø±+ø£qå T
` ñ<äé÷\÷ b˛sê{≤\÷ ô|+#·T‘êsTT. Ä #Ó‘’ q· ´+ düe÷»+˝À ã\yÓTqÆ
kÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£îqï|ü&ÉT $eTTøÏÔ kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. @<√ ˇø£ kÕe÷õø£
esêZìøÏ #Ó’‘·q´+ kÕ«uÛ≤$ø£+>± ñ+≥T+<äqTø√e&É+ e{Ïº ÁuÛÑeT. e÷qe
Á|üeè‹Ô˝Àì |ü]$T‘·T\qT (n\Œ‘·«eTq+&ç, n\Œdü+‘√wüeTq+&ç) n~Û>$∑ T+#˚
e÷qe esêZ\ ªÁ|üeè‹Ôμ ˇø£{Ï ñ+<äqTø√e&É+ ÁuÛeÑ T. düeT düe÷C≤ìï uÛÖ‹ø£
J$‘· X¯≈î£ \Ô |ü]D‹‘√ #ê]Á‘·ø+£ >± eTT&ç|&ü ç ñqï #Ó‘’ q· ´ e+‘·yTÓ qÆ Äø±+ø£>å ±
ø±ø£ uÛÖ‹ø£ |ü]dæ‘ú T· \ qT+&ç ø=ìï esêZ\˝À nìyês¡´+>± |ü⁄fÒº ndü+ø£*Œ‘·
eTsTTq Äø±+ø£å>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ e÷]ÿ ‡»+ ø±\Áø£eT+˝À yÓTTs¡≥T
u≤s¡&ÜìøÏ >∑\ nH˚ø£ ø±s¡D≤\˝À ˇø£{.Ï
ø±]àø£es¡+Z ÁX¯eT <√|æ&û qT+&ç |üP]Ô $eTTøÏÔ kÕ~Û+#ê\+fÒ yÓTT‘·+Ô >±
düe÷C≤ìï $eTTøÏÔ #˚j÷· \ì e÷sYÿ ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. ø±˙ yÓTT‘·+Ô >± ÁX¯eT <√|æ&û
qT+&ç $eTTø£ÔeTj˚T´+‘· es¡≈£î ø£eT÷´ìdüTº ñ<äé÷ìï ø±]àø£es¡Z+ n+{Ï
ô|≥Tºø=ì ñ+&É&+É ˝Ò<Tä . <√|æ&û ªuÛ]Ñ +#·<>ä μZ∑ kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ≈£îHêïø£ ø±]àø£es¡+Z
˝Àì ˇø=ÿø£ÿ $uÛ≤>∑+ <ä÷s¡eTe⁄‘·÷ ñ+~. ø=+<äsT¡ e´≈£î\Ô T eT≥Tºøπ $T>∑T\T
‘·THêïs¡T. ø=+#Ó+ ≈£L&É uÛ]Ñ +#·<>ä Z∑ kÕúsTTøÏ <√|æ&ìû düsfi¡ ‘¯ s· +¡ #˚jT· ˝Òì
<äTdæ‹ú ˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú XÊX¯«‘·+>± ñ+&É<Tä . dü+≈£îå _Û‘· düeTj·÷\˝À
eT≥Tºøπ e⁄+≥T+~. ø±]àø£ ÁX¯eT<√|æ&øπû ø±<äT, Ç~ nìï s¡ø±\ nD∫y˚‘≈· L£
e]ÔdTü +Ô ~. sê>√ e+{Ï Ä~yêd” Ád”\Ô T, sê>√ ‘·+Á&ç e+{Ï Ä~yêd” s¬ ‘’ T· \T
‘·eT J$‘ê\qT ø=+‘· ªuÛ]Ñ +#·<>ä μZ∑ kÕúsTTøÏ yÓTs¡T>∑T|üs#¡ T· ø√e&ÜìøÏ yÓTT‘·+Ô >±
düe÷C≤ìï nìï s¡ø±\ nD∫y˚‘· qT+&ç $eTTø£+Ô #˚jT· e\dæq nedüsy¡ T˚ MT
˝Ò<Tä . ªuÛ]Ñ +#·<>ä μZ∑ kÕúsTT˝À n+‘√ Ç+‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä≈î£ +&Ü |üP]Ô düeT
155
düe÷» kÕú|qü ø√dü+ ‘·|qü |ü&˚ Á|üC≤düeT÷Vü≤+ ` e´≈£î\Ô T yπ̊s dü+>∑‹`
düe÷»+˝À @B ˝Ò<Tä .
düe÷»+ bıs¡\˝À ÁøÏ+~øÏ b˛j˚Tø=B› dü+|üPs¡í düeTdüe÷» <Û̊´j·T+
ø√dü+ ‘·q uÛÖ‹ø£ J$‘· |ü]dæ‘ú T· \ e\¢ ∫e]<ëø± ‘·|Œü ìdü]>± b˛sê&˚ Á|üC≤
düeT÷Vü≤+` es¡+Z >±˙ ≈£î\+>±˙ eTs=ø£{>Ï ±˙ ` ñ+<äH˚ Ä˝À#·q $&ç∫ô|{Ïº
düeTdüe÷» kÕú|üq >∑T]+∫ ø=‘·Ô>± Ä˝À∫+#ê*. düeTdüe÷» <Û˚´j·T+
eTqTwüß\T #Ó‘’ q· é+‘·+>± m+#·T≈£îH˚ sê»ø°jT· \ø£å ý˚T ‘·|Œü nD∫y˚‘· qT+&ç
nìyês¡´+>± |ü⁄fÒº ø±+ø£å ø±<äT. nD∫y˚‘≈· î£ >∑Ts¡jT˚ ýês¡T ‘·eT≈£î düe÷q‘·«+
ø±yê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. ø±˙ n+<ä]ø° düe÷q‘·«+ ø±yê\ì ø√s¡T≈£î+{≤s¡qï
qeTàø£yT˚ MT ˝Ò<Tä . ‘êeTT ndüe÷q‘· |ò*ü ‘êìï nqTuÛ$Ñ düTHÔ êïs¡T ø±ã{Ïº Ç‘·sT¡ \
düe÷q‘·« Äø±+ø£qå T ø=+#Ó+ düT\uÛ+Ñ >± ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤s¡ì Ä•+#·e#·TÃ.
n+‘·es¡≈î£ ‘·|ü ˝Ò<Tä . ø±˙ <ëì˝À nìyês¡´‘· @MT ˝Ò<Tä . ªu≤ìdü dü+ø¬ fi¯ófl
‘·|üŒμ y˚πs @MT ˝Òìyêfi¯ófl ‘·eT≈£î Ä dü+¬øfi¯fl qT+&ç $eTTøÏÔ ø±yê\ì
ø√s¡T≈£î+{≤s¡T >±˙ n+<ä]ø° nìï dü+¬øfi¯fl qT+&û $eTTøÏÔ ø±yê\ì
ø√s¡T≈£î+{≤s¡qï qeTàø£+ ˝Ò<Tä . n~ #Ó‘’ q· é+‘·+>± m+#·T≈£îH˚ sê»ø°jT·
$\Ty˚ ‘·|Œü ˇø£] ªes¡Z dü«uÛ≤e+μ ø±<äT. ù|<ä eT>∑yêfi¯ófl ≈£L&É uÛ≤s¡´\qT
Væ≤+dækÕÔs¡˙, ø±]à≈£î\T ≈£L&É Væ≤+<ä÷ eTTdæ¢+ |òüTs¡¸D\˝À bÕ˝§Z+{≤s¡˙,
Ä~yêdüT\T ≈£L&É e÷\ e÷~>∑\qT n+≥sêìyê]>± #·÷kÕÔs˙¡ , <ä[‘·T\T
≈£L&Ü u≤Á; eTd”<Tä $<Û«ä +kÕìøÏ njÓ÷<Û´ä yÓfi≤fls¡˙ ‘Ó*dæq|ü&ÉT eTq+
ÄX¯Ãs¡´b˛qedüs+¡ ˝Ò<Tä .
ˇø£yfi˚ ¯ nD∫y˚‘≈· î£ >∑Ts¡jT˚ ´ Á|ü»\˝À nìï s¡ø±\ nD∫y˚‘· |ü≥¢
e´‹πsø£‘· düV≤ü »+>±H˚ |ü⁄&ÉT‘·T+<äì q$TàHê`n≥Te+{Ï ˇø£ Á|üC≤ düeT÷Vü‰ìï
düe÷»+˝À yÓ‹øÏ >∑T]Ô+#·>*∑ –Hê ` n<˚ düeTdüe÷» \øå±´ìøÏ <ë]rdüT+Ô <äqï
qeTàø£+ ˝Ò<Tä . <ëìøÏ~ ‘ê]ÿø£ |ò*ü ‘·+ ø±<äT! düeT düe÷»+ n+fÒ nD∫y˚‘·
˝Òì düe÷»+ eT≥Tºπø ø±<äT. düeTwæº düVü≤Jeq+ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä q&ç#˚
düe÷»+. nD∫y˚‘· |ü≥¢ dü+|üPs¡íyÓTÆq e´‹πsø£‘· @<√ ˇø£ esêZìøÏ ‘·q
uÛÖ‹ø£ J$‘· |ü]dæ‘ú T· \ ø±s¡D+>± nìyês¡´+>± ø£\T>∑T‘·T+<äqT≈£îHêï, düeTwæº
156
#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
düVü≤Jeq+ nH˚ $\Te n≥Te+{Ï~ ø±<äT. n~ Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>±
@s¡Œs¡#T· ≈£îH˚ sê»ø°jT· $\Te. <ëìøÏ |”&‘ç · Á|ü»\T |”&≈É î£ \ô|q’ b˛sê{≤\T
#˚ùdÔ dü]b˛<äT. Á|ü‹ ˇø£ÿ e´ø°Ô ‘·q MT<ä ‘êqT #ê˝≤ b˛sê≥+ #˚jT· e\dæ
ñ+≥T+~. Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ n≥Te+{Ï<=ø£{Ï ñ+<äì ≈£L&É e÷]ÿ ‡dt\º T ˇ|üø√ì
ªe÷qe Á|üeè‹Ôμô|q’ #ê˝≤ b˛sê≥+ #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~.
ø±]à≈£î\T düeTdüe÷C≤ìï kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ ø√s¡T≈£î+{≤s¡ì e÷sYÿ ‡
ì»+>± qe÷à&Ü nqï Á|üXï¯ y˚jT· e#·TÃ. ªù|<äyêfi¯fl+‘ê eT+∫ yêfi¯ófl `
&ÉãT“qïyêfi‚fl <äTsêàs¡T\Z Tμ nH˚ ôd+{ÏyTÓ +≥˝Ÿ uÛ≤eq Ä s√E\˝À j·T÷s¡|˝t Àì
kÕeTýê<äT\˝À ã\+>± ñ+&˚~. e÷sYÿ ‡≈£î á s¡øe£ TsTTq ôd+{ÏyTÓ +≥¢+fÒ
#ê˝≤ ndüV≤ü ´+. Áb˛<ÛHä é e+{Ï yêfi¯flqT á ø±s¡D+>±H˚ >∑{>ºÏ ± <äTj·T´ã{≤º&TÉ .
nsTT‘˚ ÁX¯eT<√|æ&û qT+&ç dü+|üPs¡í+>± ø±]à≈£î\T $eTTøÏÔ bı+<ë\+fÒ
k˛wü*»+ ‘·|Œü >∑‘´· +‘·s+¡ ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº ‘·eT uÛÖ‹ø£ |ü]dæ‘ú T· \e\¢ yêfi¯ófl
nìyês¡ ´ +>± k˛wü * dü T º Äø±+ø£ å yÓ ’ | ü ⁄ Äø£ ] ¸‘· T \e⁄‘ês¡ ì qe÷à&É T .
Ä ôd+{ÏyTÓ +{Ÿ @ e÷Á‘·+ dü‘´· yÓ÷ á nìyês¡´‘· ≈£L&Ü Ä e÷Á‘·yT˚ dü‘´· eTì
ø±]àø√<äéT ø±s¡´s¡+>∑+˝À ñqï ø£eT÷´ìdüT\º ≈£î ‘·«s¡˝ÀH˚ ns¡+ú nsTT+~.
n~ yê] dæ<ëΔ+‘êìø° Ä#·s¡D≈£L #ê˝≤ Çã“+~ø£s¡+>± ‘·j·÷s¡sTT+~.
á Çã“+~ì n~Û>$∑ T+#·&ÜìøÏ ªø±]àø£ es¡+Z n+fÒ ø£eT÷´ìdüTº bÕØºjT˚ μqH˚
<äèø£Œ<∏+ä |ü⁄{Ï+º ~. á dü÷Árø£sD¡ yÓTT<ä≥ #˚d+æ ~ mes√ ø±˙ ˝…ìHé ø±\+
qT+&ç á yÓ’K] e÷]ÿ ‡düTº\˝À Á|üã\+ nsTT+~. düeTdüe÷» kÕú|üq
ø±]àø£es¡+Z Äø±+ø£å nsTTHê ø±≈£îHêï ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ∫e]<ëø± <ëìø√dü+
b˛sê&ÉT‘·T+<äHêïs¡T. Ç~ düe÷»+ô|q’ bÕØº ìj·T+‘·è‘ê«ìøÏ <ë]rdüT+Ô <äH~˚
á X¯‘êã›|⁄ü #·]Á‘· H˚]Œq bÕsƒ+¡ .
ÄHê&˚ ˝…ìHé yÓ’K]‘√ $uÛÒ~+∫q ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT ìsêà‘·\˝À
s√C≤\¬>®+ãsYZqT, Ä+{Àìj·÷ Á>±yéTw”ì #Ó|üø√yê*. \¬>®+ãsYZ ˝…ìHé‘√
ãVæ≤s¡+>∑+>±H˚ $uÛ~Ò +∫ k˛wü*C≤ìï kÕ~Û+#˚~ ø±]àø£es¡yZ T˚ ‘·|Œü ø£eT÷´ìdüTº
bÕØº ø±<äì+~. eT] ø±]àø£ es¡+Z ˝À dæ<ëΔ+‘·+ Á|üø±s¡+ ñ+&Ée\dæq Äø±+ø£å
˝Òq|ü&ÉT @+ #˚j÷· ˝À ÄyÓT dæ<ëΔ+rø£]+#·˝<Ò Tä . n+‘·˝À #·ìb˛sTT+~.
157
Á>±yéTw” ãVæ≤s¡+>∑+>± $uÛ~Ò +#·˝<Ò Tä >±˙ ø±]àø£es¡+Z ` ˇø£ es¡+Z >± Ç≥©
düe÷»+ô|q’ ‘·eT Ä~Û|‘ü ê´ìï HÓ\ø=*Œ sêC≤´~Ûø±sêìï @ $<Û+ä >± kÕ~Û+#ê\H˚
Á|üXï¯ Äj·Tq $X‚w+ü >± #˚dqæ kÕe÷õø£ sê»ø°jT· ‘ê‹«ø£ $X‚w¢ Dü ≈£î Áù|s¡ø+£ .
Äj·Tq C…’\T˝ÀH˚ #·ìb˛≈£î+&Ü Áã‹øÏ Ç≥© ø£eT÷´ìdüTº bÕØº ìsêà‘·>±
ø=qkÕ– e⁄+fÒ, ø±]àø£esêZìøÏ ñ+<√ ˝Ò<√ ‘Ó*j·Tì Äø±+ø£qå T ÄbÕ~+∫
Ä˝À∫+#·&+É ˝À ñqï Çã“+~ì @ $<Û+ä >± n~Û>$∑ T+#˚yê&√ ‘Ó©<äT.
düeTdüe÷C≤ìï düe÷»+˝À yÓTC≤]{° Á|ü»\T ‘·eT J$‘· Äø±+ø£>å ±
ø√s¡T≈£îqïHê&˚ <ëì kÕú|qü Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± »s¡T>∑T‘·T+~. nìï s¡ø±\ nD∫
y˚‘·q÷ ‘·q >=&ÉT>∑T øÏ+~øÏ rdüTø=ì ‘·q qeT÷Hê˝À düø£\ kÕe÷õø£
dü+ã+<Ûë\q÷ ‹s¡>∑sêdüTÔqï ªô|≥Tºã&çμ Ä~Û|ü‘·´+˝À ªuÛÑ]+#·<ä>∑Zμ J$‘·+
≈£L&É ndüV≤ü ´+>± ñ+<äì düe÷»+˝À yÓTC≤]{° Á|ü»\T #Ó‘’ q· é+‘·+>± ìs¡í
sTT+#·T≈£îqï Hê&ÉT Á|ü‘êé÷ïj·T düe÷» s¡÷|üø£\Œq kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~.
ãVüQXÊ Ä $<Û+ä >±H˚ »s¡>u∑ À‘·T+~. n+‘·es¡≈î£ k˛wü*»+ ì]àkÕÔeT+≥÷
@s¡Œ&˚ @ Á|üuTÑÛ ‘·«yÓTHÆ ê @<√ ˇø£ |ü⁄Hê~ Á|üC≤düeT÷Vü≤+ ù|s¡T MT<ä @<√ ˇø£
bÕØº #·˝≤sTT+#˚ ìj·T+‘·è‘·«y˚T. ô|≥Tºã&ç<ëØ <√|æ&øû Ï >±˙, Ç‘·s¡ s¡÷bÕ\
nD∫y˚‘·≈£î >±˙ >∑Ts¡j˚T´ Á|ü»\qT düMTø£]+#·&ÜìøÏ »]π> b˛sê{≤\˙ï
≈£L&É düeTdüe÷» $\Te\qT düe÷»+ eTT+<äT ì\u…&‘É êsTT. ‘·øDå£ b˛sê≥
nedüs+¡ qT+&ç yê{Ïì ª»qs¡˝C’… Ÿμ #˚dæ e÷qe Äø±+ø£>å ± kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+˝À
yê{Ïì uÛ≤>∑+ #˚kÕÔsTT. á b˛sê{≤\˝ÀøÏ e#˚Ã Á|ü»\˝À ø=~›eT+<√ m≈£îÿe
eT+<√ b˛sê≥ |ò\ü + ø=+‘· <äøÿ£ >±H˚ düeTdüe÷» Ä<äsêÙìøÏ <ä÷s¡+ ø±e#·TÃ.
ø±˙ kÕe÷õø£ #Ó’‘·q´+˝À Ä b˛sê≥+ rdüTø=∫Ãq e÷s¡TŒ <ëì ndü\T
$»j·T+. á $»j·÷\ |üs+¡ |üs¡ ˇø£ <äXq¯ T #˚sT¡ ≈£îqï ‘·sT¡ yê‘· düeTdüe÷»
ìsêàD+ kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. <Ûìä ≈£î\ ø£+f… ù|<äyêfi¯fl˝À, nÁ>∑≈î£ ˝≤\ ø£+f…
<ä[‘·T\˝À, |ü⁄s¡Twüß\ ø£+f… Ád”\Ô ˝À á #Ó‘’ H· ê´ìï kÕ~Û+#·&+É ø=+‘· düT\uÛ+Ñ
ø±e#·TÃqì qeTà&É+ ndü+ã<ä+Δ ø±<äT— ø±ì Bì˝À nìyês¡´‘· @MT ˝Ò<Tä .
∫e]øÏ eTqTwü ß \T dü e Tdü e ÷C≤ìï ø±+øÏ å + #· u Àj˚ T ~ ø±]à≈£ î \T>±,
Ä~yêdüT\T>±, Ád”\Ô T>±, <ä[‘·T\T>± ø±<äT, #Ó‘’ q· é+‘·T\sTTq e´≈£î\Ô T>±.
158
#·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ ‡»+
á |ü]D≤eT+ düT\uÛÑ‘·s¡+ ø±<äT. n+<äs¡÷ ÁX¯eT#˚dæ n+<äs¡÷
düe÷q+>± düeTwæ>º ± ‘·eT J$‘êìï ìj·T+Á‹+#·T≈£îH˚ düeTdüe÷» kÕú|qü
»s¡>±\+fÒ nìï s¡ø±\ ndüe÷q‘·\qT, nD∫y˚‘q· T, áHê&ÉT yê{Ïøì£ ï{Ïø°
Ä\+ãqeTsTTq ô|≥Tºã&ç nH˚ $ø±s¡eTsTTq kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë˙ï <˚«wæùdÔ
#ê\<äT. e÷qe Á|üeè‹Ô˝Àì n\Œ‘ê«ìï ≈£L&Ü <˚«wæ+#·&É+ H˚s¡TÃø√yê*.
n~ ñqïHêïfi¯ófl düeTwæº düV≤ü Jeq+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. eTq˝Àì n\Œ‘·«+ ‘·s‘¡ s· ê\
nD∫y˚‘· e\¢ |ü⁄{Ï+º <äì eTq dü+‘·è|æÔ ø√dü+ eTq+ #Ó|ü ≈£î+{≤yÓ÷, ˝Òøb£ ˛‘˚
Ä $ø±s¡ \ø£Då ≤\T e÷qe Á|üeè‹Ô˝À ñ+&ÉãfÒº Çìï X¯‘êu≤›\ nD∫y˚‘·
kÕ<ÛäéTsTT+<˚yÓ÷qqï Ä˝À#·qqT ø£˙dü+ ˇø£ Á|üX¯ï>±, ˇø£ dü+<˚Vü≤+>±
eTT+<äT≈£î sêìkÕÔy÷Ó ` @<äsTTHê eTq˝Àì $ø±s¡ Á|üeè‹Ôì e÷qe⁄\+‘ê
<˚«wæ+#·&É+ H˚s¡TÃ≈£îH˚<ëø± düeTwæº J$‘·+ kÕ<Ûä´+ ø±<äT. düeTwæº J$‘·+
kÕ<Û´ä + ø±yê\+fÒ Ä]úø£ <√|æ&,û ≈£î\ ô|‘·qÔ +, |ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ ‘·, C≤‘·´Vü≤+ø±s¡+
yÓTT<ä\sTTq$ q•ùdÔ #ê\<äT. n$ q•+#·e\dæ+<˚. ø±ì n$ q•ùdÔ #ê\<äT.
eTìwæ˝À, kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+˝À düV≤ü Jeq ‘·‘«· + ô|s¡>±*. ªk˛wü*düTº |ü⁄Hê~μ
nH˚<<˚ √ ˇø£{Ï ñ+<ä˙ <ëìï HÓ\ø=*Œ‘˚ k˛wü*düTº #Ó‘’ q· ´+ n<˚ |ü⁄≥Tºø=düT+Ô <ä˙
qeTà&É+ e{Ïº ÁuÛÑeT. 70 @fi¯fl≈£î ô|’>± á ÁuÛÑeT‘√ e÷]ÿ ‡düTº\T ‘·eTqT
‘êeTT e+∫+#·T≈£îHêïs¡T. Á|ü|ü+#êìï e+∫+#ês¡T. á e+#·q áHê&ÉT
Äπsàìj·÷˝À, n»¬s“’ C≤Hé˝À, uÀdæïj·÷˝À ãj·T≥|ü&TÉ ‘·÷ ñ+~. sπ |ü⁄ #ÓH’ ê˝À
ãj·T≥|ü&ÉT‘·T+~.
k˛wü*»+ ø√dü+ »]π> b˛sê{≤\˝À uÛ≤>∑+>± eTqTwüß\˝À nD∫y˚‘·
|ü≥¢ e´‹πsø£‘‘· √ u≤≥T düeTwæ‘º ‘· «· +, düV≤ü Jeq dü+düÿ è‹ ô|s¡>±*. Ç$
s¬ +&É÷ ˇø£{Ï ø±<äT. yÓTT<ä{~Ï kÕ~ÛùdÔ s¬ +&Ée~ <ëq+‘·≥~ dæ~+Δ #·<Tä . s¬ +&Ée~
kÕ<Ûä´+ ø±yê\+fÒ e÷qe Á|üeè‹Ô˝Àì nH˚ø£ $ø±s¡eTsTTq \ø£åD≤\qT
<˚«wæ+#·&É+ H˚s¡TÃø√yê*. #·]Á‘· Áø£e÷ìøÏ á \ø£åD≤\T Ä≥+ø£+ ø±>∑\
yÓ’Hê˙ï, #·]Á‘· Áø£eT+˝À yê{Ï˝À e÷s¡TŒsê>∑\ yÓ’Hê˙ï ≈£L&É >∑T]Ô+#ê*.
BìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£ ne>±Vü≤q ø±yê*.
#ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+˝Àì á U≤∞ì |üP]+#·&ÜìøÏ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+
#ê˝≤ <√Vü≤<ä+ #˚jT· >∑\<äT. eTìwæì uÛÖ‹ø£ X¯≈î£ \Ô düèwæ>º ±qT, Á|üj÷Ó >∑XÊ\˝À
159
edüTeÔ ⁄>±qT ø±ø£ #·]Á‘·˝À ìedæ+#˚ #Ó‘’ q· éT÷]Ô>± <ä]Ù+#·>\∑ kÕeTs¡´ú +
ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ e⁄+~. á ø£s¡Ôyê´ìï n+<äTø√>∑\ kÕVæ≤‘·´+ H˚&ÉT
nedüs+¡ . ªá nuÛTÑ ´<äjT· yê<äT\T e{Ïº eT÷s¡T\â T. yêfi¯ófl eTqTwüß\+‘ê ‘·eT
e+{Ï yêπs qqT≈£î+{≤s¡Tμ nì &Üdüj Ô TÓ yédÿ” ‘·q sê»ø°jT· qe\ ªÁã<äs‡Y
ø±s¡eTCÀyéμ˝À n+{≤&ÉT. n+fÒ eTìwæ˝À nkÕ+|òTæ ø£, $ø±s¡yTÓ qÆ \ø£Då ≤˝Ò
Á|ü<ÛëqeT˙ yê{Ï e\¢ k˛wü*»+ nH˚~ kÕ<Ûä´+ ø±<ä˙ Äj·Tq uÛ≤e+.
(nuÛTÑ ´<äjT· yê<äT\T eT≥Tº≈î£ Ç+<äT≈£î $TqVü‰sTT+|üì m+<äT≈£î uÛ≤$+#ê&√
‘Ó*j·T<äT !). e÷qe Á|üeè‹ÔøÏ dü+ã+~Û+∫q #ê]Á‘·ø£ $X‚w¢ Dü nø£ÿ&ç‘√ Ä–
b˛≈£î+&Ü ns¡eú +‘·+>± eTT+<äT≈£î b˛e\dæ ñ+~. <ëìøÏ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
ø±s¡T\T ø±ø£b˛‘˚ mes¡T |üPqTø√yê*?
kÕ<Ûqä sêdæq sê>√ qe\≈£î eTT+<äTe÷≥>± u≤\>√bÕ˝Ÿ yÓTT<ä≥ á yê´kÕìï sêXÊs¡T.

nsTT‘˚ s¡#·sTT‘· n_ÛÁbÕj·÷\‘√ |üP]Ô>± $uÛÒ~+#˚ s¡#·qqT eTT+<äTe÷≥>± y˚j·T&É+
uÛ≤e´+ ø±<äì, $&ç>± y˚jT· <ä\#·T≈£î+fÒ y˚jT· eTì Äj·TH˚ $s¡d+ü düuTÑÛ ´\≈£î dü÷∫+#ês¡T.
160
á #·]Á‘· ø£<∏ä≈£î\ ø√dü+ ìØøÏåk˛Ô+~
Ç~ »]–b˛sTTq ø£<ä∏ ø±<äT. »s¡T>∑T‘·Tqï ø£<.ä∏ <äøDåÏ nyÓT]ø±˝ÀH˚
ø±<äT, ø£Ø+q>∑s˝Y Àq÷ »s¡T>∑T‘·Tqï ø£<.ä∏
eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ ãT~ΔJe⁄\≈£î ˇø£ \ø£åD+ ñ+~. Hê´j·÷Hê´j·÷\
dü+|òTü s¡¸D eTq ì‘·´J$‘êìøÏ b+‘· <ä÷sêq »]–‘˚ eTq+ n+‘· düT\uÛ+Ñ >±
Hê´j·T+ |üø+å£ eVæ≤kÕÔ+. Ä dü+|òTü s¡¸D eTq J$‘· nqTuÛyÑ êìøÏ #˚sT¡ e nj˚T´
ø=B› Hê´j·T+ |üø£å+ eVæ≤+#·&É+ ø£wüºeTe⁄‘·Ts~. b+<äT≈£+fÒ nHê´j·T+
eéd”øú è£ ‘·eTsTTq #√≥ eTq <Óq’ +~q J$‘· düTKXÊ+‘·T\T nHê´j·T+‘√
eTT&ç|&ü ç ñ+{≤sTT. n|ü&ÉT Hê´j·÷ìï e´‹πsøÏ+#·&ÜìøÏ ` ˝Ò<ë dü+|òTü s¡¸D
|ü≥¢ ñ<ëd”q+>± ñ+&É&ÜìøÏ ` eTq≈£î bH√ï ø±s¡D≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. <ä÷s¡+>±
ñqï|ü&ÉT ªn+‘· |òTü Às¡+ »s¡T>∑T‘·÷ e⁄+fÒ bes¡÷ b+<äT≈£î e÷{≤¢&˝É <Ò √μ
nì ÄX¯Ãs¡´b˛‘ê+. <ä>∑Zs¡>± ñ+fÒ e÷{≤¢&É≈£î+&É }s¡Tø√e&ÜìøÏ eTqπø
bH√ï ø±s¡D≤\T ø£ì|ækÕÔsTT. n$ Hê´j·TeTsTTq ø±s¡D≤\T ≈£L&É ø±e#·TÃqT.
b+<äT≈£î ø±≈£L&É<äT? <äøÏåD nyÓT]ø±˝Àq÷ ø±e#·TÃqT, ø£Ø+q>∑sY˝Àq÷
ø±e#·TÃqT. nsTTHê Ç$ ø£Ø+q>∑sY˝À ø£ì|æ+∫q+‘· Hê´j·T+>± <äøÏåD
nyÓT]ø±˝À ø£ì|æs#·e⁄.
ˇø£ eT+∫ ø£<ä∏ #·~$q nqTuÛ÷Ñ ‹ì #Ó&>É =&ÉT‘·÷ á Äπø|å Dü @$T{≤
nqTø√e<äT›. Ä nqTuÛÑ÷‹øÏ kÕ|òü\´+ ø£\>±\+fÒ eTq ªeT÷&éμ ø=+‘·
#Ó&É>=≥Tºø√ø£ ‘·|üŒ<äT eT]. á ø£<∏ä˝Àì Ád”Ô\˝≤s{Ï yêfi¯ófl ø£Ø+q>∑sY˝À,
es¡+>∑˝Ÿ˝À, ìC≤e÷u≤<é˝À, Ä~˝≤u≤<é˝À ≈£L&É e⁄Hêïs¡+fÒ n~ ãVüQXÊ
ø=‘·Ô $wüjT· + ø±ø£b˛e#·TÃ. yêfi¢̄ø√dü+ ≈£L&É s¬ +&ÉT u§≥T¢ ø£˙ïfi¯ó¢ ø±s¡ÃeTì
$TeTà*ï n&É>&∑ +É ˝Ò<Tä . ø±s¡Ãe\dæq ø£˙ïfi¯ófl yêfi‚fl ø±s¡TdüTHÔ êïs¡T. yêfi¯ófl
yÓ‘T· ≈£î‘·Tqï X¯yê\ø√dü+ MTs¡T≈£L&É ø=+#Ó+ yÓ‘ø· +£ &Éì ø√s¡&+É ˝Ò<Tä . yêfi‚fl
b+‘· yÓ‘ø· ±˝À n+‘ê yÓ‹ø±s¡T. Ç+ø± yÓ‹øÏ‘˚ @<√ Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+<äì
z˝≤Z nqTyê<ä+ #˚dæq ª$Tdæ‡+>¥μ qe\≈£î yÓqø£e÷≥, e÷q$ Á|ü#·Ts¡D, @Á|æ˝Ÿ 1994
161
qy˚Tà+‘· eT÷s¡T\â T ø±s¡T yêfi¯ófl. Hê´j·T+ ø√dü+ Ä Ád”\Ô T #˚dTü qÔ ï Ä+<√fi¯q≈£î
eT<ä‘› T· ÇeTàì eT≥Tº≈î£ ø√s¡T‘·THêï+. nHê´j·÷ìï |üsêé]s∫q <ä≥eº TsTTq
á ìX¯Ùu≤›ìï #Û~˚ +#·eTì ø√s¡T‘·THêï+. Væ≤+kÕVæ≤+dü\ MTe÷+dü‘√ nq+‘·+>±
ø±\πøå|ü+ #˚j·T≈£î+&É b˛©düT\ Çq|üã÷≥¢ ÁøÏ+<ä q*–b˛‘·Tqï J$‘êìï
>∑T]+∫ Ä˝À∫+#·eTì n&ÉT>∑T‘·THêï+.
Ä Ád”\Ô kÕVü≤dü+ ‘˚*ø£sTTq~ ø±<äT. ªHê ÁbÕD≤\qT H˚qT ˝…øÿ£ #˚jT· qμH˚
kÕVü≤dü+ ø£+fÒ Ç~ ˇø£s¡ø£+>± ø£wüº‘·s¡yÓTÆq~. ‘·eTTà&ç Ä#·÷ø° #Ó|üŒeTì
Ä+<√fi¯q #˚ùdÔ uÛsÑ øπÔ¡ eTe⁄‘·T+<√qì uÛj Ñ T· +. ô|<äø› =&ÉT≈£î @eTsTTHê&Éì ø√s¡Tº
ø¬ øÏÿ‘˚ ∫qïyê&ç >∑‹ @eTe⁄‘·T+<√qì Ä+<√fi¯q. Ç~ #ê\q≥Tº, ‘·q uÛsÑ √Ô
ø=&ÉTø√ ª˝Òìb˛ì >=&Ée˝À¢μ ∫≈£îÿø=ì b˛©düT\ #˚‹˝À e÷j·T+ nsTTHê&É+fÒ
n+<äT˝À ‘·q ‘·|ü , ‘·q ìs¡ø¢ å£ ´+, n‘·qT n+<ä]˝≤>∑ Áã‘·øø£ £ b˛e&É+˝À
‘·q<˚ @<√ yÓ|’ \üò ´+ ñ+<äH˚ e´ø±Ôe´ø£eÔ TsTTq b‹Ôbı&ÉT|ü⁄ ø£*–+#˚ e´<Û.ä
uÛsÑ ‘Ô¡ √, uÛsÑ Ô¡ Ç+{Ï‘√ eTT&ç|&ü qç ‘·q e´øÏ‘Ô ê«ìø° ‘·q |æ\\¢ uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô L£ Ä
uÛsÑ Ô¡ ñHêï&√ ˝Ò&√ ‘Ó*j·Tì dü+~>∑dΔ ‹úæ ˝À ø£*>π nìs¡«#·˙j·TeTsTTq dü+ø£≥+.
Çìï uÛ≤yê\÷ Çìï uÛj Ñ ÷· \÷ yêfi¯fl Ä+<√fi¯q˝À e´ø£eÔ Te⁄‘·THêïsTT.
Hê´j·T$#ês¡D »s¡|&ü ÜìøÏ ø£∫Ã‘·eTsTTq ª≥sYà ‡ Ä|òt s¬ ô|s¬ò Hé‡μ eTT+<äTs#·Tø=ì
≈£Ls¡TÃqï eè<äΔ Hê´j·TeT÷]Ô <ä>]Z∑ øÏ ªe÷j·T+μ nsTTq ˇø£ e´øÏÔ uÛ≤s¡´ kÕø£å ´+
#Ó|Œü &Üìø£ì e∫Ã ªHê ã‘·Tøπ +<√ Hê≈£î #Ó|ü kÕsY, Hê |æ\\¢ ã‘·Tøπ +<√
#Ó|ü kÕsYμ nì s√~ùdÔ Äj·Tq≈£î n~ nÁ|üdTü ‘Ô +· >±q÷ ndü+<äs“¡ +¤ >±q÷
nì|æ+#·e#·TÃqT. Hê $#ês¡D ˙ uÛsÑ Ô¡ Ä#·÷ø° >∑T]+#˚ ø±˙ ˙ ã‘·T≈£î >∑T]+∫
ø±<äT nqe#·TÃqT. ô|<ä›ø=&ÉT≈£î n<äèXÊ´ìï >∑T]+∫ kÕø£å ´+ #ÓbÕÔ>±˙
ª∫qïyê&ÉT≈£L&É <ëq¢H˚ ‹s¡T>∑T‘·T+&ÉT>∑<ë, yêìπø+>±<ëμ nì ˇø£ ‘·*¢ Vü‰MT
n&ç–‘˚ Hê´j·TeT÷]Ô>±]øÏ $düT>∑T ≈£L&É sêe#·TÃqT. Hê $#ês¡D e÷j·T+
nsTTq yê] >∑T]+#˚ø±˙ ø±uÀj˚Tyê] >∑T]+∫ ø±<äqe#·TÃqT. ªe÷ yêìøÏ
sê&çø˝£ Ÿ‡‘√ dü+ã+<Ûë\T ˝Òe⁄ kÕsY. Ä e÷~>√fi¢̄ b˛s¡&TÉ s¡eTà+fÒ ùdïVæ≤‘êìøÏ
b˛sTTs&ÉTμ nì ˇø£ ‘·*¢ dü+C≤sTTw” Ç#·TÃ≈£î+fÒ n~ ìC≤ìøÏ Ä ‘·*¢ ‘·q
>∑T]+∫ Ç#·TÃ≈£î+≥Tqï dü+C≤sTTw” nì ns¡ú+ø±ì Hê´j·TeT÷]Ô ªÇe˙ï
162
á #·]Á‘· ø£<≈ä∏ î£ \ ø√dü+ ìØøÏkå ˛Ô+~
ìHÓïes¡&>ç ±s¡Tμ nì ∫sê≈£î |ü&eÉ #·TÃqT. ø±˙ Ä uÛ≤s¡´\≈£L Ä ‘·\T¢\≈£L
e÷j·TeTsTTq e´øÏÔ Ä#·÷ø° ˇø£ÿfÒ düeTdü´ ø±<äT, Çe˙ï düeTdü´˝Ò. Ä düeTdü´
á düeTdü´\˝ÀøÏ ‘·s¡T®e÷ nsTTq ‘·s¡Tyê‘˚ n~ yê] düeTdü´ nsTTs~.
(‘êeT÷ sê»ø°jT· +>± #Ó‘’ q· é+‘·T\sTTq yê]~ y˚sπ dü+>∑‹). Hê´j·TeT÷]Ô>±]
ª≥sYà ‡ Ä|òt ¬sô|ò¬sHé‡μ˝À ˝Òì$ yêfi¯¢ J$‘ê\ ª≥sYà ‡ Ä|òt b–®ôdºHé‡μ˝À
ñHêïsTT. yêfi¯¢ J$‘ê\qT XÊdæs#˚ n*œ‘· ìj·Te÷\˝À ñHêïsTT.
Hê´j·TeT÷]Ô>±] $#ês¡D≤ #·Á≥+ }Væ≤+#·T≈£îH˚ X¯ó<äΔ bÂs¡T\T ø±s¡T yêfi¯ó.¢
nsTTHê #·{≤ºìøÏ ndü+<äs¡“¤+>± nÁ|üdüTÔ‘·+>± ø£ì|æs#˚ ã+<Ûë\÷
u≤+<Ûyä ê´\÷ ìs¡“+<ÛëìøÏ nÁ|üdTü ‘Ô +· ø±<äT, ìs¡dqü ≈£L |üìøÏ sêø£b˛˝Ò<Tä .
eTqTwüß´\ eT<Ûä´ e÷qdæø£ ã+<Ûë\÷ eéd”úø£è‘· u≤+<Ûäyê´\÷ ñ+&É&É+
eédüqú T ø±bÕ&˚ <ä+&ÉHêj·T+Á‘ê+>±ìøÏ ˇø£ kÂø£sê´ìï ø£*Œ+∫+~. ˇø£]ì
ø=&ç‘˚ Ä <Óã“ |ü~eT+~øÏ ‘·>∑T\T‘·T+~. yêfi¯flqT Áù|$Ts∫q yêfi¯fl≈£î
‘·>∑T\T‘·T+~. yêfi¯fl J$‘ê\‘√ eTT&ç|ü&çq J$‘ê\≈£î ‘·>∑T\T‘·T+~.
˝§+>∑bıeTàì bìïkÕs¡T¢ ôV≤#·Ã]+∫Hê ˝§+–b˛ì ø=&ÉT≈£î, ‘·*˙¢ ‘·+Á&ç˙
rdüT≈£îb˛sTT ˝≤ø£|ü ˝À |ü&d˚ æ ø=&ÉT≈£î ˝§+–b˛j˚T<ëø± e~*ô|≥º+ n+fÒ
‘êH˚e∫Ã ˝§+–b˛sTTq dü+|òTü ≥q\T ñHêïsTT. á nqTã+<Ûë\qT <ä+&ÉHê
j·T+Á‘ê+>∑+ ìdæ‡>∑TZ>± yê&ÉT≈£î+≥T+~. Ç+{À¢ ˇø£ $T*f…+{Ÿ ñHêï&Éì
#Ó|Œæ Ä sTTs{Ïì ≈£L˝ÒÃdæ n‘·ì ‘·*<¢ sä Á&ÉT\q÷, ‘√ãT≥Tºe⁄\q÷ M<ÛTä \bÕ\T
CÒdqæ dü+|òTü ≥q\T ‘Ó\+>±D˝À }s¡÷sê ñHêïsTT. uÛsÑ Ô¡ Ä#·÷ø° #Ó|Œü eTì
uÛ≤s¡´qT sπ |t #˚dqæ dü+|òTü ≥q\÷, uÛ≤s¡´qT sπ |t #˚kÕÔeTì u…~]+∫ uÛsÑ qÔ¡ T
˝§+>∑BdüT≈£îqï dü+|òTü ≥q\÷ ñHêïsTT. ªeT<Û´ä q yêfi‚fl+ bÕ|ü+ #˚kÕs¡Tμ nì
ã+<ÛäTe⁄\ >∑T]+∫ u≤<Ûä ø£\T>∑T‘·T+~. qø£‡˝…’≥¢‘√ sê»ø°j·T kÕ+>∑‘·´+
ñ+&É&+É bÕ|üyT˚ qqT≈£îH˚ yêfi¯fl≈£î ≈£L&É øπ e\+ ã+<ÛTä ‘·«yÓ÷ nqTã+<Ûyä ÷Ó
ñ+&É≥+ e\¢ ‘·eT sê»ø°jT· n_ÛÁbÕj·÷\‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò≈î£ +&É ìs¡“+<Ûëìï
#·$ #·÷ùd yê]ì #·÷ùdÔ C≤* ø£\T>∑T‘·T+~.
ìs¡“+<ÛëìøÏ |üìø=#˚Ã á ã+<Ûë\T ìs¡dqü ≈£L |üìø=kÕÔsTT. @ u≤+<Ûeä ´
ìj·Te÷\qT n&É+¶ ô|≥Tºø=ì sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ ìs¡“+<Ûëìï Á|üj÷Ó –düTsÔ <√
163
ny˚ ìj·Te÷\T ìs¡dqü \≈£î Ä\+ãqeTsTTq|ü&ÉT b+‘·>± ∫ø±≈£î ô|≥º>\∑ y√
á qe˝Ò #·øÿ£ >± #·÷|ü⁄‘·T+~. Åø¬ d’ yÔü êìï Ä<ä]s#˚ Á|üuTÑÛ ‘·«+ X¯yêìï XÊÁk˛Ôø+Ô£ >±
|üP&çÃô|≥Tº≈î£ H˚ Vü≤≈£îÿqT ìsêø£]s#·˝<Ò Tä . nsTT‘˚ Ä ìj·Te÷ìï n&É+¶ ô|≥Tºø=ì
ªe÷j·T+μ nsTTq yê] >∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï ∫ø±≈£îô|&ç‘˚ düV≤æ +#·q÷ ˝Ò<Tä .
á s¡÷|ü+˝À ø±ø£b˛sTTHê ‘·eT≈£î #˚‘q· sTTq |ü<‹Δä ˝À eTq sêÁwü+º ˝Àq÷
ªe÷j·T+μ nsTTq yê] ‘·\T¢˝À uÛ≤s¡´˝À nø£ÿ˝À ‘·eT |ü≥Tº<\ä ‘√ Á|üuTÑÛ ‘·«
j·T+Á‘ê+>±ìï Ç+‘·>±q÷ ∫ø±≈£î ô|{≤ºsT¡ . ˇø=ÿø£ÿ] ø£<ä∏ sêùdÔ ˇø£ eTVü≤‘·sÔ ¡
kÕVü≤dü>±<∏ä ne⁄‘·T+~. ø=+<äsT¡ sê»ø°jT· dü+ø£\Œ+‘√ b˛sê&Üs¡T. ø=+<äsT¡
Áù|eT e\¢ |ü≥Tº|{ü ≤ºsT¡ . ø=+<ä]øÏ b˛sTTqyê] Ä#·÷ø° ‘Ó\TdüTø√e&É+ ‘·eT
J$‘· düeTdü´. be¬s+<äT≈£î b˛sê≥+ #˚ùdHÔ +˚ , n+<äs÷¡ nkÕe÷qéTsTTq
<Ûs’Ó ´¡ +‘√ b˛sê&Üs¡T, b˛sê&ÉT‘·THêïs¡T.
Vü≤qTeTø=+&É b˛©düT\T ôdsÁ≥˝Ÿ C…\’ T >π ≥T <ä>sZ∑ ¡ |ü≥Tºø=ì e÷j·T+
#˚dqæ y˚\TŒ\ yÓ+ø£fXÒ «¯ s¡T¢ ‘·*¢ k˛eTqs¡‡eTà, VüQkÕïu≤<é b˛©düT\T ø=‘·>Ô ÷∑ &Ó+
<ëø± b˛sTT yÓ‹øÏ |ü≥Tºø=ì e÷j·T+ #˚dqæ u…»+® øÏ s¡M+<äsY ‘·*¢ ã÷<äeTà,
ø£Ø+q>∑sY b˛©düT\T ø±{≤s¡+ n&Ée⁄\˝À yÓ÷{≤sYôdø’ ˝Ï Ÿ‘√ düV‰ü e÷j·T+#˚dqæ
eTT>∑TZs¡T ùdïVæ≤‘·T\˝À ˇø£&ÉsTTq u§e÷à »Hês¡úHé¬s&ç¶ uÛ≤s¡´ Áù|eT\‘·,
Ä~˝≤u≤<é u§>∑TuZ ≤e⁄\ b˛©düT\T >√˝Ò{Ï {ÖHéw|æ ˝t À n¬sdüTº #˚dæ e÷j·T+
#˚dqæ sêeT>∑T+&É+ z<˚\T nø£ÿ eC≤® düs√», bbHébdt b˛©düT\T $»j·Tyê&É
ø£qø£<äTs¡Z ˝≤&ç® qT+&ç rdüT≈£îbısTT e÷j·T+ #˚dæq sê»eT+Á&ç &Üø£ºs¡T
eT*¢ø±s¡Tq® Á|ükÕ<é ‘·*¢ dü÷s¡´<˚es¡ \ø°å à‘·T\düeTà, ìC≤e÷u≤<é b˛©düT\T
Ç+{Ï*b¢ Õ~ #·÷düT+Ô &É>± Ç+{ÏqT+&ç rdüT≈£îb˛sTT e÷j·T+ #˚dqæ <äT+|ü\
>∑+>±<Ûsä Y uÛ≤s¡´ ø£fi≤e‹, es¡+>∑˝Ÿ b˛©düT\T ãVæ≤s¡+>∑+>± s√&ÉTM¶ T<äH˚ |ü≥Tºø=ì
ôdø’ ˝Ï Ÿô|q’ ≈£Ls√Ãô|{Ïº rdüT≈£îb˛sTT e÷j·T+ #˚dqæ jÓT\ø£+{Ï j·÷<ä–] uÛ≤s¡´
yÓ+ø£≥\øÏÎ ` á Åd\Ô” T ‘·eTyêfi¢̄ Ä#·÷ø°ì á eédü#ú ‘˚ · ø£øÿÏ +#·&+É ø√dü+
#˚dqæ b˛sê≥+ nkÕe÷qéTsTTq~.
eTq Á|üC≤kÕ«eT´+˝À ˇø=ÿø£ÿ Á|ü‹cÕº‘à· ø£yTÓ qÆ dü+düú b+‘· ìs¡søú¡ +£ >±
‘·j÷· s¡sTTs<√ yêfi¯fl b˛sê≥+ ãj·T≥ô|{Ï+º ~. n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ês>∑+, ø√s¡T\º T,
164
á #·]Á‘· ø£<≈ä∏ î£ \ ø√dü+ ìØøÏkå ˛Ô+~
Á|üC≤Á|ü‹ì<ÛTä \T, |üÁ‹ø£\T, yÓTõd”]º j·T˝Ÿ $#ês¡D\T ` @M be«s¡÷ ˇø£ÿ
ÁbÕD≤ìï düV≤æ ‘·+ b˛©düT\ qT+&ç ø±bÕ&É˝eÒ ˙, ˇø£ÿ øπ düT˝À ≈£L&É <√wüß\sTTq
b˛©düT\≈£î á>∑ yê*q+‘· Çã“+~ düV≤æ ‘·+ ø£*–+#·˝eÒ ˙ ‘·eT nqTuÛeÑ +˝À
Mfi¯ófl ‘Ó\TdüT≈£îHêïs¡T. eTq≈£î ‘Ó*j·TC…bÕŒs¡T. ‘·q ø=&ÉT≈£îqT es¡+>∑˝Ÿ ôdsÁ≥˝Ÿ
C…’\T π>≥T <ä>∑Zs¡ n|üVü≤]+∫ rdüT≈£îb˛sTTq dü+>∑‹ ø£fi≤flsê #·÷dæq
k˛eTqs¡‡eTà ‘·q #·÷|ü⁄qT ôV≤’ ø√s¡T≈º î£ n+~+#·˝øÒ b£ ˛sTT+~. ªe÷πøMT ‘Ó©<äμì
b˛©düT\T ãTø±sTTs#·>± ÄyÓT #˚dqæ ôV≤_j·Tdtø±s¡Œdt |æ{wÏ Hü qé T ôV≤’ ø√s¡Tº
ø={Ïºy˚dæ+~. ª>∑Ts¡TÔ‘Ó*j·Tì rÁeyê~μ bHéøö+≥sY eTs¡D≤ìï >∑T]+∫
yÓTõÁd”]º j·T˝Ÿ $#ês¡D »s¡T|ü⁄‘·Tqï ÄdæbÕò u≤<é düuŸø˝£ ø… sº£ >Y ±]øÏ Ä nHêeT≈£î&ÉT
‘·q ‘·eTTà&˚qqï ˇø£ÿ e÷≥ b{≤¢>∑sTTHê #ÓbÕŒ\ì |ü≥Tºã{Ïº ‘·q ‘·*¢ì
rdüTø=ì ãj·T\T<˚]q eC≤® düs√»≈£î #ê˝≤ $∫Á‘·eTsTTq C≤„H√<äj·T+
nsTTs~. Ç+{Ï qT+&ç ø±\T ãj·T≥ô|{Ïqº ø£Då + qT+&ç b˛©düT\T yÓ+{≤&ç
$dæ–+∫ ∫e]øÏ Je⁄˝ÀøÏ ‘√dæ rdüT≈£îb˛sTT $#ês¡D nsTTb˛j˚T+‘· <ëø±
˝≤ø£|ü˝À |ü&˚kÕs¡T. Ä ‘·s¡Tyê‘· $#ês¡D≈£î f…Æ+ nsTTb˛sTTs<äHêïs¡T.
¨+eTsÁ‹ ‘·q≈£î ‘Ó*dæqyê&˚ ø±ã{Ïº Äj·TqTï ì\BùdÔ ‘·q ø=&ÉT≈£î
bø£ÿ&ÉTHêï&√ ‘Ó\TdüT+Ô <äì ÁuÛeÑ T|ü&qç \ø°å à‘·T\düeTà edü+‘· Hêπ>X¯«s¡sêe⁄qT
yÓ+{≤&ç ì\Bdæ Á|ü•ï+∫ ‘Ó\TdüT≈£îqï~ ‘·q ø=&ÉT≈£î Ä#·÷ø° ø±<äT, eTq
bÕ\≈£î\T s¡TÁ<ëø£åe÷\MT<ä ˇ≥Tºô|{Ïº nã<äΔ+ #Ó|üŒ>∑\ jÓ÷>∑T´\ì
‘Ó\TdüT≈£î+~. ªne⁄qT y˚TeTT n¬sdüTº #˚kÕ+μ nì dü«j·÷Hê ¨+eTsÁ‹‘√
ˇø£ b˛©düT n~Ûø±] ìs¡“j ¤ T· +>± ˇ|üø√>∑\&É˙, ˇ|ü≈£îqï Ä n~Ûø±]ì
¨+eTsÁ‹ @MT #˚jT· &É˙ ‘Ó\TdüT≈£î+~. ÄyÓT˝≤π> $Tìwüsº qY T |ü≥Tº≈î£ +fÒ
b˛©düT\T <ë]ø=kÕÔs¡ì ÁuÛÑ$T+∫ j·T‹sêC≤sêe⁄qT düVü‰j·T+ n&ç–q
yÓ+ø£≥\øÏÎ, –]»q dü+øπ eå T XÊU≤e÷‘·T´\T nJàsê #·+<ä÷˝≤˝ŸqT bdt|æ
<ä>]Z∑ øÏ ‘√*q k˛eTqs¡‡eTà ` \ø°å à‘·T\düeTà H˚sT¡ Ã≈£îqï bÕsƒy¡ T˚ H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T.
uÛsÑ ,Ô¡ ô|<äø› =&ÉT≈£î #·ìb˛>± $T–*q ˇπø ˇø£ÿ ø=&ÉT≈£îqT b˛©düT\T nHê´j·T+>±
e÷j·T+ #˚XÊs¡ì ~q|üÁ‹ø£\˝À bH√ïkÕs¡T¢ ‘·q Äy˚<qä qT sêsTT+∫, á
Á|üC≤kÕ«eT´ eédüú |üÁ‹ø£\ |òTü ÀwüqT ≈£L&Ü #Ó$q ô|≥º<ìä u…»+® øÏ ã÷<äeTà
165
n&ç– n&ç– >=+‘·T ‘·&Ü]b˛sTTq ‘·s¡Tyê‘· ‘Ó\TdüT≈£îs~. ø£qã&çq
n~Ûø±s¡+¢ <ä]˙ ì\u…{ºÏ <äu≤sTT+∫q ø£fi≤e‹ ‘·q ne÷j·Tø£‘«· +‘√ be«]˙
eTT>∑T\Δ qT #˚jT· ˝Òqì ‘Ó\TdüT≈£î+~. ÄyÓT Äy˚<qä ≈£î ÄyÓT Á|üXï¯ \ >∑\>∑\˝Ò
düe÷<ÛëqeTsTT+~.
Ád”\Ô T »]|æq Ä+<√fi¯q >∑T]+#˚ ø±yê\ì #Ó|⁄ü HÔ êïqqTø√e<äT.› eTq
eédü˝ú À sê»ø°jT· n_Ûìy˚X+¯ á Hê{Ïø° q÷{ÏøÏ ‘=+uÛ’… XÊ‘·+ eT>∑yêfi¯fl
kı‘˚Ô nsTTHê ªe÷j·T+μ nsTTq yêfi¯fl >∑T]+∫ Ä+<√fi¯q #=s¡e>± »]|æs~
eT≥Tº≈î£ q÷{ÏøÏ ‘=+uÛ’… XÊ‘·+ Ád”˝Ô .Ò Ád”\Ô ≈£î kÕVü≤dü+ b≈£îÿeqTø√yê˝À— ˝Òø£
n~ kÕVü≤dü+ nì ‘Ó*j·Tì ne÷j·Tø£‘«· + b≈£îÿeqTø√yê˝À— Ád”\Ô øπ ã+<Ûë\T
ã\+>± ñ+{≤j·TqTø√yê˝À— ‘·eTyê&ÉT ne÷j·T≈£î&Éì, yê&çøÏ nHê´j·Ty˚T
»]– e⁄+≥T+<ä˙ Ád”˝Ô Ò b≈£îÿe >∑T&ç>¶ ± $X¯«dækÕÔsq¡ Tø√yê˝À— ˝Òøb£ ˛‘˚ Ç‘·sT¡ \
u≤>√>∑T\÷ Jeqàs¡D≤\÷ eT>∑yêfi¯flø£+fÒ Ád”\Ô øπ b≈£îÿe>± ‘·eT J$‘· düeTdü´
ne⁄‘·T+<äqTø√yê˝À ` @ ø±s¡D+ #Ó|ü ≈£îHêï á Ä+<√fi¯q˝À #=s¡e eT≥Tº≈î£
n~Ûø+£ >± Ád”\Ô <˚.
á b˛sê≥+ eT<ä›‘·T ø√dü+ b<äTs¡T#·÷düTÔqïfÒº á #·]Á‘· ø£<∏ä≈£î\
ø√dü+ ìØøÏådü÷Ô e⁄+~. eTq˝À ø£<∏ä≈£î\≈£î ø=<äe˝Ò<äT. Hê´j·THê´j·÷\
dü+|òüTs¡¸DÒ ø£<∏ëedüTÔe⁄ ø±yê\ì qy˚Tàyêfi¯fl≈£L ø=<äe˝Ò<äT. nsTT‘˚
J$‘êqïsTTHê J$‘· dü+|òüTs¡¸D\qsTTHê ãVüQeTTK+>± ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚
kÕVæ≤‘·´ dü+düÿ è‹ ˝À|æ+#·&É+ e\¢H˚yÓ÷ á ø£<∏ä\T n*œ‘·+>±H˚ ñ+&ç
b˛sTTHêsTT. Ç+ø± b≈£îÿe ø±\+ n{≤¢>π ñ+&çb˛eì Ä•<ë›+.
$Tdæ‡+>¥ qe\ ∫© s¡#·sTT‘· @]j·T˝Ÿ &ÜsYŒ¤eTHé sêdæq ª~ $&√dtμ qe\≈£î ‘Ó\T>∑T

nqTyê<ä+
166
eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤
ø£<∏ä\T #Ó|üŒ&É+˝À }Vü≤≈£î #ê˝≤ ø°\ø£ kÕúq+ ñ+~. ø£<∏ä≈£î\T
}Vü‰‘·àø£ düìïy˚XÊ\ <ë«sê ‘·eT yê<äqqT Á|ü‹bÕ~kÕÔsT¡ . eTqTwüß\ ÄX¯\≈£L
uÛj
Ñ ÷· \≈£L }Vü‰‘·àø£+>± s¡÷|üø\£ Œq #˚kÕÔsT¡ . J$‘êìï }Vü‰‘·àø£+>± |ü⁄q'
düèwækº ÕÔsT¡ . ø£<ë∏ •\Œ+˝À }Vü≤ ˇø£ eTTK´ kÕ<Ûqä +. }Væ≤+#·≈î£ +&É bes¡÷
ø£<\ä∏ T sêj·T˝ÒsT¡ . ø±˙ }Vü≤qT ˇø£ kÕ<Ûqä +>± ns¡+ú #˚dTü ø=ì düè»Hê‘·àø£+>±
Á|üj÷Ó –+#·&+É yπ̊s dü+>∑‹. <ëìøÏ #ê˝≤ H˚sT¡ Œ ø±yê*. eTT+<äT ø£<ë∏ s¡#q· ˝À
•˝≤ŒìøÏ ‘·>T∑ ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ã <ëìì Á|ü‘´˚ ø£+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚ùd n\yê≥T
ô|s¡>±*.
eTìwæ }Vü≤≈£î @ ne<ÛTä \÷ ˝ÒqfÒº ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+˝À n_Ûe´øÏøÔ Ï
(bø˘‡Áô|wüHé) dü+ã+~Û+∫q yÓ’$<Ûë´ìøÏ ≈£L&É @ ne<ÛäT\÷ ñ+&Éqedüs¡+
˝Ò<äT. ªs¡÷|ü+μ, ª•\Œ+μ, ªXË’*μ nH˚$ á yÓ’$<Ûë´ìï ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ
eTq+ Á|üj÷Ó –+#˚ e÷≥\T e÷Á‘·yT˚ . ìC≤ìøÏ eTìwæ ‘·q }Vü‰X¯øøÔÏ Ï |üP]Ô
ùd«#·Ãì¤ ùdÔ kÕVæ≤‘·´+˝À kÕ~Û+#·>\∑ n_Ûe´øÏÔ yÓ$’ <Ûë´ìï ns¡+ú #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
á |ü<ë\T dü]b˛e⁄. ø±˙, Á|ü>‹∑ o\ sê»ø°j÷· \ Á|üu≤Û e+ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+
MT<ä #ê˝≤ ã\+>± ñ+&É&+É edüTØÔ ‘ê´ Ä kÕVæ≤‘ê´ìøÏ kÕs¡øú ‘£ q· ÷ yÓ$’ <Ûë´˙ï
ø£*+Z #·&ÜìøÏ b+‘·>± <√Vü≤<ä+ #˚d+æ <√ n_Ûe´øÏÔ $wüjT· +˝À n+‘· y˚T\T
#˚jT· ø£b˛>± nH˚ø£ |ü]$T‘·T\T ô|{Ïqº ≥Tº+~. kÕVæ≤‘·´+ kÕe÷õø£ Á|üj÷Ó »Hêìï
kÕ~Û+#ê\H˚ ‘·|üq ø£<∏ëedüTÔe⁄≈£î |üP]Ô ÁbÕeTTK´+ Ç∫Ã, n_Ûe´øÏÔ nH˚~
‘˚≥‘Ó\+¢ >± ªÄe⁄ Hê\T>∑T ø±fi¯ó¢ >∑\ »+‘·Te⁄μ nH˚ |ü<‹Δä ˝À Ä edüTeÔ ⁄qT
e´ø£+Ô #˚ùdHÔ ˚ n~ nuÛTÑ ´<äjT· kÕVæ≤‘·´+ ne⁄‘·T+~ nH˚ <äèø£Œ<∏ëìøÏ <ë]
rdæ+~. ªk˛wü*düTº yêdü$Ô ø£‘μ· nH˚ ‘=*Hê{Ï k˛$j·T{Ÿ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+
á s√E ô|<ä>› ± Á|ü#ês¡+˝À ˝Ò<Tä >±˙ n~ n\es¡∫q á yÓK’ ] ‘Ó\T>∑T˝À
nuÛÑT´<äj·T kÕVæ≤‘ê´H˚ï ø±ø£ yÓTT‘·Ô+>± ‘Ó\T>∑T ø£<∏ë kÕVæ≤‘ê´ìï (ø=~›
ãTÁs¡ sêeTT\T sêdæq ª@&√ kÕsê ø£<∏äμ≈£î eTT+<äTe÷≥, |üsYôdŒøÏºyé Á|ü#·Ts¡D, E˝…’ 1995
167
$TqVü‰sTT+|ü⁄\‘√) Ç+ø± e~* ô|{Ïqº ≥Tº ˝Ò<Tä . ‘Ó\T>∑T˝À ø£<ë∏ kÕVæ≤‘·´
•\Œ+ yÓTT‘·+Ô MT<ä Ç+ø± ª]j·T*»+μ |ü]<ÛTä \T <ë{Ïb˛˝Ò<Tä . ì» J$‘·+˝À
˝≤>∑ ‘Ó\T>∑T ø£<ë∏ kÕVæ≤‘·´+˝À ≈£L&É ø±\+ b|ü⁄Œ&É÷ >∑‘+· qT+&ç uÛ$Ñ wü´‘·TÔ
yÓù’ | Á|üeVæ≤düT+Ô ~. ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\T ø£sÔ¡ ø£sà¡ ÁøÏjT· \˝≤>∑ ñ+&Ée\dæq
#√fÒ ñ+{≤sTT. #Ó‘’ H· ê´ìï m|ü⁄Œ&É÷ |ü<ës¡yú T˚ ìs¡sí TTdüT+Ô ~. ªXÊÅdj
Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä μ
bÕ{Ï+#ê\qï ìj·TeT+ ˝Òì |æ\¢\ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ e÷Á‘·y˚T >∑Ts¡T‘ê«ø£s¡¸D
dæ<ëΔ+‘ê˙ï ùV≤‘·Tyê<ä ‘·sêÿ˙ï ‹s¡dÿü ]+#˚ ˝…ô’ dHé‡ Çe«ã&ç+~.
Á|ür sê»ø°jT· <äèwæº $X‚w+ü yÓqTø£ ˇø£ e÷qdæø£ yÓK’ ] ñ+≥T+~.
(n+fÒ ns¡ú+ sê»ø°j·TeT+‘ê ªdüu…®øÏºyéμ nì ø±<äT ` düu…®ø˘º, Äu…®ø˘º nH˚
yê{Ïì y˚sT¡ #˚jT· &É+ n+‘· düT\uÛ+Ñ ø±<äì e÷Á‘·yT˚ ) edüTeÔ ⁄˝À $|üy¢ êìï
ø±+øÏ+å #˚ yêfi¯ófl s¡÷|ü+˝À kÕ<Ûës¡D+>± dü+Á|ü<ëj·Tã<äT\Δ sTT ñ+{≤s¡qï
ÄqyêsTTr Çyê«fi¯ |ü⁄{Ï+º ~ ø±<äT. n+‹eT $eTTøÏìÔ >∑T]+∫ e÷{≤¢&˚ Á|üeø£\Ô T
ì‘·´ J$‘·+˝À Á|üjÓ÷>±‘·àø£‘· |ü≥¢ ndüVü≤Hêìï Á|ü<ä]Ù+#·&É+ ≈£L&É á
s√E ˇø£sT¡ ø=‘·>Ô ± ø£ìô|{Ïº #Ó|Œü e\dæq dü+>∑‹ ø±<äT. kÕVæ≤‘·´+˝À n_Ûe´øÏÔ
yÓ$’ <Û´ä + ˇø£ yÓ÷‘ê<äT $T+∫‘˚ ndüV≤ü q+>± düŒ+~+#˚ sê»ø°jT· yÓK’ ] ≈£L&É
á ø√e≈£î #Ó+~q Á|ües¡HÔ ê $X‚wyü T˚ . á ndüV≤ü q+ \ø£å ´ kÕ<Ûqä ≈£î nedüsy¡ TÓ qÆ
Áø£eT•ø£Då ù|]≥ ÄyÓ÷<ä+ ø√s¡T≈£î+≥T+~. @ \ø£å ´ kÕ<Ûqä ø£sTTHê Áø£eT•ø£Då
nedüsy¡ T˚ ø±˙, ‘êeTT á Á|ü|+ü #êìï $e]+#·&ÜìøÏ ^∫q Hê\T>∑T ^‘·\
eT<Û´ä ÇeT&Éì ø=‘·Ô $wüj÷· \T b<äTs¡sTTq|ü⁄Œ&ÉT dæ<ëΔ+‘·y‘˚ \Ô· eTqdüT\qT
Çã“+~ ô|fÒº nuÛÁÑ <ä‘ê uÛ≤e+ qT+&ç |ü⁄fÒº ndüV≤ü Hêìï Áø£eT•ø£Då ù|]≥
düeT]ú+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï<˚y÷Ó >∑eTì+#·≈î£ +&Ü Ä yê<äq≈£î ÄyÓ÷<ä+
Çe«&É+ bıs¡u≤≥T ne⁄‘·T+~.
ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘·´+ ªyêdü$Ô ø£‘êμ ìj·Te÷˝ÒM bÕ{Ï+#·qedüs+¡ ˝Ò<˙ä ,
bÕ{Ï+#·q+‘· e÷Á‘êq n~ uÛ≤eyê<ä kÕVæ≤‘·´+ nsTTb˛<ä˙, ìC≤ìøÏ n‘·´+‘·
Á|ü>‹∑ o\ dü«uÛ≤e+ >∑\ dü+<˚XÊìï ªnyêdü$Ô ø£μ }Vü‰•\Œ+ <ë«sê Çe«e#·TÃq˙
Ç‘·s¡ uÛ≤wü\ kÕVæ≤‘·´+ #·~$‘˚ ns¡+ú ne⁄‘·T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+>±
nì|æ+#˚ ø£<∏äqXË’* <ë«sê Ä<ÛäTìø£ J$‘·+˝Àì ns¡úsêVæ≤‘ê´ìï ã\+>±
168
#·÷|æ+#˚ s¡#q· \T ø±bòÕÿ ø±\+ qT+&ç j·T÷s¡|t kÕVæ≤‘·´+˝À #ê˝≤ e#êÃsTT.
ø±˙ Ä<ÛTä ìø£ J$‘·+ ns¡sú V¡ ≤æ ‘·e÷ nì n&É>e∑ #·TÃ. <ëìì ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+>±
#·÷|æ+#·&É+ b˛sê{≤\ qT+&ç |üø£ÿ <√e |ü{Ïº+#˚ ‘·|ü⁄Œ&ÉT #Ó’‘·q´+ nì
$eT]Ù+#·e#·TÃ. á ‘ê]ÿø£ nuÛ´Ñ +‘·s+¡ ‘√H˚ e÷]ÿ ‡düT\º T n~Ûyêdü$Ô ø£ kÕVæ≤‘·´
•˝≤Œìï #ê˝≤ ø±\+ ‹s¡dÿü ]+#ês¡T. <ëìì kÕÁe÷»ýê<ä |ü‘q· dü+düÿ è‹
qT+&ç |ü⁄{Ïºq ô|{° ã÷s¡T®yê HÓ’sêX¯ýê<ä+ nHêïs¡T. Ç|üŒ{Ïø° ª]j·T*»+μ
|ü]~Û <ë{Ï b˛j˚T •\Œ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ Á|üj÷Ó >±\qT nqTe÷q+>± #·÷ùd
n\yê≥T b˛˝Ò<Tä . Á|ür Ä˝À#·Hê Ø‹ø° ˇø£ es¡Z eT÷˝≤ìï yÓ‹øπ yÓK’ sπ #ê˝≤
j·÷+Á‹ø£yTÓ qÆ ~. J$‘·+˝À ns¡+ú ø±ì~ b|ü⁄Œ&É÷ b+‘√ ø=+‘· ñ+≥T+~.
n~ ‘ê‹«ø£ MTe÷+dü≈L£ kÕVæ≤‘·´ e´<Û≈ä L£ edüTeÔ ⁄ ne⁄‘·T+~. ø±ì Çø£ÿ&É
#·s¡Ã <ëì >∑T]+∫ ø±<äT. J$‘·+ eTÚ*ø£+>±H˚ ns¡ús¡Væ≤‘·e÷ nH˚ Á|üX‚ï
y˚dTü ≈£î+<ë+. eT<Û´ä j·TT>±\˝À <˚e⁄&ÉT, ø£sà¡ yÓTT<ä\sTTq uÛ≤yê\T J$‘êìøÏ
ns¡+ú #Óù|Œ$. n~ ìC≤ìøÏ ‘·sêÿìøÏ n+<˚ ns¡+ú ø±<äT. n~ J$‘êìøÏ ns¡+ú
#Ó|Œü ˝Òì‘·Hêìï ˇ|ü⁄Œø√e&É+ ‘·|Œü yπ̊s ø±<äT. ø±˙ n|üŒ{ÏøÏ n<˚ J$‘êìøÏ
ñ+&˚ ns¡ú+. ns¡ú+ #˚düT≈£î+≥÷ ≈£L&É ns¡ú+ ø±ì Ä J$‘·+˝À #ê˝≤
ã\eTsTTq ns¡sú êVæ≤‘ê´ìï eTqTwüß\T nqTuÛ÷Ñ ‹ #Ó+<äT‘ês¡T. Bì |ò*ü ‘·yTÓ qÆ
MTe÷+dü, e´<ÛäÛ ÄHê{Ï kÕVæ≤‘·´+˝À nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À ø£ì|ædTü +Ô ~.
ô|≥Tºã&ç<ëØ eédü‘ú √ yÓTT<ä\sTTq Ä<ÛTä ìø£ ø±\+ ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ
yÓC’ ≤„ìø£ ‘·sêÿìøÏ e÷qe Ä˝À#·q˝À Á|ü<ëÛ q kÕúq+ ø£*Œ+∫+~. (n|üŒ{Ï
es¡≈î£ <ëìø=ø£ kÕúq+ ˝ÒH˚ ˝Ò<ìä ø±<äT) J$‘êìï XÊÅdj Ô” T· +>± ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚
Ä˝À#·HêØ‹ì u≤>± n_Ûeè~Δ #˚dæ+~. J$‘êìï dü+|üPs¡í+>± ø±≈£îHêï
eTÚ*ø£+>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ kÕ<Ûä´+ nH˚ $XÊ«kÕ˙ï, <ëìøÏ ø±e\dæq
$C≤„Hê˙ï Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+ ô|+bı+~+∫+~. nsTT‘˚ n<˚ Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+
eTqTwüß\ J$‘ê\qT XÊdæ+#˚ Á|üã\eTsTTq X¯≈î£ \Ô qT düèwæ+º ∫+~. ô|≥Tºã&ç,
sê»´+ nH˚$ á X¯≈î£ \Ô T. M{Ïì ˝À‘·T>± $X‚w¢ ùæ dÔ @<√ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ ‘ê]ÿø£+>±
ns¡ú+ #˚düTø√e#·TÃ. nsTT‘˚ yê{Ï ªns¡ú+μ ô|’øÏ ø£ì|æ+#˚~ ø±<äT. J$+#˚
Áø£eT+˝À düV≤ü »+>± nqTuÛeÑ +˝ÀøÏ e#˚Ã<˚ yê{Ï ndü\T ns¡+ú ø±<äT. yê{Ïì
169
ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ nH˚ #·s´¡ J$+#·&+É nH˚ #·s´¡ ≈£î düe÷+‘·s+¡ ø±<äT. á
s¡ø+£ >± n$ ns¡eú +‘·eTsTT ñ+&ç ≈£L&Ü ns¡sú V¡ ≤æ ‘·eTsTTqy˚. n+‘˚ ø±<äT.
ˇø£ $wüj÷· ìï ªns¡+ú #˚dTü ø√e&É+μ nH˚~ øπ e\+ yÓC’ ≤„ìø£ Á|üÁøÏjT· ø±<äT.
ˇø£ $wüjT· +˝Àì ‘·sêÿìï eTq+ ns¡+ú #˚dTü ø√>∑*–Hê ÄyÓ÷~+#·˝øÒ £ b˛e&É+,
<ëì nedüsê\‘√ eTy˚Tø£+ ø±˝Òøb£ ˛e&É+ nH˚~ ≈£L&É ªns¡sú êVæ≤‘·´+μ nH˚
uÛ≤e+˝À Ç$T&ç ñ+~. n+fÒ ªns¡eú +‘·+μ, ªns¡sú V¡ ≤æ ‘·+μ nH˚$ øπ e\+ ‘ê]ÿø£
uÛ≤yê\T ø±e⁄. n$ HÓ‹’ ø£ uÛ≤yê\T ≈£L&Ü. be«]ø° @ nHê´j·T+ #˚jT· ì
yêfi¯ófl ø£cÕº\≈£î ˝ÀqT ø±e&É+ nH˚~ eTq+ bìï ø£sà¡ dæ<ëΔ+‘ê\T q$TàHê,
m+‘· ôdH’ ‡é #·~$Hê ªns¡+ú μ#˚dTü ø√˝ÒeTT. n+fÒ <ëìøÏ düeTà‹+#·˝eÒ TT. á
ns¡+ú ˝À Ä<ÛTä ìø£ sê»´+, ô|≥Tºã&ç ns¡sú V¡ ≤æ ‘·eTsTTqy˚. n$ XÊdæ+#˚ J$‘·+
ns¡ús¡Væ≤‘·eTsTTq<˚. •\Œ+ Ø‘ê´ ns¡ús¡Væ≤‘·+>± nì|æ+#˚ kÕVæ≤‘·´ XË’˝Ò
Bìì u≤>± e´ø£Ô+ #˚düTÔ+~. j·TT<äΔ e´‹πsø£ kÕVæ≤‘·´+ Bìø=ø£ eT+∫
ñ<ëVü≤s¡D. j·TT<ëΔ\≈£î ø±s¡´ø±s¡D $X‚w¢ Dü #˚dæ ˇø£ y˚Ts¡≈î£ ªns¡+ú μ #Ó|⁄ü Œø√e#·TÃ
ø±ì HÓ‹’ ø£+>± n$ ns¡sú V¡ ≤æ ‘·eTsTTq$ ø±ã{Ïº yêdü$Ô ø£ XË*’ ø£+f… nã‡sY¶
XË˝’ Ò j·TT<äΔ e´‹πsø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ u≤>± n‹øÏ+~.
Á|üdTü ‘Ô · s¡#q· ≈£î ‹]– e<ë›+. nìï e÷qe Hê>∑]ø£‘\· ˝Àq÷, eTìwæ
}Vü≤qT #ê˝≤ ã\+>± Äø£]¸+∫q $wüj÷· \˝À eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+ ˇø£{.Ï
ÁbÕNq kÕVæ≤‘·´+˝À ` nìï uÛ≤wü\˝Àq÷ ` eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘êìøÏ
dü+ã+~Û+∫q }Vü≤ ˇø£ eTTK´ ø£<ë∏ edüTeÔ ⁄qT ø£*Œ+∫+~. á eTs¡D≤q+‘·s¡
J$‘·+ >∑‘+· ‘√ eTT&ç |ü&ç ñ+≥T+~. n|ü]|üPs¡yí TÓ qÆ á J$‘·+˝Àì U≤∞\qT
eTs¡D≤q+‘·s¡+ |ü]|üP]Ô #˚düT≈£îH˚ }Vü≤ nìï eT‘ê\˝Àq÷ ˇø£ eTTK´
$wüjT· +. eT‘·+ ªVü≤è<äjT· +˝Òì á Á|ü|+ü #êìøÏ Vü≤è<äjT· +μ nì e÷sYÿ ‡
n+{≤&ÉT. Vü≤è<äj·T+ ˝Òì ‘·q+ ˇø£ n+X¯+˝À <√|æ&û <Ís¡®Hê´\≈£L
nD∫y˚‘≈· L£ dü+ã+~Û+∫q $wüjT· +. e÷sYÿ ‡ ãVüQXÊ <ëìπø ÁbÕ<Ûëq´+
Ç#êÃ&ÉT. á ˝Àø£+˝À Hê´j·T+ ˝Ò<Tä . ø£cÕºìøÏ ‘·–q Á|ü‹|ò\ü + sê<äT. eTìwæøÏ
eTìwæ>± >∑T]Ô+|ü⁄ ˝Ò<Tä . á ˝À≥TqT }Vü‰‘·àø£+>± |üP]Ô #˚dTü ≈£îH˚ ø±\Œìø£
kÕ<Ûqä + eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+ nH˚ Ä˝À#·q. nsTT‘˚ yêdüeÔ +˝À eTqTwüß\T
170
eékÕú>∑‘·eTsTTq á J$‘· n|ü]|üPs¡í‘·qT e÷qe ndæÔ‘·«+˝À b|ü⁄Œ&É÷
ñ+&˚ ˝À≥T‘√ bÕfÒ #·÷kÕÔs¡T. ¬s+&ç+{Ï˙ eTq+ dæ<ëΔ+‘· Ø‘ê´ y˚s¡T
#˚jT· e\dæ+<˚. J$‘·+˝À eTqTwüß\T ø√s¡T≈£îH˚~ @B |ü]|üPs¡+í >± <=s¡≈<£ Tä .
ÁX¯eT≈£î ‘·–q |òü\+, e´øÏÔ‘ê«ìøÏ ‘·–q >∑T]Ô+|ü⁄ e÷Á‘·y˚T ø±<äT. Áù|eT,
kÂ+<äs´¡ +, dü+‘√wü+, @B e÷qe J$‘·+˝À |ü]|üPs¡+í >± \_Û+#·<Tä . <äjT· ,
kÕVü≤dü+, <ë‘·è‘·«+ e+{Ï >∑TD≤˝ÒM eTqTwüß\T |ü]|üPs¡+í >± Á|ü<]ä Ù+#·˝sÒ T¡ .
e÷qe J$‘·+˝Àì nìï ø√D≤\˝Àq÷ ñqï á n|ü]|üPs¡‘í ≈· î£ ÁX¯eT <√|æ&,û
nD∫y˚‘·, ndüe÷q‘·, ù|<ä]ø£+ e+{Ï eékÕú>∑‘·eTsTTq $wüj·÷\T
ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ ø±s¡D+. ø±˙ yê{Ïqìï+{Ï˙ e&ÉuÀdæHê, e÷qe ndæ‘Ô ê«ìøÏ
kÕ«uÛ≤$ø£eTsTTq n|ü]|üPs¡í‘· $T–*b˛‘·T+~. eTìwæ Ä˝À#·q eT≥Tºπø
|ü]|üPs¡í‘·qT uÛ≤$+#·Tø√>∑\<äT. ã\+>± ø±+øÏå+#·>∑\<äT. <ëì ø√dü+
‘·|+æ #·>\∑ <äT. ìC≤ìøÏ Ä ‘·|Hü ˚ eTìwæì Ä#·sD¡ ≈£î ø£~*+#˚ X¯≈î£ \Ô ˝À ˇø£{.Ï
eTìwæ˝À Ä ‘·|Hü ˚ ˝Òøb£ ˛‘˚ e÷qe #·]Á‘· á $<Û+ä >± ñ+&˚<˚ ø±<äT. ãVüQXÊ
#·]Á‘· nH˚<˚ ñ+&˚~ ø±<˚y÷Ó . ªVü≤è<äjT· + ˝Òìμ á Á|ü|+ü #·+˝À á ‘·|qü
|üP]Ô>± rs¡<äT. ø±ã{Ïº |ü]|üPs¡íyÓTÆq eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘·+˝À eTqTwüß\T
<ëìì }Vü‰‘·àø£+>± rs¡TÃ≈£î+{≤s¡T. nø£ÿ&É J$‘·+ ì»+>±H˚ n»sêeTs¡+.
nø£ÿ&É |üsêÁø£e÷ìøÏ |æ]øÏ‘q· + n&É+¶ sê<äT, kÂ+<äsê´ìøÏ ej·TdüT‡ Ä≥+ø£+
ø±<äT. nø£ÿ&É düeTè<Δ̊ ‘·|Œü ˝Ò$T ˝Ò<Tä . n+<äs÷¡ <Óe’ düe÷qT˝Ò ø±ã{Ïº ôV≤#·TÃ
‘·>T∑ \Z T ˝Òe⁄. eékÕú>‘∑ e· TsTTq ndüe÷q‘·\≈£î, eédü‘ú √ dü+ã+<Û+ä ˝Òì
J$‘· n|ü]|üPs¡‘í ≈· î£ Ä }Vü≤˝À @ø£ düeTj·T+˝À |ü]Vü‰s¡+ <=s¡T≈£î‘·T+~.
eT‘·+‘√ ø£\>∑\dæ b˛sTTq á eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤ ø±\Áø£eT+˝À
|ü⁄s√Væ≤‘·T\ #˚‹˝À ∫øÏÿ bÕ\ø£ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ñ|üj÷Ó >∑|&ü +ç ~. eTs¡D≤q+‘·s¡
düeTè~Δ, düe÷q Á|ü‹|ü‹,Ô |üse¡ ÷‘·à˝À düø\£ Ä‘·à\ $©q+ e+{Ï }Vü≤\qT
á ˝Àø£+˝Àì eékÕú>‘∑ e· TsTTq nHê´j·÷\≈£î |ü]Vü‰s¡+>± |ü⁄s√Væ≤‘·T\T
#·÷|æ+#·>*∑ >±s¡T. Ç~ #ê˝≤ X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ <ë] rdæs~. á
uÛ≤eC≤\+ qT+&ç |”&‘ç · Á|ü»\qT $eTTøÏÔ #˚jT· &É+ ø√dü+ ø£èwæ #˚j÷· \ì
nuÛTÑ ´<äjT· ñ<äé÷\T >∑T]Ô+#êsTT. á $wüjT· +˝À Ä ñ<äé÷\ Ä#·sD¡
171
Ç+ø± #ê˝≤ X¯øÏÔe+‘·+>± kÕ>∑e\dæ ñ+~. ª|ü⁄Hê~ eTT+<äT e÷]‘˚
ñ|ü]‘·\+ ‘·s¡Tyê‘· e÷s¡T‘·T+~μ nH˚ yÓ’K] e<äT\Tø√yê\ì á eT<Ûä´
$eTs¡Ù≈£î\T >∑T]ÔdüTÔHêïs¡T. n+‘˚ø±<äT uÛ≤eC≤\+ nH˚~ Á|ü»\ yÓT<äfi¯¢˝À
bÕ\ø£ esêZ\T ã\e+‘·+>± #=|æŒ+#˚ ø£èÁ‹eT Ä˝À#·q nH˚ ne>±Vü≤q
≈£L&É e~*+#·Tø√yê*. ñ<äé÷\T uÛ≤eC≤\+ Á|üuÛ≤yêìï d”]j·Tdt>±
|ü{Ïº+#·Tø√yê\ì ôV≤#·Ã]+#˚ $eTs¡Ù≈£î\T düVæ≤‘·+ uÛ≤eC≤˝≤ìï ns¡ú+
#˚dTü ø√e&É+˝À á bıs¡u≤≥T ne>±Vü≤q≈£î ˝Àqe⁄‘·THêïs¡ì|ædTü +Ô ~.
eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q }Vü≤ eTìwæì ã\+>±
Äø£]¸dTü +Ô ~. ø±ãfÒº n~ bÕ\ø£ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ n+‘·>± ñ|üj÷Ó >∑|&ü >É *∑ –+~.
bÕ\ø£ uÛ≤eC≤\+ eT÷˝≤\T yÓ‹øÏ‘˚ eTìwæøÏ kÕ«uÛ≤$ø£yÓTÆq nedüsê\T,
\ø£Då ≤\T, Á|ües¡HÔ êØ‘·T\T, Ä˝À#·Hê düs[¡ ‘·>T∑ \T‘êsTT. Çy˚ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ
ªø±s¡D+μ ø±<äT. uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ø±s¡D+, nedüs+¡ eédüú qT+&˚ ekÕÔsTT.
ø±˙ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ã\+ #˚≈L£ sπ Ã eT÷˝≤\T e÷qe ndæ‘Ô ê«ìøÏ kÕ«uÛ≤$ø£yTÓ qÆ
>∑TD≤\˝À ñ+{≤sTT. uÛ≤eC≤\+ kÕ~Û+#˚~ n|üŒ{Ï eékÕú>∑‘·yÓTÆq
Á|üjÓ÷»Hê\H˚. ø±˙ n~ Ä<Ûës¡|ü&˚~ e÷qe ndæÔ‘ê«ìø° dü«uÛ≤yêìø°
kÕs¡«»˙q+>± ñ+&˚ \ø£Då ≤\ Á|ü‘´˚ ø£ $X¯Bø£sD¡ ô|q’ . n+<äTøπ uÛ≤eC≤˝≤\T
n+‘· ã\+>± ñ+&É>\∑ T>∑T‘êsTT. uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ ñ+&˚ ã\+ øπ e\+ n~
ø±bÕ&˚ uÛÖ‹ø£ Á|üjÓ÷»q+ qT+&ç e#˚Ã≥≥ºsTT‘˚ @ bÕ\ø£ uÛ≤eC≤\eT÷
Ç+‘· ã\+>± ñ+&Éqedüs+¡ ˝Ò<Tä .
ø£eT÷´ìdüTº bÕ*‘· <˚XÊ\T ã÷s¡Ty® ê dü+düÿ è‹ qT+&ç ‘·eT düe÷C≤\qT
ø±bÕ&É&ÜìøÏ ÇqT|ü >√&É\T ˝Ò|æ Á>∑+<∏ë\j·÷\qT ìsê›øÏåD´+>± e&ÉuÀdæ
eTTÁ<äD≤\j·÷\qT ìùw~Û+∫ HêHê ‘·+{≤\T |ü&çHê, ÇqT|ü >√&É\˝Àì
ø£ì|æ+#·ì ;≥\ qT+&ç, >∑yêøå±\ qT+&ç kÕÁe÷»ýê<ä dü+düÿ è‹øÏ
dü+ã+~Û+∫q >±\T\T ˝ÀìøÏ Á|üy•˚ +#·>*∑ >±j·T+fÒ Ä dü+düÿ è‹˝À eTìwæì
ã\+>± Äø£]¸+#˚ $wüjT· + ñ+&É&yÉ T˚ <ëìøÏ ø±s¡D+. eTìwæ á Á|ü|+ü #êìï
‘·q ø√dü+ yÓ*dæq ˇø£ uÛÀ»´ edüTÔe⁄>± #·÷&É&É+ ã÷s¡T®yê dü+düÿ è‹øÏ
dü+ã+~Û+∫q Á|ü<ëÛ q \ø£Då +. Ç~ ô|≥Tºã&ç<ës¡T\T ø£èÁ‹eT+>± ‘·j÷· s¡T
172
#˚dæ eTq+<ä] yÓT<äfi˝¢̄ Àø° #=|æŒ+∫q dü+düÿ è‹ ø±<äT. Á|ü|+ü #êìï ˇø£ uÛÀ»´
edüTeÔ ⁄>± #·÷ùd yÓK’ ] eTqTwüß\+<ä]˙ düs«¡ Á‘ê Äø£]¸dTü +Ô ~. <ëìøÏ kÕúq+
ø£*Œ+#·ì dü+düÿ è‹ @B ˝Ò<Tä (Ä~yêd” dü+düÿ è‹˝À n~ n‹ ‘·≈î£ ÿe kÕúsTT˝À
ø£ì|æ+∫q|üŒ{Ïø)° . nsTT‘˚ <ëìì e÷qe J$‘·+˝À Á|ü<ëÛ q $wüjT· + #˚dæ
#ê˝≤ Äø£s¸¡ Dj ° T· +>± $|ü⁄©ø£]+∫ ˇø£ Á|ü#+· &É uÛÀ»´ dü+düÿ è‹ì düèwæ+º ∫+~
ã÷s¡Ty® ê eédü.ú Ä eédüqú T ªe÷πsÃùdμÔ eTq˝Àì Ä yÓK’ ] b˛<äT. Ä yÓK’ ]ì
eTq+ e÷qMj·T+>± ìj·T+Á‹+#·Tø√>∑*–q|ü⁄Œ&˚ ã÷s¡Ty® ê eédüqú T ªe÷πsÃj·Tμ
>∑\T>∑T‘ê+. kÕº*Hé ÇqT|ü>√&É\T, ∫j·÷+>¥ ∫+>¥ ìùw<Ûë\T, $|üe¢ Á|ü#ês¡
Vü≤√s¡T Ä uÛÀø£Ô yÓK’ ]ì b˛>=≥º˝eÒ ⁄. eTq+ <ëì˝À ñqï Äø£s¸¡ DqT yêdü$Ô ø£+>±
>∑T]Ôd÷ü HÔ ˚ <ëì˝Àì ne÷qTwü‘ê«ìï ns¡ú+ #˚dTü ø=ì Ä uÛÀ»´ dü+düÿ è‹ì HÓ‹’ ø£+>±
‹s¡dÿü ]+#˚ $\Te\qT kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+˝À ã\+>± ô|+#·Tø√>∑*–q|ü⁄Œ&˚
ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüúqT n~Û>∑$T+#·>∑\T>∑T‘ê+. n+‘·<ëø± n~ sêø£ådüT&ç
‘·\˝≤>∑ bìïkÕs¡T¢ q]øÏ y˚ùdÔ nìï kÕs¡T¢ ‹]– yÓTT\Tdü÷HÔ ˚ ñ+≥T+~. Ä
Á|ü‘êé÷ïj·T HÓ’‹ø£ dü+dü ÿ è‹ kÕ<Ûä´+ ø±e#·TÃH˚yÓ÷qì qeTà&ÜìøÏ
Ä<Ûës¡yT˚ $T≥+fÒ uÛÀø£Ô yÓK’ ] eTìwæì Äø£]¸+∫qfÒº n+<äT≈£î _ÛqïeTsTTq
dü+düÿ è‹ ≈£L&É eTìwæøÏ eTs=ø£ ø√D+˝À #ê˝≤ dü+‘·è|æìÔ Çe«>∑\<äT. á
Á|ü|+ü #êìï uÛÀ»´ edüTeÔ ⁄>± ø±ø£ ‘·q˝À uÛ≤>∑+>±, ‘·qqT á Á|ü|+ü #·+˝À
uÛ≤>∑+>± #·÷ùd eTyÓTøÆ ´£ ‘ê dü+düÿ è‹ ≈£L&É eTìwæøÏ kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ dü+‘·è|æÔ
ìdüT+Ô ~. Bìì e÷qe J$‘·+˝À Á|ü<ëÛ q $wüjT· + #˚jT· &É+ kÕ<Û´ä yÓT‘Æ H˚ ˚
ø£eT÷´ì»+ kÕ<Ûä´+ ne⁄‘·T+~. ªô|≥Tºã&çμ n+fÒ πøe\+ dü+|ü<ä ø±<äT.
n<=ø£ kÕe÷õø£ dü+ã+<Û+ä nqï e÷sYÿ ‡ $X‚w¢ Dü qT e÷]ÿ ‡düT\º T ‘·s#¡ T· >±
ñ≥+øÏdTü +Ô {≤s¡T. n<=ø£ kÕe÷õø£ dü+ã+<Û+ä e÷Á‘·yT˚ ø±<äT. ˇø£ ÁbÕ|ü+∫ø£
<äèø£Œ<∏+ä , ˇø£ Jeq yÓK’ ]. <ëìøÏ _ÛqïyÓTqÆ eTyÓTøÆ ´£ ‘ê <äèø£Œ<∏+ä ø£eT÷´ìdüTº
Jeq yÓK’ ]. á ne>±Vü≤q e÷sYÿ ‡ ‘=* s¡#q· \˝À (eTTK´+>± bø£q$Tø˘
n+&é |òæ\kÕ|òæø£˝Ÿ y˚TqTÁdæÿ|tº‡˝À) ñ+~. ø±˙ ‘·s¡Tyê‹ ø±\+˝À ‘·q
dæ<ëΔ+‘êìï $X¯Bø£]+∫q|ü⁄Œ&ÉT Äj·Tq á ne>±Vü≤q≈£î ÁbÕeTTK´+ Çe«˝Ò<Tä .
<ëìøÏ ‹]– á eT<Û´ä ø±\+˝À ÁbÕD+ b˛ùd Á|üjT· ‘·ï+ #˚dTü qÔ ï~ e÷]ÿ ‡düT\º T
173
ø±<äT. e÷]ÿ ‡düT\º T ‘·èD°ø]£ düTqÔ ï |üsêés¡D ñ<äéTø±s¡T\T. nsTT‘˚ yêfi¯¢
‘ê‹«ø£ ã\V”≤q‘·\ e\¢ yêfi¯ó¢ á |üì düÁø£eT+>± #˚jT· ˝Ò≈î£ Hêïs¡T.
eTìwæøÏ ñqï $$<Ûyä TÓ qÆ e÷qdæø£ nedüsê\T, dæ‘ú T· \T, yÓ|’ Øü ‘ê´\T
bÕ\ø£ uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ eTqTwüß\ Ä˝À#·q\qT ÄÁø£$T+#·T≈£îH˚ neø±X¯+
ø£*ŒdüTHÔ êïj·Tì >∑T]ÔdTü HÔ êïeT+fÒ Ä e÷qdæø£ dæ‘ú T· \q÷ nedüsê\q÷ ªø£+&ÓyTé μ
#˚dTü HÔ êïeTì ø±<äT. n$ eTq ndæ‘Ô «· +˝À uÛ≤>∑+. eTq ø±fi¯S¢ #˚‘T· \÷ b{≤¢>√
nM n{≤¢>π . yê{Ï |ò*ü ‘·+>± eTq J$‘·+ ne÷qTwü+>± ‘·j÷· s¡T ø±≈£î+&Ü
yê{Ï n_Ûe´øÏìÔ e÷qMj·T+>± eT\#·Tø√e&É+ ˇø£fÒ eTq+ #˚jT· >∑\ |üì.
á nedüsêìï e÷]ÿ ‡»+ Ç|üŒ{Ïes¡≈î£ >∑T]Ô+#·˝<Ò Tä . Bì >∑T]+∫ ø=+‘·
Ä˝À∫+∫+~ e÷]ÿ ‡düT\º #˚‘· ô|{° ã÷s¡Ty® ê k˛wü*düT\º T>± ‹s¡dÿü ]+#·ã&çq
b]ø˘ ÁbòÕ+, ãÁsêº+&é s¡ôd‡˝Ÿ e+{Ï yêπs. Ç~ HÓ‹’ ø£, kÕ+düÿè‹ø£ dü«uÛ≤e+
>∑\ sê»ø°j·T ø£èwæ. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, nìï s¡ø±\ <√|æ&û <Ís¡®Hê´\÷
ndüe÷q‘·\÷ b|üŒ{Ïøs£ TTHê ‘=\–b˛sTTHê e÷qe J$‘·+˝À n|ü]|üPs¡‘í ·
Ç+ø± $T–*b˛‘·T+~. eTìwæ ‘·q >∑T]+∫ ‘·q J$‘êìï >∑T]+∫
}Væ≤+#·Tø√>∑\ |ü]|üPs¡‘í ≈· î£ , ì»+>± kÕ~Û+#·>\∑ <ëìøÏ eT<Û´ä ˇø£ n>±<Û+ä
b|ü⁄Œ&É÷ ñ+≥T+~. ø±\Œìø£+>± <ëìì |üP]+#·Tø=ì }Vü‰‘·àø£+>± dü+‘·è|æÔ
bı+<˚ Á|üjT· ‘·ï+ #·]Á‘· ∫e] <ëø± düJe+>±H˚ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ Ç~
}Vü≤qT ì»eTì qeTàpù| uÛ≤eC≤\+ s¡÷|ü+˝À ø±ø£ }Vü≤qT ø±\Œìø£
düèwæº>± düŒwüº+>± >∑T]Ô+#˚ kÕVæ≤‘·éTT, ø£fi¯\ s¡÷|ü+˝À »s¡>∑>∑*–‘˚
ne÷qTwü‘·≈£î ‘êe⁄ ˝Ò≈£î+&Ü #·÷&Ée#·TÃ. n+<äTe\¢ e÷qe J$‘êìï
e÷qMj·T+>± |ü⁄q]ï]à+#˚ Á|üjT· ‘·ï+˝À ªnyêdü$Ô ø£μ ø±\Œìø£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
‘·q<äsTTq kÕúq+ b|ü⁄Œ&É÷ ñ+≥T+~.
}Vü‰‘·àø£ |ü⁄q'düèwæº e\¢ e#˚Ã e÷qdæø£ dü+‘·è|æÔ ˇ¬ø‘·T.Ô J$‘êìï
$X¯Bø£]+#·&Üìø° $e]+#·&Üìø° ˇø£ kÕVæ≤‘·´ •\Œ kÕ<Ûqä +>± <ëìøÏ ñ+&˚
Á|üj÷Ó »q+ y˚s=ø£ b‘·T.Ô eTs¡D≤q+‘·s¡ }Vü≤H˚ ñ<ëVü≤s¡D>± rdüT≈£î+<ë+.
|üs¡˝Àø£ uÛ≤eq˝À nH˚ø£ s¡ø±\ kÂø£s¡´+ ñ+~. Çø£ÿ&É »s¡>∑&É+ kÕ<Ûä´+
ø±ìyÓH√ï nø£ÿ&É »s¡>>∑ \∑ T>∑T‘êsTT. nø£ÿ&É ø±\+ dü+Ô _Û+∫b˛‘·T+~. ø±ã{Ïº
174
#·]Á‘·˝À ø£\TdüTø√e&É+ kÕ<Û´ä + ø±ì e´≈£î\Ô T eTs¡D≤q+‘·s+¡ ø£\TdüTø√>∑\s¡T.
nø£ÿ&É <ä÷s¡+ nH˚~ ñ+&É<Tä . ø±ã{Ïº n+<äs÷¡ ˇπø düeTj·T+˝À ˇπø #√≥
ñ+&É>\∑ s¡T. nø£ÿ&É eTqTwüß\≈£î Á|üøè£ ‹, düe÷»+ @s¡Œs¡∫q ~q#·s´¡ nH˚<B˚
ñ+&É<äT. ø±ã{Ïº yêfi¯ófl @ düeTj·T+˝ÀqsTTHê @ |üqsTTHê #˚j·T>∑\s¡T.
nø£ÿ&É n+<äs÷¡ dü«‘·+Á‘·T˝Ò ø±ã{Ïº ˇø£]ø=ø£sT¡ uÛj Ñ T· |ü&≈É î£ +&Ü Á|üe]Ô+#·>\∑ s¡T.
Çø£ÿ&ç J$‘·+˝À »s¡>e∑ \dæq$ nH˚ø+£ »s¡>≈∑ î£ +&Ü b˛e&ÜìøÏ á uÛj Ñ T· +
ˇø£ eTTK´ ø±s¡D+. Væ≤≥¢sY #˚‹˝À #·ìb˛sTTq j·T÷<äT\T düV≤æ ‘·+ |üs˝¡ Àø£+˝À
n‘·ìì b~]+∫ e÷{≤¢&>É \∑ s¡T. nsTT‘˚ eTs¡D≤q+‘·s¡ eTs¡D+ nH˚~ ˝Ò<Tä
ø±ã{Ïº Væ≤≥¢sY ≈£L&É yê]øÏ ‘ê]ÿø£+>±qT HÓ’‹ø£+>±qT uÛÑj·T|ü&Ü˝Ò ‘·|üŒ
XÊØs¡ø+£ >± uÛj Ñ T· |ü&qÉ edüs+¡ ˝Ò<Tä . ‘ê]ÿø£ dü+yê<ä+ nø£ÿ&É uÛÖ‹ø£ Væ≤+dü
e\¢ nsêΔ+‘·s+¡ >± Ä– b˛qedüs+¡ ˝Ò<Tä .
Çìï dü<Tä bÕj·÷\Tqï eTs¡D≤q+‘·s¡ J$‘· uÛ≤eq ˇø£ s¡#s· TT‘· #˚‹˝À
nH˚ø£ $wüj·÷\qT $X¯Bø£]+#·&ÜìøÏ kÕ<Ûäq+>± ñ|üjÓ÷>∑|ü&É>∑\<äT.
|üs˝¡ Àø£+˝À e÷sYÿ ‡ kÕº*HéqT ø£\TdüT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT e÷sYÿ ‡ dæ<ëΔ+‘·+ ù|]≥
kÕº*Hé HÓ\ø=*Œq Á≈£Ls¡eTsTTq ìj·T+‘·è‘·«+ >∑T]+∫ Ç<äs› ÷¡ @ $<Û+ä >±
yê<äT˝≤&ÉTø=ì ñ+{≤s¡T? n<ä+‘ê k˛wü*C≤ìï ø±bÕ&ÉTø√e&ÜìøÏ nedüs+¡
nì á ˝Àø£+˝À #ê˝≤eT+~ì áHê{Ïø° q$Tà+|ü#d˚ qæ ≥Tº e÷sYÿ ‡qT ≈£L&É
kÕº*Hé q$Tà+∫ ñ+{≤&Ü?
á ø√e≈£î #Ó+~q }Vü≤ ˇø£{Ï k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´˝À CÀø˘>± #·˝≤eTDÏ˝À
ñ+&˚~. e÷sYÿ ‡≈£î eT∞¢ ÁbÕD+ e∫Ã Äj·Tq uÛ÷Ñ ˝Àø£+˝ÀøÏ ekÕÔ&TÉ . ‘·q
yês¡dTü \T ì]à+∫q sê»´+ #·÷<ë›eTì k˛$j·T{Ÿ s¡cÕ´≈£î b˛‘ê&ÉT. nø£ÿ&É
ø=Hêïfi¯ó¢ |üs´¡ {Ï+∫ n˙ï #·÷kÕÔ&TÉ . Ä ‘·sT¡ yê‘· ‘·q n_ÛÁbÕj·T+ Á|ü»\≈£î
‘Ó*j·TCÒjT· &ÜìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·« sπ &çj÷Ó ˝À neø±X¯+ ÇeTàì k˛$j·T{Ÿ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï
ø√s¡‘ê&ÉT. Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ‘·|Œü y˚sπ be«]ø° Á|ü»\‘√ e÷{≤¢&˚ Vü≤≈£îÿ ñ+&É>\∑ <äì
>∑T]Ô+#·ì k˛$j·T{Ÿ bÕ\≈£î\T yÓTT<ä≥ ˇ|ü⁄Œø√s¡T. ø±˙ Äj·Tq #ê˝≤
Áã‹e÷\>± øπ e\+ ˇø£ÿ yêø£´+ e÷{≤¢&˚ neø±X¯+ ÇkÕÔeT+{≤s¡T. e÷sYÿ ‡
‘·qø£<˚ #ê\ì #Ó|æŒ πs&çjÓ÷ ùdºwüHé˝À yÓTÆø˘ #˚‹˝ÀøÏ rdüTø=ì ªªÁ|ü|ü+#·
175
ø±]à≈£î˝≤sê! qqTï ø£$å T+#·+&ç!μμ nqï @ø£yêø£´ dü+<˚X+¯ Ç∫Ã yÓ[b¢ ˛‘ê&ÉT.
á eT<Û´ä $j·T‘êï+˝Àì Vü≤√∫$THé dæ{° (ôd>’ ±Hé)˝À $j·T‘êï+ @ø°øs£ D¡
~«<äXÊ_› ñ‘·‡e+ uÛ≤Ø b‘·TqÔ »]–+~. Ä ñ‘·‡e+ Ks¡Ã+‘ê uÛ]Ñ +∫ kÕŒq‡sY
#˚d+æ ~ ˇø£ nyÓT]ø£Hé eT©º H˚wqü ˝Ÿ ø±s=ŒπswüH!é á yês¡Ô ªj·TeTHê&ÉTμ˝À
#·~$q Vü≤√∫$THé nø£ÿ&˚ ñqï e÷y√‘√ @eTì yÓTTs¡ô|≥Tº≈î£ ì ñ+{≤&√!
nsTTHê yê[¢<s›ä ÷¡ ndü\T e÷{≤¢&TÉ ≈£î+≥THêïs√, ˝Òø£ ‘·÷s¡TŒ Ädæj÷· Á|ü#Ã· q¤ ï
j·TT<äΔ sê»ø°j÷· \T j·TeT˝Àø£+˝À ≈£L&Ü ø=qkÕ>∑T‘·THêïjÓ÷.
Væ≤≥¢sY bòÕdæC≤ìï #ê˝≤ |ü≥Tº<\ä >± <Ûs’Ó ´¡ +>± b<äTs=ÿqï+<äT≈£î kÕº*Hé
bÕ\q˝Àì k˛$j·T{Ÿ Á|ü»\T Á|ü|+ü #· Á|üX+¯ dü\T n+<äT≈£îHêïs¡T. á s√E
Ä ‘·s¡Tyê‹ ‘·s¡+ s¡cÕ´ Á|ü»\T ‘·eT dü«+‘· C≤‹ bòÕdædüTº õ]H√yéd”ÿì
n~Ûø£+>± Ä<ä]düTÔHêïs¡˙, n‘·qT sêuÀj˚T bìïø£\˝À s¡cÕ´ n<Ûä´≈£åîì>±
>¬ \ee#·TÃq˙ ‘Ó*dæ |üs˝¡ Àø£+˝À ñqï Væ≤≥¢sY nø£ÿ&˚ ñqï kÕº*HéqT b+‘·>±
b<˚y› ê #˚dTü HÔ êï&√! ª∫e] $»j·T+ Hê<˚ #·÷&ÉTμ n+≥THêï&Ü?
nyÓT]ø± Á|üC≤kÕ«eT´+ eT÷\ |ü⁄s¡Twüß\sTTq <∏ëeTdt ô|sTTHé, <∏ëeTdt
C…|süò ‡¡ Hé, C≤]® yêwæ+>¥≥Hé yÓTT<ä\sTTq yêfi¢̄+‘ê |üs˝¡ Àø£+˝À ñHêïs¡T. yê]
yês¡düT\T Á|üC≤kÕ«eT´ |ü]s¡ø£åD ù|]≥ Vü≤‘·e÷]Ãq 30 \ø£å\ eT+~
$j·T‘êïMT\T ≈£L&Ü nø£ÿ&˚ ñHêïs¡T. á »qeT+‘ê <∏ëeTdt ô|sTTHéqT,
C…|òüs¡‡HéqT @eTì ì\Bdæ n&ÉT>∑T‘·THêïs√! yê] düs¡düH˚ ø£+|üP∫j·÷˝À
b˛˝Ÿ bÕ{Ÿ ø£eT÷´ì»+ ù|]≥ Vü≤‘·e÷]Ãq 20 \ø£\å eT+~ ø£+|üP∫j·TqT¢
ñHêïs¡T. yêfi¯ó¢ nø£ÿ&çøÏ #˚s¡Tø√>±H˚ e÷sYÿ ‡qT yÓ‹øÏ |ü≥Tº≈£îì ñ+{≤s¡T.
yêfi¯fl Á|üXï¯ \ qT+&ç ‘·|Œæ +#·Tø√e&ÜìøÏ Äj·Tq bø£ÿ&É <ë≈£îÿHêï&√!
ãTÁs¡ sêeTT\T Ç≥Te+{Ï düìïy˚X+¯ ˇø£{Ï b+#·T≈£îHêï&ÉT. á ˝Àø£+˝À
Hê´j·T+ ù|]≥ ø√s¡T\º ˝À q&ç#˚ H˚s¡ $#ês¡D˝Àì nHê´j·T+‘√ ˇø£ÿ ø£Då +
≈£L&Ü sêJ|ü&Éì qÁsê Á|üuÛ≤ø£s¡¬s&ç¶ j·TeT˝Àø£+˝À <Ûäs¡à+ ù|]≥ q&ç#˚
∫Á‘·>T∑ |ü⁄&Ô ç ÁbÕdæ≈L£ ´wüH≈é î£ @ $<Û+ä >± düŒ+~+∫ ñ+{≤&ÉT? Ä ª<Ûsä à¡ +μ Çø£ÿ&ç
ªHê´j·÷ìøÏμ Á|ü»\ ‘·\ ˇ–Z+|üCùÒ d uÛ≤eC≤\y˚T ø£<ë!
176
Ä <Ûsä à¡ + Hê´j·÷ìøÏ |üsê´j·T|ü<+ä nì ÇVü≤˝Àø£+˝À q$Tà+|üpdæq
>±+BÛ Ä ˝Àø£+˝À N|òt ÁbÕdæ≈L£ ´≥sY nj˚T´ ñ+{≤&ÉT ø£<ë? nsTT‘˚ dü‘ê´ìï
n‘·T´qï‘·yÓTÆq $\Te>± Á|ü‹bÕ~+∫q yê&ÉT j·TeTT&ç ÁbÕdæ≈£L´≥sY>±
ñ+&É&É+˝À >∑\ yÓ’s¡T<Ûë´ìøÏ b{≤¢ ‘·≥Tº≈£î+{≤&ÉT? ø£fi¯Sfl #Óe⁄\÷ H√s¡÷
eT÷ùddüTø√e&É+ ‘·|Œü >∑‘´· +‘·s+¡ ñ+≥T+<ë?
eTìwæ Wqï‘ê´ìï >∑T]+∫ bìï ñ|üHê´kÕ\T Ç∫ÃHê Ä Wqï‘ê´ìï
~>∑C≤πsÃ eT<ë´ìï e<äT\Tø√˝Òì ll, sê$XÊÅdÔæ e+{Ï nuÛTÑ ´<äjT· s¡#s· TT‘·\T
á ˝Àø£+˝À q&ÉTdüTqÔ ï eT<ä´ e´‹πsø£ ñ<äé÷ìï >∑T]+∫ ªj·TeTHê&ÉTμ ˝À
#·~$ @ $<Û+ä >± düŒ+~+∫ ñ+{≤s¡T? ìdü‡+<˚V≤ü +>± ÄVü‰«ì+∫ ñ+{≤s¡ì
ãTÁs¡ sêeTT\T $XÊ«dü+. <ëì‘√ $uÛ<Ò +ä ˝Ò<Tä . ø±˙ ‘êeTT e÷Á‘·+ |ü]à≥T¢
rdüTø=ì ñ+{≤πsyÓ÷! j·TeTT&çøπ ‘Ó*j·÷*.
ãVüQXÊ ˇø£ÿ øö{Ï\T´&çì $TqVü‰sTTùdÔ ‘·øÏÿq Áu≤Vü≤àD <Ûäs¡àXÊÅdüÔ
ø±s¡T\+‘ê sê»Á<√Vü‰ìï ôd≈£î´\sY H˚s+¡ >± ø±ø£ <Ûsä à¡ Á<√Vü≤+>± uÛ≤$+#ês¡T.
kÕsê ìùw<Û+ä bÕ\d” $ø£è‘· $Hê´kÕ\ MT<ä sê$XÊÅdÔæ sêdæq Äs¡T kÕsê
ø£<\ä∏ ô|q’ á ˝Àø£+˝À sê»Á<√Vü≤+ øπ düT ô|≥º&ÜìøÏ eTqTe⁄q÷ øö{Ï\T´&ç˙
<ë{Ï #ê˝≤ <ä÷s¡+ Á|üj÷· DÏ+∫q Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+ n&É+¶ e∫Ã+<˚y÷Ó
ø±˙, <ëìì <Ûäs¡àÁ<√Vü≤+>± s¡÷bÕ+‘·s¡+ #˚dæ πødüT ô|≥º&ÜìøÏ j·TeTT&çøÏ
n&É+¶ @eTT+~?
nsTT‘˚ j· T eTT&ç <Û ä s ¡ à + eT<Û ä ´ j· T T>±\ Hê{Ï < ˚ nsTTHê á
ÁbÕdæ≈L£ ´wüH˝é À n~ b<äTs¡TÿH˚ Á|ü‘´· s¡T\ú T n‘ê´<ÛTä ì≈£î\T. ª<Ûsä à¡ +μ, ªHê´j·T+μ
nH˚ e÷≥\ yÓqTø£ ñqï‘·eTsTTq $\Te\‘√ bÕ≥T b+‘· e÷Á‘·+ ñqï‘·+
ø±ì sê»ø°jT· eTT+≥T+<äì ‘Ó*dæq ns¡TDø£ÿ, <˚y+˚ Á<äøÿ£ , kÕVüQ ñHêïs¡T.
kÕsê yê´bÕs¡ eéVü‰s¡+ yÓTT‘·+Ô #Ó|Œü >∑\ dæ.$. düTu≤“sêe⁄ ñHêï&ÉT. @
n~Ûø±sêìø° bqï&É÷ ‘·\ ˇ>∑ìZ qÁsê Á|üu≤Û ø£ss¬¡ &ç¶ ñHêï&ÉT. n+‘ê b˛>=≥Tºø=ì
Ç+ø£ b˛>=≥Tº≈î£ H˚~ @MT ˝Ò<ìä ‘Ó–+∫q q÷ø±\eTà\THêïs¡T. n+<ä]ø° ô|<ä›
~≈£îÿ ll ñHêï&ÉT. ∫e]øÏ ÁbÕdæ≈L£ ´wüHé yês¡T eTT<ë›sTTøÏ $»j·Te+‘·+>±
•ø£å y˚kÕÔsê? ˝Òøb£ ˛‘˚ uÛ÷Ñ ˝Àø£ sê»ø°j÷· \ ~Ûø±ÿs¡ yÓK’ ] n\es¡#T· ≈£îqï á
177
ø=‘·Ô ‘·s+¡ Á|ü»\≈£î uÛj
Ñ T· |ü&ç e~* ô|&É‘êsê? ˝Òø£ ‘êy˚T ø√s¡Tº Vü‰\T $&ç∫
ô|{Ïº ñ&ÜsTTkÕÔsê? Ç~ }Væ≤+#˚ ø=B› Ä˝À#·q\qT }]+#˚ düìïy˚X+¯ .
ñ<äéT ø£<ë∏ kÕVæ≤‘·´+ ˇπø eT÷dü˝À b˛dæq XË*’ ˝À ñ+&Éqedüs+¡
˝Ò<ä˙, Á|ü>∑‹ dü+ã+<ÛäeTsTTq ìã<äΔ‘·, d”]j·TdtHÓdt nH˚$ ªdæŒ]{Ÿμ≈£î
dü+ã+~Û+∫q $wüj÷· ˝Ò ‘·|Œü edüTeÔ ⁄≈£î >±˙, •˝≤ŒìøÏ >±˙ dü+ã+~Û+∫q$
ø±e˙ ãTÁs¡ sêeTT\T ø£<ä∏ Ç#˚Ã dü+<˚XÊìï ñ<äéT s¡#s· TT‘·\T d”«ø£]kÕÔsì¡
Ä•<ë›eTT. Ç≥Te+{Ï dü+<˚XÊ\T Ç|üŒ{Ï <ëø± bes¡÷ Çe«H˚ ˝Ò<ìä ø±<äT.
ø±˙ |ü<˚ |ü<˚ Çe«e\dæq nedüs+¡ Ç+ø± $T–˝Ò ñ+~.
178
ªeTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{°μ ` nuÛÑT´<äj·T sê»ø°j·÷\T
eTTdæ¢+\T ‘·eTqT ‘êeTT eTTdæ¢+\T>± uÛ≤$+#·T≈£îH˚ sê»ø°j·T
düŒ+<äq≈£î uÛ≤s¡‘·<˚X¯+˝À ‘êe⁄ ñ+<ë? uÛ≤$+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·Tqï~.
uÛ≤$+#·Tø=ì düŒ+~+#·&eÉ T÷ »s¡T>∑T‘·Tqï~. eTTK´+>±, u≤Á;eTd”<Tä ≈£L*Ã
y˚‘· ‘·sT¡ yê‘·. <ëìì @ $<Û+ä >± d”«ø£]+#ê\qï<˚ düeTdü´. <ëìì nuÛTÑ ´<äjT·
yê<äT\T ns¡eú +‘·yTÓ qÆ sê»ø°jT· uÛ≤eq>± d”«ø£]+#ê˝≤ ($eTs¡ÙHê‘·àø£+>±
qsTTHê düsπ ) ˝Òø£ yêdü$Ô ø£ |ü⁄Hê~ ˝Òì ‘·|ü &ÉT ne>±Vü≤q nì ‹s¡dÿü ]+#ê˝≤
˝Òø£ eT‘√Hêà<ëìøÏ ;»+ y˚jT· >∑\ ô|&É<èä wæº nì ì+~+#ê˝≤?
ˇø£ yÓTHÆ ê]{°>± eTTdæ+¢ \T m<äTs=ÿ+≥Tqï $eø£qå ÷ kÕ+düÿ è‹ø£ nD∫
y˚‘q· ÷ uÛÖ‹ø£ <ë&ÉT\q÷ ns¡+ú #˚dTü ø√˝Òì nuÛTÑ ´<äjT· yê<äT˝…es¡÷ ñ+&ÉsT¡ .
<ëì qT+&ç |ü⁄fÒº ìs¡düqqT n+<äs¡÷ ‘·|üŒø£ ÄVü‰«ìkÕÔs¡T. n+‘·es¡≈£î
n_ÛÁbÕj·TuÛ<Ò ë\T+&Ée⁄. ø±˙ á ìs¡dqü ˇø£ HÓ>{∑ yÏ é uÛ≤eq e÷Á‘·yT˚ . n~
Ç#˚Ã ª◊&Ó+{Ï{μ° ˇø£ HÓ>{∑ yÏ é ◊&Ó+{Ï{° e÷Á‘·yT˚ . ªy˚TeTT $eø£≈å î£ >∑T] ne⁄‘·Tqï
yÓTHÆ ê]{°μ nH˚ uÛ≤eq e÷Á‘·yT˚ . ªy˚TeTTμ nH˚ dü+|üPs¡yí TÓ qÆ uÛ≤eq ø±<äT.
eT] Ä dü+|üPs¡í uÛ≤eq≈£î @ $<Û+ä >± düŒ+~+#ê*? n~ ñìøÏ˝À ñ+~.
øπ e\+ yÓTHÆ ê]{° uÛ≤eq≈£î <ëìì |ü]$T‘·+ ø£eTà+fÒ n~ ø±<äT. eTs¡sTT‘˚
@+ #˚j÷· *? eTTdæ+¢ \T eTTdæ+¢ \T>± düŒ+~+#˚ sê»ø°jT· #Ó‘’ H· ê´ìï nuÛTÑ ´<äjT·
yê<äT\T ÄyÓ÷~+#·&+É , ÄVü‰«ì+#·&+É kÕ<Û´ä e÷ nkÕ<Û´ä e÷? n~ eT‘√Hêà<ä
s¡÷|ü+ rdüT≈£î+fÒ nkÕ<Û´ä y˚T. dü+Á|ü<ëj·÷ìï #Ó≈î£ ÿ#Ó<sä ≈¡ î£ +&Ü ø±bÕ&Ü\ì
uÛ≤$+#˚ #Ûê+<ädü yê<äs÷¡ |ü+ rdüT≈£î+fÒq÷ nkÕ<Û´ä y˚T. ø±˙ eT‘√Hêà<ëìï
‹s¡dÿü ]dü÷,Ô dü+düÿs¡D\qT ÄVü‰«ìdü÷Ô n<˚ düeTj·T+˝À ªeTTdæ+¢ sê»ø°jT· +μ
>±H˚ ñ+&˚~ ÄVü‰«ì+#·<–ä q<˚Hê? eT‘êr‘·yTÓ qÆ ~ e÷Á‘·yT˚ ÄyÓ÷<ä˙j·Te÷?
á Á|üX¯ï≈£î »yêãT #Óù|ŒeTT+<äT ª◊&Ó+{Ï{°μ nH˚ <ëìøÏ e÷qe
ndæ‘Ô «· +˝À ñ+&˚ bÕÁ‘·qT >∑T]Ô+#·&+É nedüs+¡ . ◊&Ó+{Ï{ì° mes√ ‘Ó\T>∑T˝ÀøÏ
Ô Ô
ª»˝Ÿ»˝≤μ eTTdæ¢+yê<ä ø£$‘·«+ |ü⁄düÔø±ìøÏ sêdæq yÓqø£e÷≥. dü+: ôd’ÿu≤ã, Á|ü#·Ts¡D :
˙\–] kÕVæ≤‹, q\¢>=+&É, e÷]Ã 1998
179
ª>∑T]Ô+|ü⁄μ nì nqTyê<ä+ #˚XÊs¡T. n~ ndü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ nqTyê<ä+. ø±˙
Ç|ü&ÉT ª>∑T]Ô+|ü⁄ sê»ø°j÷· \Tμ nH˚ Á|üj÷Ó >∑+ ≈£L&É n\yê≥sTTb˛sTT+~.
≈£î\+, eT‘·+, uÛ≤wü, C≤‹, ÁbÕ+‘·+, *+>∑+ yÓTT<ä\sTTq kÕ+|òTæ ø£ eØZøs£ D¡ \
ÁbÕ‹|ü~ø£q »]π> sê»ø°jT· ø£èwæì á ù|s¡T‘√ |æ\TdüTHÔ êïs¡T. eTqTwüß*ï
neT÷s¡yÔ TÓ qÆ ªbÂs¡T\Tμ>± uÛ≤$+#˚ *ãs¡˝Ÿ ã÷s¡Ty® ê sê»ø°jT· <äèø£Œ<∏ëìøÏ,
eTqTwüß\qT esêZ\T>± $uÛõÑ +#˚ e÷]ÿ ‡dtº sê»ø°jT· <äèø£Œ<∏ëìøÏ á ª>∑T]Ô+|ü⁄
sê»ø°jT· +μ _ÛqïyÓTqÆ <äì #Ó|Œü &É+ Çø£ÿ&É ñ<˚X› ´¯ +. ô|’ s¬ +&ÉT <äèø£Œ<∏ë\˝Àq÷
eTqTwüß\T (ªbÂs¡T\T>±μ qsTTHê, ªes¡Z+μ>± qsTTHê) ‘·eT nedüsê\
ÁbÕ‹|ü~ø£q ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq $y˚#·q‘√ Á|üe]ÔkÕÔs¡˙, >∑T]Ô+|ü⁄ sê»ø°j·÷\T
n+<äT≈£î _ÛqïyÓTÆqe˙ Çø£ÿ&É ns¡ú+. Ç~ düs¡sTTq $X‚¢wüDÒHê nìï Á|üX¯ï
n≥T+∫, ª>∑T]Ô+|ü⁄ sê»ø°j÷· \Tμ nqï ù|s¡T˝À á uÛ≤e+ düTŒ¤]+#·<Tä .
ø±˙ eTT+<äT e÷qe ndæÔ‘·«+˝À á ª◊&Ó+{Ï{°μ nH˚<ëìøÏ ñ+&˚
kÕúHêìï |ü]o*<ë›+. @ $wüj·÷ìï >∑T]+∫ Ä˝À∫+#˚≥|ü&ÉsTTHê <ëì
kÕe÷õø£ bÕsêÙ«ìï ` kÕe÷õø£ Ä]úø£ |ü⁄Hê~ì ˝Òø£ ÁbÕ‹|ü~ø£qT ˝Òø£
ÁbÕeTTU≤´ìï ` ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ sê&çø˝£ Ÿ sê»ø°jT· dæ<ëΔ+‘ê\T H˚sêŒsTT.
ø±˙ <ëì‘√bÕ≥T Ä $wüj÷· ì≈£î+&˚ e÷qe bÕsêÙ«ìï ` eTìwæ ñìøÏ˝À
<ëì≈£î+&˚ bÕÁ‘·q÷ ÁbÕeTTU≤´˙ï ` ≈£L&É ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+.
n|ü&˚ eTq ne>±Vü≤q dü+|üPs¡+í ne⁄‘·T+~. ª◊&Ó+{Ï{\° μ kÕ+|òTæ ø£ Ä]úø£
bÕsêÙ«ìï (≈£î\+, eT‘·+, es¡+Z , *+>∑+, ÁbÕ+‘·+, uÛ≤wü e¬>s’ ê\ ÁbÕ‹|ü~ø£q
@s¡Œ&˚ ªH˚qTμ ªy˚TeTTμ nH˚ uÛ≤eq\qT) sê»ø°j·T+>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+,
$eT]Ù+#·&+É H˚sT¡ Ã≈£î+≥THêï+. sê»ø°jT· ◊&Ó+{Ï{\° qT XÊÁd”j Ô T· +, yêdü$Ô ø£+,
nXÊÁd”j Ô T· +, ÁuÛeÑ ÷»ì‘·+, ‘·|ü &ÉT #Ó‘’ q· ´+ nì eØZø]£ düTHÔ êï+. Ä |üì
#˚ùdeTT+<äT ◊&Ó+{Ï{\° e÷qe bÕsêÙ«ìï ≈£L&É ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ nedüs+¡ .
sê&çø˝£ Ÿ>± Ä˝À∫+#·&+É n+fÒ $wüj÷· \ eT÷˝≤\˝ÀøÏ b˛e&É+. ªeTìwæøÏ
dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ nìï $wüj÷· \ eT÷\+ eTìùwμ qì e÷sYÿ ‡ ‘·q
‘=≥º‘=* s¡#q· \˝À ˇø£ #√≥ n+{≤&ÉT. $\TyÓq’ á dü÷#·qqT Ä ‘·sT¡ yê‹
ø±\+˝À Äj·TH˚ m\¢|ü&É÷ C≤„|üø£+ ô|≥Tºø√˝Ò<äT. ø±˙ <ëìì C≤„|üø£+
ô|≥Tºø√e&É+ nedüs+¡ .
180
ªeTTdæ+¢ ◊&Ó+{Ï{μ° `nuÛTÑ ´<äjT· sê»ø°j÷· \T
Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\≈£L eTìwæø° ñ+&˚ ˇø£ eTTKýÓTqÆ ‘˚&Ü @$T≥+fÒ
Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\ e´øÏ‘Ô «· + #ê˝≤es¡≈î£ |ü⁄≥Tºø‘£ √H˚ ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. <ëì
ªJHé‡μ #˚‘· ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~. eTìwæ n{≤¢ø±<äT. eTìwæ˝À |ü⁄≥Tºø‘£ √ `
n+fÒ JHé‡ <ë«sê ` ìs¡sí TT+#·ã&˚ n+X¯+ ø=+#ÓyT˚ . Äô|q’ H˚sT¡ Ãø√e&É+,
‘·qqT ‘êqT s¡÷bı+~+#·Tø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~. á $<Û+ä >± m~π> Áø£eT+˝À
eTìwæ e´øÏÔ‘·«+ (Personality) @s¡Œ&ÉT‘·T+~. Á|ües¡ÔqqT ìs¡ísTT+#·&É+˝À
Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\˝À ªJHé‡μ ìs¡«Væ≤+#˚ bÕÁ‘·qT eTìwæ˝À e´øÏ‘Ô «· + ìs¡«Væ≤düT+Ô ~.
á e´øÏ‘Ô ê«ìøÏ øπ +Á<ä+ ªH˚qTμ nH˚ e´øÏÔ uÛ≤eq (Ç+^¢wßü ˝À ôd˝ŸŒ¤ ˝Òø£
◊&Ó+{Ï{°). Á|ü‹ eTìwæ˝Àq÷ e´ø±Ôe´ø£ÔyÓTÆq ◊&Ó+{Ï{° ñ+≥T+~. Bì˝À
ø=ìï |üP]Ô>± e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ uÛ≤eq\T+{≤sTT. ªH˚qT Áø£eT•ø£Då >∑\ eTìwæìμ
ªHê~ <äj÷· Ås¡› Vü≤è<äjT· +μ yÓTT<ä˝q’… uÛ≤eq\T. ø±ì ny˚ø±ø£, $$<Ûä kÕ+|òTæ ø£
düeT÷Vü‰\˝À uÛ≤>∑+>± ‘·qqT ‘êqT >∑T]Ô+#·&+É ≈£L&Ü ªH˚qTμ nH˚ ◊&Ó+{Ï{°
@s¡Œ&˚ Áø£eT+˝À uÛ≤>∑yT˚ .
Á|ü|+ü #êìï Hê yêfi¯ófl ` |üsêsTTyêfi¯ófl nì $uÛõÑ +#·Tø=ì ‘·qyê]>±
‘êqT uÛ≤$+∫q yê]‘√ eTy˚Tø£+ ø±e&É+ eTìwæøÏ ñqï n‘·´+‘· kÕ«uÛ≤$ø£yTÓ qÆ
\ø£åD≤\˝À ˇø£{Ï. ◊&Ó+{Ï{° nH˚ e´øÏÔ uÛ≤eq @s¡Œ&˚ Áø£eT+˝À BìøÏ
eTTK´kÕúq+ ñ+≥T+~. eTqTwüß\≈£î ˇπøkÕ] |ü\T kÕ+|òæTø£ ◊&Ó+{Ï{°\T
ñ+&É>∑\e⁄. ÁbÕ+‘·+, uÛ≤wü, ≈£î\+, eT‘·+ yÓTT<ä\sTTqy˚esTTHê BìøÏ
ÁbÕ‹|ü~ø£ ø±>∑\e⁄. Ç$ø±ø£, ô|’q #Ó|æŒq≥Tº, e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq ◊&Ó+{Ï{°
uÛ≤eq\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. M≥ìï{Ï düe÷Vü‰s¡yT˚ ªH˚qTμ nH˚ e´øÏ.Ô á ªH˚qTμ
nH˚ e´øÏÔ uÛ≤eq≈£î dæsú ‘¡ «· + ñ+&É<˙ä , n~ #·+#·\+ n˙ uÛ≤$+#˚ ªb˛düTº
yÓ÷&És¡Héμ <äèø£Œ<∏ä+‘√ @ø°uÛÑ$+#·qedüs¡+ ˝Ò<äT. nsTT‘˚ n+<äT˝À $$<Ûä
n+XÊ\T+{≤j·TH˚~ dü‘´· +. yê{Ï ÁbÕ<Ûëq´‘·\T |ü]dæ‘ú T· \qT ã{Ïº e÷s¡>\∑ eH˚~
≈£L&É dü‘´· +. ˇø£ e´øÏÔ ø±]à≈£î\ eT<Û´ä ø±]à≈£îì>±, eTTdæ+¢ \ eT<Û´ä eTTdæ+¢ >±,
eT>∑yêfi¯fl eT<Û´ä eT>∑yê&ç>± ñ+&É≥+ kÕ<Û´ä y˚T. nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ @<√
ˇø£ n+X¯yT˚ Á|üã\+>± ñ+&˚yêfi¯ófl ø=~›eT+<˚ ñ+{≤s¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° ªH˚qTμ
181
nH˚ e´øÏÔuÛ≤eq ì]›wüº‘·˝Òì ndæús¡ uÛ≤eq ø±qedüs¡+ ˝Ò<äT. yÓ’$<Ûä´+˝ÀH˚
<ëìøÏ (kÕù|ø£)å dæsú ‘¡ «· + ñ+&É>\∑ <äT. ñ+≥T+~.
Ç<ä+‘ê eTìwæøÏ kÕ«uÛ≤$ø£+ n+fÒ ns¡+ú $eTs¡Ù≈£î nr‘·eTì ø±<äT.
eTìwæøÏ ñ+&˚ e´øÏÔ uÛ≤eq˝À Ä~Û|‘ü ´· dü«uÛ≤e+ ø£*–q$ ø=ìï ñ+{≤sTT.
yê{Ïì nuÛÑT´<äj·Tyê<äT\T $eT]Ù+#·&Éy˚Tø±ø£ ‹s¡düÿ]+#ê* ≈£L&Ü.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î ‘êH=ø£ Ä~Û|‘ü ´· esêZìøÏ ˝Òø£ ≈£î˝≤ìøÏ #Ó+~q e´øÏqÔ qï uÛ≤eq.
˝Ò<ë ªH˚qT n+<ä]˙ <ëk˛Vü≤+ #˚dTü ø√>∑\qTμ nH˚ e´øÏ>Ô ‘∑ · Ä~Û|‘ü ´· uÛ≤eq.
ø±˙ Ä~Û|‘ü ´· dü«uÛ≤e+ qT+&ç |ü⁄≥ºì ª◊&Ó+{Ï{\° μ |ü≥¢ @ yÓK’ ] ñ+&Ü*?
ne˙ï nD∫y˚‘· qT+&ç |ü⁄{Ïqº y˚ ø±qedüs+¡ ˝Ò<Tä . ˇø£yfi˚ ¯ nsTTHê nìï
nD∫y˚‘· s¡÷bÕ\ dü«uÛ≤eeT÷ ˇø£{Ï ø±<äT. á (kÕ+|òæTø£) ◊&Ó+{Ï{°\T
sê»ø°jT· Ä#·sD¡ ≈£L kÕ+|òTæ ø£ düMTø£sD¡ ≈£L ÁbÕ‹|ü~ø£ ø±>∑\e⁄. yê{Ï|≥ü ¢
@ yÓK’ ] ñ+&É&+É ñ∫‘·+>± ñ+≥T+~?
Ç|üŒ{ÏøÏ eT÷&ÉT yÓ’Ks¡T\T ñìøÏ˝À ñHêïsTT. eTØ dü+Á|ü<ëj·Tø£
e÷]ÿ ‡düT\º T ªes¡+Z μ ˇø£ÿfÒ XÊÁd”jÔ T· yÓTqÆ e´øÏuÔ ≤Û eq n˙, ‘·øÿÏ qe˙ï ‘·|ü &ÉT
#Ó‘’ q· ´+ qT+&ç |ü⁄{Ïqº e˙, Á|ü»\T yê{Ïì e<äT\Tø=ì es¡#Z ‘’Ó q· ´+ bı+<ë\˙
n+≥T+{≤s¡T. ◊&Ó+{Ï{ì° e´øÏ‘Ô «· + m~π> Áø£eT+˝À s¡÷bı+<˚ ªH˚qTμ nH˚
d”«j·T uÛ≤eq≈£î dü+ã+~Û+∫q $wüj·T+>±ø±ø£, πøe\+ #Ó’‘·Hê´ìøÏ
(Ä˝À#·q\≈£L ne>±Vü≤q≈£L) dü+ã+~Û+∫q $wüjT· +>± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+
e\¢H˚ <ëìì ªXÊÁd”Ôj·T+μ ªnXÊÁd”Ôj·T+μ nì, ªdüs¡sTTq #Ó’‘·q´+μ ª‘·|ü&ÉT
#Ó‘’ q· ´+μ nì eØZø]£ +#·&+É , nXÊÁd”j Ô T· yÓTqÆ ‘·|ü &ÉT Ä˝À#·q\qT e<äT\T
ø=eTàq&É+ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·Tqï~. Çø£ÿ&É eT∞fl Hê ñ<˚X› ´¯ + ◊&Ó+{Ï{\° T $eTs¡Ù≈£î
nr‘·+ nì ø±<äT. ø±˙ n~ |ü<ës¡ú C≤„HêìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘·bıŒ|ü\
$eTs¡Ù ø±C≤\<äT. Ä ◊&Ó+{Ï{°˝À e´ø£ÔeTj˚T´ $\Te\≈£î dü+ã+~Û+∫q
‘·bıŒ|ü\ $eTs¡Ù ø±>∑\<äT.
s¬ +&Ée yÓK’ ] @$T≥+fÒ, eπs‘Z s· ¡ |”&‘ç · uÛ≤eq\˙ï es¡uZ ≤Û eq˝À uÛ≤>∑+
ø±yê* (˝Òø£ <ëìøÏ ˝Àã&ç ñ+&Ü*, ˝Òø£ <ëì˝À $T[‘·+ ø±yê*) nì
#Ó|Œü &É+. Ç~ á s√E ø£eT÷´ìdüT\º T m≈£îÿe>± nqTdü]düTqÔ ï yÓK’ ]. ø±˙
182
dü«uÛ≤eØ‘ê´ ªes¡+Z μ ø£+fÒ #ê˝≤ _ÛqïyÓTqÆ ◊&Ó+{Ï{\° T es¡uZ ≤Û eq˝À ªuÛ≤>∑+μ
ø±e&É+, ˝Ò<ë <ëìøÏ ˝Àã&ç q&Ée&É+ @ $<Û+ä >± kÕ<Û´ä + ø±>∑\<äT? ‘·q
Hêj·Tø£‘«· +˝ÀH˚ n+<ä] düeTdü´\÷ |ü]cÕÿs¡+ ne⁄‘êj·T˙, nìï Hê´j·TyÓTqÆ
Äø±+ø£\å ÷ rs¡T‘êj·T˙ ø±]àø£es¡+Z düø\£ |”&‘ç · Á|üC≤ÁX‚DT\qT q$Tà+∫
yê] $XÊ«dü+ bı+<ë\ì Á>±+w” nHêï&ÉT. Äj·Tq Á|ü<ëÛ q+>± s¬ ‘’ ê+>±ìï
ñ<˚•› +∫ á e÷≥ nHêï&ÉT >±˙ <ëìì nìï s¡ø±\ |”&qÉ ≈£L nq«sTT+#·T
ø√e#·TÃqT. eπs‘Z s· ¡ |”&‘ç · uÛ≤eq\qT ‘·|ü <√e |ü{qºÏ #Ó‘’ q· ´+ nì ‹s¡dÿü ]+#˚
yÓK’ ]ø£+fÒ Ç~ yÓTs¡T>∑sTTq<˚. ø±˙ ø±]àø£ es¡+Z Ç‘·s¡ |”&‘ç · Á|ü»\˝À á
$XÊ«dü+ ø£*–+#·>\∑ <äì qeTà&ÜìøÏ ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ ø±s¡D+ @yÓTHÆ ê ñ+<ë?
eT>∑yêfi¯flsTTq bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£es¡Z+ yÓTC≤]{°>± ñ+&˚ Hêj·Tø£‘·«+˝À
˝…’+–ø£ nD∫y˚‘· ‘=\–b˛‘·T+<äì Ád”Ô\T m+<äT≈£î qe÷à*? ìC≤ìøÏ
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]àø£es¡Z+ yÓTC≤]{°>± eT>∑yêfi¯flsTT ñ+&É&ÜìøÏ ˝…’+–ø£
nD∫y˚‘· ˇø£ eTTK´ ø±s¡D+. n≥Te+≥|ü&ÉT, Ä ø±s¡D+>± ªeT>∑μ
dü«uÛ≤e+ dü+‘·]+#·T≈£îqï ø±]àø£es¡Z+ Hêj·Tø£‘·«+˝À Ád”Ô\ düeTdü´\T
|ü]cÕÿs¡eTe⁄‘êj·Tì Ád”Ô˝…+<äT≈£î qe÷à*? n≥Te+{Ï Á|üX¯ï˝Ò <ä[‘·T\÷
Ä~yêdüT\÷ ≈£L&Ü ø±]àø£es¡+Z >∑T]+∫ n&É>e∑ #·TÃ.
bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\T yÓTC≤]{°>± eT>∑yêfi≤fl, <ä[‘˚‘s· T¡ ˝≤ nqï Á|üXï¯
n≥T+∫ dü«uÛ≤eØ‘ê´H˚ #ê˝≤ _ÛqïyÓTÆq ndüe÷q‘·\T @<√ ˇø£ÿ J$‘·
nqTuÛeÑ + qT+&ç |ü⁄{Ïqº #Ó‘’ q· ´+ <ë«sê, n~ eTT+<äT≈£î ‘Ó#Ã˚ Ä˝À#·q\
<ë«sê ‘=\–b˛>∑\eì qeTà&ÜìøÏ ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ ø±s¡D+ @eTT+~? ø±]àø£
esêZì~ (‘·‘÷· Œs¡«ø±\|ü⁄ $|üe¢ esêZ\ ˝≤>±) ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ \ø£´å + ø±<ä˙,
<ëì \ø£´å y˚T kÕs¡«»˙qeT˙ e÷sYÿ ‡ uÛ≤$+#ê&ÉT. (ˇø=ÿø£ÿkÕ] ø±]àø£ es¡yZ T˚
ˇø£ kÕs¡«»˙q es¡+Z ` j·T÷ìes¡‡˝Ÿ ø±¢dt ` n+{≤&ÉT). ø±]àø£ es¡+Z ‘êqT
m<äTs=ÿ+≥Tqï ÁX¯eT <√|æ&øû Ï |ü]cÕÿs¡+>± eTT+<äT≈£î ‘Ó#Ã˚ es¡sZ V¡ ≤æ ‘· ñ‘·Œ‹Ô
eédü˝ú ÀH˚ nìï Hê´j·TyÓTqÆ Äø±+ø£\å T kÕ<Û´ä eTe⁄‘êj·Tì Bìì $e]+#·T
ø√e#·TÃ. ø±˙ es¡sZ V¡ ≤æ ‘· ñ‘·Œ‹Ô eédüú n_Û\wüDj ° T· eTì n+^ø£]dü÷Ô ≈£L&Ü
n~ nìï düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ |ü⁄Hê~ nqï uÛ≤eqqT Á|ü•ï+#·e#·TÃ. Ä]úøπ ‘·s¡
183
nD∫y˚‘≈· î£ >∑T] ne⁄‘·Tqïyês¡+‘ê BìH˚ Á|ü•ïdüTHÔ êïs¡T. uÀ˝…¸$ø˘ Ä#·sD¡
|ü⁄D≤´q ø±]àø£ es¡+Z nqï e÷≥≈£î ndü\T ns¡+ú b˛sTT ø£eT÷´ìdüTº bÕØºjT˚
ø±]àø£es¡+Z nqï ns¡+ú e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· á dü+X¯jT· + eT]+‘· ã\|ü&+ç ~.
<ëìøÏ dü+‘·è|æøÔ s£ y¡ TÓ qÆ »yêãT Çe«≈£î+&Ü es¡Z ◊&Ó+{Ï{˝° À Ç‘·s¡ ◊&Ó+{Ï{\° T
$T[‘·+ ø±yê\q&É+˝À ns¡+ú ˝Ò<Tä .
Ç|ü&ç$ s¬ +&É÷ ø±ø£ eT÷&Ée yÓK’ ] ≈£L&Ü eTT+<äTø=∫Ã+~. ◊&Ó+{Ï{\°
ÁbÕ<Ûëq´‘·\ CÀ*øÏb˛≈£î+&É, @<√ ˇø£fÒ nìï+{Ï ø£+fÒ XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq~
nq≈£î+&É, düø\£ |”&‘ç · Á|ü»\T (<ä[‘·T\T, ø±]à≈£î\T, Ád”\Ô T, Ä~yêdüT\T,
yÓTÆHê]{°\T e¬>’sê) ˇø£ÿf…Æ n+<ä]ø° X¯Á‘·TyÓ’q ªeédüúμqT ≈£L\<√j·÷\˙
˝Ò<ë e÷s¡TÃø√yê\˙ á yê<äq |æ\T|ü⁄ìdüT+Ô ~. Ç|ü&ÉT #ê˝≤eT+~ nuÛTÑ ´<äjT·
yê<äT\T (ø=+‘·eT+~ e÷]ÿ ‡düT\º T ≈£L&É) á $<Û+ä >±H˚ yê~düTHÔ êïs¡T. |”&‘ç ·
Á|üC≤ b˛sê{≤\ eT<Ûä´ |üs¡düŒs¡+ dü+|ò”TuÛ≤e+, düVü‰j·T düVü≤ø±sê\T,
düeTq«j·T+ m+‘· kÕ<Û´ä yÓT‘Æ ˚ n+‘· ô|+bı+~+#·e\dæ+<˚ >±˙ n˙ï ªˇø£ÿ{Ïμ
m{≤¢ ø±>∑\e⁄, n˙ï ˇø£{Ï nsTT me]ô|q’ b˛sê≥+ #˚jT· >∑\e⁄? n+<ä]
X¯Á‘·TeP ˇø£sT¡ ø±s¡T ø£<ë? Ád”\Ô q÷ Ä~yêdüT\q÷ bÕ]ÁXÊ$Tø£ ø±]à≈£î\q÷
ˇø£ÿ{Ï #˚jT· >∑\ ÁbÕ‹|ü~ø£ @eTT+≥T+~? n+<ä] Äø±+ø£\å ˝Àq÷ düe÷q‘·«+
nH˚ $\Te ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº $\Te\ kÕs¡÷|ü´‘· ÁbÕ‹|ü~ø£q dü+|òT” uÛ≤e+
kÕ<Û´ä + ne⁄‘·T+~. ø±˙ ‘·eT düeTdü´\T y˚sT¡ y˚ss¡ TTq|ü&ÉT, ‘êeTT b˛sêπ&
X¯Á‘·Te⁄\T y˚s¡Ty˚s¡sTTq|ü&ÉT, á Á|ü»\+‘ê ªø£*dæμ me]ô|’q b˛sê≥+
#˚j·T>∑\s¡T? á b˛sê{≤\≈£î HÓ’‹ø£ ◊ø£´‘˚ >±˙ uÛÖ‹ø£ ◊ø£´‘· kÕ<Ûä´+
ne⁄‘·T+<ë?
me] düeTdü´˝ÒesTTHê nìï{Ïø° eT÷\+ sê»´+˝À ñ+~ ø±ã{Ïº (˝Ò<ë
nìï Ä~Û|‘ü ê´\≈£L <äqTï sê»´+ qT+&ç \_ÛdTü +Ô ~ ø±ã{Ï)º n+<äs÷¡ ˇø£ÿf…Æ
sê»´+ô|’q b˛sê≥+ #˚j·÷\ì BìøÏ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕÔs¡T. ø±˙ ìC≤ìøÏ
sê»´+‘√ |”&ç‘· Á|üC≤ÁX‚DT\≈£î ˇπøs¡ø£yÓTÆq X¯Á‘·T‘·«+ ñ+&É<äT. sê»´+‘√
‘·\|ü&&É +É nìï b˛sê{≤\≈£L ˇπø s¡øy£ TÓ qÆ nedüs+¡ ø±<äT. ˇπø dü+<äs“¡ +¤ ˝À
nedüs+¡ ø±<äT. sê»´+ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï düyê\T#˚ùd ø£eT÷´ìdüTº b˛sê{≤\≈£î
184
e÷Á‘·yT˚ sê»´+ Á|ü‘´· ø£å X¯Á‘·Te⁄. ø£eT÷´ìdüTº b˛sê{≤\ \ø£´å + dü«+‘· ÄdæìÔ
s¡<Tä #› j
˚ T· &É+. dü«+‘· ÄdæìÔ ø±bÕ&˚ #·{≤º\T #˚ùd kÕs¡«uÛÖeT n~Ûø±s¡+ sêC≤´ìøÏ
ñ+~ ø±ã{Ïº Ä kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï kÕ«BÛq+ #˚düTø√ì<˚ dü«+‘· ÄdæÔ s¡<äT›
ø±<äì ø£eT÷´ìdüT\º T uÛ≤$kÕÔsT¡ . n+<äTe\¢ ‘·eT b˛sê{≤\qT sê»´+ô|H’ ˚
m≈£îÿ ô|&É‘ês¡T. (XÊdüq+ <ë«sê dü«+‘· ÄdæìÔ s¡<Tä › #˚jT· e#·TÃqT>±ì dü«+‘·
ÄdæÔ ˝Òì eédüqú T XÊdüq+ <ë«sê ` n+fÒ kÕs¡«uÛÖeT sêC≤´~Ûø±s¡+ <ë«sê
` ì]à+#·˝eÒ Tì Ç|ü&ÉT ns¡+ú ne⁄‘·Tqï~. ø±ã{Ïº ø£eT÷´ìdüTº b˛sê{≤\sTTHê
sêC≤´~Ûø±sêìøÏ n+‘· πø+Á<ä kÕúq+ Çe«&É+ düãu≤ nqï Á|üX¯ï Ç|ü&ÉT
e∫Ã+~). n~ n{≤¢ e⁄+∫ #·{≤º\‘√ ì$T‘·+Ô ˝Òì kÕ+|òTæ ø£ nD∫y˚‘· s¡÷bÕ\≈£î
e´‹πsø£+>± kÕπ> b˛sê{≤\≈£î sê»´+ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï H˚sT¡ >± Á|ü•ï+#·e\dæq
nedüs+¡ e⁄+&Éøb£ ˛e#·TÃ. n$ m<äTs¡TÿH˚ X¯Á‘·Te⁄\T #·≥+º ‘√ (n+fÒ sêC≤´~Û
ø±s¡+‘√) |ü⁄{Ïqº M, #·≥+º ‘√ b˛j˚TM ø±q|ü&ÉT Ä b˛sê{≤\≈£î sê»´+ øπ +Á<ä
_+<äTe⁄ m+<äT≈£î ø±yê*? b˛sê≥ Áø£eT+˝À, uÛÁÑ <ä‘q· T ø±bÕ&˚ ù|s¡TMT<ä
sê»´+ ã\e+‘·T\ |üø±å q s¡+>∑+˝ÀøÏ ~–q|ü&˚ sê»´+‘√ yês¡T ‘·\|ü&eÉ \dæ
edüT+Ô ~. n+‘˚ ‘·|Œü sê»ý˚T Ä Á|ü»\ Á|ü‘´· ø£å X¯Á‘·Te⁄ ø±<äT.
n+‘˚ø±<äT, kÕ+|òTæ ø£ nD∫y˚‘q· T m<äTs¡TÿH˚ Á|ü»\T sê»´+ qT+&ç
dü+düÿs¡D\T ø√s¡T≈£î+{≤s¡T. nD∫y˚‘q· T n<äT|ü⁄#˚ùd #·{≤º\T ø√s¡T≈£î+{≤s¡T.
n~ |üP]Ô>± nkÕ<ÛäýÓTÆq|ü&ÉT e÷Á‘·y˚T yês¡T sê»´+ kÕ~Ûø±s¡‘·q÷
kÕs¡«uÛÖeT‘ê«˙ï Á|ü•ïkÕÔsT¡ . n+‘·es¡≈î£ , sê»´+ uÛÁÑ <ä‘· ù|]≥ Ä~Û|‘ü ´· X¯≈î£ \Ô ≈£î
n+&É>± ì\ã&ç ‘·eT Ä+<√fi¯q\qT nD∫y˚dæq y˚Ts¡πø yês¡T sê»´+‘√
H˚s¡T>± ‘·\|ü&É‘ês¡T. Ä nedüs¡+ yêfi¯fl≈£î nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ sê<äT.
eTTdæ+¢ \H˚ ñ<ëVü≤s¡D>± rdüT≈£î+fÒ uÛ≤s¡‘· sê»´+ ‘·q ôd≈£î´\sY dü«uÛ≤yêìøÏ
ø£≥Tºã&ç e⁄+&Ü\H˚~ sê»´+ô|q’ yês¡T ` (eTTdæ+¢ \T>±) ô|fÒº Á|ü<ëÛ q &çe÷+&ÉT.
uÛ≤s¡‘· sê»´+ Ä dü«uÛ≤yêìï ø√˝ÀŒq+‘· y˚Ts¡≈£î ôV’≤+<äe Ä~Û|ü‘ê´ìï
e´‹πsøÏ+#·&ÜìøÏ n~ yê]øÏ ñ|üø]£ +#˚ kÕ<Ûqä y˚T. ø√˝ÀŒsTTq y˚Ts¡øπ yês¡T
sê»´+ô|q’ b˛sê≥+ #˚jT· e\dæ ñ+≥T+~. n|ü&ÉT ≈£L&É ` sê»´+ |üP]Ô>±
ôV≤’ +<äe sê»´+>± e÷]‘˚ ‘·|Œü ` n<˚ yê] Á|ü<ëÛ q b˛sê≥+ ø±<äT. dü÷\ú +>±
185
#ÓbÕŒ\+fÒ, sê»´+ Á|üC≤kÕ«eT´ ìj·Te÷\ìï+{Ï˙ ‹s¡dÿü ]+∫ bòÕdædTü º sê»´+>±
e÷]q|ü&ÉT e÷Á‘·yT˚ (˝Ò<ë e÷]q y˚Ts¡≈î£ e÷Á‘·yT˚ ) nìï Á|üC≤b˛sê{≤\≈£L
sê»´+‘√ ‘·\|ü&eÉ \dæq nedüs+¡ ñ+≥T+~. m+<äTø£+fÒ @ b˛sê{≤ìø£sTTHê
Á|üC≤kÕ«eT´ neø±XÊ\T nedüs+¡ ø±ã{Ï.º nsTT‘˚ n|ü&ÉT ≈£L&Ü n+<ä]ø°
sê»´+ kÕs¡«uÛÖeT‘ê«ìï düyê\T #˚jT· e\dæq nedüs+¡ ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. <ëìì
Á|üC≤kÕ«MTø£]+#·&+É ø√dü+ b˛sê&É&+É ‘√ dü]ô|≥Tº≈î£ H˚ Á|üC≤ÁX‚DT\T+{≤sTT.
ø±ã{Ïº |”&‘ç · Á|ü»\+‘ê uÛÖ‹ø£+>± ˇø£fÆ… ˇø£ Á|ü#+· &É X¯ø>ÔÏ ± e÷]
ªeédüμú qT ≈£L\<√j·÷* nH˚ Ä˝À#·q≈£î ô|<ä>› ± ns¡+ú ˝Ò<Tä . Ä~Û|‘ü ´· X¯≈î£ \Ô ≈£î
e´‹πsø£+>± »]π> b˛sê{≤\ eT<Û´ä m+‘· ◊ø£´‘· ñ+fÒ n+‘· eT+∫~ >±˙
n~ ns¡T<äT>± e÷Á‘·yT˚ uÛÖ‹ø£ ◊ø£´‘· ø±>∑\<äT. ø±e&ÜìøÏ n+<ä] nedüsê\÷
Äø±+ø£\å ÷ Á|üj÷Ó »Hê\÷ ø√]ø£\÷ ˇø£{Ï ø±e⁄. yê{Ï eT<Û´ä n+‘·d‡ü +ã+<Û+ä
m+‘√ ø=+‘· ñ+≥T+~ ø±ã{Ïº Ä y˚Ts¡≈î£ ◊ø£´‘· kÕ<Û´ä + ø±e#·TÃ. sê»´+
ìj·T+‘·è‘·« s¡÷|ü+ rdüT≈£îì Á|üC≤kÕ«eT´ neø±XÊ\qT <Û«ä +dü+ #˚dqæ |ü&ÉT
≈£L&Ü uÛÖ‹ø£ ◊ø£´‘· (Á|üC≤kÕ«eT´ |ü⁄qs¡T<äsΔ D¡ ˝Òø£ kÕ<Ûqä ø√dü+) kÕ<Û´ä +
ne⁄‘·T+~. ø±˙ kÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À ñ<äé÷\ eT<Û´ä ◊ø£´‘· HÓ‹’ ø£ dü+|òT”
uÛ≤e+>±H˚ ñ+&É>\∑ <äT, ◊ø£´ uÛÖ‹ø£Xø¯ >ÔÏ ± ø±<äT. HÓ‹’ ø£ dü+|òT” uÛ≤e+>± <ëìì
ns¡+ú #˚dTü ø=ì ô|+bı+~+∫q|ü&˚ n‘·édüs¡ |ü]dæ‘ú T· \˝ÀqsTTHê n~ uÛÖ‹ø£
◊ø£´‘· s¡÷|ü+ rdüTø√>∑\<äT.
HÓ‹’ ø£ ◊ø£´‘·≈î£ ` dü+|òT” uÛ≤yêìøÏ ` ‘êe⁄ mø£ÿ&ç qT+&ç edüT+Ô ~?
n~ øπ e\+ nuÛTÑ ´<äjT· yê<äT\ ø√]ø£ e÷Á‘·yT˚ Hê? m+‘· >=|üŒ ø√]ø£ nsTTHê
<ëìøÏ yêdüeÔ ÁbÕ‹|ü~ø£ ˝Òøb£ ˛‘˚ e<äT\Tø√e&É+ eT+∫~. ø±˙ á ø√]ø£≈î£
yêdüeÔ ÁbÕ‹|ü~ø£ ñ+<äqT≈£î+{≤qT. eTqTwüß\ Á|üj÷Ó »Hê\˙ï bÕøÏøå y£ TÓ qÆ y˚
>±˙ yê{Ïì e´ø£+Ô #˚ùd $\Te˝…|ü &É÷ kÕs¡«»˙qyÓTqÆ $ (n$ Á|üC≤‘·+Á‘·
$\Te\T ø±e#·TÃ, Ä~Û|‘ü ´· $\Te\T ø±e#·TÃ). ‘·eT bÕøÏøå £ Á|üj÷Ó »Hê\˝ÀH˚
kÕs¡«»˙q Á|üj÷Ó »Hê\qT ÇeTT&ÉTÃ≈£îqï yês¡T (e÷sYÿ ‡ }Væ≤+∫q ø±]àø£
es¡+Z ) Á|ü|+ü #·+˝À mes¡÷ ˝ÒsT¡ , ñ+&ÉuÀs¡T. uÛÖ‹ø£ Á|üj÷Ó »Hê\˝À kÕs¡«»˙q‘·
ñ+&É>\∑ <äqTø√e&É+ e\¢Hy˚ ÷Ó HÓ‹’ ø£ kÕs¡«»˙q‘·≈î£ e÷sYÿ ‡ ô|<ä>› ± $\Te
186
Çe«˝Ò<Tä . Çe«ø£b˛>±, <ëìì >∑T]+∫ e÷{≤¢&qç ø=~› dü+<äsê“¤\˝À <ëìì
‘·èD°ø£]+#ê&ÉT. ø±˙ ì»yÓTÆq kÕs¡«»˙q‘· ñ+&˚~ $\Te\˝ÀH˚, uÛÖ‹ø£
Á|üj÷Ó »Hê\˝À ø±<äT. BìøÏ eT÷\+ ≈£L&Ü eTìwæ˝ÀH˚ ñ+~. ‘·q bÕøÏøå y£ TÓ qÆ
nedüsê\qT kÕs¡«»˙qyÓTqÆ $\Te\ s¡÷|ü+˝À e´ø£+Ô #˚ùd >∑TD+ eTìwæ˝À
m+<äT≈£î+<√, e÷qeC≤‹ m<äT>∑T<ä\˝À @ <äX˝¯ À n~ e÷qe HÓ»’ +˝À uÛ≤>∑+
nsTT+<√ ‘Ó©<äT>±ì n~ eTq≈£î ‘Ó*dæq eTìwæ HÓ’»+˝À $&ÉBj·Tsêì
uÛ≤>∑+. á $\Te\ kÕs¡«»˙q‘˚ ñ<äé÷\ eT<Û´ä , Äsê{≤\ eT<Û´ä dü+|òT”
uÛ≤yêìø°, düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹ø° ‘êe⁄ ø£*ŒdüT+Ô ~. n+<ä] Á|üj÷Ó »Hê\ eT<Û´ä ˇø£
ø£èÁ‹eT uÛÖ‹ø£ ◊ø£´‘·qT }Væ≤+∫ <ëì ø√dü+ uÛÖ‹ø£+>± n+<äs÷¡ ◊ø£ýÓTÆ
ˇø£ Á|ü#·+&ÉyÓTÆq uÛÖ‹ø£ X¯øÏÔ>± e÷s¡T‘ês¡qï Ä˝À#·q e~*ô|{Ïº, uÛÖ‹ø£
◊ø£´‘· @ y˚Ts¡≈î£ kÕ<Û´ä yÓT‘Æ ˚ Ä y˚Ts¡≈î£ <ëìì ì\u…≥Tº≈î£ +≥÷ ◊ø£´‘· Á|ü<ëÛ q+>±
HÓ’‹ø£+ n˙, <ëìì Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>± ô|+bı+~+#·&É+ <ë«sê ˇø£]
dü+|òT” uÛ≤e+ eTs=ø£]øÏ n+<ä>\∑ T>∑T‘·T+<ä˙ ns¡+ú #˚dTü ≈£îqï|ü&ÉT $_ÛqïyÓTqÆ
◊&Ó+{Ï{\° qT @ $<Û+ä >± d”«ø£]+#ê˝À ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î |ü~eT+~ ìs¡T<√´>∑T\T ø£\dæ ˇø£ ìs¡T<√´>∑ dü+|òTü +
ô|≥Tº≈î£ +fÒ ªe÷ |ü~eT+~øÏ ñ<√´>±\T Çe«+&çμ nì e÷Á‘·yT˚ n&É>s∑ T¡ .
ªˇø£ Á|üC≤kÕ«$Tø£ <˚X+¯ ˝À ìs¡T<√´>∑+ ñ+&É{≤ìøÏ M\T˝Ò<Tä μ nqï »qs¡˝Ÿ
dü÷Á‘êìï Á|ü‹bÕ~kÕÔsT¡ . ªeTìwüsTT |ü⁄{Ïqº Á|ür ˇø£ÿ]ø° ø±j·Tø£w+ºü #˚dTü ø=ì
>ös¡eÁ|ü<ä+>± Áã‹πø neø±X¯+ ñ+&Ü*μ nqï kÕs¡«»˙q HÓ’‹ø£ $\Te
s¡÷|ü+˝À ‘·eT ø√]ø£qT e´ø£+Ô #˚kÕÔsT¡ . Ç~ eTqTwüß˝…|ü &É÷ #˚ùd |üH.˚ n<˚
}]˝À Ç+ø=ø£ |ü~eT+~ <ä[‘·T\T n+≥sêì‘·HêìøÏ e´‹πsø£+>± ˇø£ dü+|òTü +
ô|{≤ºsq¡ Tø√+&ç. yêfi¯ófl ≈£L&Ü ªe÷ yê&É˝À #êjYT Vü≤À≥˝À¢ yπ̊s >±¢dTü \T
ô|≥º&ÜìøÏ M\T˝Ò<äTμ nì e÷Á‘·y˚T nqs¡T. kÕe÷õø£ >ös¡yêìï >∑T]+∫
e÷qe‘· >∑T]+∫ kÕs¡«»˙q $\Te\q÷ dü÷Á‘ê\q÷ Á|ü‹bÕ~kÕÔsT¡ . ‘·<ë«sê
‘·eT bÕøÏøå £ &çe÷+&Éq¢ T e´ø£+Ô #˚kÕÔsT¡ . Ç|ü&ÉT á s¬ +&ÉT dü+|ò÷ü \ eT<Û´ä
◊ø£´‘· ø√s¡T≈£îH˚yês¡T, ªMT]<äs› ÷¡ ˇø£ÿf…Æ MT ñeTà&ç X¯Á‘·Te⁄ nsTTq es¡Z `
≈£î\ sêC≤´ìøÏ (˝Òø£ |òüP´&É*»+‘√ wüØø£sTTq ô|≥Tºã&ç<ëØ sêC≤´ìøÏ)
187
e´‹πsø£+>± MT b˛sê{≤ìï m≈£îÿô|≥º+&ç nq&É+˝À ns¡+ú ˝Ò<Tä . Ç<äs› ÷¡ ‘·eT
bÕøÏøå y£ TÓ qÆ ø√]ø£\qT e´ø£+Ô #˚jT· &ÜìøÏ Á|üj÷Ó –+#˚ kÕs¡«»˙q $\Te\˝À
dü+|òT” uÛ≤yêìøÏ ‘êe⁄ <=s¡T≈£î‘·T+~ >±˙ yê] uÛÖ‹ø£ Á|üj÷Ó »Hê\˝À ø±<äT.
ì»y˚T, ìs¡T<√´>±ìøÏ ø±s¡DyÓTqÆ sê»ø°j÷· ]úø£ eédü≈ú L£ n+≥sêì‘·Hêìï
ø±bÕ&˚ ≈£î\eédü≈ú L£ eT<Û´ä dü+ã+<Û+ä ñ+~. ø±˙ n$ s¬ +&É÷ ˇø£{Ï ø±e⁄.
ˇπø Áø£eT+˝À ª≈£L*b˛j˚TμM ø±e⁄. Ädæ,Ô ≈£î\+, |æ‘è· kÕ«eT´+ yÓTT<ä\sTTq
eédü\ú eT<Û´ä |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Ûë\THêïsTT. <˚ìø£~ ˇø£ düs«¡ dü«‘·+Á‘·eTsTTq
B«|ü+ ø±<äT. ø±˙ yê{Ïqìï{Ï˙ ø£\uÀùdÔ n+<ä]ø° ñeTà&ç X¯Á‘·TesTTq ˇø£
eédüú ªne<äTμ. ˇø=ÿø£ÿ nD∫y˚‘· s¡÷bÕìøÏ e´‹πsø£+>± eTT+<äTø=#˚Ã
b˛sê{≤\T e´ø£+Ô #˚ùd kÕs¡«»˙q HÓ‹’ ø£ $\Te\˝Àì kÕe÷q´ n+XÊ\˝À+∫
dü+|òT” uÛ≤yêìøÏ #√≥T yÓ‘ø· &£ +É düããT>± e⁄+≥T+~. ª˙ ø√dü+ qTe⁄« Hê´j·T+
ø√s¡T≈£î+≥THêïe⁄ ø±ã{Ïº Ç‘·s¡T\ ø√dü+ ≈£L&Ü Hê´j·T+ ø√s¡Tø√yê*,
Ç‘·sT¡ \≈£î qTe⁄« Hê´j·T+ #˚j÷· *μ nH˚~ ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ yê<äq. m+<äTø£+fÒ
Hê´j·T+ nH˚ uÛ≤eH˚ (nìï $\Te\˝≤>∑) kÕs¡«»˙qyÓTqÆ ~. eTq nedüsê\qT
eTq+ e÷qe‘· nH˚ uÛ≤eq <ë«sê m|ü&Ó‘’ ˚ e´ø£+Ô #˚kÕÔy÷Ó n|ü&ÉT n<˚
e÷qe‘êuÛ≤eqqT Ç‘·s¡T\≈£î ≈£L&Ü nq«sTT+#·&Üìï eTq+ düT\uÛÑ+>±
‘·|Œæ +#·Tø√˝ÒeTT. ‘·|Œæ +#·Tø√e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#·eTì ø±<äT. ø±ì ‘·|Œæ +#·T
ø√e≥+ ø£w+ºü . <ëìøÏ n&Éy¶ TÓ T#˚Ã kÕs¡«»˙q‘· Ä $\Te˝À (nìï $\Te\
˝≤>∑) ñ+~. uÛÖ‹ø£ Á|üj÷Ó »Hê\≈£î ($\Te\ s¡÷|ü+˝À e´ø£+Ô nj˚T´<ëø±)
n≥Te+{Ï kÕs¡«»˙q‘· ˝Ò<Tä . uÛÖ‹ø£ nedüsê\˝À kÕs¡«»˙q‘· ø√dü+ yÓ‹øπ
e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+ kÕúHêìï e÷qe eéVü‰sê\˝À @ s¡ø£yÓTÆq
kÕs¡«»˙q‘ê kÕ<Û´ä +ø±<äì qy˚Tà ªb˛dtº ` yÓ÷&ÉsH¡ μé <äèø£Œ<∏+ä ÄÁø£$TdüTqÔ ï~.
ø±ã{Ïº á e÷≥\T #Ó|Œü &É+ nedüs+¡ nsTT+~.
ø±ã{Ïº ◊&Ó+{Ï{\° >∑T]+∫ Ä˝À∫+#˚≥|ü&ÉT Á|ü<ëÛ q+>± ˝…øÿ£ ˝ÀøÏ
rdüTø√e\dæ+~ yê{Ï˝À e´ø£eÔ Tj˚T´ $\Te\qT. n$ @s¡øy£ TÓ qÆ dü+|òT” uÛ≤yêìï
e´ø£+Ô #˚kÕÔsTT? @ ~X¯>± eTq*ï, eTq Äø±+ø£\å qT q&ç|kæ ÕÔsTT? @ Ä#·sD¡ ≈£î
}‘·$TkÕÔsTT?
188
ªeTTdæ+¢ ◊&Ó+{Ï{μ° >∑T]+∫ á ø√D+ qT+&ç Ä˝À∫<ë›+. $eø£≈å L£
ìs¡ø¢ ±å ´ìø° >∑Ts¡e⁄‘·Tqï yÓTHÆ ê]{°>± eTTdæ+¢ \T e´ø£+Ô #˚ùd Ä+<√fi¯qqT yÓTHÆ ê]{°
Vü≤≈£îÿ\ ø√D+ qT+&ç #·÷dæ düeT]ú+#ê\q&É+ düãuÒ. ø±˙ Ä ìs¡dqü ˝À
e´ø£ÔeTj˚T´ Ä˝À#·q\˝Àì $\Te\T düe÷» kÕ+düÿ è‹ø£ dü+|ü<äqT
ô|+bı+~+#·>∑\eì ns¡ú+ #˚düT≈£îqï|ü&˚ Ä ìs¡düq ‘·q nedüsê\qT
rs¡TÃ≈£î+≥÷H˚ Ç‘·s¡ |ü⁄s√>±$T Á|üj÷Ó »Hê\˝À @ $<Û+ä >± uÛ≤>∑+ ø±>∑\<√
ns¡+ú ne⁄‘·T+~. n|ü&É~ ªyêfi¯flμ nedüs+¡ ` düeT+»düyTÓ qÆ nedüs+¡ `
e÷Á‘·yT˚ ø±<ä˙, ˇø£ s¡ø+£ >± n+<ä] nedüs+¡ ≈£L&Üq˙ ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
ì‘·´+ X¯+øÏ+#·ã&˚ e´≈£îÔ\≈£î ns¡úeTsTTq+‘·>± ªÄ‘·à>ös¡e+μ nH˚ uÛ≤eq
Ç‘·sT¡ \≈£î ns¡+ú ø±>∑\<ë? yêfi¯ófl H˚]Œ+∫q+‘· >∑{>ºÏ ± Ä $\TeqT y˚s¬ es¡T
H˚]Œ+#·>\∑ s¡T? ø±˙ Ä‘·à>ös¡e+ nH˚ uÛ≤eq kÕe÷õø£ dü+düÿ è‹˝À ì+&ÉT>±
m<ä>∑≈£î+&É eTqeT+‘ê ø√s¡T≈£îH˚ ø=‘·Ô düe÷»+ kÕ<ÛäéTe⁄‘·T+<ë— ‘·q
dü+düÿ è‹˙ n\yê≥¢q÷ Ä#êsê\q÷ kÕs¡«»˙qyÓTqÆ dü‘´· +>± uÛ≤$dü÷Ô ªuÀs¡
$s¡T#·Tø=ìμ ‹]π> yÓTC≤]{° eT<Û´ä ˇø£ yÓTHÆ ê]{°>± Áã‹πø yêfi¯fl≈£î ns¡eú TsTT
q+‘·>± _Ûqï‘·«+, yÓ$’ <Ûë´\ $\Te\T Ç‘·sT¡ \≈£î ns¡+ú ne⁄‘êj·÷? ø±˙
_Ûqï‘ê«ìï yÓ$’ <Ûë´ìï øπ e\+ düV≤æ +#·&yÉ T˚ ø±ø£ ÄVü‰«ì+#·&+É eTqeT+<äs+¡
H˚sT¡ Ãø√ø£ b˛‘˚ eTq+ }Væ≤+#·T≈£îH˚ ø=‘·Ô düe÷»+ dü+|üPs¡+í ne⁄‘·T+<ë?
Ç≥Te+{Ï $\Te\H˚ø£+ á ª»˝Ÿ»˝≤ dü+ø£\q+˝Àì ø£$‘·\˝À
Ô Ô
ø£ì|ækÕÔsTT. yê{Ïì yÓTHÆ ê]{°\ Hê´j·TyÓTqÆ düeTdü´\ ø£$‘ê‘·àø£ (˝Òø£ ‘ê‹«ø£)
ªe´ø°Ôø£s¡Dμ>± (e÷Á‘·y˚T) #·÷&É≈£î+&É, uÛ≤s¡‘·<˚X¯ eTTdæ¢+\ uÛÖ‹ø£ |ü]dæú‹,
<ëì qT+&ç |ü⁄{Ïqº Ä˝À#·q\T, yÓTT‘·+Ô >± düe÷C≤ìøÏ n+~+#˚ $\Te\
<äèø√ÿD+>± ns¡ú+ #˚düT≈£îqï|ü&ÉT á ø£$‘·\T #·~y˚ eTTdæ¢y˚T‘·s¡T\T
kÕqTuÛÑ÷‹˙ dü+|ò”TuÛ≤yê˙ï ªÇ#˚Ãμ yê]>±H˚ ø±ø£ rdüT≈£îH˚ yê]>± ≈£L&Ü
ø£qã&É‘ês¡T. ªˇ+≥] b˛sê≥+ @$T #˚kÕÔs¡T, Ç‘·s¡T\‘√ ø£\e+&çμ nH˚
eTT+<äT Ç|üŒ{Ïøπ n+<ä] nedüsê\≈£L yêfi¯ófl n+~düTqÔ ï $\Te\THêïj·Tì
ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘êeTT. uÛÖ‹ø£+>± #˚‘T· \T ø£\|ü&+É nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷
nedüs+¡ >±˙, kÕ<Û´ä +>±˙ ø±ø£b˛e#·TÃqT >±˙ $\Te\ #˚jT· ÷‘· m|ü&É÷
189
ñ+≥T+~. nsTT‘˚ <ëì >∑T]+∫ düŒ èVü≤ nedüs+¡ , ne>±Vü≤q nedüs+¡ .
ˇø£ J$‘· nqTuÛÑe+ qT+&ç |ü⁄{Ïºq $\Te\T yê≥+‘·≥$ Ç‘·s¡ Jeq
s¡+>±\˝ÀøÏ yê´|æ+#˚ Áø£eT+ dü+øÏw¢ +ºü >±q÷ HÓeTà~>±q÷ »s¡T>∑T‘·T+~. Ä
|üì Á|üjT· ‘·ï|üPs¡«ø£+>± #˚jT· ≥+ ` $\Te\ dü+|òT” uÛ≤yêìï ô|+bı+~+#·&+É `
nedüs+¡ . ñ<äé÷\≈£î eTq+ dü\Vü‰\T, kÕqTuÛ÷Ñ ‹ ªÇ#˚Ãμ yês¡yT˚ ø±ø£ bı+<˚
yês¡eTT ≈£L&É nqï ms¡Tø£ nedüs+¡ .
ìs¡dqü nH˚ HÓ>{∑ yÏ é uÛ≤eq˝À ≈£L&É Çìï bÕõ{Ïyé $\Te\THêïsTT.
nsTTq|üŒ{Ïø° n~ |ü]$T‘·yTÓ qÆ uÛ≤eH˚. eTTdæ+¢ \qT eTTdæ+¢ \T>± ø£~*+#˚
bÕõ{Ïyé Ä˝À#·q\T ` ªeTTdæ+¢ ◊&Ó+{Ï{μ° ˝À uÛ≤>∑+ ø±>∑*–q$ ` ˝Òyê?
ÇkÕ¢+ ` n+<äT˝À Á|ü‘´˚ øÏ+∫ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À n~ rdüT≈£îqï s¡÷|ü+ eTq
düe÷C≤ìøÏ #˚dqæ y˚T˝ÒMT ˝Ò<ë? n+~∫Ãq dü+düÿ è‹ @MT ˝Ò<ë? <ëìì
‘·q˝À ÇeTT&ÉTÃ≈£îqï eTTdæ¢+ ◊&Ó+{Ï{° ˇø£ bÕõ{Ïyé sê»ø°j·T uÛ≤eq≈£î
;»+ ø±C≤\<ë? Áu≤Vü≤àD°j·T ôV’≤+<äe dü+düÿ è‹ >∑T|æŒ{À¢ ñqï eTq
düe÷»+˝ÀøÏ ÇkÕ¢+ ø=ìï ø=‘·Ô Ä˝À#·q\q÷ ø=‘·Ô kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te\q÷
Á|üyX˚ ô¯ |{Ï+º ~. n$ ôV≤’ +<äe dü+düÿ è‹˝Àì s¬ +&ÉT ã\yÓTqÆ <äTs¡TDZ ≤\qT ø=+‘·
y˚Ts¡≈î£ e´‹πsøÏ+#˚ $\Te\T. dü+≈£î∫‘·‘«· +, kÕ+|òTæ ø£ ndüe÷q‘· nH˚$ Ä
s¬ +&ÉT >∑TD≤\T. ÇkÕ¢+ yê{ÏøÏ $s¡T<äyΔ TÓ qÆ $\Te\qT ô|+bı+~+∫q $wüj÷· ìï
>∑s«¡ +>± C≤„|øü +£ #˚dTü ø√e&É+ Ç|üŒ{Ï<ëø± eTTdæ+¢ #Ûê+<ädyü ê<äT\ e+‘·sTT+~.
n~ yêfi¯fl e+‘·T>±H˚ ñ+&çb˛‘˚ eT+∫ ø£+fÒ #Ó&TÉ øπ m≈£îÿe ñ|üj÷Ó >∑|&ü ˚
Á|üe÷<ä+ ñ+≥T+~.
Áu≤Vü≤àD°jT· <äèø£Œ<∏+ä ˝À ôV≤#·TÃ‘·>T∑ \Z dü+≈£î∫‘·‘«· y˚T ø±ø£ ªÁbÕ<˚•ø£μ
dü+≈£î∫‘·‘«· + ≈£L&É ã\+>± ñ+~. Væ≤+<äTe⁄\T>± |ü⁄{Ïº ô|]–q yêfi¯fl≈£î
‘·eT˝À á <äèwæ˝º À|ü+ ñ+<äì Á>∑V≤æ +#·&+É düV≤æ ‘·+ ø£w+ºü . Væ≤+<äTe⁄\ e÷qdæø£
<äèwæº #·T≥÷º ø=ìï >√&É\T+{≤sTT. Ä >√&É\qT <ë{Ï Ä˝À∫+#·&É+,
düVü‰qTuÛÑ÷‹‘√ düŒ+~+#·&É+ Væ≤+<äTe⁄\≈£î düVü≤»+>± sê<äT. ≈£î\+ ˇø£
Á|ü<ëÛ qyÓTqÆ n&ÉT>¶ √&É ø±>± n~ H˚]Œ+∫q dü+düÿ è‹ |ò*ü ‘·+>± C≤‹, uÛ≤wü,
<˚X¯+ yÓTT<ä\sTTq n&ÉT¶>√&É\T ≈£L&É Væ≤+<äTe⁄\ #·T≥÷º yÓTT*#êsTT.
190
düVü‰qTuÛÑ÷‹ø° düŒ+<äq≈£L Ç$ ã\yÓTÆq |ü]$T‘·T\T ô|&É‘êsTT. ÇkÕ¢$Tø˘
dü+düÿ è‹ BìøÏ |üP]Ô>± nr‘·eTì Hê ñ<˚X› ´¯ + ø±<äT. @ m\¢\÷ ˝Ò≈î£ +&É
$X¯«»˙q+>± ªeTy˚Tø£+μ ø±e&É+ eTqTwüß˝…e]ø° kÕ<Ûä´+ ø±<äT. ø±˙ Ä
|ü]$T‹ì e´‹πsøÏ+#˚ kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te\T ÇkÕ¢+˝À ñHêïsTT. eTTdæ+¢ \+‘ê
uÛÖ‹ø£+>± ˇø£fqÒ ì ìs¡÷|æ+#·&ÜìøÏ #Ûê+<ädyü ê<äT\T ªñe÷àμ nH˚ uÛ≤eqqT
yê&ÉT≈£îH˚ rs¡TqT e´‹πsøÏ+#·e\dæ+<˚ Á|ü|+ü #· eTTdæ+¢ \T _ÛqïC≤‘·T\˝Àq÷
dü+düÿ è‘·T\˝Àq÷ uÛ≤>∑yTÓ Æ ñHêïs¡˙, á yÓ$’ <Ûë´ìï ø±<äq&É+ dü+≈£î∫‘·
<äèø£Œ<∏eä T˙ $eT]Ù+#ê*‡+<˚. ø±˙ <ëìì uÛÖ‹ø£ @ø£‘>· ± ns¡+ú #˚dTü ø√≈£î+&É,
$XÊ\yÓTqÆ düV‰ü qTuÛ÷Ñ ‹øÏ (ø£˙dü+ ‘·eT eT‘êìøÏ #Ó+~qyê] es¡ø¬ H’ ê) ‘êe⁄
ø£*Œ+#˚ kÕ+düÿ è‹ø£ $\Te>± ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ nedüs¡+. ôV’≤+<äe
dü+düÿ è‹˝Àì dü+≈£î∫‘· <äèwæìº m‹Ô#÷· |ü&+É <ë«sê <ëìì ã\V”≤q|üs#¡ &· ÜìøÏ
n~ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ÉT‘·T+<ä˙ ñ|üjÓ÷>∑|ü&ç+<ä˙ ≈£L&Ü ns¡ú+ #˚düTø√e&É+
nedüs+¡ . Á|ü|+ü #· eTTdæ+¢ \˝À m+‘· kÕ+düÿ è‹ø£ yÓ$’ <Û´ä eTTqï|üŒ{Ïø° ns¡;“
e÷{≤¢&˚ bÕ\d”HÔ ê eTTdæ+¢ \≈£î Çø£ÿ≥T¢ eùdÔ ‘·$Tfi¯+ e÷{≤¢&˚ ø√j·T+ã‘·÷sÔ T¡
eTTdæ+¢ \T Ä+<√fi¯q #Ó+<ä>\∑ s¡T. >∑T»sêr e÷{≤¢&˚ b˛s¡“+<äsY eTTdæ+¢ \T
u≤<Û|ä &ü >É \∑ s¡T. Á|üdTü ‘Ô êìøÏ~ eT‘·+ |ü]~Û˝ÀH˚ ñ+~. eT‘· #Ûê+<ädyü ê<äT\
n<äT|ü⁄˝ÀH˚ ñ+~. nsTTq|üŒ{Ïø°, eT‘·+ Á|üy˚Tj·T+ ˝Òì kÕs¡«»˙qyÓTÆq
düŒ+<äq≈£î á yÓK’ ] <ë] #·÷|ü>\∑ <äT. ªmø£ÿ&√ #Ó#HÓ ê´˝À @<√ »]–‘˚ Mfi¯ófl
ôV’≤<äsêu≤<é˝À ãdüT‡\ n<ë›˝…+<äT≈£î |ü>∑\>=&É‘ês¡Tμ nì $düTø=ÿH˚
Væ≤+<äTe⁄\≈£î, >∑&É|ü <ë{Ï düŒ+~+#·˝Òì ‘·eT dü+≈£î∫‘·‘ê«ìï Ç~ m‹Ô
#·÷|ü⁄‘·T+<äì ns¡+ú ø±<äT.
<˚e⁄&ç eTT+<äT n+<äs÷¡ düe÷qT˝ÒqH˚~ ÇkÕ¢+˝Àì eTs=ø£ $\Te.
|ü⁄s¡TcÕ~Ûø´£ ‘·, Ä]úø£ ndüe÷q‘· BìøÏ ã\yÓTqÆ |ü]$T‘·T\T ô|{Ïqº |üŒ{Ïø`°
eT‘·yT˚ düe÷q‘·« dü÷Á‘êìï Á|ü‹bÕ~+#˚ dü+düÿ è‹ø°, >∑TDø£sà¡ \qT ã{Ïº
<˚e⁄&˚ eTqTwüß\qT ndüe÷qT\T>± düèwæ+º #ê&Éì qy˚Tà ôV≤’ +<äe dü+düÿ è‹ø°
#ê˝≤ ‘˚&Ü ñ+~. ôV≤’ +<äe düe÷»+˝Àì ÁXÊ$Tø£ ≈£î˝≤\≈£î #Ó+~qyês¡T
ÇkÕ¢+yÓ|’ ⁄ü Äø£]¸‘T· \T ø±e&ÜìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä+ #˚d+æ ~. Ä $<Û+ä >± eT‘·+
191
e÷s¡TÃ≈£îqï yê]˝À ø£ì|æ+#˚ Ä‘·à>ös¡e+ Væ≤+<äTe⁄\T>± ñ+&çb˛sTTq yê]˝À
ø£ì|æ+#·<Tä . ÇkÕ¢+, Å¬ø’ deÔü + uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀøÏ sêø£b˛‘˚ á <˚X+¯ ˝À ªÁøÏ+~
≈£î˝≤\μ |ü]dæ‹ú Ç+¬ø+‘· <äTs¡“s¤ +¡ >± ñ+&˚<√ !
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À ÇkÕ¢+qT m≈£îÿe>± Á|ü#ês¡+ #˚d+æ ~ ø£‹#Ô ‘˚ · ã{Ïqº
düT˝≤ÔqT¢ ø±<äT. düe÷q‘·« $\TeqT Á|ü#ês¡+#˚dqæ ªdü÷|òμ” Á|ü#ês¡≈î£ \T. Mfi¯ófl
Á|ü#ês¡+ #˚dqæ ÇkÕ¢+˝À <˚e⁄&ç eTT+<äT n+<äs÷¡ düe÷qeTH˚ uÛ≤eq, Áù|eT,
<äjT· , düV≤ü q+, kÕqTuÛ÷Ñ ‹ yÓTT<ä˝q’… $\Te\T eTTKýÓTqÆ $. Mfi¯ófl ù|<ä]ø£+˝À
ñ+≥÷ ù|<ä\ eT<Û´ä ‹s¡T>∑T‘·÷ eT‘êìï Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. M] düe÷<ÛTä ˝Ò
<˚Xe¯ T+‘·{≤ ø£ì|æ+#˚ <äsêZ\T. eT‘êìøÏ nr‘·+>± Á|ü»\+<äs÷¡ |üP»\T
#˚ùd @¬øø’ £ ÁbÕs¡Hú ê dü˝ú ≤\T <äsêZ\T. ªVæ≤+<ä÷ eTTdæ+¢ uÛ≤sTT uÛ≤sTTμ nqï
˝ÖøÏøy£ ê<äT\ ìHê<ä+ ø£+f… <äsêZ˝Ò m≈£îÿe>± Væ≤+<ä÷ ` eTTdæ+¢ Á|ü»\qT
(eTTK´+>± ÁXÊ$Tø£ Á|ü»\qT) ˇø£ <ä>∑Z]øÏ ‘Ó#êÃj·Tq&É+˝À m+‘·e÷Á‘·+
n‹X¯j÷Ó øÏÔ ˝Ò<Tä .
uÛ≤s¡‘<· X˚ |¯ ⁄ü ÇkÕ¢+≈£î ñqï á #·]Á‘·qT dü>s∑ «¡ +>± d”«ø£]+#˚ ªeTTdæ+¢
◊&Ó+{Ï{μ° øÏ ˇø£ yêdü$Ô ø£yTÓ qÆ sê»ø°jT· kÕúq+ ñ+&É>\∑ <äT. n~ düHê‘·q
yê<ëìï ‹s¡dÿü ]dü÷Ô ªeTTdæ+¢ μ>±H˚ ñ+≥÷ nuÛTÑ ´<äjT· sê»ø°jT· Ádüe+‹˝À
uÛ≤>∑+ ø±>∑\<äT. <ëìì nuÛÑT´<äj·T yê<äT˝…+<äT≈£î ÄVü‰«ì+#·≈£L&É<äT?
ÄVü‰«ì+#·&yÉ T˚ ø±<äT, <ëìø√dü+ m+<äT≈£î Á|üjT· ‘·ï+ #˚jT· ≈£L&É<Tä ?
192
Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+ qT+∫
H˚sT¡ Ãø√e\dæ+~ Ä‘·à $eTs¡Ù
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À Ç|ü⁄Œ&ÉT »s¡T>∑T‘·Tqï Á|ü<Ûëq #·s¡Ã\˙ï b˛dtº
yÓ÷&É]ï»+ #·T≥÷ºH˚ ‹s¡T>∑T‘·THêïsTT. b˛dtºyÓ÷&É]ï»+ bÕXÊÃ‘·éT÷˝≤\
>∑T]+N, ‘ê‹«ø£ dæ<ëΔ+‘ê\ >∑T]+N |ü]#·jT· + ñqïyês¡÷, ˝Òìyês¡÷ ≈£L&Ü
Ä e÷≥qT $]$>± ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. Ád”Ôyê<ä, <ä[‘·yê<ë\ #·s¡Ã\‘√
ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ Æ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï ˇø£ Áø£eT+, <ëì #·T≥÷º n\TeTT≈£îqï yê‘êes¡D+,
Á|ü‹ n+XÊ˙ï K+&ç+∫, K+&ç+∫ $eT]Ù+#˚ <Û√s¡DÏ ô|s¡>&∑ +É ` H˚&TÉ HÓ\ø=ì
ñqï |ü]dæ‹ú ì ø=‘·>Ô ± ìs¡«∫+#·e\dæq nedüs+¡ ø£*ŒdüTHÔ êïsTT. á |ü]dæ‹ú
kÕVæ≤‘ê´ì ø£+fÒ $T+∫q~. sê»ø°jT· , ‘ê‹«ø£, kÕ+düÿ è‹ø£ s¡+>±\ìï{Ï˙
Äe]+∫q~.
e÷qeVü≤≈£îÿ\ s¡+>∑+˝À ø=‘·Ô Á|üX¯ï\qT y˚dæ, ø=‘·Ô uÛ≤eq\T
Á|üyX˚ ô¯ |&ÉT‘·Tqï &Üø£sº Y ø¬ . u≤\>√bÕ˝Ÿ H˚{Ï e÷]ÿ ‡düT\º Ä#·sD¡ MT<äH˚ ø±<äT,
e÷]ÿ ‡»+˝Àì ø=ìï eTÚ*ø£ n+XÊ\ MT<ä ≈£L&Ü ì•‘·yÓTÆq $eTs¡Ù\T
#˚dTü HÔ êïs¡T. Ä $eTs¡Ù Áø£eT+˝À uÛ≤>∑+>± Äj·Tq b˛dtº yÓ÷&É]ï»+ MT<ä
≈£L&Ü yê´K´\T #˚XÊs¡T. b˛dtº yÓ÷&É]ï»+ MT<ä Ç|ü⁄Œ&ÉT »s¡T>∑T‘·Tqï #·sÃ¡ ≈£î
u≤\>√bÕ˝Ÿ n_ÛÁbÕj·÷\T $\TesTTq <√Vü≤<ä+ #˚kÕÔsTT.
`¬ø. lìyêdt
Á|ü : Ä<ÛTä ìø£+, n‘ê´<ÛTä ìø£+, Ä<ÛTä ìø±q+‘·s+¡ e+{Ï e÷≥\qT b˝≤ ns¡+ú
#˚düTø√yê*? ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\ Ä<Ûës¡+>± #ê]Á‘·ø£ <äX¯\qT ìs¡«∫+#˚
e÷]ÿ ‡»+ á e÷≥\qT n+^ø£]düT+Ô <ë?
» : e÷]ÿ ‡»+ n+^ø£]düT+Ô <ë ˝Ò<ë nqï dü+>∑‹ |üøÿ£ q ô|&É<ë+. n<ä+‘·
eTTK´+ ø±<äT. Ä<ÛTä ìø£+, Ä<ÛTä ìø±q+‘·s+¡ nH˚ e÷≥\qT #ê]Á‘·ø£ <äX\¯ T>±
˝Òø£ dæ‘ú T· \T>± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ düããT ø±<˚y÷Ó . Ä e÷≥\qT s¡øs£ ø¡ ±\
eTs√<ë] |üÁ‹ø£˝À e∫Ãq Ç+≥s¡÷« ´ y˚T`pHé, 1998
193
nsêú\˝À yê&ÉT‘·THêïs¡T. k˛wü*düTº sêC≤´\ |ü‘·q+ ‘·s¡Tyê‘· Á|ü|ü+#·+
Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ (b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé) <äX¯˝ÀøÏ Á|üy˚•+∫+<äì nH˚yês¡THêïs¡T.
ø±˙ Hê <äèwæ˝º À Ä<ÛTä ìø£+ (yÓ÷&ÉsH¡ )é , Ä<ÛTä ìø±q+‘·s+¡ (b˛düT`º yÓ÷&ÉsH¡ )é
nH˚$ ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± C≤„qdæ<ëΔ+‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ (epistemological) e÷≥\T.
Ä<ÛäTìø£yê<ä C≤„q dæ<ëΔ+‘·+ô|’q Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ ô|fÒº $eTπsÙ
Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+˝Àì Á|ü<ëÛ q $wüjT· + nì H˚qT nqT≈£î+{≤qT. <ëìøÏ
y˚sπ @ nsêú\T Ç∫ÃHê n~ Bì qT+&ç e∫Ãqy˚, ˝Òø£ Bì‘√ eTT&ç|&ü qç y˚. Ä
ns¡+ú ˝À Á|üdTü ‘Ô · #ê]Á‘·ø<£ Xä q¯ T Ä<ÛTä ìø±q+‘·s<¡ Xä ¯ nq&É+ düããT ø±<˚y÷Ó .
k˛wü*düTº Á|üjÓ÷>±\ yÓ’|òü\´+ qT+&ç H˚s¡TÃ≈£îqï ø=‘·Ô C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ `
Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+˝À ñ+<ë? n+<äT˝À C≤„q dæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù ñ+~>±˙
Á|ü|ü+#êìï ns¡ú+ #˚düTø√e&Üìø° Ä#·s¡DqT s¡÷bı+~+#·Tø√e&Üìø°
nedüse¡ TsTTq Á|üe÷D≤\T ø£*Œ+#˚ C≤„qdæ<ëΔ+‘·yT˚ B ˝Ò<Tä . e{Ïº $eTs¡ÙHê‘·àø£
<äèø£Œ<∏+ä ` b+‘· dü~«eTs¡Ù nsTTHê ˇø£ #ê]Á‘·ø£ <äXq¯ T ˝Òø£ j·TT>±ìï
ìs¡«∫+#·&ÜìøÏ |üìø=düT+Ô <äqTø√qT. Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+ eTqøÏ#Ã˚ ~ ˇø£
ø=‘·Ô ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä ø±<äT. nìï ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ë\qT ˝À|ü* qT+∫
‘=\∫ (subvert #˚dæ) #·÷|æ+#˚ $eTs¡ÙHê‘·àø£ kÕ<ÛäHê\ìdüTÔ+~. n~
$\TesTTq<äH˚ H˚qT nqT≈£î+{≤qT. nsTT‘˚ á Ä˝À#·q\ düuŸes¡¸Hé
(subversion) ˇø£ j·TT>±ìï ìs¡«∫+#˚ ‘ê‹«ø£ <Û√s¡DÏ ø±C≤\<äT. n{≤¢
nqTø√e&É+ #ê˝≤ HÓ>∑{Ïyé yÓ’K]. <äTs¡<äèwüºeXÊ‘·TÔ Ç|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤eT+~
Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ëìï ˇø£ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä >± ˝Òø£ ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìøÏ
Á|ü‘êé÷ïj·T+>± uÛ≤$düTHÔ êïs¡T.
eTs=ø£ ns¡+ú ˝À Á|üdTü ‘Ô · #ê]Á‘·ø£ <äXq¯ T Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ <äX¯ nq&É+
»s¡T>∑T‘·÷ ñ+~. Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+ e÷qe ª◊&Ó+{Ï{\° μqT ndæsú y¡ TÓ qÆ $>±,
#·+#·\yÓTqÆ $>± uÛ≤$düT+Ô ~. ˇø£ ø±]à≈£î&ÉT ‘êqT ø±]à≈£î&ÉT nì |üP]Ô>±
nqT≈£îH˚ ˝À|ü˝Ò eT>∑yê&ç>±H√, eTTdæ+¢ >±H√, ‘Ó\T>∑Tyê&ç>±H√, eTTq÷ïs¡Tø±|ü⁄
≈£î\düT&Ô >ç ±H√ ø£ì|ækÕÔ&TÉ . ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú Á|üdTü ‘Ô · <äX˝¯ À düe÷C≤ìï
N*ø£ ù|*ø£\T #˚dæ bø£ÿ&çøø£ ÿ£ &É |ü]$T‘·yTÓ qÆ ◊&Ó+{Ï{\° qT düèwæ+º ∫s<ä˙ Ä
194
Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+ qT+∫ H˚sT¡ Ãø√e\dæ+~ Ä‘·à $eTs¡Ù
dü‘ê´ìï Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ Á|ü‹_+_düT+Ô <ä˙ yê~+#˚ yês¡THêïs¡T. nsTT‘˚
á #·+#·\‘·«+˝À ñ+&˚ kÕù|ø£øå £ dæsú ‘¡ ê«ìï $_Ûqï ◊&Ó+{Ï{\° eT<Û´ä qT+&˚
dü+ã+<Ûë\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&Üìø° N*ø£H˚ ø±ø£ ø£\sTTø£qT (m+‘·
kÕù|øÏåø£eTsTTq|üŒ{Ïø°) ns¡ú+ #˚düTø√e&Üìø° ø±e\dæq ‘ê‹«ø£ |ü]ø£sê\T
b˛dü T º ` yÓ ÷ &É ] ï»+˝À ñHêïj· T qTø√qT. n$ ˝Ò ≈ £ î +&Ü ô|≥Tº ã &ç < ëØ
eédüúqsTTHê y˚πs Ç‘·s¡ Ä~Û|ü‘ê´\qsTTHê düeTs¡ú+>± b<äTs√ÿ˝ÒeTT.
b<äTs√ÿ˝Òì nX¯ø‘Ô£ q· T Á|üdTü ‘Ô · #ê]Á‘·ø£ j·TT>∑ \ø£Då +>± ù|s=ÿq<ä\#·T≈£î+fÒ
‘·|Œü Bìì Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ X¯ø+£ nq&É+ düããT ø±<äT. n+‘·{Ï nX¯ø‘Ô£ q· T
Á|üdTü ‘Ô · j·TT>±ìøÏ n+≥>∑≥qº edüs+¡ ˝Ò<Tä .
Á|ü : b˛düTyº ÷Ó &É]ï»+ $eT]Ù+#˚ ùV≤‘·Tyê<ä+, ôdq’ T‡, n_Ûeè~Δ e+{Ï uÛ≤eq\
e÷j·T˝À e÷]ÿ ‡»+ ≈£L&Ü |ü&bç ˛sTT+<ë?
» : e÷]ÿ‡»+ yê{Ï ªe÷j·Tμ˝À |ü&bç ˛sTT+<äq&É+ Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä
$eTs¡ÙqT dü]>±Z e´ø£+Ô #˚jT· <äT. e÷]ÿ‡»+ ≈£L&Ü (ã÷s¡Ty® ê ñ<ës¡yê<ä+
˝≤>±) ˇø£ ªÄ<ÛTä ìø£μ ‘ê‹«ø£<√Û s¡D.Ò ªe÷j·Tμ˝À |ü&bç ˛e&É+ e\¢ ø±<äT. n<˚
<ëì HÓ’»+. 18e X¯‘êu≤›ìøÏ #Ó+~q j·T÷s√|æj·THé ªC≤„H√<äj·T+μ
(bHé˝f’… H… yé TÓ +{Ÿ) qT+&ç yÓTT<ä\sTTq uÛ≤e$ø±dü+ ˇø£ kÕe÷q´ (common)
C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü +ç ~. ã÷s¡Ty® ê ùV≤‘·T‘·« <äèwæøº ° e÷]ÿ ‡C≤ìø°
ÁbÕ‹|ü~ø£ nsTTq C≤„qdæ<ëΔ+‘· <äèø£Œ<∏ë\T á kÕe÷q´ \ø£åD≤\qT
|ü+#·T≈£îHêïsTT. Bì ns¡ú+ ã÷s¡T®yê ùV≤‘·T‘·« <äèwæºì e÷sYÿ ‡ ndü˝Ò
$eT]Ù+#·˝<Ò ìä ø±<äT. ìC≤ìøÏ Äj·Tq #ê˝≤ ã\+>± $eT]Ù+#ê&ÉT. eTq≈£î
ø£ì|æ+#˚<˚ ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdü$Ô ø£‘· n˙, eTq+ <ëìì ñqï<äTqï≥Tº>± ìs¡Tw› +ºü >±
ns¡+ú #˚dTü ≈£î+{≤eT˙, ªeTq+μ bes¡T nH˚ <ëì‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò≈î£ +&Ü eTq+
kÕs¡«Á‹ø£ C≤„q+ bı+<ä>∑\eT˙, <ëì ÁbÕ‹|ü~ø£q ùV≤‘·Tã<äΔ+>± eTq
Ä#·sD¡ qT s¡÷bı+~+#·T≈£îì eTq Ä˝À#·q\˝À uÛ≤$+#˚ |ò*ü ‘ê\H˚ kÕ~ÛkÕÔeT˙
qy˚Tà ùV≤‘·T‘·« <äèwæìº ã\+>± $eT]Ù+∫q ‘·‘«· y˚‘\Ô· ˝À e÷sYÿ ‡q÷ ÁbòÕsTT&éq÷
˝…øÏÿkÕÔs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° yê] <äèø£Œ<∏ëìø°, nìï ªn<ÛäTìø£μ <äèø£Œ<∏ë\≈£L
kÕe÷qýÓTqÆ C≤„q dæ<ëΔ+‘· ÁbÕ‹|ü~ø£ ˇø£≥T+~.
195
e÷qe eéVü‰sê\˝À ùV≤‘·Te⁄ (reason) ñ+<ä˙, n+fÒ n+<äT˝À
ø±s¡´ø±s¡D dü+ã+<Ûë\ s¡÷|ü+˝Àì ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq Áø£eT+ ñqï<ä˙, <ëì
dü«uÛ≤yêìï edüT>Ô ‘∑ +· >± ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ eTìwæøÏ (H˚sT¡ >±, düT\Te⁄>± ø±ø£
b˛sTTq|üŒ{Ïø)° kÕ<Û´ä eT˙, Ä ùV≤‘·Ty˚ kÕe÷õø£ #·]Á‘·˝À Á|ü>‹∑ , |ü⁄s√>∑eTq+,
n_Ûeè~Δ nH˚ yê{Ïø=ø£ edüT>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ ìs¡«#·Hê˙ï, nsêú˙ï ÇdüT+Ô <ä˙, <ëìì
ns¡ú+ #˚düTø=ì düeTÁ>∑yÓTÆq C≤„Hê˙ï kÕs¡«»˙qyÓTÆq dü‘ê´˙ï Á>∑Væ≤+#·&É+
eTìwæøÏ kÕ<ÛäéT˙, ‘·<ë«sê Ä edüTÔ>∑‘· ùV≤‘·T Áø£e÷ìï ‘·eT Ä#·s¡D
Áø£eT+>± eTqTwüß\T eT\#·T≈£î+{≤s¡˙, Á|ü|+ü #·+ ˇø£ ‘ê{Ïô|q’ yÓTT‘·+Ô >±
|ü⁄s√>∑$TdüTÔ+<ä˙ e÷]ÿ ‡»+ qeTTà‘·T+~, ã÷s¡T®yê ñ<ës¡yê<äeT÷
qeTTà‘·T+~, nìï s¡ø±\ Ä<ÛTä ìø£yê<ä dæ<ëΔ+‘ê\÷ qeTTà‘êsTT. yê{Ï eT<Û´ä
ã\yÓTqÆ ‘˚&Ü\THêïsTT. X¯Á‘·T‘·«+ ≈£L&Ü ñ+~. n$ >∑T]Ô+#˚ ùV≤‘·Te⁄˝Àq÷,
n$ ìs¡«∫+#˚ n_Ûeè~Δ˝Àq÷, n$ dü÷∫+#˚ Á|ü>‹∑ <ëj·Tø£yTÓ qÆ Ä#·sD¡ ˝Àq÷
‘˚&Ü\THêïsTT. ø±˙ nìï{ÏyqÓ Tø£ ˇø£ kÕe÷q´ C≤„q dæ<ëΔ+‘· yÓK’ ] ñ+~.
ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdü$Ô ø£‘≈· î£ ñ+&˚ edüT>Ô ‘∑ ‘· ê«ìï (objectivity) >∑T]+∫, ùV≤‘·T‘·«+
(rationality) >∑T]+∫, M{Ï $wüjT· +˝À eTq≈£î+&˚ C≤„Hêìï >∑T]+∫, kÕs¡«»˙q
kÕs¡«Á‹ø£ XÊÁd”j Ô T· ‘· >∑T]+∫, Á|ü>‹∑ <ëj·Tø£yTÓ qÆ e÷qe Ä#·sD¡ ÁbÕ|ü+∫ø£
ùV≤‘·Te⁄qT nqTdü]+∫ ñqï≥ºsTT‘˚ n~ kÕ~Û+#·>\∑ kÕs¡«»˙q (universality)
Á|ü>‹∑ >∑T]+∫ ˇø£ kÕe÷q´ yÓK’ ] ñ+~. á yÓK’ ]˝À kÕs¡«»˙q‘· ˇø£
eTTK´ \ø£Då +. á Á|ü|+ü #·+ ˇø£ ns¡eú +‘·yTÓ qÆ yÓTT‘·+Ô . <ëì˝Àì Áø£eTã<ä‘Δ ·
ˇø£ yÓTT‘·+Ô . b|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT eTq (˝Òø£ ø=+<ä]) C≤„q+˝À ˝ÀbÕ\T ñ+&Ée#·TÃqT
>±ø£. ø±˙ n~ dü÷Á‘·ÁbÕj·TyÓTqÆ |ü]$T‹ ø±<äT. dü÷Á‘·ÁbÕj·T+>± e÷qe
C≤„q+ düeTÁ>∑+, edüT>Ô ‘∑ +· , XÊÁd”j Ô T· + ø±>∑\<äT. á XÊÅdjÔ” T· C≤„q+ n+<ä]ø°
C≤„qy˚T. dü‘·´+ n+<ä]ø° dü‘·ý˚T ` Ä $wüj·÷ìï >∑T]Ô+#·&É+˝À $$<Ûä
ø±s¡D≤\e\¢ ˝ÀbÕ\T ñ+&Ée#·TÃqT. ôV≤#·TÃ‘·>T∑ \Z T+&É e#·TÃqT. (á ˝ÀbÕ\
>∑T]+∫, ôV≤#·TÃ‘·>T∑ \Z >∑T]+∫ ˇø=ÿø£ÿ Ä<ÛTä ìø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+ ˇø=ÿø£ÿ s¡øy£ TÓ qÆ
$X‚w¢ Dü #˚dTü +Ô ~. ùV≤‘·Tyê<ä+ |ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä ô|q’ <äèwæôº |{Ïº $e]+#·>±,
e÷]ÿ ‡»+ es¡dZ ‹úæ ˙ Ä#·sD¡ q÷ Á|üe÷D+ #˚dTü ø=ì $X‚w¢ dæ Tü +Ô ~. uÛ≤eC≤\+,
196
‘·|⁄ü Œ&ÉT #Ó‘’ q· ´+, e÷]àø£‘· yÓTT<ä\sTTq uÛ≤yê\T Çø£ÿ&É eTTKýÓTqÆ $) ì]›wyºü TÓ qÆ
á XÊÅdj Ô” T· C≤„q+ ÁbÕ‹|ü~ø£q kÕ~Û+#˚ Á|ü>‹∑ , n_Ûeè~Δ me] e´øÏ>Ô ‘∑ ·
ÇcÕºsTTcÕº\ qT+&ç |ü⁄fÒº$ ø±e⁄. n$ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq$. n+fÒ ÁbÕ|ü+∫ø£
yêdüÔ$ø£‘·˝Àì ùV≤‘·T‘·« Áø£eT+ #˚‘· ìs¡ísTT+#·ã&˚$. Ä Á|ü>∑‹Áø£e÷ìï
e´‹πsøÏ+#·&+É n_Ûeè~Δ ìs√<Ûøä +£ , eT÷s¡‘â «· +. edüT>Ô ‘∑ · ùV≤‘·TÁø£eT+ dü÷∫+#˚
Á|ü>∑‹ XÊÅd”Ôj·TyÓTÆq~ ø±ã{Ïº <ëìì ÄVü‰«ì+#·&Éy˚T n+‹eT |ü]o\q˝À
n+<ä]ø° eT+∫~. Ä ns¡+ú ˝À Ä Á|ü>‹∑ kÕs¡«»˙q+, kÕs¡«Á‹ø£+.
edüT>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ ùV≤‘·Te⁄ (objective ˝Òø£ rationality), XÊÅdj
Ô” T· ‘·, XÊÅdj
Ô” T·
C≤„q+, |ü⁄s√>∑eTq+ ˝Òø£ n_Ûeè~Δ nH˚ á uÛ≤eq\qT b˛dtº`yÓ÷&É]ï»+
#ê˝≤ ˝À‘·T>± $eT]ÙdüT+Ô ~. Ç~ C≤„q dæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù>± yÓTT<ä˝’… sê»ø°jT·
$eTs¡Ù>± eTT>∑TdüT+Ô ~. edüT>Ô ‘∑ · dü‘´· +>± #·˝≤eTDÏ nj˚T´<ëì˝À <äèwæøº √D+
bÕÁ‘·qT $&ÉBj·T˝ÒeT˙, dü‘´· + ªn+<ä]ø°μ dü‘´· + b|ü⁄Œ&É÷ ø±<ä˙, dü‘´· +
kÕ«uÛ≤$ø£+>±H˚ kÕù|øÏåø£eT˙ b˛dtº`yÓ÷&É]ï»+ n+≥T+~. kÕs¡«»˙q‘·
ÄbÕ~+#·ã&˚ ùV≤‘·Te⁄, C≤„q+, n_Ûeè~Δ nH˚$ ìC≤ìøÏ ì]›wºü dü\ú ø±˝≤\≈£L
|ü]dæ‘ú T· \≈£L ã+B\sTTq s¡÷|üø\£ Œq˝Òq˙, yê{ÏøÏ edüT>Ô ‘∑ ‘· «· +, ÁbÕe÷DÏø‘£ ·
ÄbÕ~+#˚ ªXÊÅd”Ôj·T‘·μ e÷]àø£‘· e÷Á‘·y˚Tq˙, nìï e÷]àø£‘·\˝≤>∑ á
ôdH’ ‡é `ùV≤‘·Te⁄`n_Ûeè~Δ nH˚ e÷]àø£‘· ≈£L&É bÕøÏøå £ Á|üj÷Ó »Hê\q÷, kÕù|ø£å
dü‘ê´\q÷ |üse¡ T dü‘ê´\T>±, kÕs¡«»˙q ùV≤‘·TÁø£eT+>± ì\u…≥&º +É <ë«sê
nH˚ø£ Ç‘·s¡ yêdüyÔ ê\q÷ Á|üj÷Ó »Hê\q÷ ‘=øÏÿ ô|&ÉT‘·T+<ä˙ b˛dt`º yÓ÷&É]ï»+
$eT]ÙdüTÔ+~.
yÓ\T‘·Ts¡T˝À eTqπø<äsTT‘˚ ø£ì|ædTü +Ô <√ <ëìì eTq≈£î #·÷|æ+#·&yÉ T˚
yÓ\T>∑T ìs¡«Væ≤+#˚ bÕÁ‘·, <ëì Á|üj÷Ó »q+ nH˚ ùV≤‘·T‘·« <äèwæøº Ï _Ûqï+>±, Ä
yÓ\T>∑T Á|üd]ü +#·ì #√≥ ñqï Nø£≥q¢ T #·÷|æ+#·øb£ ˛e&É+ nH˚~ ≈£L&Ü n~
eTq≈£î ª#·÷|æ+#˚μ $wüj·Ty˚Tqì Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ n+≥T+~. uÛ≤wüD
eTq≈£î #Óù|Œ $wüj÷· ˝Ò n~ eTq≈£î n+~#˚Ã dü+<˚X+¯ nH˚ ùV≤‘·T‘·«<äèwæøº Ï
_Ûqï+>±, n~ #Ó|Œü ì $wüj÷· \T eTq #Ó$q |ü&≈É î£ +&É #˚jT· &ÉyT˚ n~ Ç#˚Ã
ndü\T dü+<˚X¯y˚TyÓ÷ #·÷&ÉeT+≥T+~ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+. ÁbÕ|ü+∫ø£
yêdüÔ$ø£‘·˝Àì Áø£eTã<äΔ‘·qT Ä$wüÿ]+#·&É+ <ë«sê ôd’Hé‡ eTq≈£î C≤„q+
197
ÇdüTÔ+<äqï ùV≤‘·T‘·« <äèwæºøÏ _Ûqï+>±, Ä Áø£eTã<äΔ‘· eTq yÓT<ä&ÉTqT
ÄÁø£$T+#·&É+e\¢ eTq≈£î ø£ì|æ+#·≈£î+&É b˛j˚T Áø£eTsêVæ≤‘ê´ìï ` ˝Ò<ë
Á|ü‘êé÷ïj·T Áø£e÷\qT ` eTq qT+&ç <ë∫ô|≥º&+É e\¢ ôdH’ ‡é n<˚ düeTj·T+˝À
eTq nC≤„Hêìï ≈£L&Ü ô|+#·T‘·T+<äì Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ n+≥T+~.
á s¡øy£ TÓ qÆ $eTs¡Ù ìC≤ìøÏ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ |üP]Ô>± ø=‘·øÔ ±<äT. ô|q’
#Ó|Œæ q≥Tº, ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdü$Ô ø£‘≈· L£ eTq C≤„Hêìø°, eTq C≤„Hêìø° Ä#·sD¡ ≈£L,
eTq Ä#·s¡D≈£L ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdüÔ$ø£‘·≈£L eT<Ûä´ düs¡fi¯yÓTÆq dü+ã+<Ûëìï
Á|ü‹bÕ~+#˚ ùV≤‘·T‘·« <äèwæºì ã\+>± $eT]Ù+∫q ‘·‘·«y˚‘·Ô\˝À e÷sYÿ ‡,
ÁbòÕsTT&é eTTKT´\T.nsTT‘˚ yêfi¯ófl Ä<ÛTä ìø£yê<äT\T>±H˚ á $eTs¡Ù #˚kÕs¡T.
ô|’ dü+ã+<Û+ä nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ düsfi¡ +¯ >± ñ+&É<Tä ø±˙ n~ düsfi¡ +¯ >±
ñ+&É>\∑ dü+<äs“¡ +¤ ˇø£{Ï ñ+≥T+<äì yêfi¯ófl uÛ≤$+#ês¡T.
ã÷s¡Ty® ê ùV≤‘·Te⁄, ã÷s¡Ty® ê XÊÅdj Ô” T· ‘·, ã÷s¡Ty® ê n_Ûeè~Δ, ÁX¯eT<√|æ&ìû
ø±bÕ&˚ uÛ≤eC≤˝≤\ì e÷sYÿ ‡ $eT]Ù+#ê&ÉT. n$ #Ó|⁄ü Œ≈£îH˚ kÕs¡«»˙q‘·,
ÁbÕe÷DÏø‘£ · yê{Ï˝À ˝Òeì e÷]ÿ‡»+ ‘=*Hê{Ï qT+&ç $eT]Ùdü÷Ô ñ+~.
n_Ûeè~ΔøÏ XÊÅdj Ô” T· |ü<‘Δä T· \T nqTdü]düTHÔ êïqì #Ó|Œæ #·+Á<äu≤ãT Á|üuTÑÛ ‘·«+
Çfi¯ófl ≈£L*Ã s√&ÉT¢ yÓ&\É TŒ #˚jT· &ÜìøÏ |üPqT≈£îqï|ü⁄Œ&ÉT, ø=+<ä] n_Ûeè~Δì
n+<ä] n_Ûeè~Δ>± #·÷|æ+#˚ á XÊÅdj Ô” T· ‘· ˇø£ es¡Z uÛ≤eC≤\+ nì n+<äs+¡
$eT]Ù+#·>*∑ >±eT+fÒ n~ e÷]ÿ ‡»s Á|üu≤Û e+ e\¢H.˚ nsTT‘˚ Ç~ es¡Z
sê»ø°jT· $eTs¡Ù. Ä<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+ Bìì C≤„qdæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù>± eT\∫
e÷]ÿ ‡»+ ô|q’ ≈£L&É b≈£îÿ ô|{Ï+º ~. ndü\T düeTÁ>∑yTÓ qÆ ùV≤‘·Te⁄ ` Á|ü|+ü #êìï
q&ç|+æ #˚ ùV≤‘·T‘·«Áø£eT+ ˇø£{Ï ñ+<ë? <ëìì Á>∑V≤æ +#·>\∑ <äèø√ÿD+ ˇø£{Ï
ñ+&É>∑\<ë? n+<ä] |ü⁄s√>∑eTHê˙ï ÇeTT&ÉTÃ≈£îqï Á|ü>∑‹ Áø£eT+ ˇø£{Ï
ñ+&É>\∑ <ë? <äèø√ÿD≤ìø° yêdü$Ô ø£‘≈· L£ eT<Û´ä qTqï n+‘·sêìï #Ó]|æyj ˚ T· >∑\
edüT>Ô ‘∑ · C≤„q+ ˇø£{Ï ñ+&É>\∑ <ë? Ç<˚ Á|üXï¯ qT Ç+ø=ø£sø¡ +£ >± n&É>±\+fÒ,
n+<ä]ø° dü‘´· yÓTqÆ C≤„q+ ` ªXÊÅdj Ô” T· μC≤„q+ ` ñ+&É>\∑ <ë? Ç$ ùV≤‘·Te⁄
>∑T]+N, XÊÅdj Ô” T· ‘· >∑T]+N, ÁbÕ|ü+∫ø£ Áø£eTã<ä‘Δ · >∑T]+N Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+
˝ÒeBùd C≤„q dæ<ëΔ+‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ Á|üXï¯ \T.
198
e÷]ÿ ‡»+ ã÷s¡Ty® ê ªXÊÅdj
Ô” T· ‘·μ MT<ä ô|fÒº $eTs¡Ù≈£î ≈£L&Ü C≤„qdæ<ëΔ+‘·
s¡÷|ü+ Ç∫Ãqyês¡T ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä . <√|æ&eû s¡Z J$‘· nqTuÛeÑ + qT+&ç dü‘ê´ìï
düeTÁ>∑+>± ≈£qTø√ÿe&É+ kÕ<Ûä´+ø±<ä˙, ndüeTÁ>∑yÓTÆq dü‘ê´ìøÏ düeTÁ>∑‘·
ÄbÕ~+#·&+É uÛ≤eC≤˝≤ìø° nD∫y˚‘≈· L£ <ë]rdüT+Ô <ä˙, ø±]àø£es¡Z J$‘·
nqTuÛeÑ + qT+&˚ dü‘ê´ìï düeTÁ>∑s>± #ê≥&É+ kÕ<Û´ä eTe⁄‘·T+<ä˙, n|ü⁄Œ&˚
kÕs¡«»˙qyÓTqÆ , kÕs¡«Á‹ø£yTÓ qÆ dü‘´· + eTq≈£î \uÛ´Ñ + ne⁄‘·T+<ä˙ ` C≤„q
dæ<ëΔ+‘êìøÏ es¡|Z ⁄ü Hê~ì ø£*Œdü÷Ô ` yê~+∫q e÷]ÿ ‡düT\º T ñHêïs¡T. (e÷sYÿ ‡
á $<Û+ä >± yê~+#·˝<Ò Tä ` <ëìøÏ ø±s¡D+ $e]+#·&ÜìøÏ~ dü+<äs“¡ +¤ ø±<äT).
ø±˙ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ yÓTT‘·Ô+>± Ä<ÛäTìø£yê<ä C≤„qdæ<ëΔ+‘·
uÛ÷Ñ $Tø£H˚ Á|ü•ïdüT+Ô ~. Á|ü|+ü #êìï q&ç|+æ #˚ ùV≤‘·Te⁄ ˇø£{Ï ñ+<ä˙, <ëìì
düeTÁ>∑+>± Á>∑V≤æ +#·>\∑ Ä#·sD¡ ˇø£{Ï (|ü]XÀ<ÛHä ê |ü<‹Δä ø±e#·TÃ, Jeq dæ‹ú
ø±e#·TÃ) ñ+<ä˙, n~ Ç#˚Ã C≤„q+ düeTÁ>∑y˚T ø±ø£ kÕs¡«»˙qeT˙, Ä
ùV≤‘·TÁø£eT+ Ä$wüÿ]+#˚ Á|ü>‹∑ n+<ä] Á|ü>‘∑ ì· qeTà&ÉyT˚ ‘·|Œü ˙ n+≥T+~.
Ä qeTàø±ìï Ä#·sD¡ ˝À ô|&ç‘˚ ø=ìï ø√D≤\˝À (n+fÒ ø=+<ä]øÏ) ø=+‘·
Á|üj÷Ó »q+ ˇq>∑÷&çq|üŒ{Ïø° Ç‘·s¡ ø√D≤\˝À n~ nD∫y˚‘≈· L£ $eø£≈å L£
ìs¡ø¢ ±å ´ìø° <ë]rdüT+Ô <äì $eT]ÙdüT+Ô ~. ñ‘·Œ‹Ô Áø£eT+ Á|ü|+ü #êìï q&ç|dæ Tü +Ô <ä˙,
ø±]àø£es¡Z b˛sê≥ Ä#·sD¡ á ÁbÕ|ü+∫ø£ ùV≤‘·Te⁄qT düeTÁ>∑+>± ns¡+ú #˚dTü ø=ì
kÕs¡«Á‹ø£yTÓ qÆ dü‘ê´ìï Ä$wüÿ]düT+Ô <ä˙, Ä Ä#·sD¡ ˝ÀH˚ n+<ä] Á|ü>r∑ `
yÓTT‘·Ô+>± e÷qyê[ Á|ü>∑‹ ` Ç$T&ç ñ+<ä˙ qy˚Tà e÷]ÿ ‡»+ MT<ä á
ø√D+ qT+&ç Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ $eTs¡Ù ô|&ÉT‘·T+~. á ùV≤‘·Te⁄, á
XÊÅdj Ô” T· ‘·, mìï $wüj÷· \qT ìs¡ø¢ å£ ´+ #˚kÕÔj÷Ó , bìï $wüj÷· \T Ç+<äT˝À
ø£ì|æ+#·≈î£ +&Ü b˛‘êjÓ÷ $es¡D≤‘·àø£+>± #·÷|ædTü +Ô ~.ô|≥Tºã&ç<ëØ ÁX¯eT
<√|æ&û MT<ä, ø±]àø£ es¡Z b˛sê≥s MT<ä <äèwæº πø+ÁBø£]+#·&É+ e\¢ Åd”Ô\
düeTdü´\T, q\¢C≤‹ Á|ü»\ düeTdü´\T (nyÓT]ø± e+{Ï <˚XÊ\˝À), ≈£î\
nD∫y˚‘≈· î£ >∑Ts¡jT˚ ´ <ä[‘·T\ düeTdü´\T, Ä~yêdüT\ düeTdü´\T yÓTT<ä\sTTq$
@ $<Û+ä >± ø£ì|æ+#·≈î£ +&Ü b˛j·÷jÓ÷ #·÷|ædTü +Ô ~. ñ‘êŒ<äqX¯øÔÏ ô|s¡T>∑T<ä\
MT<ä <äèwæôº |≥º&+É e\¢ Ä Áø£eT+˝À Á|üøè£ ‹˝Àq÷ |üsêés¡D+˝Àq÷ »]π>
199
$<Û«ä +kÕìï ìs¡ø¢ å£ ´+ #˚dqæ yÓH’ êìï #·÷|ædTü +Ô ~. #ê]Á‘ê+‘êq dü+uÛ$Ñ +#·uÀj˚T
ô|qTe÷s¡TŒqT ÁbÕe÷DÏø+£ #˚dTü ø√e&É+ e\¢ es¡eÔ ÷q+˝À $\Te\T, Vü≤≈£îÿ\T,
˙‹ yÓTT<ä˝q’… $wüj÷· \˝À düTìï‘·‘«· + ø√˝ÀŒsTTq $wüj÷· ìï b‹Ô #·÷|ü⁄‘·T+~.
#·]Á‘· >∑eTHêìï (be] ÇcÕºsTTcÕº\‘√ ì$T‘·Ô+ ˝Òì) edüTÔ>∑‘· ùV≤‘·Te⁄
XÊdædüTÔ+<äqï qeTàø£+˝À e´øÏÔ u≤<Ûä´‘·≈£î #√≥T ˝Ò≈£î+&É b˛sTTq yÓ’Hêìï
#·÷|ædTü +Ô ~. á $eTs¡Ù ø=‘·~Ô ø±<äT. Ç‘·s¡ ø√D≤\ qT+&ç Ç‘·sT¡ \T #˚dæ
ñHêïs¡T. nsTTq|üŒ{Ïø° Ç~ $\TyÓ’q $eTπsÙ. ø±˙ ìsêàD≤‘·àø£+>±
Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ eTqπøeTsTTHê #Ó|⁄ü +Ô <ë n+fÒ ˝Ò<Hä ˚ #ÓbÕŒ*.
Á|ü : Ç+ø± Ä<ÛTä ìø£‘˚ |üP]Ô>± Á|üy•˚ +#·ì eTq düe÷C≤ìøÏ b˛düTº yÓ÷&É]ï»+
@ $<Û+ä >± nq«sTTdüT+Ô ~?
» : yÓ÷&É]ï»+, b˛dtº`yÓ÷&É]ï»+ á s√E πøe\+ bÕXÊÃ‘·´ uÛ≤eq\T
ø±e⁄. eTq+ bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\˝À |ü⁄{Ïqº ô|≥Tºã&ç<ëØ $<ÛëHê˙ï, ôdq’ T‡q÷,
f…ø±ï\J˙ eTq J$‘·+˝À uÛ≤>∑+ #˚dTü ≈£îHêïeTT. <ëìøÏ dü+ã+~Û+∫q ‘ê‹«ø£
yÓK’ ] ≈£L&É eTq Ä˝À#·q\˝À uÛ≤>∑+ nsTT+~. n<˚ ‘ê‹«ø£ <Û√s¡D‘Ï √ ì+&ç
ñqï bÕ\Hê eédüúq÷, Ç‘·s¡ sêC≤´+>∑ eédüú\q÷, $<ë´ eédüúq÷
d”«ø£]+#êeTT. n$ eTq J$‘·+˝À uÛ≤>∑+ nj·÷´sTT. á yÓTT‘êÔìï n<˚
Ä<ÛTä ìø£yê<ä C≤„q dæ<ëΔ+‘· <Û√s¡DÏ qT+&˚ $eT]Ù+#˚ e÷]ÿ ‡»+ ˇø£ Á|üã\yÓTqÆ
sê»ø°j·T ñ<äéT+>± eTq düe÷»+˝À ñ+~. n+fÒ yÓ÷&É]ï»+ nH˚~
(áHê{Ï) Çø£ÿ&ç yêdü$Ô ø£‘˝· À uÛ≤>∑yT˚ . <ëìì $eT]Ù+#˚ b˛dt`º yÓ÷&É]ï»+
bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ\≈£î @y˚Ts¡≈î£ |üìø=düT+Ô <√ eTq≈£î ≈£L&Ü Ä y˚Ts¡≈î£ |üìø=düT+Ô ~.
Ç<ä+‘ê ø±<äqT≈£îHêï düeTÁ>∑+, kÕù|ø£+å , kÕs¡«»˙q+, Á|ü‘´˚ ø£+ nH˚
‘ê‹«ø£ uÛ≤eq\T eTq≈£î ≈£L&É nedüs¡y˚T ø£<ë? yê{Ï eT<Ûä´ dü+yê<ä+,
dü+|òTü s¡¸D eTq≈£î ≈£L&Ü nedüsy¡ T˚ ø£<ë? eTq kÕe÷õø£ yêdü$Ô ø£‘q· T eTq+
@ $<Û+ä >± ìs¡«∫+#·Tø=ì Ä˝À∫+#·&+É yÓTT<ä\Tô|{ÏHº ê á ‘ê‹«ø£ uÛ≤eq\T
eTT+<äTø=kÕÔsTT. yê{ÏøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+yê<ä+˝À eTq+ bÕ˝§Zq≈£ ‘·|Œü <äT.
Ç$ nìï C≤‘·T\˝Àq÷, nìï dü+düÿ è‘·T\˝Àq÷ ‘ê‹«ø£ #·s¡Ã˝À q*–q
200
uÛ≤yê˝Ò. nsTT‘˚ kÕe÷õø£ J$‘·+˝À e÷s¡TŒ≈£î ÁbÕ<Ûëq´+ Ç#˚Ã düeTø±©q
sê»ø°jT· dü+düÿ è‹ á Á|üXï¯ \qT ndü˝Ò ‘·|Œæ +#·Tø√C≤\<äT.
Á|ü : b˛dtº ø£˝Àìj·T˝Ÿ, b˛dtº yÓ÷&ÉsïY ` á s¬ +&É÷ düe÷Hês¡øú ±˝ÒHê? eTq
<˚X¯ |ü]dæ‘ú T· \≈£î b˛dtº ø£˝Àìj·T˝Ÿ nqï $X‚wDü y˚T dü]b˛‘·T+<äH~˚ ì»e÷?
» : b˛dt`º ø=˝Àìj·T˝Ÿ, b˛dt`º yÓ÷&ÉsH¡ é nH˚$ ˇπø ø√e≈£î #Ó+~q e÷≥\T
ø±e⁄. yÓTT<ä{~Ï kÕe÷õø£ sê»ø°jT· Ä]úø£ dæ‹ú øÏ dü+ã+~Û+∫q e÷≥. s¬ +&Ée~
‘ê‹«ø£ (C≤„q dæ<ëΔ+‘· dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ ) e÷≥. yÓTT<ä{~Ï ˇø£ #ê]Á‘·ø£ <äXq¯ T
dü÷∫düT+Ô ~. s¬ +&Ée~ >∑&∫É q eT÷&ÉT X¯‘êu≤›\T>± bÕXÊÃ‘·´ düe÷C≤\qT
(yê{Ï e\dü\T>± e÷]q Ädæj·÷ ÄÁ|òæø± <˚XÊ\q÷) XÊdæ+∫q ‘ê‹«ø£
<äèø£Œ<∏ëìï $eT]Ù+#˚ Áø£eT+˝À |ü⁄{Ïºq e÷≥. b˛dtº`ø=˝Àìj·T˝Ÿ nH˚~
eTquÀ{Ï <˚XÊ\ dæ‹ú ì (ˇø£ ø√D+ qT+&ç) $e]+#·&ÜìøÏ |üìø=#˚Ã uÛ≤eq.
b˛dt`º yÓ÷&ÉsH¡ é nH˚~ <˚ì˙ $e]+#·<Tä . n~ nìï $es¡D\q÷ ì•‘·+>±
$eT]Ù+#·&ÜìøÏ |üìø=#˚Ã (n+<äTø√dü+ e÷Á‘·y˚T |üìø=#˚Ã) uÛ≤eq. ñ
<ëVü≤s¡D≈£î b˛dtº`ø=˝Àìj·T˝Ÿ nH˚ uÛ≤eqH˚ b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé <äèø£Œ<∏ä+‘√
$eT]Ù+#·e#·TÃ. eTq Á|üdTü ‘Ô · #ê]Á‘·ø£ <äX¯ e\kÕq+‘·s¡ <äX¯ nH˚~ ˇø£
XÊÅdj Ô” T· dü‘´· y˚TMT ø±<äì Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ n+≥T+~. n+fÒ ˇø£|⁄ü Œ&ÉT
eTq+ Á_≥Hé≈£î e\dü>± ñHêïeT˙, Ä ‘·s¡Tyê‘· e\düdæú‹ qT+&ç
ãj·T≥|ü&Ü¶eT˙ nq&É+ nyêdüeÔ eTì ns¡+ú ø±<äT. Á|üdTü ‘Ô · #ê]Á‘·ø£ <äX≈¯ î£
e\kÕq+‘·s¡ <äX¯ nH˚<˚ ªXÊÅdj Ô” T· μ $es¡D nì nq˝ÒeTH˚<˚ ns¡+ú . n~ eTq
<˚X¯ #·]Á‘· ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT Á|üø{£ +Ï #·T≈£îH˚ edüT>Ô ‘∑ · $es¡D ø±<äT. n<=ø£
dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø\£ Œq (theoretical construct). á dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø\£ Œq eTq
#·]Á‘·qT 1947 ≈£î |üPs¡«+, 1947 ‘·sT¡ yê‘· nì eØZø]£ düT+Ô ~. Ä ÁbÕ‹|ü~ø£
MT<ä #·]Á‘·qT $e]düT+Ô ~. BìH=ø£ XÊÅdj Ô” T· yÓTqÆ ` n+fÒ #·]Á‘· edüT>Ô ‘∑ ·
düs[¡ ì ‘·q≈£î ‘êH˚ Á|üø{£ +Ï #·T≈£îH˚ ` eØZøs£ D¡ nqT≈£îH˚ <äèø£Œ<∏+ä á eØZøs£ D¡
qT+&ç eTq+ H˚s¡TÃ≈£îH˚ $wüj·÷\MT<ä <äèwæº ô|&ÉT‘·T+~. n{≤¢ ø±≈£î+&Ü
Bìø=ø£ dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø£\Œq>± uÛ≤$+#˚ <äèø£Œ<∏ä+ á eØZø£s¡De\¢
≈£qTeTs¡T>∑j˚T´ $wüj·÷\ô|’q ≈£L&É <äèwæº ô|≥º>∑\T>∑T‘·T+~. #·]Á‘·˝À
201
XÊÅdj Ô” T· yÓTqÆ eØZøs£ D¡ ` <ëì edüT>Ô ‘∑ · >∑eTq+ ‘êH˚ Á|üø{£ +Ï #·T≈£îH˚ eØZøs£ D¡
` ˇø£{Ï ñ+<äì #Ó|Œæ <ëìø√dü+ nH˚«wæ+#˚ Ä<ÛTä ìø£yê<ä yÓK’ ]øÏ _Ûqï+>±,
Á|ür eØZøs£ D¡ ˇø£ s¡÷|üø\£ Œq (n+fÒ øπ e\+ ø£*Œ‘·+ nì ns¡+ú ø±<äT) nì
ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä yÓ’K] Á|ür eØZø£s¡D˝Àq÷ (e\dü`
e\kÕq+‘·s+¡ , eT<Û´ä j·TT>±\T ` Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+, uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ ` ô|≥Tºã&ç
kÕ«eT´+) n~ #Óù|Œ $wüj·÷\H˚ ø±ø£ n~ #Ó|üŒ˝Òì $wüj·÷\qT ≈£L&É
#·÷|ædTü +Ô ~. eTq es¡eÔ ÷q #·]Á‘·qT e\düè\kÕq+‘·s+¡ nì $uÛõÑ +#˚
b˛dt`º ø=˝§ìj·T˝Ÿ nH˚ uÛ≤eq ‘êqT m+#·T≈£îqï eØZøs£ D¡ e\¢ #·÷&É˝≈Ò î£ +&Ü
b˛j˚T $wüj·÷\qT b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé <äèø£Œ<∏ä+ $eTs¡ÙHê‘·àø£+>± b‹Ô
#·÷|ü>\∑ T>∑T‘·T+~.
á $eTπsÙ <ëì ã\+. b˛dt`º yÓ÷&É]ïdüT\º |ü]uÛ≤wü˝À (yêfi¯flø=ø£ ô|<ä›
|ü]uÛ≤wü ñ+~) silence (ìX¯Ùã›+) nqï e÷≥≈£î #ê˝≤ ÁbÕeTTK´+ ñ+~.
Ç~ ˇø=ÿø£ÿ dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø\£ Œq #Ó|Œü ˝Òì $wüj÷· \qT yÓ*øÏrdüT+Ô ~. Ç~
$\TyÓq’ uÛ≤eH˚. ø±˙ nø£ÿ&˚ Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ |ü]$T‘·T\T yÓTT<ä\e⁄‘êsTT.
edüT>Ô ‘∑ · XÊÅdj Ô” T· ‘· kÕúq+˝À dæ<ëΔ+‘· s¡÷|üø\£ Œq nH˚ uÛ≤eqqT Á|üyX˚ ô¯ |≥º&+É
ˇø£ s¡ø+£ >± eTq C≤„Hêìï ô|+#·T‘·T+~. nsTT‘˚ eTq+ #˚ùd s¡÷|üø\£ Œq≈£L
yêdüÔ$ø£‘·≈£L eT<Ûä´ qTqï dü+ã+<Ûä+ @$T{Ï? nqï Á|üX¯ï≈£î »yêãT
#Ó|ü⁄Œø√≈£î+&Ü Çø£ eTT+<äT≈£î b˛˝ÒeTT. BìøÏ düŒwüºeTsTTq »yêãT
Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+˝À ˝Ò<Tä . Ä »yêãT #ÓbÕŒ\+fÒ C≤„q dæ<ëΔ+‘· $eTs¡Ù
dü]b˛<äT, C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ ø±yê*.
Á|ü : Ç|ü⁄Œ&ÉT ø£ì|ædüTÔqï, |ü⁄≥Tºø=düTÔqï ndæÔ‘·« ñ<äé÷\qT b˝≤ ns¡ú+
#˚dTü ø√yê*? yê{Ï kÕVæ≤‘·´ kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹|ò\ü Hê\qT b˛dtº yÓ÷&É]ï»+>±
ø=+<äs¡T #ÓãT‘·THêïs¡T, eT] Ä ñ<äé÷\ sê»ø°j·T+ @ ªÇ»+μ øÏ+~øÏ
edüTÔ+~?
» : Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä #·s¡Ã ñ+&É>∑\<äT >±˙ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä ªñ
<äé÷\Tμ (#·sêÃ ñ<äé÷\T ‘·|Œü ) ñ+&É>\∑ yê? ñ+&É˝eÒ qT≈£î+{≤qT. kÕ+|òTæ ø£
sê»ø°jT· ñ<äé÷\ø=ø£ C≤„q dæ<ëΔ+‘·+ nedüs+¡ . dü‘ê´dü‘ê´\qT $y˚∫+#˚
202
Á|üe÷D+ ` b+‘· dü‘·´+, b+<äT≈£î dü‘·´+ nH˚ Á|üX¯ï\≈£î »yêãT #Óù|Œ
‘ê‹«ø£ uÛÑ÷$Tø£ ` ø±yê*. ø±ã{Ïº b˛dtº`yÓ÷&É]ïdüTº kÕ+|òæTø£ sê»ø°j·T
ñ<äé÷\T ñ+&ÉC≤\e⁄. b˛dt`º yÓ÷&ÉsH¡ é $eTs¡ÙqT >∑T]Ô+∫ <ëì yÓ\T>∑T˝À
Ä<ÛTä ìø£‘ê C≤„q dæ<ëΔ+‘êìï düe]+#·T≈£îqï ñ<äé÷\T ñ+&É>\∑ e⁄.
nsTT‘˚ b˛dtº`yÓ÷&É]ïdüTº\T ø=ìï ñ<äé÷\ |ü≥¢ ‘ê‹«ø£+>±
Äø£]¸‘T· \e⁄‘·THêïs¡T. dü‘ê´ìøÏ kÕs¡«»˙q Á|üe÷D≤\qT Á|ü‹bÕ~+#·&ÜìøÏ
|üPqTø√≈£î+&Ü, n+<ä]˙ nìï{Ï˙ $eTTøÏÔ#˚ùd eP´Vü‰\ nH˚«wüD CÀ*øÏ
b˛≈£î+&Ü, Ä kÕs¡«»˙q Á|üe÷D≤\q÷ $eTTøÏ|Ô +ü <∏ëq÷ $e]+#˚ ùV≤‘·Te⁄
H=ø£<ëìì #·]Á‘·˝À Ä$wüÿ]+#˚ kÕVü≤dü+ #˚j·T≈£î+&Ü, ˇø£ ì]›wüº J$‘·
nqTuÛyÑ êìï ì]›w+ºü >± $X‚w¢ +æ ∫ <ëì qT+&ç |ü⁄{Ïqº Äø±+ø£\å qT rs¡Ã>∑\
|ü]cÕÿsê\qT }‘·+ #˚dTü ø=ì q&ç#˚ ñ<äé÷\ |ü≥¢ b˛dt`º yÓ÷&É]ïdüT\º T
Äø£]¸‘T· \e⁄ ‘·THêïs¡T. (á ñ<äé÷\qT ªndæ‘Ô «· ñ<äé÷\Tμ nì |æ\e&É+˝À
W∫‘·ý˚TMT ˝Ò<Tä . Ä $es¡D˝ÀøÏ H˚ì|ü⁄Œ&ÉT b˛qT.) nìï Ä<äsêÙ\q÷ kÕ~Û+∫
ô|fÒº ˇø£ eTÚ*ø£ uÛÖ‹ø£ Áø£eT+ ` nìï{Ï˙ q&ç|+æ #˚ ˇø£ |ü⁄Hê~ÁbÕj·TyÓTqÆ
ùV≤‘·Te⁄, kÕs¡«»˙q dü‘ê´ìï <ä]Ù+#·>\∑ ˇø£ Á|ü‘´˚ ø£yTÓ qÆ <äèø√ÿD+ ` ˝ÒeH˚
‘·eT ‘ê‹«ø£ yê<äq≈£î ì<äsÙ¡ q+>± yês¡T á ñ<äé÷\qT uÛ≤$kÕÔsT¡ .
n+‘·es¡≈L£ düããT>±H˚ ñ+~ >±˙ á ñ<äé÷\÷ yê{Ï dæ<ëΔ+‘ê\÷
(dæ<ëΔ+‘ê\T ˝Ò≈£î+&Ü @ ñ<äéT+ q&Ée<äT) b˛dtº`yÓ÷&ÉsYï C≤„qdæ<ëΔ+‘·
$eTs¡Ù‘√ dü+‘·è|æÔ #Ó+<ä˝eÒ ⁄. (Ä ñ<äéTø±s¡T\≈£î Ä $eTs¡Ù‘√ |ü]#·jT· +
≈£L&É ñ+&Éø£ b˛e#·TÃqH˚~ yπ̊s dü+>∑‹). yê{ÏøÏ ‘·eT<Óq’ C≤„q dæ<ëΔ+‘·+
ø±yê*. n~ e´ø£+Ô >± ñHêï ne´ø£+Ô >± ñHêï, ÁbÕ|ü+∫ø£ yêdü$Ô ø£‘q· T edüT>Ô ‘∑ ·
dü‘´· +>±q÷, eTq≈£î+&˚ C≤„Hêìï <ëìì (m+‘√ ø=+‘· ìs¡Tw› +ºü >±) Á|ü‹|ò*ü +#˚
#Ó’‘·q´+>±q÷ >∑T]Ô+∫ ùV≤‘·Tã<äΔyÓTÆq nH˚«wüD <ë«sê ‘·eT ø√]ø£\≈£î
edüT>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ |ü]cÕÿs¡+ yÓ‘T· ≈£îÿH˚ ` n+fÒ Ä<ÛTä ìø£yê<ä qeT÷Hê˝À ñ+&˚ `
C≤„q dæ<ëΔ+‘·yT˚ nsTT ñ+≥T+~. n+‘·≈î£ $T+∫ kÕs¡«Á‹ø£ ùV≤‘·Te⁄ CÀ*ø°
n+‹eT |ü]cÕÿsê\ CÀ*ø° yês¡T b˛ø£b˛e&ÜìøÏ yπ̊s kÕ+|òTæ ø£ sê»ø°jT·
ø±s¡D≤\T+{≤sTT. C≤„q dæ<ëΔ+‘· dü+X¯jT· + <ëìøÏ ø±s¡D+ ø±qø£ÿs¡˝<Ò Tä .
203
nsTT‘˚ b˛dtº`yÓ÷&És¡Hé $eTs¡Ù‘√ yê]øÏ (yê]πø ø±<äT, n+<ä]ø°)
|ü]#·jT· + ñ+fÒ eT+∫<äH~˚ dü‘´· +. n|ü⁄Œ&ÉT C≤„qdü+ã+<Ûyä TÓ qÆ nVü≤+ø±s¡+
qT+&ç, <ëì |òü*‘·yÓTÆq nHÓ’‹ø£‘· qT+&ç, ne÷qTwü‘·«+ qT+&ç <ä÷s¡+
ñ+{≤eTT.
ø±ã{Ïº MTs¡T #Óù|Œ ø=‘·Ô (n+fÒ Á|ü<ëÛ q+>± ø£eT÷´ìùd‘º s· )¡ ñ<äé÷\T
ªÄ<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä ñ<äé÷\Tμ ø±e⁄. Ä e÷≥πø ns¡+ú ˝Ò<Tä . ˇø£ e÷]ÿ ‡düTº
|ü]o\≈£î&ÉT nqï≥Tº, ªÄ ñ<äé÷\≈£î Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<ä+ nø£ÿs¡˝Ò<äT.
Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ëìøÏ Ä ñ<äé÷\T ø±yê*!μ nsTT‘˚ ªnø£ÿs¡˝<Ò Tä μ nH˚~
bÕøÏøå £ dü‘´· + e÷Á‘·yT˚ . Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+ n+~+#˚ ìs¡+‘·s¡ C≤„qdæ<ëΔ+‘·
Ä‘·à$eTs¡ÙHê <äèø£Œ<∏ä+ n+<ä]ø°, nìï ñ<äé÷\≈£L #ê˝≤ nedüs¡+.
eTTK´+>± á s√E ‘Ó\T>∑THê≥ |üse¡ T dü‘ê´\q÷ n+‹eT |ü]cÕÿsê\q÷
CÒãT˝À ô|≥Tº≈£î ‹s¡T>∑T‘·Tqï ñ<äéT y˚T<Ûëe⁄\T Ä <äèø£Œ<∏ëìï ø=+#Ó+
ˇ+≥ã{Ï+º #·T≈£î+fÒ yê]πø ø±<äT n+<ä]ø° eT+∫~.
á ø=‘·Ô ñ<äé÷\ kÕVæ≤‘·´ kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹|òü\Hê\qT ªb˛dtº`
yÓ÷&É]ï»+μ nq&ÉyTÓ HÆ ê düss¡ TTq<˚Hê? Ä ñ<äé÷\T ø=ìï ø=‘·Ô Ä˝À#·q\q÷
ø=‘·Ô $\Te\q÷ ø=‘·Ô yêÚ≤´Hê\q÷ ñìøÏ˝ÀøÏ rdüTø=#êÃsTT. yê{Ïì
b˛dt`º yÓ÷&ÉsH¡ é ‘ê‹«ø£ #·Á≥+˝À e´ø£+Ô #˚ùd kÕVæ≤‘·´ kÕ+düÿ è‹ø£ Á|üj÷Ó >±\qT
ªb˛dtº`yÓ÷&És¡Héμ nqe#·TÃqT >±˙ Ç|ü⁄Œ&ÉT eTT+<äTø=düTÔqï ø=‘·Ô ñ<äéT
kÕVæ≤‘·´+ Ä #·Á≥+˝À ñ+<ë? ñ+fÒH˚ Ä ù|s¡T düããT>± ñ+≥T+~. <ä[‘·
ñ<äéT kÕVæ≤‘·éTsTT‘˚ Ä #·Á≥+˝À ˝Ò<ìä ø£∫Ã‘·+>± #Ó|Œü e#·TÃ. eTqyêfi¯ófl
b≈£îÿe>± ªe÷]ÿ ‡ùdº‘·s¡μ nH˚ ns¡ú+˝À ªb˛dtº`yÓ÷&És¡Héμ nH˚ e÷≥qT
yê&ÉT‘·Tqï≥Tºqï~. e÷]ÿ ‡»+ ‘·|Œü yπ̊s dü‘´· + ˝Ò<ìä Á|ü>‹∑ ø±eTT≈£î\+<äs÷¡
q$Tàq #√≥ nø£kÕà‘·T>Ô ± ø=‘·Ô (Á|ü>‹∑ o\+ >∑\) dü‘ê´\T >∑T]Ô+|ü⁄ bı+<˚d]ü øÏ
yê{Ïø=ø£ ù|s¡T ô|≥º e\dæq nedüs+¡ e∫Ãq≥Tº+~. ø±ì ìC≤ìøÏ Ç|ü⁄Œ&=düTqÔ ï
ø£eT÷´ìùdº‘·s¡ ñ<äé÷\ìï{Ï ‘ê‹«ø£ <äèø£Œ<∏ä+ ˇø£{Ï ø±<äT. Åd”Ôyê<äT\≈£î
e÷Á‘·y˚T b˛dtº` yÓ÷&É]ï»+‘√ ‘ê‹«ø£ dü+ã+<Ûä+ ñ+~. Åd”Ôyê<ä+ô|’q
b˛dtº`yÓ÷&É]ï»+ Á|üuÛ≤e+ #ê˝≤ ñ+~. ø±˙ Åd”Ôyê<äT\+<äs¡÷ b˛dtº`
204
yÓ ÷ &É ] ïdü T º \ T ø±<ä T . $T–*q (<ä [ ‘· , Ä~yêd” , ÁbÕ+rj· T e¬ > ’ s ê)
ñ<äéTø±s¡T˝…e«s¡÷ Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡ yê<äT\T ø±s¡T. C≤„qdæ<ëΔ+‘·+ es¡≈£î
yêfi¯ófl b≈£îÿe>± yÓ÷&É]ïdüT˝º ,Ò Ä<ÛTä ìø£ yê<äT˝Ò. nsTT‘˚ yêfi¯ófl ‘·eT nqTuÛeÑ +
qT+&ç ø£eT÷´ìdüTº\ MT<ä ô|&ÉT‘·Tqï $eTs¡Ù≈£î Ä<ÛäTìø±q+‘·s¡yê<äT\T
e÷]ÿ ‡»+ô|q’ ô|&ÉT‘·Tqï ‘ê‹«ø£ $eTs¡Ù‘√ (Ç~ ø±ø£‘ê∞j·T+ ø±<äT) ø=+‘·
kÕs¡÷|ü´‘· ñ+~. n+‘·e÷Á‘·+ #˚‘· Ä ñ<äé÷\q÷ Ä ñ<äé÷\ qT+&ç
|ü⁄{Ïqº kÕVæ≤‘ê´˙ï ªÄ<ÛTä ìø±q+‘·s¡ yê<ä+μ nq&É+ düããT ø±<äT.
(Çø£ÿ&=ø£ Á|üX¯ï ñ+&Ü*. ªeTs√<ë]μ˝ÀH˚ n~ $Tdt nsTT+~.)
ñ+fÒ ˇ|ü⁄Œø√e&ÜìøÏ Hê≈£î nuÛ´Ñ +‘·sy¡ T˚ MT ˝Ò<Tä . ø±˙ Ä Á|üu≤Û e+
ø=+#ÓyT˚ qì #Ó|⁄ü Œø√yê*. Ä<ÛTä ìø±q+‘·sy¡ ê<ä+˝Àì ø=ìï $wüj÷· \T bÕXÊÃ‘·´
‘ê‹«ø£ #·]Á‘·˝À Ç~es¡≈î£ ñqïy˚. C≤„qdæ<ëΔ+‘·+˝À dü+X¯jT· yê<ä+ bÕ‘·<.˚
ø=ìï X¯‘êu≤›\T>± ñqï<˚. <√|æ&û düe÷»+ ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT nqT≈£îH˚~
<ëì ndü\T dü«uÛ≤e+ ø±<ä˙, ndü\T dü«uÛ≤yêìï ø£|Œæ ô|fÒº e÷]àø£‘· n˙
e÷sYÿ ‡ nHêï&ÉT. n˝≤π> eTìwæ ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT #Ó|⁄ü Œ≈£îH˚~ ndü\T $wüjT· +
ø±<ä˙, n~ ndü\T $wüj÷· ìï ø£|Œæ ô|fÒº (repress #˚ùd) kÕ<Ûqä eT˙ ÁbòÕsTT&é
nHêï&ÉT. @ ùV≤‘·TeP eTìwæ ñìøÏì |üP]Ô>± ìs¡sí TT+#·C≤\<ä˙ @ ùV≤‘·Te⁄≈£L
n+<äì dü«j·T+ Á|ü‹|ü‹Ô eTìwæøÏ ñ+<ä˙ ndæ‘Ô «· yê<äT\Hêïs¡T.
Á|üX¯ï\T, düe÷<ÛëHê\T ¬s+&É÷ *œ‘·|üPs¡«ø£+>± Ç∫Ãqy˚. Ç~ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T.

ªeTs√<ë]μ Ä–b˛e&É+‘√ ¬s+&√ uÛ≤>∑+ n#·TÃ ø±˝Ò<äT. neTTÁ~‘· uÛ≤>∑+ <=s¡ø£q÷ ˝Ò<äT.
205
U≤∞\qT |üP]+#·&yÉ T˚ kÕVæ≤‘·´+ |üì
@&ÉT dü+e‘·‡sê\ ÁøÏ‘+· ˇø£ kÕVæ≤‘·´ yê´dü+ <ë«sê e÷]ÿ ‡»+ MT<ä
‘·q ‘ê‹«ø£ ndü+‘·è|æìÔ #·sÃ¡ ≈£î ô|{Ïº rÁeyÓTqÆ dü+#·\Hêìï, $yê<ëìï düèwæ+º ∫q
ø¬ . u≤\>√bÕ˝Ÿ ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ s¡s>∑+˝À Ç|üŒ{Ï<ëø± dæsú |¡ &ü ç e⁄qï nH˚ø£
eTÚ*ø£ uÛ≤eq\qT á Ç+≥s¡÷«´ <ë«sê |üPs¡«|üø+å£ #˚dTü HÔ êïs¡T.
ø¬ . lìyêdt
Á|ü : #·]Á‘·, eTìwæ, e÷]ÿ‡»+ ` nqï düTÁ|üd<æ Δä yê´dü+ (ns¡TD‘ês¡,
ôdô|+º ãs¡T 1993) ªsê>√μ nqï qe\≈£î düMTø£>å ± sêXÊs¡T. Á|ü<ëÛ q+>± kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù yê´dü+>± e∫Ãq Ä s¡#q· ˝À sê»ø°jT· n+X‚ dü+#·\Hêìï, $yê<ëìï
düèwæ+º ∫+~ ‘·|Œü , <ëì˝Àì kÕVæ≤‘·´ #·sÃ¡ ˙j·÷sXÊ\qT bes¡÷ |ü{+ºÏ #·Tø√˝Ò<Tä .
MTs¡T Á|ü‹bÕ~+∫q ˝Ò<ë #·]Ã+∫q kÕVæ≤‘·´ n+XÊ\T ≈£L&Ü ªsê»ø°jT· μ
n+XÊ\+‘· $yê<ëdüŒ<äyÓTÆq$. Á|ü‹düŒ+<äq˝Àì Ä $X‚cÕìï MTs¡T b˝≤
yêÚ≤´ìkÕÔs¡T?
» : n~ düMTø£å>± sêdæ+~ ø±<äT. eTT+<äTe÷≥>± sêdæ+~. s¡#·sTT‘·
$XÊ«kÕ\≈£î |üP]Ô>± _ÛqïyÓTÆq s¡#·qqT eTT+<äTe÷≥>± y˚j·T&É+ uÛ≤e´+
ø±<äì|æs∫, ªsê>√μ≈£î eTT+<äTe÷≥>± ø±≈£îs&Ü $&ç>± yê´dü+>± n#·TÃ
y˚jT· <ä\#·T≈£î+fÒ y˚jT· eTì #ÓbÕŒqT. n+<äTe\¢ n~ ªns¡TD‘ês¡μ˝À yê´dü+>±
n#·ÃsTTs~. düŒ+<äq e÷≥ø=ùd,Ô s¡#q· ≈£î ‘ê‹«ø£+>± düŒ+~s∫ ñ+fÒ nìï
n+XÊ\T #·sÃ¡ ≈£î e#˚Ãy˚y÷Ó , ø±˙ ‘·eT sê»ø°jT· $XÊ«kÕ\ô|q’ <ë&ç>± <ëìì
uÛ≤$+∫ düŒ+~+∫qyêπs b≈£îÿe ø±ã{Ïº Ä $<Û+ä >± »]–+<äqTø√yê˝Òy÷Ó .
nsTTHê Ä yê´dü+ Hê n_ÛÁbÕj·÷\ düeTÁ>∑ e´ø°øÔ s£ D¡ ø±<äT. n|üŒ{ÏøÏ <ë<ë|ü⁄
eT÷&˚fió¯ >¢ ± Hê ‘ê‹«ø£ $XÊ«dü+>± H˚q|üŒ{Ï <ëø± uÛ≤$dü÷Ô e∫Ãq e÷]ÿ ‡»+
|ü≥¢ Hê≈£î ndü+‘·è|æ>Ô ± ñ+&ç+~. <ëìøÏ düe÷<Ûëq+ #Ó|Œü >∑\>∑&+É dü+>∑‹
n≥T+∫, Ä ndü+‘·è|æìÔ düŒwü+º >± Hê≈£î H˚qT $e]+#·Tø√˝Òøb£ ˛e&É+ e\¢
Á|üC≤‘·+Á‘· kÕVæ≤‘·´ dü+∫ø£˝À e∫Ãq Ç+≥s¡÷«´, e÷]Ã 2001
206
sêj·T&ÉyT˚ e÷H˚kÕqT (bÂs¡V≤ü ≈£îÿ\ ]b˛s¡T\º T ‘·|Œü ). Ä <äX˝¯ À H˚qT #˚dqæ
yÓTT<ä{Ï s¡#q· Ä yê´dü+. eTT+<äTe÷≥≈£î ñ+&˚ |ü]$T‘·T˝Ò ø±ø£ á |ü]$T‹
≈£L&Ü <ëìøÏ ñ+~. n+<äTe\¢ Ä yê´dü+˝Àì n_ÛÁbÕj·÷\qT $e]s#˚
|ü<‹Δä ˝À ø±≈£î+&Ü MT Á|üXï¯ \≈£î $&ç>±H˚ »yêãT #Óù|Œ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔqT.
ÄHê&ÉT H˚qT yÓTT<ä\Tô|{Ïqº ‘ê‹«ø£ nH˚«wüD ˇø£ ø=*øÏÿ e∫Ã+<ä˙, Hê≈£î
dü+‘·è|æÔ Ç#˚Ã ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä HêøÏ|ü &ÉT+<ä˙ nqT≈£î+≥THêïqT.
Á|ü : k˛wü*»+, düeTdüe÷»+ nqï Ä<äsêÙ˝Ò dü+øå√uÛ+Ñ ˝À |ü&qç ø±\+˝À, Ä

Ä<äsêÙ\ Ä<Ûës¡+>± ì]à+#·T≈£îqï nH˚ø£ kÕVæ≤‘·´ uÛ≤eq\T, dæ<ëΔ+‘ê\T
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´ s¡+>∑+˝À #·sÃ¡ ≈£î b+<äT≈£î sêe&É+ ˝Ò<Tä ?
» : Ç‘·s¡ k˛wü*düTº kÕVæ≤‘·´ uÛ≤eq\T, dæ<ëΔ+‘ê\ dü+>∑‹ b˛ì∫Ã ø£˙dü+
e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+˝Àì kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘· uÛ≤eq\T düV≤æ ‘·+ n˙ï #·sÃ¡ ≈£î
sê˝Ò<Tä . eTq <ä>sZ∑ ¡ ªns¡d+ü ª‘√ yÓTT<ä\Tô|{Ïº ª$s¡d+ü μ yêfi¯ó¢ ø=qkÕ–s∫q
kÕVæ≤‘·´ dü+Á|ü<ëj·T+ ø£+fÒ #ê˝≤ _ÛqïyÓTqÆ Ä˝À#·q\T e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
dæ<ëΔ+‘· dü+Á|ü<ëj·T+˝ÀH˚ ñHêïsTT. sπ e÷+&é $*j·TyéT‡, n&Üs√ï e+{Ïyês¡T
#ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£ yê<ä+ ÁbÕ‹|ü~ø£q $es¡yÓTÆq kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘ê\T
s¡÷bı+~+#ês¡T. yê{Ï‘√ eTq <ä>sZ∑ T¡ qï yêeT|üøå£ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\≈£î |ü]#·jT· +
ñ+fÒ s¬ +&ÉT s¡ø±\T>± Á|üj÷Ó »q+ ñ+&˚~. ˇø£{Ï ÁbÕe÷DÏø£ e÷]ÿ ‡düTº
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù>± eTq <ä>sZ∑ ¡ #·˝≤eTDÏ nj˚T´ $eTs¡Ù ÄyÓ÷~s#·ì ø=ìï
kÕVæ≤‘·´ Á|üj÷Ó >±\≈£î ` edüTÔ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ M •\Œ dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ M ≈£L&Ü
e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+˝ÀH˚ ÄyÓ÷<äyT˚ ø±ø£ Á|üX+¯ dü ≈£L&Ü ñ+<äì ‘Ó*ùd~.
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, Á|ü»\≈£î $|ü¢y√‘˚Ô»+ ø£*–+#·&É+ nH˚ ˇπø ˇø£ ø£s¡Ôyê´ìøÏ
|ü]$T‘·yÓTÆq bÕÁ‘· ø±ø£, $düÔ è‘·yÓTÆq bÕÁ‘· ø£*Œ+#˚ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘ê\T
e÷]ÿ ‡düTº dü+Á|ü<ëj·T+˝ÀH˚ ñHêïj·Tì ‘Ó*ùd~. s¬ +&ÉT eTq <ä>sZ∑ ¡ Á|ü#ês¡+˝À
ñqï<ëì ø£+fÒ dü+|üqïyÓTqÆ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘ê\≈£î #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+˝À
kÕúq+ ñqï|üŒ{Ïø° e÷]ÿ ‡»+ ÁbÕ‹|ü~ø£q |ü]|üPs¡yí TÓ qÆ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+
s¡÷bı+~s#·&+É kÕ<Û´ä + ø±<äì ≈£L&Ü ns¡+ú nsTT ñ+&˚~.
207
á dæ<ëΔ+‘ê\T eTq <ä>∑Zs¡ #·s¡Ã≈£î sêø£b˛e&É+˝À ÄX¯Ãs¡ý˚TMT ˝Ò<äT.
J$‘· eT÷˝≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q dü‘ê´H˚«wüD Ç+ø± u≤ø° ñ+<äì eTq <ä>sZ∑ ¡
e÷]ÿ ‡düTº\T nqTø√e&É+ ˝Ò<äT. n~ ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± eTT–dæ+<ä˙ <ëìì
Ä#·]+#·&É+, nq«sTTs#·&É+, yÓTs¡T>∑T\T ~<ä›&É+ e÷Á‘·y˚T $T–*e⁄+<ä˙
nqT≈£î+≥THêïs¡T. ø£˙dü+ 20e X¯‘êã›|ü⁄ ∫e] <äX¯ø£+˝ÀqsTTHê á
n_ÛÁbÕj·T+ e÷s¡e\dæ ñ+&ç+~. e÷] ñ+fÒ k˛wü*C≤ìøÏ dü+ã+~Ûs∫q
nìï Ä˝À#·q\q÷ ‹]– n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+ »]– ñ+&˚~. n~
‘·‘«· XÊg+˝À »s¡>˝∑ <Ò Tä . sê»ø°j÷· \˝À »s¡>˝∑ <Ò Tä . kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷ »s¡>˝∑ <Ò Tä .
Á|ü : s¡#s· TT‘· ˝Ò<ë ø£$ ‘·q s¡#q· ˝À b≥TyÓ|’ ⁄ü ì\ã&Ü¶&TÉ nqï ø=\e÷q+
>=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï >±´s¡+{° #˚jT· ˝Ò<ìä MTs¡T nHêïs¡T. eT] Ä ø=\e÷HêìøÏ
b≥Te+{Ï Á|üj÷Ó »qeT÷ kÕs¡øú ‘£ ê ˝Òyê?
» : m≥TyÓ|’ ⁄ü ì\ã&Ü¶sH¡ ~˚ >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï >±´s¡+{° #˚jT· ˝Ò<ìä H˚qT
#Ó|üŒqedüs¡+ ˝Ò<äT. n~ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq dü‘·ý˚T. eT] |üø£åbÕ‘êìøÏ @
Á|üj÷Ó »qeT÷ ˝Ò<ë n+fÒ, |üP]Ô>± nHê´j·÷ìï düeT]ú+#˚ <äèø£Œ<∏+ä qT+&ç
>=|üŒ kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄≥º<Tä nì #Ó|Œü e#·TÃ. Hê´j·÷ìøÏ ø£sø£Dã<äyΔ TÓ qÆ <äèø£Œ<∏+ä
qT+&ç |ü⁄fÒº kÕVæ≤‘·´+ ˇø£ y˚fi¯ kÕVæ≤‘·´+>± sêDÏ+#·≈£îHêï kÕ<Ûës¡D+>±
@e–+|ü⁄ ø£*–+#·<Tä . nHê´j·÷ìøÏ (BìøÏ ≈£L&Ü $TqVü‰sTT+|ü⁄\T ˝Òøb£ ˛˝Ò<Tä )
ø£+ø£Dã<äyΔ TÓ qÆ ~ @e–+|ü⁄ ø£*–düT+Ô ~ ø±ã{Ïº kÕVæ≤‘·´+>± sêDÏ+#·<Tä . nsTT‘˚
nHê´j·÷ìï |üP]Ô>± uÛTÑ C≤ì¬ø‘·T≈Ô î£ H˚ s¡#s· TT‘·\T #ê˝≤ ø=~› eT+<˚ ñ+{≤s¡T.
ø±ã{Ïº Ç~ ô|<ä>› ± C≤„q<ëj·Tø£+ ø±<äT. @ $wüjT· +˝ÀqsTTHê @~ Hê´j·T+
@~ nHê´j·T+ nH˚~ ø£∫Ã‘·+>± ‘Ó\TdüTø√>∑\eT˙, Hê´j·T+ yÓ|’ ⁄ü ñHêïyê
˝Òø£ nHê´j·T+ yÓ|’ ⁄ü ñHêïyê nqï Á|üXï¯ ≈£î nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ ø£∫Ã‘·yTÓ qÆ
»yêãT #Ó|Œü >∑\eT˙, kÕVæ≤‘·´+‘√ düV‰ü nìï $wüj÷· \˝Àq÷ á »yêuÒ
Á|ü<Ûëq (ìs¡íj·÷‘·àø£) $wüj·TeT˙ q$Tàq≥ºsTT‘˚H˚ MTs¡T y˚dæq~ kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù≈£î ø°\ø£yTÓ qÆ Á|üXï¯ . ˝Òøb£ ˛‘˚ n~ ˇø±H=ø£ Á|üXï¯ e÷Á‘·yT˚ .
208
Á|ü : s¡#q· b+<äTø√dü+ #˚kÕÔsT¡ ? ø£fi¯ ø£fi¯ ø√düe÷, Á|ü»\ ø√düe÷ nqï
Á|üXï¯ ≈£î Ç|ü&ÉT ns¡eú TT+<ë? kÕVæ≤‘ê´ìøÏ <ëì ø£s≈Ô¡ L£ ñ+&˚ dü+ã+<Û+ä
@$T{Ï? s¡#s· TT‘· kÕVæ≤‘ê´ìï eTπs<äsTTHê ÄX¯jT· + ø√dü+ sêj·T&É+ düs¬ q’ <˚Hê?
kÕVæ≤‘ê´ìø° <ëì bÕsƒ≈¡ î£ \≈£L ñ+&˚ dü+ã+<Û+ä @$T{Ï? kÕVæ≤‘·´+ uÀ~Û+#ê˝≤,
»Hêìï düMTø£]s#ê˝≤, $H√<ëH√ï ÄVü‰<¢ ëH√ï Çyê«˝≤? Äj·÷ dü+ã+<Ûë\≈£î
dæsú ¡ ìs¡«#·q+ Çe«>∑\e÷?
» : ø£fi≈¯ L£ kÕVæ≤‘ê´ìø° ˇø£ ø£syÔ¡ ê´ìï ìπs•› +#˚ eTT+<äT n$ e÷qe J$‘·+˝À
@ bÕÁ‘· ìs¡«Væ≤+#êjÓ÷ #·÷&É&+É ñ∫‘·+>± ñ+≥T+~. Ç~ ø±eTHé ôdHé‡
$wüjT· y˚T>±˙ kÕVæ≤‘·´+ bÕÁ‘· Ç~ n~ n+≥÷ ‘êF<äT\T C≤Ø #˚ùd yêfi¯fløÏ~
‘√∫q≥Tº ø£ì|æs#·<Tä .
ø£fi≤ kÕVæ≤‘ê´\T Hê>∑]ø£‘· n+‘· ÁbÕNqyÓTqÆ $. ôdø’ ˝Ï Ÿ ‘=ø£ÿ&É+ ˝≤>∑,
ÁøÏ¬ø{Ÿ Ä&É&É+ ˝≤>∑ ø£fi≤ kÕVæ≤‘·´ düè»q eTìwæ #˚j·T>∑\ ˇø±H=ø£ |üì
ø±<äT. n$ e÷qe ndæÔ‘·« HÓ’»+‘√ düìïVæ≤‘·+>± eTT&ç|ü&çq Á|üÁøÏj·T\T.
eTìwæ ñìøÏ˝À n+‘·sê“¤>y∑ TÓ qÆ Á|üÁøÏjT· \T. sêfi¢̄ qT+&ç |üìeTT≥T¢ ‘·j÷· s¡T
#˚dTü ø√e&É+ yÓTT<ä\Tô|{Ïqº Hê&˚ sê‹ >√&É\ô|q’ u§eTà\T y˚jT· &É+, sêfi¢̄‘√
ø£fi≤‘·àø£yTÓ qÆ edüTeÔ ⁄\T ‘·j÷· s¡T #˚jT· &É+ eTqTwüß\T yÓTT<ä\T ô|{≤ºsT¡ . eTìwæ
sê‘· H˚]ÃqHê&˚ kÕVæ≤‘·´+ ≈£L&Ü |ü⁄{Ï+º ~. >±q+ n+‘·ø+£ fÒ eTT+<˚ |ü⁄{Ï+º ~.
e÷qe J$‘·+‘√ Ç+‘·>± ô|qy˚dTü ≈£îqï ø£fi≤ kÕVæ≤‘ê´\≈£î Ä J$‘·+˝À
ñqï bÕÁ‘· @$T{À ns¡+ú #˚dTü ø√≈£î+&Ü yê{ÏøÏ ìj·Te÷\÷ ‘êF<äT\÷ C≤Ø
#˚jT· &É+ m+‘· es¡≈î£ düããT?
ø£fi¯ dü+>∑‹ |üøÿ£ q ô|{Ïº kÕVæ≤‘·´+ >∑T]s∫ e÷{≤¢&TÉ ≈£î+<ë+. <˚ìø£sTTHê
ˇø£ÿ yêø£´+˝À ìs¡«#·q+ Çe«&É+˝À düeTdü´\THêïsTT >±˙ kÕVæ≤‘·´+ bÕÁ‘·qT
ˇø£ÿ yêø£´+˝À ìs¡«∫+#·eT+fÒ, J$‘·+˝Àì U≤∞\qT |üP]Ô #˚jT· &É+ kÕVæ≤‘·´+
bÕÁ‘· nì #Ó|Œü e#·TÃ. <ëìøÏ yπ̊s @ ø£syÔ¡ ê´ìï n|üŒ–s#·&+É ˝Àq÷ ns¡+ú
˝Ò<Tä . Ä ø£syÔ¡ ê´H˚ï düeT düe÷» \ø£´å kÕ<Ûqä ~X¯>± eT\#·T≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+
#˚jTÓ T#·TÃ. J$‘·+˝À U≤∞\T b+<äT≈£î+{≤sTT? #Ó‘’ q· ´j·TT‘·+>± ã‘·ø±\H˚
ªXÊ|ü+μ eTìwæøÏ ˝Òq≥ºsTT‘˚ J$‘·+˝À U≤∞\T ñ+&Ée⁄. Ç‘·s¡ »+‘·Te⁄\T
209
ˇø£ »+‘·T C≤‹>± ‘·eT≈£î ñ+&˚ »qT´ \ø£Då ≤\qqTdü]s∫ ã‘·T≈£î‘êsTT.
yê{ÏøÏ ‘Ó*$ ˝Ò<˙ä s√uÀ{Ÿ\ e+{Ïe˙ ø±<äT. b+‘· #·Ts¡Tø£sTTq yÓT<ä&TÉ qï
»+‘·TesTTHê ‘·q |ü]düsê\‘√ ‘êqT @ $<Û+ä >± eéVü≤]+#ê\qï ìs¡j í ÷· ìï
‘·q »qT´ \ø£Då ≤\T ìs¡sí TT+#˚ ø£∫Ã‘·yTÓ qÆ |ü]~Û˝À|ü˝Ò rdüT≈£î+≥T+~. #ê˝≤
dü+<äsê“¤\˝À »qT´ dü«uÛ≤ey˚T Ä ìs¡j í ÷· ìï #˚dæ ô|&ÉT‘·T+~. eTìwæ˝À »qT´
ìsêíj·Tø£‘· #ê˝≤ ‘·≈£îÿe. ‘·q |ü]düsê\‘√ ` n+<äT˝À uÛ≤>∑+>± Ç‘·s¡
eTqTwüß\‘√q÷ ` @ $<Û+ä >± eéVü≤]s#ê\qï ìs¡j í ÷· ìï q÷{ÏøÏ ‘=+u…’
‘=$Tà~ bÕfi¯ó¢ eTìwæ #Ó’‘·q´j·TT‘·s>±H˚ rdüTø√yê*. Ç~ eTìwæ ndæÔ‘·«
HÓ»’ +˝Àì Á|ü<ëÛ q n+X¯+. Á|ür eTìw” ‘·q˝À |ü⁄{Ïqº ªdü«+‘·μ #Ó‘’ q· ´+‘√H˚
á ìs¡j í ÷· \T rdüT≈£î+{≤s¡ì ø±<äT. Ä #Ó‘’ q· ´s n|üŒ{Ïøπ ˇø£ kÕe÷õø£
Ä˝À#·HêØ‹ #˚‘· Á|üuÛ≤$‘·eTsTT ñ+≥T+~. nsTTq|üŒ{Ïø° ìs¡íj·T+
#Ó’‘·q´j·TT‘·yÓTÆq~.
#Ó‘’ q· ´j·TT‘·+>± eéVü≤]+#·&eÉ TsfÒ @~ #˚j÷· ˝À b+#·Tø√e&É+.
@ $<Ûä+>± eéVü≤]s#ê\qï b+|æø£ #˚düTø√e&É+. eTq+ eéVü≤]s#˚
edüTeÔ ⁄\T, $wüj÷· \ >∑T]+∫ ≈£L&Ü n_ÛÁbÕj·÷\T @s¡Œs¡#T· ø√e&É+, n+<äT˝À
uÛ≤>∑+>± eTq >∑T]+∫ ≈£L&Ü n_ÛÁbÕj·÷\T @s¡Œs¡#·Tø√e&É+. n|ü&ÉT
düV≤ü »+>±H˚ Á|üe÷D≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. Ç~ eTìwæ ndæ‘Ô «· HÓ»’ +˝Àì s¬ +&Ée
n+X¯+. ÁbÕe÷DÏø‘£ ê uÛ≤eq eTìwæ #Ó‘’ H· ê´ìøÏ ñ+&˚ kÕ«uÛ≤$ø£ \ø£Då s.
HÓ‹’ ø£‘· (‘·bıŒ|ü\T, eTs∫ #Ó&TÉ \ uÛ≤eq) n+<äT˝À ˇø£ uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ .
<ëì‘√ bÕ≥T nìï{Ïø° Á|üe÷D≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. kÂs<äs´¡ +, dü+‘√wü+, düTK+,
dü+‘·è|æÔ yÓTT<ä\sTTq nìï{Ïø° Á|üe÷D≤\T @s¡Œ&É‘êsTT. ÁbÕe÷DÏø‘£ ê uÛ≤eq
yÓ+≥H˚ |ü]|üPs¡‘í ê uÛ≤eq ≈£L&Ü ñ+≥T+~. Ç~ <ëìì yÓqï+{Ï ñ+≥T+~.
dü+|üPs¡íyÓTÆq eT+∫, dü+|üPs¡íyÓTÆq düTK+, dü+|üPs¡íyÓTÆq kÂ+<äs¡´+,
dü+|üPs¡yí TÓ qÆ kÕVü≤dü+ yÓTT<ä\sTTqe˙ï |ü]|üPs¡‘í ê uÛ≤eq˝À uÛ≤>∑yTÓ qÆ y˚.
ì»J$‘êìø° á |ü]|üPs¡í‘ê uÛ≤eq≈£L eT<Ûä´qTqï n+‘·s¡+
J$‘·+˝Àì U≤∞\˝À ˇø£{Ï. n~ ø£*Œ+#˚ <ëVü≤+ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ >=|üŒ
<√Vü≤<äø±] nsTT+~. nsTT‘˚ |ü]|üPs¡‘í ê uÛ≤eq ˇø£ÿfÒ ø±<äT, nìï s¡ø±\
ÁbÕe÷DÏø‘£ ê uÛ≤eq\qT J$‘·+ yÓøÿÏ ]düT+Ô ~. á n+‘·s+¡ eTìwæ˝À ø£*–+#˚
Ä+<√fi¯q, Äy˚<qä , yÓ*‹ nìï uÛ≤wü\˝Àq÷ kÕVæ≤‘ê´ìø=ø£ eTTK´ edüTeÔ ⁄.
210
J$‘·+˝À yπ̊s s¡øy£ TÓ qÆ U≤∞\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. #Ó‘’ q· ´j·TT‘·+>±
J$s#·ø£ ‘·|Œü ì eTìwæøÏ C≤„q+ #ê˝≤ nedüs+¡ . nsTT‘˚ eTq ø£fi¢¯ eTTs<äT
ñ+&û eTq+ #·÷&Éì, #·÷&ÉC≤\ì $wüj÷· \H˚ø+£ ñ+{≤sTT. ø=ìï uÛj Ñ T· +
e\¢ #·÷&ÉeTT. ø=ìï nuÛÁÑ <ä‘· e\¢ #·÷&ÉeTT. ø=ìï ˇø£ ã\yÓTqÆ uÛ≤eC≤\+
Á|üu≤Û e+ e\¢ eTq b<äT≥ ñ+&û eTq≈£î ø£ì|æs#·e⁄. ˇø=ÿø£ÿkÕ] eTq≈£î
n\e&çq <äèø√ÿD+ e\¢ >±˙ eTq+ b+#·T≈£îqï <äèø√ÿD+ e\¢>±˙ ø=ìï
$wüj÷· \T ø£fi¢̄ eTT+<˚ ñs&û ø£ì|æs#·e⁄. M{Ï˝À $&ç$&ç $wüj÷· ˝Ò ø±e⁄,
kÕe÷õø£ Áø£e÷\T ≈£L&Ü ñ+{≤sTT. M{Ïì eTq≈£î #·÷|æ+#·&+É kÕVæ≤‘·´+
#˚ùd |üqT\˝À ˇø£{.Ï #·÷|æs#˚ Áø£eT+˝À @ uÛj Ñ T· +, ˝Òø£ @ nuÛÁÑ <ä‘ê uÛ≤eq,
˝Òø£ @ uÛ≤eC≤\+, ˝Òø£ @ bÕøÏøå £ <äèø√ÿD+ Bìì eTq+ #·÷&É˝≈Ò î£ +&É #˚d+æ <√
≈£L&Ü kÕVæ≤‘·´+ #Ó|Œü ≈£î+&ÜH˚ #Ó|⁄ü +Ô ~. ªn¬s! Ç~ Hê≈£î ‘Ó*dæq $wüjT· y˚T
>±˙ #·÷&É˝øÒ b£ ˛j·÷H˚μ nqT≈£îH˚≥≥Tº #˚dTü sÔ ~. eTs∫ kÕVæ≤‘·ýÓT|ü&É÷ Ä
nqTuÛ÷Ñ ‹ ø£*–düT+Ô ~. e÷qe ndæ‘Ô «· +˝Àì á s¡øs£ ø¡ ±\ ªU≤∞˝Òμ kÕVæ≤‘·´+
»qàdü\ú +, <ëì ø±s¡´øπ Áå ‘·+. n≥Te+{Ï Á|üÁøÏjT· eTìwæ ndæ‘Ô «· HÓ»’ + e\¢H˚
nedüse¡ TsTT+~. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ñ+&˚ á HÓC’ ≤ìï >∑T]Ô+∫ <ëì‘√ düeTdüe÷»
Ä<äsêÙìøÏ nqT>∑TD+>± eéVü≤]+#·&+É H˚sT¡ Ãø√>∑*–‘˚ ` <ëìøÏ @yÓTHÆ ê
Á|üe÷D≤\T s¡÷bı+~+#·Tø√>∑*–‘˚ ` n~ Á|üC≤kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+ ø±>∑\<äT.
k˛wü*düTº kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·+ ø±>∑\<äT. ªø£fi¯ Á|ü»\ ø√dü+μ nH˚ ìHê<ëìøÏ
yπ̊s @ ø±s¡´s¡÷|ü+ Ç#˚Ã Á|üjT· ‘·ï+ #˚dHæ ê n~ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ>±˙ Á|ü»\≈£î>±˙
y˚T\T #˚jT· <äT.
Á|ü : ì*∫b˛j˚T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ` düeTs¡úe+‘·+>± sêj·T&É+, kÕe÷õø£
|ü]D≤eT+˝À ø°\ø£kÕúq+˝À ñqï #ê]Á‘·ø£ düs<äs“¡ +¤ H˚|<ü ´ä∏ +>± ñ+&É&+É `
nqï \ø£Då ≤\qT MTs¡T Á|ü‹bÕ~s#ês¡T. b≥Te+{Ï u≤Vü≤´ |ü]dæ‘ú T· \ eT<Û´ä
nsTTHê ‘·q düeTs¡ú‘·, |üø£åbÕ‘ê\ Ä<Ûës¡+‘√ s¡#·sTT‘· >=|üŒ s¡#·q\T
#˚jT· >∑\&Éì Ç+‘·ø±\+ qeTTà‘·÷ e#êÃ+. #ê]Á‘·ø£ dü+<äsê“¤ìøÏ MTs¡T b≈£îÿe
yÓsTTfÒõ Çe«&É+ e\¢ ì*∫b˛j˚T s¡#q· \ kÕ<Ûqä qT+∫ s¡#s· TT‘·\qT n~
ìs¡T‘ê‡Vü≤|üsT¡ düTsÔ ~ ø£<ë?
211
» : düeTs¡eú +‘·+>± sêj·T&É+ dü+>∑‹ |üøÿ£ q ô|≥º+&ç. n<Ó{≤¢>÷∑ nedüsy¡ T˚ .
Çø£ÿ&É kÕeTs¡´ú + nH˚~ •˝≤ŒìøÏ dü+ã+~Û+∫q~. •\Œ+ >∑T]s∫ e÷{≤¢&‘ç ˚
edüTÔe⁄ MT<ä qT+&ç <äèwæº ‘=\–b˛‘·T+<äH˚ ø£èÁ‹eTyÓTÆq uÛÑj·T+ qT+&ç
ãj·T≥|ü&>É *∑ –‘˚, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ªkÕVæ≤‘·´+μ \ø£Då + Ç#˚Ã~ •\Œy˚T ‘·|Œü edüTeÔ ⁄
ø±<äH˚ $wüjT· + düŒwüyº T˚ . kÕVæ≤‘ê´ìø° »s¡ï*C≤ìø° ‘˚&Ü kÕVæ≤‘·´ •\Œy˚T.
kÕVæ≤‘ê´ìï •\Œy˚T s¡÷bı+~düT+Ô ~ (Form is constitutive of literature) nì
n&Üs√ï n+{≤&ÉT. n‘·qT es¡Zb˛sê≥+ MT<ä n#·+#·\ $XÊ«dü+ ñqï
e÷]ÿ ‡ùdº eT∞¢.
ø°\ø£yTÓ qÆ kÕe÷õø£ |ü]D≤e÷\ e÷≥ø=ùd,Ô n≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\T
#·]Á‘·˝À bø£ÿ&É ‘·˝‹… HÔ ê >=|üŒ ø£<ë∏ edüTeÔ ⁄\T n+~+#·&ÜìøÏ ˇø£ ø±s¡D+
ñ+~. n≥Te+{Ï dü+<äsê“¤\˝À ˇø=ÿø£ÿkÕ] e÷qe Ä˝À#·HêØ‹øÏ
kÕ«uÛ≤$ø£yÓTÆq |ü]|üPs¡í‘ê uÛ≤eq, ÁbÕe÷DÏø£‘ê uÛ≤eq n‘·T´qï‘·kÕúsTTì
n+<äT≈£î+{≤sTT. n‹ >=|üŒ Ä<äsêÙ\T eTT+<äTø=kÕÔsTT. ˇø=ÿø£kÕ] e÷qe
Ä#·sD¡ n‹ ˙#· kÕúsTTøÏ ≈£L&Ü |ü&bç ˛‘·T+~. ˇø=ÿø£kÕ] s¬ +&É÷ »s¡T>∑T‘êsTT.
nìï dü+<äsê“¤\˝Àq÷ ñqï‘· Á|ües¡Ôq≈£L ˙#·yÓTÆq Á|ües¡Ôq≈£L eT<Ûä´qTqï
m&É+ eT]+‘· b≈£îÿee⁄‘·T+~. #·÷&É>*∑ >∑T+&û #·÷&É˝øÒ b£ ˛e&É+, ø£fi¢¯ eTT+<äTs&û
ø£fi¯ó¢ eT÷düT≈£îb˛sTT ø£ì|æ+#·ø£b˛e&É+ n≥Te+{Ï #ê]Á‘·ø£ dü+<äsê“¤\˝À
eT]+‘· düŒwü+º >± ‘Ó\TkÕÔsTT. kÕVæ≤‘·´+ ø±s¡´øπ Áå ‘·yTÓ qÆ e÷qe ndæ‘Ô «· HÓ»’ +˝Àì
nìï s¡ø±\ dü+~>±Δ\÷ rÁe |ü]e÷D+ rdüT≈£î+{≤sTT. ns<äTøπ ì*∫b˛j˚T
kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄&ÉT‘·T+~. Bìø°, u≤Vü≤´ |ü]dæ‘ú T· \T nqqT≈£L\+>± ñqï|ü&ÉT
≈£L&Ü eT+∫ kÕVæ≤‘·´+ sêj·T&É+, sêj·T˝Òø£b˛e&É+ nH˚ düeTdü´≈£L
dü+ã+<Ûyä T˚ MT ˝Ò<Tä .
Á|ü : MT e÷≥\˝Àì nsêúìï eT]+‘· $dü]Ô ùdÔ ` ˇø£ dæsú ¡ ìX¯Ãj·T+ ø£+fÒ `
uÛj
Ñ T· +, ≈£î‘·÷Vü≤\+, Ä+<√fi¯q ` e+{Ï ndæsú ¡ ñ<˚«>±\ qT+#˚ >=|üŒ düè»q
edüTÔs~. á Á|ü‹bÕ<äq≈£î n|üyê<äT\T ˝Òyê? Ä<ÛäTìø£‘·qT eTqdü÷Œ¤]Ô>±
ÄVü‰«ì+∫q >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄qT b˝≤ ˝…ø£ÿ y˚kÕÔs¡T? $X¯«Hê<∏ä
dü‘´· Hêsêj·TD˝À Ä<ÛTä ìø£‘· MT<ä uÛj Ñ ÷· +<√fi¯q\T e÷Á‘·yT˚ ñHêïj·÷, dæsú ¡
ìX¯Ãj·T+‘√ ≈£L&çq e´‹πsø£‘· ˝Ò<ë? bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´+ qTs#˚ ‘·|Œü ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘·´+ qT+∫ ˇø£ÿ ñ<ëVü≤s¡D ≈£L&Ü b+<äT≈£î Çe«˝Ò<Tä ?
212
» : ªÄ<ÛTä ìø£‘q· T eTqdü÷Œ¤]>Ô ± ÄVü‰«ìs∫q >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄μ ø£Hê´X¯ó
\ÿ+ V”≤s√>± Ä<ÛTä ìø£‘q· T ìC≤sTTr>± ÄVü‰«ìs∫q e´øÏìÔ b+#·Tø√˝Ò<Tä .
$s¡dü+ e+{Ï kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·ø±s¡T\ e÷≥\T $ì ñ+fÒ Ä |üì #˚dæ
ñ+&˚yê&ÉT. n|ü&ÉT ø£Hê´X¯ó˝≤ÿìï ás√E bes¡÷ #·~y˚yês¡T ø±<äT. Äj·Tq
Ä<ÛTä ìø£‘q· T ‘·q dü«+‘· Á|üj÷Ó »Hê\ ø√dü+ yê&ÉT≈£îqï j·÷+{° V”≤s√qT
b+#·T≈£îHêï&ÉT. dü+Á|ü<ëj·÷ìøÏ ≈£L&Ü eT+∫ø√ #Ó&TÉ ø√ <ëìì ìC≤sTTr>±
Ä#·]+∫q Áu≤Vü≤àDT\qT ø±ø£ –ØX¯+qT b˛*q <ä>T∑ ˝≤“J\H˚ Á|ü‹ì<ÛTä \T>±
b+#·T≈£îHêï&ÉT. Ä<ÛäTìø£‘·≈£L düsÁ|ü<ëj·÷ìø° eT<Ûä´qTqï yÓ’s¡T<Ûä´+ ¬s+&ÉT
eTVü≤‘·sÔ y¡ TÓ qÆ $\Te\ Á|ü|+ü #ê\≈£î eT<Û´ä |òTü s¡¸D. Ä $wüjT· + ø£Hê´X¯ó\ÿ+
<ë∫ô|≥º<Tä . n+<äT˝À eTq*ï Ä<ÛTä ìø£‘· yÓù’ | s¡eTà+≥T+~. n<˚ düeTj·T+˝À
Ä $\Te\ n≥ºV‰ü kÕìø°, yê{Ï ù|s¡T MT<ä ø={≤¢&TÉ ≈£îH˚ eTqTwüß\ H˚\u≤s¡T
‘·Hêìø° eT<Û´ä qTqï n+‘·sêìï #·÷|ædTü +Ô ~. ø=+‘· qe⁄«, ø=+‘· Ä+<√fi¯q,
qe´‘· |ü≥¢ kÕqTuÛÑ÷‹, <ëìøÏ kÕ<ÛäHê\sTTq eTqTwüß\qT #·÷dæ ø=+‘·
ìdüŒ èVü≤ ø£*–düT+Ô ~.
ªHêJyê<ëìøÏ nqT≈£L\+>± >=|üŒ kÕVæ≤‘·´+ sêj·T&É+ kÕ<Û´ä + ø±<äH~˚
ìdü‡+<˚V≤ü y˚Tμ qì Áô|+ò ∫ ‘·‘«· y˚‘Ô· kÕsYÔ n+{≤&ÉT. Áu≤Vü≤àD yê<ëìï ≈£L&Ü
n<˚ e÷≥ nH=#·TÃ. ø±˙ Á|üXï¯ qT Ä $<Û+ä >± y˚dTü ø√e&É+˝ÀH˚ bıs¡u≤≥T
ñ+~. Ä $<Û+ä >± y˚dTü ≈£î+fÒ ìdü‡+<˚V≤ü yÓTqÆ »yêãT˝Ò ekÕÔsTT. ªHêJyê<ë˙ï
Áu≤Vü≤àDyê<ë˙ï »sTT+#·&+É nuÛTÑ ´<äjT· yê<äT\T }Væ≤+∫q+‘· düT\uÛeÑ ÷
nqï dü+<˚Vü≤+ >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæº+#·>∑\<ë?μ nqï s¡÷|ü+˝À Á|üX¯ï
y˚dTü ≈£î+fÒ n+‘·{Ï ªìdü‡+<˚V≤ü yÓTqÆ μ »yêãT sê<äT. á yê<ë\qT »sTT+#·&ÜìøÏ
b+#·T≈£î+≥Tqï |ü<‘Δä T· \T ˇø£ ø=‘·Ô ìj·T+‘·è‘ê«ìøÏ, ˝Òø£ ˇø£ ø=‘·Ô nD∫y˚‘≈· î£
<ë] rkÕÔjT˚ yÓ÷qqï dü+<˚V≤ü + >=|üŒ kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæ+º #·>\∑ <ë nqï s¡÷|ü+˝À
y˚dTü ≈£îHêï ≈£L&Ü n+‘˚. $X¯«Hê<∏ä dü‘´· Hêsêj·TD˝À ñqï~ Á|üC≤kÕ«eT´+
|ü≥¢ e´‹πsø£‘˚ ‘·|Œü Ç≥Te+{Ï uÛj Ñ T· dü+<˚V‰ü \T ø±e⁄ ø±ã{Ïº Äj·Tq sêdæq<˚B
ì*∫b˛‘·T+<äì nqTø√qT. nsTT‘˚ H˚qT Äj·Tq s¡#q· \˙ï #·<eä ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
ø£∫Ã‘·+>± #Ó|Œü ˝ÒqT.
213
dæsú ¡ ìX¯Ãj·T+ùÛj
Ñ T· + nqï eØZøs£ D¡ ø£sfÒ eTìwæ˝Àì nuÛTÑ ´<äjT·
X¯øÔÏ |ü≥¢ ÄXÊuÛ≤e+, <ëìøÏ ñ+&˚ nes√<Ûë\ |ü≥¢ Ä+<√fi¯q nH˚~ Á|üdTü ‘Ô ·
dü+<äs¡“¤+˝À ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡yÓTÆq eØZø£s¡D nqT≈£î+{≤qT. Ä X¯øÏÔ ‘·eT˝À
ñ+<äì ‘Ó*j·T≈£î+&É eTqTwüß\T ìÁ<ä˝À ñqï|ü&ÉT <ëìì yê]øÏ #·÷|æ+∫
y˚T˝§ÿ\|ü&+É eTs∫ kÕVæ≤‘·´+ kÕ<Ûës¡D+>± ìs¡«Væ≤+#˚ bÕÁ‘· ne⁄‘·T+~.
n≥Te+{Ï kÕVæ≤‘·´+ nìï uÛ≤wü\˝Àq÷ ñ+~. nsTT‘˚ Ä X¯øìÔÏ ‘·|Œü <ëìøÏ
ñ+&˚ nes√<Ûë\qT >∑T]Ô+#·≈î£ +&Ü >∑T&ç¶ ÄXÊyê<ä+‘√ eTqTwüß\T eTT+<äT≈£î
b˛‘·Tqï|ü&ÉT kÕVæ≤‘·´ düŒ èVü≤ <ëìøÏ ñ+&˚ |ü]$T‘·T\q÷, nes√<Ûë\q÷,
yê{Ïì >∑T]Ô+#·øb£ ˛‘˚ sê>∑\ $|ü‘T· qÔ ÷ >∑T]ÔdTü +Ô ~, e´ø°øÔ ]£ düT+Ô ~. ìC≤ìøÏ
e÷qe J$‘·+˝À á s¬ +&ÉT |ü]dæ‘ú T· \÷ b|ü&É÷ ø£*ùd ñ+{≤sTT ø±ã{Ïº
s¬ +&ÉT ø£syÔ¡ ê´\q÷ kÕVæ≤‘·´+ ìs¡«]Ôd÷ü HÔ ˚ ñ+≥T+~. b{§NÃ ñ<äé÷\≈£î
nqTã+<Û+ä >± ø±ø£ ªø±+|æy¢ TÓ +≥Øμ>± ñ+≥T+~. nsTT‘˚ kÕVæ≤‘ê´ìï øπ e\+
ñ<äé÷\ H˚|<ü ´ä∏ +˝À #·]Ã+#·&+É bıs¡u≤≥T. ñ<äé÷\T e÷qe J$‘·+˝À
b|ü&É÷ ˇø£ ∫qï uÛ≤>∑+ e÷Á‘·yT˚ . kÕVæ≤‘·´+ bÕÁ‘· <ëìøÏ |ü]$T‘·+ ø±<äT.
n~ J$‘·eT+‘· $düèÔ ‘·yTÓ qÆ ~.
Á|ü : e÷qe dü«uÛ≤e+˝À nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î\T >∑T]Ô+#·&ÜìøÏ uÛÑj·T|ü&˚
n>±<Ûë\qT nkÕ<Ûës¡D Á|ü‹uÛ‘Ñ √ ` Á|ü>‹∑ yê<äT\ |ü≥¢ ø£ø‘å£ √ ` <äkÕÔjT· yédÿ”
yÓ*øÏrdæ e]í+#ê&Éì MTs¡T sêXÊs¡T. ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝Àì ø£eT÷´ìdüTº
e´‹πs≈£î\ s¡#q· \≈£î n+‘·{Ï kÕúsTT ñ+<ä+{≤sê?
» : &ÜdüÔjÓTyéd”ÿ eTìwæ MT<ä Áù|eT‘√ Ä<ÛäTìø£‘·qT #·÷dæ uÛÑj·T|ü&Ü¶&ÉT,
eTìwæ MT<ä <˚«wü+‘√ ø±<äT. Ä<ÛTä ìø£‘`· ã÷s¡Ty® ê Ä<ÛTä ìø£‘· nsTTHê, k˛wü*düTº
Ä<ÛTä ìø£‘· nsTTHê ` eTìwæ˝Àì e÷qdæø£ X¯øìÔÏ e÷Á‘·yT˚ #·÷düT+Ô ~. <ëìì
ÁbÕ‹|ü~ø£ #˚dTü ø=ì ‘·q eP´Vü‰\qT s¡∫+#·T≈£î+≥T+~. n~ ã\V”≤qyÓTqÆ
eTìwæì ‘·q s¡<ä∏ #·Áø±\ øÏ+<ä ‘=πøÿdüT+Ô <äì uÛj Ñ T· |ü&qç s¡#s· TT‘·\T 19, 20
X¯‘êu≤›\ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·˝À #ê˝≤eT+~ ñHêïs¡T. 20e X¯‘êã›|⁄ü
#·]Á‘·qT düMTøÏ+å #·T≈£î+fÒ Ç~ nyêdü$Ô ø£yTÓ qÆ uÛj
Ñ T· + ø±<äì ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
214
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝Àì ø£eT÷´ìdüTº e´‹πs≈£î\T eTìwæ MT<ä Áù|eT‘√
` eTìwæ ã\V”≤q‘· |ü≥¢ kÕqTuÛ÷Ñ ‹‘√ ` ø£eT÷´ìdüT\º qT #·÷dæ uÛj
Ñ T· |ü&Ü¶sê?
˝Òø£ eTìwæ MT<ä <˚«wü+‘√ ø£eT÷´ìC≤ìï <˚«wæ+#êsê? s¬ +&Ée<˚ ì»y˚TyÓ÷.
nsTT‘˚ Hê≈£î ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+‘√ ñqï |ü]#·jT· + ‘·≈î£ ÿe ø±ã{Ïº ø£∫Ã‘·+>±
#Ó|Œü ˝ÒqT.
(Ç~ ≈£L&Ü *œ‘·|üPs¡«ø£+>± Ç∫Ãq Ç+≥s¡÷«´H˚.)
215
ìyê[
#Ósã¡ +&ÉsêE
#Ósã¡ +&ÉsêE eTs¡D+Ï #ê&ÉT.
sê»´+ |ü<fi˚ ó¯ fl yÓ+{≤&ç y˚~+Û ∫q |ò*ü ‘·+>± m+‘√ n+øÏ‘· uÛ≤e+‘√,
n$ÁXÊ+‘·+>± Á|ü»\ ø√dü+ b˛sê&çq á ø£$ nø±\ eTs¡D+ #Ó+<ë&ÉT.
Á|ü»\ ø√dü+ b˛sê&ç‘˚ ` yês¡T Ä~yêd” s¬ ‘’ ê+>∑ $|üe¢ ø±s¡T˝…H’ ê, Á|ü»\
uÛ≤wü˝À sêùd Á|üC≤ø£e⁄˝…H’ ê yê]|ü≥¢ ‘·qT n+‘˚ Á≈£Ls¡+>± ñ+{≤qì sê»´+
s¡TEe⁄ #˚dTü ≈£î+~.
‘·q >∑Ts¡TyÓq’ lø±≈£îfi¯ $|üe¢ ø£$jÓ÷<ÛTä &ÉT düTu≤“sêe⁄ bÕDÏÁ>±Væ≤˝≤
#Ósã¡ +&ÉsêE sê»´+ #˚‘· H˚sT¡ >± ø±*Ã #·+|üã&Éøb£ ˛sTTHê Äj·Tq eTs¡D≤ìøÏ
ø±s¡DyÓTqÆ Áu…sTTHé ≥÷éTsYø,° Äj·Tq ì‘·´ ìs¡“+<Ûëìø° #ê˝≤ <ä>sZ∑ ¡ dü+ã+<Û+ä
ñ+~. |ü<˚ |ü<˚ C…\’ T bÕ\e&É+ e\¢H˚ Ä yê´~Û Äj·Tq≈£î ÁbÕD≤+‘·ø+£ >±
e÷]+~. #Ósã¡ +&ÉsêEqT yÓTT<ä{kÏ Õ] 1971˝À Á|æy+Ó {Ïyé &çfq… ¸Hé #·≥+º
(|æ.&ç. j·÷øº̆) øÏ+<ä, eT∞fl 1973˝À Ä+‘·s+¡ –ø£ uÛÁÑ <ä‘ê #·≥+º ªMTkÕμ øÏ+<ä,
eT÷&√kÕ] 1974˝À ù|s¡TyÓ÷dæq dæø+Ï Á<ëu≤<é ≈£îÁ≥πødüT˝Àq÷ n¬sdüT#º d˚ æ
C…\’ T≈£î |ü+bÕs¡T. rÁeyÓTqÆ &çj÷Ó &Éq˝Ÿ n\‡sY‘√ u≤<Û|ä &ü TÉ ‘·THêï (Áu…sTTHé
≥÷éTsY Ä ‘·sê«‘· e∫Ã+~) meT¬s˙® ‡ ø±\+˝À eTs√kÕ] n¬sdüT#º d˚ æ $T>∑‘ê
$|ü¢e s¡#·sTT‘·\+<ä]˝≤π> meT¬s®˙‡ ∫e]<ëø± ìs¡“+<Ûä+˝ÀH˚ ñ+#ês¡T.
$TÁ‘·T\T Áù|eT>± |æ\T#·T≈£îH˚ ª#Ósμ¡ nH˚ e÷≥ Ä s¡ø+£ >± Äj·Tq≈£î n‹øÏq≥Tº
dü]b˛sTT+~.
#Ósã¡ +&ÉsêE ndü\T ù|s¡T ã<ä+› uÛ≤düÿsYs¬ &ç.¶ 38 @fi¯fl ÁøÏ‘+· n|üŒ{Ï
ôV≤’ <äsêu≤<é õ˝≤¢˝Àì n+≈£îXÊ|ü⁄s¡+ Á>±eT+˝À ˇø£ ù|<äs¬ ‘’ T· ø£≥T+ã+˝À
|ü⁄{≤º&TÉ . ÁbÕ#·´ ø£fi≤XÊ\˝À ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+ #·<Tä e⁄≈£îì ôV≤’ <äsêu≤<é˝Àì
#Ósã¡ +&ÉsêE #·ìb˛sTTq|ü&ÉT mø£q$Tø˘ n+&é bı*{Ïø˝£ Ÿ Mø°¢ (24.7.1982)˝À sêdæq
ìyê[ yê´kÕìøÏ nqTyê<ä+.
216
#Ós¡ã+&ÉsêE
ˇø£ Á|üuTÑÛ ‘·« ñqï‘· bÕsƒX¡ Ê\˝À ñbÕ<Ûë´j·TT&ç>± |üì#˚dTü +Ô &˚yê&ÉT. 1960
<äXø¯ +£ ñ‘·sÔ ês¡+ú ˝À Äs¡T>∑Ts¡T ~>∑+ãs¡ ø£e⁄˝À¢ ˇø£&TÉ >± Á|üd<æ Tä &Δ j
É ÷· ´&ÉT.
n+<äs÷¡ $\ø£Då yÓTqÆ ù|s¡T¢ (#Ósã¡ +&ÉsêE, ìœ˝ÒX«¯ sY, C≤«˝≤eTTœ, q>∑ïeTTì,
eTVü‰dü«|üï, uÛs’… e¡ j·T´) ô|≥Tº≈î£ ì $\ø£Då yÓTqÆ ø£$‘ê«ìï düèõ+#ês¡T. M]~
Á|ü<ëÛ q+>± $XÊ«dü $<Û«ä +düø£ (iconoclastic movement) ñ<äéT+. e´≈£î\Ô
|ü≥,¢ dæ<ëΔ+‘ê\|ü≥¢ yê]øÏ @$<Ûyä TÓ qÆ >ös¡e+˝Ò<Tä . yê] uÛ≤wü eTq }Vü≤≈£î
≈£L&Ü n+<äq+‘· rÁeyÓTqÆ no¢\+>± ñ+≥T+~. (yê] |ü<∫ä Á‘ê\˙ï eÁø£,
nHÓ’‹ø£ ˝…’+–ø£ #·s¡´\qT dü÷∫+#˚y˚.) nsTT‘˚ Ä ø±\y˚T n˝≤+{Ï~.
>ös¡$+#·<>ä Z∑ e´≈£î\Ô T >±ì, dæ<ëΔ+‘ê\T (ªyêdüeÔ s¡÷|ü+˝Àμ!) >±ì Á|ü|+ü #·+˝À
ns¡T<Ób’ ˛sTTq s√E\T. C…ø=k˛¢yø˚ j Ï ÷· ˝À k˛wü*C≤ìï ø±bÕ&É&ÜìøÏ ]$»ì»+
j·TT<ä{Δ ≤´+≈£î˝…øÿÏ M<ÛTä ˝À¢ ‹s¡T>±&çq s√E\T— kÕÁπsÔ e+{Ï ndü+Á|ü<ëj·Tyê~
(maverick) ‘·|Œü $q<ä>Z∑ ô|<äe › Tìwæ mes¡÷ ˝Òsì¡ Áô|+ò ∫ j·TTe‘· uÛ≤$+∫q
s√E\T— |ü•ÃeT <˚XÊ˝À¢ì ˇø£ ‘·s¡+ j·÷e‘·÷Ô nsê#·ø£, nkÕ+|òæTø£
ø±s¡´ø£˝≤bÕ\˝À Äq+<ä+ yÓ‘T· ≈£îÿ+≥Tqï s√E\T— eTq $wüj÷· ìø=ùdÔ `
lø±≈£îfi¯+˝À qø£‡\“Ø Á|üu≤Û yêìï eTq+ Ç+ø± |üP]Ô>± >∑T]Ô+#·ì s√E\T—
#ÓH’ ê kÕ+düÿ è‹ø£ $|üe¢ +˝Àì, e÷y√ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+˝Àì >=|üŒ eTÚ*ø£‘q· T
Á|ü|+ü #·+ Ç+ø± |üP]Ô>± ns¡+ú #˚dTü ø√ì s√E\T. n+<äTe\¢ ~>∑+ãs¡ ø£e⁄*ï
ªô|{° ã÷s¡Ty® ê nsê#·øy£ ê<äT\μì eTq e÷]ÿ ‡düTº #ê<äd|Ôü ⁄ü ô|<ä\› T ` yê]
<Û√s¡DHÏ ˚ n~Ûø±s¡ e÷]ÿ‡»eTì (ˇ.m+) ˇø£kÕ] ø=XÊ+_ NÛ‘êÿs¡+>± nHêï&ÉT
` rdæbÕπsj·T&É+˝À ÄX¯Ãs¡´+ ˝Ò<äT. yêfi‚fleTqï|üŒ{Ïø° n~Ûø±s¡ e÷]ÿ ‡»+
#˚‘· ªnuÛTÑ ´<äjT· μ eTTÁ<ä y˚sTT+#·T≈£îì eTÁ<ëdüT dæ˙ dü+düÿ è‹˝À e]ú\T¢‘T· qï
ø£e⁄\ yÓø*Ï yê´bÕs¡ <Û√s¡DT\ ø£+fÒ ÄÁ>∑V≤ü +‘√ ì+&çq M] no¢\ ø£$‘·«+˝Àì
ìC≤sTTrj˚T j·TTe≈£î\qT, Á|ü•ï+#˚ ‘·‘«· + >∑\yê]ì Äø£]¸+∫+~. ~>∑sãs¡
ø£e⁄\T ôd’<ëΔ+‹ø£‘·qT, eéd”úø£è‘· sê»ø°j·÷\qT e´‹πsøÏ+∫q|üŒ{Ïø°,
kÕe÷õø£, sê»ø°j·T düeTdü´\≈£î düŒ+~+#·≈£î+&Ü e÷Á‘·+ @Hê&É÷ ˝Òs¡T.
yê] ‘=* ø£$‘êdü+|ü⁄{Ï‘√ bÕ≥T Á|üø{£ +Ï ∫q ‘=* y˚Tìô|kò ˛º (1965) ˇø£
ndæ‘Ô «· yê<ä dæ<ëΔ+‘· Á|ü‹bÕ<äq˝≤ ø£ì|ædTü sÔ ~.
ªe÷qdæø£ ~>∑+ãs¡‘«· + ø√dü+ ì‘·´ dü#‘˚ q· Ä‘·àdü÷Œ¤]‘Ô √ J$s#·&yÉ T˚
e÷ ÄX¯jT· +. XÊ«dæ+#˚ Á|ü‹ e´øÏ‘Ô √ kÕs¡÷|ü´+ #Ó+~, e´øÏÔ ndæ‘Ô «· |ü]s¡øDå£
217
ø√dü+, n+‘·s+¡ >∑+˝À nD–|ü&eç ⁄qï Äsê{≤ìï, ndü+‘√cÕìï, $düT>∑TqT
nø£så ê˝À¢ e´ø°øÔ ]£ +∫ q÷‘·q $XÊ«kÕìï, ÄX¯qT ø£*–+#ê\ì e÷ ‘·‘Œ· s¡‘μ·
nì #Ó|ü ≈£îHêïs¡T yêfi¯ófl. M] ø£$‘·«+ bÕsƒ≈¡ î£ &çì ‘·q kÕe÷õø£ eTTdüT>∑T
‘=\–+#·T≈£îì, ‘·qì ‘êqT q>∑ï+>± #·÷düTø=eTàì |ü<˚ |ü<˚ #ÓãT‘·T+~.
s√EyêØ u≤<Ûä\ ø√dü+ @&˚Ã kÕe÷qT´\ <Û√s¡DÏ |ü≥¢ M]øÏ @e–+|ü⁄
ñ+&˚~.
qTe⁄« m|ü&ÉT @&É«˝Ò<ìä ? ndüeÔ ÷q+ ˙ eTTK+ô|’ bı>∑ yê´|æ+∫
u§>∑TZ >∑qT\T >∑Ts¡TøÔ =kÕÔsTT.(ìœ˝ÒX«¯ sY)
ìC≤ìøÏ Ä s√E˝À¢ ≈£L&É yês¡T ~>∑sãs¡+>± #·÷&É<ä\#·T≈£îqï
n+‘·s+¡ >∑+ n$˙‹eTj·TyÓTqÆ bÕX¯$ø£ düe÷C≤ì<˚ ø±<äT, eTìwæ˝À <ë–e⁄qï
ndü\T eTìwæ~ ≈£L&É— n˝≤π> yêfi¯ófl ∫+ù|j·÷\qT≈£îqï~ ≈£L&É ø£|ü≥
sê»ø°jT· y˚‘\Ô· T, dæ<ëΔ+‘·øs£ \Ô¡ T e*¢+#˚ Á|üC≤kÕ«eT´+, XÊ+‹, Á|ü>‹∑ e+{Ï
e÷≥\ eTTdüT>∑TH˚ ø±<äT Hê>∑]ø£‘· ù|]≥ eTq+<äs+¡ <Û]ä +#˚ <=+>∑ eTsê´<ä\
eTTdüT>∑TqT ≈£L&Ü. eTØ eTTK´+>± #Ósã¡ +&ÉsêE, q>∑ïeTTì, ìœ˝ÒX«¯ sY\
s¡#q· ˝À¢ Ç~ düŒwü+º >± ø£ì|ædTü +Ô ~. ~>∑+ãs¡ ø£e⁄˝À¢ ø=+<äsT¡ ndü\T s¡÷bÕìï
<ë∫e⁄+#˚ kÕe÷õø£ e÷qe⁄&çï \ø£´å + #˚dTü ≈£î+fÒ #Ósã¡ +&ÉsêE e÷Á‘·+
düe÷»+˝Àì <ä«+<ä« Á|üeè‹Ôì m+&É>≥∑ &º yÉ T˚ Á|ü<ëÛ q \ø£´å +>± ô|≥Tº≈î£ Hêï&ÉT.
n<Ó˝≤>∑THêï ‘·eT s¬ +&√ Á|üD≤[ø£ Hê{Ïøπ (@&Ü~ ‘·sê«‘· sêdæs~)
yêfi¯ófl ªÁ|üdTü ‘Ô · bÕ|ü|⁄ü düe÷C≤ìï ìs¡÷à*s∫, dü]ø=‘·,Ô ñ<ë‘·Ô düe÷C≤ìï
rdüT≈£îsêyê\μì Á|üø{£ +Ï #·T≈£îHêïs¡T. n|üŒ{Ï #Ósã¡ +&ÉsêE ø£$‘ê«ìï á øÏ+~
yêø±´\T Á|ü‹_+_kÕÔsTT.
n&ÉT>∑T\≈£î eT&ÉT>∑T˝§‹Ô
neø±XÊ\ ÄkÕeTT\ |ü+#·q
˝Ò|qæ y˚T&É |ü⁄Hê<äT\T ø£<\ä ø£eTT+<äT
#Ósk¡ Õ\≈£î ø±<äT ø±<äT ìqTï
ø£kÕsTTXÊ\≈£î |ü+bÕ\qT+~
1968˝À $&ÉT<ä\ #˚dæq yê] eT÷&Ée y˚Tìô|òk˛º˝À nsTT‘˚ yê]
Ä+<√fi¯q n+‘ê düe÷»+ >∑T]s#˚ ñ+~. n|üŒ{Ïø° yêfi¯ófl dæ<ëΔ+‘·e´‹πs≈£î˝Ò
218
#Ós¡ã+&ÉsêE
nsTTHê ˇø£{Ï e÷Á‘·+ >∑T]Ô+#ês¡T ` ªá uÛÑ÷>√fi¯+ô|’ <ë]Á<ä´+, Äø£*
n\TeTT≈£îì ñqï+‘·es¡≈£L e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ëìï düyê˝Ÿ #˚ùd n~Ûø±s¡+
be]ø° ˝Ò<Tä μ nqï~.
e÷]ÿ ‡»+ ù|<ä]ø±ìøÏ |ü]cÕÿs¡+ e÷Á‘·yT˚ nqT≈£îH˚ ne÷j·Tø£yTÓ qÆ
Ä˝À#·q qT+∫, M]˝À ø£˙dü+ q\T>∑Ts¡T |ü]D‹ #Ó+~ $|üe¢ s¡#s· TT‘·\
dü+|òTü + @s¡Œ&çq ‘·sê«‘· e÷]ÿ‡dt`º ˝…ììdtº s¡#s· TT‘·\j·÷´s¡T. ø£eT÷´ì»+
]$»ì»+>± e÷]q|ü⁄&ÉT ìs¡dqü \T nìï{°ï ‹s¡dÿü ]+#˚ <Û√s¡D˝Ï À kÕ>∑&+É
düV≤ü »y˚T. nsTT‘˚ ìC≤sTTr‘√ ≈£L&çq \ø£´å + ñqï|ü&ÉT ôd<’ ëΔ+‹ø£ nsê#·ø‘£ «· +
eTqC≤\<äT. b|üŒ{Ï¬ø’Hê Ç+<äT˝À @<√ ˇø£{Ï eTs√ <ëìï n~Û>∑$T+#·ø£
‘·|Œü <äT— Äs¡T>∑Ts¡T ~>∑+ãs¡øe£ ⁄˝À¢ q\T>∑T]˝À á e÷s¡TŒ ø£ì|ædTü +Ô ~ (‘·øÿÏ q
Ç<ä]› ˝À ˇø±j·Tq Áø£eT+>± s¡»˙XŸ, eT¬s+<äs√ u≤u≤\≈£î uÛ≈Ñ î£ &Ô j É ÷· ´&ÉT).
Ä q\T>∑Ts¡÷, qø£‡\“Ø, lø±≈£îfi¯+ Á|üuÛ≤yê\‘√ ll, ≈£î≥T+ãsêe⁄,
es¡es¡sêe⁄, s¡eTD≤¬s&ç\¶ ‘√ ø£*dæ 1970 E˝…’ 4 q $s¡d+ü kÕú|sæ #ês¡T.
düV≤ü »+>±H˚ #Ósã¡ +&ÉsêE á q\T>∑T]˝À ˇø£&TÉ >± ñHêï&ÉT. eTs¡D+Ï #˚es¡≈L£
≈£L&Ü $s¡d+ü ø±s¡´ìsê«Vü≤ø£ es¡+Z düuTÑÛ ´&ç>±H˚ ñHêï&ÉT. 1971`72 ˝À
Á|ü<ëÛ q ø±s¡´<ä]Ù>± ≈£L&É ñHêï&ÉT.
H˚ìs‘·≈î£ eTT+<˚ #Ó|Œæ q≥Tº Ms¡+<ä]˝Àø° kÕe÷õø£ düŒèVü≤ b≈£îÿe>±
ñqï ø£$ #Ós¡ã+&ÉsêCÒ. ~>∑+ãs¡ø£e⁄\ eT÷&√ dü+|ü⁄{Ï yÓ\Te&˚ Hê{ÏøÏ
#Ós¡ã+&ÉsêE ø£$‘·«+˝À $#·ø£åD≤s¡Væ≤‘·yÓTÆq @e–+|ü⁄ Ç+ø± n˝≤π>
ñHêï, n‘·ì uÛ≤wü˝À ÄÁs¡›‘· ø£+fÒ ~Á>±“¤+‹ ø£*–+#˚ <Û√s¡DÒ m≈£îÿe>±
ñHêï, n‘·ì ø£$‘·«+˝À $|üe¢ ;C≤\T n|üŒ{Ïøπ ñHêïsTT. ªe+<˚e÷‘·s+¡ μ
nH˚ ^‘·+˝À n‘·qT uÛ≤s¡‘· e÷‘·qT ˇø£ y˚X´¯ >± dü+uÀ~ÛkÕÔ&TÉ .
ªn+‘·sê®rj·T $|üD˝Ï À n+>±+>∑+ ‘êø£≥Tº ô|{Ïqº n+<ä+ ˙~
dü+|üqTï\ #˚‘T· ˝À¢ yÓTeÆ Ts¡∫ ìÁ~düTqÔ ï j·Te«q+ ˙~μ
(#ê˝≤ø±\+ ‘·sê«‘· n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú düeTj·Ts˝À á |ü<ë´ìï n‘·qT
C…˝’ À¢ #·~$q|ü⁄&ÉT, ˇø£ Ä¬sôd‡dt Hêj·T≈£î&ÉT |òTü Às¡n|ü#êsêìøÏ bÕ\Œ&Ü¶e+≥÷
n‘·ì MT<ä <ë&ç #˚kÕ&ÉT.)
219
nsTT‘˚ $|üe¢ ø£$>± e÷]q ‘·sê«‘· #Ósã¡ +&ÉsêE e#·q ø£$‘·«+
e÷H˚dæ, π>j·÷ìï ‘·q ø£$‘êyêVæ≤ø£>± d”«ø£]s#ê&ÉT. $|ü¢e s¡#·sTT‘·\
dü+|òTü +˝À ñqï s√E˝À¢ n‘·qT Á|ü#T· ]s∫q 8 dü+|ü⁄{≤˝À¢ e#·q ø£$‘·\T,
bÕ≥\T ¬s+&É÷ ñqï|üŒ{Ïø°, ìs¡ø£åsêdüT´\sTTq ÁXÊ$Tø£ »q düeT÷Vü‰ìøÏ
sê»ø°j·T Ä˝À#·q\T n+~+#ê\sfÒ, bÕfÒ <ëìøÏ düs¡sTTq s¡÷|üeTì
>∑T]Ô+∫q ø=~›eT+~˝À n‘·qT ˇø£&TÉ . Ç˝≤ uÛ≤$+#·&+É ˝À n‘·ìøÏ düTu≤“sêe⁄
bÕDÏÁ>±Væ≤ y˚dqæ u≤≥ ñ+~. n‘·ì‘√ bÕ≥T •ekÕ>∑s÷¡ ñHêï&ÉT. M[fl<äs› ÷¡
ø£*dæ, ll e+{Ï ‘=*Hê{Ï yêeT|üø£å ø£e⁄\≈£L, düeTø±©qT\sTTq
»qHê≥éT+&É*øÏ #Ó+~q >∑<ä›sY e+{Ï >±j·Tø£ ø£e⁄\≈£î eT<Ûä´ yês¡~Û
ì]à+#ês¡T. ll dü+<˚X+¯ , uÛ≤ee´ø°øÔ s£ D¡ ñ<˚«>∑|Pü ]‘·s>± ñqï|üŒ{Ïø° n‘·ì
uÛ≤wü, |ü<ä∫Á‘ê\T eT<Ûä´‘·s¡>∑‹øÏ #Ó+~qy˚. >∑<ä›sY bÕ≥\T Á|ü»\ uÛ≤wü˝À
C≤q|ü<ä sê>±˝À¢ ñ+{≤sTT. á s¬ +&ÉT s¡ø±\yê] eT<Û´ä yês¡~>Û ± ì*#ês¡T
#Ósã¡ +&ÉsêE, •ekÕ>∑s\Y T. qø£‡˝ŸãØ nq+‘·s¡ ø±\|ü⁄ ‘Ó\T>∑T yêeT|üøå£
ø£$‘·«+˝À #Ósã¡ +&ÉsêEqT ˇø£ e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î&ç>± #˚dqæ n‘·ì á ø£$‘ê
\ø£Då ≤˝Ò n‘·ìï sêC≤´ìøÏ ø£+≥–+|ü⁄>± #˚XÊsTT.
ªø=+&É\T |ü>˝∑ dÒ qæ +
ã+&É\q÷ |æ+&çq+
e÷ HÓ‘T· sÔ T¡ ø£sø£s>¡ ±
ÁbÕC…≈î£ \º T >∑{qºÏ +
ÁX¯eT be&ç~s√
dæ] be&ç~s√μ
nì ÁXÊ$Tø£»q+˝Àì n‹ ù|<ä\≈£î ns¡úeTj˚T´ uÛ≤wü˝À sêùd ø£$
düVü≤»+>±H˚ á ÁbÕC…≈£îº\ \_›<ës¡T\ Á|üjÓ÷»Hê\qT ø±bÕ&˚yê]øÏ
Á|üe÷<äøs£ +¡ >± ø£ì|ækÕÔ&TÉ . n+<äTøπ #Ósã¡ +&ÉsêE be«s¡÷ nqTuÛ$Ñ +#·qs‘·
y˚~Û+|ü⁄qT b<äTs√ÿe\dæe∫Ãs~. 1971˝À n‘·qT (eTs√ eTT>∑TZs¡T
~>∑sãs¡øe£ ⁄\‘√ bÕ≥T) 50 s√E\bÕ≥T ìs¡“+<Û+ä ˝À ñHêï&ÉT— eT∞fl 1973
˝À MTkÕ #·≥+º øÏs<ä eTs√ 37 s√E\T C…˝’ À¢ ñHêï&ÉT. s¬ +&ÉT dü+<äsê“¤\˝Àq÷
n‘·ì MT<ä n_Ûj÷Ó >∑+ ` j·TTe‘·qT ‘·q ø£$‘·«+‘√ s¬ #·Ã>=&ÉT‘·÷, kÕj·TT<Ûä
220
#Ós¡ã+&ÉsêE
b˛sê{≤ìøÏ ñdæø=\TŒ‘·THêï&ÉH.˚ dæøsÏ Á<ëu≤<é ≈£îÁ≥ øπ düT˝À Ç]øÏ+∫q+<äTe\¢
1974˝À n‘·ìï ñ<√´>∑+ qT+∫ düôdŒ+&é #˚XÊs¡T. n‘·´sTTø£ |ü]dæ‹ú eTT–dæq
nq+‘·s+¡ n‘·ìï ‹]– $<ÛTä ˝À¢øÏ rdüT≈£îHêïs¡T >±˙, eTs√ eT÷&ÉT s√E\πø
&ç◊õ (Ç+f…*C…H‡é ) qT+∫ rÁe nuÛ´Ñ +‘·s+¡ sêe&És‘√ õ˝≤¢ $<ë´~Ûø±]
Äj·Tìï eT∞¢ düôdŒ+&ÉT #˚kÕs¡T.
∫es¡≈£î, 1980 e÷]Ã˝À n|üŒ{Ï $<ë´XÊK eT+Á‹ (Á|üdüTÔ‘·
eTTKéT+Á‹) XÊdüqdüuÛÑ˝À ˇø£ {°#·sY byÓTà©‡ Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+>±,
#Ósã¡ +&ÉsêEqT ñ<√´>∑+ qT+∫ ‘=\–+∫q≥T¢ Á|üø{£ sÏ #ês¡T. eTs¡D+Ï #·&ÜìøÏ
ø=ìï yêsê\ eTT+<äT e÷Á‘·yT˚ Äj·Tìï ÄdüŒÁ‹˝À düŒ èVü≤˝Ò≈î£ +&Ü |ü&eç ⁄qï|ü&ÉT
˝≤+#Ûq· +>± ‹]– ñ<√´>∑s˝ÀøÏ rdüT≈£îHêïs¡T.
‘·qT b<äTs=ÿqï y˚~Û+|ü⁄\T, Væ≤+dü\ >∑T]s∫ #Ós¡ãs&ÉsêE ˇø£
X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ ø£$‘· sêkÕ&ÉT.
H˚qT nHê˝À∫‘·+>± ne÷j·Tø£+>±
Äø±X¯+ øπ dæ #·÷ùdÔ
Hê #·÷|ü⁄\ b‘·T|Ô ˝ü ≤¢*ï ø=\TkÕÔsT¡
Hê bÕ<äeTTÁ<ä˝À¢
$|üe¢ ^‘· #·sD¡ ≤\ b‘·T>Ô &∑ *É ï |ü≥Tºø√e&ÜìøÏ
eT{Ïìº uÛÁÑ <ä|sü ∫¡ |ü]XÀ<Ûqä \ ø£+|ü⁄‘ês¡T
Áø£eT+>± Äj·Tq πøq‡sY u≤]q |ü&Ü¶&ÉT. eT÷&ÉT X¯ÁdüÔ∫øÏ‘·‡\T
#˚sTTs#·T≈£îHêï&ÉT. ‘·sê«‘· ø£+{Ï #·÷|ü⁄qT ø√˝ÀŒj·÷&ÉT. ∫e]øÏ #ê˝≤ s√E\T
ø√e÷˝À ñqï ‘·sê«‘· p˝…’ 2 q eTs¡DÏ+#ê&ÉT. $|ü¢e ø£$‘·«eT+‘ê
ìHê<äÁbÕj·TeTì kÕ<Ûës¡D+>± n+≥÷ e⁄+{≤s¡T. BH˚ï ‹s¡>π dæ #Ósã¡ +&ÉsêE
ø£$‘·«+ bH√ï >=|üŒ $|üe¢ ìHê<ë\qT düèwæ+º #·>*∑ –+<äì ≈£L&Ü #Ó|Œü e#·TÃ
(Ç{° e \ ˇø£ $eTs¡ Ù ≈£ î &É T nqï≥Tº , n<˚ M T ∫qï $»j· T + ø±<ä T ).
#Ós¡ã+&ÉsêEqT Äj·Tq ø£$‘ê edüTÔe⁄‘√ düVü‰qTuÛÑ÷‹ ñqïyêπs ø±ø£
‘Ó\+>±D |ü≥Dº ≤˝À¢ì >√&É\˙ï m\¢ø±\+ >∑Ts¡T+Ô #·T≈£î+{≤sTT. m+<äTø£+fÒ
yê{Ï ì+&Ü Äj·TqM, Äj·Tq düV≤ü j·Ts¡ ø£e⁄˝…q’ >∑<s›ä ,Y •ekÕ>∑s,Y ll
e+{Ï yê] ø£$‘·« #·sD¡ ≤˝Ò ìHê<ë\T>± e÷] uÛ≤dæ\T¢‘T· +{≤sTT.
221
>∑‹+∫q ‘·s+¡ ø£e⁄\˝À
y˚Ts¡Tq>∑BsÛ T¡ &ÉT ll
1950, 60 <äXø¯ ±˝À¢ j·TTer j·TTe≈£î\≈£î ø£$‘·«eT+fÒH˚ ls¡+>∑+
lìyêdüsêe⁄ (ll). eTØ eTTK´+>± ‘·eT ø√bÕy˚XÊ*ï yÓfifl¯ >∑ø±ÿ*‡ e∫Ãq|ü&ÉT
me]¬øH’ ê Äj·Tq ø£$‘·˝Ò X¯sD¡ éTj˚T´$. n+<äTøπ yê]˝Àì Msê_Ûe÷qT\T
ø=+<äsT¡ Äj·Tq eTs¡D+Ï ∫q|ü&ÉT ìyêfi¯ó\]Œdü÷Ô @ø£+>± ªlløÏ eTT+<ä÷
yÓqø± n+‘ê X¯Sqý˚Tμ nH˚XÊs¡T. n$qj·TT&Óq’ y˚T<Ûë$ ø±e&É+ e\¢ ˇø±H=ø£
dü+<äs“¡ +¤ ˝À llj˚T ‘·q >∑T]+∫ ‘êqT ª1930øÏ eTT+<äT ‘Ó\T>∑T ø£$‘·«+
qqTï q&ç|+æ ∫+~— ª30\ ‘·sê«‘· ‘Ó\T>∑T ø£$‘ê«ìï H˚qT q&ç|dæ Tü HÔ êïqTμ n˙,
<ëH˚ï eT]ø±düÔ |ü<äTqT>± ªá X¯‘êã›+ Hê~μ nì #Ó|ü≈£îqï|üŒ{Ïø° á
n_ÛÁbÕj·÷qïsTT‘˚ ãVüQXÊ Äj·Tq ≈£L&Ü ‹s¡dÿü ]+∫ ñ+&˚yê&ÉT.
Ä dü+>∑‘Ó˝≤ ñHêï >∑‘· ‘·s¡+˝Àì ø£e⁄\˝À ll ì»+>±H˚
eTVü‰qTuÛ≤e⁄&ÉT. 1910˝À |ü⁄{Ïqº ll ∫qï|ü&˚ dü+Á|ü<ëj·T |ü<‹Δä ˝À e#·q+,
|ü<´ä + ≈£L&Ü sêùdyê&ÉT. ˇø£ s¡ø+£ >± Äj·Tìï u≤\y˚T<Ûë$ nH=#·TÃ. >∑‘êìø°
uÛÑ$wü´‘·TÔø° eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûë´\T rÁe+>± ñqï yê‘êes¡D+˝À ô|]>±&É‘·qT.
dü+|òüT dü+düÿs¡D√<äéT+ ø=ìï eT<Ûä´j·TT>∑|ü⁄ Væ≤+<ä÷ dü+Á|ü<ëj·÷\‘√
b˛sê&ÉT‘·÷, düe÷+‘·s+¡ >± ø=‘·Ô kÕVæ≤‘ê´ìï, ø=‘·Ô qT&çø±sêìï düèwædº Tü qÔ ï
düeTj·TeT~. ll »qàdü\ú yÓTqÆ $XÊK|ü≥ï+ õ˝≤¢øπ #Ó+~q >∑Ts¡C≤&É nbÕŒsêe⁄
ÄHê{Ïøπ ` áHê{Ïø° ‘Ó\T>∑T˝À n‹ >=|üŒ Hê≥ø£+>± uÛ≤$+#·ã&˚ ªø£Hê´
X¯ó\ÿ+μ s¡∫+∫ ñHêï&ÉT. #Û+· <ädTü ‡, >∑D≤\ e+{Ï ø£èÁ‹eT‘·«+ øÏ+<ä X¯‘êu≤›\
bÕ≥T q*–b˛sTTq ‘Ó\T>∑T ø£$‘·«+ n|ü&É|ü &˚ Ä dü+ø¬ fi¯flqT ‘Ó+#·T≈£îì
e#·q ø£$‘ês¡÷|ü+ rdüT≈£î+{À+~. Ä<äsÙ¡ Á|üDj·T>±<∏\ä ‘√ bÕ≥T kÕe÷õø£
$eTsêÙ $wüj÷· \qT ø£$‘ê edüTeÔ ⁄>± rdüTø√e&É+ ≈£L&Ü n|ü&˚ yÓTT<ä˝+’… ~.
ll ‘=* kÕVæ≤‘·´ >∑Ts¡Te⁄\T Ç<ä›s¡T. ˇø£s¡T #Ûê+<ädü Áu≤Vü≤àD bÕj·T≈£î
#Ó+~q eTVü‰|ü+&ç‘T· &É÷, Á|ü>‹∑ o\ uÛ≤yê\≈£î ã<ä$Δ s√~Û nsTTq $X¯«Hê<∏ä
dü‘´· Hêsêj·TD nsTT‘˚ ` áj·Tq≈£î Ä ‘·sê«‘· C≤„q|”sYƒ ≈£L&Ü e∫Ã+~ `
222
>∑‹+∫q ‘·s+¡ ø£e⁄\˝À y˚Ts¡Tq>∑BsÛ T¡ &ÉT ll
s¬ +&√ e´øÏÔ J$‘ê+‘·+ uÛ≤eø£$>±H˚ ñ+&çb˛sTTq <˚e⁄\|ü*¢ ø£èwüXí ÊÁdæ.Ô yê]<ä]›
Á|üuÛ≤e+ qT+∫ ãj·T≥|ü&É&ÜìøÏ ‘·q≈£î <äXÊã›ø±\+ |ü{Ïº+<äì llj˚T
dü«j·T+>± #Ó|ü ≈£îHêï&ÉT. n˝≤π> ‘·q MT<ä eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ dü+düÿs¡Dyê<ä ‘=*
<äX¯ Á|üuÛ≤e+ ≈£L&Ü ñqï≥T¢ ‘·sê«‘· ø±\+˝À ll >∑T]Ô+#ê&ÉT. ÄHê&ÉT
<˚Xe¯ T+‘·{≤ ñqï <Û√s¡DÒ Ç~. Bì eT÷\+ •wüeº sêZ\˝À ñ+~ ` »$T+<ëØ
esêZ \ ì ≈£ L &Ü nH=#· T Ã. nsTT‘˚ ll ‘· q dü + |ü P s¡ í e´øÏ Ô ‘ ê«ìï
Ä$wüÿ]+#·T≈£î+~ á s√E˝À¢ ø±<äT. Äø£* s√E\T>± #Ó|Œü ã&˚ 30e <äXø¯ +£ ˝À
Ä<ÛTä ìø£ uÛ≤e<Ûës¡ Á|ü|+ü #êìï eTT+#Ó‹qÔ |ü&ÉT Äj·Tq Á|ü>‹∑ o\ ø£$>±
s¡ ÷ bı+<ë&É T . eTT˝Ÿ ÿ sêCŸ Äq+<é ˝ ≤ ll Ç+>±¢ + &é ˝ À #· < ä T e⁄≈£ î ì
ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ >±˙, ‘·øÿÏ q yê]˝≤ ‘·qT ≈£L&É Ä ø±\+Hê{Ï uÛ≤eC≤\+‘√
$|üØ‘·+>± Á|üuÛ≤$‘·T&Éj·÷´&ÉT. kÕVæ≤‘ê´ìøÏ uÛÖ‹ø£yê<ä $eTs¡Ù |üìøÏ
edüT+Ô <äq&ÜìøÏ Ç+‘·ø+£ fÒ yπ̊s s¡TEe⁄ nø£ÿs¡˝<Ò Tä . ô|≥Tºã&ç<ëØ eédü˝ú À
ø£ì|ædTü qÔ ï e∫Ãq Ä]úø£ e÷+<ë´ìøÏ, k˛wü*düTº eédü˝ú À Ä]úø£ düTdæsú ‘¡ ≈· L£
eT<Û´ä rÁe yÓs’ T¡ <Ûë´\T ãVæ≤s¡‘Z y· TÓ qÆ |ü&ÉT \+&ÉH˝é À #·<Tä e⁄≈î£ +≥Tqï $<ë´]ú˝ÀHÓH’ ê,
ø√kÕÔ+Á<Û˝ä Àì e÷s¡TeT÷\ |ü≥Dº +˝À ìedædTü qÔ ï ˇø£ nHêeTø£ j·TTe≈£î&ç˝ÀHÓH’ ê
ˇπøs¡øy£ TÓ qÆ Ä˝À#·q\T, ˇπø s¡øy£ TÓ qÆ rÁe‘·‘√ yÓ*øÏekÕÔjT· ì s¡TEyÓ+’ ~.
n|üŒ{Ïøπ lløÏ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´ <Û√s¡DT˝…q’ Á|ürø£yê<ä+, n~Ûyêdü$Ô ø£
yê<ë\‘√ |ü]#·jT· + ñ+~ >±˙ Ä ‘·sy¡ ê‘· ø±\+˝À $XÊ˝≤+Á<Ûqä T ˇø£ÿ
}|ü⁄ }|üqTqï ‘·q ø£$‘·\˝À yÓTT<ä{<Ï ëìï Äj·Tq \+&ÉH˝é À @s¡Œ&É¶ uÛ≤s¡‘·
nuÛTÑ ´<äjT· s¡#s· TT‘·\ dü+|òTü + >∑T]+∫ ‘Ó*j·Tø£|Pü s¡«y˚T sêXÊ&ÉT. 1930
<äX¯ø£+˝À ll es¡düô|{Ïº mH√ï X¯øÏÔeT+‘·yÓTÆq ø£$‘·\T s¡∫+#ê&ÉT. ≈£î[fl
ø£+|ü⁄ø=&ÉT‘·Tqï |òPü ´&É˝Ÿ dü+düÿ è‹ì N*Ã #Ó+&Ü&˚ |ü<Cä ≤\+‘√ j·TTe‘·qT
øπ e\+ y˚T˝§ÿ*ù| $<Û+ä >±H˚ ø±ø£, yê]ì Áù|sπ |æ+#˚˝≤ mH√ï ø£$‘·\T sêkÕ&ÉT.
ll ‘=* s√E˝À¢ sêdæq ø£$‘ê«ìï Ä+>∑+¢ ˝ÀøÏ nqTe~+#·&+É eTq <˚Xd¯ Tü \Ô ≈£î
nkÕ<Û´ä +. e\dü bÕ\≈£î\T eTq≈£î H˚]Œq Ç+^¢wt øπ e\+ $C≤„|qü |üÁ‘ê\qT
‘·j÷· s¡T #˚jT· &ÜìøÏ |üìø=#˚Ã<˚ ø±˙, &Óq’ yÓT{Æ Ÿ <Û«ä ìì nqTe~+#· &ÜìøÏ
|üìøÏ e#˚Ã~ ø±<äT. dü«j·T+>± llj˚T uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì ‘Ó\Tπ>‘·sT¡ \ ø√dü+
‘·q ø£$‘ê«ìï nqTe~+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+∫, $|ò\ü eTj·÷´&ÉT. ll ø£$‘·«+
223
nqTyê<ëìøÏ ˝§+>∑øb£ ˛e&ÜìøÏ eTTK´ ø±s¡D+ Äj·Tq $]$>± yê&˚ Væ≤+<ä÷
|ü⁄sêD Á|ürø£\T. Bì ø±s¡D+>± yêeT|üøå£ $eTs¡Ù≈£î\≈£L Äj·Tq≈£L eT<Û´ä
‘·s#¡ ÷· dü+yê<ë\T kÕ>∑T‘·÷+&˚$ ≈£L&Ü. |ü⁄&É$T ‘·*ø¢ Ï |ü⁄]{Ï H=|ü\T ø=‘·Ô
düèwæºì düTŒ¤]+|æ+#êsTT, j·TeTTì eTVæ≤wü|ü⁄ ˝ÀVü≤ |òüT+≥\T, qs¡ø£˝Àø£|ü⁄
C≤–\eTTà\T, ø£qø£<äTsêZ #·+&Édæ+Vü≤+ p\T $~*+∫+~, Ç+Á<ä<˚e⁄ì
eT<ä|ü⁄fÒqT>∑T |ò”T+ø£]+∫+~, yÓTT<ä˝…’qe˙ï Ç˝≤+{Ïy˚. Äj·Tq düTÁ|üdæ<äΔ
ø£$‘ê dü+ø£\q+ ªeTVü‰Á|ükÕúq+μ o]¸ø£ ≈£L&É eTVü‰uÛ≤s¡‘+· ∫es√¢ bÕ+&Ée⁄\T
dü«sêZìøÏ #˚dqæ Á|üj÷· D≤ìï dü÷∫+#˚<.˚
uÛÑ÷ø£+|ü+ ˝Àj·T\qT q<äT\T>±q÷, m&Üs¡T\qT |üs¡«‘ê\T>±q÷
e÷πsÃdæq≥T¢>±, ll ≈£L&É ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìï >∑Ts¡T|Ô ≥ü ˝º qÒ +‘·>± e÷πsÃkÕ&ÉT.
dü+Á|ü<ëj·T ø£$‘·«+ yÓqTï $]#ê&ÉT— e#·q ø£$‘ê«ìï kÂ+<äs´¡ es¡qí qT+∫
eTs√ Á|ü|+ü #êìï ÄVü‰«ì+#˚ |ü<Tä HÓq’ uÛ≤wü≈î£ eT[fl+#ê&ÉT.
eTT|üŒj
¤ T· é <äXø¯ +£ Äø£* <äXÊuÒ› ø±<äT— ms¡Tô|ø£ÿì e÷]ÿ ‡C≤ì~
≈£L&Ü. $<˚XÊ˝À¢ #·<Tä e⁄≈£î+≥Tqï »j·TÁ|üø±XŸ Hêsêj·TDY, »eVü≤sY˝≤˝Ÿ HÓÁVüA
e+{Ï yê] qT+∫ |ò≈ü î£ Ô kÕúì≈£î\<ëø± #ê˝≤eT+~ ÄÁbò˛ ` Ädæj÷· y˚T<Ûëe⁄\T
‘·eT≈£î ‘Ó*dæq ø=~›bÕ{Ï e÷]ÿ‡C≤ìπø Ä s√E˝À¢ ªsê&çø˝£ Ÿ‡μ>± uÛ≤$+#·ã&Ü¶sT¡ .
Mfi¯fl sê&çø*£ »+ sêÁ‹øÏ sêÁ‹ e÷j·TeTe&ÜìøÏ, Ä ‘·sy¡ ê‘· yês¡T sê»ø°jT·
ÁbÕuÛyÑ êìï yÓ‘T· ≈£îÿ+≥÷ |ü<eä ⁄\ yÓ+≥|ü&&É ÜìøÏ yês¡T H˚sT¡ Ã≈£îqï Hêdæsø¡ +£
e÷]ÿ‡»y˚T ø±s¡DeTì ø=XÊ+_ @<√ dü+<äs“¡ +˝À nHêï&ÉT. Ç~ sê»ø°jT·
y˚‘\Ô· $wüjT· +˝À m+‘· ì»yÓ÷ kÕVæ≤ry˚‘\Ô· $wüjT· +˝Àq÷ n+‘˚ ì»+. Ä
s√E˝À¢ kÕŒìwt n+‘·sT¡ ´<ä+Δ >∑T]+∫, kÕº*HéÁ>±&é b˛sê≥+ >∑T]+∫ n<äT“¤‘y· TÓ qÆ
ø£$‘·\T sêdæq ø£e⁄\ J$‘ê˝À¢øÏ ‘=+–#·÷ùdÔ ~Á>±“¤+‹ø£sy¡ TÓ qÆ neø±X¯yê<ä+,
njÓ÷eTj·T+, ‹s√>±$T‘·q+ ø£qã&É‘êsTT. nsTT‘˚ Ç˝≤+{Ï H˚|<ü ´ä∏ +˝Àq÷
∫e]<ëø± ` ‘·&ãÉ &ÉT‘·÷, Çã“+~|ü&TÉ ‘·÷H˚ ø±e#·TÃ ` ì\ã&É¶ ø=~›eT+~˝À
ll ˇø£sT¡ . BìøÏ Äj·Tq e´øÏ‘Ô «· + ˇø£ ø±s¡D+ ø±>±, yêeT|üøå£ ñ<äé÷\‘√
n‘·ìøÏ ñqï düìïVæ≤‘· dü+ã+<Û+ä eTs√ ø±s¡D+. 1955˝À sêh nôd+;¢øÏ
eT<Û´ä +‘·s¡ mìïø£\T e∫Ãq|ü⁄&ÉT, ø±+Á¬>dt‘√ Vü≤ÀsêVü≤ÀØ ‘·\|ü&TÉ ‘·Tqï dæ|◊æ øÏ
eT<ä‘› T· ì∫Ãq nuÛTÑ ´<äjT· s¡#s· TT‘·\ dü+|òTü + eTTKT´&ÉT ll ˇø£ÿ&˚. Á|ü‘´· ]ú
es¡Z+˝Àì kÕVæ≤r y˚T<Ûëe⁄\+<äs¡÷ ˇø£ÿf…Æ #˚dæq $wü|üP]‘·yÓTÆq e´‹πsø£
224
>∑‹+∫q ‘·s+¡ ø£e⁄\˝À y˚Ts¡Tq>∑BsÛ T¡ &ÉT ll
Á|ü#êsê\qT m<äTs=ÿì dæ|◊æ nuÛ´Ñ ]ú ø√dü+ Á|ü#ês¡+ #˚dqæ e´øÏÔ ll. á
mìïø£˝À¢ dæ|◊æ |òTü Às¡|sü ê»j·T+ llì m+‘·>± Á≈£î+>∑ Bdæ+<ä+fÒ Äj·Tq
ø=+‘·ø±\+ e÷qdæø£ ∫øÏ‘‡· #˚sTT+#·Tø√e\dæ e∫Ã+~. Ä ‘·sê«‘· uÛ≤s¡‘· `
#ÓH’ ê j·TT<ëΔq+‘·s+¡ ø£eT÷´ìdüT\º qT $#·øDå£ ≤ s¡V≤æ ‘·+>± n¬sdüT\º T #˚dqæ |ü⁄&ÉT,
mHé.dæ. #Û·≥Ø® Hêj·Tø£‘·«+˝Àì bÂs¡Vü≤≈£îÿ\ dü+|òüT+ Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ XÊK
n<Ûä´≈£åî&ç>± ll, dü]Vü≤<äT› j·TT<äΔ+ô|’ uÛ≤s¡‘· yÓ’K]ì $eT]Ù+#·&ÜìøÏ
kÕVü≤dæ+∫q yê]|ü≥¢ Á|üuÛÑT‘·« <äeTq˙‹øÏ e´‹πsø£+>± Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìï
≈£L&É>≥∑ &º ÜìøÏ m+‘√ ÁX¯$T+#ê&ÉT.
nsTT‘˚ n‘·ìøÏ ndü\T |üØø£å lø±≈£îfi¯+˝À $düÔ]düTÔqï qø£‡˝ŸãØ
ñ<äéT s¡÷|ü+˝À e∫Ã+~. 1960 <äXø¯ +£ ñ‘·sÔ ês¡+ú ˝À, 1970 <äXø¯ +£
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À nuÛTÑ ´<äjT· s¡#s· TT‘·\ ñ<äéT+˝Àì Á|üeTTKT\+<äs÷¡ yêeT|üøå£
ñ<äé÷ìøÏ dü+ã+~Û+∫ ‘·eT n_ÛÁbÕj·÷\qT dü+|üPs¡í |ü⁄qs¡÷à˝≤´+ø£q+
#˚dTü ø√e\dæq |ü]dæ‹ú @s¡Œ&ç+~. eTØ eTTK´+>± 1951 ‘·sy¡ ê‹ |ü]D≤e÷\
MT<ä. |ü$Á‘· dæ<ëΔ+‘ê\T, rsêàHê\T, n+#·Hê\qT Á|ü•ï+#·&É+ yÓT\¢>±
ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ +Æ ~— kÕàs¡ø£ ∫Vü‰ï\ ‘·\\T q]øÏ yê{Ïì eTMTà\T>± e÷]Ãy˚jT· &É+
yÓTT<ä\Tô|{≤ºsT¡ . Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝Àì Á|ü‹ |ü≥Dº +˝Àq÷ ll 60e »qà~q+
dü+ãsê\T }|ü+<äT≈£î+≥Tqï düeTj·T+˝À, lø±≈£îfi¯ –]»q ñ<äéT+‘√
eTy˚Tø£yTÓ qÆ ø=+<äsT¡ $<ë´s¡T\ú T llì, Äj·Tq ‘√{Ï s¡#s· TT‘·\qT $|üe¢ +yÓ|’ ⁄ü
ñ+{≤s√, ‹s√>∑eTq+yÓ|’ ⁄ü ñ+{≤s√ ìs¡sí TT+#·Tø√eTì düyê\T #˚kÕs¡T. ll,
eTs√ |æ&ø¬ç &ÉT eT+~ $|üy¢ êìï m+#·Tø√e&É+e\¢ $|üe¢ s¡#s· TT‘·\ dü+|òTü +
@s¡Œ&ç+~. BìøÏ ll eékÕú|øü £ n<Û´ä ≈£îå &ç>±, eTs¡D+Ï #˚es¡≈L£ kÕ<Ûës¡D
düuTÑÛ ´&ç>± ñHêïs¡T. #·]Á‘· nedüsê\≈£î nqT>∑TD+>± q&ÉT#·Tø√&ÜìøÏ ì‘·´+
dü+dæ<+Δä >± ñ+&˚ ll, j·TTe ø£e⁄\ qT+∫ dü÷Œ¤]Ô rdüT≈£îì, ‘·q ø£$‘·«
n_Ûe´øÏÔì, |ü<ä∫Á‘ê\qT düs¡∞ø£]+#·T≈£îHêï&ÉT. ¬s’‘ê+>∑ b˛sê{≤\≈£î
düT<ä÷s¡+>± eTÁ<ëdüT dæ˙ Á|ü|ü+#·+˝À J$düTÔqï|üŒ{Ïø°, yê] u≤<Ûä˝À¢
dü+|üPs¡í+>± ©q+ ø±>∑*>±&ÉT. Äj·Tq 1970 ‘·sê«‘· sêdæq ø£$‘·˝À¢
n‘·T´‘·eÔ TyÓT+Æ ~ Hê>∑u÷ÑÛ wüDY |ü{≤ïj·Tø˘≈î£ eTs¡D•ø£å $~Û+∫q|ü⁄&ÉT sêdæq~.
225
‘Ó\y¢ ê&ÉT Hê&ÉT ìqTï uÛ>Ñ ‹∑ ‡+>∑T nHêï&ÉT
q\¢yê&ÉT qTe⁄« H˚&TÉ qø£‡˝…≥’ TeHêï&ÉT
m\¢yês¡T ìqTï sπ |ü⁄ y˚>T∑ Eø£ÿ n+{≤s¡T...
Ç+øÏ«˝≤uŸ Ç+øÏ«˝≤uŸ Ç+øÏ«˝≤uŸ õ+<ëu≤<é.
nì kÕ>∑T‘·T+~. Çìï #˚dHæ ê, sêdæHê $|üy¢ √<äéT+‘√ n‘·ì nqTã+<Û+ä
|üP]Ô kÕeTs¡d´ü |üPs¡«ø£+>± m|ü&É÷ ˝Ò<Tä . <ëìøÏ ø±s¡D+, n‘·ì e÷≥˝À¢H˚
#ÓbÕŒ\+fÒ n‘·qT kÕVæ≤‘·´+˝À n‹yê~>±q÷, sê»ø°j÷· ˝À¢ $T‘·yê~>±q÷
ñHêï&ÉT. ‘·qT mÁs¡ ôdq’ ´+ düeTs¡j÷· Á‘·≈î£ |ü⁄\øÏ+∫b˛sTTq ‘·sêìøÏ #Ó+~qyê&ÉT.
á Á|ü|+ü #·+˝À k˛$j·T{Ÿ j·T÷ìj·THé e÷Á‘·yT˚ k˛wü*»+qT ø±bÕ&É>\∑ <äqï
qeTàø£+ ñqï ‘·sêìøÏ #Ó+~qyê&ÉT. dü+e‘·‡s¡+ ÁøÏ‘·+ ≈£L&Ü Äj·Tq
nbÕÈìkÕÔH˝é À k˛$j·T{Ÿ CÀø±´ìï yÓqøπ düT≈£î e#êÃ&ÉT. ‘·sê«‘· ñ|üd+ü Vü≤]+#·T
≈£îHêï&ÉqTø√+&ç. n+‘·ø+£ fÒ n‘·ìMT<ä ô|<ä› eT#·Ã, n‘·édüs¡ |ü]dæ‹ú ô|’ ø±ùd|ü⁄
ˇø£ s¡ø+£ >± ø±ùd|ü⁄ eTs√ s¡ø+£ >± e÷{≤¢&&É +É . ‘·q ‘·|ü qT Ç{°e˝Ò ãVæ≤s¡+>∑+>±
n+^ø£]+#ê&ÉT ≈£L&É. n≥Te+{Ï düeTj·÷˝À¢ ˇø£ s¡øy£ TÓ qÆ ne÷j·Tø£‘«· +‘√
Äj·Tq ñ≥+øÏ+#˚ ˝…ìHé yêø£´+ ˇø£≥T+~. ª>√Øÿ kÕVæ≤‘·´+˝À y˚T<Ûëy˚ ø±ì
sê»ø°j÷· \˝À eT÷s¡T&â μÉ H˚ yêø£´+ n~.
Çe˙ï ñqï|üŒ{Ïø° $|üy¢ √<äé÷ìøÏ Äj·Tq #˚dqæ <√Vü≤<ä+ øπ e\+
Á|ürø±‘·àø£yT˚ ø±<äT. &Óã“¤jT· é <äXø¯ +£ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝À lø±≈£îfi¯ ñ<äéT+ MT<ä
Á|üuTÑÛ ‘·«+ ne\+_+∫q <äeTqø±+&Éô|’ n\T|ü⁄˝ìÒ b˛sê≥+ »]bÕ&ÉT ll.
eTT>∑TsZ T¡ $s¡d+ü s¡#s· TT‘·\ n¬sdüTôº |’ sêh Vü≤À+eT+Á‹øÏ ÄÁ>∑V≤ü +‘√ sêdæq
˝ÒK˝À ll ‘·q ∫s¡THêe÷qT øπ sê|òt Hê>∑u÷ÑÛ wüDY |ü{≤ïj·Tø˘, n‘·qT mø£ÿ&ÉTHêï>±˙
nì Ç#êÃ&ÉT. (n|üŒ{ÏøÏ |ü{≤ïj·Tø˘ ñ]•ø£å |ü&ç $XÊK|ü≥ï+ C…˝’ À¢ ñHêï&ÉT).
uÛ÷Ñ eTj·T´, øÏcÕº>ö&é\ ñ]•ø£≈å î£ e´‹πsø£+>± Á|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìï ≈£L&É>≥∑ &º ÜìøÏ
ll #ê˝≤H˚ ÁX¯$T+#ê&ÉT. ej·TdüT ô|ã’ &çq <äX˝¯ À Á|üC≤kÕ«$Tø£ Vü≤≈£îÿ\ ø√dü+
sêh+ q\TeT÷\˝≤ n$ÁXÊ+‘·+>± |üs´¡ {Ï+#·e\dæ e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT, Äj·Tq ‘·qqT
‘êqT ªeTVü‰ø£$μqì e÷Á‘·yT˚ ø±<äT— eTqkÕ, yê#ê >=|üŒ $|üe¢ jÓ÷<ÛTä &Éqì
≈£L&Ü ìs¡÷|æ+#·T≈£îHêï&ÉT. ‘·q nHê˝À∫‘· #·s´¡ \ e\q ˇø£ y˚T<Ûë$>± ll
‘·s#¡ ÷· ‘·&ãÉ &Ü¶, ø=ìïkÕs¡T¢ Vü‰ìø£*–+#˚ yÓK’ ]ì ne\+_+∫Hê Äj·Tq eTqkÕ
yê#ê $|üe¢ jÓ÷<ÛTä &ç>±H˚ ∫e]es¡≈L£ ñHêï&ÉT.
226
Ä ìwæ<Δä ø£$‘·\˝À @eTT+~?
u≤+ãT\T H˚qT |ü+#·˝<Ò Tä
uÛ≤yê\÷ |ü+#·˝<Ò Tä
ÇqT|üã÷≥T‘√ qTy˚«
NeT\ |ü⁄≥ºqT ‘=øÏÿ‘˚
|ü⁄≥º|–ü * |ü⁄{Ïqº $ Á|ü‹ÁøÏj÷· uÛ≤yê\T
‘˚HôÓ |s¡qT ˝≤Øƒ‘√
á&çÃ qTe⁄« ø={Ïqº |ü⁄&ÉT
‘˚H{Ó >° \∑ T #Ó~]q X¯ã+›
˙ >∑T+&Ó˝À¢ u≤+ãsTT ù|*+~
eDT≈£î‘√ ø£s~q ˙ yÓTTVü≤+ ìs&Ü
uÛj
Ñ T· + <ä<Tä › ø£{sºÏ ~
»q+ >∑T+&Ó˝À¢ <ë–q »j·TuÛØÒ ì
e´øÏÔ nqTø=ì qTe⁄« ‘·÷{≤\‘√ ø±˝≤Ãe⁄
q\T~X¯˝≤ $|üe¢ + Á|ü‹<Û«ä ì+∫+~
á ø£$‘·qT es¡es¡sêe⁄ 1985 »qe]˝À es¡+>∑˝Ÿ C…˝’ À¢ ñqï|ü&ÉT
sêkÕs¡T. Ä ‘·sê«‘· es¡d>ü ± eT÷&˚fifl¯ bÕ≥T Á|ü‹ »qe]˝Àq÷ Äj·Tq C…˝’ À¢H˚
ñHêïs¡T. eT÷&ÉT n_Ûj÷Ó >±\MT<ä Äj·Tìï C…\’ T˝À ô|{≤ºsT¡ . yê{Ïì ˇπøkÕ]
ø±≈£î+&Ü ˇø£<ëì ‘·sê«‘· ˇø£{Ï ô|{≤ºsT¡ — ‘·<ë«sê b+‘· ø±\+ M\sTT‘˚
n+‘· ø±\+ Äj·Tìï C…˝’ À¢ ñ+#ê\qï~ yêfi¯fl ñ<˚X› +¯ . ˇø£ n_Ûj÷Ó >∑+
MT<ä u…sTT˝Ÿ rdüT≈£îì ãj·T≥≈£î eùd,Ô eTs=ø£{Ï yÓ+≥H˚ dæ<+Δä >± ñ+&˚~. á
n_Ûj÷Ó >±\ kÕsê+X¯+ @$T≥sfÒ, Äj·Tq qø£‡˝…{’ Ÿ j·TTe≈£î\≈£î eT+<äT>∑T+&ÉT
kÕeTÁ–ì düs¡|òüsê#˚dæ ˇø£ dü]ÿ˝Ÿ ÇHéôdŒø£ºsYô|’ <ë&ç #˚dæ #·+ù|+<äT≈£î
≈£îÁ≥|üHêï&Éì. Ä ÇHéôdŒø£sº Y ìC≤ìøÏ <ë&çøÏ >∑T]ø±˝Ò<Tä — >±j·T|ü&qÉ ÷ ˝Ò<Tä —
mø£Hê$Tø˘ n+&é bı*{Ïø˝£ Ÿ Mø°˝¢ À e∫Ãq yê´kÕìøÏ nqTyê<ä+ 28`3`1987
227
Çø£ #·ìb˛j˚T Á|üdøπü Ô ˝Ò<Tä . n+<äTøπ á n_Ûj÷Ó >±ìøÏ ø£$‘ê‘·àø£s>± düŒs~dü÷Ô
es¡es¡sêe⁄ ªu≤+ãT\T H˚qT |ü+#·˝<Ò Tä uÛ≤yê\÷ |ü+#·˝<Ò Tä μ nqï ø£$‘· sêkÕs¡T.
∫e]øÏ Ä eT÷&ÉT n_Ûj÷Ó >±\˝Àq÷ u…sTT˝Ÿ e#˚Ãdü]øÏ, b˛©düT\T
C≤rj·T uÛÁÑ <ä‘ê #·≥+º øÏ+<ä eTs√ yê¬ss{Ÿ ‘·j÷· s¡T #˚d,æ Äj·Tìï eT]ø=+‘·
ø±\+ C…˝’ À¢H˚ ñ+#·&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. yêfi¯ófl ø=+#Ó+ C≤Á>∑‘>Ô· ± ñ+&ç,
Ä eT÷&ÉT n_ÛjÓ÷>±\H˚ u…sTT˝ŸqT e´‹πsøÏ+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\T>± #·÷|æ
ñ+fÒ õ˝≤¢ y˚TõÁùdº≥T ‘·|üŒìdü]>± dü+‘·ø£+ ô|{Ïº ñ+&˚yê&ÉT. nsTT‘˚
b˛©düT\T ø=+‘· n‘ê´X¯≈î£ b˛sTT, eTs√ n_Ûj÷Ó >∑+ CÀ&ç+#ês¡T— es¡es¡sêe⁄
ø=+<ä]ï #·+|ü&ÜìøÏ nC≤„‘+· ˝À ñqï qø£‡˝…≥’ ‘¢ √ ø£*dæ ≈£îÁ≥ #˚dTü HÔ êïs¡ì.
yê] <äTs¡<èä wü+º ø=B› Äj·Tq ≈£îÁ≥ #·sÃ¡ ˝À¢ bÕ˝§Zqï≥Tº b˛©düT\T #·÷|æs∫q
eT÷&ÉTs√E\÷ ìC≤ìøÏ es¡es¡sêe⁄ C…˝’ À¢ ñqï s√E˝Ò nj·÷´sTT. ø£qTø£,
õ˝≤¢ y˚TõÁùd{º Ÿ Äj·Tq ìs¡“+<ÛëìøÏ yês¡+{Ÿ C≤Ø #˚ùd+<äT≈£î ìsêø£]+#ê&ÉT.
Bìe\¢, Ç˝≤+{Ï eT]ø=ìï ‘·|æŒ<ë\ e\¢, Ä y˚TõÁùdº{Ÿ ø=+‘·ø±˝≤ìπø
ôV≤’ <äsêu≤<é˝À ˇø£ nHêeTø£yTÓ qÆ ñ<√´>±ìøÏ ã~© ø±yê*‡ e∫Ã+~.
Çyêfi¯ eT∞fl es¡es¡sêe⁄ dæøsÏ <äsêu≤<é C…˝’ À¢ ñHêïs¡T. Äj·Tq C…\’ T≈£î
yÓ[fl ≈£L&Ü @&Ü~ <ë{Ïb˛sTT+~. nsTT‘˚ Ç~ ªdü«#·Ã+¤ <äμ ìs¡“+<Û+ä . eTq
Vü≤+‘·ø£ b˛©düT\ #˚‹˝À eTs¡D+Ï #·≈î£ +&Ü ñ+&˚+<äT≈£î Äj·Tq b+#·T≈£îqï
e÷s¡Z+ Ç~. |ü<˚fi¯ófl>± q&ÉTdüTÔqï dæøÏ+<äsêu≤<é ≈£îÁ≥ πødüT˝À u…sTT˝ŸqT
dü«#·Ã+¤ <ä+>± s¡<Tä › #˚dTü ≈£îì ‹]– C…\’ T≈£î yÓfi≤¢sT¡ . nsTTq|üŒ{Ïø° á ø£$ô|’
y˚~+Û |ü⁄\T ø=qkÕ–+#·&+É ˝À sê»´+ @e÷Á‘·+ yÓqøÏÿ ‘·>&Z∑ +É ˝Ò<Tä . Ç{°e*
uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘·˝À Äj·Tq+‘·>± y˚~+Û |ü⁄\≈£î >∑T]sTTq ø£$ eTs=ø£sT¡ ˝Ò<Tä .
BìøÏ b˛©düT\T dæ<+Δä #˚dqæ uÛ÷Ñ $Tø£ m˝≤+{Ï<√ #·÷&É+&ç. ˇø£s√E Äj·Tq
ndü\T ø£y˚ ø±&Éì, n\>±»Hêìï s¬ #·Ã>=fÒº ñ|üHê´dü≈î£ &ÉT e÷Á‘·yT˚ qì es¡+>∑˝Ÿ
mdt.|æ. |üÁ‹ø± düe÷y˚X+¯ ô|{Ïº eTØ #ÓãT‘ê&ÉT— Ç+ø√s√E Á|üuTÑÛ ‘·«+ á
nø£$ nø£$‘ê dü+ø£˝≤ìï ìùw~Ûd÷ü Ô ñ‘·sÔ T¡ «\T C≤Ø#˚dqæ ≥T¢ Á|üø{£ dÏ Tü +Ô ~.
ø±ì s¬ +&ÉT HÓ\\ ‘·sê«‘· ≈£L&Ü @ >¬ õ{Ÿ H√{Ï|øπæò wüH˝é Àq÷ ø£ì|æ+#·<Tä .
á˝À>±, Äj·Tq C…˝’ À¢ ñ+&É>±H˚ Á|üuTÑÛ ‘·«+ Äj·Tq MT<ä nkÕ<Ûës¡DyÓTqÆ ,
n‘·´+‘· rÁeyÓTÆq, #·≥º$s¡T<äΔyÓTÆq n+ø£å\T $~ÛdüTÔ+~. Ä+Á<ÛäÁ|ü<˚XŸ C…’fi¯fl
228
ìã+<ÛäHêe[˝À bø£ÿ&É ≈£L&É $#ês¡D b<äTs=ÿ+≥Tqï U…’B @ ‘·s¡Vü‰
dü+<äsÙ¡ ≈£î\HÓH’ ê düsπ ø£\TdüTø√≈£L&É<qä ï ìj·TeT+ ˝Ò<Tä . C…\’ T dü÷|ü]+f…+&Ó+{Ÿ≈î£
ñqï<ä˝≤¢ ˇø£ ì]›wºü ø±˝≤ìøÏ Ç+≥s¡÷«´\qT s¡<Tä › #˚ùd n~Ûø±s¡+ e÷Á‘·yT˚ —
nB C…’\T Áø£eT•ø£åDqT dü<äs¡T e´øÏÔ ñ\¢+|òæT+∫ ñ+fÒ. n+‘˚ø±˙, U…’B
sê»ø°jT· $XÊ«kÕ\≈£î dü+ã+~Û+∫>±˙, n‘·qT ˝Ò<ë ÄyÓT b<äTs=ÿ+≥Tqï
n_Ûj÷Ó >∑ rÁe‘·≈î£ dü+ã+~Û+∫ >±˙ b≥Te+{Ï •ø£å y˚jT· &ÜìøÏ M˝Ò<¢ Tä .
Ç˝≤ ø=+‘·ø±\+ be]˙ ø£\TdüTø√≈£î+&Ü ìùw~Û+#˚ •ø£å ≈£L&É düT˙˝Ÿ u≤Á‘ê
e¬s‡dt &Û©ç ¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+ øπ düT˝À düTÁ|”+ø√s¡Tº #Ó|Œæ q düV≤ü » Hê´j·T ìj·Te÷\≈£î
˝Àã&˚ ñ+&Ü*. es¡es¡sêe⁄ C≤rj·T uÛÁÑ <ä‘ê #·≥+º øÏ+<ä ìs¡“+~Û+|üã&çq
e´øÏÔ ≈£L&Ü ø±<äT. $#ês¡D b<äTs=ÿ+≥Tqï U…B’ e÷Á‘·yT˚ . nsTTHê uÛ≤sê´_&É\¶ qT
ø£\TdüT≈£îH˚+<äT≈£î e÷Á‘·yT˚ nqTeT‹düTÔHêïs¡T. yêfi¯ófl e∫Ãq|ü⁄&ÉT ≈£L&É, ˇø£
ôdŒwü˝Ÿ Áu≤+∫ b˛©düT n~Ûø±] <ë<ë|ü⁄>± yêfi¯fl eT<Û̊´ ≈£Ls¡TÃì, yê] eT<Û´ä
»]π> dü+uÛ≤wüD+‘ê sêdüT≈£î+≥T+{≤&ÉT. $TÁ‘·T\T |ü+|æq |ü⁄düÔø±\qT
Çe«≈£î+&É Äù|kÕs¡T— ˇπø ˇø£ yêsêÔ|Áü ‹ø£ nB C…\’ sY b+|æø£ #˚dqæ <ëH˚ï
#·<äeìdüTÔHêïs¡T.
Ç<ä+‘ê |æ∫Ã|üì>±, ìπsΩ‘T· ø£ #·s´¡ >± ø£ì|æk˛Ô+<ë— n<˚ ì»+ ≈£L&É.
á dü+ø£\q+˝Àì eTs√ ø£$‘·˝À es¡es¡sêy˚ sêdæq≥Tº (uÛ÷Ñ $T n+fÒ uÛj Ñ T· +):
uÛÑj·Tô|{°º uÛÑj·Tô|{°º
uÛj
Ñ T· + Á|ü#ês¡+ #˚d” #˚d”
yê&ÉT uÛj Ñ ÷· ìøÏ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
}fi¯flqT #·÷dæ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
dü÷ÿfi¯flqT #·÷dæ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
˙fi¯flqT #·÷dæ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
˙&ÉqT #·÷dæ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
j·TTe≈£î\≈£î uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
yêfi¯fl }Vü≤\≈£î uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
ø£\\≈£î uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
229
ø£˝≤\≈£î uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
ùd«#·Ãq¤ T ã+~Û+∫ ∫es¡≈î£
dü+ø¬ \\ düe«&çøÏ uÛj Ñ T· |ü&Ü¶&TÉ
ø£$ b<äTs=ÿqï y˚~+Û |ü⁄\≈£î Ç+‘·ø+£ fÒ eT+∫ yêÚ≤´q+ ñ+&ÉuÀ<äT.
u…+»$THé yÓTT˝…d’ ø” Ï n+øÏ‘+· #˚dqæ eTs√ ø£$‘·˝À, ø£y˚ BìøÏ ˇø£ düeTs¡yú TÓ qÆ
|ü]cÕÿs¡+ #Ó|⁄ü ‘ê&ÉT.
nø±\ <Ûsä à¡ +
ø±\y˚T|òTü + ø£+sƒêìï H=øÏÿ‘˚
HÓ‘T· sÔ ÷¡ ø±s¡<Tä ø£˙ïs¡÷ sê\<äT
yÓTs¡T|ü⁄ |æ&TÉ >∑sTT
∫qT≈£î ñô|ŒqsTT
ø£qï‘·*¢ ø£fió¯ fl ‘·T&ÉT#·Tø=ì
ø£≥ø£{≤\ ãj·T{ÏøÏ
ø£$ dü+<˚X+¯ bÕ&ÉT‘·÷H˚ edüT+Ô ~.
á y˚~+Û |ü⁄≈£î @<√ ˇø£ ns¡+ú ñ+<äqT≈£îHêï, n~ b+‘· ìÁwüŒjÓ÷»q
ø£s¡yÓTÆq<√ ≈£L&É ns¡úeTe⁄‘·THêï n~ ìùw<Ûäs¡÷|ü+ b+<äT≈£î <ë˝≤Ã\qï~
ÄX¯Ãs¡´+ ø£*–+#˚ $wüjT· +. nVü≤+uÛ≤$ nsTTq b˙º sêe÷sêe⁄≈£î Ç˝≤+{Ï
$wüj÷· \T |ü≥øº b£ ˛e#·TÃ— ˇø£ dü>≥∑ T b˛©düT≈£î Ç≥Te+{Ï s¡#s· TT‘·\|ü≥¢
<˚«wü+ ñ+&Ée#·TÃ (M] <˚«wü+˝Àì rÁe‘· nqTuÛ$Ñ +∫q yê]πø ‘Ó\TdüT+Ô ~)—
yê] n_ÛÁbÕj·÷\T b˛©düT ñqï‘ê~Ûø±s¡T\qT ≈£L&É Á|üu≤Û $‘·+ #˚jT· e#·TÃ—
ø±˙ b˙º sêe÷sêe⁄ ø=\Te⁄˝À ñqï ˇø£ n~Ûø±s√, dü\Vü‰<ës√ mes√
ˇø£sT¡ (>∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ëìï qeTTà‘·THêïeTì #Óù|Œ ùdïVæ≤‘·T\T ≈£L&Ü
Äj·Tq≈£î ñHêïs¡T ø±ã{Ïº yê]¬øH’ ê ø=<√› >=b˛Œ #·]Á‘· ‘Ó*dæe⁄+&Ü˝Ò) b˙ºÄsY≈î£
ˇø£ e÷≥ #Óù|Œ ñ+&Ü*. n‘·´+‘· nkÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À ≈£L&Ü ø£$‘·«+ô|’
ìùw<Ûä+ $~Û+#·&Üìï Á|ü»\T @Hê&É÷ düVæ≤+#·˝Ò<äì. nsTTHê ìùw<Ûëìï
ø=qkÕ–+#ê\H˚ ìs¡sí TT+#ês¡+fÒ, Ä ø£$‘·«s˝À @<√ |ü<Tä qT yê]ì n‹
düTìï‘·yÓTÆq #√≥ ‘·–* >±j·T|üs¡∫+<äqïe÷≥. nVü≤+uÛ≤e|üP]‘·yÓTÆq
230
b˙ºsêe÷sêe⁄ bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+˝À düTìï‘·yTÓ qÆ #√≥T n+fÒ b˛©düT eéùd.ú
<ëìï >∑qø£ eTq+ >∑T]Ôùd,Ô á y˚~+Û |ü⁄\≈£î ndü\T ø±s¡D+ ns¡+ú ne⁄‘·T+~.
ìùw<ÛëìøÏ >∑Ts¡sTTq es¡es¡sêe⁄ ø£$‘ê dü+ø£\q+ ù|s¡T ªuÛ$Ñ wü´‘Y
∫Á‘·|ü≥+μ. Ç+<äT˝Àì |òü÷≥sTTq ø£$‘·\˙ï $|ü¢yêìï >∑T]+∫q$ ø±e⁄—
b˛©düT ∫Á‘·Væ≤+dü\T, Vü≤‘·´\≈£î dü+ã+~Û+∫q$. yê{Ï >∑T]+∫ ≈£L&Ü
;uÛ‘Ñ ‡· eTsTTq es¡qí ˝ÒMT ˝Òe⁄. (ìC≤ìøÏ dü+düÿè‘·u÷ÑÛ sTTwüeº TsTTq eTq ‘Ó\T>∑T
kÕVæ≤‘·´ uÛ≤wü n+<äT≈£î #ê˝≤ #·øÿ£ >± dü]b˛‘·T+~.) á ø£$‘·\T e´+>∑´+>±,
ÄÁs¡+› >± ñ+≥÷H˚ ÄÁ>∑V≤ü + e´ø£+Ô #˚ùd$. es¡es¡sêe⁄ ø£$‘·\≈£î nkÕ<Ûës¡D
y˚>+∑ ‘√ Á|üeVæ≤+∫ #·Ts¡T≈£îÿeTì|æ+#˚ \ø£Då + ñ+~. H˚qT ø£$˙ ø±qT— kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù≈£î&ç˙ ø±qT >∑qø£, e÷]ÿ‡dtº ø£$‘·«eT+fÒ ãVüQXÊ Ç˝≤ ñ+&Ü\ì
#Ó|Œü ˝ÒqT. Ä Á|üXï¯ ≈£î düe÷<Ûëq+ Çyê«\+fÒ á ø£$‘ê«ìï eT]+‘· $düèÔ ‘·+>±
n<Û´ä j·Tq+ #˚j÷· \ì e÷Á‘·+ #Ó|Œü >∑\qT.
b˙ºÄsY Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ø£∫Ã‘·+>± u≤<Ûä ø£*–+∫ ñ+&˚ ø£$‘· ªø£kÕsTTμ.
ø±e÷¬s&ç˝¶ À 1985 y˚T 15 e ‘˚Bq ˇø£ ªsê&çø˝£ Ÿμ j·TTe≈£î&çì b˛©düT\T
#·+|ü⁄‘·T+&É>± ˇø£ ø£kÕsTTyê&ÉT #·÷dü÷Ô #Ó|Œæ q≥Tº sêdæq ø£$‘· Ç~. pìj·TsY
ø£fi≤XÊ\ $<ë´]Δ nsTTq Ä nu≤“sTT bHéøö+≥sY eTs¡D≤\qT e´‹πsøÏd÷ü ,Ô
<äTø±D≤\qT eT÷sTTdüTÔqï|ü&ÉT b˛©düT\T |ü≥Tº≈£îHêïs¡T. Ä j·TTe≈£î&çì
#Ís¡kÕÔ˝ÀøÏ rdüT≈£îyÓ[fl, n+<äs¡÷ #·÷dü÷Ô+&É>± ªbÕeTTqT #êe>={Ïºq≥Tºμ
s¬ |’ fiæò fl¯ ‘√ u≤<ës¡T. es¡es¡sêe⁄ Ä ø£$‘·˝À Ç˝≤ n+{≤s¡T:
H˚qT ø£{øÏ y£ êDÏí
ø£kÕsTTyêDÏí n+{≤sê
b˛˙ MT Çwü+º nq+&ç
s√p Je⁄*ï #·+|ü⁄‘·÷H˚ e⁄+{≤qT
b˛>∑T˝Òdæ neTTà‘·÷H˚ e⁄+{≤qT
HÓ‘T· sÔ T¡ ø£fifl¯ #·÷&É&+É Hê≈£î ø=‘·Ô ø±<äT.
ø±˙
ø£kÕsTT‘·qy˚T$T{À e÷Á‘·+
231
Äs√E ø£fi≤¢sê #·÷kÕqT
.............................
H˚q÷ Je⁄*ï #·+|ü⁄‘êqT
Hê≈£î yê{Ï MT<ä @ ø√|üeT÷ ˝Ò<Tä
H˚qT e÷+dü+ neTTà≈£î+{≤qT
ø±˙ qqTï H˚qT b|ü&É÷
be]ø° neTTàø√˝Ò<Tä
..............................
s√p ãø£sê\qT #·+ù| Hê≈£î
≈£îÁ≥>± ≈£L&Éã\T≈£îÿì
ÁbÕD\T rùd Áøös¡´+ b{≤¢ e⁄+≥T+<√
Ä s√CÒ ‘Ó*dæs~
á e÷≥\T ø£$y˚ nsTTHê, Ä˝À#·q\T ø£kÕsTTyê&çy—˚ á øπ düT˝À
ø±e÷¬s&ç¶ düuŸ &ç$»q˝Ÿ y˚TõÁùd{º Ÿ b<äT≥ n‘·qT #Ó|Œæ q kÕø£´å + ãVüQXÊ
#ê˝≤ ns¡T<Óq’ kÕø£´å + nj·TT´+≥T+~.
Bìø£+fÒ ≈£L&É ãVüQXÊ bÕ\≈£î\qT ø£\es¡|üs¡∫q ø£$‘· ªùd«#êÃ¤
qè‘·´+.μ ø£Ø+q>∑sY õ˝≤¢˝À bHéøö+≥s¡T¢, Ç‘·s¡ ne÷qTwü Væ≤+kÕø±+&É
‘êsêkÕúsTTøÏ #˚s¡T≈£îqï s√E˝À¢ sêÁwüº ¨seT+Á‹ Ç∫Ãq ñ|üHê´kÕìøÏ
düŒ+<äq>± es¡es¡sêe⁄ sêdæq ø£$‘· Ç~. Ä ñ|üHê´dü+˝À ¨seT+Á‹ edü+‘·
Hêπ>X¯«s¡sêe⁄ Ç|ü&ÉT sêÁwüº+˝À uÛÑÁ<ä‘· HÓ\ø=qï<ä˙, Á|ü»\+‘ê ùd«#·Ã¤>±
J$+#·e#·TÃq˙ #ÓbÕŒs¡T. Ç+<äT˝À ¨seT+Á‹ ù|s¡T˝Àì ªedü+‘·μ |ü<ëìï
ø£$ #·øÿ£ >± yê&ÉT≈£îHêïs¡T. Ä ø£$‘·˝À edü+‘· <˚e‘·, ˇø±H=ø£ Væ≤+kÕ‘·àø£
eTq'dæ‹ú ˝À, ùd«#êÃ¤ qs¡øÔ ìÏ s¡ø+Ô£ ‘√ ¨© Ä&ÉTø√e&ÜìøÏ ÄVü‰«ìdüT+Ô ~.
ùd«#êÃ¤ qs¡øÔ °
qè‘·´+ #ÓsTT´
˙ø√dü+ XÊ+uÛÑ y˚~ø£ ì]à+#êqT
X¯àXÊq yê{Ïø£ ì]à+#êqT
...................................
232
Hê |ü&>É ˙∑ &Éq
Hê |ü<$ä ˙&Éq
Hê |ü<$ä øÏ >=&ÉT>∑T|ü{qºÏ
bÕ\≈£î\ ˙&Éq
ùd«#êÃ¤qs¡Ôø°
qè‘·´+ #ÓjTY
á ø£$‘·˝À Ä s√E˝À¢ »]–q ã÷≥ø£|⁄ü bHéøö+≥s¡T¢ ˇø=ÿø£ÿ{Ï˙
e]íd÷ü ,Ô b˛©düT\ s¡ø<Ô£ ëVü‰ìï, ø£sÿ¡ X¯‘ê«ìï b+‘· X¯øeÔÏ Ts‘·yTÓ qÆ uÛ≤e∫Á‘ê\‘√
kÕøå±‘·ÿ]+|üCkÒ ÕÔ&+É fÒ eTq sêÁwüº bÕ\≈£î\ e+{Ï kÕúsTT ñqïyês¡T n‘·ì
ø£$‘ê«qï+‘·{˙Ï ìùw~Û+#ê\ì ‘·|Œü eTs√s¡ø+£ >± düŒ+~kÕÔsì¡ }Væ≤+#·˝+Ò .
sêC≤´ìï @~ >±j·T|üs∫¡ e⁄+≥T+B nqï~ ≈£L&Ü eTq }Vü≤ e÷Á‘·yT˚ .
yês¡T @ ø±s¡D≤\T #·÷|æ ø£$‘ê«ìï ìùw~Û+#·<\ä #·T≈£îHêïs√ eTq≈£î Ç|üŒ{Ïø°
‘Ó©<äT. ø√s¡T˝º À <ëìï düyê\T #˚ùd+<äTø√dü+ ‘·|Œü Ä $wüjT· + ‘Ó\TdüTø√e\dæq
nedüs+¡ ≈£L&Ü ˝Ò<Tä eTq≈£î. ‘·eT n_Ûj÷Ó >∑+˝À yêfi¯ófl ‘·|Œü ≈£î+&Ü ìùw<ÛëìøÏ
ns¡ΩyTÓ qÆ $>± yês¡T uÛ≤$+#˚ ø±s¡D≤\H˚ #·÷|ækÕÔsT¡ . nsTTHê, eTq <˚Xs¯ ˝Àì
Hê´j·TkÕúHê\T uÛ≤eÁ|üø≥£ Hê ùd«#·Ã¤ $wüjT· +˝À @Hê&É÷ $düŒwüyº TÓ qÆ yÓK’ ]ì
rdüTø√˝Ò<äT. á ã÷s¡T®yê Hê>∑]ø£‘ê eédüú˝Àì nìï ÁbÕ<∏ä$Tø£ ùd«#êÃ¤
dü÷Á‘ê˝≤¢π> uÛ≤s¡‘· sêC≤´+>∑+˝Àì 19e n~Ûø£s¡D ≈£L&Ü ` ùd«#·Ã¤qT
n]ø£≥&º ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q (2) qT+&ç (6) ø±¢E\T neT\sTTq+‘·>± ` ndü\T
Ä ùd«#·Ã¤qT nqTeT‹+#˚ 19 (1) n~Ûø£s¡D neT\T ne˝Ò<äT. ø£qø£,
es¡es¡sêe⁄ ø£$‘ê düs|ü⁄{Ïô|’ ìùw<Û+ä ø=qkÕπ> neø±XÊ˝Ò b≈£îÿe. nsTT‘˚,
(MTs¡T Ç+‘·es¡≈î£ ø£˙$˙ ms¡>ì∑ ndü+ã<äyΔ TÓ qÆ ø=düyTÓ s¡T|ü⁄ Ç|ü&ÉT edüT+Ô ~)
Ç|üŒ{Ïπø á düs|ü⁄{Ï˝Àì ø£$‘·\˙ï nìï |üÁ‹ø£˝À¢q÷ Á|ü#·T]s|üã&Ü¶sTT.
bÕsƒ¡≈£î\T M{Ïì #·~yês¡T. eT∞fl eT∞fl ≈£L&Ü #·~yês¡T— >∑Ts¡TÔô|≥Tº≈£îì
ñ≥+øÏdTü HÔ êïs¡T. bH√ï ~q|üÁ‹ø£\T á dü+|ü⁄{Ïì Ç|üŒ{Ïøπ düMTøÏ+å #êsTT
≈£L&É. nsTTHê á ‘·s¡ÿeT+‘ê |òüP´&É˝Ÿ nVü≤+ø±s¡+ eTT+<äT ì\e<äì
s¡TEesTT+~.
233
düMTø£å
õVü‰<é ø±<äT : >±j·T|ü&çq
eTTdæ+¢ dü«s¡+ e÷Á‘y· T˚
(õVü‰<é ` eTTdæ¢+ yÓTÆHê]{° ø£e⁄\ ø£$‘·\T. Á|ü#·Ts¡D : $|ü¢e s¡#·sTT‘·\ dü+|òüT+,
Á|üø±X¯+ õ˝≤¢. »qe] 1997)
eTTdæ¢+ ø£e⁄\T sêdæq 52 ø£$‘·\‘√ $s¡dü+ á dü+ø£\Hêìï
Á|ü#T· ]s∫s~. e÷]ÿ ‡»+˝À e÷y√sTT»+ Ádüe+‹øÏ ø£≥Tºã&ç ñ+&˚ yêeT|üøå£
s¡#s· TT‘·\ dü+düú Ç~. nsTT‘˚ á dü+ø£\q+˝À ø£$‘·\T sêdæq ø£e⁄\T $s¡d+ü
düuTÑÛ ´\T ø±s¡T.
á Á>∑s<∏+ä o]¸ø£ U≤C≤ sêdæq ø£$‘·~. Ç+<äT˝À n+<ä] ø£+fÒ b≈£îÿe
ø£$‘·\T Ç‘·ìy˚. nsTT‘˚ á dü+|ü⁄{≤ìøÏ Ä o]¸ø£qT b+#·Tø√e&É+
<äTs¡<äèwüºø£s¡+. b+<äT≈£+fÒ á o]¸ø£≈£î dü+ã+~Û+∫q ø£$‘·˝À>±˙, Ä
e÷≥ø=ùdÔ á yÓTT‘·+Ô dü+ø£\q+˝Àì ø£$‘·\ <Û√s¡D˝Ï À >±˙ rÁeyê<ä ÇkÕ¢$Tø˘
<Û√s¡DT\‘√ eT+∫ø√ #Ó&TÉ ø√ eTq+ CÀ&ç+#˚ õVü‰<é nqï uÛ≤eq ˝ÒH˝˚ <Ò Tä .
Ç+<äT˝À ø£$ ø£+sƒd¡ «ü s¡+ >±j·T|ü&¶É e´≈£î\Ô ìs¡dqü ≈£î dü+ã+~Û+∫s~— n+fÒ
á dü«s¡+ kÕ<Ûës¡D yêeT|üø,å£ <ä[‘· uÛ≤eC≤˝≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫s<˚ ‘·|Œü ,
düeTø±©q eTTdæ+¢ sê»ø°j÷· \ uÛ≤eC≤\+ qT+∫ e∫Ã+~ ø±<äT. Ç+ø±
#ÓbÕŒ\+fÒ ôdÿ’ u≤u≤ sêdæq ø=ìï ø£$‘·˝‘’… ˚ eTTdæ+¢ #Ûê+<ädyü ê<ëìï, eTØ
eTTK´+>± eTVæ≤fi¯\qT }|æsê&Éìe«≈£î+&Ü #˚dTü qÔ ï ‘·eTyê] eT÷&ÛÜ#êsê\qT
b+&É>f∑ $ºÒ >± ≈£L&Ü ñHêïsTT.
á dü+ø£\HêìøÏ Ç∫Ãq ªeTTdæ+¢ yÓTHÆ ê]{° ø£e⁄\Tμ nH˚ ñ|üo]¸ø£
≈£L&É düss¡ TTq~ ø±<äT. á ø£$‘·˝À¢ ñqï~ |üsêsT÷ø£sD¡ ≈£î, $eø£≈å î£ >∑Ts¬ q’
Verses of an injured non-minority ù|s¡T‘√ Ç+&çj·THé *≥πs#·sY |üÁ‹ø£˝À e∫Ãq düMTø£å≈£î
nqTyê<ä+, 2001
234
õVü‰<é ø±<äT : >±j·T|ü&qç eTTdæ+¢ dü«s¡+ e÷Á‘·yT˚
yÓTHÆ ê]{°\≈£î #Ó+~q Ç‹eè‘·+Ô ø±<äT— nHê´j·÷ìøÏ >∑Ts¡sTTq e´≈£î\Ô y˚<qä .
eTTdæ¢+\T>± á ø£e⁄\ ndæÔ‘·«+ kÕ<Ûës¡D ù|<ä\T, ÁXÊ$T≈£î\T, <ä[‘·T\T,
øÏ+~ ≈£î˝≤\ X¯SÁ<äT\ ndæ‘Ô «· +‘√ düTHêj·÷dü+>± ø£\>∑\dæ b˛sTT, ø=ìï
ø£$‘·˝À¢qsTT‘˚ ‘êy˚T á <˚X+¯ ˝À n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\eT˙, Væ≤+<ä÷‘·«yê<äT˝Ò
n\Œdü+U≤´≈£î\˙ nH˚<ëø± yÓ[fl+~. ìC≤ìøÏ ≈£L&Ü ˇø£ÿ ôV’≤<äsêu≤<é˝À
e÷Á‘·y˚T |ü]¸j·÷, |ü•Ãe÷dæj·÷\ qT+∫ e∫Ã dæús¡|ü&çq ø=ìï eTTdæ¢+
sê»≈£î≥T+u≤\T ñ+&Ée#·TÃ— sêÁwü+º ˝Àì Ç‘·s¡ ÁbÕ+‘ê˝À¢ ñqï eTTdæ+¢ \T
e÷Á‘·+, <ë<ë|ü⁄ n+<äs÷¡ eT‘·+ e÷s¡TÃ≈£îqï Væ≤+<ä÷ ÁX¯eTJe⁄˝Ò. ìs¡Tù|<ä˝.Ò
e÷]ÿ ‡düTº es¡Z $X‚¢wüD, ãVüQ»q sê»ø°j·÷\T yê´|æÔ #Ó+<ëø£ M]øÏ
eT]+‘· $düèÔ ‘·yTÓ qÆ ndæ‘Ô «· + @s¡Œ&ç+~.
eTTdæ ¢ + \+fÒ H ˚ #Û ê +<ä d ü y ê<ä T \T nqï n_Û Á bÕj· T + ˇø£ | ü  &É T
Væ≤+<äTe⁄\≈£î ñqï+<äTe\¢, kÕe÷õø£ düŒèVü≤ ø£*–q sêh eTTdæ+¢ \T ˇø£Hê&ÉT
‘·eTì ‘êeTT eTTdæ+¢ \T>± nqTø√e&Üìπø Çwü|º &ü y˚ êfi¯ófl ø±s¡T. nsTT‘˚ u≤Á;
eTd”<äT ≈£L*Ãy˚‘·, ‘·<äq+‘·s¡+ eTT+ãsTT˝À »]–q Vü≤‘ê´ø±+&É Mfi¯¢ì
‘Ó∫Ãô|≥Tº≈£îqï Ä düTwüßbÕÔedüú qT+∫ y˚T˝§ÿ˝≤ŒsTT. kÕe÷õø£ #Ó’‘·Hê´ìï
e<äT\Tø√≈£î+&ÜH˚ ‘·eTì ‘êeTT eTTdæ¢+\T>±, u≤~Û‘·T\T>± #·÷&É&É+
H˚sT¡ Ã≈£îHêïs¡T. Bìe\¢ yê] <äèø£Œ<∏+ä 1990 <äXø¯ s£ ˝À eT]+‘· düeTÁ>∑+>±,
Äs√>∑é+‘·+>± ‘·j÷· s¡sTTs~. á dü+ø£\q+ Ä s¡øy£ TÓ qÆ düTdü+|üqï‘·qT
Á|ü‹_+_düTÔs~.
á uÛ≤eq ãVüQX¯ yÓTT≥ºyTÓ T<ä≥ ø£ì|æ+#˚~ á dü+ø£\q+˝Àì ∫e]
ø£$‘· nsTTq U≤<äsY yÓTTVæ≤j·TTB›Hé sêdæq ª|ü⁄≥TºeT#·Ãμ˝À. u≤Á; eTd”<äT
≈£L*Ãy˚‘·≈£î eTT+<äT sêdæ+<˚ nsTTHê n|üŒ{Ïπø dü+|òüT|ü]yêsY <Ís¡®q´
|üP]‘·yTÓ qÆ s¡<j ä∏ ÷· Á‘·\T, •˝≤Hê´dt\T »]|æq H˚|<ü ´ä∏ +˝À ªuÛ≤s¡rj·T eTTdæ+¢
<˚XÁ¯ <√Vü≤+ nH˚ |ü⁄≥TºeT#·Ã‘√H˚ á ˝Àø£+˝ÀøÏ edüTHÔ êï&Éìμ U≤<äsY n+{≤&ÉT.
n+‘˚ ø±<äT— J$‘ê+‘·+ ‘·qT ‘·–q+‘· <˚Xu¯ øÑÛ ‘ÔÏ √ ˝Òq˙, uÛ≤s¡‘· ÁøÏø¬ {Ÿ {°+
>¬ *ùdÔ ‘·–q+‘·>± düs‘√wæ+#·&+É ˝Ò<˙ä e#˚Ã Äs√|üD\≈£î düe÷<Ûëq+ Çdü÷Ô
235
ñ+&Ü* nì n+{≤&ÉT. U≤<äsY yÓTTVæ≤j·TTB›Hé ÁbÕs¡+_Û+∫q á s¡øs£ ø£$‘ê«ìï
U≤C≤, n|ò‡ü sY e+{Ï yês¡T ø=qkÕ–+#ês¡T.
á dü+|ü⁄{Ï˝Àì @ ø£M eTTdæ+¢ \ dü+~>∑‘Δ ≈· î£ düT\TyÓq’ |ü]cÕÿs¡+
dü÷∫+#·øb£ ˛sTTHê $s¡d+ü e÷Á‘·+ ‘·q eTT+<äTe÷≥˝À ñ<ës¡+>± e÷y√sTTdüTº
|ü]cÕÿs¡yÓTÆq b˛sê{≤ìï, n+<äT≈£î $|ü¢eø±s¡T\‘√ ◊ø£´‘·qT dü÷∫düTÔ+~.
n˝≤>∑ì á ø£$‘·\T ìdüŒèVü≤‘√>±˙, $<Û«ä +düø£ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ >±˙ eTT–j·Te⁄.
ì]›wyºü TÓ qÆ |ü]cÕÿsê˝ÒMT ø£qã&Éøb£ ˛sTTHê, @<√ ˇø£ $<Ûyä TÓ qÆ ÄXÊuÛ≤e+‘√
ñ+&É&É+ ø£+fÒ yêdüÔ$ø£ <äèwæºì á s√E˝À¢ Ä•s#·˝Ò+. á yêdüÔyêìï
Ç+<äT˝Àì ø£e⁄\T Á>∑V≤æ +#·&+É yÓT#·TÃø√<ä>Z∑ $wüjT· +.
'
236
dæìe÷ düMTø£å
X¯+ø£sêuÛÑs¡D+, e÷ uÛÑ÷$T
@y√ ø=ìï ìs¡düq >∑fi≤\T $TqVü‰sTTùdÔ nyês¡T¶ bı+~q ‘Ó\T>∑T
dæìe÷ X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ ≤ìï n+<äs÷¡ b˛{°\T|ü&ç bı>∑&\ÔÉ ‘√ eTT+#Ó‘T· ‘Ô T· Hêïs¡T.
ìs¡ddæ Tü qÔ ï Ä ø=+<ä]˝À ôV≤’ <äsêu≤<é≈î£ #Ó+~q ˇø£ yêeT|üøå£ $<ë´]ú dü+|òTü +
≈£L&Ü ñ+~. q{°q≥T\+‘ê Áu≤Vü≤àDT\T ø±e&É+ |ü≥¢ yês¡T nuÛ´Ñ +‘·s+¡
‘Ó*bÕs¡≥! dæìe÷qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+˝À yês¡T dü‘ê´ìøÏ <ä>sZ∑ >¡ ± e∫ÃqfÒº
e∫Ã ∫es√¢ ø±düÔ <ë] ‘·bÕŒs¡T. q{°q≥T\ ≈£î\+ ª]»πs«wüìdüTμº dü+düÿs¡D
yê<äT\≈£î eTTK´+ ø±ì yêeT|üøj å° T· T\≈£î m+<äT≈£î? nsTTHê ˇø£{Ï e÷Á‘·+
düŒwü+º . Ç~ Áu≤Vü≤àDT\ e\q, Áu≤Vü≤àDT\ #˚‘,· Áu≤Vü≤àDT\ ø=s¡≈î£ rj·Tã&çq
dæìe÷. H˚qT sTTø£ÿ&É ªÁu≤Vü≤àDT\μì n+≥Tqï~ ≈£î\+ #˚‘· Áu≤Vü≤àDT\sTTq
yêfi¯flqT e÷Á‘·y˚T ø±<äT. ªuÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹μ>± |æ\eã&ÉT‘·Tqï <ëìøÏ
yês¡dTü \T>± ‘·eTqT ‘êeTT uÛ≤$+#·T≈£î+≥Tqï yês¡+<äØï. n+fÒ uÛ≤s¡rj·T
$<ëúÛeÑ Hé ‘·sV¡ ‰ü Ä˝À#·Hê $<Ûëq+ ø£*–q yês¡+<äØï.
uÛ≤s¡rj·T kÕe÷õø£ eédüúqT kÕe÷q´+>± ã÷s¡T®yê uÛÑ÷kÕ«eT´
eédü>ú ± ù|s=ÿ+≥T+{≤s¡T. n~ <ëì u≤Vü≤´s¡÷|ü+ e÷Á‘·yT˚ . n+<äT˝À qj·÷
e\düyê<ä \ø£Då ≤\qT ì+|æq|ü⁄&˚ <ëìï eTq+ dü]>±Z ns¡+ú #˚dTü ø√>∑\T>∑T‘ê+.
uÛ≤s¡rj·T ã&Ü ã÷s¡Ty® êes¡+Z Á|ü>‹∑ o\ dü«uÛ≤e+>∑\ dü«‘·+Á‘· C≤rj·T ã÷s¡Ty® ê
es¡+Z ø±<äT. Á|ü|+ü #· ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú n+#·T˝À ã‹πø |üsêqïJ$ n~.
n+<äTe˝Ò¢ es¡eÔ ÷q uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹˝À ø£ì|æ+#˚ ã÷s¡Ty® ê ø£fi≤kÕVæ≤‘ê´˝ÒM
kÕúìø£+>± $ø£dæ+∫q$ ø±e⁄. n$ nqTø£s¡D <ë«sê e∫Ã#˚]q$. <˚ìï
nqTø£]+#êsTT n$? Äs√>∑´ø£sy¡ TÓ qÆ ñ<ës¡yê<ä ã÷s¡Ty® ê dü+düÿ è‹ì ≈£L&Ü
ø±<äT— >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ ` kÕÁe÷»ýê<ä düe÷»+jÓTTø£ÿ ≈£î[flb˛sTTq
ìsêXÊyê<ä|⁄ü dü+düÿ è‹ì nqTø£]+#êsTT n$. ‘·q uÛ$Ñ wü´‘·TÔ |ü≥¢ qeTàø£+˝Òì
á dü+düÿ è‹ ì‘·´+ s¡ø£s¡ø±\ neT÷s¡Ô e´ø°Ôø£s¡D\ yÓqTø£ <ëø√ÿyê\ì
#·÷düT+Ô ≥T+~. nsTT‘˚ <ëì n+‘·s‘Z¡ · Á|üC≤kÕ«eT´ ‘ê]ÿø£‘· <ëìï Ä |üì
237
#˚jT· ìe«<äT. ˝≤uÛ≤s¡q® \ø£´å +>± >∑\ ã÷s¡Ty® ê ø£fi¯ kÕe÷q´ e÷qe⁄&ç qT+∫
|üP]Ô>± <ä÷s¡yTÓ Æ ‘·qqT ‘êqT <ë#·Tø√q÷ ˝Ò<Tä . n˝≤>∑ì yêdüyÔ êìï ìC≤sTTr>±
Á|ü‹|ò*ü +#·q÷ ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢ Á|ü»\ $y˚ø±ìï y˚T˝§ÿ*ù| ã<äT\T yê]
uÛ≤y√<˚«>±\qT ¬s#·Ã>=≥º&ÜìøÏ |üPqT≈£î+≥T+~. ì»+ #ÓbÕŒ\+fÒ yê]
$y˚ø±ìï ìÁ<ä|⁄ü #·Ã&Üìπø á |üì#˚dTü +Ô ~. n+<äTøπ eTq≈£î $y˚ø+£ ‘√ |üì˝Òì
Vü‰s¡sY dæìe÷\T, ñ<˚«>∑u]ÑÛ ‘· dæìe÷\T, X¯è+>±s¡ Á|ü<ëÛ q dæìe÷\T m≈£îÿe>±
edüT+Ô {≤sTT. dü+^‘·+ kÕúq+˝À X¯ã|› Tüò Àwü $qã&ÉT‘·T+~. nqTø£sD¡ dü+>∑‹
|üøÿ£ qô|&ç‘˚ Á|ü»\ düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#˚ kÕeTs¡´ú + ˝Òøb£ ˛e&É+e\¢ ≈£L&Ü
á s¡øy£ TÓ qÆ ∫Á‘ê\T yê] Á|üj÷Ó »Hê\≈£î u≤>± |üìø=kÕÔsTT.
M≥ìï{Ïø£+fÒ eTTKýÓTÆq~ eTs√≥T+~. ‘·q |üsêBÛq‘· e\q á
ã÷s¡Ty® êes¡+Z Á|ü>‹∑ o\ ã÷s¡Ty® ê es¡+Z ø£+fÒ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü‘ú √ m≈£îÿe
sêJ|ü&Ü*‡ ñ+≥T+~. (m+‘· Á|ü>∑‹o\ ã÷s¡T®yê es¡ZyÓTÆHê uÛÑ÷kÕ«eT´
eédüúqT |üP]Ô>± ‘·T&ç∫ô|≥º<äT. ‘·T&ç∫ô|≥º>∑\<äì j·÷+Á‹ø£ <äèø£Œ<∏ä+
qeTTà‘·T+~ ø±ì n~ ì»+ ø±<äT. á es¡+Z Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± ñqïfÒº ñ
+≥T+~ ø±ì <ëìï |ü]|üPs¡í+#˚ùd Á|üj·T‘·ï+ e÷Á‘·+ mqï{Ïø° #˚j·T<äT.
n~Ûø±s¡+˝À ø=qkÕ>∑&ÜìøÏ n~ ì‘·´+ uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü‘ú √ sêJ |ü&TÉ ‘·÷H˚
ñ+≥T+~). Ç|ü&ÉT Ä~Û|‘ü ´· dü+düÿ è‹˝Àì s¬ +&√ dü>±ìøÏ ` n+fÒ uÛ÷Ñ kÕ«eT´
es¡Z dü+düÿ è‹øÏ e<ë›+. ÇB |ü‘H· êedü˝ú À ñqï<˚, ø±\+ #Ó*q¢ <˚ nsTTHê
|ü‘H· êedü˝ú À ñqï uÛ÷Ñ kÕ«eT´ dü+düÿ èr, |ü‘H· êedü˝ú À ñqï ã÷s¡Ty® ê dü+düÿ èr
ˇø£{Ï ø±<äT. uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü≈ú î£ Á|üC≤kÕ«$Tø£ ˇ‹Ô&TÉ \T (˝Ò<ë nìyês¡´‘·\T)
ñ+&Ée⁄ ø£qø£ <ëì dü+düÿ è‹ eT]+‘· eTT&ÉT#·T≈£îb˛sTT eTè‘·ÁbÕj·TeTe⁄‘·T+~.
»&É|<ü ës¡+ú >± e÷]q á uÛ÷Ñ kÕ«eT´ dü+düÿ è‹, ªndüu´ÑÛ ø£sy¡ TÓ qÆ μ (Vulgarised)
qj·÷ e\düyê<ä ã÷s¡Ty® ê dü+düÿ è‹‘√ ø£*ùdÔ @eTe⁄‘·T+<√ n<˚ áHê&ÉT
eTq≈£î ø£ì|ædTü qÔ ï dü+düÿ è‹.
n+<äTe\¢ düV≤ü »+>±H˚ uÛ≤s¡rj·T dæìe÷ dü+düÿ è‹ ≈£L&Ü $TÁX¯eT+>±H˚
ñ+≥T+~. yê´bÕs¡ <äèwæ‘º √ #·÷ùdÔ Ç~ yêfi¯fl≈£î nedüs+¡ ≈£L&Ü. á <˚XÁ¯ |ü»\˝À
n‘·´~Û≈£î\T |òüP´&É˝Ÿ eédüú <√|æ&ûøÏ >∑Ts¡sTTq yêfi¯ófl ø±e&É+ e\q
238
X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ +, e÷ uÛ÷Ñ $T
uÛÑ÷kÕ«e÷´ìï q÷{ÏøÏ q÷s¡T XÊ‘·+ ñqï‘·+>± #·÷ù| ø£fi¯\T Çø£ÿ&É
neTTà&ÉTb˛e⁄. ñqï‘·+>± |üP]Ô>± Vü‰©e⁄&é ‘·sV¡ ‰ü ˝À rdæHê »q+ Ä<ä]+#·sT¡ .
n˝≤>∑ì ~>∑C≤]q s¬ +&ÉT dü+düÿ è‘·T\ düyT˚ àfi¯q+ @ esêZ˙ï dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ ˝· <Ò Tä .
ªeT÷&Û»É q+μ n_ÛsT¡ #·T\≈£î ‘·>≥Z∑ Tº rj·T&É+ ã÷s¡Ty® ê ñ<ës¡yê~øÏ q#·Ã<äT.
ªno¢\‘·μ≈£î ô|<ä›|”≥ y˚j·T&É+ Áu≤Vü≤àDT&çøÏ q#·Ã<äT. nsTT‘˚ Áu≤Vü≤àDT&ÉT
(eT+∫ ã÷s¡Ty® ê ø£<ë) ªn\>±»Hêìïμ dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ &· ÜìøÏ n≥Te+{Ï no¢\‘·
nedüse¡ Tì, ˝Òøb£ ˛‘˚ yê´bÕs¡+ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+ ø±<äì ‘·qqT ‘êqT düe÷<Ûëq
|üs¡T#·T≈£î+{≤&ÉT. nsTT‘˚ @<√ ˇø£ s√E n‘·qT ‘·q ndü\T s¡÷|ü+
#·÷|ækÕÔ&TÉ . n<˚ X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ +.
X¯+ø£sêuÛÑs¡D+
≈£î|¢ +Ôü >± #ÓbÕŒ\+fÒ Ç~ dü+^‘·+ |æ∫Ã ñqï ˇø£ Áu≤Vü≤àDT&ç ø£<.ä∏
(X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ sê>∑+ bÕ&É&+É ˝À n‘·qT düTÁ|üd<æ Tä &Δ TÉ ) á Áu≤Vü≤àDT&ÉT dü+^‘·+
ø√dü+ @yÓTHÆ ê #˚kÕÔ&TÉ . dü+^‘êìï Áù|$T+#˚ ˇø£ y˚X´¯ ≈£L‘·T] |üø+å£ eVæ≤+∫
ÄyÓT ø√dü+ dü+|òTü ãVæ≤wüÿs¡D≈£î ≈£L&Ü dæ<|Δä &ü ‘É ê&ÉT. yêfi¯ófl ì»+>±H˚ yÓ*y˚ùdÔ
Ä ø√bÕqï+‘ê ‘·q Çwüº<Ó’e+ MT<ä #·÷|æ+∫ ñs¡TeTT\T yÓTs¡T|ü⁄\‘√
≈£î+&Éb˛‘·>± esê¸ìï s¡|Œæ kÕÔ&TÉ . n|üd«ü s¡+ bÕ&ç+<äì ‘·q ≈£îe÷¬sÔ ô|[flì
<ë<ë|ü⁄ #Ó&É>={Ïºq+‘· |üì #˚kÕÔ&ÉT. ÄyÓT≈£î kÕj·T+ #˚j·TuÀsTTq+<äT≈£î
ô|[flø=&ÉT≈£îqT ≈£L&Ü _ø£ÿ#·∫Ãb˛j˚T˝≤ #˚kÕÔ&TÉ . yÓTT‘·+Ô dæìe÷˝À ˇø£ dü+<˚X+¯
eTq #Óe⁄\qT b˛f…‹ÔdüTÔ+~. dü+^‘·+, ø£fi¯\T ñqï~ ø±yÓ÷Á<˚ø±*ï
s¬ #·Ã>=≥º&ÜìøÏ ø±<äT. ˝ÒãsY ø±¢dt (Ä+Á<ÛTä \≈£î Çwüyº TÓ qÆ e÷≥˝À #ÓbÕŒ\+fÒ)
no¢\ n_ÛsT¡ #·T\qT dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ &· ÜìøÏ ø±<äT. n$ ñqï~ ªn<Ó«’ ‘· dæ~μΔ øÏ,
ªneTs¡‘«· \_ΔμøÏ. á dæìe÷ ø=+<ä] ø√düyT˚ nqï uÛ≤e+ ø£*–+#˚ Á|üjT· ‘·ï+
yÓTT<ä{Ï qT+∫ ∫e]<ëø± ø£ì|ædTü +Ô ~. mes√ ø±yÓT+{Ÿ #˚dqæ ≥Tº Ç~ ªyêfi¯fl≈£îμ
(n\>± »HêìøÏ) ns¡eú Tj˚T´ dæìe÷ ø±<äT.
e÷ uÛ÷Ñ $T
nsTTHê qj·÷ e\düyê<ä kÕ+düÿ è‹ø£ u≤ìdü‘ê«ìøÏ X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ +
˝≤+{Ï |òü≈£îÔ |òüP´&É˝Ÿ dæìe÷\T ø±<äT Á|ü‘êé÷ïj·T+. <ëìøÏ dü¬s’q
239
Á|ü‘êé÷ïj·T+ #·÷|æq |òüTq‘· ªe÷ uÛÑ÷$Tμ dæìe÷≈£î <ä≈£îÿ‘·T+~.
(ÁbòÕ+{ÏjT· sY˝À Ç~es¡øπ BìMT<ä ∫qï düMTø£å e∫Ã+~.) 1940 <äXø¯ +£
s¬ +&√ ns¡ú uÛ≤>∑+˝À »]–q ‘Ó\+>±D s¬ ‘’ ê+>∑ ‹s¡T>∑Tu≤≥T Bì Ç‹eè‘·+Ô .
ÁbÕs¡+uÛ+Ñ ˝Àì ‘·&uÉ ≤≥¢qT kÕ+πø‹ø£ $wüj÷· \T u≤>± ‘Ó*dæq $eTs¡Ù≈£î\T
‘·|ü|ü≥º#·TÃ. n˝≤π> ø=+<äs¡T q≥T\T Á>±MTD ‘Ó\+>±D e÷+&É*ø£+˝À
dü]>±Z e÷{≤¢&˝É øÒ b£ ˛j·÷s¡T. eTTK´+>± \+u≤&ç ne÷àsTT bÕÁ‘·<ëÛ ] e÷{≤¢&qç
uÛ≤wüsTT‘˚ H˚qT @ \+u≤&Ü ne÷àsTT H√{≤ $ì ms¡>q∑ T.
≈£î|¢ +Ôü >± Bì ø£<ä∏ ÇB ` q˝§Z+&É õ˝≤¢˝Àì ˇø£ 50 y˚\ mø£sê\
»MT+<ës¡T e<ä› J‘·>±&ç ø=&ÉT≈£î sêeTj·T´. ∫qï|üŒ{Ï qT+N ‹s¡T>∑Tu≤≥T
eTqdü‘Ô «· + ñqï sêeTj·T´ nD∫y˚‘· uÛ]Ñ +#·˝øÒ ,£ Á>±eT+ e~*, ôV≤’ <äsêu≤<é
yÓ[fl ˇø£ ø£sêà>±s¡+˝À |üìøÏ #˚s¡‘ê&ÉT. nø£ÿ&É ˇø£ ø£eT÷´ìdüTº ø±]àø£
Hêj·T≈£î&çì ø£\TdüT≈£î+{≤&ÉT. n‘·ì qT+∫ sêeTj·T´, n‘·ì‘√bÕ≥T dæìe÷
Áù|ø£≈å î£ \T ≈£L&Ü n<äq|ü⁄ $\Te n+fÒ @$T{À, nø√ºãsY $|üe¢ eT+fÒ @$T{À
‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T. Ä ‘·sê«‘· sêeTj·T´ ‹]– ‘·q Á>±e÷ìøÏ e∫Ã, nø£ÿ&É
‹s¡T>∑Tu≤≥T˝À ø°\ø£bÕÁ‘· eVæ≤kÕÔ&TÉ . á ‹s¡T>∑Tu≤≥T, n|üŒ{Ïøπ ;≥\Tyê]
ñqï ìC≤yéT bÕ\qô|’ $»j·T+ kÕ~ÛdüTÔ+~ ø±˙ uÛ≤s¡rj·T ôd’Hê´ìï
m<äTs√ÿ˝Òøb£ ˛‘·T+~. uÛ≤s¡‘· ùdq\ #˚‹˝À ªXÊ+‹ uÛÁÑ <ä‘\· Tμ ‹]– kÕú|+æ |üã&˚
Áø£eT+˝À sêeTj·T´ #·ìb˛‘ê&ÉT.
$X‚¢wüD≤‘·àø£+>± #·÷ùdÔ á ∫Á‘·+˝À yÓT#·TÃø√<ä>∑Z n+XÊ\T #ê˝≤
ñHêïsTT. ˇø£ ¬s’‘·T ø±]à≈£î&ç>± |ü]es¡Ôq #Ó+<ä&É+, ÁXÊ$Tø£ #Ó’‘·Hê´ìï
n+<ä T ø√e&É + , ‹]– ‘· q Á>±e÷ìøÏ e∫Ã Á|ü C ≤kÕ«$Tø£ $|ü ¢ y êìï
ø=qkÕ–+#·&+É — Ä~yêdæ Ä~yêùd‘·sT¡ \ eT<Û´ä ◊ø£´‘· nedüsêìï H=øÏÿ#Ó|Œü &É+
(\+u≤&Ü ne÷àsTT|ü≥¢ sêeTj·T´ Áù|eT BìøÏ Á|ürø£)— C≤rj·T ã÷s¡Ty® ê>±
|æ\eã&˚ eédüú uÛÑ÷kÕ«eT´ eédüú‘√ sêJ|ü&çq yÓ’Hêìï #·÷|ü&É+
(ôV≤’ <äsêu≤<é≈î£ bÕ]b˛sTTq s¬ &ç¶ »MT+<ësY b˛©düT #·s´¡ ‘·sê«‘· ‹]– Á>±e÷ìøÏ
e#˚Ãdü]øÏ n‘·ì ùwsê«DÏ b˛sTT, ‘·\MT<ä ø±+Á¬>dt {À|” sêe&É+ BìøÏ n‹
düT+<äsy¡ TÓ qÆ Á|ürø£)— ìC≤yéT‘√ b˛sê&çHê, ø±+Á¬>dt Á|üuTÑÛ ‘·«+ øÏ+<ä eT∞fl
240
X¯+ø£sêuÛsÑ D¡ +, e÷ uÛ÷Ñ $T
»MT+<ësY Ä~Û|‘ü ´· + @s¡Œ&ç‘˚ <ëìï ÄyÓ÷~+#˚+<äT≈£î dæ<yΔä TÓ Æ b˛sTTq dü+|üqï
s¬ ‘’ T· es¡+Z ˝Àì <Ó«’ B uÛ≤yê\T ` yÓTT<ä˝q’… e˙ï Ç+<äT˝À #ê˝≤ yêdü$Ô ø£+>±
∫Á‹+#·ã&Ü¶sTT.
ø£fi¯ ø£seÔ¡ ´+ @$T≥qï eTq Á|üXï¯ ≈£î düe÷<Ûëq+ Çø£ÿ&É <=s¡T≈£î‘·T+~.
Á|ü»\≈£î >∑‘· $»j·÷\qT, yÓ’|òü˝≤´\qT >∑Ts¡TÔ#˚dü÷Ô >∑&É∫q kÕe÷õø£
ñ<äé÷\qT $X‚¢wædü÷Ô, Á|üC≤kÕ«$Tø£ $|ü¢yêìï eTT+<äT≈£î rdæ¬øfi‚fl+<äT≈£î
ñ|üj÷Ó >∑|&ü &É yÉ T˚ ø£fi¯ ø£seÔ¡ ´+ (Bì ns¡+ú &Ü≈£îýÓT+≥Ø #˚jT· eTì ø±<äT).
á <äèwæº qT+∫ #·÷dæq|ü⁄&ÉT ôV’≤<äsêu≤<é˝À e÷uÛÑ÷$T ∫Á‘·+ n‘·´~Ûø£
Á|üC≤<äsD¡ bı+<ä&+É #ê˝≤ Äq+<ä+ ø£*–+#˚ $wüjT· +. Bìï #·÷düTqÔ ïyês¡T
˝…ìHéì #·<Tä e⁄≈£îqï y˚T<Ûë$ es¡+Z ø±≈£î+&Ü ‘·eT s¡ø+Ô£ ˝À Ç+ø± ‘Ó\+>±D
b˛sê≥dü÷Œ¤]Ô ø£*– ñqï eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ , ÁXÊ$Tø£es¡Z Á|ü»\T ø±e&É+ m+‘√
dü+‘·è|æìÔ ø£*–düT+Ô ~.
241
>±+BÛ
ø£\&ÉT ø£\+&ÉH&Ó TÉ yê&ÉT ø£\&√ ˝Ò&√ nì
˝À>∑&É ˇø£ @qT>∑T Ä˝À#·q˝À |ü&+ç <ä≥
nì ll nqï≥Tº, yÓ÷Vü≤Hé<ëdt ø£s+¡ #·+<é >±+BÛ nH˚ e´øÏÔ á <Ûsä ê‘·\+
MT<ä q&ç#ê&Éì #Óù|Ô uÛ≤$‘·sê\ yêfi¯ófl ì»yÓ÷ ø±<√ nì $düàj·T+˝À |ü&‘É ês¡ì
Ä\“sYº ◊HédHº” é nHêï&É≥. e÷qeC≤‹ MT<ä >±ì Ä C≤‹ uÛ$Ñ ‘·e´+ MT<ä
>±ì ‘·q≈£î $XÊ«dü˝XÒ +¯ e⁄+<äqï nqTe÷HêìøÏ >∑÷&É ‘ê$e«ì Ä\¶dt Vü≤ø˘‡©
Væ≤eTo‘·\ y˚T<Ûdä Tü ‡≈£î >∑÷&É, yÓ÷Vü≤Hé<ëdt ø£s+¡ #·+<é >±+BÛ ªeTVü‰‘·Tà&˚μHê
nì ns¡&»É qT ù|J\ bÕ≥T ‘·]ÿ+∫ ∫e]øÏ ªÄj·Tq eTVü‰‘·Tà&ÉT nsTTHê
ø±≈£îHêï, Ç‘·s¡ düeTø±©q sê»ø°j·T Hêj·T≈£î\‘√ b˛*Ã#·÷ùdÔ, Äj·Tq
düT>∑+<Ûëìï yÓ<ä»\T¢‘·÷ ìÁwüÿ$T+#ê&Éì #Ó|üŒø£ ‘·|üŒ<äTμ nì rsêàì+#·ø£
‘·|üŒ˝Ò<äT. (He left a clean smell behind nH˚ Ä+>∑¢ qT&çø±sêìøÏ Ç~
ùd«#êÃ¤qTyê<äy÷Ó , $ø£≥ nqTdüsD¡ yÓ÷ ñuÛj Ñ T· uÛ≤wüE\„ T ‘˚˝≤Ã*). düT>∑+<Ûëìï
yÓ<»ä \¢&+É n>∑s=‘·T\Ô <Ûsä à¡ y˚T>±ì C≤‹Hêj·T≈£î\ |üì ø±<äT ø±ã{Ïº Vü≤ø˘‡©
rsêàHêìï ˇø£ $X‚w+ü >± uÛ≤$+#·øb£ ˛e#·TÃ. nsTTHê, Vü≤ø˘‡© Ä+π>j ¢ T· T&ÉT
ø±ã{°,º eTqeT+‘ê Ä+>∑¢ e÷qdü|⁄ü Á‘·T\+ ø±≈£îHêï #ê˝≤eT+~ Ä+>∑u¢ ≤Û cÕ
|ü⁄Á‘·T\+ ø±ã{°,º #Ó|⁄ü Œø√ø£ ‘·|Œü <äT. ø£˙dü+ n+<äTø√dü+ nsTTHê düsY ]#·s¶Y
nf…ºHéãs√ rdæq ª>±+BÛμ nH˚ bı&ç nø£åsê\ ù|s¡Tqï dæìe÷ >∑T]+∫
e÷{≤¢&TÉ ø√ø£ ‘·|Œü <äT.
düsY ]#·sY¶ nf…ºHéãs√ bes¡qï~ eTq≈£î nqedüs¡+. Äj·Tq ù|s¡T
eTT+<äTqï düsY nqï n\+ø£sD¡ |æÁ‘ê]®‘e· ÷ ˝Òø£ ô|s’ M¡ #˚jT· >± e∫Ã+<ë
nqï~ >∑÷&É eTq≈£î nqedüs+¡ . n‘·qT ª>±+BÛμ dæìe÷ b+<äT≈£î rXÊ&Éqï~
düè»q, pHé 1983

242
>±+BÛ
e÷Á‘·yT˚ Á|üdTü ‘Ô +· . dæìe÷ #·÷&Éøe£ TT+<˚ H˚H=ø£ ne>±Vü≤q≈£î e#êÃqT. @
uÛ≤$‘·sê\yêfi¯ófl >±+BÛ ø£\&√ ˝Ò&√ nì K∫Ã‘·+>± $düàj·T+ #Ó+<äT‘ês¡ì
◊HédHº” é nHêï&√, Ä ‘·sêìøÏ ` n+fÒ á ‘·sêìøÏ ` dü+X¯jT· ìeè‹Ô #˚d,æ
#·∫Ã <äV≤ü q dü+kÕÿsê\T »]–q nVæ≤+kÕ dæ<ëΔ+‘ê˙ï, dü‘ê´Á>∑V≤ü eT+Á‘ê˙ï
eT∞fl |ü⁄qs¡TJ®$+|üCÒùd kÕÁe÷»ýê<ä|ü⁄ ≈£îÁ≥ á dæìe÷ nqT≈£îHêïqT.
>±+BÛ e÷s¡+Z |ü≥¢ H˚{Ï j·TTe‘·s+¡ ˝À eT∞fl nb˛Vü≤\T ø£*+Z ∫, ÄHê&ÉT eTq
<˚X¯ <äfi≤Ø ã÷s¡Ty® ê esêZìøÏ n~Ûø±s¡e÷]Œ&ç #˚jT· &ÜìøÏ >±+BÛ @ $<Û+ä >±
‘√&ÉŒ&Ü¶&√ n<˚ $<Û+ä >± Ä n~Ûø±s¡+ ø=qkÕπ>+<äT≈£î á ø£˝À¢\ ‘·s+¡ ˝À ˇø£
kÕÁe÷»ýê<ä dæ˙ ìsêà‘· #˚dTü qÔ ï ñ&ÉT‘êkÕj·T+ á dæìe÷ nqT≈£îHêïqT.
Ä düV‰ü j·T+ b+<äT≈£î nedüse¡ TsTT+<ä+fÒ >±+BÛ e÷sêZìï düeT]Δ+#˚yêfi¯ófl`
Væ≤+kÕe÷s¡Z+ u…+>±˝Ÿ f…Ás¡]düTº\ e+{Ï ø=~›eT+~ ñÁ~≈£îÔ\qT e÷Á‘·y˚T
ø£~*+#·>∑\<ä˙, nVæ≤+kÕe÷s¡Z+ ˇø£fÒ Ád”Ô |ü⁄s¡Twü uÛÒ<ä+ ˝Ò≈£î+&É »q
kÕe÷Hê´ìï ø£~*+#·>\∑ <ä˙, n{≤¢ »qkÕe÷Hê´ìï ø£~*+#·>\∑ øÏ≥T≈£îqT
ø£ìô|≥º&+É >±+BÛ >=|üŒ‘·qeT˙ Á|ü#ês¡+ #˚dTü HÔ êïs¡T. nsTT‘˚ #ÓH’ ê $|üe¢ +,
Ä e÷s¡+Z ˝ÀH˚ |üjT· ì+∫ |òTü q+>± $»j·Te+‘·eTsTTq $j·T‘êï+, ˝≤y√dt,
ø£+|üP∫j·÷, õ+u≤uÒ«, ‘·~‘·s¡ C≤‹ $eTTøÏÔ b˛sê{≤\T á yê<ëìï ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+
#˚d,æ Á|üC≤|ü+<∏ë >∑qø£ e⁄+fÒ kÕj·TT<Ûä b˛sê≥+ \ø£˝å ≤~ eT+~ Á|ü»\qT
ø£~*+#·>\∑ <äì ãTTEe⁄ #˚kÕsTT.
dæìe÷ #·÷&É&É+‘√ Ä ne>±Vü≤q ‘ês¡Te÷s¡sTT+~. ‘ês¡Te÷s¡T
ø±e&É+‘√ ˇø£ eTÚ*ø£eTsTTq >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ä dü÷Á‘·+ >∑÷&É
ãTTEesTT+~. yêdüyÔ ê\≈£î ‘·sêÿìï CÀ&ç+∫ dæ<ëΔ+‘êìï ìs¡÷|æ+∫ dü+|üqï+
#˚jT· &É+ düss¡ TTq |ü]o\Hê |ü<‹Δä ne⁄‘·T+~ >±ì, Ä Áø£e÷ìï ‘·\MT<ä
ì\u…{Ïº dæ<ëΔ+‘·+ qT+&ç ‘·s¡ÿs <ë«sê yêdüÔyê\qT ìsêΔ]+#˚ Á|üj·T‘·ï+
nXÊÅd”Ôj·T+.
‘ês¡Te÷s¡T b+<äTø£sTT+<ä+fÒ, á dæìe÷ #·÷dæq yê¬se«]ø° >±+BÛ
nHêï, nVæ≤+kÕ e÷s¡eZ THêï, ø±+Á¬>dt bÕØº q&ç|qæ C≤rj·T ñ<äéTeTHêï,
>ös¡e+ ø£\>∑<Tä . Ç<Óøÿ£ &ç ñ<äéT+, Mfi‚fl+ Hêj·T≈£î\T nì|ædTü +Ô ~. ñ|ü⁄Œ
243
dü‘ê´Á>∑V‰ü ìï C≤rj·T #Ó‘’ H· ê´ìï y˚T˝§ÿ*|æq ˇø£ |òTü qeTsTTq ñ<äéTeTì
bı>∑&>É ± ∫qï|ü⁄Œ&ÉT dü÷ÿ˝À¢ #·<Tä e⁄≈£îqï yêfi¯fl≈£î Ä dü‘ê´Á>∑V≤ü + d”qT #·÷ùdÔ
dæ>ìZ∑ |ædTü +Ô ~. ã*|üXó¯ e⁄˝≤¢>∑ ˇø=ÿø£ÿkÕ] nsTT<˚deæ T+~ b˛©düT\ #˚‘T· \˝ÀøÏ
b˛e&É+, Á|ü‹|òTü {Ï+#·≈î£ +&Ü ˝≤Øƒ<ãÓ “\T ‹q&É+, |üøÿ£ H˚ s¬ &û>± e⁄qï yêfi¯fl
uÛ≤s¡´\÷ #Ó˝fi¢… S¯ ¢ ‘·\T¢\÷ (Çø£ÿ&É >∑÷&É yêfi¯ófl ùd$ø£˝)Ò yÓ+≥H˚ |ü&bç ˛sTTq
yêfi¯flqT ˝ÒeBdæ |üøÿ£ ≈£î rdüT≈£îb˛sTT ø£≥T¢ ø£≥&º +É , eT∞fl eTs=ø£ nsTT<äTeT+~
e<Û´ä dü˝Δ ≤ìøÏ u…<Tä s¡T‘·÷ eTT+<äT≈£î sêe&É+, .... #·÷düT+Ô fÒ nVæ≤+dü ù|]≥
Ä&É T ‘· T qï bò Õ s¡ T ‡ nì|æ d ü T Ô + ~. »≥T¢ » ≥T¢ > ± yÓ [ fl <Ó ã “\T‹ì ø£ ≥ T¢
ø£{+ºÏ #·Tø√ø£b˛‘˚, ˇ≈£îÿeTà&ç>± n+<äs÷¡ ‹s¡>ã∑ &ç‘˚ ø±\TŒ\T »]– Ç<äs› T¡
eTT>∑TsZ T¡ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒsTTHê \ø£å ´+ HÓsy¡ s˚ T¡ ‘·T+~ >∑<ë nqï dü+<˚V≤ü +
b≥Te+{Ï yê]¬øH’ ê sêø£e÷q<äT.
eT] nVæ≤+kÕe÷s¡+Z |ü≥¢ >ös¡e+ ø£*–+#·˝øÒ b£ ˛‘˚, nf…Hº ãé s√ á
dæìe÷ b+<äT≈£î rdæq≥Tº? düe÷<Ûëq+ ø±yê\+fÒ dæìe÷˝À @eTT+<√,
@s ˝Ò<√ ˇø£kÕ] >∑eTì<ë›+. yÓTT‘·+Ô dæìe÷˝À uÛ≤s¡‘<· X˚ d¯ Tü \Ô bÕÁ‘·∫Á‘·D
Áù|ø£≈å î£ \qT Äø£]¸+#˚≥≥Tº ˝Ò<Tä . >±+BÛ qT+&ç õHêï es¡≈î£ be«s¡÷ BìøÏ
$TqVü‰sTT+|ü⁄ ø±<äT. uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ #·]Á‘· ‘Ó*j·Tì yêfi¯fl≈£î á dæìe÷ #·÷|æ+∫
n+<ä]ø£+fÒ ã\eTsTTq e´øÏ‘Ô «· + >∑\ eTìwæ>± ø£qã&É~¶ be«s¡ì n&ç–‘˚
>±+BÛ ø±<äT, HÓÁVüA ø±<äT, ªñ≈£îÿeTìwæμ düsê›sY |üf\Ò ÷ ø±<äT, #ê¬sd¢ t Ä+Á&É÷dt
nì düe÷<Ûëq+ #ÓãT‘ês¡T. >±+BÛì ˇø£ eTVü‰‘·Tà&ç>± ø±ø£ ªe÷eT÷\T eTìwæμ>±
#·÷|æ+#˚ Á|üjT· ‘·ï+˝À yÓÁ]u≤>∑T\yê&ç>± #·÷|æ+#ê&ÉT. HÓÁVüAqT e]í+#ê\+fÒ,
ôV≤’ <äsêu≤B qT&çø±s¡+˝À, ªVü≤Ö˝≤μ ˝≤>± ñHêï&ÉT. düsê›sY |üf˝Ò Ÿ, |ü>\∑ +‘ê
Ä|òd” Tü ˝À bòÕ´qT ÁøÏ+<ä ÁX¯$T+∫ kÕj·T+ø±\+ ø£ã¢ T“˝À f…˙ïk˛ ù|ø£eTTø£ÿ˝À
Ä&ÉT≈£îH˚ N≈£L ∫+‘ê ˝Òì u≤´+≈£î e÷H˚»sY ˝≤>∑THêï&ÉT. ÄC≤<é q\¢øfi£ fl¯ <ë›\÷
|æ*¢ >∑&É¶eT÷ H√{Ïì+&Ü qeP« #·÷ùdÔ qyêuŸ U≤Hé<ëHé˝À |ü⁄{Ïºq $˝≤dü
|ü⁄s¡Twüß&Éì|ædTü +Ô ~. eTVü≤eTà<é Ä© õHêï Væ≤+B dæìe÷ $\Hé˝≤>∑THêï&ÉT.
(yÓTT<ä{Ï 15 Øfi¯Sfl |òTü sêHê yê´bÕs¡dTü &Ô ˝ç ≤ ø£qã&ç, ÄK] Ø\T˝À ndü\T
$\Hé>± ãj·T≥ |ü&‘É ê&ÉT #·÷&É+&ç, Ä s¡ø+£ ).
244
>±+BÛ
njÓ÷´, eTq C≤rj·T Hêj·T≈£î\qT Ç+‘·>± n>ös¡e|ü]#ê&˚ nì
u≤<Û|ä &ü Ü*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä . ìC≤ìøÏ MfiËe¢ «s¡÷ Ç+‘·ø+£ fÒ >ös¡yêìøÏ ns¡TΩ\T
ø±s¡T. ø±ì $wüjT· + n~ ø±<äT. nf…Hº ãé s√ á dæìe÷qT m+<äT≈£î rkÕ&Éqï~
$wüjT· +.
dæìe÷qT Ç+ø=+#Ó+ ˝À‘·T>± |ü]o*<ë›+. >±+BÛ nq>±H˚ eTq
ø£+<ä]ø° >∑Ts¡TÔ ø=#˚Ã~ Äj·Tq>±s¡T ∫qï|ü⁄Œ&ÉT <=+>∑‘·q+>± ‹qï y˚Tø£
e÷+dü+, ø±*Ãq b+–* ;&û. Ä $wüj÷· \T dæìe÷˝À ˝Òe⁄. (Ç<˚<√ ≈£îÁ≥
nì Hê n_ÛÁbÕj·T+ ø±<äT, $wüjT· + #Ó|⁄ü ‘·THêïqT). dæìe÷ <äøDåÏ ≤Á|òøæ ±˝À
ÁbÕs¡+uÛeÑ Te⁄‘·T+~. nø£ÿ&ç uÛ≤s¡rj·TT\ MT<ä <äøDåÏ ≤Á|òøæ ± Á|üuTÑÛ ‘·«+ $~Û+∫q
Ä+ø£\å ≈£î e´‹πsø£+>± >±+BÛ ˇø£ ñ<äéT+ q&ÉT|ü⁄‘ê&ÉT. Á|üuTÑÛ ‘·«+ eT+ps¡T
#˚dqæ bÕdüT\qT ø±\u…&‘É ê&ÉT. ø=&ç‘˚ <Óã“\T ‹+{≤&ÉT. MT{Ï+>∑T\T ô|{Ïº
‘·&ãÉ &ÉT‘·÷ e÷{≤¢&‘É ê&ÉT. b˛©düT\T ø={ÏHº êdüsπ b<äTs¡T‹s¡>≈∑ L£ &É<˙ä , Væ≤+dü≈î£
Á|ü‹Væ≤+dü düe÷<Ûëq+ ø±<ä˙ #ÓbÕÔ&TÉ . MT{Ï+>∑T ˇø£ >±´\Øe⁄qï Vü‰\T˝À
»s¡T>∑T‘·T+~. ñ<äéT+ dü«uÛ≤yêìøÏ nqT>∑TD+>±H˚, Vü‰\T ÁøÏ+~ uÛ≤>∑+˝À
|òTü sêHê e´≈£î\Ô T ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T. >±´\Ø˝À ≈£L*yêfi¯ófl ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T. ˇø£ÿ
≈£L* n‘·qT e÷Á‘·+ ø=+‘· ndü+‘·è|æÔ ø£q|üsT¡ kÕÔ&TÉ >±ì, ‘·«s¡˝À n‘·ì‘√u≤≥T
nø£ÿ&ÉTqï yêfi¯fl+‘êªVæ≤bıïf…CÆ Ÿμ nsTTq≥Tº >±+BÛì nqTdü]kÕÔsT¡ . >±+BÛ ‘·è|æ>Ô ±
>±* |”\TÃ≈£î+{≤&ÉT. >±+BÛì eTVü‰‘·Tà&ç>± ø±ø£ ˇø£ e÷eT÷\T eTìwæ>±,
#ê˝≤ kÕ«uÛ≤$ø£+>± ∫Árø£]+#ê&Éì #ê˝≤eT+~ nf…Hº ãé s√qT yÓT#·TÃ≈£îHêïs¡T.
nsTT‘˚ á Áø£eT+˝À ‘·øÿÏ q yêfi¯fl+<ä]˙ >∑÷&É (‘Ó\y¢ êfi¯flqT $TqVü‰sTTùd)Ô
kÕ«uÛ≤$ø£+>± >±ì, e÷eT÷\T eTqTwüß\T>± >±ì ø±ø£ >±+BÛ #·T≥÷º
|ü]ÁuÛ$Ñ T+#˚ eTs¡u§eTà\T>± ∫Árø£]+#ê&Éqï $wüjT· + be] ø£+{≤ |ü&˝É <Ò Tä .
<äøÏåD≤Á|òæø± qT+&ç uÛ≤s¡‘·<˚XÊìøÏ >±+BÛ ‹]–e#˚Ã d”qT >∑÷&É BìøÏ
nqT>∑TD+>±H˚ e⁄+~. <˚X+¯ ˝Àì ªC≤rj·THêj·T≈£îμ \+<äs÷¡ >±+BÛ bÕ<ë\
<ä>sZ∑ ¡ $\¢eTTà\T |ü&d˚ æ nÅddÔü Hü ê´dü+ #˚dæ Çø£ ˙<˚ á ñ<äéT Hêj·Tø£‘«· +
nì <ä+&É+ ô|{Ïqº +‘· |üì #˚kÕÔsT¡ . >±+BÛøÏ e÷Á‘·+ (ªe÷eT÷\T eTìwæμ
>∑qTø£) b≥÷ bÕ\TuÀ<äT, s¬ ˝’ ø… ÿÏ <˚Xe¯ T+‘ê ‹]– ekÕÔ&TÉ . b+<äTø£+fÒ ªndü\Tμ
245
Á|ü»*ï ø£\e&É+ ø√dü+. (yÓTTqïH˚ >∑<ë, >±s<Û̊jT· e÷J k˛wü*düTº ªsƒê≈£LsYμ
#·+Á<äX‚KsY n<˚ ñ<˚›X¯´+‘√ ø£Hê´≈£îe÷] <ä>∑Zs¡ ãj·T\T<˚] }s¡÷s¡÷
‹s¡T>∑T‘·THêï&ÉT! bÕ‘· yêdüq Ç+ø± b˛˝Ò<Tä .) ø£*dæq Á|ü»\˝À <Óq’ ý˚T ‘·|Œü
b˛sê≥+ ø£qT|æ+#·˝Ò<äT ø±ã{Ïº <ÛÓ’s¡´+#˚dæ düVü‰j·Tìsêø£s¡D≤, dü‘ê´Á>∑Vü≤+
e¬>s’ ê Á|üø{£ kÏ ÕÔ&TÉ >±+BÛ. Væ≤+dü HÓ‹’ ø£+>± ‘·|Œü ˙, nVæ≤+ùd eTq e÷s¡eZ T˙
ìùw<Û+ä ô|&É‘ê&ÉT. Á|ü»\T Ä ìùw<Ûëìï bÕ{Ï+#·ø£ #ÍØ#Ísê˝À b˛©düT ùdwº Hü qé T
ø±\u…{ºÏ b˛©düT\qT #·+|æ‘˚ ñ<äé÷ìï $s¡$T+#·T≈£î+{≤&ÉT. Ç~ ‘Ó*dæq
ø£<∏˚. ñ<äéT $s¡eTD >∑T]+∫ ÄHê&ÉT ‘·øÏÿq ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\T
@eTqT≈£îHêïs√ ‘Ó©<äT>±ì, dæìe÷˝À e÷Á‘·+ ªøÏ+μ nqs¡+fÒ nã<äeΔ Te⁄‘·T+~
>±˙, n+‘·ø£+f… b≈£îÿe e÷Á‘·+ nqs¡T. ˇø£ÿ õHêï e÷Á‘·y˚T >±+BÛ
#ê<äkÕÔ\|ü≥¢ ndü+‘·è|æÔ ø£qãs¡TkÕÔ&TÉ ($\Hé ø£<ë eT]). $T–*qyêfi¯fl+‘ê
düy÷Ó àVü≤HêÅd+Ôü Á|üj÷Ó –+∫q≥Tº >±+BÛì nqTdü]kÕÔsT¡ . n≥T ‘·sT¡ yê‹ #·]Á‘·
n+‘ê (<ä+&ç, #·+bÕs¡Hé dü‘ê´Á>∑V‰ü \qT $TqVü‰sTTùd)Ô >±+BÛ sê≥ï+‘√ q÷\T
e&É ø £ & É + , ÄÁX¯ e T+˝À y˚ T ø£ | æ \ ¢ ≈ £ î Hê≥TyÓ ’ < ä ´ + #˚ j · T &É + , ‘· q qT
<ä]Ù+#·Tø√e&ÜìøÏ e∫Ãq bÕXÊÃ‘·´ bÕÁ‹πøj·TT\≈£î ‘·q nVæ≤+kÕ dü‘ê´Á>∑V‰ü \
dæ<ëΔ+‘êìï $e]+#·&É+, yÓs¡dæ ˇø£ yÓÁ]u≤>∑T\yê&ç>±, #·]Ã˝Ÿ e÷≥˝À¢
#ÓbÕŒ\+fÒ >√∫bÕ‘· düHê´dæ>± (half naked fakir) Á|üe]Ô+#·&É+. Ç˝≤
ñ+≥T+~. ‘·øÏÿq ªC≤‹ Hêj·T≈£îμ\+‘ê >±+BÛ ÄÁX¯eT+˝À Ä eTVü‰‘·Tà&ç
Ä»„\ ø√dü+ b<äTs¡T#·÷dü÷Ô |ü&>ç ±|ü⁄\T ø±kÕÔsT¡ . yÓTT<ä{À¢ ÄÁX¯e÷ìøÏ sêe&É+
n+<äs÷¡ n<˚<√ equÛÀ»Hêìø£qï≥Tº ekÕÔsT¡ . e∫Ãq ‘·sT¡ yê‘· sê»ø°j÷· \
dü+>∑‹ <˚e⁄&ÓsT¡ >∑T, q÷\T e&Éø&£ +É >∑÷&É H˚sT¡ Ã≈£îqï≥Tº ø£qã&ÉsT¡ . >±+BÛ
yÓÁ]‘·Hêìï yÓÁ]qe⁄«\‘√ düV≤æ dü÷Ô ≈£Ls¡TÃ+{≤s¡T. #ÓH’ ê $j·T‘êï+ ‘·~‘·s¡
<˚XÊ\ $eTTøÏÔ b˛sê≥ ø£<\ä∏ ‘√ |ü]#·jT· + ñqïyêfi¯ófl, Ç~ @ C≤‹ nsTTHê
>∑]«+#·<>ä Z∑ C≤rjÓ÷<äéTe÷ nì Á|ü•ï+#·Tø√ø£ ‘·|Œü <äT.
eTs¡sTT‘˚ eTq Á|üXï¯ Ç+ø± n˝≤π> e⁄+&çb˛sTT+~. nf…Hº ãé s√ á
dæìe÷ b+<äT≈£î rdæq≥Tº? s¬ +&ÉTeT÷&˚fifl¯ ÁøÏ‘+· Ä+>∑¢ e÷qdü |ü⁄Á‘·T\sTTq
uÛ≤s¡rj·TT\˝À Ç+‘·≈î£ düeT+>± <äTe÷s¡+ sπ |æq ø±\Hé‡, ˝≤|æjT· sY\ Freedom
246
>±+BÛ
at Midnight nH˚ |ü⁄düøÔ ±ìï >∑Ts¡TÔ ‘Ó#T· Ã≈£î+fÒ ns¡eú Te⁄‘·T+~. Ä |ü⁄düøÔ ±ìø°
á dæìe÷≈£L yÓq≈£îqï~ X‚«‘·C≤‹ <äTs¡V≤ü +ø±s¡+ ø±≈£îHêï X‚«‘· C≤‹ Wqï‘·´
uÛ≤e+. Ä Wqï‘·´ uÛ≤e+ q\¢yêfi¯flqT <˚«wæ+#·<Tä . |òTü sêHê >∑èVæ≤DT\T |æ\T¢\q÷,
u§#·TÃ≈£îø£ÿ\q÷ Áù|$T+∫q≥Tº Áù|$TdüTÔ+~. yê‘·‡\úÛ≤e+ (Ç+^¢wüß˝À
patronising attitude) <ëì dü«uÛ≤e+. #·÷kÕsê á q\¢yÓ<Ûäe\T b+‘·
‘Ó*esTTq yêfiÀfl nì eTT]dæb˛‘·T+~. #·]Ã˝Ÿ nVü≤+ø±s¡+‘√ >±+BÛì >√∫bÕ‘·
düHê´dæ nHêï&ÉT. Ä nVü≤+ø±s¡+ nf…Hº ãé s√˝À eTT]ô|+>± e÷] dæìe÷˝À
#ê¬sd¢ t Ä+Á&É÷dt s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. >±+BÛì eTVü‰‘·Tà&ç>± ø±ø£ ªe÷eT÷\T
eTìwæμ>± #·÷ù| Á|üjT· ‘·ï+ yÓqø£ ñqï~ n<˚. ‘·q≈£î eTT#·Ã≥>± nì|æ+∫q
á q\¢yêfi¯fl ìsê«ø±ìï ∫Árø£]+∫ kÕ{Ï ‘Ó\y¢ êfi¯fl eTT+<äT Á|ü<]ä Ù+#·T≈£îHêï&ÉT.
neTTà&ÉTb˛‘√+~ ø±ã{Ïº eTq <˚X+¯ ˝À >∑÷&É neTTà‘·THêï&ÉT>±ì, Ç~ eTq≈£î
#·÷|æ+#·&ÜìøÏ rdæq dæìe÷ ø±<äT.
nsTT‘˚ uÛ≤s¡‘· C≤rj·T ñ<äé÷ìï Ç{≤¢ eTT]ô|+>± ∫Á‹+#·&+É ˝À
ø=+‘· Çã“+~ e⁄+~. Á|ü»\+<äs÷¡ >√∫bÕ‘·sêj·TTfi¯flsTT‘˚ ø±e#·TÃ >±ì
>±+BÛ ˝≤>∑ uÀ>∑dt |òüø°s¡T¢ ø±s¡T. Hêj·T≈£î\˝À >∑÷&É HÓÁVüAe+{Ï yêfi¯ófl
bÕXÊÃ‘·T´\ ø£fifl¯ ≈£î eTT<=›#Ã˚ eT+∫ u≤\Ts¡>± ø£qã&Ée#·TÃ>±ì, n+<äs÷¡
n{≤¢+{Ï yêfi¯ófl ø±s¡T. n+<äTøπ á dæìe÷˝À HÓÁVüA, |üf˝Ò Ÿ, ÄC≤<é\qT
#·÷|æ+#ê&ÉT >±ì düTuÛ≤wt uÀdüTH√, n+uÒ&ÿÉ sYH√, »j·TÁ|üø±XŸ Hêsêj·TDYH√
#·÷|æ+#·˝Ò<äT (ø±+Á¬>dt Hêj·T≈£î\ dü+>∑‘˚ e÷{≤¢&ÉT≈£î+<ë+, Ç‘·s¡T\qT
nf… º H é ã s√ b{≤¢ > ∑ ÷ #· ÷ |æ + #· u À&É T ). nVæ ≤ +kÕ‘· à ø£ + >± yÓ T T<ä \ sTT
nVæ≤+kÕ‘·àø£+>±H˚ eTT–dæq <ä+&ç dü‘ê´Á>∑Vü≤+, #·+bÕs¡Hé dü‘ê´Á>∑Vü≤+
ø£qã&É‘êsTT >±ì s¬ \’ T|ü{≤º\q÷ ø£s¬ +≥T r>∑\q÷ }&É;øÏ s√&Éq¢ ÷ Á_&û\® qT
<Ûä«+dü+ #˚dæq øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+ Á|üdüπøÔ ˝Ò<äT. Á|ü»\+{≤sê,
ªeTVü‰‘êà>±+BÛø° C…μ’ nq&É+ ‘·|Œü yê]øÏ y˚sπ bÕÁ‘· ˝Ò<Tä . ∫e]øÏ bÕ‘· ø±+Á¬>dt
Hêj·T≈£î˝˝À >∑÷&É >√K˝Ò ø£qã&É‘ê&ÉT >±ì ‹\ø˘ ø£qã&É&ÉT. nVæ≤+dü
eTT<=›∫Ãq≥Tº Væ≤+dü eTT<äT› sê<äT.
ˇø£ s¡ø+£ >± Ç+<äT˝À ndü+ø£*Œ‘· e´+>∑´+ ñ+~. nf…Hº ãé s√ X‚«‘·C≤‹
Wqï‘·´ uÛ≤yêìøÏ ø±+Á¬>dt ñ<äéT+ \ø£ÿ|æ&‘É \· Ä≥˝≤>± ø£ì|æ+∫+~. <ëì|ü≥¢
247
‘·q≈£îqï eTT]bÕìï e´ø°øÔ ]£ +#·&ÜìøÏ dæìe÷˝À Á|ü‹d”qT˝Àq÷ Áù|ø£øå £ kÕúq+˝À
ˇø£ ‘Ó\e¢ Tìwæì Á|üyX˚ ô¯ |&É‘ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï dü>+∑ es¡≈î£ #ê¬sd¢ t Ä+Á&É÷dt, Ä
‘·sT¡ yê‘· MTsêuÒH,é ‘·sT¡ yê‘· eTT>∑TsZ T¡ bÕXÊÃ‘·´ |üÁ‹ø± $˝ÒKs¡T\T á kÕúq+˝À
e⁄+&ç X‚«‘·C≤‹ Á|ü‹ì<ÛTä \T>± Ä Ä≥qT #·÷dæ Äq+~kÕÔsT¡ . Ç+<äT˝À e´+>∑´+
bø£ÿ&ÉT+<ä+fÒ`Ç<ä+‘ê ãVüQXÊ Hê´j·Ty˚T ø±e#·TÃ. ø±+Á¬>dt ñ<äéT+
ì»+>±H˚ \ø£ÿ|æ&É‘·\ Ä≥˝≤>± q&ç∫ ñ+&Ée#·TÃ. n{≤¢ nì nf…ºHéãs√
d”]j·Tdt>± yê~ùdÔ eTq≈£î nuÛ´Ñ +‘·s+¡ ñ+&Éøb£ ˛e#·TÃ. ø±ì eTq+ Ä dü‘ê´ìï
X‚«‘·C≤‹ <äTs¡V≤ü +ø±s¡+ <ë«sê ‘Ó\TdüTø√yê*‡ sêe&É+ u≤<Ûëø£s+¡ .
248
ª|”|ü⁄˝Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ
ªqø£‡˝…’≥T u…&É<äμ bÕ\ø£esêZ\T Á|ü#ês¡+ #˚d÷ü qÔ ï ne>±Vü≤qπø
ˇø£ u…&<É sä TT ≈£Ls¡TÃ+~. ìC≤ìøÏ ndü\T u…&<É ä ø£+f… á u…&<É ˚ b≈£îÿesTT+~.
|üÁ‹ø£\˝Àq÷, Ç‘·s¡ y˚~ø£\ qT+&ç e´ø£ÔeTe⁄‘·Tqï Ä+<√fi¯q≈£î eT÷\+
Ç<˚. qø£‡˝…≥’ ¢ >∑T]+∫ Á|ü»\≈£î ‘êeTT ø£*–+#·<\ä #·T≈£îqï ne>±Vü≤qqT
#·øÿ£ >± ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£îHêïeTì yêfi¯ófl nqT≈£îqï|ü⁄Œ&É˝≤¢ #·]Á‘· s¬ +&É&TÉ >∑T\T
eTT+<äT≈£îb˛sTT ‹]– ø=‘·Ô ne>±Vü≤qqT s¡÷bı+~+#·e\dæq n>∑‘·´+
@s¡Œ&ÉT‘√+~. Á|ü»\ <äèwæøº Ï qø£‡˝…≥’ T¢ øπ e\+ ˇø£ $T*f…+{Ÿ b˛sê≥ X¯ø>ÔÏ ±
ø±ø£ Á|ü‘êé÷ïj·T sê»ø°jT· X¯ø>ÔÏ ± ø£qã&É≥+ b≈£îÿej˚T´ø=B› á u…&<É ä eT]+‘·
b≈£îÿe ne⁄‘·T+~. qø£‡˝…≥’ ¢ >∑T]+∫ #Ó&TÉ n_ÛÁbÕj·T+ Á|ü#ês¡+ #Ój÷· ´*,
ø±ì n~ $X¯«dü˙j·T+>± ñ+&Ü*, yê]ì Á|ü‘êé÷ïj·T sê»ø°j·TX¯øÏÔ>±
#·÷&É&ÜìøÏ dæ<eΔä Te⁄‘·Tqï Á|ü»\T qy˚Tà≥≥Tº ñ+&Ü*.
bÕ\ø£esêZ\T qø£‡˝…’≥¢ >∑T]s∫ Á|ü#ês¡+ #˚düTÔqï n_ÛÁbÕj·T+
ø±\Áø£eT+˝À dü+ø°seí¡ TsTTq e÷s¡TŒ\≈£î ˝Àqe⁄‘·÷ ñ+~. Ç<ä+‘ê Á|üjT· ‘·ï
|üPs¡«ø£+>± ˇø£ ø£$T{° y˚düT≈£îì #˚düTÔHêïs¡ì nqTø√≈£L&É<äT. n˝≤π>
bÕ\ø£esêZ\≈£L $|ü¢eø±s¡T\≈£L eT<Ûä´qTqï dü+|òüTs¡¸D ˇø£ eT\T|ü⁄
‹]–q|ü⁄Œ&É˝≤¢ |üP]Ô>± ø=‘·Ô ∫Á‘êìï ‘·j÷· s¡T #˚dTü ≈£î+{≤s¡˙ nqTø√≈£L&É<Tä .
n≥Te+{Ï<+˚ »s¡>˝∑ <Ò Tä . nsTT‘˚ ˇø=ÿø£ÿ <äX˝¯ À ø=ìï ø=‘·Ô n_ÛÁbÕj·÷\qT,
yê<äq\qT s¡÷bı+~düTHÔ êïs¡T, Á|ü#ês¡+ #˚dTü HÔ êïs¡T, eT∞fl ‹s¡dÿü ]düTHÔ êïs¡T.
Á|ü‹ <äX˝¯ ÀqT bÕ\ø£esêZ\T Á|ü#ês¡+ #˚dTü qÔ ï ∫Á‘·+˝À b+‘√ ø=s‘· ndü+ã<ä‘Δ ·
ñ+≥÷H˚ ñ+~. bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤˝≤ìï bes¡÷ r]≈£Ls¡TÃì Á|üj·T‘·ï
|üPs¡«ø£+>± ‘·j·÷s¡T#˚j·Tø£b˛e&É+ á ndü+ã<äΔ‘·≈£î eT÷\+ ø±<äT. @
uÛ≤eC≤˝≤˙ï bes¡÷ n{≤¢ ‘·j÷· s¡T #ÓjT· ´s¡T. n+‘·e÷Á‘·+ #˚‘· ndü+ã<ä‘Δ ·
ns¡TD‘ês¡, nø√ºãsY`qe+ãsY, 1991
249
uÛ≤eC≤˝≤\ düV≤ü »\ø£Då eT÷ ø±<äT. nsTTHê qø£‡˝…≥’ ¢ >∑T]+∫ bÕ\ø£esêZ\T
Á|ü#ês¡+ #˚dTü qÔ ï uÛ≤eC≤\+˝À ms‘√ ø=+‘· ndü+ã<ä‘Δ ,· dü+~>∑+Δ ñHêïj·T+fÒ
<ëìøÏ ¬s+&ÉT ø±s¡D≤\THêïsTT. ˇø£{Ï ` bÕ\ø£ es¡Z sê»ø°j·÷˝Ò Çyê«fi¯
nq÷Vü≤´+>± ÁuÛÑwüßº|ü{≤ºsTT. ;Vü‰sY sê»ø°j·÷\ >∑T]+∫ e÷eT÷\T>±
Á|ü#ês¡+˝À ñ+&˚ ø£<\ä∏ ˙ï sTTyê«fi¯ Ä+Á<Û˝ä À »s¡T>∑T‘·THêïsTT. n+<äTe\¢
qø£‡˝…’≥¢ Væ≤+kÕø±+&É >∑T]+∫ yêb˛e&É+ yêfi¯fl≈£î Ç|ü⁄Œ&ÉT ô|<ä›>±
Á|üjÓ÷»qø£s¡+>± ˝Ò<äT. nsTTHê <ëìì e÷qTø√˝Ò≈£î+&É ñHêïs¡T. Ç<=ø£
dü+~>∑+Δ . s¬ +&ÉT ` qø£‡˝…≥’ ¢ sê»ø°j÷· \T Çyê«fi¯ $XÊ\ Á|üC≤˙ø±ìï Äø£]¸+#˚
dæ‹ú @s¡Œ&ÉT‘√+~. á s¬ +&Ée e÷s¡TŒ $|üe¢ bÕØº\øπ |üP]Ô>± ns¡yú TÓ qÆ ≥Tº ˝Ò<Tä .
ns¡yú TÓ ‘Æ ˚ yêfi¯fl ìsêàD |ü<‘Δä T· \˝À, |üì |ü<‘Δä T· \˝À #ê˝≤ e÷s¡TŒ\T sêe*‡
ñ+≥T+~. nsTT‘˚ n~ Ç|üŒ{ÏøÏ nÁ|üdüTÔ‘·+. ø±ì á e÷s¡TŒe\¢ bÕ\ø£
esêZ\≈£L Á|ü»\≈£L eT<Ûä´qTqï dü+ã+<Ûä+˝Àq÷, bÕ\ø£esêZ\ n+‘·s¡Z‘·
dü+ã+<Ûë\˝Àq÷ dü+øå√uÛ+Ñ @s¡Œ&ç bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+MT<ä #ê˝≤ ˇ‹Ô&ç
|ü&ÉT‘·÷ ñ+~. Bìe\¢ Á|üj·T‘·ï|üPs¡«ø£+>±H√, ø±≈£î+&ÜH√ bÕ\ø£es¡Z
uÛ≤eC≤˝≤ìï s¡÷bı+~+#˚ y˚T<Ûëe⁄\T, s¡#s· TT‘·\T, ø£fi≤ø±s¡T\T, dæ<ëΔ+‘·y‘˚ \Ô·
MT<ä #ê˝≤ uÛ≤s¡+|ü&TÉ ‘·÷ ñ+~.
á dü+øå√uÛ≤\, ˇ‹Ô&TÉ \ |ò*ü ‘êìï $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ sêyÓ÷Jsêe⁄ ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡
bHéøö+≥sYμ #·øÿ£ >± ñ|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. Ä+Á<Ûsä êÅwºü ÁbÕ+rj·T bÕ\ø£esêZ\
Á|ü‹ì~Û>± sêyÓ÷Jsêe⁄ ‘·q sê»ø°jT· ôd<’ ëΔ+‹ø£ ø£syÔ¡ ê´ìï >∑T]+∫ K∫Ã‘·yTÓ qÆ
ne>±Vü≤qe⁄qï e´øÏ.Ô á es¡+Z düTìï‘·yTÓ qÆ @ ø£syÔ¡ ê´qïsTTHê düT\uÛ+Ñ >±
ÁuÛwÑ ßü º |ü{dºÏ Tü +Ô ~. ø±ì sêyÓ÷Jsêe⁄ eT≥T≈£î ‘·q ø£seÔ¡ ´ ìs¡«Vü≤D˝À H˚sT¡ Œ>∑\
eTìwæ. á es¡+Z qø£‡˝…≥’ ¢ >∑T]+∫ @eTqT≈£î+≥T+<√, Á|ü»\T @eTqTø√yê\ì
Ä•düT+Ô <√ dü+øÏw¢ +ºü >± ø£\>∑*|æ rdæq dæìe÷ ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ. Ç+<äT˝À
s¬ +&Ée $wüjT· y˚T Á|ü‘´· ø£+å >± ø£ì|ædTü sÔ ~. es¡#Z ‘’Ó q· ´+ >∑\ ô|‘·+Ô <ës¡T¢ #˚ùd
s¡#q· ˝À¢>±ì, rùd dæìe÷˝À¢>±ì ‘êeTT @eTqT≈£î+≥THêïs√ #Ó|Œü s¡T, eTq+
@eTqTø√yê˝À #Ó|ü⁄‘ês¡T. |”&ç‘·esêZ\ ø£fi¯ eT≥Tºπø b|ü⁄Œ&É÷ ‘·q dü«+‘·
n_ÛÁbÕj·÷ìï (n~ dü‘·´+>±ì, ÁuÛÑeT>±ì) e´ø°Ôø£]düTÔ+~. eTs=ø£s¡ø£+>±
250
ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡ mHéøö+≥sYμ
#ÓbÕŒ\+fÒ ô|‘·+Ô <ëØ esêZ\ ø£fi˝¯ À ìC≤sTTr b|ü⁄Œ&É÷ ñ+&É<Tä . |”&‘ç e· sêZ\
ø£fi¯ ÁuÛeÑ ÷»ì‘·yTÓ HÆ ê ìC≤sTTr>± ñs≥T+~.
ø£fi≤s¡÷|ü+˝À ˇø£ ñ<äé÷ìï >∑T]+∫ <äTs¡_ÁÛ bÕj·÷ìï ø£*–+#·&ÜìøÏ
s¬ +&ÉT e÷sêZ\T+{≤sTT. ˇø£{Ï ` ‘·|⁄ü Œ&ÉT b˛ø£&\É qT, bıs¡bÕ≥¢qT @] yê{ÏH˚
ndü\T düsT¡ ≈£î>± #·˝≤eTD° #ÓjT· ´≥+. s¬ +&ÉT ` bıs¡bÕ≥¢qT |üøÿ£ ≈£îô|{Ïº ndü\T
$wüj÷· H˚ï rdüT≈£îì <ëì >∑T]+∫ e´‹πsø£‘· ø£*>π $<Û+ä >± yêÚ≤´ì+#·&+É .
‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\˝À qø£‡*C≤ìï >∑T]+∫ »]π> Á|ü#ês¡+ yÓTT<ä{Ïø√e≈£î
#Ó+~+~. Ç+<äT˝À sêyÓ÷Jsêe⁄>±] ªáHê&ÉTμ Á|ü<ëÛ qbÕÁ‘· eVæ≤dü÷Ô ñ+~.
‘·|ü⁄Œ&ÉT ne>±Vü≤q‘√ »]–q #·s¡´\qT, nqedüs¡yÓTÆq Væ≤+kÕø±+&É≈£î
bÕ\Œ&çq dü+|òTü ≥q\qT @] Ç<˚ $|üe¢ + n+≥THêïs¡T. nsTT‘˚ á dæìe÷˝À
sêyÓ÷Jsêe⁄ s¬ +&Ée |ü<‹Δä ì nqTdü]+#ês¡T. ~q|üÁ‹ø£\˝≤ ø±ø£ á dæìe÷
Á|ü‘´· ø£+å >± Á|ü#ês¡+ ø√dü+ ñ<˚•› +∫+~. n+<äTe˝Ò¢ á e÷sêZìï b+#·T≈£îHêïs¡ì
uÛ≤$+#ê*‡ ek˛Ô+~. nsTT‘˚ Ç<˚ b˛©düT\≈£î ø√|ü+ ‘Ó|æŒ+∫+~. $|ü¢e
sê»ø°jT· Ä#·sD¡ ˝Àì #Ó&TÉ qT e÷Á‘·yT˚ #·÷|æùdÔ yêfi¯ófl dü+‘√wæ+#˚yêfi¯ófl. Ä
|üì #˚jT· ≈£î+&Ü $|üy¢ êìï d”]j·Tdt>± rdüTø=ì sê»ø°jT· $X‚w¢ Dü Çe«&É+
<ë«sê qø£‡˝…≥’ ≈¢ î£ nqedüsy¡ TÓ qÆ Á|ü‹wüº ø£*Œ+#ês¡ì yêfi¯fl≈£î ø√|ü+. nsTT‘˚
yêfi¯fl≈£î ns¡+ú ø±ì<˚$T≥+fÒ á Á|ü‹wüº Ç|üŒ{Ïøπ Á|ü»\ <äèwæ˝º ÀøÏ e∫Ã ñ+~.
Ä yêdüÔyêìï >∑T]Ô+#·&É+ e÷Á‘·y˚T sêyÓ÷Jsêe⁄ #˚dæq |üì. ìC≤ìøÏ Ä
yêdüyÔ êìï >∑T]Ô+#ês¡T ø±ãfÒº Äj·Tq á dæìe÷ rXÊs¡T.
Væ≤+dü≈î£ , nVæ≤+dü≈î£ eT<Û´ä qTqï dü+|òTü s¡¸D á dæìe÷˝Àì Á|ü<ëÛ q
n+X¯+. ˇø£|⁄ü Œ&Éd\ü T ªqø£‡˝…≥’ T düeTdü´μ >∑T]+∫ bÕ\ø£esêZ\T #˚ùd #·sÃ¡
yÓTT‘·+Ô á ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<˚ q&ç#~˚ . Ä #·sÃ¡ ˝À düV≤ü »+>±H˚ nVæ≤+dü >¬ *#˚~.
eTq uÛ≤s¡rj·T dü+düÿ è‹øÏ, e÷qe‘·« $\Te\≈£î, bÕs¡y¢ TÓ +≥Ø Á|üC≤kÕ«eT´
sê»ø°jT· dü÷Á‘ê\≈£î nqT>∑TDyÓTqÆ e÷s¡+Z nVæ≤+ùdqì yê~+#˚yês¡T. á
yê<äq˝À yêdüeÔ eTTHêï ˝Òøb£ ˛sTTHê yê~+#·&+É ˝À ˇø£|⁄ü Œ&ÉT b+‘√ ø=+‘·
ìC≤sTTr ñ+&˚~. Á|ü»\ ndü+‘·è|æ˙Ô , ‘·eT n+‘·s‘Z¡ · ø£\Vü‰\q÷ b<äTs√ÿe
&ÜìøÏ ô|<ä›b‘·TÔq Á|ü‘·´ø£å Væ≤+kÕø±+&É≈£î bÕ\Œ&Ée\dæq nedüs¡+ sê<äì
eTq <˚X¯ bÕ\ø£ esêZ\yês¡T ˇø£Hê&ÉT uÛ≤$+#ês¡T. Ä s√E\T b˛j·÷sTT.
251
nsTTq|üŒ{Ïø° bÕ\ø£esêZ\ Á|ü#ês¡≈£î\T Væ≤+dü, nVæ≤+dü\ #·s¡ÃqT
ø=qkÕ–dü÷HÔ ˚ ñHêïs¡T. yêfi¯fl sê»ø°jT· ÁuÛwÑ ‘ºü «· + e\¢ ÁbÕ|æ+Ô ∫q ~yêfi≤ø√s¡T
‘·q+ BìøÏ eT÷\+. nsTT‘˚ sêyÓ÷Jsêe⁄ á #·s¡ÃqT b{≤¢>∑sTTHê
ø±bÕ&É<ëeTì <ëìøÏ ¬s+&ÉT n<äq|ü⁄ yê<äq\T #˚sêÃs¡T. á dæìe÷˝À
nVæ≤+dü≈L£ , ìsêà‘· #Ó|Œü <ä\#·T≈£îqï nìï $wüj÷· \≈£L Á|ü‹ì~Û CÀ´‹ nH˚
&Üø£sº .Y qø£‡˝…≥’ ≈¢ î£ , b˛©düT\≈£î _Ûqï+>± áyÓT˝À #ê˝≤ e÷qMj·T‘· ñ+~.
Äø£s¡¸D ñ+~. Áù|ø£å≈£î\qT düT\uÛÑ+>± Äø£≥Tº≈£îH˚ e´øÏÔ‘·«+ ñ+~. CÀ´‹
nVæ≤+düqT ìs¡«› +<ä«+>± düeT]údTü +Ô ~. $~Û ìs¡«Vü≤D ù|]≥ ÁbÕD≤\T rj·T&Üìï
düV≤æ +#·˝øÒ £ b˛©düT n~Ûø±] nsTTq uÛsÑ qÔ¡ T e~*ô|&ÉT‘·T+~. Ä<äsêÙ\ ù|]≥
ÁbÕD≤\T rj·T&Üìï düV≤æ +#·˝øÒ £ qø£‡˝…≥’ T nsTTq ‘·eTTà&ç‘√ $uÛ~Ò düT+Ô ~.
ìsêà‘· Væ≤+kÕVæ≤+dü\ >∑T]+∫ ‘êqT #Ó|Œü <ä\#·T≈£îqï nìï yê<äq\qT CÀ´‹
<ë«sê #Ó|Œæ kÕÔ&TÉ . Væ≤+dü HÓ‹’ ø£+>± ‘·|Œü H˚ dü+Á|ü<ëj·Tø£ yê<äq≈£î eT] s¬ +&ÉT
yê<äq\T CÀ&çs#ê&ÉT.
ˇø£{Ï ` Hê´j·÷ìï kÕ~Û+#·&ÜìøÏ Væ≤+dü nqedüse¡ TH˚~, s¬ +&ÉT `
Væ≤+düe\¢ Á|ü»\MT<ä nqedüs+¡ >± ìs¡“+<Û+ä edüT+Ô <äH~˚ . Ç+<äT˝À yÓTT<ä{Ï
yê<äq CÀ´‹ #˚dqæ |ü⁄Œ&É˝≤¢ Áù|ø£≈å î£ \T qe«&É+ á dæìe÷ #·÷dæqyêfi¯fl+<ä]ø°
b<äTs¬ q’ nqTuÛeÑ +. CÀ´‹ ‘·s#¡ T· >± Á|üC≤kÕ«e÷´ìï >∑T]+∫, Væ≤+düqT >∑T]+∫
qø£‡˝…’≥¢≈£î ñ|üHê´kÕ*düTÔ+~. Væ≤+kÕe÷sêZìï e~*ô|{Ïº, Á|ü»\qT
düMTø£]+∫, bìïø£˝À¢ ì\ã&ç n~Ûø±sêìï kÕ~Û+#·Tø=eTàì düyê\T #˚dTü +Ô ~.
bìïø£˝À¢ >¬ \TdüTqÔ ï~ Á|üC≤düMTø£sD¡ <ë«sê ø£+fÒ kÕsêsTT, &ÉãT“, >∑÷+&Ü
ã\>±\ düMTø£sD¡ <ë«sê nH˚~ n+<ä]ø° ‘Ó*dæq yêdüeÔ +. ø±ã{Ïº Áù|ø£≈å î£ \≈£î
qe⁄« sêe&É+˝À ÄX¯Ãs¡´s ˝Ò<Tä . ìC≤ìøÏ Áù|ø£≈å î£ \˝À ne÷j·T≈£î˝…es¡sTTHê
ñ+&Ée#·TÃqT >±ì ìsêà‘·≈£î á $wüj·T+ n+<ä]ø£+fÒ u≤>± ‘Ó\TdüTqT.
nsTTHê q$Tà+#·>\∑ y˚TyÓ÷ #·÷<ë›eTì ‘·q Á|üjT· ‘·ï+ ‘êqT #˚XÊ&ÉT. eTq≈£î
z|æø£ ñs&Ü˝Ò >±ì Á|ü»\ düeTdü´\qT Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± #·≥ºã<äΔ+>±
|ü]wüÿ]+#·&É+ kÕ<Ûäý˚Tq˙, Ä düVü≤q+ Á|üC≤kÕ«e÷´ìøÏ eTq+ #Ó*¢+#˚
eT÷\éT˙, düV≤ü q+ ˝Òìyêfi‚fl ‘=+<äs>¡ ± |ü]cÕÿs¡+ <=s¡ø±\ì Væ≤+dü≈î£
bÕ\Œ&É‘ês¡˙ yê~kÕÔ&TÉ .
252
á yê<äq≈£î ì<äsÙ¡ q+>± ˇø£ ñ<ä+‘êìï dæìe÷˝À Á|üyX˚ ô¯ |&É‘ê&ÉT.
–]»q ÁbÕ+‘·+˝À ìedæ+#˚ ˇø£ uÛ÷Ñ kÕ«$T –]»qT\ uÛ÷Ñ eTT\qT kÕ«BÛq+
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ Á|üjT· ‹ïkÕÔ&TÉ . yêfi¯ófl Á|ü‹|òTü {Ï+#˚d]ü øÏ ˇø£ b‘·T>Ô &∑ É y˚kÕÔ&TÉ .
|ü⁄\T\ nuÛj Ñ ÷· s¡D´+ ø√dü+ Ä uÛ÷Ñ $T ø±yê\ì Á|üuTÑÛ ‘·«+ qT+&ç ˇø£ Äs¡s¶ T¡
rdüTø=∫Ã –]»qT\qT ‘=\–+#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚kÕÔ&TÉ . CÀ´‹ Hêj·Tø£‘«· +˝À
–]»qT\T XÊ+‹j·TT‘·+>± <Ûsä êï #˚kÕÔsT¡ . b˛©düT\T yêfi¯fl MT<ä |ü&ç $|üØ‘·+>±
ø=&É ‘ ês¡ T . á <ä X ¯ ˝ À qø£ ‡ ˝… ’ ≥ T¢ s¡ + >∑ Á |ü y ˚ X ¯ s #˚ d æ uÛ Ñ j · T +ø£ s ¡ y Ó T Æ q
e÷s¡D≤j·TT<Ûë\‘√ b˛©düT\ MT<ä <ë&ç#d˚ æ ‘·]y˚TkÕÔsT¡ . Væ≤+kÕ‘·àø£yTÓ qÆ á
CÀø±´ìï CÀ´‹ ìs¡ddæ Tü +Ô ~. <ëìe\¢ –]»qT\ MT<ä ìs¡“+<Û+ä edüTsÔ <äì
yê~düTsÔ ~. ‘êqT #·≥ãº <ä+Δ >±H˚ –]»qT\ uÛ÷Ñ eTT\qT ø±bÕ&É‘êqì düyê\T
#˚dTü +Ô ~. qø£‡˝…≥’ T¢ qe⁄«‘ês¡T (Áù|ø£≈å î£ \T ≈£L&Ü qe⁄«‘ês¡T). ÄyÓT yÓTT<ä{Ï
Á|üjT· ‘êï\≈£î n$˙‹ nes√<Û+ä b<äTs¡e⁄‘·T+~. \+#ê\T y˚Tdæq $Tìdüsº T¡ ,¢
n~Ûø±s¡T\T n&ÉT|¶ &ü ‘É ês¡T. á $<Û+ä >± ˇø£ yêdü$Ô ø£yTÓ qÆ düeTdü´qT ìsêà‘·
Á|üy˚X¯ô|{≤º&ÉT. <ëì |ü]cÕÿsêìï yêdüÔ$ø£+>± nH˚«wæ+∫ ñ+fÒ ªqø£‡˝…’≥T
düeTdü´μ ø=s‘·yT˚ s¡øs£ TTHê ns¡yú TÓ Æ ñ+&˚~. nsTT‘˚ ìsêà‘· düeTdü´qT #ê˝≤
nyêdü$Ô ø£+>± |ü]wüÿ]kÕÔ&TÉ . CÀ´‹ ôV≤’ ø√s¡T˝º À ]{Ÿ |æ{wÏ Hü é y˚jT· >± ôV≤’ ø√s¡Tº
<ëìøÏ düŒ+~+∫ Ä ÁbÕ+‘·+˝À |ü⁄\T\T dü+#·]+∫q <ëK˝≤˝ÒM ˝Òe⁄ ø±ã{Ïº
nuÛÑj·÷s¡D´+ ø√dü+ Ä –]»qT\ uÛÑ÷eTT\T kÕ«BÛq+ #˚düTø√e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<ìä , n~Ûø±s¡T\qT Ä≥+ø£|]ü ∫q+<äT≈£î –]»qT\MT<ä ô|{Ïqº øπ düT\qT
≈£L&Ü ø={Ïyº j ˚ ÷· \ì Äs¡s¶ T¡ C≤Ø#˚dTü +Ô ~. Ç~ #ê˝≤ nyêdü$Ô ø£yTÓ qÆ eTT–+|ü⁄.
ù|<ä\≈£î, |”&‘ç T· \≈£î ø√s¡T\º <ë«sê Hê´j·T+ kÕ~Û+#·≥+ n+‘· düT\uÛyÑ TÓ ‘Æ ˚
sê»ø°jT· Væ≤+kÕ nVæ≤+dü\ #·sÃ¡ øπ e\+ ôd<’ ëΔ+‹ø£ #·sÃ¡ nsTTe⁄+&˚~, ˇø£
sê»ø°jT· düeTdü´ nsTTe⁄+&˚~ ø±<äT.
ÁXÊ$Tø£ Á|ü»\≈£î sêC≤´~Ûø±s¡+ XÊ+‹j·TT‘·+>± sê<äì ≈£eT÷´ìdüTº
$|ü¢eø±s¡T\T qeTàe#·TÃH˚yÓ÷ >±ì ÁXÊ$Tø£ Á|üC≤˙ø£+ $|ü¢eVæ≤+düqT
n+<äTø√dü+ ÄyÓ÷~+#·s¡T. Á|ü»\≈£î Hê´j·T+ #˚j·Te\dæq dü+düú\T
(Institutions) @M düeTs¡úe+‘·+>± |üì#˚j·Tì |ü]dæú‹˝À düeTdü´\
|ü]cÕÿsêìøÏ ˇø£ Á|ü‘êé÷ïj·T e÷s¡+Z >± ÄyÓ÷~kÕÔsT¡ . sêyÓ÷Jsêe⁄ bÕ\Hê
253
j·T+Á‘ê+>±ìøÏ #ê˝≤ düìïVæ≤‘·T&ÉT. –]»qT\ uÛ÷Ñ $T düeTdü´ >∑T]+∫ Á|üuTÑÛ ‘·«+
<ä>∑Zs¡, ø√s¡Tº\ <ä>∑Zs¡ e+<ä\ |æ{ÏwüqT¢ eT>∑TZ‘·THêïj·Tì yê]øÏ ‘Ó*j·T+~
ø±<äT. n+<äT˝À #ê˝≤ ø=~› |æ{wÏ qü T¢ e÷Á‘·yT˚ –]»qT\≈£î nqT≈£L\+>±
|ü]cÕÿs¡eTj·÷´j·TH˚~ Äj·TqøÏ ‘Ó*j·T+~ ø±<äT. qø£‡˝…’≥T¢ CÀø£´+
#˚düT≈£îqï#√fÒ –]»qT\qT yê] uÛÑ÷eTT\qT+&ç ‘=\–+#˚ Á|üj·T‘êï\T
Ä>±j·Tì, á s¡ø+£ >± –]»qT\T sêÅw+ºü ˝À ª#·≥º e´‹πsø£+>±μ nqTuÛ$Ñ düTqÔ ï
n≥MuÛÑ÷$T ◊<äT\ø£å\ bø£sê\ <ëø± ñ+<äH˚B yê]øÏ ‘Ó*j·T+~ ø±<äT.
ù|<ä\qT, |”&ç‘·T\qT XÊ+‹j·TT‘·+>± #·≥ºã<äΔ+>± düMTø£]+#˚ Á|üj·T‘·ï+
#˚dqæ yês¡T bìï nyê+‘·sê*ï b<äTs=ÿ+{≤s√, b+‘· ìdüŒ èVü≤ #Ó+<äT‘ês√
n+<ä]ø° ‘Ó\TdüTqT. ø√s¡Tº˝À |æ{ÏwüHé y˚ùdÔ dü]b˛j˚T<ëìøÏ nqedüs¡+>±
Væ≤+dü≈î£ bÕ\Œ&ÉT‘·THêïs¡ì ì+~+#·&+É Á|ü»\ $y˚#q· qT øÏs#·|sü #¡ &· +É ‘·|Œü
yπ̊s ø±<äT.
n<ä{≤¢>T∑ +∫ Ç~ bes¡÷ $X¯«dæ+#·>\∑ yê<äq ø±<äT. ø±ã{Ïº ìsêà‘·
ô|q’ #Ó|Œæ q s¬ +&Ée yê<äqqT Á|ü<ëÛ q yê<äq>± ñ|üj÷Ó –kÕÔ&TÉ . á yê<äq˝À
ô|’ yê<äq ø£+fÒ b≈£îÿe ìC≤sTTr ñ+<äì ø±<äT >±ì Ç~ |üP]Ô>±
$X¯«dü˙j·T‘·qT Ç+ø± ø√˝ÀŒ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº ìsêà‘· \øå±´ìøÏ |üìø=düT+Ô ~. Ç~
ˇø£s¡ø£+>± #ê˝≤ ‘Ó*yÓ’q yê<äq. nVæ≤+dü nH˚ yê<äqqT eédüú≈£î
nqT≈£L\+>±, $|ü¢eø±s¡T\≈£î e´‹πsø£+>± ñ|üjÓ÷–s#˚ ã<äT\T Ç≥T
eédü≈ú L£ n≥T $|üe¢ ø±s¡T\≈£L e´‹πsø£+>± ªÁ|ü»\μ |üø±å q ñ|üj÷Ó –kÕÔ&TÉ .
ªªMT Væ≤+dü≈L£ , yê] Væ≤+dü≈L£ eT<Û´ä q y˚TeTT q*–b˛‘·THêï+μμ nì Á|ü»\#˚‘˚
#Ó|Œæ kÕÔ&TÉ . á yê<äqqT ìC≤ìøÏ ‘Ó\T>∑T |üÁ‹ø±s¡+>∑+˝À sêyÓ÷Jsêe⁄>±]
ªáHê&ÉTμ Ä$wüÿ]+∫+~. $T‹MT]b˛‘·Tqï b˛©düT n‘ê´#êsê\ >∑T]+∫ Çø£
eTÚq+>± ñ+&É&+É kÕ<Û´ä + ø±ì <äX˝¯ À qø£‡˝…≥’ T sê»ø°j÷· \≈£î Áb˛‘ê‡Vü≤+
Çe«≈£î+&Ü b˛©düT n‘ê´#êsê\qT b{≤¢ b+&É>{∑ ≤º˝≤ nqï dü+~>±ΔìøÏ á
yê<äq ˇø£ düT\TyÓq’ |ü]cÕÿsêìï #·÷|æ+∫+~. ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£˝À¢ Ç~
‘·s#¡ T· >± <äsÙ¡ q$Tdü÷Ô ñ+≥T+~. HÓ‹’ ø£+>± |ü‘q· yÓTÆ sêø£då +ü >± ‘·j÷· s¬ q’
bÕ\ø£es¡+Z ‘√q÷, <äj÷· <ëøÏDå ≤´\T ˝Òì ø£s&¡ TÉ >∑{qºÏ qø£‡˝…≥’ ‘¢ √q÷ Á|ü»\T
254
»]ù| bHéøö+≥sY ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ. á s¡÷|ü+˝À eT≥Tπø nVæ≤sdü nH˚
yê<äq≈£î Ç+ø± @ e÷Á‘·yTÓ HÆ ê $X¯«dü˙j·T‘· $T–* ñ+~.
nsTT‘˚ qø£‡˝…≥’ T¢ Væ≤+düqT b+<äT≈£î ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ ? b˛©düT\T Á|ü»\qT
b+<äT≈£î Væ≤+kÕ‘·àø£+>± nD∫y˚kÕÔsT¡ ? bÕ\ø£es¡+Z ªqø£‡˝…≥’ T düeTdü´μ >∑T]+∫
#˚ùd Á|ü#ês¡s˝À á Á|üX¯ï\≈£î düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ*. $|ü¢eø±s¡T\T Bìø√
düe÷<Ûëq+ #Ó|⁄ü ‘ês¡T ` ô|‘·+Ô <ës¡¢ kÕj·TT<Ûä sêC≤´ìï ≈£L\<√dæ ÁXÊ$Tø£
Á|ü»\ sê»ø°j·T Ä~Û|ü‘ê´ìï HÓ\ø=\Œ&ÜìøÏ Væ≤+dü nìyês¡éTH˚~ yê]
düe÷<Ûëq+. nsTT‘˚ bÕ\ø£ esêZ\ Á|ü#ês¡+ Bìì b|ü⁄Œ&É÷ #·]Ã+#·<Tä . ˇø£|⁄ü Œ&ÉT
ø£eT÷´ìdüTº bÕØº˝À ‹]–q sêyÓ÷Jsêe⁄≈£î á düe÷<Ûëq+ ‘Ó*j·Tø£b˛˝Ò<Tä
ø±ì Äj·Tq ≈£L&Ü #·]Ã+#·&TÉ . eTs=ø£y|’Ó ⁄ü $|üe¢ Væ≤+dü >∑T]+∫ b˛©düT\
n_ÛÁbÕj·T+ ñ+~. Ç+<äT˝À s¬ +&ÉT n+XÊ\THêïsTT. ø=+‘·eT+~øÏ n~Ûø±sêìï,
&ÉãT“qT düeT≈£L]Ã ô|fÒº >∑÷+&ÜsTTC≤ìøÏ $|ü¢e+ ˇø£ eTTdüT>∑H˚~ ˇø£
n_ÛÁbÕj·T+. bìïø£\˝À >¬ \e&É+ #˚‘ø· ±ìyêfi¯ófl >∑‘´· +‘·s+¡ ˝Òø£ b+#·T≈£îqï
e÷s¡Z+ nH˚~ ¬s+&√ n_ÛÁbÕj·T+. ìsêà‘·≈£î á yê<äq\T b+‘· q∫ÃHê
Áù|ø£≈å î£ \ $X¯«dü˙j·T‘·qT bı+<äe\dæq dæìe÷≈£î n$ |üìøÏ sêe⁄. b+<äTø£+fÒ
Á|ü»\≈£î $|üe¢ Væ≤+düqT >∑T]+∫ ‘·eT dü«+‘· n_ÛÁbÕj·T+ ñ+~. Á|ü»\˝À
b≈£îÿe>± Á|ü#ês¡+˝À ñqï n_ÛÁbÕj·Ty˚T$T≥+fÒ Á|üC≤kÕ«eT´+˝Àì nìï
dü+düú\÷ <Ûäqe+‘·T\≈£î, ã\e+‘·T\≈£î }&ç>∑+ #˚düTÔqï dæú‹˝À Á|ü»\≈£î
Hê´j·T+ #˚≈£LπsÃ~ $|ü¢eVæ≤+dü ˇø£ÿfÒqì. á n_ÛÁbÕj·T+ Çyê«fi¯ eTq
dü e ÷»s˝À $dü Ô è‘· + >± Á|ü # ês¡ + ˝À ñ+~. |ü Á ‹ø± dü + bÕ<ä ≈ £ î \≈£ î ,
j·T»e÷qT\≈£î b+‘· q#·Ãø£b˛sTTHê yê] Á>±MTD $˝ÒKs¡T˝Ò Bìì Á|ü#ês¡+
#Ój·T´&É+˝À eTTK´bÕÁ‘· eVæ≤+#ês¡T. sêyÓ÷Jsêe⁄ á dæìe÷˝À á
n_ÛÁbÕj·÷ìπø ÁbÕ<Ûëq´+ ÇkÕÔ&TÉ . nsTT‘˚ ªÁ|üuTÑÛ ‘·« Væ≤+dü≈L£ $|üe¢ ø±s¡T\
Væ≤+dü≈£L eT<Ûä´q q*–b˛‘·Tqï Á|ü»\Tμ nH˚ eTÚ*ø£yÓTÆq ne>±Vü≤q˝À
n+‘·sê“¤>∑+>±H˚ á yê<äqqT Á|üy˚X¯ô|&É‘ê&ÉT. n$˙‹|üs¡T˝…’q sê»ø°j·T
Hêj·T≈£î\T, kÕ«s¡ú|üs¡T˝…’q n~Ûø±s¡T\T eTq Á|üC≤kÕ«e÷´ìï ~>∑C≤sêÃs¡T.
qø£‡˝…≥’ T¢ á neø±X¯s #·÷düTø=ì düeTdü´\qT y˚>+∑ >± ìs¡j › T· >± |ü]wüÿ]+#˚
e÷s¡+Z #·÷|æ+∫ Á|ü»\qT Äø£≥Tº≈î£ +≥THêïs¡T. nsTT‘˚ Ä Áø£eT+˝À yêfi¯ófl
255
~>∑C≤]Ãq Á|üC≤kÕ«e÷´ìï Mfi¯ófl |üP]Ô>± <Û«ä +dü+ #˚dæ ne÷j·T≈£î\ HÓ‘T· {Ô ‘Ï √
‘·eT Ä~Û|‘ü ê´ìøÏ u≤≥ y˚dTü ≈£î+≥THêïs¡T. Ç~ á dæìe÷ Á|ü#ês¡+ #˚ùd
ne>±Vü≤q. á ne>±Vü≤q˝À b˛©düT Væ≤+dü qø£‡˝…’≥¢ eP´Vü‰ìøÏ ˇø£
nìyês¡ýÓTqÆ Á|ü‹eP´Vü≤+ ne⁄‘·T+~. @ eédüsú TTHê ‘·q <Ís¡“˝≤´ìï Ädüsê
#˚düT≈£îì ‘·qqT <Ûä«+dü+ #˚ùd yê]ì düVæ≤+#·˝Ò<äT ø£<ë! nsTT‘˚ b˛©düT
Væ≤+dü |ü≥¢ Á|ü»\≈£î+&˚ rÁeyÓTqÆ <˚«cÕìï sêyÓ÷Jsêe⁄ $düà]+#·˝&Ò TÉ . $düà]ùdÔ
dæìe÷≈£î $X¯«dü˙j·T‘· ñ+&É<Tä . n+<äTe\¢ á dæìe÷˝À b˛©düT\ ∫Árø£sD¡
#ê˝≤ ˙#·+>± ñ+~. b+‘· ˙#·+>± ñ+<ä+fÒ sêÅwºü b˛©düT n~Ûø±s¡T\≈£î
ôdHê‡sY\ MT<ä #ê˝≤ ø√|ü+ e∫Ã+<ä≥ ≈£L&Ü. nsTT‘˚ sê»ø°jT· Væ≤+dü MT<ä
Ç≥T Á|ü»\q÷, n≥T b˛©düT\q÷ ≈£L&Ü Äø£≥Tº≈î£ H˚≥≥Tº dæìe÷ rj·T&É+
Çyê«fi¯ kÕ<Û´ä + ø±<äT. nsTTHê b˛©düT j·T+Á‘ê+>∑+˝Àì |ü‘H· êìï á s¡ø+£ >±
b+‘·>± #·÷|æ+∫Hê yÓTT‘·+Ô sê»ø°jT· eédü˝ú À Ä j·T+Á‘ê+>∑+ ìs¡«Væ≤düTqÔ ï
bÕÁ‘·qT >∑T]+∫ Áù|ø£≈å î£ \˝À ø£*>π n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ @MT ‘˚&Ü sê<äT.
$|ü¢e Væ≤+düqT πøe\+ Á|ü»\ ‘·ø£åD düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ ˇø£
düeTs¡úe+‘·yÓTÆq kÕ<Ûäq+>± e÷Á‘·y˚T ns¡ú+ #˚düT≈£îHêï #·s¡Ã Çø£ÿ&ç‘√
Ä–b˛e&ÜìøÏ M\T˝Ò<äT. Ç≥T $|ü¢eVæ≤+dü, n≥T b˛©düT Væ≤+dü n+fÒ
dü]b˛<äT. eékÕú>‘∑ y· TÓ qÆ eT÷&√ Væ≤+dü ˇø£≥T+~. Bìì >∑T]+∫ e÷{≤¢&&É +É
sêyÓ÷Jsêe⁄ yê<äq≈£î #ê˝≤ Á|üe÷<äøs£ +¡ . n+<äTøπ <ëìH=ø£ n+X¯+>± Äj·Tq
ˇ|ü⁄Œø√&ÉT. Á|ü»\≈£î nH˚ø£ düeTdü´\T ñHêïj·Tì, n$˙‹øÏ nÁø£eT e÷sêZ\≈£î
Ä\yê≥T |ü&çq n~Ûø±s¡ j·T+Á‘ê+>∑+, sê»ø°j·THêj·T≈£î\T M{Ïì
|ü]wüÿ]+#·˝øÒ b£ ˛‘·THêïs¡ì ` Ç+‘·e÷Á‘·yT˚ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. Äø£*, ù|<ä]ø£+,
ndüe÷q‘·, nD∫y˚‘· Ç<ä+‘ê ≈£L&Ü Væ≤+ùdqì, á Væ≤+dü kÕe÷õø£
eédü˝ú À n+‘·s‘Z¡ y· TÓ +Æ <äì Äj·Tq ˇ|ü⁄Œø√&ÉT. ˇ|ü⁄Œ≈£î+fÒ $|üe¢ Væ≤+dü >∑T]+∫
»]π> #·sÃ¡ dü«s¡÷|ü+ e÷]b˛‘·T+~. á eédüú dü«s¡‘Z T· \´+ ø±ø£b˛e#·TÃ >±ì
eTÚ*ø£+>± eT+∫<˚qì, JeqjÓ÷>∑ý˚Tqì, nsTT‘˚ á eT<Û´ä ø±\+˝À n$˙‹,
nD∫y˚‘· <äTs¡<èä wüeº XÊ‘·÷Ô ô|]–b˛‘·THêïj·Tì e÷Á‘·yT˚ ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. ãT≥º˝À
ø=ìï |üfió¯ fl e÷Á‘·yT˚ ≈£î[flb˛j·÷j·Tì ˇ|ü⁄Œ≈£î+{≤&ÉT. á dæìe÷˝À eédü≈ú î£
Á|ü‹ì<ÛäT\T>± ˇø£ Á≈£Ls¡T&Ó’q uÛÑ÷kÕ«$Tì, n‘·ìøÏ >∑T˝≤eTT˝…’q b˛©düT,
256
n≥MXÊK n~Ûø±s¡T\qT #·÷|ækÕÔ&ÉT. Ä uÛÑ÷kÕ«$T ˇø£ Åd”Ôì ˝Àãs¡TÃ≈£îì
‘·q≈£î >∑T˝≤eTT˝…q’ Á|üuTÑÛ ‘ê«~Ûø±s¡T\qT dü+‘·è|æ|Ô sü #¡ e· Tì ã\e+‘·+ #˚kÕÔ&TÉ
(ÄyÓT ∫e]øÏ ˇø£ Á|üC≤ø√s¡T˝º À n‘·ìMT<ä |òsæ ê´<äT #˚dæ qø£‡˝…≥’ ¢ #˚‘· n‘·ìì
#·+|ædTü +Ô ~). á ≈£îfi¯óflqT <ë∫ô|≥º&ÜìøÏ ìsêà‘· b+‘·e÷Á‘·+ Á|üjT· ‘·ï+
#˚jT· &ÉT. nsTT‘˚ á ìs=àVü≤e÷≥+ yÓqø£ n+‘·ø+£ fÒ ã\yÓTqÆ dü+ø£\Œ+
ñ+~. Ç≥Te+{Ï ~>∑C≤]q e´≈£î\Ô T b+<äs√ ñHêïs¡ì ˇ|ü⁄Œ≈£î+≥÷H˚, eédüú
ìsêàD+˝ÀH˚ Væ≤+dü e⁄+<äì eT≥Tº≈£î b{Ïº |ü]dæú‹˝Àq÷ ˇ|ü⁄Œø√≈£L&É<äH˚
dü+ø£\Œ+ n~. á s¡ø£yÓTÆq ã÷≥ø£|ü⁄ ìs=àVü≤e÷≥+ á eT<Ûä´ø±\+˝À
bÕ\ø£es¡Z+ ‘·s¡#·÷ Á|ü<ä]Ùdü÷Ô ñ+~. Ç+‘·≈£î $T+∫ ø=+#Ó+ ≈£L&Ü
ˇ|ü⁄Œø√e&ÜìøÏ dæ<|Δä &ü sÉ T¡ . eéùdú nHê´j·T+>±, ndüeT+>± e⁄+<äì eTq+
yê~s#˚ Á|üjT· ‘·ï+ #˚ùdÔ b˛˝…s&é >∑T]+∫, s¡Ty˚Tìj·÷ >∑T]+∫, ‹j·÷HÓàHé
ùdÿ «sY >∑T]+∫ Äy˚X+¯ >± yê<äq≈£î ~>∑T‘ês¡T.
eédü˝ú À ø=+‘·e÷Á‘·yT˚ ≈£îfi¯ó¢ ñ+<äì, <ëìì |ü]wüÿ]+#·&ÜìøÏ á
eédüú ÄyÓ÷~+∫q kÕ<ÛHä ê˝Ò dü]b˛‘êj·Tì yê~ùdÔ $|üe¢ Væ≤+dü≈î£ |ü⁄Hê~
b˛‘·T+~. #ê]Á‘·ø£ ÄeX¯´ø£‘· b˛‘·T+~. ø=+‘·eT+~ e´≈£î\Ô T øπ e\+ dü«j·T+
dü+ø£\Œ+‘√ b+#·T≈£îqï sê»ø°j·T e÷s¡ZeTe⁄‘·T+~. Ä b+|æø£≈£î yêfi¯fl
dü+ø£\Œy˚T ‘·|Œü y˚sπ uÛ÷Ñ $Tø£ ñ+&É<Tä . $|üy¢ êìøÏ á $<Û+ä >± uÛÖ‹ø£ ÄeX¯´ø£‘q· T
‘=\–ùdÔ $|üe¢ ø±s¡T\MT<ä, yê] yÓqø£e⁄qï Á|ü»\ MT<ä eédüú Á|üj÷Ó –+#˚
nD∫y˚‘· Hê´j·TyÓTÆq Á|ü‹Væ≤+dü ne⁄‘·T+~. düeTs¡ú˙j·TyÓTÆq Ä‘·às¡ø£åD
ne⁄‘·Ts~. <ëìe\¢ Á|ü»\≈£î Vü‰ì »s¡T>∑T‘·T+<ä+{≤sê n~ >∑sΩ¡˙j·Ty˚T.
ø±ì <ëìøÏ u≤<ÛTä ´˝…es√ á yê<äq˝À düŒwüyº T˚ . Væ≤+düqT yÓTT<ä\Tô|{Ï+º ~
$|ü ¢ e ø±s¡ T ˝Ò nì #Ó | ü Œ &É + ø√dü y ˚ T eéd” ú ø £ è ‘· Væ ≤ +dü q T >∑ T ]+∫
e÷{≤¢&qç |ü⁄Œ&É˝≤¢ ‘·÷s¡TŒj·T÷s¡|t >∑T]+∫ Äy˚X+¯ >± yê<äq≈£î ~>∑T‘ês¡T.
$|ü¢yêìï πøe\+ dü+ø£\Œ e÷Á‘·yÓTÆq #·s¡´>± e÷πsÃùdÔ, #ê]Á‘·ø£
ÄeX¯´ø£‘≈· î£ nr‘·yTÓ qÆ ìs¡j í T· +>± e÷πsÃùdÔ n~ Á≈£Ls¡+>±qT, s=e÷+{Ïø>˘ ±qT
ø£ì|ædTü +Ô ~. á dæìe÷˝À $|üy¢ êìï #·÷|æ+∫q |ü<‹Δä ˝À s=e÷+{Ïd»æ +,
Á≈£Ls¡‘«· + Á|ü<ëÛ q n+XÊ\T. qø£‡˝…≥’ ˝¢ À n‘·´~Ûø£ XÊ‘·+ Á>±e÷\˝À, >∑qT\˝À,
ãd”\Ô ˝À, bòÕ´ø£Øº \˝À, ø±˝ÒJ\˝Àì Á|ü»\eT<Û´ä s¡V≤ü dü´+>±H√, ãVæ≤s¡+>∑+>±H√
257
|üì#˚ùd kÕ<Ûës¡D e÷qe⁄\T. ø±ì á dæìe÷˝Àì qø£‡˝…’≥T¢ n≥Te+{Ï
kÕ<Ûës¡D e÷qe⁄\T ø±s¡T. Mfi¯ófl XÊX¯«‘·+>± Á|ü»\≈£î <ä÷s¡+>± ø=+&É≈î£
ne‘·*yÓ|’ ⁄ü q ìedædTü +Ô {≤s¡T. –]»qT\≈£î yêfi¯fl nedüs+¡ @s¡Œ&çq|ü⁄Œ&ÉT
yêfi¯fl≈£î @<√ eTVü≤‘·TÔ <ë«sê ‘Ó*dæb˛‘·T+~. Ä≈£î|ü#Ã· j·T÷ìbòÕsê\T y˚dTü ≈£îì
Ä{Àe÷{Ïø˘ ‘·TbÕ≈£î\T |ü≥Tº≈£îì ø=+&ÉMT<ä qT+&ç Hê≥´+ #˚düT≈£î+≥÷
~–ekÕÔsT¡ . >∑T]≈£L&Ü #·÷&É≈î£ s&Ü ‘·TbÕ≈£î\T ù|\TkÕÔsT¡ . #·+|üe\dæq+‘·
eT+~ì #·s|æq ‘·sê«‘· ø=+&É Äe*yÓ|’ ⁄ü ≈£î yÓ[flb˛‘ês¡T. n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&ÉT &Üø£sº Y
CÀ´‹ Ç#˚Ã düTBs¡yÈ TÓ qÆ ñ|üHê´kÕ\≈£î düe÷<Ûëq+>± ≈£î|¢ +Ôü >±, ‹s¡kÕÿs¡+>±
¬s+&ÉTe÷≥\T e÷{≤¢&É‘ês¡T. CÀ´‹˝Àì e÷qMj·T‘·≈£î, b˛©düT\ HÓ’‹ø£
|ü‘H· êìøÏ _Ûqï+>± qø£‡˝…≥’ ~¢ ne÷qMj·TyÓTqÆ ø£s&¡ TÉ >∑{qºÏ Ä‘·à$XÊ«dü+.
ñ<ëVü≤s¡D>± ˇø£ ñ<ä+‘êìï #Ó|ü⁄Œø√e#·TÃ. b˛©düT\T ˇø£ qø£‡˝…’≥TqT
ã÷≥ø£|ü⁄ bHéøö+≥sY˝À #·+|ü⁄‘ês¡T. X¯yêìï <äVü≤q+ ˝Ò<ë Kqq+ #˚ùd
ã<äT\T nø£ÿ&˚ ñ+#ê\˙, X¯e+ ø√dü+ Ç‘·s¡ qø£‡˝…≥’ T¢ eùdÔ |ü≥Tºø√yê\˙
nqT≈£î+{≤s¡T. X¯yêìï ˇø£ #Ó≥TºMT<ä ô|{Ïº <ëì #·T≥÷º b˛©düT\T ø±|ü˝≤
ø±kÕÔs¡T. ì»J$‘·+˝À Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‹˝À @ $|ü¢eø±s¡T˝…’Hê X¯yêìï
#˚õøÏÿ+#·T≈£îH˚ ÄX¯ e<äT\T≈£îì yÓ[flb˛‘ês¡T. ø±ì á dæìe÷ qø£‡˝…≥’ T¢ n{≤¢
ø±<äT. #Ó≥Tº ø=eTà qT+∫ #Ó≥Tºø=eTà≈£î s√|ty˚ ø£{ºÏ q&ÉTeTT≈£î ‘ê&ÉTø£≥Tº≈î£ ì
MT~qT+&ç ~– X¯yêìï b˛©düT\ ‘·\\MT<ä qT+∫ ‘·qTï≈£îb˛‘ês¡T. sêyÓ÷Jsêe⁄
Ç<ä+‘ê kÕ<Û´ä eTì qy˚Tà+‘· ne÷j·T≈£î&Ü nH˚~ Á|üXï¯ ø±<äT. bÕ\ø£es¡Z #Ó‘’ q· ´+
düeTè~Δ>± ñqï e´øÏÔ rdæq dæìe÷˝À qø£‡˝…≥’ q¢ T á s¡ø+£ >± #·÷|æ+#·&+É ˝À
Ä+‘·s´¡ + @$T≥qï~ Á|üXï¯ . ne÷qMj·TyÓTqÆ kÕeTs¡´ú s, ø£sT¡ &ÉT>∑{qºÏ Á≈£Ls¡‘«· +
yÓTT<ä˝q’… \ø£Då ≤\ ø£\sTTø£>± qø£‡*C≤ìï ∫Árø£]s#·&+É <ë«sê Ç#˚Ã dü+<˚Xs¯
@$T≥qï~ Á|üXï¯ .
uÛÖ‹ø£ |ü⁄Hê~, #ê]Á‘·ø£ ÄeX¯´ø£‘· ˝Òì $|üe¢ +˝À ˇø£ #·s´¡ ≈£L ˇø£
#·s´¡ ≈£L düsã+<Û+ä ñ+&É<Tä . yÓTT‘êÔìøÏ ns¡+ú ñ+&É<Tä . ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\T
$|üe¢ sê»ø°j÷· \qT á s¡ø+£ >±H˚ ∫Árø£]düTHÔ êïsTT. |üsd¡ Œü s¡ dü+ã+<Û+ä ˝Òì,
ns¡úsV¡ ≤æ ‘·yTÓ qÆ s=e÷+{Ïø˘ #·s´¡ \T>±, ìcÕÿs¡DyÓTqÆ Væ≤+kÕø±+&É>± e]ídTü HÔ êïsTT.
á ∫Á‘·+ yêdüyÔ ê\qT eÁø°ø]£ k˛Ô+<äì $|üe¢ ø±s¡T\T Äs√|æ+∫q|ü⁄&ÉT ‘êeTT
258
#·÷|æ+∫s<ä+‘ê yêdüeÔ eTì >∑‘· s¬ +&˚fió¯ fl>± |üÁ‹ø£\T #·<Tä e⁄‘·Tqï yês¡+<ä]ø°
‘Ó\TdüTqì sêyÓ÷Jsêe⁄ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ&ÉT. n~ ì»y˚T. ªáHê&ÉTμ‘√
yÓTT<ä\Tô|{Ïº ‘Ó\T>∑T ~q|üÁ‹ø£\˙ï n\yê≥T #˚düT≈£îqï ∫Árø£s¡DqT á
dæìe÷˝À Äj·Tq ø=qkÕ–+#ê&ÉT. >∑eT´+˝Òì $&ç$&ç #·s¡´\ ø£\sTTø£>±
$|üy¢ êìï ∫Árø£]+#ê&ÉT. ˇø=ÿø£ÿ#√≥ Ç~ b+‘· <ä÷s¡+ b˛‘·T+<ä+fÒ ø£<qä∏ +
e~*ô|{Ïº ãdüT‡\T ‘·>\∑ u…{qºÏ <äèXÊ´\T, Çfi¯ófl ù|*Ãy˚dqæ <äèXÊ´\T, ÇHêŒ¤sà¡ s¡q¢ T
ø±*Ãy˚dqæ <äèXÊ´\T øπ e\+ bò˛{À\T>± ˇø£<ëì ‘·sê«‘· ˇø£{Ï #·÷|ækÕÔ&TÉ .
qø£‡*»+ n+fÒ ns¡+ú ˝Òì Væ≤+kÕø±+&É nH˚ dü+<˚XÊìï á s¡øy£ TÓ qÆ ∫Árø£sD¡
ã\+>± n+~düT+Ô ~. Bìì b<äTs√ÿe&ÜìøÏ b˛©düT\T s¡+>∑Á|üyX˚ +¯ #˚jT· ø£
‘·|Œü <äì Áù|ø£≈å î£ \≈£î ˇø£sT¡ #Ó|Œü ≈£î+&ÜH˚ nì|ædTü +Ô ~. b˛©düT\˝À ø=+<äsT¡
(ãVüQXÊ n‘·´~Û≈î£ \T) n$˙‹|üsT¡ \T, Á≈£Ls¡T\T ø±y=#·TÃ. nsTTq|üŒ{Ïø° eTq
düe÷C≤ìï &Óq’ yÓT≥Æ ‘¢ √ ù|*Ãy˚dTü qÔ ï á >∑eT´+˝Òì Væ≤+kÕø±+&É≈î£ ˝§+>∑&ÜìøÏ
M˝Ò¢<äT (Áù|ø£å≈£î\ dü+ø£\Œ+ ˝Ò≈£î+&ÜH˚ á düe÷»+ ªeTqμ düe÷»+>±
ø£qã&É≥+ yÓTT<ä\e⁄‘·T+~). b˛©düT eédüqú T sêyÓ÷Jsêe⁄ #ê˝≤ \C≤®øs£ +¡ >±
∫Árø£]+#ê&Éì b˛©düT\≈£î ø√|ü+ e∫Ã+~ ø±ì, b˛©düT eédüqú T Äj·Tq
#·÷|æ+∫+~ nHê´j·TyÓTqÆ düe÷C≤ìï ì\u…fºÒ kÕj·TT<Ûä j·T+Á‘ê+>∑+>± ø±<äT,
ªeTqμ düe÷C≤ìï <äT+&É>∑T\ qT+&ç ø±bÕ&É˝Òì ndüeTs¡ú j·T+Á‘ê+>∑+>±.
sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\ $wüjT· + ≈£L&Ü n+‘˚. á s¡øy£ TÓ qÆ sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\
#˚‘T· ˝À¢ eTq uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T ô|≥º>\∑ e÷ nqï Ä+<√fi¯q ø£\T>∑T‘·T+<˚ ‘·|Œü Mfi¯ófl
kÕe÷õø£ nHê´j·÷ìø°, nD∫y˚‘≈· L£ sê»ø°jT· Á|ü‹ì<ÛTä \qï ÄÁ>∑V≤ü + ø£\>∑<Tä .
á s¡øy£ TÓ qÆ ∫Árø£sD¡ kÕ<Û´ä + ø±yê\+fÒ ø=ìï yêdüyÔ ê\T #Ó|Œü ≈£î+&Ü
ñ+&É&+É nedüs+¡ . #ê˝≤ Äy˚<qä ‘√ ªqø£‡˝…≥’ T düeTdü´μì ∫Árø£]+#êqì
#Ó|ü⁄Œ≈£î+≥÷ ñqï sêyÓ÷Jsêe⁄ ‘Ó*d” ø=ìï yêdüÔyê\qT #Ó|üŒ˝Ò<äT. ˇø£
eTTKýÓTqÆ ñ<ëVü≤s¡D #ÓbÕŒ\+fÒ $|üy¢ √<äé÷ìï b<äTs√ÿe&ÜìøÏ sêC≤´+>∑
j·T+Á‘ê+>∑+ #ê˝≤ |üø&£ “É +B>±, |ü{wÏ +ºü >± nìï s¡+>±\˝ÀqT Væ≤+kÕø±+&ÉqT
Á|üj÷Ó –+∫+<äqï yêdüyÔ êìï á dæìe÷˝À bø£ÿ&Ü #Ó|Œü &ÉT. Ç+Á<äy*Ó ¢ d”qT
Bìø=ø£ ì<äs¡Ùq+. Ä~˝≤u≤<é –]»qT\˝À $düÔ]dü÷Ôe⁄qï $|ü¢y√<äéT
ìsêàD≤ìï yÓTT>∑˝Z ÀH˚ ‘·T+∫y˚jT· &É+ ø√dü+ ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± Á|üj÷Ó –+∫q
259
Ä Væ≤+kÕø±+&ÉqT ø±ø£‘ê∞j·TyÓTqÆ ø±\TŒ\ dü+|òTü ≥q>± #·÷|ækÕÔ&TÉ . ‘·qô|’
n‘ê´#ês¡+ #˚dqæ b˛©düT n~Ûø±]ì ˇø£ –]»q ÅdÔ” #·+|æyj ˚ T· >± ‘·<Tä |ü]
#Ó\sπ –q ø£˝À¢˝≤ìï nD#·&+É ø√dü+ b˛©düT\T »]|æq ø±\TŒ\T>± #·÷|ækÕÔ&TÉ .
b˛©düT j·T+Á‘ê+>∑+˝À n$˙‹|üsT¡ \T, ndüeTs¡T\ú T, |æ]øÏyêfi¯ófl #ê˝≤eT+~
ñHêïs¡T >±ì n~ á dæìe÷˝À #·÷|æ+∫q+‘· |üìøÏe÷*q j·T+Á‘ê+>∑+
@MTø±<äT. kÕ<Ûës¡D b˛©düT j·T+Á‘ê+>∑+˝Àq÷, }s¡÷ù|s¡÷ ˝Òì ‘Ó\ã¢ ≥º\
>∑T+&Ü˝…q’ ôdŒwü˝Ÿ b˛©düT\˝Àq÷ düeTs¡eú +‘·+>± <äeTqø±+&ÉqT neT\T#˚ùd
HÓ|’ ⁄ü D´+ |ü⁄wüÿ\+>± ñ+~. Ç+≥*C…H‡é &çbÕsYyº TÓ +{ŸøÏ Ç+≥*C…H‡é ‘·≈î£ ÿy˚MT
˝Ò<Tä . nsTTHê b˛©düT\T ªqø£‡˝…≥’ T düeTdü´μqT |ü]wüÿ]+#·˝øÒ £ b˛j·÷s¡+fÒ
n~ yêfi¯fl #˚‘ø· ±ì‘·q+ ø±<äT. Á|ü|+ü #·+˝Àì @ sê»ø°jT· düeTdü´q÷ bø£ÿ&Ü
b˛©düT\T |ü]wüÿ]+#·˝<Ò Tä . b+‘√ ø=+‘· Á≈£Ls¡+>±, b+‘√ ø=+‘· düeTs¡+ú >±,
b+‘√ ø=+‘· ‘ê‘êÿ*ø£+>± nD#·&+É eT≥Tºøπ yêfi¯fl≈£î kÕ<Û´ä eTe⁄‘T· +~. n+<äT˝À
Ä+Á<Ûä sêÅwºü b˛©düT\T yπ̊s be]ø° rdæb˛˝Ò<Tä . sê»ø°jT· Hêj·T≈£î˝…H’ ê n+‘˚.
yêfi¯ófl á düeTdü´qT Ç|üŒ{Ï<ëø± |ü]wüÿ]+#· ˝Òøb£ ˛j·÷s¡+fÒ kÕeTs¡´ú + ˝Òø£
ø±<äT, dü+ø£\Œ+ ˝Òø£ ø±<äT, n~ nkÕ<Û´ä + ø±e&ÉyT˚ <ëìøÏ ø±s¡D+.
nsTT‘˚ Ç<ä+‘ê #Óù|Ô sêC≤´+>∑j·T+Á‘·eTH˚~ ˇø£ nD∫y˚‘·
j·T+Á‘ê+>∑eTì #ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~. kÕe÷õø£ eédüú nD∫y˚‘·MT<ä,
Væ≤+düMT<ä Ä<Ûës¡|ü&ç+<äì, sêC≤´+>∑j·T+Á‘·+ <ëìï ø±bÕ&˚ ø£e#·eTì
ˇ|ü⁄Œø√yê*‡ ñ+≥T+~. n|ü⁄Œ&ÉT qø£‡˝…’≥¢ ìs¡düq #·s¡´\qT ˇø£ \ø£å ´+,
ø±s¡D+˝Òì Væ≤+kÕø±+&É>± ∫Á‹+#·&É+ kÕ<Ûä´|ü&É<äT. qø£‡˝…’≥T ñ<äéT+
ÁbÕs¡+uÛyÑ TÓ qÆ ‘·sê«‘· s¬ +&ÉT <äXÊu≤›\bÕ≥T b˛©düT\ nD∫y˚‘· b<äTs¡T˝Ò≈î£ +&Ü
kÕ–+<äì, <ëì >∑T]+∫ |üÁ‹ø£\T @Hê&É÷ sêj·T˝Ò<ìä , ªÁ|üC≤_ÛÁbÕj·÷ìïμ
|ü{+ºÏ #·Tø√˝Ò<ìä , ø√s¡T\º T, yê{Ï ôV≤_j·Tdt ø±s¡Œdt n~Ûø±s¡eT÷ n&ÉTs¶ ê˝Ò<ìä ,
Á|üC≤kÕ«$Tø£+>± b+‘· ìs¡dqü ‘Ó*|æHê Á|üuTÑÛ ‘·«+ |ü{+ºÏ #·Tø√˝Ò<ìä n|ü⁄Œ&ÉT
#ÓbÕŒ*‡ ñ+≥T+~. øÏ&Üï|t\T, <äV≤ü q+, ù|*Ãy˚‘· yÓTT<ä˝q’… #·s´¡ \T b+‘·
nuÛ Ñ ´ +‘· s ¡ ø £ s ¡ + >± nì|æ + ∫Hê yê{Ï < ë«sê bÕ\ø£ e sêZ \ Á|ü X Ê+‹ì
‘ê‘êÿ*ø£+>±qsTTHê uÛÑ>∑ï+ #˚j·Tø£b˛‘˚ sêyÓ÷Jsêe⁄ e+{Ïyês¡T ¬s+&ÉT
<äXÊu≤›\ eTÚHêìï $&ÉHê&ç ªqø£‡˝…’{Ÿ düeTdü´μ >∑T]+∫ ‘·eT |üÁ‹ø£\˝À
260
dæìe÷\˝À #·]Ã+#˚yêπs ø±<äì ˇ|ü⁄Œø√yê*‡ ñ+≥T+~. eTs=ø£ n&ÉT>∑T
eTT+<äT≈£îb˛sTT sêyÓ÷Jsêe⁄ dæìe÷>±ì, bÕ\ø£es¡+Z Á|ü#ês¡+>±ì b+‘·
e÷Á‘·+ ˇ|ü⁄Œø√ì eT]ø=ìï $wüj÷· \qT n+^ø£]+#·e\dæ ñ+≥Ts~. $|üy¢ ê\
#ê]Á‘·ø£ ÄeX¯´ø£‘· e+{Ï ô|<ä› $wüj÷· \qT |üøÿ£ ≈£î ô|{ÏHº ê, sêÅw+ºü ˝À nH˚ø£
ÁbÕ+‘ê\˝À Çyê«fi¯ ù|<ä\T, |”&‘ç T· \T $|üy¢ √<äéT+ |ò*ü ‘·+>±H˚ >ös¡e+>±
‘·˝‘… T· ≈Ô î£ ‹s¡T>∑T‘·THêïs¡˙, lø±≈£îfi¯+˝À yÓTT<ä\sTTq ªqø£‡˝…≥’ T düeTdü´μ s¬ +&ÉT
<äXÊu≤›\ bÕX¯$ø£ nD∫y˚‘· ‘·sê«‘· ôV≤’ <äsêu≤<é q>∑s+¡ ‘√ düV‰ü 23 õ˝≤¢\≈£î
bÕøÏb˛sTT+<ä˙, qø£‡˝…f’ ¢Ò ˝Òøb£ ı‘˚ düeTÁ>∑ –]»Hê_Ûeè~Δ dü+dü\ú T>±ì, –]»q
düVü≤ø±s¡ dü+|òü÷\T >±ì, e÷s¡TeT÷\ ÁbÕ+‘· n_Ûeè~Δ |ü<∏äø±\T>±ì
ñ+&˚$ø±<ä˙, $|üy¢ √<äéT+ Ç∫Ãq #Ó‘’ q· ´+ e\¢H˚ bø£ÿ&É nHê´j·T+ »]–Hê
Ä+<√fi¯q #˚ùd dü+düÿ è‹ |ü⁄{Ï+º <ä˙, Á|üuTÑÛ ‘·« n~Ûø±s¡T\, sê»ø°jT· Hêj·T≈£î\
n$˙‹˙ |üøbå£ Õ‘ê˙ï ndüeTs¡‘ú q· ÷ ìs¡“j ¤ T· +>± ìs¡d+æ #˚ dü+düÿ è‹ |ü⁄{Ï+º <ä˙,
<˚XÊìï @\T‘·Tqï <=s¡\+‘ê ‘êeTT Á|ü»\≈£î »yêãT<ës¡T\eTì ˇ|ü⁄Œ≈£îH˚
n>∑‘´· + @s¡Œ&ç+<ä˙ ` Ç<ä+‘ê #Ó|Œü e*‡ ñs≥T+~.
düeTdü´˝À Ç+‘· Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+XÊìï <ë∫ô|fÒº ∫Árø£s¡D <ëìøÏ
$X¯«dü˙j·TyÓTqÆ |ü]cÕÿsêìï #·÷|æ+#·˝<Ò Tä . qø£‡˝…≥’ T¢ ‘·eT Væ≤+kÕ‘·àø£ ìs¡dqü
e÷sêZìï e~* ô|{≤º\˙, Á|üuÛÑT‘·«+ ‘·q Væ≤+kÕ‘·àø£ nD∫y˚‘· e÷sêZìï
e~* ô|{≤º\˙ Ç<ä›] MT<ë &çe÷+&é ô|&ÉT‘·÷ ªÁ|ü»\μ ‘·s¡|ü⁄q ìs¡düq
Bø£≈å î£ ≈£Ls¡TÃ+≥T+~ CÀ´‹. á ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡ bHéøö+≥sYμ Çs¡T|üø±å \˝À be]
düeTdü´≈£L Hê´j·T+ #˚jT· <äT ø±ã{Ïº ÄyÓT Bø£å |ò*ü +#·&+É kÕ<Û´ä +ø±<äT. n~
nkÕ<Û´ä eTì >∑T]Ô+∫ ø£èÁ‹eT |ü]cÕÿs¡+ #·÷|æ+#·q+<äT≈£î sêyÓ÷Jsêe⁄qT
n_Ûq+~+#·e#·TÃqT. #·ìb˛‘·÷ CÀ´‹ #·÷|æq #˚‹ì Çs¡T|üø±å \˝À be«s¡÷
n+<äTø√s¡T. b˛©düT n~Ûø±] –]»q ÅdôÔ” |’ n‘ê´#ês¡+ #˚jT· >± »ìà+∫q
bÕ|ü e÷Á‘·yT˚ ÄyÓT #˚‹ì n+<äT≈£î+≥T+~. Ç+<äT˝À @<√ dü+<˚X+¯ ñ+&˚
ñs&Ü*. nsTT‘˚ Ä dü+<˚X+¯ b+‘· yêdü$Ô ø£yTÓ +Æ <√ uÛ$Ñ wü´‘·T˝Ô ÀH˚ ‘˚\>∑\<äT
ø±ã{Ïº nø£ÿ&ç‘√ e~˝Ò<ë›+.
Bì Ç+^¢wßü eT÷\+ 20.7.1991 mø£Hê$Tø˘ n+&é bı*{Ïø˝£ Ÿ Mø°˝¢ À e∫Ã+~. Ç~
s¡#·sTT‘˚ #˚dæq dü+øÏåbÕÔqTyê<ä+.
261
#·s¡Ã
e÷]ÿ ‡»+ ` kÕVæ≤‘·´+
ÄsY.mdt. düT<äs¡Ùq+ sêdæq ªe÷sYÿ ‡ <äèwæº˝À kÕVæ≤‘·´+μ yê´dü+, <ëì MT<ä
Á‹|ü⁄s¡H˚ì eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ $eTs¡Ù 1979`80˝À¢ düè»q˝À yÓ\Te&Ü¶sTT. Ä #·s¡Ã˝À
düTπs+Á<äsêE, Hê˙, ÄsY. s¡M+Á<ä eT]j·TT $TÁ‘·T\T, dæ. sêeT#·+Á<ë¬s&ç¶\‘√ bÕ≥T
¬ø. u≤\>√bÕ˝Ÿ ≈£L&Ü bÕ˝§ZHêïs¡T. ¬ø._. ù|s¡T‘√ ¬s+&ÉT dü+∫ø£\˝À e∫Ã+~ á yê´dü+.
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+ nH˚ o]¸ø£ ÁøÏ+<ä sêdü÷Ô düTπs+Á<äsêE1
Á‹|ü⁄s¡Hì˚ eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄ yê´dü+2˝À ˝Òì j·÷+Á‹ø£‘q· T <ëìø±bÕ~+∫,
ñ‘·sÔ √‘·sÔ ê <ëìï e÷]ÿ ‡düT\º +<ä]ø° (e÷sYÿ ‡qT, b+¬>˝Ÿ‡qT $TqVü‰sTT+∫)
kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +∫, <ëì Ä\+ãq>± e÷]ÿ ‡düT\º +<ä]˙ <äTj·T´ã{≤ºsT¡ . Á‹|ü⁄s¡Hì˚
yê´dü+˝À j·÷+Á‹ø£‘· ˝Ò<äì $|ü⁄\+>± $e]+#˚ ø£+f…, düTπs+Á<äsêE≈£î
ns¡eú TsTTq >∑‹‘·sÿ¡ + @$T{À #·÷&É≥+ düss¡ TTq |ü<‹Δä . Ä Áø£eT+˝ÀH˚ n‘·ì
Äπø|å Dü \ ìC≤ìC≤\T ãj·T≥|ü&‘É êsTT.
ªì]›wºü kÕe÷õø£ dæ‹ú >∑‘T· \˝ÀH˚ ‘·q Jeq $<Ûëq+ ìs¡sí TT+#·Tø√>∑\
ùd«#·Ã,¤ e´øÏøÔ Ï e⁄qï≥T¢ e÷sYÿ ‡ n+^ø£]+#ê&Éì, #·]Á‘·˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · n+XÊìøÏ
e÷sYÿ ‡ ÁbÕeTTK´‘· ñqï≥T¢ #ÓbÕŒ&Éì, ø£fi¯\≈£î uÛÖ‹ø£ ñ‘·Œ‹ÔøÏ eT<Ûä´
ndüe÷q‘·qT e÷sYÿ ‡ ˇ|ü⁄Œ≈£îHêï&Éì, nsTT‘˚ M{Ïqìï+{Ï˙ e÷]ÿ ‡düT\º T
ø±<ä+≥THêïs¡qï~ düTπs+Á<äsêE eTTKýÓTÆq Äs√|üD. nsTT‘˚ á ªùd«#·Ã¤μ
>∑T]+∫, ªe´øÏ>Ô ‘∑ · n+X¯+μ >∑T]+∫, ªndüe÷q‘·μ >∑T]+∫ >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+
@eT+≥Tqï<√, yê{Ïì düTsπ +Á<äsêE @ $<Û+ä >± ns¡+ú #˚dTü ≈£îHêïs√ #·÷&Ü*.
e÷]ÿ ‡»+ düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~ uÛÖ‹ø£ yêdüeÔ eTì, #Ó‘’ q· ´+ ø±<äì
qeTTà‘·T+~. á ø±s¡D+#˚‘· ã÷s¡Ty® ê kÕe÷õø£ XÊg+˝≤>± e÷]ÿ ‡düT\º T
eTqTwüß\ Á|ües¡Ôq >∑T]+∫, eTqdüÔ‘·«+ >∑T]+∫ dü÷Árø£]+#·˝Ò<äT.
eTqTwüß\+<äsT¡ >∑÷&É ùV≤‘·Tã<ä+Δ >±H√ ˝Òø£ Ä]úø£ nedüsê\qqTdü]+#√, ˝Òø£
düè»q, @Á|æ˝Ÿ`y˚T`pHé dü+∫ø£\T, 1981
262
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
eT] @ Ç‘·s¡ Áù|s¡D≈£î ˝ÀqjÓ÷´ Á|üe]ÔkÕÔs¡ì nq˝Ò<äT. |òü˝≤Hêe´øÏÔ @
esêZìøÏ #Ó+~qyê&Éqï~ >∑÷&É ìs¡j í ÷· ‘·àø£ dü«uÛ≤yêìï ø£*– e⁄+≥T+<äq˝Ò<Tä .
es¡#Z ‘’Ó q· ´+ n+fÒ Ä es¡+Z ˝À n+<ä]ø° kÕ<Ûës¡D+>± e⁄+&˚ #Ó‘’ q· ´+ nì
ø±<äT. Ä]úø£ dü+ã+<Ûë\˝À Ä esêZì≈£îqï kÕúq+qT+&ç düV≤ü »+>± |ü⁄fÒº #Ó‘’ q· ´+.
ø±ì Á|ü‹ dü+<äs“¡ +¤ ˝ÀqT, Á|ü‹ ˇø£ÿ]˝ÀqT á #Ó‘’ H· ê´ì<˚ ô|#’ s˚ TT ø±qø£ÿs¡˝<Ò Tä .
eT] düe÷»+˝À eTqTwüß\ ø±sê´#·sD¡ e÷≥ø=ùd,Ô <ëìøÏ Áù|s¡D
ªªÄ<äsêÙ\qT+&ç >±ì, ÄX¯j·÷\qT+&ç >±ì, ªdü‘ê´H˚«wüD, <ÛäsêàH˚«wüDμ\
qT+&ç >±ì, <˚«wü+ qT+&ç >±ì, eTπs e´øÏ>Ô ‘∑ e· TsTTq #ê|ü\´+ qT+&ç >±ì
sêe#·TÃμμ nì b+¬>˝Ÿ‡ ˇø£#√≥ nHêï&ÉT.3 n+fÒ b+¬>˝Ÿ‡ düTsπ +Á<äsêE≈£î
ø±e\dæq+‘· ªùd«#·Ãμ¤ sTT#êÃ&ÉT. nsTT‘˚ á yÓ$’ <Û´ä + qT+&ç, á >∑+<äs>¡ √fi¯+
qT+&ç ñ‘·ŒqïeTj˚T #·]Á‘· dü÷Á‘·ã<äΔ+>± e⁄+≥T+~. dü÷ú\+>± <ëì
|ü]D≤e÷ìï }Væ≤+#·&ÜìøÏ M\e⁄‘·T+~. uÛÖ‹ø£XÊg+˝À $_ÛqïX¯≈î£ \Ô T ˇø£#√≥
πø+ÁBø£]+#·ã&É¶|ü⁄Œ&ÉT ne˙ï ø£*dæ yê{Ï |òü*‘·yÓTÆq ˇπø ˇø£ X¯øÏÔ‘√
düe÷qeTsTTq Á|üu≤Û yêìï ø£*–e⁄+&É&Üìï b+¬>˝Ÿ‡ Çø£ÿ&É kÕeT´+>± #ÓbÕŒ&ÉT4.
Ä<ÛTä ìø£+>± #ÓbÕŒ\+fÒ |üse¡ ÷DTe⁄˝Àì b\Áø±ºqT¢, Áb˛{≤qT¢ ìs¡j í ÷· ‘·àø£
>∑‹dü÷Á‘ê\≈£î ˝Àã&Éø£b˛sTTHê yê{Ï#˚‘· ì]à+#·ã&˚ |ü<ës¡ú|ü⁄ |ü]D≤eT
dü÷Á‘ê\T >∑DÏ‘· düMTø£s¡D s¡÷|ü+ rdüTø=H˚+‘·{Ï ìs¡íj·÷‘·àø£‘·qT
ø£*–e⁄+{≤sTT. ìC≤ìøÏ Ä<ÛTä ìø£ uÛÖ‹ø£XÊg+ qT+&ç b+¬>˝Ÿ‡ Ç∫Ãq≥Te+{Ï
ñ<ëVü≤s¡D\T #ê˝≤ Çe«e#·TÃqT.
ø±ã{Ïº ª‘·q Jeq $<Ûëq+ ìs¡sí TT+#·Tø√>∑\ ùd«#·Ãμ¤ e´øÏøÔ Ï ñ+<ë
n+fÒ Á|ü‹e´ø°Ô ‘·qø£~ ñ+<äH˚ nqT≈£î+{≤&ÉT. e´øÏ|Ô sü +¡ >± #·÷ùdÔ n~ ì»y˚T.
ø±ì #·]Á‘·|sü +¡ >± #·÷ùdÔ ÁuÛeÑ T. #·]Á‘·|sü +¡ >± (n+fÒ XÊÅdj Ô” T· +>±) #·÷ùdÔ
ª‘·q sTTwüÁº |üø±s¡+μ q&ÉT#·T≈£îH˚ e´øÏÔ @<√ ˇø£ #ê]Á‘·ø£ X¯øøÔÏ ,Ï n+‹eT+>±
ˇø£ esêZìøÏ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤kÕÔ&TÉ . Á_{Ïwt Vü≤j·÷+˝À Á|ü‹e´øÏøÔ Ï b˛©düT
ñ<√´>∑+ #˚j÷· ˝≤ ˝Ò<ë nì ìs¡sí TT+#·T≈£îH˚ ùd«#·Ã¤ e⁄+&˚~. ø±ì Ä ìs¡j í T· +
b+‘· e´øÏ>Ô ‘∑ y· TÓ qÆ ø±s¡D+e\¢ rdüTø√e&É+ »]–Hê (ñ<ëVü≤s¡DøÏ, b˛©düT
j·T÷ìbòÕs¡+ #·÷dæ eTT#·Ã≥|ü&Ü¶) <ëì ndü\Tdü«uÛ≤e+ Á_{Ïwt kÕÁe÷»´
263
yê<ëìøÏ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#·&eÉ ÷ ˝Òø£ Á|ü»\ |üø±å q ñ+&É&eÉ ÷ nqï<˚.
n+<äT˝À yÓTT<ä{~Ï #˚ùdÔ <Óã“‹q&ÉeT÷ ‘·<´ä∏ y˚T. ø±u{Ïº #ê]Á‘·ø£ Áø£e÷ìï
ns¡+ú #˚dTü ø=ì Ä ne>±Vü≤q Ä<Ûës¡+>± ‘·q ÄX¯j÷· \qT kÕ~Û+#·Tø√e&É+
düss¡ TTq ùd«#·Ã.¤ n+<äTøπ ªÄeX¯´ø£‘q· T n+^ø£]+#·&+É ùd«#·Ãμ¤ nì b+¬>˝Ÿ‡
nHêï&ÉT. Äø±X¯+˝À $Vü≤]+#·<\ä #·T≈£îqï yê&ÉT $e÷q+ mø±ÿ\qï ªìs¡“+<Û+ä μ
˝Ò<Tä . nsTT<ä+‘·dTü \Ô y˚T&É bøÏÿ ne÷+‘·+ >±*˝À] m>∑se¡ #·TÃ. nsTT‘˚
uÛÖ‹ø£yêdüyÔ êìï ìs¡d+æ #˚ á #·s´¡ qT eT‹˝Òìyêfi¯ófl ‘·|Œü ªùd«#·Ãμ¤ nqs¡T.
düe÷» |ü]D≤eT+˝À e´≈£î\Ô ø±sê´#·sD¡ ≈£î ≈£L&É ÁbÕeTTK´‘· sTTø£ÿ&˚ e⁄+~.
yê] ø±sê´#·sD¡ e\¢H˚ düe÷»+ e÷s¡T‘·T+~. nsTT‘˚ Ä Ä#·sD¡ kÕ|ò\ü ´+
bı+<ë\+fÒ n~ düe÷»+ jÓTTø£ÿ >∑‹dü÷Á‘ê\ qqTdü]+∫ ñ+&Ü*. ˝Òøb£ ˛‘˚
}Væ≤+∫+<=ø£≥sTT‘˚ »]π>~ eTs=ø£{.Ï
Ç<ä+‘ê e÷]ÿ ‡düT\º T ø±<ä+≥THêïsê? ªeTìwæ |ü]dæ‘ú T· \≈£î u≤ìdüμ
n+≥THêïsê? ∫e]øÏ ø£eT÷´ìdüTº e÷ìô|kò ˛º˝À #Ó|Œæ q≥T¢ ã÷s¡Ty® êes¡+Z qT+&ç
ø=+‘·eT+~, eTTK´+>± y˚T<Ûëe⁄\T ÁXÊ$Tø£es¡Z+ yÓ’|ü⁄ ekÕÔs¡qï~ >∑÷&É
ø±<ä+≥THêïsê? be]ì >∑T]+∫ düTπs+Á<äsêE e÷{≤¢&ÉT‘·Tqï~? beØ
ªXÊ+‘·∫‘·TÔ˝…’μ ªuÛÑÁ<ä+>± b≥Te+{Ï ‘·|üq≈£î >∑T]ø±≈£î+&Éμ ø£&ÉT|ü⁄˝À #·\¢
ø£<\ä ≈£î+&É J$düTqÔ ï e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\T? ñ<√´>±\T b˛>=≥Tº≈î£ qïyêfi¯Sfl,
beTs¡˙® ‡ s√E\T C…fi’ ˝¢̄ À >∑&|ç qæ yêfi¯SflHê? ªyêdüeÔ + e÷]q|ü⁄Œ&˚ #Ó‘’ q· ´+
e÷s¡T‘·T+<äμì j·÷+Á‹ø£+>± q$Tàqyêfi¯¢sTT‘˚ s¡#·sTT‘·\ dü+|òü÷\T,
kÕ+düÿ è‹ø£ dü+dü\ú T, bÕØº\T ô|≥Tºø√e&É+ b+<äT≈£î? Ç+‘·ø° ª‘·|qü μ n+fÒ
düTsπ +Á<äsêE ñ<˚X› ´¯ +˝À sTT<ä+‘ê ø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\T b˛©düT˝≤Øƒ\T
düTu≤“sêe⁄ bÕDÏÁ>±Væ≤, düs√CŸ<‘ä êÔ\˝≤>∑ b˛©düT >√©\T ` b<äTs¡TÿHêïs¡qï~
n‘·ìø£qedüs¡+. yêfi¯ó¢ Á|ü|ü+#êìï #·÷dæ ªÄs<√fi¯q‘√, ø£dæ‘√, ø±*Ãy˚ùd
‘·|qü ‘√, <äT'K+‘√, ìsêX¯‘√μ <˚e<ëdüT|òøü ÿ° ˝À eTH√y˚<qä bı+<ä&+É ˝Ò<qä ï~
n‘·ì Äs√|üD.
Çø£, ø£fi≈¯ L£ uÛÖ‹ø£ñ‘·Œ‹Ô ($<ÛëHêì)ø° >∑\ ªndüe÷q‘·μ ñ|ü]‘·\+˝À
ˇø£ uÛ≤>∑eTsTTq ø£fi\¯ T, yÓTT‘·+Ô ñ|ü]‘·\+˝≤π> |ü⁄Hê~ e÷]q+‘· düT\uÛ+Ñ >±
264
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
e÷s¡e⁄. n+fÒ ø=+#Ó+ yÓqø£ã&çe⁄+&˚ neø±X¯+e⁄+~. eTs=ø£ dü+<äs“¡ +¤ ˝À
e÷sYÿ ‡ ªª>∑‘·+ eTqTwüß´\ eTqdüT‡H=ø£ |”&Éø£\˝≤>∑ Äe]+∫
e⁄+≥T+<äμμHêï&ÉT.5 n+‘˚ >±ì ñ|ü]‘·\ n+XÊ\T ªªÄHê{Ï kÕe÷õø£
|ü]dæú‘·T\qT n~Û>∑$T+∫ e⁄+{≤j·Tμμq&É+ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡+. ô|’>± BìøÏ∫Ãq
ñ<ëVü≤s¡D: ªª»s¡à˙˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ Á|üy•˚ +#·øe£ TT+<˚ ô|≥Tºã&ç<ëØ
düe÷»+ø£qï ñqï‘·eTsTTq kÕeTýê<ä düe÷C≤ìï >∑÷]Ãq dæ<ëΔ+‘ê\T
‘·‘·«XÊÅdüÔ+˝À Á|üy˚•+#·&É+ (e÷sYÿ ‡)μμ Ç~ eTØ nX¯Ãs¡´ø£s¡+. e÷sYÿ ‡
J$‘·ø±\+˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ »s¡à˙˝À ˝Ò<ë? ˇø£ y˚fi¯ ˝Ò<qä T≈£îHêï
e÷sYÿ ‡ »s¡àHé <˚Xd¯ Tü &Ô sÉ TTq bÕbÕìøÏ Ä düe÷»yêdüyÔ êìπø düŒ+~+#ê˝≤?
ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ |ü⁄≥Tºøq£ T+&ç n+‘·sê®rj·T dü«uÛ≤e+ ø£*– e⁄+~.
ÄHê{ÏøÏ Ç+>∑¢+&é˝À ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+ dü+|üPs¡í+>± $düÔ]+∫e⁄+~.
»s¡à˙˝À >∑÷&É ã÷s¡T®yêes¡Z+ n|üŒ{ÏøÏ sêC≤´~Ûø±sêìï dü+|üPs¡í+>±
#˚õøÏÿ+#·Tø√˝Ò<äT>±ì, ã÷s¡T®yê Ä]úø£ dü+ã+<Ûë\T u≤>± $düÔ]+#êsTT.
á ‘·|ü&ÉT ñ<ëVü≤s¡D Ä<Ûës¡+>± ‘·|ü⁄Œ&ÉT dü÷Árø£s¡D#˚dæ düTπs+Á<äsêE
kÕ~Û+∫s~ @$T≥+fÒ: ªª‘·|üŒìdü]>∑ kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\q~Û>∑$T+#˚
Á|üjT· ‘·ï+ #˚dTü +Ô ~ kÕVæ≤‘·´+μμ. eTs=ø£ #√≥ ªªÄ#·sD¡ ‘·‘«· XÊÅd+Ôü ˝À Ä˝À#·q\T,
ø£\ŒHêX¯øÔÏ ÁbÕ<∏$äÛ Tø£+μμ, ªª‘ê‹«≈£î&ÉT, ø£$ eTT+<äT>± ø£*ŒùdHÔ ˚ ‘·sê«‘· düe÷»+˝À
Äø£è‹ rdüTø√e&É+ »s¡T>∑T‘·T+~.μμ düe÷» |ü]D≤eT+˝À e´øÏ>Ô ‘∑ · n+XÊ˙ï,
|ü⁄Hê~ ñ|ü]‘·˝≤\ ndüe÷q n_Ûeè~Δ˙ düTsπ +Á<äsêE ns¡+ú #˚dTü ≈£îqï~ á
$<Û+ä >±. Bìì uÛÖ‹ø£yê<ä+ n+{≤sê? Bìø£+‘·{øÏ ° Ä<Ûës¡+>± #Ó|Œæ q e÷sYÿ ‡
e÷≥\T: ªªuÛÖ‹ø£yê<ä dæ<ëΔ+‘·+ (Çø£ÿ&É e÷sYÿ ‡ n~ÛuÖÛ ‹ø£yê<ä+ >∑T]+∫
e÷{≤¢&TÉ ‘·THêï&ÉT) e÷πs |ü]dæ‘ú T· \ >∑T]+∫, $<ä´qT >∑T]+∫ $e]+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT
|ü]dæ‘ú T· *ï e÷πsÃ~ eTqTwüß´˝Òqì... eT]Ãb˛sTT+~.μμ ‘·sT¡ yê‘· ªª•\Œø±s¡T&ÉT....
‘êqT ì]à+#·uÀj˚T ø£≥&º Üìï eTT+<äT>±H˚ ‘·q ø£\Œq‘√ ∫Á‹kÕÔ&TÉ . ÁX¯eT∫es¡
ÁXÊ$T≈£î&ÉT ‘êqT eTT+<äT>± }Væ≤+∫q<ëìH˚ bı+<äT‘ê&ÉTμμ. á e÷≥\T#Ó|Œæ ,
ªªÁ|ü|ü+#êìï, u≤Vü≤´ yêdüÔ$ø£‘·ì ($wüj·÷ìï) e÷πsÃ e´øÏÔ á $<Ûä+>±
eTT+<äT>±H˚ ‘êqT e÷s¡ÃuÀ‘·Tqï yêdü$Ô ø£‘· >∑T]+∫q C≤„Hêìï ø£*–e⁄+{≤&ÉTμμ
265
n+fÒ be]ø° nuÛ´Ñ +‘·s+¡ ˝Ò<Tä . ø±ì Ä }Vü≤, Ä C≤„q+ n‘·ìø¬ ø£ÿ&ç qT+∫
e∫Ã+~? ªkÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT n~Û>$∑ T+#·&+É μ e\¢Hê? Ç~ uÛ≤eyê<ä+
ø±<ä÷?
uÛÑ$wü´‘·TÔ es¡Ôe÷q+˝Àì yÓ’s¡T<Ûë´\qT+&ç |ü⁄&ÉT‘·T+~. n+fÒ
es¡eÔ ÷q+˝Àì Á|ü<ëÛ q yÓs’ T¡ <Û´ä +˝À ˇø£ n+X¯+ (ˇø£ Á<ÛTä e+) uÛ$Ñ wü´<ë«düyÔ êìøÏ
;»+>± e⁄+≥T+~. á n+≈£îs¡s÷¡ |ü+˝Àì uÛ$Ñ wü´<ë«düyÔ êìøÏ Á|ü‹_+ã+>±
<ëìï >∑T]+∫q ª}Vü≤μ >∑÷&É es¡Ôe÷q+˝ÀH˚ e⁄+≥T+~. ô|≥Tºã&ç<ëØ
düe÷»+˝À dü«+‘· ÄdæøÔ ° kÕe÷õø£eTsTTq ñ‘·Œ‹Ôø° >∑\ yÓs’ T¡ <Û´ä +˝À s¬ +&Ée
n+X¯+, n+fÒ es¡|Z sü +¡ >± #ÓbÕŒ\+fÒ ø±]àø£es¡+Z kÕeTýê<ëìøÏ ;»+>±
e⁄+≥T+~. <ëì Á|ü‹_+ã+>±H˚ kÕeTýê<ëìï >∑T]+∫q ª}Vü≤μ ñ+≥T+~.
ªªkÕeTýê<ä+ ˇø£ X¯øÔÏ ø±yê\+fÒ n~ ø±]àø£es¡Z sê»ø°j÷Ó <äéT+ jÓTTø£ÿ
ÄX¯j·T+ ø±yê\μμì ˝…ìHé #ÓbÕŒ&ÉT6 . n+‘˚ø±ì kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\
q~Û>$∑ T+#˚ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T, ‘ê‹«≈£î\T #˚ù˚ d }Vü≤ ø±<äT kÕeTýê<ä+.
Ç~ ns¡+ú ø±ø£b˛ãfÒº ªªyêdüeÔ + e÷]‘˚H>˚ ±ì #Ó‘’ q· ´+ e÷s¡<Tä μμ nqï
Á‹|ü⁄s¡Hì˚ e÷≥≈£î ªªÄ yêdüyÔ êìï e÷s¡Ã&ÜìøÏ nedüse¡ TsTTq #Ó‘’ q· éTsTTHê
ø±yê* >∑<ë!μμ nì #ê˝≤ ‘Ó*$>± düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒs¡T. πs|ü{Ï yêdüÔe+
n+≈£îs¡s÷¡ |ü+˝À ÄHê{Ï yêdüeÔ + >∑s“¡ +¤ ˝À e⁄+≥T+~ ø±ã{Ïº <ëì ø£qT>∑TD
eTsTTq #Ó‘’ q· ´+ ≈£L&É Ä y˚Ts¡≈î£ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ Ä #Ó‘’ q· ´+ dü+|üPs¡+í >±
$ø£d+æ #ê\+fÒ ;»s¡÷|ü+˝Àì sπ |ü{Ï yêdüyÔ êìøÏ dü+|üPs¡eí TsTTq ndæ‘Ô «· +
#˚≈L£ sê*.
düTsπ +Á<sä êE |Á |ü +ü #·+
düTsπ +Á<äsêE≈£îqï ‘·øÿÏ q nb˛Vü≤\≈£î düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ\+fÒ yÓTT<ä≥
n‘·ì ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏+ä b≥Te+{Ï<√ #·÷&Ü*. ndü© Á|ü|+ü #·+ #ê˝≤
$+‘·sTTq~. Ç+<äT˝À bÕ\ø£esêZ\T+{≤sTT >±ì ÁXÊ$Tø£es¡Z+ ñ+&É<äT.
e÷]ÿ ‡»+ Á|üø±s¡+ <√|æ&eû s¡+Z bÕ\ø£es¡+Z >± e⁄+≥T+~>±ì, düTsπ +Á<äsêE
Á|ü|+ü #·+˝Àì bÕ\ø£es¡+Z <√|æ&û #˚ùd≥Tº ø£qã&É<Tä . n~ kÕ+düÿ è‹ø£+>±
e÷Á‘·+ Á|ü»*ï ìØ«s¡´+ #˚dTü +Ô ~. á |”&qÉ ≈£î >∑Ts¡jT˚ ´~ ÁXÊ$T≈£î&ÉT >±<äT,
266
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
}s¡÷ ù|s¡÷ ˝Òì ªe´øÏμÔ . <ëìHÓ<Tä s=ÿH˚~ >∑÷&É ˇø£ es¡+Z ø±<äT, $•wüß\º sTTq
e´≈£î\Ô T. Mfi¯ó¢ ªªkÕVæ≤‘ê´<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ yêfi¯ó,¢ ˝Ò<ë ‘ê‹«ø£s#¡ q· *ï #·~$q
yêfi¯ó.¢ düss¡ TTq sê»ø°jT· ne>±Vü≤q>∑\ yêfi¯ó.¢ μμ Mfi¯ó¢ Á|ü»*ï yÓ\T>∑T˝ÀìøÏ
s¡|æŒ+#·&ÜìøÏ ªªñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘ê´ìï, ø£fi¯*ï düèõkÕÔs¡T.μμ Mfi¯ó¢ düèwæº+#˚
ªì»eTsTTq kÕVæ≤‘·´+μ dü<äs¡T ªe´øÏÔμì ªª#Ó’‘·qé+‘·eTsTTq ø±sê´#·s¡D≈£î
Áb˛‘·‡Væ≤+∫, eédü≈ú î£ e´‹πsø£+>± e÷s¡TdüT+Ô ~μμ.
á Á|ü|+ü #·+˝Àì bÕ\ø£esêZ\T, yê] uÛ≤yê\T jÓT≥Te+{Ï$? ªªÄHê&ÉT
Á|ü#ês¡+˝À ñqï bÕ\ø£es¡uZ ≤Û yê\T eTìwæì n+<ÛTä &ç>±, yÓ<eäÛ >±, kÕe÷qT´&ç>±
e÷s¡TkÕÔsTT.μμ Ç~ @ yêdüÔe Á|ü|ü+#·+˝À »s¡T>∑T‘·T+~? bÕ\ø£esêZ\πø+
ø±yê*? <√|æ&û ìs¡+‘·sêj·T+>± kÕ>∑&É+. bÕ\ø£es¡ZuÛ≤yê\T <ëìøÏ
nqT>∑TD+>± |üì#˚kÕÔsTT. Ç~ ‘·|Œü ìdü]>± eTqTwüß´*ï ªn+<ÛTä \T>± yÓ<eäÛ \T>±
kÕe÷qT´\T>±μ e÷s¡Ã&É+ e\¢ düeT≈£Ls¡T‘·T+<ë? |üP]Ô>± |ü‘·qeTsTTq
uÛ÷Ñ kÕ«eT´ eédü˝ú À n~ ì»+ ø±e#·TÃ ` Ä eédüú ªbø£ÿ&É y˚dqæ >=+>∑[
nø£ÿ&˚μ qqï≥T¢ |ü&çe⁄+≥T+~ ø±ã{Ïº. ø±ì ô|≥Tºã&ç<ëØ eédüú, b+‘·
|ü‘·qeTsTTq|üŒ{ÏøÏ, ìs¡+‘·s¡+ ô|≥Tºã&çì $düÔ]+#·T≈£î+≥÷,7 yÓ’s¡T<Ûë´\
|ü]$T‹˝À ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ *Ô ï $|üM¢ ø£]+#·T≈£î+≥÷8 b˛‘·T+~. n≥Te+{Ï eédü≈ú î£
ø±e\dæ+~ n+<ÛäT\÷ yÓ<Ûäe\÷ kÕe÷qT´\÷ ø±<äT. ˇø£ ª$•wüºeTsTTqμ
<äèø£Œ<∏ä+>∑\yêfi¯ó¢, #ê˝≤ ‘Ó*yÓ’qyêfi¯ó¢, düeTs¡úe+‘·T\÷ ø±yê*. yÓ’C≤„ìø£
|ü]XÀ<ÛäHê πø+Á<ë\T, yêDÏ»´ dü+düú\÷ ø±yê*. Ä<ÛäTìø£ j·T+Á‘ê+>∑+‘√
|üì#˚ùd HÓ|’ ⁄ü D´+>∑\ ø±]à≈£î\T ø±yê*. Ä<ÛTä ìø£ |ü]XÀ<ÛHä ê kÕ<ÛHä ê\ kÕj·T+‘√
‹s¡T>∑Tu≤≥TqT nD#˚ kÕeTs¡´ú +>∑\ b˛©düT ñ<√´>∑T\T ø±yê*. Bìì ‘Ó*$>±
düeT]ú+#˚ s¡#s· TT‘·\T, y˚T<Ûëe⁄\T ø±yê*. ªn+<ÛTä \÷ yÓ<eäÛ \÷ kÕe÷qT´\÷μ
á |üqT\˙ï #˚jT· ˝ÒsT¡ .
eT] á bÕ\ø£es¡Z uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+ #˚ùd~ jÓTes¡T?
ªª@ j·TT>∑+˝ÀqsTTHê ÄHê{Ï bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê˝Ò Á|üã\+>± ñ+{≤sTTμμ
nqï e÷sYÿ ‡ dü÷Á‘êìï yêÚ≤´ìdü÷Ô düTπs+Á<äsêE ªª@ Á|üuÛÑT‘·«eTsTTHê
y˚T<Ûëe⁄*ï b˛wædTü +Ô ~ >∑qTø£ ÄHê{Ï bÕ\ø£esêZ\ ‘=‘·T\Ô T>± ñ+&˚ s¡#s· TT‘·\T,
267
ø£e⁄\T bÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê\H˚ dü]jÓÆTq uÛ≤yê\T>± Á|ü#ês¡+ #˚kÕÔs¡Tμμ
n+≥THêïs¡T. eTq <˚X¯+˝À bÕ\ø£es¡Z uÛ≤yê\qT Á|ü#ês¡+#˚ùd ø£e⁄\T,
s¡#s· TT‘·\T Á|üuTÑÛ ‘·«+#˚‘· b˛wæ+#·ã&˚yêfi≤¢? n~ ì»eTsTTq+‘· y˚Ts¡≈î£ yêsê
|üì #˚j·T&ÜìøÏ n<˚Hê ø±s¡D+? Ç‘·s¡T\qT j·÷+Á‹ø£ uÛÖ‹ø£yê<äT\H˚
düTsπ +Á<äsêEøÏ~ ≈£îå Á<ä uÛÖ‹ø£yê<ä+>± ø£ì|æ+#·˝<Ò ë? ˇø£ bÕ\ø£esêZìøÏ <ëì
sê»ø°j·T kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹ì<ÛäT\≈£îqï dü+ã+<Ûä+ n+‘· ˙#·eTsTTq<ë?
nsTTq<ëìøÏ ø±ì<ëìøÏ e÷sYÿ ‡ #˚‘· e÷{≤¢&+ç #·&+É e÷eT÷\sTTb˛sTT+~
ø±ã{Ïº H˚q÷ Ä |üH˚ #˚kÕÔqT. ª\÷sT÷ uÀqbÕ¬sμº yê´dü+˝À á $wüjT· +
>∑T]+∫ e÷sYÿ ‡ á $<Û+ä >± nHêï&ÉT9. ˇø£ es¡+Z ‘·q uÛÖ‹ø£ nedüsê\
<äècÕº´, kÕe÷õø£ kÕúq+ <äècÕº´ @ |ü]$T‘·T\ø£sTT‘˚ ˝Àã&çe⁄+≥T+<√, @
düeTdü´\HÓ<Tä s¡Tÿ+≥T+<√, @ |ü]cÕÿsê\HêÁX¯sTTdüT+Ô <√, ‘·q Ä˝À#·q˝À Ä
|ü]$T‘·T\≈£î, Ä düeTdü´\≈£î, Ä |ü]cÕÿsê\≈£î ˝Àã&˚yê&ÉT Ä es¡+Z jÓTTø£ÿ
sê»ø°jT· , kÕ+düÿ è‹ø£ Á|ü‹ì~Û.μμ
n+‘˚ø±ì, Á|üuTÑÛ ‘√«<√´>∑T\T ø±e&É+#˚‘· bÕ\ø£esêZ\ ‘=‘·T\Ô T ø±˝Ò<Tä .
bÕ\ø£esêZ\T, yê] Á|ü‹ì<ÛTä \T Ç˝≤>∑T+fÒ, Á|ü»\ e÷fÒeT{Ï? á
Á|ü»\T (ø=+<äsT¡ $•wüeº ´≈£î*Ô ï $TqVü‰sTT+∫) ªn+<ÛTä \T yÓ<eäÛ \T kÕe÷qT´\Tμ
nì Ç~es¡øπ #·÷kÕ+. n+‘˚ø±<äT Mfi¯˝¢ À ªªn~Ûø»£ HêuÛ≤ nC≤„q+˝À Nø£{˝Ï À
dü+|òü÷ìï kÕ+Á|ü<ëj·÷*ï Á|ü•ï+#·qsTTHê Á|ü•ï+#·≈£î+&É ‘·eT J$‘ê*ï
>∑&ÉT|ü⁄‘·T+{≤s¡Tμμ. Ç+ø± ªªeTìwæ ø£èÁ‹eT $\Te*ï bÕ{Ï+#˚yê&ÉT>±,
|üsêBÛqT&ÉT>±, ˇø£ X¯ø£\+>±, @ø±øÏ>±, nkÕVæ≤‘ê´ìï ˙#·dü+düÿ è‹ì
Äq+~+#˚yê&ÉT>±μμ e÷s¡‘ê&ÉT. ªªbÕ\ø£ esêZ\ uÛ≤yê\T kÕ+düÿ è‹ø£ s¡÷bÕ˝À¢
Á|ü#ês¡+ #˚jT· ã&É‘êsTT >∑qø£ $#·øDå£ , $y˚#q· ˝Òì kÕe÷qT´\T ns¡sú V¡ ≤æ ‘·+>±
kÕs¡V≤” qeTsTTq J$‘ê*ï >∑&TÉ |ü⁄‘·T+{≤s¡Tμμ. M]øÏ ìs¡T<√´>∑deü Tdü´, y˚XÊéè‹Ô
düe÷»+˝À ñqï≥T¢ ‘Ó\TdüT. ø±ì yê{ÏøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê&É+¶ n˝≤e⁄+∫
yê{Ïì $ìjÓ÷–+#·T≈£î+{≤s¡T. ñ<√´>∑+ ø√dü+ \+#·$TkÕÔsT¡ , ‘·eT ø±e÷ìï
#·˝≤¢sT¡ Ãø√e&É+ ø√dü+ y˚X´¯ *ï ÄÁX¯sTTkÕÔsT¡ (•e •yê!).
düTπs+Á<äsêE≈£î 1974˝À <˚X¯bÕ\ø£ esêZ\qT Vü≤&É˝…‹Ô+∫q ¬s’˝Ò«
ø±]à≈£î&ÉT ª@ø±øÏ>±, X¯ø\£ +>±, |üsêBÛqT&ç>±μ ø£q|ü&Ü¶&Ü? |ü˝|¢… ˝ü ˝¢… À ‘·s‘¡ s· ê\
268
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
qT+&ç edüTÔqï yÓ{Ïº#êøÏØ e+{Ï <√|æ&û s¡÷bÕ\qT b~]düTÔqï Á|ü»\T
ªnC≤„q+˝À Nø£{˝Ï À dü+|ò÷ü ìï kÕ+Á|ü<ëj·÷*ï Á|ü•ï+#·qsTTHê Á|ü•ï+#·ìμ
yêfi¯ófl>± ø£qã&ÉT‘·THêïsê? á s¡øe£ TsTTq ìùd»Ô + ø£*–+#·&ÜìøÏ bÕ\ø£es¡+Z
Á|üjT· ‹ïdüT+Ô <äq&É+ ˇø£ jÓT‘·T.Ô ø±ì <ëìøÏ düV≤ü »+>±H˚ ñ+&˚ Á|ü‹|òTü ≥qqT,
ÁXÊ$Tø£es¡Z dü+düÿ è‹ì ` n~ b+‘· ndüŒwüº+>± ñ+&É˙ ` $düà]+#·&É+
e÷Á‘·+ ø£eå ÷s¡Ω+ ø±<äT. Ç+‘·ø° á ô|≥Tºã&ç<ëØ e´‹πsø£‘· ÁXÊ$Tø£es¡+Z |ü≥¢
ñqï @Vü≤´ uÛ≤yêìøÏ eTTdüT>∑T e÷Á‘·yT˚ . ás√E ÁXÊ$Tø£esêZìï u≤Vü‰≥+>±
ndüV≤æ ´+#·Tø√e&É+ M\T|ü&<É Tä >∑qTø£, eédüú MT<ä ô|{Ïº Ä |üì #˚jT· &Üìπø
Ç<ä+‘ê.
Á|ü»*˝≤ @&çùdÔ eT] á $•wüeº ´≈£î˝Ô ˝… ≤+{Ïyêfi¯ó?¢ Mfi¯ø¢ =ø£ es¡+Z ˝Ò<Tä .
Mfi¯ó¢ uÛÖ‹ø£ys’Ó T¡ <Ûë´\≈£î düŒ+~+∫ bÕ\ø£esêZ\HÓ~]+#˚ yêfi¯ó¢ ø±s¡T. ndü\T
düTsπ +Á<äsêE ñ<˚X› ´¯ +˝À ˇø£ e´øÏÔ $|üe¢ ø±s¡T&ÉT ø±yê\qTø√e&É+ düe÷»+
|ü≥,¢ ‘√{Ï e÷qe⁄ì|ü≥¢ n‘·ì≈£îqï HÓ‹’ ø£u≤<Û´ä ‘·qT e÷Á‘·yT˚ dü÷∫düT+Ô ~. Ç~
e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ |üP]Ô>± $s¡T<äsΔ . $|üe¢ uÛ≤yê\T uÛÖ‹ø£ yÓs’ T¡ <Ûë´\qT+&ç |ü⁄&É‘êsTT.
$|üe¢ es¡+Z bÕ\ø£es¡+Z ‘√ eTÚ*ø£eTsTTq yÓs’ T¡ <Û´ä +>∑\ es¡+Z . Çø£ÿ&É HÓ‹’ ø£
u≤<Û´ä ‘· Á|üdøü ÔÏ nqedüs+¡ . ‘êqT <äTqTï‘·Tqï uÛ÷Ñ $T˝Àì |ü+≥ ‘·qøπ <äø±ÿ\qï
ø√¬sÿ˝À ªHÓ‹’ ø£u≤<Û´ä ‘·μ ˝Ò<Tä . n~ øπ e\+ ªkÕ«s¡yú T˚ μ.
BìøÏ _Ûqï+>± á $•wüeº ´≈£î\Ô T ªªbÕ\ø£esêZ\ uÛ≤yê\HêÁX¯sTT+#·≈î£ +&É
J$‘êìï >∑&É|ü>∑*π>yêfi¯ó¢.μμ ñ<√´>∑+ ø√dü+ \+#·+ sTTe«&É+ e+{Ï
ªªdü+|òTü + ÄyÓ÷~+#˚ |üqT*ï $s√~Û+∫μμ J$+#˚yêfi¯ó¢ (Mfi¯ø¢ Ï |ü<øÓ s£ ê\ e÷>±DÏ
e⁄+≥T+~ ø±uÀ\T). á s¡ø£+>± bÕ\ø£es¡Z uÛ≤eC≤\+ qT+&ç $eTTøÏÔ
bı+<ä&ÜìøÏ yê]øÏ kÕVæ≤‘·´+ ‘√&ÉŒ&ÉT‘·T+~. Ç~ Ç~es¡≈î£ #Ó|Œæ q ªì»eTsTTqμ
kÕVæ≤‘·´+. #·]Á‘·˝À e´øÏÔ>∑‘· n+XÊìøÏ >∑\ ÁbÕeTTK´‘·, kÕVæ≤‘ê´ìøÏ
ñ‘·Œ‹ÔøÏ >∑\ ndüe÷q‘· e÷]ÿ ‡C≤ìï <ë{Ï b+‘·<ä÷s¡+ e#êÃjÓ÷
>∑eTì+#ê*. ñ<ëVü≤s¡DøÏ: ªªdü+|òü÷ìï e´‹πsøÏ+#ê˝≤ ˝Ò<ë nqï~ e´øÏÔ
Çwü+º . Ä e´øÏÔ kÕVæ≤‘·´|üsq¡ƒ + e˝À¢, düss¡ TTq kÕ+|òTæ ø£ ne>±Vü≤q e\¢H√
ìC≤ìC≤*ï ‘Ó\T‡ø=ì u≤<Û´ä ‘êj·TT‘·T&ÉT ø±e*‡+<˚ ‘·|Œü y˚sT¡ e÷s¡+Z ˝Ò<Tä μμ.
269
e´‹πsøÏ+#˚~ ªdü+|ò÷ü Hêïμ? á ‹s¡T>∑Tu≤≥T<ës¡T¢ uÖ<ä_Δ ≈Û îå£ e⁄˝≤? ‘·q J$‘·
ì‘·´dü‘·éTsTTq <√|æ&çì ns¡ú+ #˚düTø√e&ÜìøÏ ˇø£ ø±]à≈£î&çø£sTTHê
s¬ ‘’ T· ø£sTTHê kÕVæ≤‘·´|üsq¡ƒ +, dü+|üPs¡í kÕe÷õø£ ne>±Vü≤q ‘√&ÉŒ&É‘êsTT>±ì
n$ n‘·édüs¡+ ø±<äT. Ç+‘·ø° ÁXÊ$Tø£ »q+ |üìøÏsêìyêfi¯¢˙, $|ü¢e+
$•wüeº ´≈£î\Ô T $•wü+º >± kÕ~Û+#˚<˙ä #Ó|Œü &Üìπø sTT<ä+‘ê.
b˛˙ sTT<ä+‘ê ì»y˚TqqT≈£îHêï á kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T Á|ü»*ï
y˚T˝§ÿ\|ü&ÜìøÏ Á|üj·T‘·ï+ #˚j·÷˝≤? ‘·q yê´dü+ yÓTT<ä{À¢ ˇø£#√≥
düTπs+Á<äsêE ne⁄qH˚ n+{≤&ÉT. ø±ì ñ‘·Ôs√‘·Ôsê ndü\T $wüj·T+
ãj·T≥|ü&ÉT‘·T+~. ªªñ‘·ÔeT kÕVæ≤‘ê´ìï, ø£fi¯*ï Äq+~+#·>∑\ X¯øÏÔ yê]øÏ
(n+fÒ kÕe÷q´ Á|ü » \≈£ î ) ñ+&É < ä T . nsTT‘˚ b+‘· { Ï Á|ü ‹ ≈£ L \
|ü]dæú‘·T\˝ÀqsTTHê bes√ ø=+<äs¡T bÕsƒ¡≈£î\T+{≤s¡T ø£qTø£ yê]ø√dü+
ì»eTsTTq kÕVæ≤‘·´+ ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·T+~.μμ Bìï düeT]ú+#·Tø√e&ÜìøÏ
e÷sYÿ ‡qT ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îqï $<Ûä+ #ê˝≤ ÄX¯Ãs¡´ø£s¡+. e÷sYÿ ‡, ñ‘·Œ‹Ô
#˚jT· ã&É¶ edüTeÔ ⁄qT @$<Û+ä >± ñ|üj÷Ó –+#ê\qï~ ñ‘·Œ‘Ô̊ ìs¡sí TTdüT+Ô <äì,
ø£fi≈¯ î£ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q ñ‘·Œ‹Ô Äq+~+#·>\∑ bÕsƒ≈¡ î£ *ï düèwæ+º #·T
≈£î+≥T+<äì nHêï&Éì #Ó|æŒ, <ëì qT+&ç ªªBìï ã{Ïº @+ ‘Ó\TdüTÔ+<ä+fÒ
s¡#·sTT‘· ‘·q s¡#·qqT ñ‘·Œ‹Ô #˚ùdÔ ‘·|üŒ s¡#·qqT ns¡ú+ #˚düTø√>∑\,
Äq+~+#·>\∑ bÕsƒ≈¡ î£ \T dæ<+Δä ø±s¡μμì ìsêΔsD¡ #˚kÕs¡T. Äô|q’ ªÄ<ÛTä ìø£ øÏw¢ ºü
s¡#·q\qTμ, ªndüŒwüº Á|üjÓ÷>±\qTμ, ìs¡dæ+∫ ªÁ|ü»\ kÕúsTTìã{Ïº ø£$‘·«+
sêj·TeTH˚μ nuÛTÑ ´<äjT· s¡#s· TT‘·\ MT<ä, $|üe¢ s¡#s· TT‘·\ MT<ä ªm+‘· yÓ÷dü+!μ
n+≥÷ $s¡T#·T≈£î|ü&Ü¶sT¡ . ndü*+‘·ø° nø£ÿ&É e÷sYÿ ‡ @eTHêï&ÉT?
... “An object of art creates a public that has artistic taste and is able to
enjoy beauty”. n+fÒ e÷sYÿ ‡ Çø£ÿ&É øπ e\+ kÂ+<äs´¡ düèwæìº <Û̊´j·T+>± >∑\
ø£fiq¯ T >∑T]+∫, n+fÒ bÕXÊÃ‘·´ <˚XÊ˝À¢ n|üŒ{ÏøÏ s¬ +&ÉTeT÷&ÉT X¯‘êu≤›\T>±
kÕ+Á|ü<ëj·T+>± edü÷qÔ ï ø£fiq¯ T >∑T]+∫ e÷{≤¢&TÉ ‘·THêï&ÉT. ø£fik¯ Â+<äs´¡ +
düèwæøº √düyT˚ qì e÷sYÿ ‡ bqï&É÷ nq˝Ò<Tä ø±ã{Ïº á e÷≥H=ø£ kÕ<Ûës¡D
dü÷Árø£s¡D>± ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ‘·|ü. nsTTHê, yÓTT<ä{Ï ÁXÊ$Tø£es¡Z
270
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
$|üe¢ eTsTTq bÕ´]dt ø£eT÷´Hé ≈£L&É »s¡T>∑øe£ TT+<äT e÷sYÿ ‡ nqï e÷≥*ï
y˚<yä ê≈£îÿ>± |ü]>∑D+Ï ∫ á $|üy¢ ê\ j·TT>±ìøÏ >∑÷&É nq«sTT+#·&+É b+<äT≈£î?
˝Òì#√≥ j·÷+Á‹ø£+ ø£ì|æ+#˚ düTπs+Á<äsêEøÏ~ j·÷+Á‹ø£eTì|æ+#·˝Ò<ë?
n<˚$<Û+ä >±, »+‘·Te⁄ ‘·q ‘·øDå£ nedüsê\qqTdü]+∫ ñ‘·Œ‹Ô #˚dTü +Ô <äì,
eTìwæ ‘·ø£åD nedüs¡+ ˝Òq|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&É ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔ&Éì, ìC≤ìøÏ uÛÖ‹ø£
nedüsê\ ˇ‹Ô&ç ˝Òq|ü⁄Œ&˚ ñ‘·Œ‹Ô #˚kÕÔ&ìÉ e÷sYÿ ‡ #Ó_‘˚ <ëìï Ä<Ûës¡+#˚dTü ø=ì
ªªBìïã{Ïº uÛÖ‹ø±edüsê\≈£î nr‘·+>± <äèwæº ì\T|ü>∑*–qyê&ÉT e÷Á‘·y˚T
kÕVæ≤‘ê´ìï düèwæ+º #·>\∑ &ÉT. uÛÖ‹ø±edüsê\ |ü]~Û˝À J$+#˚ eTìwæ ø£fi*¯ ï
n+<äTøπ Äq+~+#·˝&Ò TÉ μμ nq&É+ eÁø°øs£ D¡ nHê˝À, e+#·q nHê˝À ‘Ó*j·T&É+
˝Ò<Tä . »+‘·Te⁄\T Äø£* y˚dqæ |ü⁄Œ&ÉT ‹+&ç yÓ‘T· ≈£îÿ+{≤sTT. |ü≈îå£ \T nedüs+¡
nsTTq|ü⁄Œ&ÉT >∑÷fi¯ó¢ ø£≥Tº≈î£ +{≤sTT. eTìwæ sπ |ü{Ï nedüsêìï <äèwæ˝º À e⁄+#·Tø=ì
ás√CÒ ñ‘·Œ‹Ô #˚düT≈£î+{≤&ÉT. Ä $<Ûä+>± #˚j·T>∑\&ÉT ø±ã{Ïº, ‘·q
uÛÖ‹ø±edüsê\T rs¡TÃ≈£îH˚ y˚fiq¯ T, ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd y˚fiq¯ T y˚sT¡ >± e⁄+#·T≈£î+{≤&ÉT.
<ëìe\¢ ñ‘·Œ‹Ô eT]+‘· düe´+>± #˚jT· >∑\T>∑T‘ê&ÉT. ÇB e÷sYÿ ‡ nqï~.
n+‘˚ø±ì kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T, bÕsƒ¡≈£î\T õ‘˚+Á~j·TT\T ø±yê\ì ø±<äT. Ä
ø±s¡D+#˚‘· kÕe÷qT´\T yÓ<Ûäe\T dü+kÕÿs¡V”≤qT\T nsTTq ÁXÊ$T≈£»q+
kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ns¡TΩ\T ø±s¡ì @ e÷Á‘·+ ø±<äT.
Çø£b˛‘˚, Á|ü»\ø√dü+ ø£$‘·«+ sêj·TeT+fÒ Á|ü»\kÕúsTTì ã{Ïº sêj·T&É+
ø±<äT. á kÕúsTT n#·\+>± bø£ÿ&√ e⁄+&˚~ ø±<äT. Á|üC≤kÕVæ≤‘·´+,
Á|üC≤b˛sê≥+, Á|ü»\ #Ó’‘·q´kÕúsTT |üs¡düŒs¡+ Á|üuÛ≤$‘·+ #˚düT≈£î+≥÷
nH√´q´ÁøÏj·T <ë«sê eTT+<äT≈£îb˛‘êsTT. n+‘˚ø±ì, á nH√´q´ÁøÏj·TqT
ªñ‘·eÔ T kÕVæ≤‘ê´ìï Äq+~+#·>\∑ μ bÕsƒ≈¡ î£ &çø,Ï yê&çø√dü+ sêùd s¡#s· TT‘·≈î£
e÷Á‘·yT˚ |ü]$T‘·+#˚d,æ s¡#s· TT‘· á $•wüß&º sÉ TTq bÕsƒ≈¡ î£ &çì Á|üu≤Û $‘·+CÒd,æ
‹]– Ä bÕsƒ¡≈£î&ç ªe÷‘·èuÛ≤yê\‘√, Á>∑Vü≤DX¯øÏÔ‘√μ Á|üuÛ≤$‘·T&Ó’, Ç<ä›s¡÷
#Ó≥|º {ü ≤º˝dÒ Tü ø=ì kÕVæ≤‘ê´ø±X¯+˝À $Vü≤]+#·&+É ø±<äT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏+ä
n+fÒ. Á|üC≤kÕVæ≤‘ê´ìøÏ Á|üC≤b˛sê{≤ìøÏ >∑\ nH√´q´ÁøÏj·T áHê&ÉT
dü÷Á‘·kÕúsTT qT+&ç yêdüÔekÕúsTTì #˚s¡T≈£î+~. ã÷‘·T |üÁ‹ø£\qT, dæìe÷
271
|üÁ‹ø£\qT, MT (e÷) |üÁ‹ø£\qT #·<eä ì ÁXÊ$Tø£»q+ ás√E $|üe¢ s¡#s· TT‘·\
ø£$‘·\T #·<Tä e⁄‘·THêïs¡T. bÕ≥\T bÕ&ÉT≈£î+≥THêïs¡T. ‘êy˚T sêdüTHÔ êïs¡T ≈£L&É.
yêdüeÔ + Ç˝≤>∑T+fÒ düTsπ +Á<äsêE <äèwæ˝º À Çyê«∞ e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·
‘√{Ïe÷qe⁄&çø√dü+ ø±≈£î+&Ü ‘·q ÁbÕ|ü+∫ø£ <äèø£Œ<∏ëìøÏ e÷Á‘·y˚T
ìã<äT&Δ eÉ ⁄‘·THêï&É≥. n<˚ ì»eTsTT‘˚ $|üe¢ ø£$‘·«+ n<äq|ü⁄ $\Te >∑T]+∫
ô|≥Tºã&ç >∑T]+∫ sêdü÷Ô e⁄+&Ü*. eTVü‰nsTT‘˚ e÷sYÿ ‡ >∑T]+∫, ˝…ìHé
>∑T]+∫ sêdü÷Ô e⁄+&Ü*. ø±˙ uÛ≤>∑\÷ŒsY >∑T]+∫, dæ]dæ\¢ »–‘ê´\\ >∑T]+∫
b+<äT≈£î sêdüTHÔ êïs¡T? á Äs√|üD düTsπ +Á<äsêE yê´dü+ eT÷&ÉeuÛ≤>∑+˝À
e⁄+~. Ä dü+∫ø£ (&çôd+ãs¡T 1980) n≥ºMT<˚ ªø£qT$|ü⁄Œμ nH˚ ø£$‘· e⁄+~.
ªyêdüyÔ êìï q>∑ï+>±, @ Ä#êÃ¤<qä ˝Ò≈î£ +&É d”«ø£]+#˚ ôdsÌú ´¡ +μ e⁄qï~ $|üe¢
ø£e⁄\ø± ˝Òø£ Ä yêdüÔe+ ‘·q˝À düèwæº+#˚ ªÄ+<√fi¯qqT, ø£dæì, ø±*Ãy˚ùd
‘·|qü qT, <äT'U≤ìï, ìsêX¯qT Äq+<ä+‘√ d”«ø£]+#˚ düTìï‘·T&ÉsTTq e´øÏøÔ ±?
nsTTHê Ä+<√fi¯q, ø£d,æ <äT'K+ e¬>s’ ê uÛ≤yê\qT ø£*–+#˚ yêdüyÔ êìï ø√|ü+‘√
d”«ø£]+#ê*>±ì, Äq+<ä+‘√ d”«ø£]+#·&É+ @$T{Ï? n<˚$T{À b+<äTø√
e÷sYÿ ‡ #ê˝≤ø±\+ ÁøÏ+<˚ #ÓbÕŒ&ÉT. ˇø£ $TÁ‘·T&çøÏ sêdæq ñ‘·Ôs¡+˝À
ªªá s¡øe£ TsTTq ô|{°ã÷s¡Ty® ê\T yÓs’ T¡ <Ûë´\qT Äsê~ÛkÕÔsT¡ . b+<äT#˚‘q· +fÒ
Ä es¡+Z ndæ‘Ô ê«ìøÏ eT÷\y˚T yÓs’ T¡ <Û´ä + ø±ã{Ïμº μ nHêï&ÉT.10 n+<äT#˚‘· kÕe÷õø£
es¡yZ s’Ó T¡ <Ûë´\qT, yê{Ï |ò*ü ‘ê\qT, ª@ Ä#êÃ¤<qä ˝Ò≈î£ +&Éμ, ª@ dæ<ëΔ+‘·eTT
CÀ&ç+#·≈î£ +&Éμ, <äT'K+‘√qT eT∞¢ Äq+<ä+‘√qT, ø£d‘æ √qT eT∞¢ Ä+<√fi¯q‘√qT
d”«ø£]+#·&É+.
nsTT‘˚ düTsπ +Á<äsêE Á|ü|+ü #·+˝ÀøÏ eT∞fl Á|üy•˚ +#ê*‡q nedüs+¡
ñ+~. á Á|ü|+ü #·+˝À ø£s√ÿ≥≈£î\sTTq bÕ\≈£î\T, ≈£îdü+kÕÿs¡T\sTTq Á|ü»\T,
õ‘˚+Á~j·TT\sTTq ø=+‘·eT+~ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T, yê] bÕsƒ≈¡ î£ \T ñ+{≤s¡ì
#·÷kÕ+. á kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T @<√$<Ûä+>± ‘êeTT J$düTÔqï düe÷C≤ìøÏ
e´‹πsø£+>± b˛sê&ÉT‘ês¡T, b+<äT≈£î? yê]øÏ, düe÷C≤ìøÏ düK´‘· ˝Ò<Tä ø±ã{Ïº
` düK´‘· b+<äT≈£î ˝Ò<Tä ? ø£èÁ‹eT$\Te*ï bÕ{Ï+#˚ ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À
J$düTÔHêïs¡T >∑qTø£. eT] BìøÏ ` BìøÏ>∑÷&É ` e÷sYÿ ‡ eT<ä›‘·Tø±yê*.
272
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
~∏jT· Ødt Ä|òt düs|Y d¢ü t yê\÷´ nqï |ü⁄düøÔ +£ ˝À e÷sYÿ ‡ ªªô|≥Tºu&ç<ëØ eédü˝ú À
uÛÖ‹ø£ ñ‘·Œ‹Ô ø=ìï s¡ø±\ y˚T<Ûë>∑‘e· TsTTq (Spiritual) ñ‘·Œ‹ÔøÏ Á|ü‹≈£L\+>±
ñ+≥T+~ ` ñ<ë: ø£fi\¯ ≈£L, ø£$‘ê«ìø°μμ nHêï&Éì #Ó|Œæ <ëìï düTsπ +Á<äsêE
á $<Û+ä >± yêÚ≤´ìdüTHÔ êïs¡T: ªªô|≥Tºã&ç<ëØ eédü˝ú À ø£fi\¯ T n_Ûeè~Δ #Ó+<äeì
e÷sYÿ ‡ n+≥THêï&É+fÒ <ëìø±ÿs¡D+ ` eTìwæ ø£èÁ‹eT $\Te*ï bÕ{Ï+#˚
yê&ÉT>±, |üsêBÛqT&ÉT>±, z X¯ø£\+>±, @ø±øÏ>±, nkÕVæ≤‘ê´ìï ˙#·
dü+düÿ è‹ì Äq+~+#˚yê&ÉT>±...μμ e¬>’sê e¬>’sê ‘·j·÷s¡e⁄‘ê&ÉT ø±ã{Ïº.
e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒ+<ëìøÏ<ë ns¡ú+? ndü\T ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À ø£fi¯\T
eè~Δ#+Ó <äH˚ #Ó+<äeHêï&Ü? ˇø£yfi˚ ¯ ô|ì’ ∫Ãq ø=fÒwHü é Ä nsêúìï düTŒ¤]+|üCdÒ Hæ ê,
n~ dü]ø±<äì n<˚ |ü⁄düøÔ +£ ˝À y˚sπ dü+<äsê“¤\˝À #Ó|Œæ q e÷≥\T s¡TEe⁄#˚kÕÔsTT.
ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìøÏ, ø£fi\¯ ≈£î yÓs’ T¡ <Û´ä + e⁄+≥T+~. BìøÏ
ø±s¡D+ eTìwæ ø£èÁ‹eT+>±qT ˙#·+>±qT ‘·j÷· s¡e&É+ >±<äT. ô|≥Tºã&ç<ëØ
ñ‘·Œ‹Ô edüT$Ô ìjÓ÷>∑+ ø√dü+ ø±≈£î+&É e÷]Œ&çø√dü+ »s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ
ñ‘·Œ‹Ô nsTTHê edüTÔ yê&Éø|£ ⁄ü $\Te s¡÷|ü+˝À ø±≈£î+&Ü e÷s¡ø|£ ⁄ü $\Te
s¡÷|ü+˝À e⁄+≥T+~. ñ‘·Œ‹ÔøÏ Áb˛<ä“\+ n<äq|ü⁄ $\Te<ë«sê ô|≥Tºã&çì
Ç‘√~Ûø+£ #˚dTü ø√e&É+ ` nsTT‘˚ ø£fi≤ø±s¡T\ düèwæøº ,Ï ø£$‘·≈î£ nìyês¡´+>±
e÷s¡ø|£ ⁄ü $\Te e⁄+&Ü\ì ˝Ò<Tä . ñ+&É<˙ä #Ó|Œü ˝Ò+. Çø£ÿ&˚ ô|≥Tºã&ç<ëØ
ñ‘·Œ‹ÔøÏ, ø£fi¯≈£î, ø£$‘ê«ìøÏ yÓ’s¡T<Ûä´+ e⁄+~. BìøÏ _Ûqï+>± uÛÑ÷kÕ«eT´
düe÷»+˝À e⁄‘·Œ‹Ô (n~Ûøu£ ≤Û >∑+) yê&Éø|£ ⁄ü edüTeÔ ⁄\ ñ‘·Œ‹Ô. n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‹Ô
ô|≥Tºã&ç>± e÷]q á düe÷»+˝À <√|æ&ç esêZ\≈£î >±HêãC≤Hê\‘√qT
eTTcÕsTTsê\‘√qT ø±\+ >∑&|É &ü Üìï $T+∫q yê´|üø+£ e⁄+&É<Tä . n+fÒ yê]
Á|üe÷D≤\ïqTdü]+∫ ñ‘·eÔ TeTì|æ+#·T≈£îqï ø£fi,¯ ø£$‘·«+ ñ‘·Œ‹Ô ø±e&ÜìøÏ
yπ̊s @ Ä≥+ø£eT÷ e⁄+&É<Tä ` n+<äTø£H˚ Á|ü‘´˚ øÏ+∫ ªªô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô
$<Ûëq+ ø£fi≈¯ î£ Á|ü‹≈£L\+>± ñ+≥T+~μμ nì #Ó|Œü &É+.
á yÓs’ T¡ <Û´ä + yêdüeÔ +˝À @ s¡÷|ü+ rdüT≈£î+≥T+<äqï~ ì]›wkºü ÕúsTTì
ã{Ïº ñ+≥T+~. Á|üeTTK ã÷s¡Ty® ê y˚T<Ûë$, ÄHê{Ï (18e X¯‘êã›|⁄ü ∫e]
uÛ≤>∑+) nuÛÑT´<äj·T X¯øÏÔì+ø± ø√˝ÀŒì ã÷s¡T®yêes¡Z+ Á|ü‹ì~Û nsTTq
273
Ä&É+dæà‘Y ˇø£#√≥ eT‘ê~Ûø±s¡T\qT, ˝≤j·Ts¡¢qT, &Üø£ºs¡¢qT, s¡#·sTT‘·\qT,
Ä≥>±fi¯¢qT, bÕ≥>±fi¯¢qT, ã|òüPq¢qT n+<ä]˙ ˇø£{Ï>± #˚]Ã, Ms¡+<äs¡T
ìs¡s¡Δø£eTsTTq nqT‘êŒ<äø£ ÁXÊ$T≈£î\T, HÍø£s¡¢‘√ düe÷qeT˙, Mfi¯ó¢
düe÷»+MT<ä |ü&ç Áã‹πøyêfi¯˙¢ ìs¡dqü >± nqïe÷≥*ï ñ≥+øÏ+∫, e÷sYÿ ‡
<ëìì á$<Ûä+>± yêÚ≤´ì+#ê&ÉT11. Çø£ÿ&É Ç+ø± $|ü¢eX¯øÏÔì ø√˝ÀŒì
ã÷s¡Ty® êes¡+Z e÷{≤¢&TÉ ‘√+~. á es¡+Z n|üŒ{Ïø+Ï ø± düe÷C≤ìï sêC≤´+>±ìï
dü+|üPs¡í+>± ‘·q≈£î ˝Àãs¡#·Tø√˝Ò<äT. nsTT‘˚ á ã÷s¡T®yêes¡Z+ |üP]Ô>±
n~Ûø±s¡+˝ÀøÏ e∫Ã, ñ‘êŒ<äø£ ÁX¯eT≈£î Á|ü‹ì~Û>± ñqï~ ø±kÕÔ, ñ‘êŒ<äø£
ÁXÊ$T≈£î*ï ‘·q e+‘·T>± b<äTs¡Tÿqï|ü⁄Œ&ÉT, Çø£ÿ&É ìs¡dæ+∫q yêfi¯¢+<ä]ì
ª‘·q yêfi¯óμ¢ >± b+#·T≈£î+≥T+~. Áø£eT+>± ªdü+kÕÿs¡+μ ô|]– ‹+fÒ #ê\<äì,
ªdü+kÕÿs¡+μ e⁄+&Ü\ì Á>∑V≤æ düT+Ô ~. á uÛÖ‹πø‘·s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˙ï ô|≥Tºã&ç<ëØ
ñ‘·Œ‹Ô˝À uÛ≤>∑eTe⁄‘êsTT, ô|≥Tºã&ç<ës¡¢ ˝≤uÛ≤\ø√dü+ #˚jT· ã&É‘êsTT. n|ü⁄Œ&ÉT
‘êqT e´s¡úeTì ìs¡dæ+∫q á ñ‘·Œ‘·TÔ\H˚ ñ|üjÓ÷>∑ø£s¡eTì düeT]údüTÔ+~
(düTBs¡eÈ TsTTq e÷sYÿ ‡ yê´K´≈£î Ç~ ùd«#êÃ¤qTyê<ä+ e÷Á‘·yT˚ ).
Ç~ >∑‘X· ‘¯ êã›+ eT<Û´ä uÛ≤>∑|⁄ü $wüjT· +. ‘·sT¡ yê‘· |ü]D≤e÷*ï >∑÷&É
‘Ó\TdüTø√yê*. Áø£eT+>± ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+ >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ dü«uÛ≤yêìï
bı+~+~. n+fÒ n+‘·es¡≈î£ n|ü⁄Œ&É|⁄ü Œ&ÉT Ä]úø£ dü+øå√uÛ≤\ düeTj·T+˝À
b<äTs=ÿqï ªe÷¬sÿ{Ÿ düeTdü´μ <Óq’ +~q düeTdü´>± e÷] ≈£Ls¡TÃ+~. n~Ûø+£ >±
ô|≥Tºã&ç øπ +ÁBø£]+#·ã&É≥+ #˚‘,· <ëìï ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£+>± eT<äT|ü⁄ ô|≥º&ÜìøÏ
ø±e\dæq e÷¬sÿ≥¢ $düÔs¡D düeTdü´sTT+~ (Bìì Ä]úø£ XÊÅdüÔy˚‘·Ô\T
n<äq|ü⁄$\Te |ò\ü Bø£sD¡ düeTdü´ Problem of realisation of surplus value
n+{≤s¡T). Bìø=ø£ |ü]cÕÿs¡+, Á|ü#ês¡ kÕ<ÛHä ê\qT eTTeTàs¡+>± yê&ÉTø=ì
yê&Éø£+<ës¡T\ <äèwæºHêø£]¸+∫ e÷¬sÿ≥T¢ düèwæº+#·Tø√e&É+. <ëìøÏ ø£fi¯qT
˝§+>∑Bj·T&Éy˚T ø±<äT, ø£fi¯H˚ ˇø£ Á|ü#ês¡kÕ<Ûäq+>± yê&ÉT≈£î+≥T+~
ô|≥Tºã&ç<ëØes¡+Z . á s√E bÕXÊÃ‘·´<˚XÊ˝À¢ sπ &çj÷Ó , {Ï.$.\˝Àì Áb˛Á>±+\T
n~Ûø+£ >± >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ dü+dü\ú T ìs¡«Væ≤+#˚y.˚ M{Ïì ªø£eT]¸jT· ˝Ÿ‡μ
n+{≤s¡T. n+‘˚ø±<äT, ø£fi≤uÛeÑ Hê\T (art galleries) q&ÉT|ü⁄‘ês¡T, y˚\&Ü\s¡T¢
274
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
yÓ∫Ã+∫ ‘·eTπø ns¡+ú >±ì ns¡÷|ü ø£fi≤K+&Ü\T ø=+{≤s¡T ˇø£|⁄ü Œ&ÉT ìs¡søú¡ e£ Tì
ìs¡d+æ ∫q ôd<’ ëΔ+‹ø£ |ü]XÀ<Ûqä H˚ ø±≈£î+&Ü ì»+>±H˚ ìs¡søú¡ e£ TsTTq qøÏ©
|ü]XÀ<Ûqä qT >∑÷&É Ç|ü⁄Œ&ÉT Áb˛‘·‡Væ≤düTHÔ êïs¡T $$<Ûä ªbòÂ+&˚wqü μ¢ <ë«sê12.
ø±ã{Ïº ‘·q |ü]D≤eTÁø£eT+˝À ã÷s¡Ty® ê e⁄‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ªø£fi≤b˛wüDμ nedüs+¡ >±
#˚dTü +Ô <äì Á>∑V≤æ +#ê*. (á ø£fi¯ bÕ\ø£esêZ\ ø£fi‚ >±ì Á|üC≤ø£fi¯ ø±<äì yπ̊s
#Ó|Œü qedüs+¡ ˝Ò<Tä . nsTT‘˚ düTsπ +Á<äsêE #Óù|Œ ªñ‘·eÔ Tμ ø£fi≈¯ î£ á e÷¬sÿ≥¢
$düsÔ D¡ ≤s¡+ú »]π> ø£fi≤b˛wüD≈£î @ $s√<Û+ä ˝Ò<Tä ` á b˛wüD |ü⁄Dé÷ nì
áHê&ÉT nyÓT]ø±˝À ªÄ<ÛTä ìø£μ ø£fi≤ø±s¡T\Tμ #ê˝≤eT+~ \øå±~Ûø±s¡T\j·÷´s¡T).
b˛˙ ô|≥Tºã&ç<ëØ ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ªñ‘·eÔ Tμ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, ø£fi≈¯ î£ $s√~Û
nqT≈£î+<ë+. eT] eTq ªñ‘·eÔ Tμ kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\T, ø£fi≤ø±s¡T\T @+#˚j÷· *?
Ä ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï m~]+#ê*. n+fÒ (‘ê‹«ø£ C≤„q+ >∑\yêfi¯ó,¢ >∑‹‘·sÿ¡ +
b]–q yêfi¯ó¢ ø±ã{Ï)º n+<äT˝Àì yÓs’ T¡ <Ûë´*ï |ü⁄s¡dÿü ]+#·Tø=ì ø±]àø£es¡+Z ‘√
#˚sTTø£\bÕ*. ø±ì düTsπ +Á<äsêE Á|ü|+ü #·+˝Àì y˚T<Ûë$ #˚ùd~ á |üì
ø±<äT. Ç‘·qT ªdüe÷C≤ìøÏ e´‹πsø£+>± b˛sê&É‘ê&ÉT. ªñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+‘√ $s√<Û+ä
ñqïyê&ÉT yÓTT‘·Ô+ düe÷»+‘√ b˛sê&É&É+ b+<äT≈£î? nsTT‘˚ Ç~ πøe\+
n‘·ì e´øÏ>Ô ‘∑ e· TsTTq yÓÁ] ø±<äT ` ˇø£ ø=‘·Ô #ê]Á‘·ø£ dæ<ëΔ+‘·+. ªªe´øÏøÔ °
düe÷C≤ìø° eT<Û´ä ø=qkÕπ> |òTü s¡¸D >∑‹‘ê]ÿø£+>± ø=qkÕ>∑T‘·T+~. <ëì
|òü*‘·+>±H˚ Ä düe÷»+˝À e÷s¡TŒ edüTÔ+~μμ. eTs=ø£#√≥ ªª>∑‹‘ê]ÿø£‘·
ÁøÏj÷· o\+>± #·]+#ê\+fÒ e´øÏøÔ ° yêdüyÔ êìø° |òTü s¡¸D »s¡>&∑ +É nìyês¡´+.μμ
ª#·]Á‘· n+‘ê es¡Zb˛sê{≤\ #·]Á‘·μ nì qy˚Tà e÷]ÿ ‡»+ qT+&ç Ç+‘·
<ä÷s¡+b˛sTT, j·÷+Á‹ø£‘≈· î£ >∑‹‘ê]ÿø£‘≈· î£ >∑\ uÛ<Ò +ä $e]+#·ã÷qTø√e&É+
b+<äT≈£î? Ç~ #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+ ø±<äT, #ê]Á‘·ø£ n~ÛyêdüÔ$ø£yê<ä+.
Ç+‘· uÛj Ñ ÷· qø£eTsTTq yê<ëìøÏ >∑‹‘·sÿ¡ + >∑÷&É #˚]ùdÔ @eTe⁄‘·T+<√ #Ó|Œü ˝Ò+
ø±ã{Ïº <äjT· #˚dæ j·÷+Á‹ø£+>±H˚ nq«sTT+#·eTì ÁbÕs¡qú .
ªÄ<ÛäTìø£μ kÕVæ≤‘·´+
Çs¡ej·Té X¯‘êã›+˝À bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´+˝À e∫Ãq kÕVæ≤‘√´<äé÷\
qìï+{Ïì e÷]ÿ ‡düT\º T ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´+, ø°Då kÕVæ≤‘·´+ nì $eT]Ù+#ês¡ì,
275
nsTT‘˚ á kÕVæ≤‘·´+ ã÷s¡Ty® ê $\Te\≈£î e´‹πsø£+>± e∫Ãq kÕVæ≤‘·éTì
düTsπ +Á<äsêE Äs√|ædTü HÔ êïs¡T. Bìï ø=+#Ó+ $es¡+>± |ü]o*+#ê*‡ ñ+~.
Á|ü<∏äeT+>± es¡ZkÕVæ≤‘·´+ >∑T]+∫ e÷sYÿ ‡ #Ó|æŒq e÷≥*ï eTs=ø£kÕ]
>∑Ts¡T#Ô j
˚ ÷· *. ˇø£ es¡+Z ‘·q kÕe÷õø£ Ä]úø£ nedüsê\ <äècÕº´ ne\+_+#˚
<äèø£Œ<∏ëìï ‘·q e´øÏ>Ô ‘∑ e· TsTTq ø±s¡D≤\ e\q ne\+_+#˚yê&ÉT Ä esêZìøÏ
Á|ü‹ì~Û. (nsTT‘˚ Bìï bòÕs¡Tà˝≤>± e÷]Ã e÷ yÓTTVü‰q ø={§º<ì›ä düTsπ +Á<äsêE
e+{Ï yê]øÏ $»„|.Ôæ ) á ne>±Vü≤q‘√ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘ê´ìï |ü]o*+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT
>∑‘· X¯‘êu≤›ìøÏ á X¯‘êu≤›ìøÏ ô|≥Tºã&ç<ëØ $<Ûëq+˝Àì ‘˚&Ü\T >∑eTì+#ê*.
>∑‘X· ‘¯ êã›+ ∫e] uÛ≤>∑+<ëø± ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ $<Ûëq+ (yÓTT‘·+Ô
MT<ä) ô|≥Tºã&ÉT\ b˛{°ì ÁbÕ‹|ü~ø£>± ø£*–e⁄+&ç+~. bÕ]ÁXÊ$Tø£ $|üy¢ êìï
kÕ~Û+∫ Ä$]X¯øìÔÏ Á|üÁ|ü<eä∏ T+>± ñ‘·Œ‹ÔøÏ #√<äøX£ ø¯ >ÔÏ ± e÷]Ã+~. uÛÖ‹ø£
Á|ü|+ü #·+ >∑T]+∫ C≤„q+ ô|]π>ø=B› <ëìï ñ‘·Œ‹ÔøÏ yê&ÉTø=ì ñ‘êŒ<äø‘£ q· T
$|üØ‘·+>± ô|+∫+~. n≥Te+{Ï eédüú˝Àì bÕ\ø£esêZìøÏ düVü≤»+>±H˚
XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä , ùV≤‘·Tyê<ä+, Á|ü>‹∑ yê<ä+, j·T<ës¡yú ê<ä+ q#·TÃ‘êsTT. Bì
Á|ü‹_+ãy˚T ÄHê{Ï ã÷s¡Ty® ê ‘ê‹«ø£ dæ<ëΔ+‘ê\˝À á yê<ë\ ÁbÕã\´+.
n+‘˚ø±≈£î+&Ü, $_Ûqï <˚XÊ\ ô|≥Tºã&ç<ëØ esêZ\ eT<Ûä´ yÓ’s¡T<Ûë´\THêï
¬>\TÃø√e&ÜìøÏ Á|ü|ü+#·eT+‘ê ñ+~ ø±ã{Ïº Ä yÓ’s¡T<Ûë´\T rÁe+>±
|ü]D$T+#·˝<Ò Tä . $XÊ\eTsTTq Ädæj÷· ÄÁ|òøæ ± K+&Ü\˝Àì e÷¬sÿ≥T¢ ª‘·eTμy˚
ø±e&É+‘√ yê]øÏ á Á|ü|ü+#·+ #ê˝≤ n+<ä+>± ø£ì|æ+∫+~. n+<äTπø
Robert Browning nHêï&ÉT.
“All is well with the World
... God is in his Heaven.”
>∑‘X· ‘¯ êã›+ ∫e]uÛ≤>±ìøÏ ô|≥Tºã&ç øπ +ÁBø£sD¡ »]– >∑T‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ
eédüú ñ‘·ŒqïeTsTT+~. Bì‘√ eqs¡T\ø√dü+ e\dü\y˚≥ $»è+_Û+∫+~.
n+‘·es¡≈L£ s¬ +&ÉTeT÷&ÉT <äXÊu≤›\ø=ø£kÕ] e#˚Ã Ä]úød£ +ü øå√uÛ+Ñ , Áø£eT+>±
s√EyêØ düeTdü´>± e÷] e÷¬sÿ≥¢ø√dü+ b˛{° eTØ n~Ûøe£ TsTT+~. ø±ì
Ädæj÷· ÄÁ|òøæ ± K+&Ü\T b+‘· ô|<äe› sTTHê ˇø£ |ü]$T‹ ñqï$ ø±ã{Ïº á
276
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
b˛{°øÏ |ü]cÕÿs¡+ Ç~es¡ø£≥+‘· düT\uÛÑ+ ø±≈£î+&É b˛sTT+~. yÓTT<ä{Ï
Á|ü|+ü #·jT· T<ä+Δ »]–+~. Ç<ä+‘ê #ê\<äqï≥T¢ ø±]àø£esêZìøÏ ª˝Òìb˛ì ÄX¯\Tμ
ø£*Œdü÷Ô nø√ºãsY $|üe¢ + »]–+~. Vü≤sƒê‘·T>Ô ± n+<äeTsTTq yêdüeÔ + $ø±s¡+>±
‘·j÷· s¡sTT+~. ‘ê‹«ø£ kÕúsTT˝À sTT~ n~Ûyêdü$Ô ø£ yê<ä+>± |ü]D$T+∫+~.
n+‘·es¡≈î£ ‘·eT Ä~Û|‘ü ´· + nq+‘·+>± $dü]Ô düTsÔ <äqT≈£îqï ã÷s¡Ty® ê esêZ\≈£î
n~ ì»+ ø±<äì, ‘·eT˝À ‘êeTT ø°#T· ˝≤&ÉTø√e&ÉyT˚ »]π><äì ‘Ó*ùddü]øÏ
Á|ü>‹∑ MT<ä qeTàø£+ b˛sTT+~. n+<äTøπ á ªÄ<ÛTä ì≈£î\μ˝À yÓTT<ä{Ï yê&ÉsTTq
{Ï.bdt. b*j·T{Ÿ Á|ü>‹∑ yê<ä+ MT<äH˚ j·TT<ä+Δ Á|üø{£ +Ï #ê&ÉT.13 ñ‘·sÔ √‘·sÔ ê
e\dü\˝À ‹s¡T>∑Tu≤fÒ¢ ø±≈£î+&É, ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \Ô ìs¡+‘·s¡ $|üM¢ ø£sD¡ >∑÷&É
ô|≥Tºã&ç<ëØ ÄdæÔ dü+ã+<Ûë\‘√ &Ûøû =ì ø=‘·Ô ø=‘·Ô düeTdü´\ì ‘Ó∫Ãô|{Ï+º ~`
s¡kÕj·Tìø£ |ü<ësêΔ\qT‘·Œ‹Ô #˚ùdÔ q<äT˝À¢ #˚|\ü T #·dTü HÔ êïsTT. ø£\|ü |ü]ÁX¯eT
$dü]Ô ùdÔ es¡<\ä T edüTHÔ êïsTT. nDTX¯øÔÏ Á|üj÷Ó »Hêìï ≈£qT>=+f… V”≤s√wæe÷
Hê>∑kÕøÏ\˝À ˝…ø£ÿ˝Òq+‘· eT+~ ÁbÕD≤\T ø√˝ÀŒj·÷s¡T. á esêZìøÏø£
XÊÅdj Ô” T· <äèø£Œ<∏+ä MT<ä, ùV≤‘·Tyê<ä+ MT<ä qeTàø£+ düqï–*¢+~. ndæ‘Ô «· yê<ä+
|ü⁄{Ï+º ~. Áô|+ò ∫ $|üe¢ ø±\+˝À, ˇø£Hê&ÉT eTìwæ Á|ües¡qÔ >∑÷&É dü÷Á‘·ã<äeΔ Tì
ìs¡÷|æ+#·e#·TÃqì q$Tàq ã÷s¡T®yê, ¬s+&Ée Á|ü|ü+#· j·TT<ëΔ+‘êìøÏ
ndæ‘Ô «· yê~>± e÷] ndü\T Á|ü|+ü #êìπø ns¡+ú ˝Ò<Tä bıeTàHêï&ÉT. ˇø£Hê&ÉT
kÕs¡«»˙q‘· >∑T]+∫, kÕs¡«ø±*ø£ dü‘ê´\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&qç ã÷s¡Ty® ê ‘·q≈£î
e´‹πsø£+>± ‹s¡>ã∑ &ÉT‘·Tqï dü‘ê´ìï #·÷dæ <ä&TÉ düTø=ì ªÁ|ü‹ dü‘´· eTT ø£Då øÏ y£ T˚ μ
nHêï&ÉT (‘Every truth is a truth of the moment’ ` á e÷≥\qï~ Heidegger
ø±uÀ\T).
kÕÁe÷»ýê<ä+ ø°Då ã÷s¡Ty® êj·TT>∑+ ø±ãfÒº e÷]ÿ ‡düT\º T n~Ûyêdü$Ô ø£
yê<ä+ qT+&ç, ndæ‘Ô «· yê<ä+ qT+&ç, yê{Ï |ü⁄Á‘·bÂÁ‘· düeT÷Vü≤+ qT+&ç |ü⁄{Ïqº
Ä<ÛTä ìø£ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘ê´ìï ø°Då kÕVæ≤‘·éT˙, ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·éT˙ e÷Á‘·yT˚
ø±≈£î+&É, #ê˝≤ XÊÅdj Ô” T· +>± ø°Då ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´+ nHêïs¡T. á kÕVæ≤‘·´+
b<äTs¡T‹]–+~ ã÷s¡T®yê $\Te\≈£î ø±<äT, kÕÁe÷»ýê<ä |üPs¡«j·TT>∑|ü⁄
ã÷s¡Ty® ê $\Te\sTTq ùV≤‘·Tyê<ä+, Á|ü>‹∑ yê<ä+, j·T<ës¡yú ê<ä+ yÓTT<ä\sTTq
277
yê{Ïø.Ï á ª‹s¡T>∑Tu≤≥Tμ ã÷s¡Ty® ê düe÷»+˝À kÕÁe÷»ýê<ä |üPs¡«j·TT>∑+
qT+&ç kÕÁe÷»ýê<ä j·TT>±ìøÏ »]–q e÷s¡TŒ≈£î ‘ê‹«ø£ kÕúsTT˝Àì
>∑T]Ô+|ü⁄ e÷Á‘·yT˚ , n+fÒ Ä e÷s¡TŒ ã÷s¡Ty® ê #Ó‘’ q· ´+˝À Á|ü‹_+_+#·ã&É¶
rs¡T e÷Á‘·yT˚ .
düTπs+Á<äsêE≈£î #ê]Á‘·ø£C≤„q+ ˝Ò<äT ø±ã{Ïº, á ìø±s¡‡sTTq
kÕÁe÷»ýê<ä ã÷s¡T®yê kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, >∑‘· X¯‘êã›+˝À ô|{°ã÷s¡T®yê es¡Z
<äèø£Œ<∏eä TsTTq ø±\Œìø£ yê<ëìøÏ ‘˚&Ü ‘Ó*j·T˝Ò<Tä . ndü\T kÕÁe÷»ýê<ä+
n+fÒ @$T{À ‘Ó*j·Tø£ b˛ãfÒº <äfi≤Ø kÕVæ≤‘ê´ìï $eT]Ù+#˚yêfi¯fløÏ, bÕXÊÃ‘·´
Á|üu≤Û yêìï ìs¡d+æ #˚ #Ûê+<ädTü \≈£î ‘˚&Ü ˝Ò<+ä ≥THêïs¡T.
nsTT‘˚ á ø°Då ã÷s¡Ty® ê düe÷»+˝À ªñ‘·eÔ Tμ kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄≥º<ë nì
n&É>e∑ #·TÃ. e÷sYÿ ‡ b+¬>˝Ÿ‡\T ]j·÷ø£qå Ø nsTTq u≤˝≤®øq˘ T yÓT#·TÃø√˝Ò<ë
nqe#·TÃ. Ç+‘·ø° e÷sYÿ ‡ u≤˝≤®øq˘ T ªã÷s¡Ty® ê$\Te*ï <Û«ä +dü+ #˚dqæ +<äT≈£îμ
ø±<äT yÓT#·TÃ≈£î+~. e÷sYÿ ‡ #ê]Á‘·ø£ C≤„qV”≤qT&ÉT ø±&ÉT, ã÷s¡Ty® ê$\Te*ï
>∑]Ω+#˚ uÛ÷Ñ kÕ«eT´#Ó‘’ H· ê´ìï #·÷dæ Vü≤]¸+#·&ÜìøÏ.
yêdüyÔ êìï, n+<äT˝Àì kÕe÷õø£ dü+ã+<Ûë\qT @ e÷j·T ˝Ò≈î£ +&É
(dæ<ëΔ+‘·+ ˝Ò≈£î+&É ø±<äT) Á|ü‹_+_+#˚ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ, #ê]Á‘·ø£+>±
nìyês¡éTsTTq e÷s¡TŒqT (e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± q∫ÃHê q#·Ãø£b˛sTTHê) n+^ø£]+#˚
<äèø£Œ<∏ëìøÏ ˇø£ $\Te ñ+≥T+~. u≤˝≤®ø˘ kÕVæ≤‘ê´ìï ‘êMT ø±s¡D+>±H˚
yÓT#·TÃ≈£îHêïeTì m+¬>˝Ÿ‡ ˇø£ ñ‘·sÔ +¡ ˝À düèwü+º #˚kÕ&ÉT.14
Ä<ÛäTìø£ bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´+˝À Ç≥Te+{Ï s¡#·q\T ˝Òyê n+f…
‘·|üŒ≈£î+&É ñHêïj·TH˚ #ÓbÕŒ*. ñ<ëVü≤s¡D>± nyÓT]ø£Hé s¡#·sTT‘· CÀdü|òt
ôV≤\¢sqY T #Ó|⁄ü Œø√e#·TÃ ` j·TT>∑Á|ü‹ì~Û>± ã÷s¡Ty® ê Á|ü|+ü #·+ #˚‘· ` eTq
<äfi≤Ø y˚T<Ûëe⁄\‘√ düV‰ü ` düT‹Ô +#·ã&ÉT‘·Tqï kÕ˝Ÿu˝… À¢ ø£+f… ìC≤ìøÏ ôV≤\¢sY
s¡#q· \≈£î b≈£îÿe $\Te ñ+~. u…˝À¢ yêdüyÔ êìï #·÷&É˝øÒ £ qøÏ© Ä<Ûë´‹àø£|⁄ü
eTTdüT>∑T y˚dTü ≈£îHêï&ÉT. ôV≤\¢sY s¡#q· \T <ëìøÏ $s¡T<ä+Δ >± es¡eÔ ÷q nyÓT]ø±
düe÷C≤ìøÏ #·øÿ£ >± <äsŒ¡ D+ |ü&‘É êsTT.
#ÓbıŒ∫Ã+<˚$T≥+fÒ ø°Då ã÷s¡Ty® ê kÕVæ≤‘·´+˝À yÓ$’ <Û´ä + ˝Ò<ìä ø±<äT,
$\TesTTq kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄≥º<ìä ø±<äT, <ëìì d”]j·Tdt>± |ü]o*+#·e\dæq
278
e÷]ÿ ‡»+`kÕVæ≤‘·´+
nedüs+¡ ˝Ò<˙ä ø±<äT, ndü\T X¯Á‘·Te⁄qT dü+|üPs¡+í >± ø±≈£î+&É ô|ô’ |H’ ˚ ns¡+ú
#˚dTü ≈£îH˚yê&ÉT j·TT<äyΔ T˚ + #˚kÕÔ&TÉ ? ª|”|⁄ü ˝Ÿ‡ ù||üsμY yê]¸ø√‘·‡e dü+<äs“¡ +¤ >±
e÷sYÿ ‡ #Ó|Œæ q$>± düTsπ +Á<äsêE sTT∫Ãq yêø±´\ ns¡+ú sTT<˚. n+‘˚>±ì,
Ä kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ es¡dZ «ü uÛ≤e+ #·÷&Ée<äì› >±<äT, es¡bZ ˛sê≥+˝À uÛ≤>∑+>±
<ëìï b+&É>≥∑ eº <ä˙› ø±<äT. ndü\T á Ä<ÛTä ìø£ kÕVæ≤‘·´+ |ü⁄{Ïqº ø=‘·˝Ô ÀH˚
˝…ìHé Bìì ìs¡«› +<ä«+>± ø°Då kÕVæ≤‘·éTì K+&ç+#ê&ÉT.15
∫e] e÷≥
e÷]ÿ ‡»+ eT‘·+ ø±<äT, e÷sYÿ ‡ eTTVü≤eTà<äT e+{Ï Á|üeø£Ô ø±<äT.
ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝Àì yÓs’ T¡ <Ûë´\ qT+&ç |ü⁄{Ïqº >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£yê<ä+
yÓTT<ä{>Ï ± e÷sYÿ ‡, b+¬>˝Ÿ‡\ <äèø£Œ<∏+ä ˝À s¡÷|ü+ rdüT≈£î+~. nsTT‘˚ sTT~
ˇø£ÿs√E˝À »s¡>∑˝Ò<äT. 1848˝À ªø£eT÷´ìdüTº e÷ìô|òk˛ºμ sêùd ø±˝≤ìøÏ
yê] ne>±Vü≤q ˇø£ kÕúsTTøÏ #˚sT¡ ≈£î+~. Áø£eT+>± düeTø±©q düe÷C≤ìï,
#·]Á‘·qT, Á|üø£è‹ì $X‚¢wæ+#·&É+‘√ eT]+‘· eTT+<äT≈£î b˛sTT+~. nsTT‘˚
ˇø£ $wüj÷· ìï $X‚w¢ +æ #ê\Hêï dü]>±Z ns¡+ú #˚dTü ø√yê\Hêï <ëìøÏ düeTø±©q
düe÷»+˝ÀH˚ Áù|s¡D e⁄+&Ü*. ø±ãfÒº bÕ]dt ø£eT÷´Hé s√E\ es¡≈£î
es¡bZ ˛sê{≤ìøÏ sêC≤´+>∑jT· +Á‘êìøÏ e⁄qï dü+ã+<Û+ä e÷sYÿ ‡≈£î dü+|üPs¡+í >±
ns¡+ú ø±˝Ò<Tä . Bìï >∑T]+∫q dü+|üPs¡eí TsTTq ne>±Vü≤q 1871˝À sêdæq
ªdæ$˝Ÿ yêsY ÇHé ÁbòÕHé‡μ nqï s¡#q· ˝À ø£ì|ædæ Tü +Ô ~. n+<äTøπ ˝…ìHé ‘·q
ªsê»éTT ` $|üe¢ eTTμ nH˚ Á|üU≤´‘· dæ<ëΔ+‘· Á>∑+<∏ëìøÏ á s¡#q· H˚ Ä<Ûës¡+
#˚dTü ≈£îHêï&ÉT. n<˚ $<Û+ä >± C≤‹düeTdü´ e÷sYÿ ‡ ø±\+˝À eTT+<äT≈£î sê˝Ò<Tä
ø±ã{Ïº (#·]Á‘·˝À n~ kÕÁe÷»ýê<ä ø±\+˝À Á|ü<eäÛ∏ T+>± ñ‘·ŒqïeTsTT+~
ø±ã{Ï)º <ëìï >∑T]+∫ e÷sYÿ ‡ b≈£îÿe>± #Ó|Œü ˝Ò<Tä . Ä |üì ˝…ìHé #˚kÕ&ÉT.
Çø£ k˛wü˝Ÿ kÕÁe÷»ýê<ä+ m≥Te+{Ï<√ e÷sYÿ ‡ }Væ≤+#·qT ≈£L&É ˝Ò<Tä .
e÷]ÿ ‡C≤ìï ns¡+ú #˚dTü ≈£îH˚|⁄ü Œ&ÉT sTTe˙ï >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. eTTK´+>±
e÷sYÿ ‡ 1840\˝À #˚dqæ s¡#q· \qT (n+fÒ ø£eT÷´ìdtº e÷ìô|kò ˛º≈î£ eTT+<äT
sêdæq$) yê&ÉT≈£îH˚≥|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤ yÓT\≈£îe‘√ eéVü≤]+#ê* <ëìøÏ $s¡T<ä+Δ >±
düTsπ sÁ<äsêE >±ì sTT‘·s¡ $eTs¡Ù≈£î\T >±ì Ä ø±\|ü⁄ s¡#q· \H˚ Á|üe÷D+>±
279
rdüTø√e&É+, ô|>’ ± dü+<äs“¡ X¤ ó¯ ~Δ bÕ{Ï+#·≈î£ +&É ø=fÒwqü T¢ >∑T|æŒ+#·&+É #˚dTü HÔ êïs¡T.
Ç<ä+‘ê e÷]ÿ ‡düT\º qT <ä÷wæ+#·&ÜìøÏ |üìøÏedüT+Ô ~ >±ì Á|ü|+ü #êìï ns¡+ú
#˚dTü ø√e&ÜìøÏ, e÷s¡Ã&ÜìøÏ ìs¡T|üj÷Ó >∑+. ãVüQX¯ yê] ñ<˚X› ´¯ + ≈£L&É
n<˚qqTø√yê*.
15`3`81
1. düè»q, pHéÈ˝…,’ Ä>∑d`ºt ôdô|+º ãsY, &çôd+ãsY 1980
2. düè»q, Ä>∑d,ºt ôdô|+º ãsY 1979
3. F. Engels, ‘Ludwig Feuerbach and the end of Classical German
philosophy,' Marx - Engels Selected Works, P. 613, Progress
Publishers, Moscow, 1970.
4. F. Engels, Letter to J. Bloch, Sept. 21, 1890. Marx-Engels Selected
Works, P. 683.
5. K. Marx, 'The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte,’ Marx-
Engels Selected Works, P. 96.
6. V.I. Lenin, ‘Frederick Engels’ Marx-Engels Selected Works, P. 18.
7. “Accumulate, Accumulate, that is Moses and the Prophets!”
K. Marx, Capital, Vol. I, P. 595, Foreign Languages Publishing
House, Moscow, 1961.
8. Marx-Engels, ‘Communist Manifesto,' Selected Works, P. 38. (“The
bourgeoisie cannot exist without constantly revolutionising the
instruments of production.....”)
9. K. Marx, ‘The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte’, Marx-
Engels Selected Works, P. 120.
10. K. Marx, Letter to P.V. Annenkov, Dec 28, 1846. Marx-Engels
Selected Works, P. 668.
11. K. Marx, ‘Theories of Surplus Value’, P. 291-292. Foreign
Languages Publishing House, Moscow.
12. P. Baran and P. Sweezy, ‘Monopoly Capital’, Penguins, New York.
13. A. G George, ‘T.S. Eliot, his Mind and Art.’ Asia Publishing House,
1962.
14. F. Engels, Letter to Margaret Harkness, Marx Engels Selected
Correspondence, P. 480, Foreign Languages Publishing House,
Moscow.
15. V. Shcherbina, ‘Lenin and Problems of Literature,’ Progress
Publishers, Moscow, 1974.
280
nqTyê<ä+
e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù ` ø=ìï Á|ü‹bÕ<äq\T
\÷qcÕsYd”ÿ ˝…ìHé düeTø±©qT&ÉsTTq k˛$j·T{Ÿ s¡#·sTT‘·, $eTs¡Ù≈£î&ÉT. n‘·qT
1928˝À sêdæq Theses on the problems of Marxist criticism nH˚ yê´kÕìøÏ Ç~
dü+øÏå|üÔ nqTyê<ä+.
1. Ç~ eTq kÕVæ≤‘·´ $ø±kÕìøÏ #ê˝≤ eTTKéTsTTq, ìsêíjT· ø£eTsTTq
düeTj·T+. eTq düe÷»+˝À ˇø£ ø=‘·Ô J$‘·+ ì]à‘·eTe⁄‘·÷ ñ+~. á ø=‘·Ô
J$‘êìï eTq kÕVæ≤‘·´+, m+‘· ndüŒwüeº TsTTq ndæsú e¡ TsTTq s¡÷|ü+˝ÀqsTTHê
düsπ , Á|ü‹_+_+#·&+É H˚sT¡ Ã≈£î+{À+~. n+‘˚ø±≈£î+&Ü á ìsêàDÁø£eT+ MT<ä
‘·q≈£î+&˚ sê»ø°j·T, HÓ’‹ø£ Á|üuÛ≤e+ ‘ê\÷≈£î düeTdü´qT >∑÷&É kÕVæ≤‘·´+
eTTqTà+<äT m<äTs¡Tÿ+≥T+~.
eTq <˚X+¯ ˝À $T–*q <˚XÊ\˝Àø£Hêï es¡$Z uÛ<Ò ë\T ‘·≈î£ ÿe>± ñHêï,
Ç|ü&É|ü &˚ Bìï es¡sZ V¡ ≤æ ‘· düe÷»+>± e]í+#·˝+Ò . bÕ‘·ø=‘·\Ô eT<Û´ä ø£\Vü≤+
kÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~. j·T÷s¡|t düe÷»|ü⁄ Á|üu≤Û e+, >∑‘+· ‘ê\÷≈£î, >∑‘+· ˝Àì
bÕ\ø£esêZ\ neX‚w+ü ‘ê\÷≈£î Á|üu≤Û e+, ø=‘·Ô Ä]úø£ Á|üD≤[ø£ |ü⁄Dé÷ nì
ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ yê´|æ+∫ ≈£Ls¡TÃqï ø=‘·Ô ô|≥Tºã&ç<ëØes¡Z Á|üu≤Û e+ ` sTTe˙ï
ø£ì|ædüTÔHêïsTT. Ç$ ø=+‘·eT+~ e´≈£îÔ\, ãè+<ë\ Ä˝À#·q\˝ÀH˚ ø±<äT,
s¡ø£s¡ø±\ dü+ø£s¡ s¡÷bÕ\˝À >∑÷&Ü ø£ì|ækÕÔsTT. ñ<˚›X¯´|üPs¡«ø£+>±qT
Á|ü‘´· ø£+å >±qT $<˚«wü|Pü ]‘·eTsTTq ã÷s¡Ty® ê n+X¯yT˚ ø±≈£î+&É, n+‘·ø+£ f…
ãVüQX¯ Á|üe÷<äø£s¡sTTq~, K∫Ã‘·+>± n+‘·ø£+f… »sTT+#·&ÜìøÏ ø£wüº‘·s¡
eTsTTq~. eTs=ø£ n+X¯+ ñqï<äqï dü+>∑‹ >∑Ts¡T+Ô #·Tø√yê*. Ç~ <Óq’ +~q
J$‘·+|ü≥¢ ô|{°ã÷s¡Ty® ê es¡Z <äèø£Œ<∏+ä . Ç~ ø±]àø£es¡+Z jÓTTø£ÿ yÓK’ ]˝ÀH˚
ø±≈£î+&É #ê˝≤eT+~ ø£eT÷´ìdüT\º yÓK’ ]˝ÀìøÏ >∑÷&É Á|üy•˚ +∫+~.
düè»q, ôdô|º+ãsY 1981
281
2. Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À kÕVæ≤‘ê´ì≈£î+&˚ >∑D˙j·TeTsTTq
bÕÁ‘·‘√u≤≥T e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î >∑÷&É #Ó|üø√<ä>∑Z u≤<Ûä´‘· ñ+≥T+~.
e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù kÕVæ≤‘·´+‘√u≤≥T á s√E ø=‘·Ô e÷qe⁄&çì, ø=‘·Ô J$‘êìï
ì]à+#˚ Áø£eT+˝À ñ‘ê‡Vü≤+‘√qT, X¯øeÔÏ +‘·+>±qT uÛ≤>∑+ |ü+#·Tø√yê*‡q
nedüs+¡ ñ+~.
3. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î ‘·øÏÿq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‘·T\≈£î
eTTKéTsTTq ‘˚&Ü j˚T$T≥+fÒ, e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î kÕe÷õø£ XÊÁd”Ôj·T
(sociological) dü«uÛ≤e+ e⁄+≥T+~. Çø£ÿ&É ªkÕe÷õø£XÊg+μ nqïe÷≥
e÷sYÿ ‡ ` ˝…ìHé\T #Ó|Œæ q XÊÁd”j Ô T· eTsTTq ns¡+ú ˝À yê&Éã&ÉT‘√+~.
ø=+‘·eT+~ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î&çøÏ, kÕs¡dü«‘· #ê]Á‘·≈£îìøÏ ‘˚&Ü
#·÷kÕÔsT¡ . á ‘˚&Ü es¡eÔ ÷HêìøÏ, >∑‘êìøÏ #Ó+~qeqï e´‘ê´dü+ e\¢ e∫Ã+~
ø±<äT. kÕs¡d«ü ‘· #ê]Á‘·≈î£ ìøÏ s¡#q· jÓTTø£ÿ eT÷\+ @$T{Ï, düe÷»+˝À <ëì
kÕúq+ @$T{Ï, kÕe÷õø£ J$‘·+ MT<ä <ëì Á|üu≤Û e+ @$T{Ï nH˚ $wüj÷· \
XÊÁd”jÔ T· |ü]o\q eTTK´+ø±>±, kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù s¡#q· jÓTTø£ÿ •\Œ|üse¡ TsTTq,
düe÷»|üse¡ TsTTq dü<Tä DZ ≤\qT, <√cÕ\qT n+#·Hê y˚jT· &Üìï ÁbÕ‹|ü~ø£>±
ø£*– e⁄+≥T+~.
nsTT‘˚ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£îìøÏ á $uÛÒ<ä+ #ê˝≤es¡≈£î ns¡ús¡Væ≤‘·
eTsTTq~. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù˝À X¯ó<äΔ $eTs¡Ù (criticism in the strict sense of
the word) nìyês¡´+>± ˇø£ uÛ≤>∑eTsTTHê, n+‘·ø£+f… eTÚ*ø£eTsTTq~
kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü .
4. eTs¡sTT‘˚ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT á kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü @ $<Û+ä >±
#˚kÕÔ&TÉ ? e÷]ÿ ‡»+ kÕe÷õø£ J$‘êìï ˇø£ nej·T$ (organism) >±qT
n+<äT˝Àì $$<Ûä uÛ≤>±\qT ˇø£<ëì MT<ä ˇø£{Ï Ä<Ûës¡|&ü ˚ nej·Tyê\>±qT
|ü]>∑DdÏ Tü +Ô ~. Ç+<äT˝À ìsêíjT· ø£eTsTTq bÕÁ‘· eVæ≤+#˚~ uÛÖ‹ø£ Ä]úø£
dü+ã+<Ûë\T, n+<äTHê ÁX¯eTs¡÷bÕ\T. ˇø£ kÕe÷õø£ j·TT>±ìï (epoch)
dü÷\ú +>± $X‚w¢ +æ #˚≥|ü&ÉT e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT Ä j·TT>∑+ ‘ê\÷≈£î kÕe÷õø£
$ø±kÕìï |ü]|üPs¡+í >± ∫Á‹+#ê*. nsTT‘˚ øπ e\+ ˇø£ s¡#s· TT‘·H√ s¡#q· H√
282
#·]Ã+#˚≥|ü&ÉT eTÚ*ø£eTsTTq Ä]úø£ |ü]dæ‘ú T· \qT $X‚w¢ +æ #·&+É n‘·édüs+¡
>±<äT. Çø£ÿ&É ô|K¢ H√yé #˚dqæ ˇø£ dü÷Árø£sD¡ e]ÔdTü +Ô ~. n<˚$T≥+fÒ, ø£fi≤düèwæº
ãVüQø=~› y˚Ts¡≈£î e÷Á‘·y˚T ñ‘·Œ‹Ô s¡÷bÕ\MT<ä Á|ü‘·´ø£å+>± Ä<Ûës¡|ü&ç
e⁄+≥T+~. Ä dü+ã+<Û+ä kÕe÷õø£ es¡Z ìsêàD+ <ë«sêq÷, esêZ\ nedüsê\
qqTdü]+∫ @s¡Œ&˚ es¡ZeTqdüÔ‘·«+ <ë«sêq÷ Á|ü#·Ã¤qï+>± @s¡Œ&ÉT‘·T+~.
kÕVæ≤‘·´+ m|ü&É÷ ≈£L&É ` s¡#s· TT‘·≈î£ ‘Ó*k˛ ‘Ó*j·Tø√ ` n‘·qT ÁbÕ‹ì<Û´ä +
eVæ≤+#˚ es¡+Z eTqdü‘Ô ê«ìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~. ˝Ò<ë, n‘·ìMT<ä Á|üu≤Û e+ ñqï
$$<Ûä esêZ\≈£î #Ó+~q n+XÊ\qT Á|ü‹_+_düT+Ô ~. Bìï #ê˝≤ C≤Á>∑‘>Ô· ±
$X‚w¢ +æ #ê*.
5. ø£fi≈¯ î£ es¡Z eTqdü‘Ô ê«ìøÏ ˝Òø£ kÕe÷õø£ ãè+<ë\ eTqdü‘Ô ê«ìøÏ
>∑\ dü+ã+<Û+ä eTTK´+>± <ëì edüTeÔ ⁄ (content) #˚‘· ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~.
Ä˝À#·q≈£î n‹ düìïVæ≤‘·eTsTTq ø£fi¯ kÕVæ≤‘·´+. <ëì˝À s¡÷|ü+ ø£+f…
edüTeÔ ⁄≈£î>∑\ ÁbÕeTTK´‘· $T–*q ø£fi≤s¡÷bÕ\˝À ø£+f… n~Ûø+£ >± e⁄+≥T+~.
n+<äTHê, edüTeÔ ⁄˝Àì nìï n+XÊ\ ø£+f… ø£fi≤|üsy¡ TÓ qÆ n+X¯+ ` n+fÒ
_+u≤\ s¡÷|ü+˝ÀqT Á|ürø£\ s¡÷|ü+˝ÀqT ñqï Ä˝À#·q\ nqTuÛÑ÷‘·T\
Á|üyêVü≤+ ` kÕVæ≤‘·´+˝À ìsêíjT· ø£ bÕÁ‘· eVæ≤düT+Ô <äqï $wüjT· + düŒwüyº T˚ . á
edüTyÔ ˚ ˇø£ ì]›wsºü ÷¡ bÕìï (form) yÓ‘T· ≈£îÿ+≥T+~. edüTeÔ ⁄≈£î dü]>±Z dü]|ü&˚
s¡÷|ü+ ˇø£ÿfÒ ñ+≥T+<äì #Ó|Œü e#·TÃ. s¡#s· TT‘· ‘êqT yÓ\Te]+#·<\ä #·T≈£îqï
Ä˝À#·q\qT, #Ó|Œü <ä\#·T≈£îqï $wüj÷· \qT düŒwü+º >± e´ø°øÔ ]£ +∫ bÕsƒ≈¡ î£ &çì
ã\+>± Á|üu≤Û $‘·+#˚ùd s¡÷bÕìï m+‘√ ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ kÕ~Û+#·T≈£î+{≤&ÉT.
ø±ã{Ïº e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î Á|ü<ëÛ qeTsTTq $wüjT· + s¡#q· jÓTTø£ÿ edüTeÔ ⁄.
n+<äT˝Àì kÕe÷õø£ kÕsê+X¯+. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT á edüTeÔ ⁄≈£î, $$<Ûä
kÕe÷õø£ ãè+<ë\≈£î>∑\ dü+ã+<Ûëìï, kÕe÷õø£ J$‘·+MT<ä <ëì≈£î+&˚
Á|üuÛ≤yêìï #·÷kÕÔ&ÉT. Ä ‘·s¡Tyê‘˚ s¡#·qjÓTTø£ÿ s¡÷bÕìï |ü]>∑DÏkÕÔ&ÉT.
Ç~ >∑÷&É, Ä s¡÷|ü+ ‘·q ø£seÔ¡ ´+ @ $<Û+ä >± ìs¡«Væ≤k˛Ô+<√ ` n+fÒ s¡#q· qT
M\sTTq+‘· Á|üuÛ≤ej·TT‘·+>±qT, Äø£≥Tº≈£îH˚≥≥Tº #˚düTÔqï<ë ˝Ò<ë nì
$e]+#˚ <äèwæ‘º √ #·÷kÕÔ&TÉ .
283
6. n+‘·e÷Á‘êq kÕVæ≤‘·´ s¡÷bÕ\ $X‚w¢ Dü ‘ê\÷≈£î Á|ü‘´˚ ø£eTsTTq
ø£syÔ¡ ê´ìï e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT $düà]+#·&ÜìøÏ M\T˝Ò<Tä . s¡#q· jÓTTø£ÿ s¡÷|ü+
øπ e\+ edüTeÔ ⁄ #˚‘H· >˚ ±ø£ Ç‘·s¡ $wüj÷· \#˚‘· >∑÷&É ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+~.
s¡#q· qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚dqæ esêZ\ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+, Jeq$<Ûëq+, düe÷»+
jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ dü+düÿ è‹ kÕúsTT, |ü]düs¡ düe÷C≤\ Á|üu≤Û e+, >∑‘+· ‘ê\÷≈£î
»&É‘«· +, sTTe˙ï yÓTT‘·+Ô J$‘·+ MT<ä Á|üu≤Û e+ ø£*–e⁄qïfÒ¢ s¡#q· jÓTTø£ÿ
s¡÷|ü+ MT<ä >∑÷&É ø£*–e⁄+{≤sTT, <ëìï ìs¡ísTT+#·&É+˝À nqTã+<Ûä
(subsidiary) bÕÁ‘·qT ø£*–e⁄+{≤sTT. ˇø=ÿø£ÿkÕ] s¡÷|ü+ ø π e\+ ˇø£ s¡#q· ≈£î
dü+ã+~Û+∫+~ ø±ø£ Ä yÓTT‘·Ô+ #ê]Á‘·ø£ j·TT>±ìøÏ, kÕ+Á|ü<ëj·÷ìøÏ
dü+ã+~Û+∫ e⁄+≥T+~. n+‘˚ø±ø£, s¡÷|ü+ edüTÔe⁄qT $s√~Û+#˚ X¯øÏÔ>∑÷&É
ø±e#·TÃ, edüTÔe⁄ qT+&ç y˚s¡T|ü&ç ndüŒwüº+>± ‘·j·÷s¡Tø±e#·TÃ. Ç<Ó|ü&ÉT
»s¡T>∑T‘·T+<ä+fÒ Ä kÕVæ≤‘·´+ ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤+#˚ esêZ\T |ü⁄wæº ˝Òq≥Te+{Ï$,
J$‘êìï #·÷dæ uÛj Ñ T· |ü&ç e÷≥\>±s¡&û yÓqTø£, ˝Òøb£ ˛‘˚ yÓø*Ï ‘·q+ yÓqTø£
<ë≈£îÿH˚esTTq|ü&ÉT. Çe˙ï >∑÷&É e÷]ÿ ‡dtº $X‚w¢ Dü ˝À uÛ≤>∑+ ø±yê*.
7. eTq+ Ç+‘·es¡≈î£ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡ÙqT øπ e\+ kÕs¡d«ü ‘· yÓ<’ Tä wü´+
jÓTTø£ÿ yê´bÕs¡+>± #·÷XÊeTT. Çø£ÿ&É e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT kÕe÷õø£
XÊgE„&ç>±, e÷]ÿ ‡dtº $X‚¢wüD≤ |ü<äΔ‹ì kÕVæ≤‘ê´ìøÏ nq«sTT+#˚yê&ç>±
ø£ì|ækÕÔ&TÉ . e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î |ü⁄Hê~y˚dqæ ô|K¢ H√yé e÷]ÿ ‡dtº bÕÁ‘· sTT<˚qì
H=øÏÿ #ÓbÕŒ&ÉT. ô|K¢ H√yé e÷]ÿ ‡düT\º ≈£î, Á|üuÀ<Û≈ä î£ \≈£î (enlighteners) Çø£ÿ&É
‘˚&Ü #ÓbÕŒ&ÉT. Á|üuÀ<Û≈ä î£ &ÉT kÕVæ≤‘ê´ìøÏ ÄX¯j÷· *ï ìπs•› kÕÔ&ìÉ , kÕVæ≤‘ê´ìï
ÄC≤„|ækÕÔ&Éì, Ä ÄX¯j·÷\ <äècÕº´ kÕVæ≤‘ê´ìï n+#·Hê y˚kÕÔ&Éì, <ëìøÏ
$s¡T<ä+Δ >± e÷]ÿ ‡düTº ˇø£ s¡#q· sêe&ÜìøÏ Á|üøè£ ‹ dæ<eΔä TsTTq ø±s¡D≤˝Ò$T{À
#·÷kÕÔ&ìÉ ô|K¢ H√yé #ÓbÕŒ&ÉT. á s¡ø+£ >± $wüjT· >∑‘e· TT, XÊÁd”j Ô T· eTT nsTTq
e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡ÙHê |ü<‹Δä øÏ kÂ+<äs´¡ yê<äT\, #·|\ü ∫‘·T\Ô Ø‹ s¡V≤æ ‘·eTsTTq
Ä‘êàÁX¯j·T $eTs¡ÙHê |ü<äΔ‹øÏ dü]>±ZH˚ ‘˚&Ü #Ó|üŒ&Éy˚T ø±≈£î+&É, ‘·s¡Tyê‹
e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î\≈£î e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î&Éj÷· ´&ÉT.
nsTT‘˚ Á|ü|+ü #êìï >∑T]Ô+#·&+É , $X‚w¢ +æ #·&+É e÷Á‘·yT˚ ø±]àø£es¡+Z
>∑TDeTì nqTø√≈£L&É<Tä . e÷]ÿ ‡»+ ˇø£ kÕe÷õø£ dæ<ëΔ+‘·+ e÷Á‘·yT˚ ø±<äT,
284
#Ó’‘·qé+‘·eTsTTq ìsêàD Á|üD≤[ø£. $wüj·÷*ï $wüj·T>∑‘·+>± n+#·Hê
y˚jT· ≈£î+&É n≥Te+{Ï ìsêàD+ kÕ<Û´ä + ø±<äT. e÷]ÿ ‡düsº TTq yê&ÉT ‘·q#·T≥÷º
ñqï $wüj÷· \ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT Á>∑V≤æ +#· ˝Òøb£ ˛‘˚ ˇø£ e÷]ÿ ‡düT>º ±
n‘·ìøÏ kÕúq+ ˝Ò<Tä . ø±ì ì»eTsTTq e÷]ÿ ‡düTº nø£ÿ&ç‘√ Ä–b˛e&ÜìøÏ
M\T˝Ò<Tä . n‘·qT |ü]düsê\qT Á|üu≤Û $‘·+ #˚j÷· *. e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT
kÕVæ≤‘·´ Á>∑V‰ü \ >∑‹dü÷Á‘ê\qT $e]+#˚ kÕs¡d«ü ‘· K>√fi¯ XÊgE„&TÉ ø±&ÉT.
n‘·ì ø£s¡Ôe´+ Bìï n~Û>∑$T+∫ e⁄+≥T+~. n‘·H=ø£ jÓ÷<ÛäT&ÉT, ìsêàD
ø±s¡´ø£s.Ô¡ á ns¡+ú ˝À kÕVæ≤‘ê´ìï n+#·Hê y˚jT· &É+ (the evaluation factor)
es¡eÔ ÷q e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù˝À n‹ eTTKéTsTTq n+X¯+>± >∑T]Ô+#ê*.
8. eTs¡sTT‘˚ á s¡ø+£ >± kÕVæ≤‘ê´ìï n+#·Hê y˚jT· &ÜìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£
@~? BìøÏ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ\+fÒ yÓTT<ä≥ kÕVæ≤‘·´+ jÓTTø£ÿ edüTÔe⁄qT
rdüT≈£î+<ë+. á $wüjT· +˝À, dü÷\ú +>± #ÓbÕŒ\+fÒ, m≥Te+{Ï dü+X¯j÷· ìøÏ
kÕúq+˝Ò<Tä . XËX’ e¯ <äX˝¯ Àì ø±]àø£es¡Z ˙‹øÏ @~ ÁbÕ‹|ü~ø√, kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£L
n<˚. ø±]àø£es¡Z $ø±kÕìøÏ $»j·÷ìøÏ <√Vü≤<ä+ #˚ùd~ eT+∫, <ëìøÏ Vü‰ì
ø£*–+#˚~ #Ó&TÉ .
e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT s¡#q· ˝Àì kÕe÷õø£eTsTTq b˛ø£&É (trend)
@$T{À #·÷&Ü*. s¡#q· @ ~≈£îÿ>± kÕ>∑T‘·T+<√ >∑T]Ô+#ê* ` n~ m+‘·
nì•Ã‘·+>± e⁄Hêï, ‘êqT s¡#q· >∑T]+∫ #˚ùd n+#·Hê≈£î Bìï ÁbÕ‹|ü~ø£>±
rdüTø√yê*.
nsTT‘˚ ˇø£ s¡#q· jÓTTø£ÿ edüTeÔ ⁄qT kÕe÷õø£+>± n+#·Hê y˚jT· &É+
düT\uÛkÑ Õ<Û´ä + ø±<äT. e÷]ÿ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT #ê˝≤ HÓ|’ ⁄ü D´+‘√qT düTìï‘·‘«· +‘√qT
eéVü≤]+#ê*. Çø£ÿ&É HÓ|’ ⁄ü D´+ n+fÒ e÷]ÿ ‡C≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q HÓ|’ ⁄ü D´+
ø±<äT, $eTs¡Ù≈£î dü+ã+~Û+∫+~. n~ ˝Ò≈î£ +&É $eTs¡Ù kÕ<Û´ä + ø±<äT. ì»+>±
ñqï‘·eTsTTq s¡#q· ˝À |ü]>∑D+Ï #·e\dæq$ #ê˝≤ n+XÊ\T+{≤sTT. Á‘êdüT˝À
‘·÷ø£+ y˚dqæ ≥T¢ n+#·Hê ø£≥&º +É kÕ<Û´ä + ø±<äT. e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT øπ e\+
düeTø±©q düeTdü´\qT #·]Ã+#˚ kÕVæ≤‘ê´H˚ï ì»eTsTTq kÕVæ≤‘·´+>± #·÷&É
≈£L&É<Tä . düeTø±©q düeTdü´\≈£îqï Á|ü‘´˚ ø£eTsTTq ÁbÕeTTK´‘·qT ø±<äq>∑÷&É<Tä
ø±ì, ‘ê‘êÿ*ø£+>± n+‘· ÁbÕeTTK´‘· ˝Òq≥T¢ ø£qã&Ü¶, eTØ dü÷\ú +>±qT
285
yêdüyÔ êìøÏ <ä÷s¡+>±qT ñqï≥T¢ ø£qã&Ü¶ C≤Á>∑‘>Ô· ± |ü]o*ùdÔ kÕe÷õø£ J$‘·+
MT<ä Á|üu≤Û e+ ø£*–e⁄+&˚ düeTdü´\qT ìs¡dqü ‘√ #·÷&É&+É ‘·|ü .
nsTT‘˚ ˇø£ ø±]àø£es¡Z s¡#s· TT‘·>±ì ø£$>±ì á s¡øe£ TsTTq kÕ<Ûës¡D
(general) düeTdü´\ |ü]cÕÿsêìøÏ Á|üj·T‹ï+∫q|ü&˚, n+fÒ dü+düÿ è‹øÏ
dü+ã+~Û+∫q eTÚ*ø£eTsTTq $wüj·÷\qT ø±]àø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+ qT+&ç
|ü⁄q'|ü]o*+∫q|ü&˚, $eTs¡Ù≈£î&ÉT ‹ø£eTø£ |ü&˚ Á|üe÷<ä+ e⁄+~. m+<äTø£+fÒ
Çø£ÿ&É $eTs¡Ù≈£î eTq≈£î düss¡ TTq ÁbÕ‹|ü~ø£ ˝Ò<Tä . n+‘˚ ø±≈£î+&É Ç≥Te+{Ï
düeTdü´\≈£î dü+ã+~Û+∫ eTq+ Ä•+#˚~ s¡#·sTT‘· |ü]cÕÿs¡+ sTTyê«\ì
ø±<äT, düeTdü´qT $X‚w¢ +æ ∫ ø=ìï Á|ü‹bÕ<äq\T #˚j÷· \ì e÷Á‘·yT˚ . n≥Te+{Ï
Á|ü‹bÕ<äq\˝À <äT+<äT&ÉT≈£î‘·HêìøÏ düsTT‘·+ $\Te ñ+≥T+~. nsTT‘˚
ø=+‘·yT˚ s¡≈î£ sTT<ä+‘ê düeTø±©q $wüj÷· \≈£î dü+ã+~Û+∫q s¡#q· \≈£î >∑÷&É
e]ÔdTü +Ô ~. eTq Á|üD≤[ø£˝À ˇø£ kÕúsTTøÏ m~–q $wüj÷· ˝Òï ‘·q s¡#q· ˝À
$e]+#˚ s¡#s· TT‘· eT+∫ s¡#s· TT‘· ø±&ÉT. $\Te>∑\ s¡#q· \T #˚j÷· \+fÒ
s¡#s· TT‘· ø=‘·Ô $wüj÷· *ï Á|ükÕÔ$+#ê*. Ç~es¡≈î£ nqTuÛeÑ +˝À ˝Òì $wüj÷· *ï
>∑T]+∫, ‘ê]ÿø£ |ü]o\q≈£î ˝§+>∑ì $wüj÷· *ï >∑T]+∫ #ÓbÕŒ*.
s¡#q· ˝Àì kÕe÷õø£ n+XÊìï n+#·Hê y˚jT· &É+˝À n‹eTTKéTsTTq
$wüjT· + @$T≥+fÒ, eTq≈£î yÓTT<ä≥ $C≤rj·T+>±qT X¯Á‘·T‘·«+‘√ ≈£L&çq≥T¢
>±qT ø£ì|æ+#˚ s¡#q· qT |ü⁄q'|ü]o\q #˚jT· &É+, eTq X¯Á‘·Te⁄\ yÓK’ ]
‘Ó\TdüTø√e&É+, eTqy˚ ø±≈£î+&Ü Ç‘·s¡ <äèø£Œ<∏ë\ qT+&ç düe÷C≤ìï >∑T]+∫
#˚ùd $es¡DqT ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&É+, Ç$ #ê˝≤ eTTK´+. Ç$ #ê˝≤
dü+<äsê“¤\˝À düss¡ TTq rsêàHê\≈£î <ë]rdüT+Ô ~— ø£˙dü|øü +å£ J$‘êìï >∑T]+∫q
eTq C≤„Hêìï ô|+bı+~düT+Ô ~. ˇø£ s¡#s· TT‘· øπ e\+ ô|{° ã÷s¡Ty® ê s¡#s· TT‘·
nH√ eTs=ø£≥H√ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ‘√dæ|⁄ü #·Ã&ÜìøÏ ˝Ò<Tä . n≥Te+{Ï
s¡#q· \ qT+&ç >∑÷&É #ê˝≤ Á|üj÷Ó »Hêìï bı+<äe#·TÃ. á ø±s¡D+#˚‘· s¡#q·
jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£ b˛ø£&É <äècÕº´ e÷Á‘·yT˚ ø±≈£î+&Ü eTq ìsêàD ø±s¡´Áø£e÷ìøÏ
<ëì≈£î+&É>∑\ ñ|üjÓ÷>∑+ <äècÕº´ s¡#·qqT |ü⁄q'|ü]o*+#·&É+ e÷]ÿ ‡düTº
$eTs¡Ù≈£îì ø£seÔ¡ ´+.
286
ô|’ e÷≥\ø=ø£ dües¡D #˚j÷· *. $C≤rj·T+>±qT X¯Á‘·T‘·«+‘√ ≈£L&çq$
>±qT ø£ì|æ+#˚ s¡#q· \T, ô|q’ #Ó|Œæ q ns¡+ú ˝À ø=+‘· ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± e⁄Hêï,
#ê˝≤ nbÕj·Tø£s¡+>±qT $wü|üP]‘·+>±qT $|ü¢e Á|ür|òü÷‘·Tø£ Á|ü#êsêìøÏ
s¡÷bÕ+‘·s+¡ >±qT ≈£L&Ü ñ+&Ée#·TÃ. nsTT‘˚ n|ü&ÉT e÷]ÿ ‡düTº #˚jT· e\dæq~
$eT]Ù+#·&+É ø±<äì, ìs√~Û+#·&eÉ Tì (censorship) yπ̊s #Ó|Œü qedüs+¡ ˝Ò<Tä .
9. s¡#q· jÓTTø£ÿ edüTeÔ ⁄qT n+#·Hê y˚jT· &É+ø£Hêï s¡÷bÕìï n+#·Hê
y˚jT· &É+ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£îìøÏ ø£w‘ºü s· e¡ TsTTq |üì.
nsTT‘˚ sTT~ #ê˝≤ eTTKéTsTTq |üì: Bì ÁbÕ<Ûëq´‘· ô|¢KH√yé
H=øÏÿ #ÓbÕŒ&ÉT. eTs¡sTT‘˚ s¡÷bÕìï @ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä n+#·Hê y˚j÷· *?
s¡÷|ü+ edüTeÔ ⁄≈£î dü]>±Z dü]b˛yê*, edüTeÔ ⁄qT dü]>±Z e´ø°øÔ ]£ +#ê*, edüTeÔ ⁄
bÕsƒ≈¡ î£ ìMT<ä ã\eTsTTq Á|üu≤Û e+ ø£*–+#˚˝≤ #˚j÷· *.
nìï{Ïø£+f… Á|ü<ÛëqeTsTTq dü÷Á‘·+ ` Ç~ ô|¢KH√yé #Ó|æŒ+~ `
@$T≥+fÒ kÕVæ≤‘·´+ _+u≤\ (Images) ø£fi,¯ n+<äT˝ÀøÏ nHê#êÃ¤~‘·eTsTTq
uÛ≤yê\ Á|ü#ês¡+ Á|üy˚•ùdÔ n~ s¡#·qMT<˚ <Óã“rdüTÔ+~. nsTT‘˚ ô|¢KH√yé
#˚dqæ á dü÷Árø£sD¡ ≈£î kÕs¡«Á‹ø£ Á|ü‹|ü‹Ô ˝Ò<qä ï~ düŒwüyº T˚ . ñ<ëVü≤s¡DøÏ
á dü÷Á‘êìï ñ\¢+|òTæ +#˚ ãVüQ #·øÿ£ ì s¡#q· \T kÕ*ºø√yé ôwÃÁ~Hé, ñôdŒHédÿ” ,
|òsü êàH√yé\T #˚XÊs¡T. n+fÒ qe\qT, Á|ü#êsêìï ø£*ù| dü+ø£sC¡ ≤‹ kÕVæ≤‘ê´ìø°
kÕúq+ e⁄+~. nsTT‘˚ kÕ<Ûës¡D |ü]dæ‘ú T· \˝À Ç$ #˚jT· ≈£î+&É&+É eT+∫~.
ªkÕVæ≤‘·´+μ nqï e÷≥qT dü+≈£î∫‘·+>± ns¡+ú #˚dTü ø√ø£b˛‘˚ eT+∫ Á|ü#ês¡
kÕVæ≤‘ê´ìï >∑÷&É kÕVæ≤‘·éTH˚ nHê*. ø±ì øπ e\+ Á|ü#ês¡ø£ $wüj÷· \‘√
ì+&çq qe\, Ä Á|ü#ês¡+ m+‘· ‘Ó*$>±e⁄Hêï, bÕsƒ≈¡ î£ &çì ø£~*+#·˝<Ò Tä .
ø±ã{Ïº kÕVæ≤‘·´ edüTeÔ ⁄ s¡#q· ˝À ø£]–+∫q ˝ÀVü≤+˝≤+{Ï _+u≤\ Á|üyêVü≤+>±
ø±ø£ ø£\|ü <äT+>∑\˝≤>± ‘˚*q|ü&ÉT, s¡#·sTT‘· ‘·q s¡#·Hê edüTÔe⁄qT
J]í+#·Tø√˝Ò<ìä $eTs¡Ù≈£î&ÉT nqe\dæ e⁄+≥T+~.
ªs¡÷|ü+ edüTeÔ ⁄≈£î dü]b˛yê*μ nH˚ ÁbÕ<∏$ä Tø£eTsTTq dü÷Árø£sD¡ qT+&˚
¬s+&Ée dü÷Á‘êìï >∑÷&É eTq+ |ü]Á>∑Væ≤+#·e#·TÃ. Ç~ ø£fi≤s¡÷|ü+ jÓTTø£ÿ
q÷‘·q‘ê«ìøÏ, qe´‘·≈î£ (Originality) dü+ã+~Û+∫+~. á qe´‘· mø£ÿ&ç
287
qT+&ç edüT+Ô <ä+fÒ, s¡#q· jÓTTø£ÿ s¡÷|ü+ edüTeÔ ⁄‘√ @ø£‘«· + ø£*–e⁄+&Ü*,
edüTeÔ ⁄ ` s¡÷|ü+ ˇø£{Ï ø±yê* nqï dü÷Á‘·+ qT+&˚. ì»eTsTTq ø£fi≤düèwæº
edüT|Ô sü +¡ >± qe´‘· ø£*– e⁄+&Ü*, edüTeÔ ⁄˝À ø=‘·<Ô qä +˝Òì ø£fi≈¯ î£ $\Te˝Ò<Tä .
ø£fi≤ø±s¡T&ÉT Ç~es¡≈î£ me«s¡÷ #Ó|Œü ì $wüj÷· \T #ÓbÕŒ*. |ü⁄qs¡T‘·Œ‹Ô ø£fi¯
>±<äT, (ø=+‘·eT+~ ∫Á‘·ø±s¡T\≈£î á $wüjT· + ns¡+ú ø±q≥T¢+~) øπ e\+
eè‹Ô e÷Á‘·y˚T` n~ m+‘· #·ø£ÿ>± e⁄+&É˙. ø±ã{Ïº ø=‘·Ô s¡#·q˝À ø=‘·Ô
edüTeÔ ⁄+&Ü*. <ëì‘√u≤fÒ s¡÷|ü+˝À qe´‘· ñ+&Ü*.
kÕVæ≤‘·´+˝À á s¡øe£ TsTTq ì»eTsTTq qe´‘·, q÷‘·q‘·«+ ˝À|æ+#·&+É
$$<Û+ä >± »s¡T>∑T‘·T+~. ˇø£{,Ï kÕ+Á|ü<ësTTø£+>± edü÷eÔ ⁄+&ç ø=‘·Ô $wüj÷· ìøÏ
ø£fi≤edüTeÔ ⁄˝À #√{Ïe«ì s¡÷|ü+. s¡#s· TT‘· bÕ‘·s÷¡ bÕ\ yÓ÷E˝À|ü&ç ø=‘·Ô
$wüj÷· ìï >∑÷&É Ä bÕ‘· eT÷dü˝Àπø b˛j·Te#·TÃ. á s¡øe£ TsTTq ˝ÀbÕìï
düT\uÛÑ+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. ¬s+&Ée~, s¡÷|ü+ ù|\e+>± ñ+&Ée#·TÃ, n+fÒ
s¡#s· TT‘· ñ<˚X› ´¯ +˝À qe´‘·e⁄Hêï <ëìï e´ø°øÔ ]£ +#˚ X¯øÔÏ ` uÛ≤wü, ø£<qä∏ HÓ|’ ⁄ü D´+,
ø£$‘·˝À nsTT‘˚ \j·T`˝À|æ+#·e#·TÃ. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT Bìï m‹Ô #·÷bÕ*.
ì»eTsTTq e÷]ÿ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±yê* ` eTTK´+>± ø=‘·Ô
s¡#s· TT‘·\≈£î, j·TTe s¡#s· TT‘·\≈£î.
eT÷&Ée~ s¡÷|ü+˝À ªn‹qe´‘·μ ñ+&É&+É . n‹qe´‘· n+fÒ $wüjT·
sêVæ≤‘ê´ìï ø£|Œæ |ü⁄#˚Ã n\+ø±s¡ ÁbÕj·TeTsTTq qe´‘·. ø=+‘·eT+~ eT+∫
s¡#s· TT‘·\T >∑÷&É ã÷s¡Ty® ê |ü‘H· êìøÏ Á|ü‹ì<ÛTä \sTTq s¡÷|üyê<äT\ (formalists)
Á|üu≤Û e+˝À|ü&ç ‘·eT s¡#q· \qT n\+ø±s¡|⁄ü >±s¡&‘û √ bÕ&ÉT#˚jT· &É+ ø£<Tä .›
kÕVæ≤‘·´s¡÷|ü $eTs¡Ù ‘ê\÷≈£î ÁbÕ‹|ü~ø£˝Àì eT÷&Ée n+X¯+
kÕs¡«Á‹ø£‘·≈£î kÕs¡«»˙q‘·≈£î dü+ã+~Û+∫+~. Bìï #ê˝≤ C≤Á>∑‘·Ô>±
|üØøÏ+å #ê*. á s¡øs£ TTq kÕs¡«»˙q‘· ø±yê\ì {≤˝ŸkÕºjTY nHêï&ÉT. eTq+
Á|üC≤ kÕVæ≤‘ê´ìï ø√s¡T≈£î+{≤+ ø±ã{Ï,º Ä Á|ü»˝Ò #·]Á‘·øs£ \Ô¡ ì qeTTà‘ê+
ø±ã{Ïº á kÕs¡«»˙q‘· |ü≥¢ eTqeT÷ ø=+‘· ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ækÕÔ+. e÷]ÿ ‡düTº
$eTs¡Ù ø=+‘·eT+~ $•wüßº\sTTq s¡düE„\≈£î e÷Á‘·y˚T |ü]$T‘·eTj˚T´
ø£fi≤s¡÷bÕ*ï, ø£fi≤kÕ+Á|ü<ëj·÷*ï, nqedüse¡ TsTTq q–w”\qT` M≥ìï{Ï˙
288
‘√dæ|ü⁄#·TÃ‘·T+~. n≥Te+{Ï s¡#·q\˝Àì dü<äTZD≤*ï n+^ø£]dü÷Ô ≈£L&É
e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù Ä s¡#s· TT‘· jÓTTø£ÿ |ü˝≤j·Tqyê<ä <äèø£Œ<∏ëìï K+&çdTü +Ô ~.
nsTT‘˚, ô|’q #Ó|æŒq≥T¢ á kÕs¡«»˙q‘· nH˚ $wüj·÷ìï #ê˝≤
C≤Á>∑‘>Ô· ± |ü]o*+#ê*. eTq Á|ü#ês¡ kÕVæ≤‘·´+˝À eTq+ Á|ü‹uÛ≤e+‘·T\sTTq
bÕsƒ≈¡ î£ \ kÕúsTT˝Àì øÏw¢ eºü TsTTq s¡#q· \ qT+&ç #ê˝≤ düT\uÛeÑ TsTTq kÕúsTTøÏ
yÓfió¯ ‘·THêï+. Ä s¡ø+£ >±H˚ eTq+ eTq kÕVæ≤‘ê´ìï j·÷e‘·÷Ô kÕ+düÿ è‹ø£+>±
yÓqTø£ã&É¶ ø£s¸¡ ≈î£ \ kÕúsTTøÏ>±ì, b˛˙ ø±]à≈£î\ kÕúsTTøÏ>±ì rdüT≈£îb˛yê\qT
ø√e&É+ bıs¡u≤≥e⁄‘·T+~.
ˇø£ øÏ¢wüºeTsTTq, kÕe÷õø£+>± $\TesTTq Ä˝À#·qqT \ø£å˝≤~
Á|ü»\qT Äø£≥Tº≈î£ H˚ düT\uÛeÑ TsTTq Ø‹˝À #Ó|Œü >∑\ s¡#s· TT‘· |òTü qT&˚. n≥Te+{Ï
s¡#s· TT‘·≈î£ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT >=|üŒ $\Te sTTkÕÔ&TÉ . BìøÏ ‘êqT düV‰ü j·T+
>∑÷&É #˚kÕÔ&TÉ . nsTT‘˚ Á|ür nø£så êdüT´&ÉsTTq e´øÏøÔ ° ns¡+ú ø±ì s¡#q· \T, ø±]àø£
es¡+Z ô|’ yÓT≥Tº˝Àì yê]øÏ, ø=+‘· #·<Tä e⁄≈£îqï bÕØº düuTÑÛ ´\≈£î, kÕ+düÿ è‹ø£+>±
eTT+<äTqe⁄qï bÕsƒ¡≈£î&çø° ñ<˚›•´+|üã&É¶ s¡#·q\qT |üP]Ô>± $\Te˝Òìeì
ø={Ïyº j ˚ T· &ÜìøÏ ˝Ò<Tä . düeTdüe÷» ìsêàD+˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ bÕÁ‘· ñqï á
ãè+<ëìøÏ J$‘·+˝À m<äTs¡jT˚ ´ düeTdü´\T, Á|üC≤ u≤VüQfi≤´ìøÏ düeTdü´\T
ø±eqï HÓ|+ü ‘√ düe÷<Ûëq+ Çe«≈£î+&É&+É ‘·|ü . nsTT‘˚ Çø£ÿ&É #Ó|Œü e\dæq
$wüj·T+ @$T≥+fÒ ìC≤ìøÏ eTqyêfi¯ófl á s¡ø£eTsTTq Á|ü»\ ø√düy˚T,
n+fÒ kÕ+düÿ è‹ø£+>± eTT+<äTqe⁄qï yê]ø√düyT˚ . s¡#q· \T #˚dTü HÔ êïs¡T. ø±ì
á s√E ø±e\dæ+~ ø±]àø£ ø£s¸¡ øe£ sêZ\ ø√dü+ HÓ|’ ⁄ü D´+‘√ sêùd s¡#q· \T.
10. Ç~es¡≈î£ #Ó|Œæ q≥T¢, e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT ø±yê*.
n‘·qT s¡#·sTT‘·≈£î ¬s+&ÉT $wüj·÷\˝À uÀ<Ûä#˚j·÷*. yÓTT<ä{Ï~, j·TTe
s¡#s· TT‘·\≈£î, •\Œ|üs+¡ >± bıs¡u≤≥T¢ #˚ùd s¡#s· TT‘·\≈£î, Ä bıs¡u≤≥¢qT m‹Ô
#·÷bÕ*. kÕe÷õø£+>± >∑÷&É e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT s¡#s· TT‘·≈î£ uÀ~Û+#ê*.
ø±]àø£es¡Z <äèø£Œ<∏ä+˝Òì s¡#·sTT‘·\ kÕe÷õø£ yÓ’K] |üdæ|æ\¢\ kÕúsTT˝À
e⁄+≥T+~. kÕe÷õø£ Jeq dü÷Á‘ê\ >∑T]+∫ #ê˝≤ Ä~eT ø±\|ü⁄ (primitive)
uÛ≤yê\T+&É&É+ #˚‘·qT, düe÷C≤ìï ns¡ú+#˚düTø√˝Òø£ b˛e&É+ #˚‘·qT #ê˝≤
289
n\ŒeTsTTq bıs¡u≤≥T¢ #˚kÕÔsT¡ . n+‘˚ø±<äT, e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\˝À >∑÷&É
á ‘·|ü \T ø£qã&ÉT‘·÷ e⁄+{≤sTT, Ç~ yê]ì n|üV‰ü dü´+ #˚jT· &É+ ø√dü+
n+≥Tqï~ ø±<äT, ø=+‘·es¡≈î£ bı>∑&>ÔÉ ± n+≥Tqï<˚. s¡#s· TT‘·\˝À düTìï‘·‘«· +
n~Ûø£+>± e⁄+≥T+~. nìï s¡ø±\ Á|üuÛ≤yê\≈£î düT\uÛÑ+>± ˝Àqe⁄‘ês¡T.
kÕ<Ûës¡D+>± yêfi¯fl≈£î neT÷s¡ÔeTT XÊÁd”Ôj·TeTT nsTTq Ä˝À#·q\|ü≥¢
Á|ü‘˚´ø£eTsTTq sTTwüº+>±ì <ëìøÏ ø±e\dæq Á|ü‘˚´ø£eTsTTq HÓ’|ü⁄D´+>±ì
e⁄+&É<Tä . á ø±s¡D+#˚‘H· ˚ yêfi¯ófl ˇø=ÿø£ÿkÕ] sê»ø°jT· Á|ü#ês¡≈î£ \ $eTs¡ÙqT
ìs¡dkæ ÕÔsT¡ . Ç~ ø=+‘·es¡≈î£ Ä $eTs¡Ù≈£î\T ne\+_+#˚ |ü+&ç‘· <Û√s¡DeÏ \¢
ø±e#·TÃ. ø±ì s¡#s· TT‘·≈î£ , ì|ü⁄DT&ÉsTTq kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£îìøÏ eT<Û´ä qe⁄qï
düV≤ü ø±s¡+ e\¢H˚ ñ‘·eÔ T kÕVæ≤‘·´+ sêe&É+ »s¡T>∑T‘·T+~ ` >∑‘+· ˝ÀqsTTHê
πs|üsTTHê.
11. s¡#s· TT‘·≈î£ ñ|üj÷Ó >∑øs£ +¡ >± uÀ~Û+#ê\+fÒ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT
bÕsƒ¡≈£îìøÏ >∑÷&É uÀ~Û+#ê*. bÕsƒ¡≈£îìøÏ #·<äe&É+ H˚sêŒ*. nqTuÛÑe+˝Òì
bÕsƒ≈¡ î£ \T n~Ûø£ dü+K´˝À eTT+<äTø=düTqÔ ï ás√E yêfi¯fl≈£î s¡#q· \ >∑T]+∫
$e]+∫ #Óù|Œ e÷s¡<Z sä Ù¡ ≈£î&ÉT $eTs¡Ù≈£î&ÉT. á s√E e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£îì
MT<äqTqï nkÕ<Ûës¡DeTsTTq u≤<Ûä´‘· eTs=ø£kÕ] H=øÏÿ #ÓbÕŒ*. Ç<ä+‘ê
me«]˙ uÛÑj·Tô|≥º&ÜìøÏ #˚düTÔqï Á|ü‹bÕ<äq ø±<äT. e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT
yÓTT<ä{À¢ ‘·|ü\T #˚j·Te#·TÃ. nsTT‘˚ yÓ\T¢e>± eTT+<äTø=düTÔqï eTq
dü+düÿ è‹ì, q\TeT÷\˝≤ ñ<ä“¤$düTÔqï kÕVæ≤‘·´ HÓ’|ü⁄D≤´ìï >∑Dq˝ÀøÏ
rdüT≈£î+fÒ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù sTT|üŒ{Ï kÕúsTT˝ÀH˚ ñ+&çb˛‘·T+<äqTø√e&É+
kÕ<Û´ä + ø±<äT.
12. n+‹eT+>± ¬s+&ÉT $wüj·÷\T Á|ükÕÔ$+#·<ä\T#·T≈£îHêïqT.
e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î\T b˛©düT\≈£î ªÇHêŒ¤sà¡ sY‡μ>± |üì#˚dTü qÔ ï≥T¢ ø=+‘·eT+~
Äs√|ækÕÔsT¡ . |ò˝ü ≤Hê s¡#s· TT‘· sê»ø°jT· +>± qeTàø£dTü &Ô TÉ ø±&Éì ‘˚*Ã#Ó|Œü &É+
$eTs¡Ù≈£îì ø£seÔ¡ é÷ ` nì ø=+‘·eT+~ n&ÉT>∑T‘ês¡T. eTq+ á s¡øe£ TsTTq
nuÛ´Ñ +‘·sê\qT ìs¡«› +<ä«+>± K+&ç+#ê*. ‘·q e´øÏ>Ô ‘∑ e· TsTTq $uÛ<Ò ë\qT
á |ü<‹Δä ˝À ‘˚\TÃ≈£îH˚ $eTs¡Ù≈£î&ÉT <äTsêàs¡T&Z TÉ — n‘·ì <äTsêàs¡+Z @<√ ˇø£s√Eq
ãj·T≥|ü&TÉ ‘·T+~. nsTT‘˚ ‘êqT XÊÁd”j Ô T· +>± #˚dqæ $X‚w¢ Dü jÓTTø£ÿ |ò*ü ‘êìï
290
ãj·T≥ô|≥º&ÜìøÏ uÛj Ñ T· |ü&y˚ ê&çì e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡ÙHê |ü<‹Δä ì eÁø°ø]£ +#˚yê&ÉT
>±qT, sê»ø°jT· +>± »&É‘«· +‘√ e⁄qï yê&ç>±qT ìs¡sí TT+#ê*.
Ç˝≤>∑+fÒ e÷]ÿ ‡dtº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ª|üV≤ü sê VüQcÕsY!μ nì øπ ø£˝j Ò ÷· \ì
>±<äT. Çø£ÿ&É Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ $»„|øÔæ ±<äT #˚ùd~. düeTdüe÷» ìsêàD≤ìøÏ ˇø£
s¡#q· ≈£î>∑\ $\Tej˚T$T≥qï XÊÁd”j Ô T· eTsTTq n+#·Hê. Bì qT+&ç düss¡ TTq
bÕsƒ+¡ H˚sT¡ Ãø√e&É+, ‘·qb˛ø£&\É qT dü]~<äTø› √e&É+ s¡#s· TT‘· #˚jT· e\dæq
|üì.
13. ∫e]>± ˇø£ Á|üXï¯ : |ü<Tä HÓq’ yê–«yê<ë\≈£î (polemics) kÕúq+
e⁄+<ë? dü÷\ú +>± |ü]o*ùd,Ô n≥Te+{Ï yê–«yê<ë\T bÕsƒ≈¡ î£ &ç˝À ñ‘ê‡Vü‰ìï
ø£*–kÕÔsTT ø±ã{Ïº yê{ÏøÏ ø=+‘· ñ|üj÷Ó >∑+ ñ+≥T+~. n+‘˚ø±ø£, e÷]ÿ ‡dtº
$eTs¡Ù≈£îì $|üe¢ dü«uÛ≤e+ n‘·ì#˚‘· düV≤ü »+>±H˚ |ò÷ü ≥T>± e÷{≤¢&dç Tü +Ô ~.
nsTT‘˚ ‘·q yê<äq˝À |ü⁄wæ˝º <Ò qä ï $wüj÷· ìï á s¡ø+£ >± ø£|Œæ |ü⁄#·TÃø√e&É+
‘·|Œü ì #ÓbÕŒ*.
kÕ<Ûës¡D dü+<äsê“¤\˝À e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î&ÉT ‘·q ø±sê´ìøÏ
dü<ë“¤e+‘√H˚ ñ|üÁø£$T+#ê*. s¡#q· ˝À eT+∫ì #·÷dæ <ëìï yÓ*øÏ rj·T&É+˝ÀH˚
n‘·ìøÏ Äq+<ä+ e⁄+&Ü*. bÕsƒ≈¡ î£ ìøÏ s¡#s· TT‘·≈î£ düV‰ü j·T+#˚jT· &É+ n‘·ì
ñ<˚X› ´¯ +>± e⁄+&Ü*. n|üV‰ü kÕ´ìøÏ |ò÷ü ≥sTTq $eTs¡Ù≈£î #ê\ ns¡T<äT>±H˚
kÕúq+ sTTyê«*.
291
Two Telugu Films
Much praise has been heaped on the award winning Telugu
film Sankarabharanam with only a few dissenting voices; among
them is that of a leftist student’s organization of Hyderabad which
is reported to have complained that all the actors are Brahmins!
They seem to have come close to a correct appreciation of the
film but slipped at the end into a position of irrelevancy. For the
caste of the cast must matter only to our ‘reservationist’ reformers
and not to leftists. But what is true is that it is a film of, by and for
Brahmins. And when I say ‘Brahmin’ I do not refer only to caste
but to all the self- proclaimed inheritors of what is presumptuously
called ‘ Indian culture’; that is to say, all those who think the
Bharatheeya Vidya Bhavan way.
The Indian social formation is commonly described as
‘bourgeois –feudal’; this skeletal description must be filled in with
neo-colonial specificities before one can understand it correctly;
the Indian big bourgeoisie is not an independent progressive national
bourgeoisie but a dependent peripheral component of the world
capitalist system. As such the bourgeois half of the dominant strain
in contemporary Indian culture is not a native growth but an
imitative one; and what is being imitated is not a healthy liberal –
bourgeois culture but the decaying and desperate culture of a
monopoly capitalist –imperialist society. This culture, unsure of its
prospects, seeks to withdraw and hide in abstractions, but its own
democratic logic forces it out: profit-oriented bourgeois art can
never cut itself off completely from the man-in-the-street, cannot
hide itself from the people’s eyes; and yet, it cannot reflect reality
honestly either; hence it tries to rouse the ‘instincts’ rather than
the intellect-in fact, precisely to dull the intellect –and so we have
horror films, spine chillers, titillators, and the substitution of noise
Frontier, 23.08.1980
292
Two Telugu Films
for music. And of course, imitation apart, all this suits the peripheral
bourgeoisie’s purpose, for it is no more capable of solving the
people’s problems. Finally, the (relatively) weak position of the
peripheral bourgeoisie entails compromise with feudalism, which
surpasses that of a progressive bourgeoisie (the bourgeoisie,
however progressive, never fully vanquishes feudalism, contrary
to mechanistic thought; being democratic but never fully so, it needs
must compromise with feudalism to stay in power). And herein
comes the feudal component of the dominant cultural strain. True,
this feudalism is also decadent, outdated; but a decadent feudal
culture is different from a decadent bourgeois culture; having no
democratic compulsions, it merely withdraws further and mummifies
itself. It is this mixture of a neo-colonial ‘vulgarised’ bourgeois
culture that is the specific form of the bourgeois-feudal culture of
India.
Naturally then, Indian film culture is also thus mixed; seen
from a commercial view point, this is necessary because a
mummified ‘pure’ feudal art would not sell, nor would unadulterated
Hollywood-style films since the vast majority of the people of this
country are exploited in feudal ways. But such a marriage of
degeneracy satisfies no one; it does not satisfy the bourgeois-liberal,
who seethes at the pandering to ‘superstitious’, and it does not
satisfy the Brahmin, who squirms at the ‘vulgarity’; the Brahmin
tries to tell himself (good bourgeois that he is) that such ‘vulgarity’
is necessary to satisfy the ‘mob’ without which the game would
be unprofitable; but some day he hits back, and the product is
Sankarabharanam.
Briefly, it is the story of a music crazy Brahmin (celebrated
for his ability to render the raga Sankarabharanam) who does all
manner of things for his music. He takes the side of a prostitute’s
daughter because she too loves music and risks social boycott;
when the boycott comes he raves at his deity and in the process
brings down thunder and rain; and he nearly wrecks his daughter’s
293
marriage when the bemused girl mixes her notes, and the
prospective groom, trying to help her, makes an ass of himself.
Throughout, the message is drummed into the audience’s ears:
music, art is not for titillation, nor for pandering to the vulgar tastes
of the ‘labour class’ (to use an expression favourite with the
Andhras) but for ‘advaita siddhi’ and ‘amarathva labdhi’ (realization
of the non-dual nature of reality and the attainment of immortality);
and throughout, there is an attempt at exclusiveness: as somebody
was overhead saying, ‘they’ (meaning the riff-raff) will not
understand this film.
Maa Bhumi
But it is difficult to accept that feudal exclusiveness is the
right alternative to neo-colonial cultural slavery; and it is the merit
of another Telugu film Ma Bhumi (briefly reviewed in Frontier)
that it shows the way to the correct alternative. Ma Bhumi
(meaning ‘our land’) is about the Telangana peasant uprising of
the late forties, technically minded critics will probably fault it with
limping and faltering a lot in the beginning, some of the actors
have trouble with rural Telangana dialect, the Lambada girl, in
particular, speaks like no Lambada girl I have ever heard.
Ramaiah is the son of a jeetagadu (a farm servant) of a
50,000 acre Zamindar of Nalgonda district. Something of a rebel
since childhood, Ramaiah resents the oppression and leaves his
village to finally end up working in a factory at Hyderabad, where
he meets a communist trade unionist. From him, Ramaiah and the
audience learn about surplus value and the October Revolution.
Ramaiah then comes back to his village to take a prominent part in
the uprising. The uprising succeeds against the creaky Nizam’s
administration but is no match for the Indian army which restores
‘law and order,’ killing Ramaiah in the process.
The film has much to commend, from an analytical view
point. The transformation of a peasant into a worker, his acquisition
of a proletarian consciousness and his return to his village to carry
294
Two Telugu Films
forward the democratic revolution; the stress on tribal-non-tribal

unity (symbolized by Ramaiah’s love for a lambada girl); the
compromise of the so called national bourgeoisie with feudalism
(symbolized beautifully by the Reddy zamindar, who has run away
to Hyderabad, returning home after the ‘police action,’ with his
sherwani off and a Congress cap on); and the vacillation of the
rich peasantry which fought the Nizam but wanted to accept the
reimposition of the zamindar’s hegemony by the Congress
government.
Here we have the answer: the duty of art is to help the
people to carry forward the democratic revolution by reminding
them of past achievements and failures and analyzing social
movements (without, of course becoming a documentary). From
this point of view, it is gratifying that Ma Bhumi is playing in
Hyderabad to house packed, not with erudite intellectuals who
have read their Lenin, but lower middle class and working class
people in whose blood the spirit of Telangana still runs.
295
Cherabanda Raju
Cherabanda Raju is dead.
A tireless and totally dedicated fighter for the people, he
was hunted for nearly ten years by a state whose cruelty towards
poets who can write for the people in the language of the people is
matched by its cruelty towards tribal and peasant revolutionaries.
But unlike his mentor Subba Rao Panigrahi, the Srikakulam poet-
revolutionary, he was not killed by the state, but by brain tumor, to
which his repeated sojourns in jails contributed more than a little.
He was arrested under the Preventive Detention Act in 1971,
under the Maintenance of Internal Security Act in 1973, he was
implicated in the infamous Secunderabad Conspiracy Case in 1974,
and of course like most other revolutionary writers in Andhra he
spent most of the Emergency in jail, though he was at that time
suffering seriously from duodenal ulcers (the brain tumor was to
come later). To his friends he was 'Chera', a peculiarly appropriate
endearment since the word means prison in Telugu.
Born as Baddam Bhaskara Reddy 38 years ago in a poor
peasant family of Ankusapuram village (then in Hyderabad district),
he took a degree in Oriental Literature and taught Telugu at a
government high school in Hyderabad. He shot into prominence
in the late sixties in the company of five other poets who together
described themselves as 'Digambara' (naked) poets. They took
on fantastic names (Cherabanda Raju, Nikhileswar, Jwalamukhi,
Nagnamuni, Mahaswapna and Bhairavayya) and wrote quite
fantastic poetry. It was essentially an iconoclastic movement which
respected neither individuals nor ideologies and expressed itself in
the most violently obscene language imaginable (they took most
of their images from deformed and depraved sex). But then the
world in those days was such that there were few individuals or
Economic and Political Weekly, 24.7.1982
296
Cherabanda Raju
ideologies ('actually existing'!) worth respecting. Those were the

days when Revisionism riding battle tanks trampled on
Czechoslovakia to make it safe for 'socialism'; when angry young
students in France could find nobody worth listening to except a
maverick like Sartre, when a whole generation of Western youth
turned to anarchic and anti-social fads, when, back at home,
Naxalbari had not yet discovered its full significance in Srikakulam,
when the world had not yet understood the full meaning of the
Great Proletarian Cultural Revolution of China, and the rich
originality of Mao's thought. And so, while the senile keepers of
what Kosambi once contemptously described as OM (Official
Marxism) dismissed the Digambara poets as 'petty-bourgeois
anarchists,' it was the honest quality of their angry obscenity, and
not the commercial bawdiness of OM-consecrated 'progressive'
poets thriving on Madrasi film sub-culture, that attracted young
and questioning minds. For though the Digambara poets were anti-
ideology and opposed all organised politics, they were far from
being indifferent to social and political problems. Their first
manifesto, which accompanied their first volume of poems (in
1965), certainly reads like an existentialist tract
("in the midst of all these social and natural
preoccupations, in the midst of all the thousand mask-faces
you have cut up yourself into, in the midst of the restless life-
struggle, you are always alone, a (lone) soldier in the struggle
of life and death").
Their poems also repeatedly call upon the reader to get rid
of his social masks and look at himself in all his nakedness. They
shower contempt on the banal concerns of common men:
Tell me, was there a day when you did not weep?
Your smoke-scarred face reminds me of coal-mines
(Nikhileswar)
But even in those days the self which they wanted to be
seen in all its nakedness was as often the brutal evil of a corrupt
297
society as the 'inner essence' of man, and the mask they wanted
to tear away was also as often the dishonest garb of democracy,
peace and progress hung on it by deceitful politicians and ideologues,
as the false mask of respectability worn by civilisation. This was
particularly true of Cherabanda Raju, Nagnamuni and Nikhileswar.
Indeed, with Cherabanda Raju, it was invariably social hypocrisy
that was the target and not, as with some of the others, social
being itself, which they perceived as hiding the 'naked essence' of
man.
In any case, in their second manifesto (written about a year
later) they proclaimed that they "yearned to root out the present
evil society and bring in an ever-new and noble society". The
following lines are representative of Cherabanda Raju's poetry of
those days:
Licking the boots of
barons of opportunism
you have built mansions
in their shade
Before their foundations crumble
I want to send you.
not to the prison, no,
but to the butcher's shop.
In their third manifesto, issued in 1968, their concern is even
more explicitly social; true, they continue to be anti-ideology, but
they did recognise that "so long as poverty and hunger are
widespread in the world, no one has the authority to challenge
Marxism."
From this primitive understanding of Marxism as an
unpatented remedy for poverty, at least four of them grew into
Marxist-Leninist writers when the time came for the formation of
the Revolutionary Writers Association ('Virasam' is its better known
Telugu acronym). In an age when communism turned revisionist it
was natural for protest to turn nihilist but honesty of purpose and
298
Cherabanda Raju
ideological anarchism cannot co-exist for long; sooner or later one

of them has to prevail over the other and in the case of four of the
six Digambara poets it was the former that won (of the other two,
one has subsequently become a bhakta of Acharya Rajneesh and
sundry other babas). Inspired by Naxalbari and Srikakulam, these
four and certain other writers like Sri Sri, Kutumba Rao, Varavara
Rao and Ramana Reddy formed Virasam on July 4, 1970.
Cherabanda Raju, of course, was one of the four. He remained in
the organisation till his death as an executive committee member
and was general secretary during 1971-72.
As I said earlier, even as a Digambara poet Cherabanda
Raju was the most socially conscious of the lot. By the time of the
third volume issued by the Digambara poets, his poetry was already
recognisable as potentially revolutionary, though the indiscriminate
contempt remains and the language continues to be more shocking
than moving. In a poem entitled 'Vande mataram' he addresses
Bharata Mata, perceived as a whore:
Yours is the beauty that has mortgaged each limb in the
international market
Yours is the youth that is lying blissfully in the arms of
the wealthy
(Long after, during the Emergency, when he recited this poem in
jail, he was assaulted by a prominent RSS leader for the
blasphemy!)
But after becoming a revolutionary writer Cherabanda Raju
gradually shifted away from prose-poetry to songs as the form of
poetic expression. Though the eight volumes of poetry published
by him during his RWA days include both prose-poetry and songs,
he was one of the writers who recognised song as the right form
if poetry was to convey political ideas to the large mass of illiterate
and semi-literate toiling people. In this he had the great Subba Rao
Panigrahi before him and poets like Sivasagar with him. Together
they constituted a bridge that linked leftist prose-poetry of early
299
days like that of Sri Sri whose language and imagery were
thoroughly middle class, notwithstanding the fiery quality of the
message and mode of expression, with present-day writers and
singers (they are both) of Jana Natya Mandali like Gaddar, who
write exclusively songs and that too in the dialect of the local people
and sing them to the tunes of so-called folk-songs popular among
the people.
This quality of Cherabanda Raju, which made him one of
the trendsetters in post-Naxalbari Telugu leftist poetry, was also
the most disagreeable from the point of view of the state. A poet
who could sing
We have broken hills
We have powdered boulders
We have built projects with our blood as granite
Whose is the toil and whose the wealth?
and that too in a language intelligible to the poorest of the toiling
people, was certainly a dangerous person from the point of view
of the guardian of the interests of the beneficiaries of those projects.
So Cherabanda Raju was harassed as few have been. In 1971 he
was jailed under the PD act for 50 days (along with the other
three ex-Digambara poets), and in 1973 he was jailed for 37 days
under MISA. Both times the accusation was that he was inciting
armed rebellion through his poetry and urging youth to take to
armed struggle. Because of his implication in the Secunderabad
Conspiracy case he was suspended from his job as school teacher
in 1974. He was taken back after he came out from jail after the
Emergency, but three days later was again suspended by the DEO
who received a telegram from the DIG (Intelligence) upbraiding
him for having reinstated Cherabanda Raju. Finally, in March 1980
the state Education Minister (who is the present chief minister)
announced on the floor of the assembly, in answer to a query by a
Teachers' MLC, that he had been removed from service. He was
300
Cherabanda Raju
nominally taken back only a few weeks before his death, when he
was lying unconscious in the hospital.
There is a fine poem that Cherabanda Raju once wrote
about the persecution he suffered:
If, perchance and in all innocence
I happen to look at the sky
They will measure the elevation of my sight
The mud in my foot-prints
they will get tested in a laboratory to uncover
the pattern of the lines of my songs
In the meanwhile he contracted cancer, was operated upon
thrice, lost his eyesight, and finally died on July 2 after prolonged
coma.
It is commonly said that revolutionary poetry is mere slogan-
mongering. Setting that accusation the right side up, it can be said
that Cherabanda Raju's poetry was good enough to provide plenty
of revolutionary slogans (and, as a critic recently pointed out, that
is no mean achievement). He will be remembered for ever by
those whose thoughts reverberated to his poetry and by the walls
of Telangana towns which are plastered with slogans, taken mostly
from his poetry and that of his comrades like Gaddar, Sivasagar,
Sri Sri, etc.
301
A Colossus of the Past Generation
To those who were young in the fifties and sixties,

Srirangam Srinivasa Rao (Sri Sri) is the poet, the ultimate
personification of poesy, especially in its angrier moods. The more
emotional among them have even declared in their tributes that all
was vacuum before him and all is again vacuum after him — a
sentiment that he himself would probably have rejected, though it
is in tune with his immodest genius which proclaimed that "before
1930, Telugu poetry led me, but after the thirties I lead Telugu
poetry"; or, in a more crisp vein; "this century is mine.''
But he was essentially a colossus of the past generation.
Born in 1910, he was something of a childhood prodigy, producing
both prose and poetry in the traditional fashion at quite an early
age. He grew up in an atmosphere surcharged with sharp
contradictions between the past and the future. Social reformism,
fighting certain medieval Hindu customs, also parallelly generated
a new literature and a new diction. Gurajada Appa Rao, native of
Sri Sri's Visakhapatnam district, wrote what remains to this day
the finest modern Telugu play, Kanyasulkam (bride price). Poetry,
shackled for centuries by metre and prosodic artificiality, was
learning to break open and take the form of free verse, and the
content of idyllic romance or social criticism. Sri Sri's first literary
mentors were Viswanadha Satyanarayana, a prodigious scholar
of crassly brahminical vintage and an opponent of the least taint
of progress, who was to later win the Jnanapeeth award, and
Krishna Sastry, a Romantic poet to the end. Sri Sri was later to
say that it took him a decade to liberate himself from their influence.
In later years he was also to recognise the influence of the first
flush of 'middle class' reformism, which, as in most parts of the
country, was of elite — even zamindari — inspiration.
302
Nevertheless it was not in this period that Sri Sri came into
his own, but in the second flood of modern ideas — the avalanche
of progressive thought of the Hungry Thirties. Unlike a Mulk Raj
Anand, Sri Sri was not an expatriate student in England in those
days, but he was as powerfully impelled by those times as anybody
else. Indeed, no better confirmation of the materialist theory of
literature is needed than that the sharp contradiction between
capitalist depression and socialist stability should have generated
identical strains of thought with identical intensity of impulse in
expatriate students in London and an obscure young man living in
an obscure town in coastal Andhra. Sri Sri at that time was not
unacquainted with modern trends in Western literature like
Symbolism and Surrealism, but it was well before he heard of the
London-based Progressive Writers Association of India that he
wrote the first of his poems that would later thunder across his
dear 'Visalandhra'; throughout the thirties he wrote a series of
powerful poems, not so much illuminating as igniting the minds of
youth and tearing to shreds the decayed shell of putrefied feudal
culture. It is impossible for an Indian to render into English the
power of Sri Sri's early poetry; the English we were taught by our
colonial masters was meant for efficiently 'putting up' memoranda
in triplicate, and not for translating the sound of dynamite. Sri Sri
himself has tried and failed rather badly to share his poetry with
English-speaking Indians of other states. But what makes
translation of Sri Sri particularly difficult is the profusion of allusions
to Hindu mythology in his poetry — a trait that frequently led him
into debate with leftist critics. The shattering birth of the future is
imaged as the hounds of Hell breaking their chains and surging
forward; or the lion of Durga tossing its mane and the elephant of
Indra trumpeting in challenge, etc. The very title of his most famous
collection of poems, 'Mahaprasthanam', is a reference to the
Pandavas' journey to heaven at the end of the Mahabharata.
303
Like an earthquake that makes rivers out of valleys and
mountains out of deserts, the birth of Sri Sri changed the visage of
Telugu literature beyond recognition. He broke the back of
traditional poetry, and turned free verse from contemplation of
idyllic beauty to heralding the new world in fire-and-brimstone
language. He himself recalls that contemporaries like Nazrul Islam
played a comparable role in their literatures, but it is doubtful that
any other Indian literature experienced such a drastic mutation.
The thirties, as we know, were not only hungry but also
pink. A pale version of Marxism affected the Afro-Asian
intelligentsia, from temporary expatriates like Jayaprakash Narayan
and Jawaharlal Nehru to pucca natives, and made 'radicals' out of
them. As Kosambi remarks somewhere, the quality of the
'Marxism' they imbibed no doubt accounts for the fly-by-night
character of their radicalism and the subsequent vicissitudes of
their political fortune-hunting. What was true of the politicians was
also true of the litterateurs. A roll-call of the poets who in those
days wrote thrilling verses about the Spanish civil war and
Stalingrad, will certainly reveal an astonishing variety of
opportunism, confusion and plain renegacy. Sri Sri was one of the
few who stood with the times — however haltingly and painfully
— to the end. Apart from his personal character, one reason for
this was no doubt his close involvement with the left movement.
At the time of the mid-term elections to the state assembly in
1955, Sri Sri was alone among the stalwarts of the Progressive
Writers Association to take the side of the CPI, which was fighting
an all-out battle with the Congress. He canvassed actively, against
the vituperative personal attacks of a solid phalanx of literary
eminents who all got together with the sole aim of defeating the
Communists. The crushing defeat the CPI suffered caused a
nervous breakdown in Sri Sri and he had to spend some days in
psychiatric care. Later at the time of the indiscriminate arrests of
left communists in the aftermath of the Sino-Indian border war,
304
Sri Sri, as President of the AP wing of the Civil Liberties Union

headed by N C Chatterjee, worked hard to rouse public opinion
against government's onslaught on those who dared to criticise
the Indian stand on the border issue.
But the real test came with Naxalbari and — closer home
— Srikakulam. The late sixties and early seventies were a period
when the biggest names in the progressive writers movement faced
the challenge of a total revaluation of all that had happened in the
left movement in our country, particularly since 1951, sacred
theories, resolutions and assessments were called into question,
and what were set up as memorable monuments were beheaded
and revealed as mere mummies. As literary enthusiasts in town
after town of Andhra got ready to celebrate the sixtieth birth year
of 'Mahakavi' Sri Sri in 1970, he and his fellow progressives were
thrown a challenge by students of Visakhapatnam, close to the
Srikakulam tribal revolt, to decide whom they were with, the
revolution or the reaction. Sri Sri and a handful of others chose the
revolution, and thus was born the Revolutionary Writers Association
(Virasam), of which Sri Sri was founder-president and a member
till his death. Always ready to adapt himself to the needs of history,
he took the cue from younger comrades and attempted to simplify
his poetic diction and imagery. Though, being in the film world at
Madras, far away from the arena of peasant struggle, he could
not fully consummate the mutation. In one of his best pieces after
1970, at a time when Nagabhushan Patnaik was sentenced to
death, he wrote:
The white man then called you Bhagat Singh
The black man now calls you Naxalite
Everyone will tomorrow call you the morning star,
Inquilab, Inquilab, Inquilab zindabad!
True, his relation with the revolutionary movement was never
very harmonious because (in his own words) he ‘remained an
extremist in literature but a moderate in politics'; he was of the
305
generation that had thrilled to the marching sound of the Red Army,
and he could not fully get over the feeling that the Soviet Union
represented socialism for ever and always. As recently as last
year he defended the Soviet stand on Afghanistan, only to publicly
recant later. A bigger blemish was his indecisive attitude towards
the Emergency, which he also repudiated in a public confession
subsequently. At such times he would disarmingly quote Lenin’s
comment on Gorky, that he was a literary genius, but an idiot in
politics.
Nevertheless, Sri Sri's contribution to the revolutionary
movement was more than symbolic. In the early seventies, he
assumed the role of a tireless crusader against the repression let
loose in the aftermath of Srikakulam. Writing an angry note of
protest to the home minister of AP against the arrest of three
revolutionary writers, he gave his address as: c/o Nagabhushan
Patnaik, wherever he may be. (At that time, Patnaik was in jail at
Visakhapatnam, sentenced to death by hanging). In the company
of a few other democrats, Sri Sri struggled to rouse educated public
opinion against the death sentence awarded to Bhoomaiah and
Kishta Gowd. In these tireless efforts at an advanced age, which
took him to all obscure corners of the state to fight for democratic
rights, he revealed himself as something more than a 'Mahakavi’:
he was a revolutionary at heart and soul, even if the tantrums of
genius made him waver frequently and perilously.
306
Physiognomy of some proscribed poems
I did not supply the explosives
nor ideas for that matter
It was you who trod with iron heels
Upon the ant-hill
And from the trampled earth vengeance
Was born
It was you who struck the bee-hive
With your lathi
The sound of the scattering bees
Exploded in your heart and your shaken visage was
Blotched red with fear
When
The victory drum in the heart of the
Masses
you mistook for a person and trained your guns
Revolution reverberated from the four
horizons
This poem was written in the Central Prison at Warangal
by Varavara Rao in January 1985.That was the first of the three
Januaries in succession that he would spend in jail; at that time he
had been remanded to prison on three charges, applied one after
the other, so that the total period of remand would be as long as
possible; each charge was applied after he came out on bail in the
previous one. The gist of the charges was that he had supplied
explosives to Naxalite youth and had organized a conspiracy to
attack and kill a circle inspector of police. The inspector, as a
matter of fact, was neither attacked nor injured, let alone killed. It
was in an inspired poetic response to this charge that Varavara
Rao wrote this poem confessing ‘I did not supply the explosives,
nor ideas for that matter.’
307
When he finally got bail on the three charges, police tried to
keep him in jail by manufacturing an NSA warrant against him. If
they had played it safe by just mentioning the same three charges
as the grounds of detention -a time-honoured method of defeating
bail orders- the district magistrate would have had no option but to
sign it; but the police were a little too ambitious and added one
more ground: that Varavara Rao had entered into a criminal
conspiracy with underground Naxalites to kill some people;
unfortunately the dates they chose for the conspiracy they invented
in keeping with their contempt for veracity - were three days on
which Varavara Rao was still in prison, and the district magistrate
refused to issue the warrant of detention. For this and other similar
indiscretions he was later in the year to be transferred to an obscure
posting at Hyderabad.
Today Varavara Rao is once again in prison at
Secunderabad. He has been there for more than a year now. This
detention is ‘voluntary'; for he had no other way of safeguarding
his life from the murderous police of the state. He therefore got
his bail in the decade-old Secunderabad conspiracy case cancelled
and opted to go to jail. But the state is unrelenting in its witch-hunt
of this most persecuted poet in India’s recent history. The ground
is prepared by policemen - the superintendent of police of Warangal,
for instance - declaring in press interviews that he is no poet at all,
but a rabble-rouser; and then a volume of non-poetry of this non-
poet is proscribed by government through an order that is quoted
in a press release but - nearly two months later - is yet to be
published in the gazette.
Simultaneously the state places extraordinarily severe - and
illegal - restrictions on him while he is in jail. There is no provision
in the Prison Manual of AP to prohibit interviews for an undertrial
prisoner with any class of visitors; the only provision is a punishment
clause that allows the prison superintendent to cancel a prisoner’s
interviews for a specified period and that too only for infringement
308
of prison discipline, and neither for the prisoner’s political beliefs

nor for any consideration related to the gravity of the charge he/
she is accused of. And even this punishment is to follow the
principles of natural justice, as emphasized by the Supreme Court
of India in Sunil Batra vs Delhi Administration. Yet, Varavara Rao,
who is not an NSA detenu but technically speaking only an undertrial
prisoner, is being allowed interviews only with his wife and children,
and that too with a special branch policeman sitting almost between
them and taking down every single word of their conversation.
Books sent to him by friends are frequently withheld and he is
allowed to see only one newspaper and that too the one chosen by
the jailor.
If all this seems maniacal and paranoid, then the only
explanation is that it is so; as another poem in this proscribed
collection says (‘He got scared of the Earth’):
Heaping threats upon threats
Spreading fear upon fear
He himself got scared
He got scared of habitations
He got scared of water
He got scared of schools
He got scared of shadows
He shackled liberty
But when the hand-cuffs moved
He got scared at the sound.
It is difficult to think of a more apt commentary upon the
poet’s own persecution. But then the poet himself provides a fitting
answer, in a poem dedicated to Benjamin Moloise: when the
injustice of a regressed era throttles the billowing clouds of time:
Neither does blood flow nor tears

Lightning becomes thunder
Raindrops become a tidal wave
309
Mother Earth wipes her eyes
And the poet’s message
Flows out from between the prison bars.
Persecution thus makes some kind of sense, and its futility
is equally evident but one is still left wondering why the persecution
must take the form of proscription. Even if NTR’s ingrained
arrogance makes him insensitive to such matters, and the average
policeman’s hatred of writers (the viciousness of this feeling must
be experienced to be understood) has an equally deadening effect
on the imaginations of the higher-ups in the state’s police, some
bureaucrat or advisor somewhere (and NTR does have some
friends who profess to believe in dialectical materialism and should
therefore know some history) must have told the rulers of the
state that even in the most extraordinary circumstances,
proscription of poetry goes down badly with the articulate public.
If they have nevertheless gone through with the ban, then there
must be something extra in the poems that has hurt a particularly
raw nerve. If one keeps in mind the fact that about the only thing
that really touches a raw spot in the ego of NTR’s administration
is effective criticism of its police, then the full rationality of this
unreason becomes clear.
For while the proscribed collections is called ‘Bhavishyat
Chitrapatam’ (‘Picture-frame of the Future’), its most trenchant
and moving poems deal with themes, not of any revolution, but
police torture and killings. These are not perorations that describe
the atrocities in gory detail (the highly sanskritised nature of literary
Telugu makes it perilously apt for such thunderings) but poems full
of irony, sensitivity and, of course, anger. The best of Varavara
Rao’s poems have the extraordinary quality of curving into
themselves in a loop as they move forward, much like a
circumferential point on a moving wheel, where a thoughtful
involution rides an uncompromising objective movement that drives
the focus of the involution forward. Being neither a poet nor a
310
competent critic of poetry I would not venture to stake too much

on the idea that this is perhaps what Marxist poetry should be like,
but then his poetry itself is worth studying in any serious attempt
to answer that question.
One poem that must certainly have hurt NTR’s police is the
one entitled ‘Butcher’; it is the tale told by a Muslim butcher of
Kamareddy town who was witness to the killing of a ‘radical’
youth on May 15, 1985. The boy, a junior college student, was
caught by the police when he was going around the town asking
shop-keepers to pull down their shutters in protest against
‘encounter’ killings. They took him to a busy crossroads and beat
him to pulp in public view with rifle butts ‘as we beat a snake’ in
the words of the butcher. In Varavara Rao’s poem he says:
I am a vendor of flesh
If you want to call me a butcher
then that is as you wish
I kill animals every day
I cut their flesh and sell it
Blood to me is a familiar sight
But
It was on that day I saw with my own eyes
The real meaning of being a butcher
I too take lives
but never with hatred
I do sell flesh
but I have never sold myself
To me who kills goats every day
The meaning of the cruelty that
combines and conspires to take a life
Was revealed that day.
Though the precise words, it must be added, are the poet’s the
thoughts belong to the butcher himself, whose deposition before
the sub-divisional magistrate at Kamareddy must be among the
most extraordinary of its kind.
311
But the poem that probably hurt the rulers most is ‘Dance of
Liberty,’ written in response to a speech made by the State’s Home
Minister in Karimnagar, at the height of ‘encounter’ killings and
other brutal forms of police atrocities in the district. In that speech,
the Home Minister Vasanta Nageshwara Rao, claimed that the
state was now made safe for the untrammeled play of liberty and
freedom. The poet plays upon the Home Minister’s unusual
surname ‘Vasanta’ meaning spring. The spring god, in a macabre
mood, invites the dancing girl of liberty to come and play Holi with
blood:
Dancing girl of liberty
come dance!
I have prepared the stage of Peace for you
I have prepared the cremation ground
for you
In the shade of my hood
In the shade of my power
In the shade of the rulers’ umbrella
Held aloft above my power
Dancing girl of liberty
Come dance!
The poem describes one by one the faked ‘encounter’ killings
of that period and creates such a powerful image of blood-thirsty
cruelty that it is difficult to think that rulers of the caliber that we
have in this state would react with any urge other than the desire
to proscribe the whole lot.
This speculation is about what really hurt the rulers of this
state; what grounds they have chosen to indicate in the proscription
order are as yet unknown and essentially not very relevant except
for the purpose of challenging the order in a court of law. In the
order they are bound to indicate grounds that will conform to
whatever law the proscription is ordered under. In any case the
courts in our country have never taken an unequivocal stand in the
matter of freedom of expression. In this, as with the rest of the
312
fundamental freedoms of bourgeois civilisation, the exceptional

clauses in Article 19(2) to 19(6) of the Indian Constitution that
allow the freedoms to be taken away have generally received
juridical preference over 19(1), which allows the freedoms in the
first place. Varavara Rao’s collection, therefore, will probably stay
banned - but then (and here is the most incongruous tail-piece you
have ever heard) all the poems in the collection have been published
in one magazine or the other during the last year or two, have
been read, re-read and quoted, and the collection itself has already
been reviewed in many Telugu dailies. Which only goes to prove
that reason is of no consequence to feudal pique.
313
Verses of an injured non-minority
(Jihaad: Poems of Muslim minority poets, published by Revolutionary
Writers Association, Prakasam district, Jan 1997.)
The Revolutionary Writers Association (RWA), better

known by its Telugu acronym Virasam has published this collec-
tion of 52 poems in Telugu by Muslim poets. Virasam is a leftist
writers’ organisation committed to what may briefly be described
as the Maoist current of Marxism. The poets whose poems have
been compiled in this collection are, however, not members of
Virasam.
The title of the compilation comes from a poem by Khaja,
the most prolific of the contributors. Perhaps the choice of this
particular title for the compilation is unfortunate, since the tone of
the collection, and even that of that particular poem, is far from
the militant pan-Islamic tendency that has come to be associated,
rightly or wrongly, with the word jihaad. The tone is that of injured
protest, and the idiom owes much more to broadly leftist and dalit
philosophies than to any current within Muslim politics. Some of
the poems by Sky Baba, in fact, are directed against the suffocat-
ing grip of orthodoxy on Muslim society, especially women.
The explanatory sub-title ‘Muslim minority poets’ is equally
inept. The sensibility that informs the poems is not that of the
alienated or discriminated minority that the hyphenated expres-
sion suggests, but of a wronged people. And the identity of the
writers as Muslims merges smoothly and effortlessly with the poor,
the toiling, the dalit and the lower sudra communities to the point
that some of the poems assertively state that they are the majority
and the Hindutvavaadis the minority. It is to be remarked that
outside the Hyderabad-based Muslim aristocracy that may in part
Indian Literature, 2001
314
Verses of an injured non-minority
have had Persian or West Asian origins, the rest of the Muslims of
the state are, almost without exception, converts from the toiling
communities of Hindu society, and as poverty-ridden as any of
them. And the spread of Marxian class analysis as well as bahujan
politics has opened up a wider identity for such Muslims.
Time was when socially conscious Muslims in the state
preferred not to see themselves as Muslims, impelled perhaps into
a defensive attitude by the predominant Hindu prejudice against
Muslims as an inherently bigoted people. The demolition of the
Babri Masjid and the Mumbai killings that followed have had the
positive consequence of ridding such Muslims of this induced
amnesia, and they have started seeing themselves as Muslims, as
an injured people, without losing any of their previous concern for
social justice as such. The more rounded and healthy attitude that
has resulted is reflected in a literary effusion that has marked the
nineties. This compilation testifies to its richness.
The poem that probably marked the origins of that literary
sensibility is Khader Mohiuddin’s Puttu Machcha, birth-mark, the
last poem of this compilation. Written before the demolition of the
Babri masjid but in the wake of the aggressive rath yatras and
brick-mongering by the Sangh Parivaar, the poem speaks of the
birth-mark of treason that an Indian Muslim comes into the world
with. And the unyielding accusations he/she has to answer through-
out life, about not being patriotic enough, not rejoicing at the vic-
tory of the right team at cricket, etc. Khaja, Afsar and others have
carried forward what Khader Mohiuddin began.
None of the poets offer any easy resolution of this predica-
ment, though Virasam in its foreword gratuitously offers the Maoist
solution of struggle and unity between Muslims and revolutionar-
ies, but none of the poems ends in a tone of despair or nihilism. A
general tone of hopefulness without any specific hopes is perhaps
the most realistic attitude that one can expect today, and it is to the
credit of the poets that they realise this.
315
Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#˚ Ä˝À#·q\T

` #˚sê
kÕVæ≤‘ê´ìø° düe÷C≤ìø° ñqï dü+ã+<Ûä u≤+<Ûyä ê´\qT ìs¡÷|æ+#·≥+
Ä<ÛTä ìø£ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î ˇø£ Á|ü<ëÛ q \ø£Då +, \ø£´å +. <ëìï ˇø£ dæ<ëΔ+‘·
|ü]~Û˝ÀøÏ ‘Ó∫Ã, ˇø£ >∑{ºÏ |ü⁄Hê~MT<ä ì\u…{+ºÏ ~ e÷]ÿ ‡»+. á dæ<ëΔ+‘·
düV‰ü j·T+‘√ #˚ùd $eTs¡ÙqT e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù n+{≤s¡T.
‘Ó\T>∑T˝À á s¡ø|£ ⁄ü $eTs¡ÙqT eT<äT≈› L£ ] #·+Á<äXK‚ s¡sêe⁄>±] ˝≤+{Ï
yês¡T Ä<ÛTä ìø£ kÕVæ≤‘ê´ìï |üsêeT]Ùdü÷Ô ‘=* s√E˝À¢ #˚XÊs¡T. Ç~ 1940e
<äXÊ_›˝À »]–+~. Ä ‘·sT¡ yê‘· 1950e <äXÊã›+˝À ø¬ .$.ÄsY. >±s¡T Ä<ÛTä ìø£
ø£$‘·«+˝À uÛ≤e, nuÛTÑ ´<äjT· ø£$‘ê«\q÷, $&ç$&ç>± ø£e⁄\q÷, ø±yê´\q÷
$eT]Ù+#ês¡T. 1960e <äXÊã›+˝À $|ü⁄\yÓTqÆ Á>∑+<∏ä düMTø£\å <ë«sê sê.sê.
Ä |üì#˚XÊs¡T.
1970˝À $|üe¢ s¡#s· TT‘·\ dü+|òTü + @s¡Œ&É≥+ Ä<ÛTä ìø£ kÕVæ≤‘·´ #·]Á‘·˝À
ˇø£ eTTK´|òTü ≥º+. á <äXÊã›+˝À kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù dü÷Á‘ê\qT |ü⁄qs¡àqq+
#˚dTü ≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ »]–+~. (|ü⁄q]ï]à+#·T≈£îH˚ Á|üjT· ‘·ï+ nHêï Hêø£u´ÑÛ +‘·s+¡
˝Ò<Tä .) á Á|üjT· ‘·ï+ ‘=*s√E˝À¢ ø=.≈£î, ø¬ .$.ÄsY. >±s¡÷¢ eT* s√E˝À¢
Á‹|ü⁄s¡Hì˚ eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄>±s¡÷ kÕ–+#ês¡T (Ç~ Ç+ø± kÕ>∑T‘·÷H˚ ñ+~).
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìøÏ dü+ã+~Û+∫q+‘·es¡≈î£ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù˝À Ç$
yÓT\Æ Tsêfi¯ófl. ô|q’ #˚dqæ ø±\ $uÛ»Ñ q n‹ dü÷\ú yÓTqÆ ~. n{≤¢ ù|s=ÿqï e´≈£î\Ô T
Ä |ü<‘Δä T· \≈£î ã\yÓTqÆ Á|ü‹ì<ÛTä \T e÷Á‘·yT˚ , yêfi‚fl düs«¡ dü«eTì Hê n_ÛÁbÕj·T+
ø±<äT.
Ç+<äsT¡ Ç+‘·>± ø£èwæ#d˚ Hæ ê e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù (‘Ó\T>∑T˝À)
XËX’ e¯ <äXq¯ T <ë≥˝Ò<Tä . á $eTs¡Ù≈£î\T Ä<ÛTä ìø£ kÕVæ≤‘ê´H˚ï ‘·eT $eTs¡Ù≈£î
Á|ü<Ûëq edüTÔe⁄>± mqTï≈£îHêïs¡T. n+<äT˝Àq÷ ø£$‘·«+ m≈£îÿe #√≥T
s¡÷|ü+`kÕs¡+ |ü⁄düÔø±ìøÏ sêdæq eTT+<äTe÷≥, ùdïVü≤ Á|ü#·Ts¡D 1986
316
ÄÁø£$T+∫+~. ø£<,ä∏ qe\, Hê≥ø£+ e+{Ï yê{ÏMT<ä e∫Ãq $eTs¡Ù\T #ê˝≤
‘·≈î£ ÿe. ø±∞|ü≥ï+ sêe÷sêe⁄>±] ªj·T»„+μ MT<ä, ªe÷ uÛ÷Ñ $Tμ Hê≥ø£+MT<ä,
#·\+ s¡#q· \ MT<ä e∫Ãq dü«\ŒyÓTqÆ $eTs¡Ù\T n|üyê<ä+>± ì\TkÕÔsTT.
eTqTwüß\ dü+uÛ≤wüD\T, Á|üeè‘·T\Ô T, dü«uÛ≤yê\T, Jeq |ü<‘Δä T· \T e#·q
kÕVæ≤‘·´+˝ÀH˚ m≈£îÿe düŒwüº+>±q÷, $kÕÔs¡+>±q÷ ø£ì|ækÕÔsTT. n+<äT≈£î
Á|üÁøÏj÷· >∑‘y· TÓ qÆ kÂ\uÛ´Ñ + Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+. (áHê{Ï) ø£$‘·«+˝À bÕÁ‘·\T
ñ+&Éø£ÿπs¢<äT. ñHêï eTqTwüß˝Ò bÕÁ‘·\T ø±qø£ÿπs¢<äT. ˇø£y˚fi¯ eTqTwüß˝Ò
bÕÁ‘·\sTTHê yêfi¯ófl e÷eT÷\T uÛ≤wü˝À e÷{≤¢&TÉ ø√s¡T. ø£$‘·« uÛ≤wü˝À e÷{≤¢&TÉ
≈£î+{≤s¡T. ø£$‘·«+˝À eTqTwüß\T e÷eT÷\T eTqTwüß\Tø±s¡T, ø£$‘·«|ü⁄
eTqTwüß\T.
düe÷» Á|ü‹|òü\HêìøÏ neø±X¯+ m≈£îÿe>± ñqï kÕVæ≤‘ê´ìï
$X‚¢wæ+#·≥+˝À e÷]ÿ ‡»+ m≈£îÿe $»j·÷ìï kÕ~Û+#·>∑\T>∑T‘·T+~. á
s¡V≤ü kÕ´ìï (ìC≤ìø£<e˚ T+‘· s¡V≤ü dü´+ ≈£L&Ü ø±<äT) >∑T]Ô+∫q u≤\>√bÕ˝Ÿ á
$wüjT· +˝À >∑D˙j·TyÓTqÆ n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#ês¡T.
ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ |ü⁄Hê~ qT+&ç kÕù|ø£åeTsTTq kÕ«‘·+Á‘·´+ ñ+<äqï
e÷]ÿ ‡düTº ne>±Vü≤qqT $dü]Ô dü÷Ô u≤\>√bÕ˝Ÿ ªª$wüjT· + ∫qï<äjT˚ ø=B› kÕù|ø£å
kÕ«‘·+Á‘·´+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. ø±ãfÒº #ê˝≤eT+~ e÷]ÿ ‡düT\º T ô|<ä› $wüj÷· \
>∑T]+∫ e÷Á‘·yT˚ , nB $XÊ\eTsTTq #ê]Á‘·ø£ |ü]~Û˝ÀH˚ |ü]o*kÕÔsT¡ . Hê\T>∑T
˝…’q¢ ø£$‘·qT e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏ä+‘√ |ü]o*+#·&É+ ø£wüº+. 20e X¯‘êã›|ü⁄
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘ê´ìï >∑T]+∫ $X‚w¢ +æ #·≥+ düT\uÛ+Ñ μμ (kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.
yê´dü+˝À) nì $e]+#ês¡T. |ü]e÷D≤‘·àø£yTÓ qÆ $düèÔ r uÛ<Ò ëìøÏ, >∑TD≤‘·àø£yTÓ qÆ
Á|üÁøÏjT· uÛ<Ò ëìï CÀ&ç+∫ #·÷ùdÔ e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù mø£ÿ&É |ò\ü e+‘·+ ø±>∑\<√
‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù #·sÃ¡ \ <ë«sê n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·T+~ >±ì, Á|üe#·Hê\
<ë«sê>±ì, ÁbÕNqT\ Á>∑+<∏ë\qT+∫ #˚ùd |ü⁄qs¡«#·Hê\ <ë«sê>±ì ô|s¡><∑ Tä .
á $wüj÷· ìï >∑T]Ô+#˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|üe#·Hê\÷, |ü⁄qs¡«#·Hê\÷ #ÓjT· ´˝Ò<Tä —
#·sÃ¡ #˚XÊs¡T. eT]ø=+‘· #·sÃ¡ »s¡>{∑ ≤ìøÏ M˝…q’ Á|ü‹bÕ<äq\T #˚XÊs¡T. ‘·qT
317
#Ó|æŒ+~ >±ì, eTs=ø£s¡T #Ó|æŒ+~ >±ì n‘·]ÿ‘·+>± n+^ø£]+#·≥+
u≤\>√bÕ˝ŸøÏ düeTà‘·+ ø±<äT. $eTs¡Ù s¡+>∑+˝À ñqï ãT~ΔeT+‘·T\T #·]Ã+#·Tø=ì
ì>∑ T Z ‘˚ \ TÃø√e\dæ q ø=ìï $wü j · ÷ \qT u≤\>√bÕ˝Ÿ á yê´kÕ˝À¢
Á|ü‹bÕ~+#ês¡T.
\+ô|Hé esêZ\ J$‘êìï yêdü$Ô ø£+>± ∫Á‹+∫Hê n~ yêdü$Ô ø£ <äèø£Œ<∏ä
eTe⁄‘·T+~ >±ì $|üe¢ <äèø£Œ<∏+ä ø±<äT (sê$XÊÁdæÔ s¡#q· ˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+).
eTq <˚X|¯ ⁄ü ã÷s¡Ty® ê dü+düÿ è‹˝À ‘=*Hê{Ï ñ<ës¡yê<ä+ ø£+f… \+ô|Hé
\ø£Då ≤˝Ò m≈£îÿe (j·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä+› |ü{qºÏ ø£<\ä∏ T).
\+ô|Hé ã÷s¡T®yê esêZìï Ä esêZìøÏ kÕe÷õø£+>± düìïVæ≤‘·yÓTÆq
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ø£fifl¯ ‘√ #·÷|æ+#·&+É e\¢ nìyês¡´+>± @s¡Œ&˚ XË*’ e´+>±´ìøÏ
ÁbÕ<Ûëq´‘· ì#˚Ã yêfi¯fl≈£î dü+‘·è|æÔ ø£*–+#·e#·TÃ >±ì, e÷]ÿ ‡düTº <äèø£Œ<∏+ä
qT+&ç ˇø£ rÁeeTsTTq |üs$¡ T‹>±H˚ |ü]>∑D+Ï #ê* (j·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä+›
|ü{qºÏ ø£<\ä∏ T)
<˚ì >∑T]+∫ sêdæHê eTq≈£î ≈£î≥T+ãsêe⁄ >=+‘˚ $ì|ædTü +Ô ~ >±ì
e÷]ÿ ‡»+ >=+‘·T Á|ü‘´· ø£+å >± $ì|æ+#·<Tä . n+‘ê #·~$q ‘·sT¡ yê‘·, Ä
ÄdüøÏÔ>±ì eTq≈£î ñ+fÒ, Ç~ e÷]ÿ ‡»y˚THê nqï MTe÷+dü eTqπø
$T>∑T\T‘·T+~. ˇø=ÿø£ÿkÕ] Ä Á|üXÊïs¡øú +£ Á|üXÊïs¡øú +£ >±H˚ $T>∑T\T‘·T+~ >∑÷&É
(kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.)
m\Áø±ºH,é Áb˛{≤Hé nH˚ |ü<ë\T yê&É≈î£ +&Ü uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔìï $e]+#·
˝Òsê nì me«s¡÷ n&É>s∑ T¡ . ø±˙ <√|æ&,û ã÷s¡Ty® ê nH˚ e÷≥\T yê&É≈î£ +&Ü
á Á|ü|+ü #êìï $e]+#·˝sÒ ê nì e÷Á‘·+ Á|ü•ïkÕÔsT¡ . Ä Á|üXï¯ Hê´j·TyÓTqÆ <äH˚
ÁuÛeÑ T ø£*–+#·>÷∑ &É<Tä . (kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.)
ø£fi\¯ T ì»J$‘·+˝Àì n&ÉT>¶ √&É*ï (kÕ«s¡+ú , dü+|òTü eTsê´<ä, es¡‘Z ‘· «· +)
‘·T&çù|dæ J$‘·+ qT+&ç \_Û+#˚ e´øÏÔ>∑‘·eTsTTq düŒ+<äqqT kÕs¡«»˙q+
#˚kÕÔjT· ˙, ˇø£es¡+Z ø£cÕº\|ü≥¢ ‘·øÿÏ q esêZ\≈£î kÕqTuÛ÷Ñ ‹ J$‘·+ ø£*–+#·˝<Ò Tä
>±ì ø£fi\¯ T ø£*–+#·>\∑ e˙ e¬>s’ ê... ñ|ü]‘·\+‘√ ÁbÕs¡+_Û+∫ |ü⁄Hê~ì
yÓ‘T· ≈£îÿH˚ ‘ê]ÿø£ XË*’ |ò*ü ‘·+>±H˚ (n~ ‘ê]ÿø£X*’Ë e÷Á‘·yT˚ . ne>±Vü≤Hê
318
˝À|ü+ ø±<äT) ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£fi≤ kÕVæ≤‘·´ s¡+>±\qT düe÷»+ ø£Hêï ñqï‘·+>±
uÛ≤$+#ê&Éqï nqTe÷HêìøÏ ‘êe⁄ ø£\T>∑T‘·Tqï~ (kÕe÷õø£ yêÚ≤´‘· ø=.≈£î.)
(kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù #˚ùd≥|ü⁄&ÉT |ü⁄Hê~qT+#˚ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ b˛yê˝≤? ô|q’ T+∫
øÏ+~øÏ ≈£L&Ü b˛e#êÃ? Is it Unidirectional or bidirectional?)
Çìï s¡ ø ±\ eTÚ*ø£ $wü j · ÷ \ >∑ T ]+∫q #· s ¡ Ã ˙j· ÷ +XÊ\qT
Á|ü‹bÕ~+∫q yê´kÕ\ $\TeqT n‹X¯sTT+∫ #Ó|Œü ≥+ ø£w+ºü .
‘Ó\T>∑T $eTs¡Ù≈£î˝À¢ dü÷{Ï<qä + ‘·≈î£ ÿe. n‹X¯jT· yÓTqÆ |ü<ë&É+ãs¡+,
bı&ÉT>±{Ï &=+ø£ ‹s¡T>∑T&ÉT yêø±´\ yê&Éø+£ , nsêúe>∑‹øÏ Ä≥+ø£+ ø£*–+#˚
n\+ø±sê\ Á|üj÷Ó >∑+, $wüj÷· ìï |üøÿ£ <ës¡T\T |ü{+ºÏ #˚ n~Ûø£ Á|üd+ü >±\T`
eTq ‘Ó\T>∑T $eTs¡Ù≈£î\ XË*’ ì |ü{ºÏ |”&dç Tü qÔ ï »ãT“\T. Ç$ kÕ+Á|ü<ëj·Tø£
$eTs¡Ù˝À¢ n~Ûø+£ >± ø£ì|æ+#˚ e÷≥ ì»y˚T>±ì e÷]ÿ ‡düTº |ü+&ç‘T· \T ≈£L&Ü
Ç+<äT˝À ‘·≈î£ ÿe ‹qïyêfi¯ófl ø±<äT. u≤\>√bÕ˝Ÿ XË*’ ˝À á >∑+<äs>¡ √fi≤\T
˝Òe⁄. #ê˝≤ dü÷{Ï>± #Ó|⁄ü ‘ês¡T. kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î\T á $wüjT· +˝À á
yê´kÕ\ qT+∫ #ê˝≤ H˚s¡TÃø√yê*. kÕVæ≤‘·´ $<ë´s¡Tú\πø ø±ø£ d”ìj·TsY
s¡#s· TT‘·\≈£î ≈£L&Ü bÕsƒ´¡ Á>∑+<∏+ä ø±<ä–q yê´kÕ\ dü+ø£\q+ Ç~. ø±yê\+fÒ
yÓTT<ä{Ï yê´dü+˝À yÓTT<ä{Ï ù|sê #·<eä +&ç, ‘·qT #ÓjT· ´<ä\TÃ≈£îqï |üìì m+‘·
düŒwü+º >± ìs¡«∫+#·T≈£îHêïs√ !
Ç+ø√ ∫qï $wüjT· + Á|ükÕÔ$+∫ á |ü]#·jT· + eTT–kÕÔqT. e÷]ÿ ‡düTº
|ü+&ç‘·T\T M\T∫øÏÿq|ü&É˝≤¢ mø£&É$Tø˘ bÕ+&ç‘ê´ìï m<˚›yê #˚düTÔ+{≤s¡T.
|òü⁄{ŸH√≥÷‡, __¢jÓ÷Á>∑|ò”\T ‘·j·÷s¡T #Ój·T´&É+ mø£&É$Tø˘ bÕ+&ç‘·´+
nqT≈£î+{≤s¡T. n~ bıs¡bÕ≥T. |ü]XÀ<Ûä≈£î&ÉT ‘·qT #˚dæq ìs¡íj·÷\≈£î
Ä<Ûësê\qT Ç‘·s¡ |ü]XÀ<Û≈ä î£ \≈£î ≈£L&Ü ‘Ó*j·TC…j÷· ´\ì #˚ùd Á|üjT· ‘·ïy˚T
Ç~. >±* ù|q≈£î+&Ü, X¯ówüÿ Á|ü˝≤bÕ\T #ÓjT· ´≈£î+&Ü ` #˚dqæ Á|ü‹bÕ<äq\qT
ñ|ü|‘ü T· \Ô ‘√ düeT]ú+#·Tø√e≥+ mø£&$É Tø˘ |ü<‹Δä . Ä <äècÕº´ u≤\>√bÕ˝Ÿì
mø£&$É Tø˘ $eTs¡Ù≈£î&ÉT ø±<äì mes¡q>∑\s¡T? nsTT‘˚ ◊&ç˝≤õø£˝Ÿ>± ˇø£ |üø+å£
eVæ≤+#·ø£ b˛e&É+ ≈£L&Ü mø£&$É Tø˘ |ü<‹Δä >± ìqï yÓTTqï{Ïes¡≈L£ nqT≈£î+≥÷
e#êÃs¡T. Ä s¡ø|£ ⁄ü <äèwæøº Ï Ç{°e\ ÁbÕ<Ûëq´+ ‘·–+Z ~. kÕ+|òTæ ø£ XÊÁkÕÔ\øπ ø±ø£
319
uÛÖ‹ø£ XÊÁkÕÔ\≈£î ≈£L&Ü ◊&çj÷· \J ñ+≥T+<äì Ç{°e\ #ê˝≤eT+~ HêHé
e÷]ÿ ‡düTº s¡#s· TT‘·\T ≈£L&Ü n+^ø£]düTHÔ êïs¡T.
ªªkÕVæ≤‘·´+ Hê s¡+>∑+ ø±<äT. qHÓï+<äT≈£î Ç+<äT˝ÀøÏ ˝≤>∑T‘ês¡T?μμ
nì ‘·sT¡ #·T n+≥T+{≤s¡T u≤\>√bÕ˝Ÿ. á yê´kÕ\ dü+|ü⁄≥+ e#êÃø£ Ä
e÷≥ nH˚ Vü≤≈£îÿqT Äj·Tq ø√˝ÀŒj·÷s¡T. 1980e <äXÊã›+˝À e÷]ÿ ‡düTº
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙqT eTs√ yÓT\Æ T eTT+<äT≈£î rdüTø¬ [flq u≤\>√bÕ˝Ÿ Ç+ø± Ä
e÷≥+fÒ ˇ|üø√e&ÜìøÏ ‘Ó\T>∑T bÕsƒ≈¡ î£ \T ne÷j·T≈£î\T ø±s¡T. á <äXÊã›+˝À
Ç|üŒ{ÏøÏ dü>y∑ T˚ >∑&∫ç +~.
5 @Á|æ˝Ÿ 1986
320
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù`$X‚w¢ Dü
` ø¬ .$.ÄsY.
ªªkÕVæ≤‘·´+ düe÷C≤ìøÏ Á|ü‹_+ãeT+fÒ n~ $»„|Ôæ ø±<äT, ìy˚<qä
ø±<äT, Ä»„ n+‘·ø+£ f… ø±<äT. n~ kÕe÷õø£ J$‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫q ˇø£
dü‘·´+.μμ
_+ã, Á|ü‹_+ã yê´bÕs¡+, uÛÖ‹ø£ Á|üøè£ ‹ø° e÷qe⁄&ç n+‘·sÁ¡ |üøè£ ‹ø°
eT<Ûä´ nìyês¡´+>± kÕπ> |üs¡düŒs¡ #·s¡´. ªÁ|ü‹_+ã+μ nH˚ e÷≥ø£+f…
ª|üsêes¡qÔ +μ y˚T˝…+’ ~. yÓT<ä&TÉ n<ä+› e+{Ï »&É|<ü ës¡+ú ø±<äT >∑qø£, edüTeÔ ⁄qT
j·T<∏ë‘·<+ä∏ >± Á|ü‹_+_+#·<Tä . mH√ï nqTuÛeÑ eTTÁ<ä\‘√ ø£*dæ ªnqTuÛ÷Ñ ‹μ>±
|ü]D$T+∫ ø£fi>¯ ± yÓ\Te&˚ dü+ø°sí¡ ãT~Δ Á|üÁøÏjT· qT dü÷\ú +>±HÓ‘’ ˚ e]í+#·e#·TÃ
>±ì, dü÷ø£åà $X‚¢wüD #Ój·T´&É+ ø£wüºkÕ<Ûä´+. u≤\>√bÕ˝Ÿ á Á|üj·T‘êïìøÏ
|üPqTø√e&É+ $X‚wyü T˚ MT ø±<äT.
s¡÷&Ûç nsTTq ns¡+ú ˝À, ªkÕs¡d«ü ‘·+μ, ªkÕVæ≤‘·´μeTH˚ e÷≥≈£î |üsê´j·T
|ü<yä T˚ nsTTHê, yÓTT<ä{Ï <ëìøÏ >∑\ eT‘·|sü y¡ TÓ qÆ ø±H=fÒwHü é <äècÕº´, sê.sê.
ªkÕs¡d«ü ‘· $y˚#q· μ $eTs¡Ù dü+<äs“¡ +¤ >± eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄>±s¡T #˚dqæ nuÛ´Ñ +‘·sê\T
u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|üj÷Ó >±ìø° e]Ô+#˚y.˚ nsTT‘˚ n<√ >=|üŒ $wüjT· + nqTø√qT.
Äj·Tq e÷‘êeTVüQ&Ó’q sêfi¯fl|ü*¢ nq+‘·ø£èwüíX¯s¡à ‘ê\÷≈£î yês¡dü‘ê«ìø°
Bìï ÄbÕ~+#·qT. n˝≤ #˚jT· <ä*ùdÔ »qT´XÊg (Genetics) |üs+¡ >± u≤\>√bÕ˝Ÿ
Á|ü‹uÛÑ (Genius)qT X¯sà¡ >±]øÏ ÄbÕ~+#˚ neø±X¯+ e⁄+~. »qT´ (Genes)
Á|üu≤Û e+ XÊÁd”j Ô T· y˚TqsTTHê, ø£w|ºü &ü ≈É î£ +&ÜH˚ dü«‘·d‡æ <ä+Δ >±H˚ @ e´ø°Ô Á|ü‹uÛ≤XÊ*
ø±˝Ò&TÉ . ˇø£ÿ |ü<fi˚ fl¯ ø±\+˝À u≤\>√bÕ˝Ÿ ‘·q ãT~ΔøÏ u≤>± |ü<Tä qTô|{≤º&TÉ .
>∑D‘Ï X· Êg •ø£Då e÷Á‘·yT˚ bı+~q j·TTe≈£î&ÉT ‘·‘«· XÊg+, düe÷»XÊg+,
ns¡Xú Êg+, #·]Á‘·, kÕVæ≤‘·´+ e¬>s’ ê $wüj÷· \ ˝À‘·T\T eTT≥º>\∑ >∑&yÉ T˚ n<äT“¤‘+·
nì|ædüTÔ+~. Hê≈£î ‘Ó*dæ ÁøÏk˛º|òüsY ø±&Ó«˝Ÿ, &ç.&ç. ø=XÊ+_ ` sTT+‘·{Ï
321
ãVüQeTTKyÓTqÆ Á|ü»‘„ √{Ï $Ts¡T$T≥T¢ >=*bÕs¡T. n+‘·{Ï yê&Éj÷· ´&Éì >±≈£î+&Ü,
ø±>∑\ kÕeTs¡´ú + (Potentiality) ñqïyê&Éì #Óù|Œ+<äTøπ á b˛*ø£. >∑D‘Ï X· Êg
|ü]C≤„q+ BìøÏ ÁbÕ‹|ü~ø£. ªÁ|ü‘´· j·Tμ (Conceptual) |üsy¡ TÓ qÆ Ä˝À#·q≈£î
$X‚¢wüD≤‘·àø£‘· düVü≤»yÓTÆq~ >∑qø£, u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î n~
ã˝≤bÕ<äøy£ TÓ +Æ ~1 düT\uÛyÑ TÓ +Æ ~. Ä˝À#·q≈£î ˇø£ ns¡, nqTuÛ÷Ñ ‹øÏ ˇø£ ns¡
$&ç$&ç>± ñqï≥Tº, yÓT<ä&É÷ >∑T+&Ó y˚πs«s¡qï≥Tº kÕ<Ûës¡D $eTs¡Ù≈£î\T
uÛ≤$düT+Ô {≤s¡T. nqTuÛ÷Ñ ‹øÏ Vü≤è<äjT· y˚T øπ +Á<äeTqï n|ü`dü÷Árø£sD¡ ≈£î eT÷\+
Ç<˚. yêdüÔe+˝À e÷Á‘·+, <˚Vü‰ej·Tyê\ ø£ìï+{Ïø° yÓT<ä&ÉT qsê\ <ë«sê
|ü+ù| ÄC≤„|qü ˝Ò nej·Tyê\ Á|ü‘´˚ ø£ <Ûsä êà\T>± ø£ì|ækÕÔsTT>±ì Ç~ ∫‘·Ô
ÁuÛeÑ T e÷Á‘·yT˚ .
|ü⁄HêB, ñ|ü]‘·\eT÷ |üsd¡ Œü sêÁ•‘·yTÓ qÆ n$uÛ≤»´, düyTÓ øÆ ´£ |ü<ës¡eú Tqï$
e÷]ÿ ‡düTº ø£fi≤ dæ<ëΔ+‘êìøÏ eT÷\ø£+<ä+. ‘Ó\T>∑T $eTs¡Ù˝À $|üe¢ s¡#s· TT‘·\
dü+|òTü + Ä$sê“¤e+ ‘·sê«‘·H,˚ BìøÏ ‘·–q ÁbÕeTTK´+ ø£*–+<äq&É+ ì»+.
dæ.|æ.◊. $eTs¡Ù≈£î\˝À yÓ’. $»jYT≈£îe÷sY Bìï u≤>±H˚ düŒ è•+#ês¡T>±ì,
eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄>±s¡T kÕ~Û+∫q <äsÙ¡ q+ j·÷+Á‹ø£ eTì|æ+∫Hê, ñqï+‘·˝À
düeTÁ>∑yTÓ +Æ ~. ñ|ü]‘·˝≤+XÊ\ nH√´q´‘·qT, M≥ìï{Ï »{Ï\, $$<Ûä Á|üu≤Û yê\T
|ü⁄Hê~ì, |ü⁄Hê~ eTÚ*ø£ Á|üuÛ≤e+ M{ÏMT<ä n+‹eT |üØø£å˝À HÓs¡ù|
düsê«~Ûø±sêìï Äj·Tq ìs¡÷|æ+#ês¡T. nsTT‘˚ ªÄsêZì»yéTμ (ùd+Á~j·TJ$)
nH˚ s¡÷|üø±ìï nø£åsê˝≤ (Literally) bÕ{Ï+#·&É+e\¢, yÓT<ä&ÉT ¬ø˝≤>√
|ü⁄Hê~ø£˝≤π> <ë<ë|ü⁄ ìj·T+‘·« kÕúq+ @s¡Œ&çq≥¢sTT+~. |òü*‘·+>±,
ñ|ü]‘·˝≤+XÊ\ Á|ü‘´˚ ø£ Á|ü‹|ü‹øÔ Ï uÛ+Ñ >∑+ ø£*>π dæ‹ú e∫Ã+~. yê{ÏøÏ ªdü«‘·+Á‘·
Á|ü‹|ü‹μÔ (autonomy) ˝Ò<qä &É+ dü‘´· yÓTqÆ <˚>±ì, <˚ì $•wü‘º · <ëì<˚ qq&É+
≈£L&Ü ì»e÷&É&yÉ T˚ . u≤\>√bÕ˝Ÿ á $wüjT· +˝À C≤>∑sÔ¡ #·÷bÕs¡T. Á|üdTü ‘Ô ·
kÕe÷õø£`Ä]úø£ ì]à‹ eédüú @<ÓH’ ê, ‘·‘÷· Œs¡« ì]à‘·T\ ‘ê\÷≈£î eTTÁ<ä\T
Ç|üŒ{Ï #Ó‘’ q· ´+˝À $T–*e⁄+{≤j·T˙, yÓqø£{yÏ q’Ó +‘· e÷Á‘êq yê{Ï |ü≥T‘·«+
‘·≈î£ ÿe<˚MT ø±<ä˙ u≤\>√bÕ˝Ÿ #·÷ô|≥º>*∑ >±&ÉT. Ç~ <ë<ë|ü⁄ n|üPs¡«+.
1. ã˝≤ìï #˚≈L£ ]Ã+~
322
á kÕ<Ûës¡D≤+XÊ\ q≥T+∫, á dü+|ü⁄≥+˝Àì yê´kÕ\qT #·÷ùdÔ
ø=ìï $X‚cÕ\T ãj·T\Œ&É‘êsTT.
kÕe÷õø£, Ä]úø£ $wüj·÷\qT $X‚¢wæ+#·>∑\+‘·{Ï <äø£å‘·qT kÕVæ≤‘·´
$X‚w¢ Dü ˝À u≤\>√bÕ˝Ÿ Ç+ø± kÕ~Û+#˚ Áø£eT+˝ÀH˚ ` eTT+<äT es¡d˝ü À ø±e#·TÃ
` ñHêï&Éì|ædTü +Ô ~. ôV≤#·TÃ˝§#·TÃ\T ‘˚\Ã&É+ ø±<äT>±ì ªø£$ùdq y˚Tìô|kò ˛ºμqT
eT<ÛäTdü÷<äqsêe⁄ $eT]Ù+∫q rs¡÷ u≤\>√bÕ˝Ÿ $eT]Ù+∫q rs¡÷
ne>±Vü≤q˝À ø±≈£îHêï >±&ÛÉ‘·˝À (depth) ‘·s¡‘·e÷\qT ìs¡÷|ækÕÔsTT.
ªy˚Tìô|kò ˛ºμ ø£\>∑÷s¡ >∑+|ü e÷Á‘·yT˚ . bı+‘·q˝Òì n+XÊ\ ≈£Ls¡TŒ e÷Á‘·yT˚ .
ÁbÕNq n\+ø±]≈£î\q÷ XÊÁd”j Ô T· k˛wü*dtº $eTs¡Ù≈£î\q÷ >∑T~>∑T#·Ã&É+˝À
X‚ùw+Á<ä X¯sà¡ ‘·q ndü+ã<äΔ bÕ+&ç‘´· + #·÷|æq+‘·>±, düTdü+>∑‘y· TÓ qÆ ‘ê]ÿø£
Áø£eT‘·qT #·÷|ü˝øÒ b£ ˛j·÷&ÉT. ªs¡÷|ü+μ˝ÀH˚ Ä<ÛTä ìø£‘· ªkÕs¡+μ˝À ÁbÕNq‘· `
X‚ùw+Á<ä $\ø£Då ‘·. Á|ü<ëÛ q+>± ªìjÓ÷`ø±¢ddæ dæ Tü μº <Û√s¡DøÏ Ï #Ó+~q+<äTe\¢,
ø£$>±H˚ >±ø£ |ü+&ç‘T· &ÉT>± X‚ùw+Á<ä n\+ø±]ø£ XÊÁkÕÔ\qT Äø£[+#·T≈£îqï
e´øÏ.Ô Ä <Û√s¡DøÏ Ï uÛ≤eC≤\|üs+¡ >± Ç+ø± H˚\MT<ä q÷ø£\T $T–˝Òe⁄HêïsTT.
BìøÏ ø±s¡D+, uÛÖ‹ø£+ ` kÕe÷õø£+. uÛ÷Ñ kÕ«eT´+ eédü>ú ± ôd‘’ +· düXw‚ yü T˚ .
<ëì uÛ≤eC≤\+ ã©j·Ty˚T. X‚ùw+Á<ä <ëì s¡÷|ü+ e÷s¡Ãã÷ìHê&ÉT. Ç~ e{Ïº
ô|e’ ÷s¡TŒ (Cosmetics) e÷Á‘·yT˚ ø±<äT. |ü<Cä ≤\+ ` ªX‚ùw+Á<äC≤\+μ ` düsπ .
n~ Ä<ÛTä ìø£‘>· ± #·˝≤eTDÏ ø±>∑\T>∑T‘·÷, m+<äs√ j·TTe≈£î\qT eoø£]+#·Tø√
>∑\T>∑T‘·÷+~. nø£ÿ&ç‘√ Ä>∑ø£, yêékÕsTTø£ $|ü¢y√<äéT+˝À $s¡dü+
kÕ+düÿ è‹ø£ X¯øìÔÏ >∑eTì+#êø£, ‘êqT Ä e÷≥\q÷ H√≥u…≥kº Õ>±&ÉT. nsTT‘˚
n~ e{Ïº e÷fÒ>±ì, Ä#·sD¡ ‘√{Ï @ Á|üyT˚ j·TeT÷ ˝Òì~. n\ <ë«|üsj ¡ T· T>∑+˝À,
X¯+K #·Áø£><∑ ë<Ûë] nsTTq yêdüT<˚e ø£èwüß&í Mç T<ä nø£ÿdüT ô|+#·T≈£îì z&ç<ë›eTì
|ü⁄+Á&É <˚Xb¯ Õ\≈£î&Óq’ yêdüT<˚e⁄&ÉT qøÏ© X¯+K #·Áø£><∑ \ä T ñ‘·Œ‹Ô #˚sTT+#·T≈£îì
ø£j÷· ´ìøÏ ø±\T<äTyê«&ÉT. |ò*ü ‘·+ X¯è+>∑u+ÑÛ >∑+. $|üe¢ kÕ+düÿ è‹ø√<äé÷ìø°
X‚ùw+Á<ä $|üe¢ yê>±&É+ãsêìø° Ç+‘˚ kÕ|ü‘´· +.
dü+düÿ è‘ê+Á<Ûä bÕ+&ç‘ê´\˝À #ÓsT÷´ H√s¡÷ ‹]–q X‚ùw+Á<ä X¯s¡à
Ç+^¢wßü uÛ≤cÕ bÕ+&ç‘´· +˝À #˚dqæ bıs¡bÕ≥¢q÷, n$ ø£*–+∫q nqsêú\q÷
323
#·÷|ü>\∑ >∑&+É u≤\>√bÕ˝Ÿ≈î£ ne©˝Ò. ñ_“q u…\÷HéqT dü÷~‘√ >∑T∫Ã‘˚
#ê\<ä÷? düs«¡ E„&qÉ qï nVü≤+ø±s¡+‘√ ªyÓT>∑˝Ày˚Tìj·÷ø˘μ>± |ü]D$T+∫q
e´øÏÔ, πøe\+ n\ŒE„&˚qì u≤\>√bÕ˝Ÿ #·÷ô|{≤º&ÉT. ªÄ‘·àø£fi¯μ, nqTuÛÑ÷‹
‘·‘·«+ e+{Ï Äø£s¡¸ø£yÓTÆq ãT<äT“<ë\qT ñ|ü⁄Œ¤eTì eP<˚XÊ&ÉT. |ü⁄sêD+
düTÁãVü≤àD´ X¯s¡à˝≤+{Ï øÏ+∫E„\ |ü⁄Dé÷ nì ì+<ëyê#·ø£+>± e÷]q
ªkÕe÷õø£ düŒ èVü≤μ≈£L ªkÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+μ≈£L >∑\ n+‘·s+¡ #·÷bÕ&ÉT. kÕe÷õø£
#Ó‘’ q· ´+ ˝Ò+<˚ e´øÏÔ #Ó‘’ q· ´+ mø£ÿ&ç<Hä êï&ÉT. |üì˝À |üì>±, $eTs¡Ù˝À e÷k˛ÿ
e÷]ÿ‡düT\º , Hê≥T ø£eT÷´ìdüT\º eTTdüT>∑T >∑÷&É ˝≤>±&ÉT. $|üe¢ kÕ+düÿè‹ø√<äéT+
Ä$wüÿ]+∫q ªÁ|ü#ês¡μ kÕVæ≤‘·´+˝Àì ø£fi≤+X¯ @$T{À Á|ü<]ä Ù+#ê&ÉT. ˇø£ÿ
e÷≥˝À, X‚ùw+Á<ä≈î£ e÷]ÿ ‡dtº ø£fi≤ $eTs¡Ù˝À zqe÷\T #ÓbÕŒ&ÉT.
ø=.≈£î. >∑T]+∫ sêdæq s¬ +&ÉT yê´kÕ\˝À yÓT|ü<ä\ ø£ì|æ+∫q+‘·>±
$eTs¡Ù ø£ì|æ+#·øb£ ˛e&ÜìøÏ, u≤\>√bÕ˝Ÿ uÛøÑ ÔÏ ø£+f… ø=.≈£î. nkÕ<Ûës¡D Xπ̄øÔ
ø±s¡D+. nsTTHê, n$ n+#·Hê y˚jT· &É+, $eTs¡Ù≈£î n|ü#ês¡yT˚ . &çø¬ Hé‡˝≤>±
ªªn<Û√Á|ü|+ü #ê˙ï, Ä Á|ü|+ü #·|⁄ü dü+düÿ è‹ìμμ >±ø£, |ü≥Dº eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ J$‘·
|ü]D≤e÷\HÓH’ ê kÕø£\´+>± #·÷bÕsê ø=.≈£î? j·TT<äøΔ ±\+˝À @<√ $<Û+ä >±
˝≤uÛ≤˝≤]®+∫ ø=‘·Ô <Ûìä ø£ es¡+Z >± s¡÷bı+~q yê] bÕÁ‘·\T #·÷ù| ªª\+ô|Héμμ
(Sic) dü+kÕÿs¡+ 1940\ Hê{Ï ø=.≈£î. ø£<˝ ä∏ À¢ ø£ì|ædTü +Ô ~, ì»y˚T. n<˚ <äXø¯ +£ ˝À
ÁXÊ$Tø£es¡+Z >∑÷&Ü ø£eT÷´ìdüTº ñ<äéT Áù|s¡D‘√ es¡bZ ˛sê{≤\qT `Ä]úøy£ TÓ qÆ y˚
ø±e#·TÃ`Ç‘√~Ûø+£ >± #˚jT· ø£b˛˝Ò<Tä . ‘=* qe\˝À yê{Ï˙ düŒ è•+∫q ø=.≈£î.,
n≥T ‘·sê«‘· eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ dü+kÕsê\ |ü]~Ûøπ |ü]$T‘· eTj·÷´&ÉT. kÕ«qTuÛeÑ
d”eTqT <ë{Ï #˚ùd s¡#·q˝À yêdüÔ$ø£‘· ˝À|ædüTÔ+<äì Bìø√ dæ<ëΔ+‘·+
#˚düT≈£îHêï&ÉT. $eTsêÙ‘·àø£ yêdüÔ$ø£‘êyê<ä+ (Critical Realism) qT+∫
u…’≥|ü&É˝Òø£b˛j·÷&ÉT. e´øÏÔ>± ‘·q˝À ª|òüP´&É˝Ÿμ n_Ûs¡T#·T\T |üP]Ô>±
yÓ<’ =\>∑≈î£ Hêï, ô|≥Tºã&ç<ëØ eédü˝ú À e÷πs $\Te\qT >∑T]Ô+∫ $eT]Ù+∫Hê,
J$‘·+ ∫e] <äX¯˝À $|üØ‘· uÛ≤e<Û√s¡DT\≈£î ≈£îVü≤Hê`XÊg Á|ü‹|ü‹Ôì
ø£*–+#·&ÜìøÏ #˚dæq Á|üj·T‘·ï+, ô|’øÏ Ä<ÛäTìø£+>± ø£ì|æ+∫Hê, ìC≤ìøÏ
ªdüXw‚ ü uÛ≤eC≤\μ (Residual ideology) |ò*ü ‘·yT˚ . ô|>’ ±, ll‘√ b˛*ùd,Ô ø=.≈£î.≈£î
324
s¡#·q <ë«sê ‘·|üŒ kÕe÷õø±#·s¡D ˝Ò<äT. ñHêï dü«\Œ+. »q+˝À lløÏ
e∫Ãq Á|üdæ~Δ ø=.≈£î.≈£î sê˝Ò<ä+fÒ ø±s¡D+ á ˝À|üy˚T. ‘Ó*yÓ≈£îÿe‘·qy˚T
ø=.≈£î. ˝À|ü+.
e÷qe $C≤„q+ düs¡«düeTÁ>∑‘· bı+<ä>∑*π><Óqï&√ >±ì, nC≤„‘·
eTsTT+<ä˝≤¢ nCÒj „ T· + ø±e\dæq n>∑‘´· + ˝Ò<Tä . ìs¡+‘·s¡ $düsÔ D¡ o\yÓTqÆ
uÛÖ‹ø£ |ü]C≤„q Áø£eT+˝À, p˝Ÿ‡yÓsïY , ôV≤#Y.õ. yÓ˝Ÿ‡ ˝≤+{Ï bÕ‘· kÕVæ≤‘·´ø±s¡T\
‘ÓqTïq ‘Ó\T>∑T˝À ø±∞|ü≥ï+ ø=+&ÉjT· é+{Ï s¡#s· TT‘·\T (ª$Vü≤+>∑j÷· q+μ)
ø=+‘· dü+#·\q+ ø£*–+∫q s√E\T Ç|üŒ{Ïøπ eTs¡T|ü⁄q |ü&&É +É yêfi¯fl ‘·ù|ŒMT
ø±<äT. Ç|ü&ÉT ªyÓC’ ≤„ìø£ qe\\Tμ ù|s¡T‘√ e∫Ã|ü&TÉ ‘·Tqï$ nC≤„q$Tdæ‘ê\ì2
u≤\>√bÕ˝Ÿ ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. ªeTH√`yÓC’ ≤„ìø£μ qe\ $wüjT· + Á|ükÕÔ$+#·e\dæq
|üH˚ ˝Ò<Tä . ª≈£îVü≤Hêμ X¯u≤›ìøÏ >∑÷&É jÓ÷>∑´‘·˝ìÒ sT÷ ‘·T#·Ã¤ s¡#q· \ eTT]øÏ
es¡<ä eTT+|ü⁄, ø=‘·Ô‘·s¡+ eTqdüT‡ì ˝Àãs¡#·Tø√>∑\>∑&Éy˚T ñ|üÁ<äe+.
e÷]ÿ ‡C≤ìø° ÁbòÕsTT&çC≤ìø° \+¬ø >∑*ù| Á|üjT· ‘êï\T bÕXÊÃ‘·´ e÷]ÿ ‡düT\º T
ø±&Ó«˝Ÿ ø±\+ qT+N #˚dTü HÔ êïs¡T. n˝≤π> m–®ôdìº ¸jT· *»+‘√q÷ C≤Hé*+&˚‡
e¬>s’ ê\T bı‘·T>Ô \∑ |üpdüTHÔ êïs¡T. M{Ï ‘·bıŒ|ü\ q≥T+∫, M{Ïì ø£+≥–+#·T
ø√e\dæq nedüs+¡ e⁄+<ë? m|üŒ{Ïø|£ ü &ÉT $dü]Ô +#˚ XÊg $C≤„q+ ì>∑TìZ
dü$eTs¡Ù>± d”«ø£]+#·+<˚, e÷]ÿ ‡»+ m<äT>∑T<ä\ Ä–, n~ ø±˝≤ìøÏ yÓqø£
ã&Éø£ ‘·|üŒ<äT. ª≈£îVü≤Hêμ yÓ’C≤„ìø£ qe\\qT m+&É>∑fÒº dü+<äs¡“¤+˝À, á
nedüsêìï ≈£L&Ü u≤\>√bÕ˝Ÿ dü÷∫+∫ ñ+&Ée\dæ+~.
ªn<Û√ Á|ü|+ü #·+μ sê.$. XÊÁdæÔ kÕVæ≤‘·´d”eT nq&É+, |üP]Ô ì»y˚THê?
ª\T+ô|Hé Ábı*fÒ]j·÷μ dü+düÿ è‹ø° ª\T+ô|Hé ã÷s¡Ty® êμ dü+düÿ è‹ø° dü+ã+<Û+ä
e⁄+~. sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìï <Û«ä +dæ+#·&+É <ëì \ø£´å + ø±ø£b˛e#·TÃ >±ì,
ªH˚s+¡ μ j·T<∏ë‘·<ä∏ kÕe÷õø£d‹úæ øÏ ªªùd|òyº” ê˝Ÿ«μμ nqT≈£îHêï, BqTï+∫ >∑÷&Ü
$|üy¢ √<äé÷ìøÏ ø±düsÔ TTHê eTT&çdsü T¡ ≈£î <=s¡øÿ£ b˛<äT. b˛©düT\÷ dæbÕsTT\÷
yÓTT<ä\T <=+>∑ kÕsê düs|¡ süò ê<ës¡÷,¢ ªeTT+&É\÷μ, eTTsƒêø√s¡÷,¢ øπ &û\÷ sö&û\÷,
˝À|òsü ÷¡ ¢ &Ü|òsü ÷¡ ¢ ` mHÓïìï s¡ø±\ ªn\>±μ eTqTwüß˝À ! JeHê<Ûës¡+ ø√dü+
2. nC≤„q+‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï$.
325
ªH˚s+¡ μ ‘·|Œü >∑‘´· +‘·s+¡ ˝Ò≈î£ +&Ü e⁄+≥Tqï~ eTq düe÷»+. ª#·≥+º μ yêfi¯flì
∫Hêï, ô|<ë› •ø£\å ‘√ dü‘ÿ· ]dü÷+Ô ~ ‘·|Œü , ‘·qøπ Á|üe÷<äø±s¡T\T>± |ü]>∑D+Ï #·ø£
b˛e&ÜìøÏ ø±s¡D+ M]ø° sêC≤´+>∑ j·T+Á‘êìø° eT<Ûä´>∑\ ªªdü+øÏ¢wüºyÓTÆq
|üsd¡ Œü s¡‘μ· μ ø±e#·TÃ. á eéùdú kÕe÷õø£ H˚s+¡ . ªn<Û√Á|ü|+ü #·+μ ≈£L&Ü Bìï
>∑T]Ô+#·ø£ ‘·|Œü ì s√Eq, sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ Á|üe÷<ëq |ü&TÉ ‘·T+~. 1789
Hê{Ï Áô|ò+∫ eTVü‰$|ü¢e ø±\+˝Àì ª>√∫bÕ‘·sêj·Tfi¯óflμ (Sonscalottes)
uÛ÷Ñ kÕ«$Tø£ sê#·]ø£ eédüqú T ≈£L\>=≥º&+É ˝À, ª‘·èrj·T kÕe÷õø£es¡+Z μ (Third
Estate) ˝Àì dü]ø=‘·Ô |ü≥D º ã÷s¡Ty® ê X¯≈î£ \Ô $»j·÷ìøÏ #˚dqæ ‘√&ÜŒ≥T
Ç+‘ê n+‘ê ø±<äT. eTÚ*ø£ kÕe÷õø£ |ü]es¡qÔ <äX˝¯ À ªn<Û√Á|ü|+ü #·+μ ≈£L&Ü
ø£\<Ó\TdüT≈£îì3 sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+‘√{Ï ø£\ã&Éø£ ‘·|Œü <äì, #·]Á‘·˝À nH˚ø£
|òTü ≥q\T ìs¡÷|ækÕÔsTT. á Á|ü|+ü #· Je⁄\ yÓj ’ T· øÏøÔ £ ìs¡dqü \÷ Äπø|å Dü \÷
ÄÁø√XÊ\÷ n\»&ÉT\÷ |ü]es¡qÔ ≈£î dü÷#·q˝Ò. ÁXÊ$Tø£es¡yZ T˚ $|üe¢ es¡eZ Tqï
˝…ìHé ôd‘’ +· n|üs+¡ õ˝≤ >±≈£î+&Ü eT{°º eTT]ø° n+≥T≈£îqï uÛ÷Ñ >∑s“¡ ¤ ˝ÀVü≤
|ü<ës¡+ú ˝≤π> ÁXÊ$Tø£es¡+Z ≈£L&Ü ñ+≥T+<ä˙, b˛sê≥`|ü⁄sƒê\˝À4 ` n~
ø£\àwü s¡V≤æ ‘·eTÚ‘·÷ b˛sê≥ #Ó‘’ q· ´+‘√{Ï #·]Á‘· #√<äøX£ ø¯ >ÔÏ ± |ü]D$T+#·>\∑ <ä˙
nHêï&ÉT. á $XÊ\ kÕe÷õø£ ø√D+ qT+∫ #·÷ùd>Ô ±ì sê.$. XÊÁdæÔ kÕVæ≤‘·´+
Ä$wüÿ]düT+Ô <äH˚ ªn<Û√Á|ü|+ü #·+μ ‘ê\÷≈£î kÕeTs¡´ú + (Potentiality) ø£+{ÏøÏ ±q<äT.
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ sê»ø°jT· #Ó‘’ q· ´+˝Àì |ü]$T‘·T\qT ne>∑‘+· #˚dTü ø√e&É+
‘˚*ø£>±<äT. C≤rjÓ÷<äéT ø±\+˝À, >±+BÛ dü‘ê´Á>∑V‰ü \ Á|üu≤Û e+‘√, ø√kÕÔ
Ä+Á<Û<ä X˚ |¯ ⁄ü eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ eTqdü‘Ô «· +˝À, Á|ües¡qÔ ˝À e∫Ãq e÷s¡TŒ*ï yÓTT≥º
yÓTT<ä≥>± kÕVæ≤‘·´+˝À Á|ü<]ä Ù+∫q s¡#s· TT‘· ñ|üŒ\ \ø£àå Dsêe⁄. ªeTVü‰‘·Tà&ÉTμ
nì >±+BÛì dü+uÛ≤$+∫q ª>∑Ts¡T<˚e⁄&ÉTμ sƒê>∑÷s¡T, n<˚ >±+BÛ ‘√{Ï rÁe+>±
uÛ≤e|òTü s¡¸D ô|+#·T≈£îqï s√E\T>±˙, 1947 ø£+f… m+‘√ eTT+<äT>±H˚ >±+BÛøÏ
nsêÃ$Á>∑Vü≤‘·«yÓ÷5 ` ne‘ês¡eT÷]ÔeT‘·«yÓ÷ ` Ç∫Ã HÓ‹Ô ¬øøÏÿ+#·T≈£îqï
s√E\T>±˙, ø±+Á¬>dt yê˝≤\qT dü«#·Ã+¤ <ä, ìkÕ«s¡ú dü+|òTü ùde≈£î\T>± uÛ≤$+∫q
s√E\T>±˙ á ‘·sêìøÏ ø=‘·ÔM, qeTàø£X¯´+>±ìM ø±e#·TÃ. nsTT‘˚ eTq
3. |üP]Ô>± ‘Ó\TdüTø=ì 4. ã+>±sêìøÏ ô|fÒº |ü⁄≥+ ˝≤+{Ï<˚ 5. |üPC≤$Á>∑Vü≤ kÕúsTTì ø£*Œ+#·&É+
326
<˚ X ¯ + ˝À ø£ e T÷´ìdü T º ñ<ä ´ eT+ C≤rjÓ ÷ <ä ´ eT Á|ü u Û ≤ e+ qT+∫
‘·|Œæ +#·Tø√˝Òøb£ ˛sTT+<ä˙, es¡ØZ ‘ê´ q>∑sê˝À¢ $<ëé+‘·T\ qT+N Á>±e÷\˝À
<Ûìä ø£ s¬ ‘’ T· \ qT+N e∫Ãq j·TTe≈£î\‘√{Ï ô|ø’ Ï e∫Ã+<äqï $wüjT· + me«s¡÷
eTs=ø£]øÏ #Óù|Œ |üì ˝Ò<Tä . Ç|üŒ{Ï<ëø± s¡w´ü Hé $<˚XÊ+>∑ $<Ûëq+ nedüsê\qT
ã{Ïº ø±+Á¬>dt |ü≥¢ ‘·q yÓK’ ]ì ìs¡sí TT+#·T≈£î+≥÷ edüTqÔ ï bÕs¡y¢ TÓ +≥]düTº
ø£eT÷´ìdüTbº ÕØº\ sê»ø°jT· ø±sê´#·sD¡ , j·T+.j·THé. sêjYT <ë«sêH√ Á_{Ïwt
ø£eT÷´ìdüTº bÕØºøÏ #Ó+~q s¡»˙ bÕMT<ä‘Y e¬>s’ ê\ <ë«sêH√ ìs¡j í T· eTÚ‘·÷
e∫Ã+~. ªe\dü eTqdü‘Ô «· +μ (Colonial psychology) |üs√ø£+å >± ø£eT÷´ìdüTbº ÕØº
MT<ä >∑÷&Ü |üì#˚d÷ü Ô e∫Ã+~.
Ç˝≤+{Ï |ü]dæ‹ú ˝À, >±+<Ûj˚ T· T&ÉT>±, $.$. –] Äràj·TT&ÉT>± sê»ø°jT·
s¡+>∑+˝ÀøÏe∫Ã, »s¡àHé˝À dæ«≥®sê¢+&é˝À ø£eT÷´ìdüTyº êdüq ‘·–*, U≤B<Ûës¡D
e+{Ï u≤Vü≤´\ø£Då ≤\‘√u≤≥T ø£eT÷´ìdüTº dæ<ëΔ+‘·ã˝≤ìï düeT≈£Ls¡TÃ≈£îHêï&ÉT
e⁄|üŒ\ \ø£àå Dsêe⁄. >±+BÛ ÄÁX¯e÷\˝À ñ+&ç, ñ<√´>∑Ø‘ê´ $»j·Tyê&É≈î£
e#êÃø£ ø£eT÷´ìdüTº bÕØº‘√ dü+ã+<Ûä+ @s¡Œ&É>±, dü+ø°s¡íyÓTÆq e´øÏÔ‘ê«ìï
sêã≥Tº≈î£ Hêï&ÉT. Äj·Tq qe\ ªªn‘·&TÉ `ÄyÓTμμ sê»ø°jT· qe\ e÷Á‘·yT˚ >±ì,
#ê]Á‘·ø£ qe\ ø±<äT, ø£˙dü+ s¡#s· TT‘· <äèwæ˝º ÀHÓH’ ê. n+fÒ ‘·q <Ó«’ BuÛ≤ey˚T
Ä bÕÁ‘·\˝Àq÷ $$<Û+ä >± ø£ì|ædTü +Ô ~. ì»y˚T$T≥+fÒ, ∫e] ø£Då +<ëø± á
_Ûqï Á|üøè£ ‹ qT+∫ Äj·Tq u…≥’ |ü&˝É øÒ b£ ˛j·÷&ÉT. XÊÁdæ,Ô XÊ+‘· bÕÁ‘·\≈£î ‘·q
J$‘êqTuÛeÑ +˝ÀH˚ mHÓï’ Hê ‘êsêÿD≤\T \_Û+#êsTT. \øÏàå bÕÁ‘· ø£eT÷´ìdüTº
ñ<äéT+ ‘ê\÷≈£î ªne÷j·Tø£‘ê <äXμ¯ (Age of Innocence) ˝Ò<ë, ªÁbÕø£è‹ø£
<äX¯μ≈£î s¡÷|üø£\Œq. Ä<äs¡Ùyê<ä+ qT+∫ n~ yêdüÔe+˝ÀøÏ sê˝Ò<äT. <ëì
‹s¡T>∑Tu≤≥T sê»ø°jT· +>±H˚>±ø£, e´øÏ|Ô sü +¡ >± $yêVü≤ eédü≈ú L£ dü+ã+~Û+∫+~.
nsTT‘˚, yÓTT<ä{Ï <ëìøÏ ì•Ã‘·yTÓ qÆ <ëØ‘Óq÷ï ˝Ò<Tä . $|üy¢ ê<äsÙ¡ y˚T>±ì Ä#·sD¡
‘·≈£îÿe. M≥ìï{Ïì`Ç+ø± mìï{ÏH√`ã{Ïº, u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dæq yÓTs¡T|ü⁄
eTT–+|ü⁄qT eTs√s¡ø+£ >± #Ó|Œü e#·TÃ. ªªÇ~ Äj·Tq Ä<äsÙ¡ yê<ä ø£eT÷´ì»+
$XÊ«dü+ MT<ä ø±+Á¬>dt bÕØº yêdüeÔ + kÕ~Û+∫q $»j·T+.μμ
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î&ÉT>± u≤\>√bÕ˝Ÿ |ü⁄s√_Ûeè~Δ˝À eTTKýÓTqÆ yÓT\Æ T
sêfi¯ófl Ç+ø± e⁄HêïsTT. kÕVæ≤‘·´ $eTs¡ÙqT düe÷» $eTs¡Ù>±, sê»ø°j·T
327
$eTs¡Ù>±, ‘·‘«· $eTs¡Ù>± $dü]Ô +|üCdÒ qæ á y˚T<Ûë$, e÷]ÿ ‡C≤ìï øπ e\+
dæ<ëΔ+‘·+>± >±ø£, Ä#·sD¡ +>± Á>∑V≤æ +#ê&ÉT >∑qø£H˚ Ç+‘· ˝Ò‘· ej·TdüT‡˝À
n+‘· ∫ø£ÿ{Ï ˝Àø±qTuÛeÑ + >∑&+ç #ê&ÉT. |ü⁄düøÔ ±\ |ü⁄s¡T>∑T>±H√ $<ë´\j·T <äèwæº
(academic outlook) >∑\ X¯ówüÿ |ü+&ç‘T· &ÉT>±H√ >±ø£, ìs¡+‘·s¡ ÁøÏj÷ · o\+>±
Á|üe]Ôd÷ü Ô <ëì |ò*ü ‘ê\qT <Ûs’Ó ´¡ +>± nqTuÛ$Ñ düTHÔ êï&ÉT. BÛwDü n‘·ì $\ø£Då ‘·,
BÛs‘¡ · n‘·ì HÓ»’ +.
u≤\>√bÕ˝Ÿ ˝≤+{Ï yêfi¯ófl ªquÛÑ÷‘√μ nqe#·TÃqì ≈£L&É nqqT.
ªquÛÑ$wü´‹μ nì ndü˝Ò nqqT. ãVüQ n|ü⁄s¡÷|üyÓTÆq e´≈£îÔ\ì e÷Á‘·y˚T
ìdü‡+ø√#·+>± nq>∑\qT.
18 »qe] 1986
328
#ê]Á‘ø· £ kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü
` ‹Á |ü⁄s¡Hì˚ eT<ÛTä dü÷<äqsêe⁄
u≤\>√bÕ˝Ÿ #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚w¢ ≈ü î£ &ÉT. düe÷C≤ìøÏ Äø±s¡+,
kÕsê+X¯+ ñ+{≤sTT. ã÷s¡Ty® ê kÕe÷õø£ $X‚w¢ ≈ü î£ \T Äø±s¡+ |ü]$T‘·T˝À¢H˚
Ä–b˛‘ês¡T. Äø±sêìï düeT]ú+#·&Üìπø dæ<ëΔ+‘ê\T #˚kÕÔsT¡ . Äø±s¡ ÄÁ•‘·T\T
kÕe÷õø£ <äè>∑+XÊ*ï ˝À‘·T>± ne>±Vü≤q #˚dTü ø√˝ÒsT¡ . ñqï<ëìï m|ü&É÷
ñ+&˚~>±q÷, ñ+&É<ä–+~>±q÷ e÷Á‘·y˚T #Ó|üŒ>∑\s¡T. Ç˝≤ #Ó|üŒ&É+e\¢
ã÷s¡Ty® ê düe÷» ‘ê‹«≈£î\T n+‹eT+>± <√|æ&û düe÷» nìyês¡´‘·˙, <ëì
XÊX¯«‘·‘ê«˙ï düeT]úkÕÔs¡T. Çyê«fi¯ $X¯«$<ë´\j·÷˝À¢ n~Ûø±]ø£+>±
eéVü‰s¡+˝À ñqï kÕe÷õø£XÊg+ düe÷C≤ìï kÕe÷õø£+>±q÷ |ü]o*+#·<Tä —
#ê]Á‘· ø £ + >±q÷ |ü ] o*+#· < ä T — ìØ® e yÓ T Æ q kÕe÷õø£ dü e ÷#ês¡ + ‘√
ne>±Vü≤q‘√ e÷j·TqT #˚]Ã nH˚«wüD≤ ñ‘·T‡ø£‘·ì Vü≤‘·´#˚düTÔ+~. Ç~
düe÷C≤ìï yêÚ≤´ì+#·&Üìø° |üìøÏsê<äT— e÷s¡Ã&ÜìøÏ ndü˝Ò |üìøÏsê<äT.
yêdüÔyêìøÏ n_Ûeè~Δ bı+~q XÊg+ ø£+fÒ ã÷s¡T®yê kÕe÷õø£ XÊgE„\T
u≤>± yÓqø£ã&ç ñHêïs¡T. ÁbÕNqT\T eTìwæø° Á|ü|ü+#êìø° eT<Ûä´ ◊ø£´‘·ì
eT‘·s÷¡ |ü+˝Àq÷ |ü⁄sêD≤\ s¡÷|ü+˝Àq÷ yêÚ≤´q+ #˚XÊs¡T. Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+˝À
$$<Ûä $C≤„qXÊÁkÕÔ\T n_Ûeè~Δ bı+<ä&+É ‘√ Á|üøè£ ‹, düe÷»+, e÷qe⁄&ÉT`M{Ïì
$&ç$&ç>± n<Û´ä j·Tq+ #˚jT· &É+ »]–+~. á Á|ü‘´˚ ø°øs£ D¡ \ n<Û´ä j·Tq+ ø=ìï
$»j·÷*ï kÕ~Û+∫+~. ø±˙ Ç~ Á|üø£è‹, düe÷»+, e÷qe⁄\ eT<Ûä´
Ä+‘·s+¡ –ø£ ◊ø£´‘·ì <Óã“rdæ+~. BH√Ô ô|≥Tºã&ç<ëØ düe÷»+˝À eTÚ*ø£
ndæ‘Ô «· s¡÷bÕ\ eT<Û´ä ◊ø£´‘ê düeTdü´ì n~ÛuÖÛ ‹ø£yê<äT\T e÷]àø£+ #˚XÊs¡T.
eTìwæ‘√ nqTdü+<Ûëq+ #Ój·T´≈£î+&Ü $$<Ûä XÊÁkÕÔ\T Á|ü|ü+#· <äèXÊ´ìï
$e]+#·&ÜìøÏ |üPqT≈£îHêïsTT. eTìwæì $TqVü‰sTT+∫ Á|ü|+ü #·+MT<ä #˚dqæ
uÀ<Û\ä ÷, yêÚ≤´Hê\÷, Á|ü|+ü #êìï $TqVü‰sTT+∫ eTìwæMT<ä #˚ùd uÀ<Û\ä T>±
329
yêÚ≤´Hê\T>± e÷]b˛j·÷sTT. ‘ê‹«ø£ <ë]Á<ä´ sê»´+˝À ã÷s¡Ty® ê y˚T<Ûëe⁄\T
ìØ«s¡´ bÂs¡T\T>± $ÁXÊ+‹ rdüT≈£î+≥THêïs¡T. u≤\>√bÕ˝Ÿ á sêC≤´ìøÏ
e´‹πsø£+>± b˛sê≥+ #˚dTü qÔ ï düeTs¡o\ j·TTey˚T<Ûë$.
ã÷s¡Ty® ê y˚T<Ûëe⁄˝À¢ Á|üC≤kÕ«$Tø£ #Ó‘’ q· ´+>∑\ ìC≤sTTr|üsT¡ \T ≈£L&Ü
Äj·TT<Û+ä ˝Ò≈î£ +&Ü s¡Ds¡+>∑+˝À Á|üy•˚ +∫ ø£‘å >· ±Á‘·T\e⁄‘·THêïs¡T. HÓs’ êX¯´
Äø±X¯+˝À #·Tø£ÿ\T ˝…øÿ£ ô|&ÉT‘·THêïs¡T. Äø±s¡+ #·T≥÷º #·Áø£ ÁuÛeÑ TD+#˚dæ n\dæ
kı\dæb˛‘·THêïs¡T. u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕj·TT<Ûä kÕe÷õø£ $X‚w¢ ≈ü î£ &ÉT. #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£
yê<ä+ u≤\>√bÕ˝Ÿ e´øÏ‘Ô «· +˝À ø£*dæb˛sTTq Äj·TT<Û+ä . #·≥+º qT+∫ kÕVæ≤‘·´+
es¡≈L£ <˚ìï nsTTHê #ê]Á‘·ø£ uÛÖ‹ø£yê<ä <äèø£Œ<∏+ä qT+N sê»ø°jT· `Ä]úø,£
‘ê‹«ø£ $X‚w¢ Dü #˚dæ edüTÔ kÕsê+XÊìï ãVæ≤s¡‘Z +· #˚kÕÔ&TÉ . edüTeÔ ⁄ mìï s¡+>∑T
s¡+>∑T\ eTTdüT>∑T\T y˚düT≈£îHêï u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚¢wüD≤ Äj·TT<Ûä+‘√ yê{Ïì
ÄX¯Ãs¡´ø£sy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D´+‘√ ‘=\–kÕÔ&TÉ . ìs¡«#·q+ |ò*ü ‘·+ ø±˙ ÁbÕs¡+uÛ+Ñ
ø±<äT. $X‚¢wüD ÁbÕs¡+uÛÑ+. düeTdü´*ï n<Ûä´j·Tq+ #Ój·÷´\+fÒ $X‚¢wüD‘√
ÁbÕs¡+_Û+#ê* ø±˙ ìs¡«#·Hê˝ÀÔ ø±<äT. u≤\>√bÕ˝Ÿ á >∑‹‘ê]ÿø£ |ü<‹Δä ˝À
s¡÷bÕìï $X‚¢wædü÷Ô kÕsêìï #˚s¡T≈£î+{≤&ÉT. s¡÷|ü+ ˝Ò≈£î+&Ü kÕs¡+ ø±˙,
kÕs¡+ ˝Ò≈î£ +&Ü s¡÷|ü+ ø±˙ ñ+&Ée⁄. á s¬ +&ç+{Ïø° ◊ø£´‘· ñ+≥T+~. ˇø£
s¡÷|ü+ ñ+~. Ä s¡÷bÕìï Á|ü»\T m˝≤ #·÷düTÔHêïs¡T? <ëH√Ô m˝≤+{Ï
nqTuÛyÑ êìï bı+<äT‘·THêïs¡T? nH˚ Á|üXï¯ ‘√ $X‚w¢ Dü ÁbÕs¡+_ÛkÕÔ&TÉ . Ä s¡÷|ü+
yÓqø£ ñ+&˚ kÕsê+XÊìï ø£ìô|&É‘ê&ÉT. n|ü&ÉT Ä düeTdü´˝Àì yÓs’ T¡ <Ûë´ìï,
Ä edüTeÔ ⁄˝Àì edüT>Ô ‘∑ · uÛÖ‹ø£‘ì· , dü+|òTü ≥q˝Àì kÕe÷õø£ X¯≈î£ *Ô ï >∑‹‘·sÿ¡ +>±
düeTq«sTT+∫ ìsêΔs¡D\T #˚kÕÔ&ÉT. kÕe÷õø£ J$‘êìï kÕe÷õ≈£î\
n_ÛÁbÕj·÷\ qT+∫ ø±ø£ e´≈£î\Ô T dü+|òTü {Ï‘+· >± ãè+Bø£sD¡ + bı+<˚ |ü<‹Δä
yÓqø£ ñ+&˚ ˝À‘Óq’ ø±s¡D≤\ qT+∫ |ü]o*kÕÔ&TÉ . n+<äTøπ kÕe÷õø£ <äè>∑+XÊ*ï
$e]+#·&+É ˝À uÛÖ‹ø£yê<ëìï dæsú +¡ >± ø=qkÕ–dü÷,Ô $dü]Ô +|ü#d˚ ÷ü Ô $»j·T
|üs+¡ |üs*¡ ï kÕ~ÛdTü HÔ êï&ÉT.
ªªÁ|üC≤ ñ<äéT+˝ÀøÏ e#˚Ãyêfi¯fl e´øÏÔ‘ê«\T ñ<äéT+˝À ø£]–b˛e⁄.
ñ<äéT+ yêfi¯fl e´øÏ‘Ô «· +˝À ø£]–b˛‘·T+~. ‘·eT |üPs¡« e´øÏ‘Ô ê«\qT ñ<äéT
330
#ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚w¢ Dü
e´øÏ‘Ô ê«\T>± ˇø=ÿø£ÿs¡÷ ˇø=ÿø£ÿ $<Û+ä >± eT\#·T≈£î+{≤s¡T. $|üy¢ √<äéT+˝À
uÛ≤>∑+>± ˇø£ s¡#s· TT‘·qsTTHê, Ç‘·s¡ s¡+>±˝À¢ |üì#˚ùd ø±s¡´ø£sqÔ¡ sTTHê ns¡+ú
#˚düT≈£îH˚≥|ü&ÉT á ne>±Vü≤q‘√ ÁbÕs¡+_Û+#·&É+ eT+∫~μμ (kÕe÷õø£
yêÚ≤´‘· ø=.≈£î) Ç$ #ê˝≤ ˝À‘Óq’ |ü]o\Hê yêø±´\T. ñ<äéT+˝ÀøÏ eùdÔ
e´øÏÔ‘·«+ b˛‘·T+<äqT≈£îH˚ ô|{° ã÷s¡T®yê\≈£î XÊÁd”Ôj·TyÓTÆq düe÷<Ûëq+.
u≤\>√bÕ˝Ÿ e´øÏÔ‘·« |ü]o\qøÏ ≈£L&Ü nqTdü]+#·e\dæq |ü<äΔ‹ Ç<˚.
u≤\>√bÕ˝Ÿ~ sê»ø°j·T`Ä]úø£XÊg+ qT+∫ $$<Ûä n+XÊ*ï #ê]Á‘·ø£+>±
|ü]o*+#˚ ‘ê‹«ø£ e´øÏ‘Ô «· +. dæ<ëΔ+‘ê*ï $&ç>± #Ó|Œü ≈£î+&Ü, e÷]ÿ ‡düT\º ≈£î
n\yê≥sTTq |ü<Cä ≤˝≤ìï m≈£îÿe yê&É≈î£ +&Ü, ‘êqT>± <äè>∑+XÊ*ï |ü]o*+∫
‘êqT Ä˝À∫+∫q uÛ≤wü˝À #Óe⁄‘ê&ÉT. e÷´Áø√ |ü<äΔ‹ø£+fÒ yÓTÆÁø√ |ü<äΔ‹
u≤\>√bÕ˝Ÿ yê´kÕ˝À¢ ø£ì|ædTü +Ô ~. ÄX¯j÷· ˝À¢ $s¡d+ü ˝Àì Ç‘·s¡ düuTÑÛ ´\ø°
Ç‘·ìø° ‘˚&Ü @MT ˝Ò<Tä . e´øÏ‘Ô «· +˝ÀH˚ ‘˚&Ü. mH√ï ø=‘·Ô uÛ≤eq*ï Á|üyX˚ ô¯ |{≤º&TÉ .
bÕ‘· uÛ≤eq\øÏ ≈£L&É n$ Á|ü‹_+_+#˚ yêdü$Ô ø£‘˝· À e∫Ãq e÷s¡TŒì #˚sÃ¡ &É+
ø√dü+ ø=‘·Ô X¯øìÔÏ ø£*–+#ê&ÉT. á dü+ø£\q+˝Àì Äs¡T yê´kÕ\÷ kÕVæ≤‘·´
dü+ã+<Ûyä TÓ qÆ yê´kÕ\T. Ç$ kÕVæ≤‘ê´ìï #ê]Á‘·ø+£ >± kÕe÷õø£+>± $X‚w¢ Dü
#˚dqæ yê´kÕ\T. yÓTT<ä{Ï yê´dü+ X‚ùw+Á<ä X¯sà¡ sêdæq &É+ãsê&É+ãs¡&+É ãs¡
s¡#q· ø£$ùdq e÷ìô|kò ˛º MT<ä $eTs¡Ù. s¡÷|ü+ e÷Á‘·yT˚ #·÷dæ á |ü⁄düøÔ ±ìï
#·~$qyêfi¯ófl #ê˝≤eT+~ »&ÉTdüT≈£îHêïs¡T. ÁbÕ#·´, bÕXÊÃ‘·´ e÷]ÿ ‡düTº kÕVæ≤‘·´
$eTs¡Ù*ï ø£èwüß&í TÉ >√es¡qΔ |üs«¡ ‘·+ m‹Ôq≥Tº, düT\uÛ+Ñ >± >∑+≥ m‹Ôq≥Tº m‹Ô
yê{Ï eT<Ûä´ nuÛÒ<ëìï kÕú|æ+#ê&Éì #ê˝≤eT+~ |ü]XÀ<Ûäø£ |ü+&ç‘·T\÷,
Ä#ês¡T´\÷ X‚ùw+Á<äøÏ |ü\¢ø° |ü{≤ºs¡T. |ü+&ç‘·T\T Ç˝≤ |ü©ºø=≥º&ÜìøÏ Ä
|ü⁄düÔø£+ s¡÷bÕìï e÷Á‘·y˚T #·÷dæ kÕs¡+˝ÀøÏ yÓfi¯fl˝Òø£b˛e&Éy˚T ø±s¡D+.
u≤\>√bÕ˝Ÿ Ä ñ˝≤º e÷ìô|kò ˛º s¡÷bÕìï n‹ düT\Te⁄>± #Û~˚ +∫ kÕsê+X¯+˝ÀøÏ
b˛sTT kÕe÷õø£+>±q÷, #ê]Á‘·ø+£ >±q÷ $X‚w¢ +æ ∫ X‚ùw+Á<ä ≈£î+uÛdÑ ˝úü ≤ìï
ã<ä›\Tø={≤º&ÉT. n‘·&ç ì» dü«s¡÷bÕìï düeTs¡úe+‘·+>± ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.
e÷]ÿ ‡»y˚T ø±<äT X‚ùw+Á<äøÏ ÁbÕ#·´, bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù‘·‘«· + ≈£L&Ü
‘Ó*j·T<äT. M{Ï˝À¢ @ ˇø£{Ï n‘·&øç Ï ns¡+ú nsTTHê á nkÕ<Û´ä ◊ø£´‘ê Á|üjT· ‘·ï+
331
#˚ùdyê&ÉT ø±&ÉT. X‚ùw+Á<ä m+‘·{Ï ìs¡ø£åsêdü´ |ü+&ç‘·T&√ u≤\>√bÕ˝Ÿ
‘˚*Ã#ÓbÕŒ&ÉT. u≤\>√bÕ˝Ÿ <˚˙ï sêj·T&É+ ø√dü+ sêj·T&ÉT, ñ<äéT nedüsê\
ø√düyT˚ sêkÕÔ&TÉ . X‚ùw+Á<ä ≈£îVü≤Hê e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù˙, nuÛ≤dü $|üe¢ ø£$‘ê«˙ï
ìs√~Û+#·&ÜìøÏ sêkÕ&ÉT. X‚ùw+Á<ä MT<ä |ü+&ç‘T· \ø°, j·TTeø£e⁄\ø° ñqï ÁuÛeÑ T*ï
‘=\–+#·&ÜìøÏ sêXÊ&ÉT. u≤\>√bÕ˝Ÿ yê´dü+ #·~$q ‘·sê«‘· ≈£L&Ü |ü+&ç‘T· \T
e÷ìô|kò ˛º MT<ä n_ÛÁbÕj·T+ e÷s¡TÃø√ø£b˛‘˚ yêfi¯fl ìC≤sTTrì X¯+øÏ+#·e\dæ
ñ+≥T+~. yêfi¯fl kÕ«s¡ú Á|üjÓ÷»q+ ø√dü+ ø£|ü≥Hê≥ø£e÷&ÉT‘·THêïs¡ì
ìsêΔ]+#·e\dæ ñ+≥T+~. e÷]ÿ ‡düTº $X‚w¢ ≈ü î£ ì $X‚w¢ Dü ≤Áø£eT+˝À ø=ìï yÓTs¡T|ü⁄
yêø±´\T nÁ|üjT· ‘·ï+>± ekÕÔsTT. X‚ùw+Á<ä nC≤„Hêìï $X‚w¢ dæ ÷ü Ô u≤\>√bÕ˝Ÿ
n+{≤&ÉT ªª#·]Á‘·‘√ |üsê∫ø±˝≤&˚ Vü≤≈£îÿ me]ø° ˝Ò<Tä μμ (ø£$ùdq e÷ìô|kò ˛º`
ˇø£ |ü]o\q) á yêø£´+ Á|ü|+ü #·+˝À n+<ä]ø° e]Ô+#˚ ôV≤#·Ã]ø£.
ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄ Ä<ÛTä ìø£ kÕVæ≤‘·´+˝À ˇø£ Á|üã\ $ø±dü
X¯øÏÔ. ùV≤‘·Tyê<ä, $C≤„qXÊg, yêeT|üø£å, $|ü¢euÛ≤yê\øÏ >∑+;Ûs¡yÓTÆq $düÔè‘·
Á|ü‹ì~Û. u≤\>√bÕ˝Ÿ ªj·TT<äΔ dü+düÿ è‹øÏ n<ä›+ |ü{Ïºq ø£<∏ä\Tμ, ªkÕe÷õø£
yêÚ≤´‘· ø=&Ée{Ï>+∑ {Ï ≈£î≥T+ãsêe⁄μ nH˚ s¬ +&ÉT yê´kÕ\T ø=.≈£î. kÕVæ≤‘ê´ìï
$X‚w¢ dæ ÷ü Ô sêXÊ&ÉT. ø=.≈£î. kÕVæ≤‘ê´ìï #ê]Á‘·ø+£ >± kÕe÷õø£+>± $X‚w¢ +æ #·&+É
ø£w‘ºü s· y¡ TÓ qÆ |üì. u≤\>√bÕ˝Ÿ á ø£syÔ¡ ê´ìï düT\uÛ+Ñ >± ìs¡«Væ≤+#ê&ÉT. yÓTT<ä{Ï
yê´dü+ ø£<\ä∏ MT<ä, s¬ +&√yê´dü+ yê´kÕ\MT<ä $X‚w¢ Dü . ªªdüeTø±©q düe÷»+˝À
edüTqÔ ï e÷s¡TŒ\qT, #·]Á‘ê‘·àø£yTÓ qÆ |ü]D≤e÷\qT, Ä es¡eÔ ÷q+˝À >√#·]+#˚
uÛ$Ñ wü´‘·TqÔ T, Ä ‘·s+¡ yê]ø° ‘·sT¡ yê‹ ‘·sê\ yê]ø° ø£fifl¯ ≈£î ø£{qºÏ ≥Tº #·÷|æ+#˚
s¡#·q >=|üŒ s¡#·qμμ kÕVæ≤‘ê´ìøÏ u≤\>√bÕ˝Ÿ #˚dæq á ìs¡«#·q+ ø£+fÒ
XÊÁd”j Ô T· yÓTqÆ ìs¡«#·q+ ø£ì|æ+#·<Tä , kÕVæ≤‘ê´ìï $|ü⁄\+>± n<Û´ä j·Tq+ #˚dqæ
$X‚w¢ Dü ≤ |ò*ü ‘·yT˚ á ìs¡«#·q+. ≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<˝ä∏ À¢ ∫Á‹+∫q á X¯‘êã›|⁄ü
eT÷&Ée, Hê\Ze <äXÊã›|ü⁄ |ü≥ºD eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ J$‘ê˝À¢ì e÷s¡TŒ˝À¢ ˇø£
Á|ü<ÛëqyÓTÆq n+XÊìï u≤\>√bÕ˝Ÿ nkÕ<Ûës¡D HÓ’|ü⁄D´+‘√ $X‚¢wæ+#ê&ÉT.
≈£î≥T+ãsêe⁄ ø£<˝ä∏ À¢ ô|≥Tºã&ç<ëØ Ä]úø£ dü+øå√uÛ+Ñ e\¢ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ Á|ü»\T
|ü&çq ø£cÕº©ï, |ü≥ºD eT<Ûä´‘·s¡>∑‹ es¡Z+ s¡÷bı+<˚ Áø£e÷˙ï Ç+‘·es¡≈£î
332
e÷]ÿ ‡düTº $eTs¡Ù≈£î\T $X‚w¢ +æ #ês¡T. u≤\>√bÕ˝Ÿ Äø±sêìï n~Û>$∑ T+∫ Ç+ø±
kÕsê+X¯|⁄ü ˝À‘·T˝À¢øÏ yÓ[fl eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ˝À ø=.≈£î. ∫Á‹+∫q #ê]Á‘·ø£ #·\Hêìï
yÓ*øÏrXÊ&ÉT. yÓTT<ä{,Ï s¬ +&Ée Á|ü|+ü #· j·TT<ëΔ\ düeTj·T+˝À #ê]Á‘·ø£ ÄeX¯´ø£‘·
e\¢ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ qT+∫ |ü⁄{Ïqº \+ô|Hé ã÷s¡Ty® êes¡Z |ü⁄≥Tºøq£ T ø=.≈£î. ∫Á‹+∫q
rs¡Tì u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚w¢ +æ ∫ kÕú|+æ #ê&ÉT. düà>∑s¢ q¢¡ ÷, q\¢ãC≤s¡T #·Áø£es¡T©Ô ï
\+ô|Hé ã÷s¡Ty® ê es¡+Z >± uÛ≤e˙ø£]+∫+~ e÷y√. ªø=‘·Ô J$‘·+μ˝À $sƒ˝¡ Ÿ
ø£<ä∏ e÷sYÿ ‡ #Ó|Œæ q #Ó|ü \ <äTø±D+yê&ç ø£<ìä∏ C≤„|øü +£ #˚dTü +Ô ~. #Ó|ü \ø=≥Tº
~yêfi≤rùdÔ ‹]– &ÉãT“ dü+bÕ~+∫ m˝≤ nsTTHê ø=≥Tºô|{≤º\H˚ ñ<˚X› +¯ ‘√
ˇø£&TÉ #Ó|ü \ bòÕ´ø£Øº ˝À ø±]à≈£î&ÉT>± #˚] ‘√{Ïø±]à≈£î\‘√ ø£\eø£, ∫e]øÏ
ø=≥Tºô|≥º&+É kÕ<Û´ä +ø±<äì ‘Ó*dæ ø±]àø°øs£ D¡ + bı+<äT‘ê&ÉT. ≈£î≥T+ãsêe⁄
ø£<˝ä∏ À¢ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ @s¡Œ&É≥+, eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ qT+N \+ô|Hé ã÷s¡Ty® ê es¡+Z
|ü⁄≥º&+É e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ Á>±MTD s¬ ‘’ ê+>∑+ qT+∫ ø±]àø£es¡+Z @s¡Œ&É{≤ìï ≈£L&Ü
u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚w¢ +æ #ê&ÉT.
≈£î≥T+ãsêe⁄ yê´kÕ\MT<ä u≤\>√bÕ˝Ÿ yê´dü+ ø=.≈£î. yê´kÕ\MT<ä
nH˚øe£ T+~øÏ e⁄qï ndüŒwüº dü+<˚V‰ü ìï ìeè‹Ô #˚dTü +Ô ~. Çø£ÿ&É u≤\>√bÕ˝Ÿ
ø=.≈£î. yê´kÕ˝À¢ì edüTeÔ ⁄ì e÷Á‘·yT˚ ø±ø£ yê´dü ìsêàD dü«uÛ≤yêìï $X‚w¢ +æ #ê&ÉT.
ø=.≈£î. yê´kÕ˝À¢ì ìsêàD •˝≤Œìï $X‚w¢ +æ #·e\dæq nedüsêìï >∑T]Ô+#·&yÉ T˚
u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|ü‘˚´ø£‘·. n~ ø=.≈£î. n_Ûe÷q bÕsƒ¡≈£î\øÏ ˇø£ düeTdü´>±H˚
e⁄+~. ˇø£ <äè>∑+XÊìï |ü]o*+#·&+É ˝À |ü⁄Hê~ qT+∫ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ Á|üj÷· D+
#ÓjT· ´&É+, ñ|ü]‘·\+ qT+∫ |ü⁄Hê~øÏ Á|üj÷· D+ #ÓjT· ´&É+ s¬ +&É÷ >∑‹‘·sÿ¡ +
ÄyÓ÷~+#˚ e÷sêZ˝.Ò s¬ +&√e÷s¡+Z m≈£îÿe Á|üj÷Ó »qø£sy¡ TÓ qÆ <˚ø±˙, øÏw¢ yºü TÓ qÆ
e÷s¡+Z . ø=.≈£î. ‘·q yê´kÕ˝À¢ ñ|ü]‘·\+ qT+∫ |ü⁄Hê~øÏ >∑$T+#˚ e÷sêZìï
nqTdü]+∫q $<ÛëHêìï u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚w¢ +æ #ê&ÉT. á $X‚w¢ Dü ì yÓTT<ä≥ #˚d+æ ~
u≤\>√bÕ˝Ò. ªªe÷]ÿ ‡düTº dæ<ëΔ+‘· bÕ]uÛ≤wæø£ #·Á{≤ìøÏ nr‘·+>±μμ ≈£î≥T+ãsêe⁄
e÷]ÿ ‡C≤ìï #Ó|Œü &ÜìøÏ #˚dqæ Á|üjT· ‘·ï+˝À <Ûqä , s¡TD≤+XÊ*ï n+#·Hêy˚d,æ
e÷]ÿ ‡ùd‘º s· T¡ ˝À¢ $|üe¢ kÕVæ≤‘·´+|ü≥¢ n_ÛsT¡ ∫ì ô|+#·&ÜìøÏ #˚dqæ Á|üjT· ‘êïìï
$e]+#ê&ÉT. e÷]ÿ ‡düT\º T ø±ìyêfi¯ófl ≈£L&Ü ø=.≈£î.ì >ös¡$+#·&Üìø°, ã÷s¡Ty® ê
333
|üÁ‹ø£\T ø=.≈£î. yê´kÕ*ï $]$>± Á|ü#T· ]+#·&Üìø° ø±s¡D≤*ï Á|ü<]ä Ù+#ê&ÉT.
|ü⁄sêD≤\e+{Ï kÕVæ≤‘·´ Á|üÁøÏj·T˝À¢ì düe÷C≤ìï yêÚ≤´ì+#·&É+˝À
≈£î≥T+ãsêe⁄ XÊÁd”j Ô T· <äèø£Œ<∏ëìï u≤\>√bÕ˝Ÿ Á|üX+¯ dü˙j·T+>± $X‚w¢ +æ #ê&ÉT.
Á|ü»\≈£î Á|üjÓ÷»qø£s¡+ø±ì ‘·|ü&ÉT n_ÛÁbÕj·÷*ï $eT]Ù+∫
e´‹πsøÏ+#ê*, dü]jÓTÆ q n_ÛÁbÕj·÷*ï dü+s¡ø+åÏ #ê*. á |üì #ÓjT· ´&ÜìøÏ
$eTs¡Ù≈£îì˝À <ÛÓ’s¡´+, C≤Á>∑‘·Ô ¬s+&É÷ e⁄+&Ü*. @ $wüj·÷ìï
$X‚w¢ +æ #˚≥|ü&ÉsTTHê u≤\>√bÕ˝Ÿ e´øÏ‘Ô «· +˝À á <Ûs’Ó ´¡ +, á C≤Á>∑‘Ô· dæsú +¡ >±
ñ+{≤sTT. ø=.≈£î. ø£<˝ä∏ À¢, yê´kÕ˝À¢ ø=ìï <√cÕ\qT ≈£L&Ü u≤\>√bÕ˝Ÿ #ê˝≤
dü+j·TeTq+‘√ <ÛÓ’s¡´+>± #·÷|æ+#ê&ÉT. \+ô|Hé ã÷s¡TZyê esêZìï ø±˙
eTs=ø£esêZ˙ï ø±˙ ø=.≈£î. eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ ø£fifl¯ ‘√H˚ #·÷XÊ&ÉT. es¡bZ ˛sê≥+ rÁe+>±
˝Ò<Tä ø±ã{Ïº ø=.≈£î. kÕVæ≤‘·´+˝À J$‘êìï ø±]àø£es¡Z <äèø£Œ<∏+ä qT+∫ ø±ø£
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ <äèø£Œ<∏+ä qT+∫ #·÷&É{≤ìï düeT]ú+#·˝<Ò Tä . n˝≤+{Ï düeTs¡qú e\¢
≈£î≥T+ãsêe⁄øÏ »]π> y˚T\T @MT˝Ò<Tä . á eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ |ü]$T‘·T\ e\¢H˚
ø=.≈£î. XË*’ ˝À, ‘·sÿ¡ +˝À düeTdü´\øÏ |ü]cÕÿs¡ e÷s¡+Z #·÷|ü&+É ˝À rÁe |ü]$T‘·T\T
@s¡ Œ &Ü¶ j · T H˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ ìsêΔ s ¡ D dü ] jÓ Æ T +<˚ . Ç~ ≈£ î ≥T+ãsêe⁄
kÕVæ≤‘·´+˝Àq÷, #ê˝≤es¡≈£î yê´kÕ˝À¢q÷ ø£ì|æ+#˚ ˝À|üy˚T. e÷]ÿ ‡düTº
bÕ]uÛ≤wæø£ #·Á≥+ ˝Ò≈î£ +&Ü eTs=ø£ uÛ≤wü˝À e÷]ÿ ‡»+ #Ó|‘æ ˚ ã÷s¡Ty® êes¡Z
eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ bÕsƒ≈¡ î£ \T e÷]ÿ ‡C≤ìï ÄyÓ÷~kÕÔsq¡ Tø√e&É+ ne÷j·Tø£‘«· +.
Ä |ü]uÛ≤wü˝À #·~y˚ #ê˝≤eT+~ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ yêfi¯ófl e÷]ÿ ‡düT\º T nj·÷´s¡T.
uÛÖ‹ø£ ÄeX¯´ø£‘· qT+∫ e÷s¡TŒ\T ekÕÔsTT ø±˙ eTq uÀ<Û˝ä À¢ì ‘˚&Ü\e\¢
sêe⁄. $kÕÔsy¡ TÓ qÆ $wüjT· $X‚w¢ Dü #ÓjT· ´≈£î+&Ü #ê]Á‘·ø£ <äèø£Œ<∏+ä ‘√ sêdæHê
yê´kÕ˝À¢ ‘·sÿ¡ + $T–* #·]Á‘· b˛‘·T+~. ‘·sÿ¡ + ≈£L&Ü #·]Á‘· qT+#˚ |ü⁄&ÉT‘·T+~.
á ø±s¡D+e\¢ u≤\>√bÕ˝Ÿ #Ó|Œæ q≥T¢ ø=.≈£î. yê´kÕ˝À¢ ne>±Vü≤Hê ˝À|ü+
˝Ò<äT ø±˙ ‘·s¡ÿ˝À|ü+ e⁄+~. á yê´kÕ˝À¢q÷ ªª#·÷&É&ÜìøÏ Á|ü<Ûëq+>±
ø£ì|æ+#˚$ ìC≤ìøÏ #·]Á‘· <äèwæ˝º À Á|ü<ëÛ q+ ø±ø£b˛e#·TÃμμ, ªª#·]Á‘· >∑T]+∫
XÊÁd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·&É+ H˚s¡TÃ≈£î+fÒ ‘·øÏÿq nìï $wüj·÷\ >∑T]+∫
XÊÁd”Ôj·T+>± Ä˝À∫+#·>∑\T>∑T‘ê+μμ e+{Ï u≤\>√bÕ˝Ÿ eTTÁ<ä yêø±´\T
ñHêïsTT.
334
‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À Ç{°e\ ˇø£ <Û√s¡D>Ï ± edüTqÔ ï ≈£îVü≤Hê yÓC’ ≤„ìø£
qe\˝À¢ì ≈£îVü≤Hê \ø£Då ≤*ï u≤\>√bÕ˝Ÿ $C≤„q XÊÁkÕÔ*ï Á|üe÷D+>± #·÷|æ
#êeu≤<ë&ÉT. yÓC’ ≤„ìø£ qe\*ï e´‹πsøÏ+#·e\dæq nedüs+¡ me]ø° ˝Ò<Tä .
ø±˙ yÓC’ ≤„ìø£ qe\\ ù|s¡T‘√ eT÷&ÛÉ $XÊ«kÕ*ï XÊg dü‘ê´\T>± Á|ü#ês¡+#˚ùd
<äTwüÁº |üjT· ‘êïìï n]ø£≥øº b£ ˛e&É+ kÕ+düÿ è‹ø£ H˚s+¡ ne⁄‘·T+~. nC≤„q qe˝≤
s¡#s· TT‘·˝À¢ yÓTTq>±&Óq’ j·T+&ÉeT÷] Mπs+Á<äHê<∏é qe\˝À¢ì XÊÁd”j Ô T· nC≤„Hêìï
u≤\>√bÕ˝Ÿ ã\yÓTÆq Á|üe÷D≤˝ÀÔ ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. Mπs+Á<äHê<∏é ãVüQeTTK
nC≤„Hêìï, ø£|≥ü ‘ê«ìï ãVæ≤s¡‘Z +· #˚XÊ&ÉT. á qe\*ï yÓC’ ≤„ìø£ qe\\T
n+≥Tqï ô|<ä›eTqTwüß*ï uÀqT˝À ì\u…{Ïº Á|ü•ï+#ê&ÉT. düe÷<Ûëq+
#Ó|üø√e\dæq u≤<Ûä´‘· yêfi¯fl<˚. ªªsê$XÊÁdæÔ s¡#·q˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+μμ
yê´dü+˝À sê$XÊÁdæÔ kÕVæ≤‘·´+˝À ã÷s¡Ty® ê sêC≤´+>∑ j·T+Á‘·+ \+ô|Hé esêZ*ï
ùd|ò”º yê\T«˝≤ ñ|üjÓ÷–+#·T≈£îH˚ rs¡Tì ∫Á‹+#˚ $<Ûëìï u≤\>√bÕ˝Ÿ
kÕe÷õø£+>± $X‚¢wæ+#ê&ÉT. sêC≤´+>∑ j·T+Á‘· dü«uÛ≤yêìï b˛©düT\÷
y˚TõÁùd≥º T\÷ \+ô|Hé esêZ\q÷ Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì sê$XÊÁdæÔ $e]+∫q
n+XÊ*ï u≤\>√bÕ˝Ÿ ø£<\ä∏ , qe\\ ˝À‘·T˝À¢øÏ yÓ[fl ìs¡÷|æ+#ê&ÉT.
ªn‘·&TÉ `ÄyÓT`C≤rjÓ÷<äéT+μ nH˚~ á yê´kÕ˝À¢ ∫e] yê´dü+. Ä
eT<Û´ä nœ\uÛ≤s¡‘· kÕúsTT˝À $X¯«$<ë´\j·T ñbÕ<Û´ä ≈£îå \ düe÷y˚X+¯ »]–+~.
Ä düe÷y˚X+¯ ˝À $<ë´s¡T˝ú À¢ ô|#·TÃô|]–b˛‘·Tqï Áø£eT•ø£Då ≤ sêVæ≤‘ê´ìï m˝≤
|ü]wüÿ]+#ê*? nH˚~ #·sÃ¡ ˙j·÷+X¯+. $<ë´s¡T\ú ˝À C≤rjÓ÷<äéT+ MT<ä
uÛøÑ ÔÏ ô|+∫‘˚ Áø£eT•ø£Då edüT+Ô <äì n_ÛÁbÕj·T|ü&Ü¶sT¡ . n+fÒ eTs=ø£ Á|üe÷<ä+
sêuÀ‘·T+<äqïe÷≥. Ç|üŒ{Ïø° $<ë´s¡T\ú øπ ø±ø£ ô|<ä› ô|<ä› |ü+&ç‘· y˚T<Ûëe⁄\πø
C≤rjÓ÷<äéT+MT<ä XÊÁd”j Ô T· yÓTqÆ yêdüeÔ <äèø£Œ<∏+ä ˝Ò<Tä . C≤rjÓ÷<äéT+ n+fÒ
ø±+Á¬>düT bÕØº ø±s¡´Áø£e÷\T>±, C≤rjÓ÷<äéT Hêj·Tø£‘·«+ n+fÒ >±+BÛ
eTVü‰‘·Tà&ÉT>± n~Ûø±]ø£+>± Á|üC≤u≤VüQfi¯´+˝À ≈£L&Ü n~Ûø±s¡esêZ\ yês¡T
Á|ü#ês¡+ #˚XÊs¡T. Ç|ü&É÷ ns¡TDYXÖ], noXŸq+~, ø±¢&é n\«Ødt\T Ç+ø±
eTT+<äT≈£î b˛sTT C≤rjÓ÷<äéT+˝À ø±+Á¬>dtbÕØº ‘·|Œü eT] @ X¯ø˝ÔÏ <Ò ˙ä ,
>±+BÛ øπ e\+ C≤rjÓ÷<äéT Hêj·T≈£î&˚ø±ø£ áHê{Ï uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· ,
335
Ä]úø£, kÕe÷õø£, kÕ+düÿ è‹ø£ düeTdü´\øÏ >±+BÛ uÀ<Ûä˝Ò |ü]cÕÿsê\˙,
e÷]ÿ ‡»+ e+{Ï $<˚o dæ<ëΔ+‘ê*ï ìsêø£]+#ê\˙ Á|ü#ês¡+ #˚dTü HÔ êïs¡T. á
‘·|ü &ÉT Á|ü#êsêìï $X‚w¢ +æ ∫ m<äTs√ÿe&É+ ø√düyT˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ á yê´dü+
sêXÊ&ÉT. ñ|üŒ\ \ø£àå D sêe⁄ n‘·&TÉ `ÄyÓT qe\˝Àì XÊÁd”,Ô XÊ+‘·, ‘·~‘·s¡
bÕÁ‘·*ï Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì C≤rjÓ÷<äéT ø±\+˝Àì nH˚ø£ #ê]Á‘·ø±+XÊ*ï
u≤\>√bÕ˝Ÿ $X‚¢wæ+#ê&ÉT. ˇø£<ëì MT<ä ‘·|ü&ÉT n_ÛÁbÕj·T+ ãVüQfi¯
Á|üC≤_ÛÁbÕj·T+>± ñqï|ü&ÉT <ëìï m<äTs=ÿì dü]jÓTÆ q n_ÛÁbÕj·T+ ø£*–+#·&+É
#ê˝≤ ø£w+ºü . á ø£w‘ºü s· y¡ TÓ qÆ ø±sê´ìï á yê´dü+˝À u≤\>√bÕ˝Ÿ dü÷\ú +>±
nsTTHê ìs¡«Væ≤+#·>∑*>±&ÉT. øÏ«{Ÿ Ç+&çj·÷ ñ<äéT+˝À ø£eT÷´ìdüTº\
$Á<√Vü‰ìï Á|ü#ês¡+ #˚dTü qÔ ï ns¡TDY XÖ] yê<äq\≈£î ÄHê{Ï yêdüeÔ |ü]dæ‘ú T· \
qT+∫ düe÷<Ûëq+ #ÓbÕŒ&ÉT. ñ|ü dü‘ê´Á>∑V≤ü + qT+∫ øÏ«{Ÿ Ç+&çj÷· es¡≈L£
>±+BÛ Ç∫Ãq ø±s¡´Áø£e÷˝À¢ <√|æ&û esêZ\ |ü]$T‘·T*ï $X‚w¢ +æ #ê&ÉT. ÄHê{Ï
<Ûìä ≈£î\÷ eT<Û´ä ‘·s>¡ ‹∑ yêfi¯Sfl >±+BÛ ø±s¡´Áø£e÷\øÏ m{≤¢ Á|ü‹düŒ+~+#ês√
qe\ Ä<Ûës¡+>± düùV≤‘·Tø£+>± ìs¡÷|æ+#ê&ÉT. k˛wü*düT,º ø£eT÷´ìdüTº uÛ≤yê\
qT+∫ |ü⁄{Ïqº s¬ ‘’ ê+>∑, ø±]àø£ es¡Z b˛sê{≤©ï, Ä b˛sê{≤\|ü≥¢ >±+BÛ
<äèø£Œ<∏ë˙ï ÄHê{Ï #·]Á‘·˝ÀøÏ yÓ[fl ì\ã&ç #ÓbÕŒ&ÉT. ªªø±+Á¬>düT nH˚ ÁãVü≤à≈£î
<Ûäì≈£î\T yÓHÓïeTTø£, >∑T+&Ó, yÓT<ä&ÉT nsTT‘˚ ô|{° ã÷s¡T®yêes¡Z+ ø±fi¯Sfl,
bÕ<ë\T, n+‘·sê‘·àμμ. Ç|üŒ{Ïøπ ø±+Á¬>düT bÕØº mìïkÕs¡T¢ #·∫ÃHê ã‘·T≈£î‘·÷H˚
ñ+~. >±+BÛsTT»+ nqã&˚~ ˇø£ |ü⁄sêD+>± <˚Xy¯ ê´|ü+Ô ne⁄‘·÷H˚ ñ+~
Á|ü»˝À¢ Á|ü#ês¡+ nsTT ñqï nã<ëΔ\ |ü⁄Hê~MT<ä. uÛ≤s¡‘· <√|æ&eû sêZ\÷,
ñuÛj Ñ T· kÕÁe÷»ýê<äT\÷ á |ü]dæ‹ú øÏ ø±s¡D+. Bìï ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e&ÜìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ <äèø√ÿD≤ìï u≤\>√bÕ˝Ÿ XÊÁd”j Ô T· +>± Á|ü‹bÕ~+#ê&ÉT. yÓTT‘·+Ô >±
á yê´kÕ˝À¢ kÕVæ≤‘·´+ qT+∫ #·]Á‘·ì m˝≤ ne>±Vü≤q #˚dTü ø√e#·TÃH√
u≤\>√bÕ˝Ÿ #ê]Á‘·ø+£ >±, kÕe÷õø£+>± $X‚w¢ +æ ∫ #·÷|æ+#ê&ÉT. Ç<˚ eTq
kÕVæ≤‘·´ $eTs¡Ù≈£î\T nqTdü]+#·e\dæq XÊÁd”j Ô T· |ü<‹Δä .
nsTT‘˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ yê´kÕ˝À¢ ø=ìï eTÚ*ø£ uÛ≤eq\ $wüjT· +˝À ‘ê‹«ø£
düŒwü‘º · ˝Ò<Tä . á ˝ÀbÕ*ï dü÷∫+#·≈î£ +&Ü e~*ô|≥º&+É u≤\>√bÕ˝Ÿ |ü≥¢
n|üsê<Û+ä #˚dqæ ≥Tº ne⁄‘·T+~. ªªñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ düe÷C≤ìøÏ |ü⁄Hê~. n~
336
kÕe÷õø£ |ü<ës¡+ú . Ä |ü<ës¡+ú qT+&ç |ü⁄fÒº #Ó‘’ q· ´+ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+μμ.
ªªñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+#˚‘· ìs¡sí TT+#·ã&˚ s¡+>∑+˝À ø£fi¯ ˇø£ uÛ≤>∑+.μμ Ç‘ê´~ ñ‘·Œ‹Ô
X¯≈£îÔ\÷, ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\÷ ø£*ùd ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+ ne⁄‘·T+~. uÛÑ÷$T,
bòÕ´ø£Øº , s¬ fi’ ó¯ fl e+{Ï ñ‘·Œ‹Ô X¯≈î£ \Ô T |ü⁄Hê~˝À uÛ≤>∑+ ø±e⁄. |üì dü+ã+<Ûë\÷,
j·÷»e÷q´ dü+ã+<Ûë\÷ ø£*dæq ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë˝Ò |ü⁄Hê~. Ädæ,Ô |ü+|üø+£ ,
e÷s¡ø+£ , $ìjÓ÷>∑ dü+ã+<Ûë\T yÓTT‘·+Ô |ü⁄Hê~. ñ‘·Œ‹Ô $<ÛëHêìï |ü⁄Hê~
nq≈£L&É<äT.
ªªˇø£ ì]›wºü uÛÖ‹ø£ dü«s¡÷|ü+ (ñ‘·Œ‹Ô $<Ûëq+) >∑\ düe÷»+ ‘·qqT
>∑T]+∫ ‘êqT #˚dTü ≈£îH˚ }Vü≤, Ä˝À#·q, <äsÙ¡ q+ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+μμ á
ìs¡«#·q+˝À ø=~›>± ‹s¡ø±düT ñ+~. ‘·qqT >∑T]+∫ ‘êqT #˚dTü ≈£îH˚ }Vü‰<äT*ï
kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ nq&É+˝À düe÷»+ ‘·q+‘·‘êqT ˇø£ düŒ èVü≤‘√ }Vü‰<äT\T
#˚dTü +Ô <äH˚ ns¡+ú edüT+Ô ~. ˇø£ eTìwæ ‘·qqT >∑T]+∫ ‘êqT @eTqT≈£î+{≤&√
<ëìï Ä<Ûës¡+>± #˚dTü ø=ì n‘·ìMT<ä ìs¡j í ÷· \≈£î sê˝Ò+. kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+
nsTTHê n+‘˚. kÕe÷õø£ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\e\¢ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ edüT+Ô ~.
á #Ó‘’ q· ´+>∑\ kÕe÷õ≈£î\øÏ Ä #Ó‘’ q· ´+ dü«uÛ≤e+ ‘Ó\TdüT+Ô <äì K∫Ã‘·+>±
#Ó|Œü ˝Ò+. ªªme&çø° kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ e⁄+&É<Tä . ‘·q kı+‘· #Ó‘’ q· ý˚T e⁄+≥T+~μμ
kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ n+fÒ düe÷»+˝Àì e´≈£î\Ô øÏ ñ+&˚ #Ó‘’ q· ý˚T. e´≈£î\Ô ≈£î
ø±ø£ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ Ç+ø£ mø£ÿ&É e⁄+≥T+~? e´øÏÔ #Ó‘’ H· ê´ìï |ü]o*+#˚
|ü<äΔ‹ì u≤\>√bÕ˝Ÿ dü]>±ZH˚ #ÓbÕŒ&ÉT. ø±˙ e´≈£îÔ\+<ä] kı+‘· #Ó’‘·q´+
ˇπø$<Ûä+>± e⁄+≥T+<äì #Ó|üŒ&É+ ‘·|ü. nuÛÑT´<äj·T ø±eTT≈£î&çøÏ ñ+&˚
#Ó‘’ H· ê´ìø° Á|ü>‹∑ ìs√<Û≈ä î£ &çøÏ e⁄+&˚ #Ó‘’ H· ê´ìøÏ düŒwü+º >± ‘˚&Ü e⁄+≥T+~.
düe÷» |ü⁄s√>∑eTq dü÷Á‘ê\T ‘Ó*dæq uÛÖ‹ø£yê~ø° ‘·q #Ó’‘·Hê´ìøÏ ñ+&˚
uÛÖ‹ø£ ø±s¡D≤\T ‘Ó*j·Tì uÛ≤eyê~ø° #Ó‘’ q· ´+˝À ‘˚&Ü ñ+≥T+~. >ö‘·eT
ãT<äTΔ&çøÏ, kÕ+KT´\øÏ, #êsê«≈£î\øÏ ñ+&˚ #Ó’‘·Hê´ìø° X¯+ø£s¡T&çøÏ, |üPs¡«
MTe÷+düyê<äT\øÏ ñ+&˚ #Ó‘’ q· ´+ ˇø£{Ï ø±<äT. es¡Z düe÷»+˝À uÛ≤eC≤\
ø£s¡Ô\+<ä]ø° ‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+ ñ+≥T+~. ªªuÛ≤eC≤\+ (idealogy) nH˚~
Ä˝À#·Hê|üsT¡ &ÉT nqã&˚yê&ÉT #Ó‘’ q· é+‘·+>± kÕ~Û+#˚<.˚ ø±˙ á #Ó‘’ q· ´+
337
‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+μμ (@+¬>˝Ÿ‡). ø±ã{Ïº kÕe÷õø£ |ü⁄s√>∑eTqdü÷Á‘ê\T
‘Ó*dæqyê&çø,Ï #Ó‘’ q· ´+ uÛÖ‹ø£ J$‘·+‘√ ìs¡sí TT+#·ã&ÉT‘·T+<äì ‘Ó*dæqyê&çøÏ
e÷Á‘·yT˚ kÕe÷õø£ #Ó‘’ q· ´+ ñ+~ nì n+{≤+. n+fÒ Ä e´øÏøÔ Ï düe÷C≤ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q yêdüeÔ #·\q dü÷Á‘ê\ |ü]C≤„q+ ñ+<äì ns¡+ú . kÕe÷õø£
#Ó‘’ q· ´+ ñqïyê&çøÏ es¡Z #Ó‘’ q· ´+ ≈£L&Ü ñ+≥T+~. es¡eZ TTÁ<ä ˝Òì kı+‘·
#Ó‘’ q· ´+ me&çø° ñ+&É<Tä .
#Ó‘’ H· ê´ìï #ê]Á‘·ø+£ >±, kÕe÷õø£+>± $X‚w¢ +æ #·&ÜìøÏ e÷sYÿ ‡ @+¬>\T‡
nH˚ø£ dü+<äsê“¤\˝À #Ó|Œæ q uÛ≤eC≤\+ (idealogy), ‘·|ü &ÉT #Ó‘’ q· ´+ (false
consciousness) nH˚ uÛ≤eHê Äj·TT<Ûëìï u≤\>√bÕ˝Ÿ e~˝ÒXÊ&ÉT. ÁX¯eT
$uÛ»Ñ qe\¢ #Ó‘’ q· ´+ <ëì yêdü$Ô ø£‘· qT+∫ $&çe&ç dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô ÁuÛeÑ Tì
ø£*–düTÔ+<ä˙, <ëìqT+∫ ‘·|ü&ÉT #Ó’‘·q´+, uÛ≤eC≤\+ |ü⁄≥Tºø=#êÃj·Tì
e÷sYÿ ‡, @+¬>˝Ÿ‡ yÓTT<ä{qÏ T+N ∫e]<ëø£ mH√ï |ü<‘Δä T· \˝À $e]+#ês¡T.
u≤\>√bÕ˝Ÿ e+{Ï #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚w¢ ≈ü î£ &çøÏ Ç~ XÊÁd”j Ô T· yÓTqÆ Äj·TT<Û+ä .
á Äj·TT<Ûëìï <Û]ä +#·øb£ ˛e&É+ e\¢H˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ ªªñ|ü]‘·˝≤ìøÏ |ü⁄Hê~
qT+&ç kÕù|ø£yå TÓ qÆ kÕ«‘·+Á‘·´+ ñ+<äì e÷]ÿ ‡»+ n+≥T+~μμ nì #ÓbÕŒ&ÉT.
e÷]ÿ ‡»+ ñ|ü]‘·˝≤ìøÏ dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹ìÔ ø±˙ kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹ìÔ
ø±˙ ÄyÓ÷~+#·<äT. ô|’>± e÷sYÿ ‡ @+¬>\T‡ Bìì ˝À‘·T>± #·]Ã+∫
ìsêø£]+#ês¡T. kÕVæ≤‘·´+ e+{Ï ñ|ü]‘·\ n+XÊ\øÏ kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô
ñ+<äì ]$»ìdüTº\T Á|ü#ês¡+ #˚düTÔHêïs¡T. Ä+‘·s¡+–ø£+>± ÄBÛq+>±
ñ+&É≥+ (internal dependence), u≤Vü≤´+>± dü«‘·+Á‘·+>± ñ+&É≥+ (external
independence) kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô nì ]$»ìdüT\ º n_ÛÁbÕj·T+. ˇø£
ñ|ü]‘·\ n+X¯+ n+≥÷ ˝Ò<Tä . @ ñ|ü]‘·\ n+X¯yTÓ HÆ ê <ëì |ü⁄≥Tºø˝£ À,
n_Ûeè~Δ˝À, kÕe÷õø£ yê´bÕsêìï ìs¡«Væ≤+#·&+É ˝À |ü⁄Hê~, Ç‘·s¡ ñ|ü]‘·\
n+XÊ\‘√ >∑‹‘ê]ÿø£+>± n$uÛ≤»´+>± ñ+≥T+~. n˝≤ ø±≈£î+&Ü ñ|ü]‘·\
n+XÊìøÏ ndæ‘Ô «· + ˝Ò<Tä . ˇø£ ñ‘·Œ‹Ô dü+ã+<Ûë\T>∑\ düe÷»+˝À sê»ø°jT· ,
Ä]úø,£ ‘ê‹«ø£, Hê´j·TXÊg, HÓ‹’ ø£ uÛ≤yê\T ø£*dæ ñ+&˚ kÕe÷õø£ J$‘·+˝À
n$uÛ≤»´ uÛ≤>∑+>± ñ+&˚ s¡#s· TT‘· s¡#q· #˚kÕÔ&TÉ . ‹]– n˝≤+{Ï yÓTT‘·+Ô
338
düe÷»+˝À, kÕVæ≤‘·´+ ‘·q yê´bÕsêìï ìs¡«Væ≤düT+Ô ~. BH˚ï >∑‹‘ê]ÿø£ uÛÖ‹ø£
yê<ä dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ôyê<ä+ n+{≤s¡T. Ç~ |òüP´&É˝Ÿ, ã÷s¡T®yê dü«‘·+Á‘·
Á|ü‹|ü‹yÔ ê<ë©ï, ]$»ìdüT\º kÕù|ø£å dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹Ô yê<ë˙ï ìsêø£]düT+Ô ~.
kÕVæ≤‘·´+ düe÷C≤ìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~ nH˚ n+X¯+ MT<ä u≤\>√bÕ˝Ÿ
$es¡D dü]>±Z˝Ò<äT. ªªC≤\s¡¢ bÕ≥qT C≤\s¡¢ uÛ≤wü˝À sêdæ yê] u≤D°˝ÀH˚
bÕ&ç‘˚ n~ yê] J$‘êìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~μμ (ù|. 7)
Ç~ <äsŒ¡ D Á|ü‹_+ã dæ<ëΔ+‘·+ø±ì >∑‹‘ê]ÿø£ Á|ü‹_+ã dæ<ëΔ+‘·+
ø±<äT. u≤\>√bÕ˝Ÿ #Óù|Œ~ n<ä+› ˝À Á|ü‹_+ã+ ˝≤+{Ï~. n˝≤+{Ï Á|ü‹_+ã+
e\¢ @ Á|üj÷Ó »qeT÷ HÓsy¡ s˚ <¡ Tä . ndü\T eTìwæ, n+<äT˝Àq÷ ø£$ n<ä+› ˝À˝≤
Á|ü‹_+_+#·Tø√&ÉT. ˇø£ <äèø£Œ<∏+ä qT+∫ C≤\s¡¢ bÕ≥qT C≤\s¡¢ uÛ≤wü˝À sêdæ
yê] u≤D°˝À bÕ&ç‘˚ n~ yê] J$‘êìï Á|ü‹_+_düT+Ô ~ nì sêj·÷*. á
Á|ü‹_+ã dæ<ëΔ+‘·+ e÷]ÿ ‡düTº C≤„qdæ<ëΔ+‘·+˝À n‹ø°\ø£yTÓ qÆ n+X¯+. á
‘ê‹«ø£ ˝ÀbÕ\ Á|üu≤Û e+ á Äs¡T yê´kÕ\˝Àq÷ ñ+~. nsTT‘˚ u≤\>√bÕ˝Ÿ
á ˝ÀbÕ*ï n∫s¡ø±\+˝À n~Û>$∑ T+#·>\∑ &ÉT. n‘·ì Ä˝À#·q\øÏ #ê˝≤ y˚>+∑
ñ+~. e÷y√ Ä˝À#·Hê $<Ûëq+ yÓ\T>∑T˝À #ê]Á‘·ø£ kÕe÷õø£ $X‚w¢ ≈ü î£ &ÉT>±
Ç+ø± mH√ï $wüj÷· *ï u≤\>√bÕ˝Ÿ kÕ~Û+#·>\∑ &ÉT.
31 »qe] 1986
339

Sahityam Pai Balagopal

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Sahityam Pai Balagopal

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sahityam Pai Balagopal

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

s¡÷|ü+`kÕs¡+

ôV’≤<äsêu≤<é ãTø˘ Á≥düTº

ø£$ùdq e÷ìô|òk˛º ` ˇø£ |ü]o\q

bÕÁNq uÛ≤s¡‘· n\+ø±]≈£î\≈£î, bÕXÊÃ‘·´ kÕVæ≤‘·´ dæ<ëΔ+‘·øs£ \Ô¡ ≈£î,

düè»q, ôdô|º+usY 1981

ª≈£î≥T+ãsêe⁄ kÕVæ≤‘·´+μ yÓTT<ä{Ï dü+|ü⁄≥+ ($XÊ˝≤+Á<Ûä Á|ü#·Ts¡D\T) ˝Àì ø£<∏ä\ô|’

sê$XÊÅdÔæ s¡#q· ˝À¢ sêC≤´+>∑ j·T+Á‘+·

ns¡TD‘ês¡, Ä>∑düTº`nø√ºãs¡T 1982

ns¡TD‘ês¡, @Á|æ˝Ÿ 1985

XÊ+‘·+≈£L XÊÅdæÔø° ô|[ﬂ b|ü⁄Œ&ÉsTT+~? \ø£å àDsêe⁄>±s¡T bø£ÿ&Ü

n‘·&TÉ ` ÄyÓT, s¡#·q : ñ|üŒ\ \ø£åàDsêe⁄, Á|üC≤X¯øÏÔ Á|ü#·Ts¡D, 1952

$uÛ≤‘· dü+<Ûä´\T ‘Ó\T>∑T kÕVæ≤‘·´+˝À düe÷»+, dü+ : dæ.$. düTu≤“sêe⁄,

kÕ<Ûqä sêdæq sê>√ qe\≈£î eTT+<äTe÷≥>± u≤\>√bÕ˝Ÿ yÓTT<ä≥ á yê´kÕìï sêXÊs¡T.

$Tdæ‡+>¥ qe\ ∫© s¡#·sTT‘· @]j·T˝Ÿ &ÜsYŒ¤eTHé sêdæq ª~ $&√dtμ qe\≈£î ‘Ó\T>∑T

Á|üX¯ï\T, düe÷<ÛëHê\T ¬s+&É÷ *œ‘·|üPs¡«ø£+>± Ç∫Ãqy˚. Ç~ yÓTT<ä{Ï uÛ≤>∑+ e÷Á‘·y˚T.

Á|ü : k˛wü*»+, düeTdüe÷»+ nqï Ä<äsêÙ˝Ò dü+øå√uÛ+Ñ ˝À |ü&qç ø±\+˝À, Ä

düè»q, pHé 1983

forward the democratic revolution; the stress on tribal-non-tribal

Economic and Political Weekly, 24.7.1982

ideologies ('actually existing'!) worth respecting. Those were the

ideological anarchism cannot co-exist for long; sooner or later one

To those who were young in the fifties and sixties,

Economic and Political Weekly, 16.7.1983

Sri Sri, as President of the AP wing of the Civil Liberties Union

Economic and Political Weekly, 28.3.1987

of prison discipline, and neither for the prisoner’s political beliefs

Neither does blood flow nor tears

competent critic of poetry I would not venture to stake too much

fundamental freedoms of bourgeois civilisation, the exceptional

The Revolutionary Writers Association (RWA), better

Indian Literature, 2001

Ä˝À#·q\T sπ ø¬ ‹Ô+#˚ Ä˝À#·q\T

You might also like