SIDAAMU AFOO

Rosaanote Maxaafa
Tonnikki Ki le
Qixxeessaano, muccisaanonna

silanchimmate buuxaano: Filiphoos Reekkiso Tule

Gurum Tesfaye Aregga
Taaddese Kaffalle Nonne
Wondu Messele Abbebe

Misilete Ogeeyye: Taammiraat Taaffese Toshe

Shimellisi Amaya
Suudisaancho: Habtaamu Haylu Doorsiiso

Amaalaanonote Gaamo: Luter Baalcha Irrango

Matiwoos W/Giyorgis Sidoole

Itophiyu Federaalitte Dimokiraasitte Sidaamu Dagoomu Qoqqowu

Rippabilike Rosu Ministere Mootimma Rosu Biiro
Kuni maxaafi qixxaawinohu Itophiyu Federaalitte Dimokiraasitte Rippabilike Rosu
Ministerenna Sidaamu Dagoomu Qoqqowu Mootimma Rosu Biiro mittimmanniiti.

Konni maxaafiti hinkiilote qoosso © 2014 M.D Itophiyu Federaalitte Dimokiraasitte

Rippabilike Rosu Ministerenna Sidaamu Dagoomu Qoqqowu Mootimma Rosu
Biirote.

Itophiyu Federaalitte Dimokiraasitte Sidaamu Dagoomu Qoqqowu

Rippabilike Rosu Ministere Mootimma Rosu Biiro
 FURCHO
Fooliishshonna Rosu Umo Qoola
Qaagiishsha Rosaanote Ayiddira--------------------------------------------------iv
FOOLIISHSHO MITE : AFOONNA DAGOOMA----------------------------------1
1.1. Macciishsha----------------------------------------------------------------------------2
1.2. Coyi’ra----------------------------------------------------------------------------------4
1.3. Nabbawa--------------------------------------------------------------------------------4
1.4. Nabbawa------------------------------------------------------------------------------10
1.5. Nabbawa------------------------------------------------------------------------------13
1.6. Borreessa-----------------------------------------------------------------------------13
1.7. Qaalla----------------------------------------------------------------------------------15
1.8. Afuu Jirte----
FOOLIISHSHO LAME: BUDU ADHAMME---------------------------------------17
2.1. Macciishsha------------------------------------------------- ------------------------18
2.2. Coyi’ra--------------------------------------------------------------------------------20
2.3. Nabbawa------------------------------------------------------------------------------20
2.4. Nabbawa----------------------------------------------------------------------------.25
2.5. Nabbawa------------------------------------------------------------------------------30
2.6. Qaalla---------------------------------------------------------------------------------32
2.7. Borreessa-----------------------------------------------------------------------------35
2.8. Afuu Jirte-----------------------------------------------------------------------------36
FOLIISHSHO SASE : MEYATANNA LATISHSHA--------------------------39
1. Macciishsha-------------------------------------------------------------------------.40
3.2. Coyi’ra-------------------------------------------------------------------------------.41
3.3. Nabbawa-----------------------------------------------------------------------------42
3.4. Borreessa-----------------------------------------------------------------------------46
3.5. Nabbawa-----------------------------------------------------------------------------47
3.6. Borreessa-----------------------------------------------------------------------------50
3.7. Qaallate Egennonna Afuu Jirte-----------------------------------------------------50
3.8. Afuu Jirte--------------------

ii
FOOLIISHSHO SHOOLE: BATINYIMMATE GIDDO
MITTIMMA-------------------------------------------------------------------------------------------------56

FOOLIISHSHO ONTE : QAALU BORREESSAMME:

HARAMMAADDA SUUDDA-------------------------------------------------------------------82
5.1.Qaalu Borreessammeta Harammaadda Suudda Mayimmanna Dana---------82
5.2.Maammaashshu Mayimmanna Horo----------------------------------------------83
5.3.Maammaashshu Guulcho Fatila---------------------------------------------------.86
5.4 Hibbo-----------------------------------------------------------------------------------87
5.5.Hibbote Sokka Fatila----------------------------------------------------------------90
5.6.Murgo---------------------------------------------------------------------------------.91
5.7.Murgote Guulcho Fatila------------------------------------------------------------.92
5.8.Harammaadda Qaalu Borreessamme Suudda Anawarsha--------
FOOLIISHSHO LEE: GOBBATE GEERRI QEECHA------------------95
6.1. Macciishsha--------------------------------------------------------------------------96
6.2. Coyi’ra-------------------------------------------------------------------------------98
6.3. Nabbawa------------------------------------------------------------------------------99
6.4. Sokkote Borro Borreessa----------------------------------------------------------103
6.5. Loosu Sokko Borreessa-----------------------------------------------------------105
6.6. Ku’laatote Borro Borreessa-------------------------------------------------------109
6.7. Qaalla---------------------------------------------------------------------------------111
6.8. Afuu Jirte----------------------------------------------------------------------------112
ii
FOOLIISHSHO LAMALA: SEEDA QALOTE BORRO----------------.114
7.1. Seeda Qalote Borro Mu’ri-hedo--------------------------------------------------115
7.2. Seeda Qalote Borro Bisubba------------------------------------------------------117
7.3. Seeda Qalote Borro Bisubba------------------------------------------------------119
7.4. Seeda Qalote Borro Borreessate Hayyo----------------------------------------121
7.5. Misilshu Afii Mayimmanna Dana-----------------------------------------------.123
7.6. Seeda Qalote Borro Nabbawa----------------------------------------------------124
7.7. Seeda Qalote Borro Tittira--------------------------------------------------------131
7.8. Qalote Borroha Xaphishsha-------------------------------------------------------131
FOOLIISHSHO SETTE :DAGOOMU MIIDIYA---------------------------.133
8.1. Macciishsha------------------------------------------------------------------------.133
8.2. Coyi’ra------------------------------------------------------------------------------.136
8.3. Nabbawa----------------------------------------------------------------------------136
8.4. Nabbawa---------------------------------------------------------------------------140
8.5. Nabbawa----------------------------------------------------------------------------143
8.6. Borreessa----------------------------------------------------------------------------144
8.7. Qaalla-------------------------------------------------------------------------------.145
8.8. Afuu Jirte---------------------------------------------------------------------------.146
FOOLIISHSO HONSE : LOOSO KALAQA--------------------------------------149
9.1. Macciishsha------------------------------------------------------------------------.150
9.2. Coyi’ra------------------------------------------------------------------------------152
9.3. Nabbawa----------------------------------------------------------------------------152
9.4. Nabbawa----------------------------------------------------------------------------156
9.5. Borreessa----------------------------------------------------------------------------159
9.6. Qaalla-------------------------------------------------------------------------------.161
9.7. Assollishaanchonna Assodhaancho Gurda-------------------------------------.161
9.8. Assollishaanchonna Assodhaancho Gurda--------------------------------------163

iii
 FOOLIISHSHO 1
AFOONNA DAGOOMA

Rosu Ikkadimma
Tenne fooliishsho rosi gedensaanni rosaanotewinni agarranniri:

1
 1ki Roso: Macciishsha

1a. Macciishshate Albiidi Assoote

Biddissa 1: Aantete ‘Afoonna Dagoomitte Battala’ yaanno uminni

macciishshinanni niwaawe shiqqanno. Niwaawe macciishsha’nera albaanni aanchine

shiqinshoonni fooshu xa’muwara dawaro qolle.

a. Afoo yaa mayyaate?

b. Afoo horonsi’nanni gari maa lawanno?

c. Afoo horonsi’rate ha’rinsho giddo hiittoo badooshshi hee’rara dandaannoha

lawannohe?

Biddissa 2: Woroonni shiqqino qaallanna handaarra balaxxine hojji hojjinni

heddine aanchitine miilla’ne ledo ikkitine hasaabbine fichensa uyiyye.
a. afuu horoonsha b. dagoomitte battala c. afii-farqo
d. saali-qaalla e. ballishsha
1b. Macciishshate Woyti Assoote
Biddissa 3: Konninni aanche rosiisaanchu/o macciishshiisha/shshannohe niwaawe
seekkite macciishshitanni heedhe aantete shiqino assoote addaho woy xaraho yite
dawari.
a. Afoo horonsi’rate babbadooshshi afuu giddo noo dagoomitte battala garinni
babbaxxara dandaanno.
b. Waare yaanno su’ma ballishanno meenti waa yaa giwe xeaame yaanno.
c. Saali-qaalla dagoomu giddo faajjetenni horonsi’ra dandiinanni qaallaati.
d. Afii-farqote qaallara fichete badooshshi dinonsa.
e. Coyi’nanni gari babbaxxate kora ikkannori giddo mittu hee’nanni heeshsho
gari babbaxxate.

2
Biddissa 4: Niwaawe macciishshitanni heedhe woroonni shaete giddo shiqqino
afuubba danita afii-farqote mashalaqqe wonshi.

Afuu Dana Afii-farqote Dana Lawishsha

Sidaamu Afoo Alatti Kawita a.
Alatti Ka’ita b.
(Baycho)
Amaaru Afoo Goojjaame c.
d. baheela
(Baaqeela)
Menze e.
Oromote Afoo f.
g.
h.
i.
j.

1c. Macciishshate Gedensiidi Assoote

Biddissa 5: Aantete shiqqino xa’muwa gaamotenni hasaabbine kifilete miilla’nera

filiqqisse.

a. Afuu horonshi babbadooshshira qarqaru, heeshshote deerri, ogimma,

koo/tee,w.k.l hiitto ikkite kora ikkitannoro xawisse.

b. Mittu afii giddo heedhanno afii-farqo batinyi lexxanninso ajanni ha’ranno?

Hedo’ne korkaatunni irkissinanni kulle.

3
 2ki Roso: Coyi’ra
Biddissa 1: Woroonni “Afuu Burduuqamme” lainohunni shiqqino xa’muwa aana
gaamotenni hasaabbine qaalu xawishsha uyiyye.

a. Afuu burduuqamme woy karso maati?

b. Afuu burduuqamme roore leeltannohu hiittenne afuu dandoo giddooti? Mayra?

c. Afuu burduuqamme afuu lophonna horoonshi aana iillishshanno hekko maati?

d. Afuu burduuqamme woy karso baadiyyetenso quchumu qarqarira luphi

yite leeltanno? Mayra?

e. Afuu burduuqamme woy karso ma garinni ajisha woy shaashsha dandiinanni

yite hedatto/a?

Biddissa 2: Konni gafira aleenni Assoote 1 (a-e) aana qaalunni filiqqissini dawaro
kaima assatenni harancho coyi’ramme qixxeessitine kifilete shiqishshe.

3ki Roso: Umi Nabbawa

Biddissa 1: Aantete ‘Afuu Dagoomaho Aanno Horo’ yaanno uminni nabbabbinanni

niwaawe shiqqanno. Niwaawe nabbawa’nera albaanni aanchine shiqinshoonni
xa’muwara dawaro qolle.

a. Dagooma yaa mayyaate?

b. Afuu dagoomaho hiittoo horo aara dandaanno?

c. Mannu songote hasaawannonna ma’lanno woyte mimmitu ledo

hedonsa ma garinni iillishi’ranno?

4
Biddissa 2: Woroonni shiqqino qaallanna handaarra balaxxine hojji hojjinni heddine
hakkiinni aanchitine miilla’ne ledo hasaabbine fichensa uyiyye.

a. malaatishshu b. lifixino c. malaatu afoo

d. baca e. affino allaal

3b. Nabbambanni Woyti Assoote

Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.

5
 Afuu Dagoomaho Aanno Horo

Afuu dagoomaho babbaxxino garinni hedosi xawisannonna soorri’ranno gede

kaa’lanno. Baalanti afuubba mannu hedonsa malaatishshu ha’rinshonninna
qoonqotenni xaadisa safo assidhinote. Togo yinanni woyte, mannu oosoti coyi’rammete,
borrotenna malaatunni xawisate afuubba qaalisuuddatenni/qaallatenni hattono
ganotenni qinaabbenna xaadde hedo xawisatenna soorri’rate dandiissiissannota
qoonqawallote xinta afidhino. Qoleno afuu dagoomu macciishshammesi lifixino
garinni xawisate kaayyo kalaqannosi.Baalanti afuubba barru baali dagoomu woganna
rosichi ledo kaajjado xaadooshsheno afidhino. Konni daafira, afuu dagoomaho aannoti
baca horo heedhuro nafa, aanchine sase qara qara horo la’neemmo. Insano, afuunnita
xaadooshshu udiinnichimma, dagoomu woga riqiwaanchimmasinna, dagoomu
qarqari xawisaanchimmasiiti. Kuri sasenta hajubba aananno gafinni bado badotenni
la’neemmo.

Umiti qara afuu dagoomaho aanno horo giddo mitte xaadooshshu udiinnicho ikke
kaa’late. Togo yineemmo woyte mannu ooso hedonsa hattono macciishshammensa
yaano, faffonsa, ruukkonsa, hagiirrensa, dadillensa, w.k.l mimmitoho beeqqannohu
afoo horonsi’reeti. Kunino ikkara dandaannohu coyi’rammetenni woy hasaawe
kulatenni, borreesse egensiisatenni hattono malaatu afiinni, yaano, bisu millimmonniiti.
Lawishshu gedera, albu hisanyo, koffo, xipho w.k.l hedo malaatu afiinni soorri’rate
horonsi’nanni dooggaati. Kuri ledo xaaddannoti woleno afuu xaadooshshu udiinni
gede assine horonsi’nanniti rosanna rosiisate hajooti. Tini hedo leellishshannohu
mannaho mitirichi daafira rosiinsanni woy mashalaqqe uynanni woyteno ikko
adhinanni woyte xaandannihu afoo horonsi’ratenni ikkinotaati. Konnira, dagoomu
macciishshammesinna giddosi galtino hedo borrotenni, coyi’rammetenni woy
malatisatennni wolu ledo soorri’rate, afuu riqimbannikki qeecha afi’rino yaate.

6
Wole afuu dagoomaho aannoti qara horo wogate xawisaanchimmasiiti. Baalanti afuubba
coyi’rannonsa dagoomi woga ledo kaajjadu xaadooshshi nooreeti. Afoo horonsi’ne hakko
dagoomi balchooma, galtino, bude, hornya, amanyoote, w.k.l xawisa dandiinanni. Wole
widoonnino, mannu mittu dagoomi afoo coyi’ranna macciishshineemmo woyte, rahe
surrenkera daannori hee’riro macciishshinummohu hiikko dagoomi afoo ikkinorooti.
Kunino leellishannohu afuu dagooma riqiwannotaati. Woleno, tenne afuu dagoomaho
aanno horo ledo xaaddannoti, hasaawu garaati. Lawishshu gedera, Sidaamu daga
deerru deerrunni babbaxxitino hajubba aana hasaabbanno woyte, affino allaaltanniiti.
Qarqaraho wosina ikkinohunna konni albaanni affino Sidaamu hasaawi bude ikkinota
afino manni kayinni, hasaambanni hee’noonni budi hiikko dagoomihoro hegersanno
yaate. Kunino leellishannohu, afuu dagoomu woga hornya riqiwe wolootaho hakko
dagooma egensiisa dandaannotaati.

Afuu dagoomaho aanno horo giddo sayikkiti dagoomu qarqari xawisaanchimmasiiti.

Tini horo afuunnita guuntete akatano leellishshannote.Afuu dagoomu qarqara
xawisanno yinanni woyte, hakko qarqarira afamannore kalaqamunnire, mu’ro,
mannu loosinoreno ikko wolere qarqaru dagoomi afiinni xawisate dandiinanni yaate.
Lawishshu gedera, mittu dagoomi qarqarira afamannohu mittu haqqi, miteekke wolu
qarqarira fulannokkiha nafa ikkiro, qarqaru dagoomi afiinni su’mu hee’rannosi.
Tini hedo leellishshannohu argi’noonniricho ikka hoogiro, mittu dagoomi qarqarira
afamannore hakko dagoomi afiinni mitii’minikkinni xawinsannitaati. Konni daafira,
afuu dagoomaho aanno qara qara horo giddo mitte qarqarasi qarriweelo xawisate yaate.

7
Xaphi assate, aliidi niwaawe giddo afuu dagoomaho aannota sase qara qara horo
la’noommo. Insano, afuu dagoomaho xaddooshshu udiinnichi gede kaa’lannota
leellishshanno horo, mittu afii hakko dagoomi woga riqiwatenni dagoomu afamanno
gede assannotanna wole afuu dagoomaho aanno horooti yinummoti kayinni, mittu
dagoomi qarqarasi afiisinni qarriweelo xawisa dandaannotaati. Ikkinohurano, baalunku
dagoomi afuu aanno horo hegersatenni, afoo garunni horonsi’ra hasiissannosi yaate.

Biddissa 4: Konni woroonni noo xa’muwa niwaawete sokka garinni

woy yite borreessite qoli.

a. Mannu mimmitu ledo hedonsa soorri’ra dandaannohu coyi’rammetenni callaati.

b. Dagoomu macciishshammesi lifixino garinni xawisate afuu qaraho.

c. Afuu dagoomaho woga xawisate aanno horonni hedo soorri’rate horosi roortanno.

d. Mittu afii qarqarasi seekke xawisate wolu afiinni qaalla argi’ra hasiissannosi.

e. Mitto afoo horonsi’ne qaalunni, borrotenni woy malaatunni sokka

saysa dandiinanni.

8
Biddissa 5: Konni woroonni shiqinshoonni xa’mo niwaawete garinni dawari.
a. Umi gufo giddo, Togo yinanni woyte… yaanno handaari maricho leellishanno?
________________________________________________________________
b. Niwaawete umi gufo giddo insano ... yaanno qaali maricho riqiwanno?
_______________________________________________________________
c. Layinki gufo giddo…hedonsa macciishshammensa…yinoonni handaari aye
xawissanno qaalla hiikkuriiti?
_______________________________________________________________
d...bisu millimmonniiti yaannohu layinki gufo giddo noo handaari mayimma
xawissanno qaalla hiikkuriiti?
______________________________________________________________
e. Layinki gufo giddo…riqimbannikki qeecha…yine xawinsoonnihu marichi
qeechaati?
_______________________________________________________
f. Sayikki gufo giddo hornya yaanno qaali fiche maati?
_______________________________________________________

3c. Nabbawate Gedensiidi Assoote

Biddissa 6: Aanchine shiqinshoonni xa’muwara dawaro qolle.

a. Aleenni niwaawete giddo xawinsoonnita qara qara afuu horo qarqarikkira noo
ikkito ledo xaadisse umikki yaattonni xawisi.
_____________________________________________________________
b. Mittu afii guutaho yaamamannohu may kaiminniitiro lawishshunni irkissanni
xawisi.
______________________________________________

9
 4ki Roso: Layinki Nabbawa
4a. Nabawate Albiidi Assoote

Biddissa 1: Aantete ‘Afuunna Dagoomu Fiixoomme’ yaanno uminni shiqqino

niwaawe nabbabbinanni. Niwaawe nabbawa’nera albaanni aanchine shiqinshoonni
xa’mora dawaro qolle.

Xa’mo: Afuunna dagoomu mereero hiittoo xaadooshshi nooha lawanno’ne?

Biddissa 2: Woroonni shiqqino qaallanna handaarra mayimma waaxo waxotenni ik-

kitine hasaabbine fichensa xawisse.
a. sumuu yaa b. lao c. araarsa d. dadhote afoo
e. murate wolqa f. fiixoomme g. fullahaano
4b. Nabbawate Woyti Assoote
Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.
Afuunna Dagoomu Fiixoomme
Afuu manchi beetti mimmitu ledo hedo soorri’ratenna sumuu yaate horonsi’ranno
udiinnichooti. Afuu hedo soorri’ratenna sumuu yaate horo aannoha calla ikkikkinni
baxxe egennamate malaate ikkasino fullahaano xawissanno. Hattono, dagoomu mittu
qarqarira uminsa hasattonna fajjo garinni gamba yite mitteenni heedhanno dagaati
yite kultanno. Afuunna dagoomu fiixoomme lainohunni fullahaano sase qara qara
hedonni xawissanni, afuu dagooma kalaqanno; dagoomu afoo kalaqannonna afuunna
dagoomu mimmitoho irki’ranno yitanno. Umi hedo lainohunni afuu mitte daga hedo,
lao, fullanke, egenno, w.k.l. murate wolqa noosi yitannote. Tini taje, mittu halaali
woy addi babbaxxitino daga hunda xawe leellannohu babbaxxino soninni ikkinota
leellishshannote. Dagoomu giddo egennaminori callu su’ma afi’ranno ikkinnina hakko
dagoomira wosincho ikkinori su’ma diafi’ranno. Lawishshaho, yaannoha Sidaamu
Afii qaale hendeemmo woyte, ‘shoole lekkati, qalturo ado uytannoti wodani illera
leeltannonke.

10
Ikkollana, Ingilizete woy Amaaru Afoo anfokki mannira ‘cow’ woy ‘ላም’ yitanno
qaalla macciishshiro wodani illenni la”a dandaanno misile dikalaqantannonsa yaate.

Kuni leellishannohu, mitto dana ikkinori nafa babbaxxino dagoomi lao garinni
babbaxxitio lao noositaati. Addi addi afuubba mitto halaale woy adda leellishshannohu
babbaxxino garinniiti. Konnira, dagoomu hedo xintantinohu afuu shiqishanno
tiro aanaati. Konni daafira, mitte daga woy dagoomi hedo afi’rara dandaannohu
mittu afii xawisa dandii bikkinni callaati yaate. Wole widoonni, dagoomu giddo
mitturichira tiro aate afuu hasiisanno. Tiro afi’rinoricho gutunni horonsi’rate dagooma
mittoonsannohunna gamba yite heedhanno gede assannohuno afooho. Kunino
leellishannohu, afuu mitte dagoomitte heeshsho kalaqa hoogoommero, dagoomaho
yinanniri hee’rannokkitaati.

Layinki hedo kayissanori, afuu hee’rara dagoomu qara safooti yitanno. Daga qarqarase
la’annohu baxxino laishshi noosete. Dagoomu giddo kalaqantannota addi addi ikkitono
hegersitannohu uminsa lao garinniiti. Kuni dagoomu afi’rinohu umisi laishshi,
hedonna murate dandoo afuu suudenna gano murate wolqa noonsareeti.Lawishshaho,
Sidaamu Afiinni annu rodoo ‘wosiila’ yiniro, amate rodoo kayinni, ‘abbo’ yinanni.
Amaaru Afiinni kayinni lamenka mittu su’minni ‘አጎት’ yine woshshinanni. Kuni
lamente afuubbara baxxara dandaannohu Sidaamu Afii jirte garinniiti. Wole lawishsha
la’nummoro, ‘weese’ Sidaamu Afiinni babbaxxino su’minni woshshantara dandiitanno
qaalla giddo mittete. Konne qaale Ingilizete Afiinni kayinni, ‘false banana’ yaate
gobbaanni wolu su’mi dinosi. Kuni ikkara dandiinohuno, mitte daga afidhinorichinni
ka’e la’annoriranna horonsidhannorira su’ma fushshitanno. Mittu dagoomi qarqarira
nookkinsarira kayinni su’ma aate didandiitanno. Xaphoomunni, dagoomu hee’rirooti
afuu hee’rannohu yaate.

Saykki hedo xawissannori, aliidita lamenta hedo araarsatenni, afuu hee’ranno gede
assannohu dagoomaho; dagoomuno hee’rate afuu hasiisanno ikkinnina lamunku
babbadame la”amannore di”ikkinoreeti yitanno. Lawishshu gedera, tenne hedora
kaima assidhannohu afuu ilamanno; lophannonna reyanno yitanno hedooti. Afuu
tenne ha’rinsho giddoonni sa’’anno woyte, dagoomu addi addi hedo ledanni qaalla
kalaqatenni afoo lossanno.

11
Lawishshaho, ‘kora’ yaanno qaali hunda egennammoha ikkanna barri gedenoonni,
‘korkaata’ yaanno qaali kalaqame horote aana hosanna anfanni. Wole widoonni, mittu
afiinni afoo dadhitannori coyi’ra rosiisidhanninna hedonsa xaadisa dandiitannohu
insa heedhanno daga horonsidhanno afii qaallanniiti ikkinnina wole uminsa qaallanni
dikkino. Konnirano, hakku dadhote afiinsa, hedonsanna laonsa murara dandaanno
yaate.

Xaphoomunni, addi addi fullahaano shiqishshino hedo garinni afuu dagoomunni,

dagoomuno afuunni hee’rannohura, afuunna dagoomu fiixoomme dargu badooshshini,
dagate kiiro batinyinni, miinju lophonninna, w.k.l hooggannota ikkitukkinni aye
woyteno heedhannote.

4c. Nabbawate Woyti Assoote

Biddissa 4: Konninni aanchine shiqinshoonni niwaawe seekkite nabbabbanni heedhe

aantete shiqino assoote borreessite qoli.

a. Afuu ______________ horo aannoha calla ikkikkinni baxxe

egennamate malaateeti.

b. _____________ callu su’ma afi’ranno ikkinina hakko dagoomira

wosincho ikkinori su’ma diafi’ranno.

c. ____________ hee’ranno assannohu dagoomaho; ___________

hee’ranno assannohuno afooho.

d. Afuu mitte ___________ heeshsho kalaqanno.

e. Fullahaano afuunna dagoomu fiixoomme lainohunni wortinoti qara qara hedo

hiikkuriiti?

12
 5ki Roso: Nabbawa

Biddissa 5: Niwaawete giddonni mitte mittente gufonni qara hedo amaddino

coyfooliishsho fushshite borreessi.

a. Umi gufo:__________________________________________________

b. Layinki gufo:_______________________________________________

c. Sayikki gufo:_______________________________________________

d. Shoolki gufo:_______________________________________________

e. Ontikki gufo:_______________________________________________

4c. Nabbambi Gedensiidi Assoote

Biddissa 6: Woroonni shiqqino xa’muwa niwaawete hedo garinni borreessite qoli.

a. Afuu dagooma hiittoonni kalaqa dandaannoro boreessite xawisi.

b. Dagoomu afoo ma garinni kalaqannoro xawisi.

c. Mittu qaali mittu afii giddo calla horonsi’nanniha ikke wolewa

hee’rannokkihu korkaatu maati? Boreessite xawisi.

d. “Afuu dagooma kalaqannonna dagoomu afoo kalaqanno” yitanno

hedo heewisiissanninna heessagisiissanni xawisi.

6 ki Roso: Borreessa

Biddissa 1: Aanchine shiqinshoonni gufo giddo horonsi’noonniha misilshu afoo

badde fushshite borreessi. Horonsi’noonni misilshu afii danano badi.

13
Mancho tutu sagale qishi’rasenni olliisera egennantinote. Ayiddaannise fafowa songo
ha’re hee’reenna olliise giddo hedeweelcho jawu geerchi lophino.

Konnirano, wi’late ollaa lassineenna fullo geerri barra laeenna shoolkita madaarroonni.

Albaanni tutu sagale qishi’ratenni egennantinotenna, sagalese cimeeyyete fannara la’ni

woyte mittu sassaqamu olluu murrichi diilallote gede asse sagale masse aja oosora
fanino.

Tenne ikkito afinohu beettise mare amate kuleenna, “Hay hoola! Murrichu daafuro’ya
mulla assita ereno ati afi. Kammisaanna ajinokki mancho uurreno ofolleno leellino
ilaala togo shollishanno. Aji ati konne beetto,” yitu. Tini mancho hanqitinoti murricha
woshshite, “Hayya beetto’ya sagale’ya massite oosote fanitto?” yitu. Murrichuno mase
quure hoga ikkino.

a.______________________________________________________

b.______________________________________________________

c.______________________________________________________

d.______________________________________________________

e.______________________________________________________

Biddissa 2: Woroonni uynoonni umma giddonni mitte doodhite isayyo borreessi.

Borreessate aaninore wodanchi:

a. Guffate xaadisaano/amadisiisano horonsi’ra,

b. Misilshu afoo horonsi’ranna

c. Borrokki hedote lolanke afidhinota ikkitanno assa.

14
Borreessinanni Umma

1. Mittu afii horo bowirsinanni doogga

2. Kalqoomimma bowirinokki afiira noose hori-gawajjo.
3. Mittu afii horo bowirtanno gede assate luphiima qeecha afidhinore.

7ki Roso: Qaalla

Qaallannita eote fiche badanna borqaalla horonsi’ne qaallate fiche aa

Biddissa 1: Konni woroonni shiqqino qaallana handaarra ‘Afuunna Dagoomu

Fiixoomme’ yitanno niwaawe giddonnni fultinote. Tenne qaalla woy handaarrara

eonsa gari fiche uytinihu gedensaanni coy fooliishsho loosse.

a. fullahaano (eote fiche___________________ )

______________________________________________________________

b. wosincho (eote fiche___________________ )

______________________________________________________________
c. hegersitannohu (eote fiche___________________ )
_____________________________________________________________
d. kora (eote fiche___________________ )
______________________________________________________________
e. su’ma fushsha (eote fiche___________________)
______________________________________________________________

f. soninni (eote fiche___________________ )

_______________________________________________________________

15
Biddissa 2: Sidaamu Afii borqaalla horosidhine woroonni uynoonni qaallara fiche
borreessi.

a. qinaabbe: __________________________

b. gano:______________________________

c. riqiwaanchimma:____________________

d. xipho:____________________________

e. ruukko:__________________ _________

f. qaali-suude:_______________________

g. qoonqawallo.______________________

h. faffo.____________________________

i. affino.___________________________

j. hisanyo._________________________

8ki Roso: Afuu Jirte

Waaxo qaalla kalaqanna borrote giddo horonsi’ra

Waaxo qaalla yinanniri lame woy lamete ale ikkitino qaalla waaxante tircho fiche
kalaqqannoreeti. Waaxo qaalla kalaqate doogo waaxishshaho yinanni. Lame woy
hakkiinni roortino qaalla xaadde wole haaro qaale kalaqqanno doogooti.

Waaxo qaalla fichensanni waaxantino qaalla fichewiinni baxxitinotaikkitara, waaxantino

qaalla mereerinni mittu qaali fiche widira shiqqinota ikkitara woy lamenta waaxantino
qaalla fiche gamba assite amaddinota ikkitara dandiitanno.

16
Addi addi qaalu ga’re ikkitino qaalla xaaddanni waaxo gurduwa, waaxo
su’muwa, waaxo su’mi-ledaanonna waaxo gurdi-ledaano kalaqqara dandiitanno.
Lawishshaho, afii-farqo, afii-farqallo, mitti-afiimma, lami-afiimma, baci-afiimma,
koo-tee w.k.l
Biddissa 1: Konni woroonni noo qaallara gara ikkitino qaalla ledde waaxo qaale
kalaqi.

a. baci ___________
b. afii ___________
c. koo___________
d. saal__________
e. qaali__________

Biddissa 2: Qarqarikkira rosantinota tonne waaxo qaalla borreessite coy fooliishsho

loosse leellishi.

1.___________________________________________________________________

2.___________________________________________________________________

3.___________________________________________________________________

4.___________________________________________________________________

5.___________________________________________________________________

6.___________________________________________________________________

7.___________________________________________________________________

8.___________________________________________________________________

9.___________________________________________________________________

10.__________________________________________________________________

17
 FOOLIISHSHO 2
BUDU ADHAMME

Rosu Ikkadimma

Tenne fooliishsho rosi gedensaanni rosaanotewinni agarranniri:

• Niwaawe macciishshite filiqqisa,

• Shiqino yekkeerote umo lainohunni irkissanni woy gibbanni hedonsa xawisa,

• Niwaawe nabbabbe huwata,

• Borreessate ha’rinsho ha’runsite isayyo borreessa,

• Coyi’ratenna borreessate yannara taggishshunna ogimmate qaalla horonsi’ra,

• Kulaancho, xa’maancho, hajajaanchonna maala’laancho coy fooliishsho

horonsi’rate

18
 1ki Roso: Macciishsha
1a. Macciishshate Albiidi Assoote
Biddissa 1: Aantete ‘Dii’ru Adhamme Gawajjo’ yaanno uminni
macciishshinanni niwaawe shiqqanno. Niwaawe macciishsha’nera balaxxine
woroonni shiqqino xa’muwara dawaro qolle.
a. Qarqari’nera mannu ma garinni adhamanno?
b. Dii’ru adhamme yinanniti hiittoote?
c. Dii’ru adhamme danchanso busha labbanno’ne? Mayra?
d.ki’ne hedo garinni bushate yinanni woyte may garinniitiro xawisse.

Biddissa 2: Woroonni shiqqino qaallanna handaarra balaxxine hojji

hojjinni heddine aanchitine miilla’ne ledo ikkitine hasaabbine fichensa uyiyye.

a. dugge b. fajjaameette c. gadachine

d. sumiimme e. minu diigama f. tiyyo giwa

g. hi’naancho

1b. Macciishshate Woyti Assoote

Biddissa 3: Rosiisaanchu/o macciishshiishshannohe niwaawe seekkite

macciishshitanni heedhe konni woroonni shiqino assooti giddo afamannoha
fano baycho macciishshatto/a niwaawe giddo hasiissanno qaallanna handaarra
horonsidhe wonshi.

19
Dii’ru adhamme adhinanni meyate fajjaameessimma nookkiha haa’nannihura
iillishshanno gawajjo luphi yite leeltanno. Dii’ru (a)_______________ beetto,
ise sumiimme nookkiha, wolqatenni gawajjine adhinanni adhamme danaati.
Dii’rannohu adhara (b)___________ kaa’litannosi jaallanna darawo gamba
assi’re mitowa hadhannota doogo dugge (c)___________ diidhannose gede
assanno. Beettu dii’rate halchino beetto dagganno woyte, isi balaxe mare kise,
“(d) _____________,” yiihu gedensaanni wonanku (e)____________ noo

jaallasinna darawosino beetto kubbite marte amaddanno. Amaddeenna beetto

ha’rate fajjaameette ikka hoogguro, (f)_________________ haadhe hadhanno.
Togoonnino gibbannoha ikkiro, (g)____________ hadhanno. Dukke haadhe
hadhanno woyte miteekkite raartannoha ikkiro, afoose fugganno. Tenne ha’rinsho
giddo reytanno beettono heedhanno gede albi jajjabbinna laino manni coyi’ranno.
coyi’ranno. Dii’ru adhamme leellishshannohu meyatera mine assi’rate (h)
____________ heedhusekkinni wolqatenni gadachine adhinannitaati. Konni
garinni adhinoonni beettoti gedeni heeshshose hagiirraame di”ikkitanno.
Togoo adhamme meyatera tii”ise aana hi’naancho hekko kalaqqannote. Dii’re
adhinosehu ledo sumiimme (i)___________ dandiitanno. Goofimarchohono,
babbaxxa kalaqanteenna minu diigamara dandaanno. Konni daafira, (j)_________
ikkinohura baalunku foole tiyyosi giwa hasiissanno.
1c. Macciishshate Gedensiidi Assoote

Biddissa 4: Woroonni shiqqino xa’muwara niwaawete hedo kaima assidhe

hasiissanno dawaro qoli.
a. Diiru adhamme meya beetto aana hiittoo gawajjo iillishshanno?
b.“Dii’ru busha bude ikkinohura baalunku foole tiyyosi giwa hasiissanno,”
yitanno hedo lainohunni sumuu yaatto/anso diyaatto/a? Korkaatakki lawishshunni
irkissanni tittirte xawisi.

20
 2ki Roso: Coyi’ra

Biddissa: “Bikkimale miine gata noose woy gata dinose” yaanno uminni
lame gaamo ikkitine ka’ino hajora ikkado taje shiqishatenni irkissinanni woy
gibbinanni yekkeero’ne kifilete giddo shiqishshe.

3ki Roso: Umi Nabbawa

Misile: Huuccattote marrohunna beettote ayiddi addi addinni ofolleenna

3a. Nabbawate Albiidi Assoote

Biddissa 1: Aantete “Sidaamu Daga Budu Adhamme” yaanno uminni

niwaawe shiqqino. Nabbawa’nera albaanni aante shiqqino xa’mora
gaamotenni hasaabbine dawaro qolle.
1. Adhamme maati?
2. Sidaamu dagati budu adhamme hiittoote?

21
Sidaamu daga budu adhamme amanyoote wonshinanni woyte assinanniri
maati?
Biddissa 2: Konni woroonni shiqqino qaallara fiche uy.
a.huucca c. macca e. qalo
b.aduula d. afibbeelo
3b. Nabbawate Woyti Assoote
Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.
Sidaamu Daga Budu Adhamme
Mitte daga umiseha ikke baxxe leellannoha addi addi bude afidhino. Kuri budi
giddo mittu adhammete budeeti. Sidaamu dagano umiseha ikkinoha adhammete
bude afidhino. Konni budi giddo rosaminohu adhammete dani huuccatto,
aduulsha, dii’ronna addawaanaho. Mitto mittonka adhammete dana aanchine
la’neemmo.

Umihunna hundihu adhammete dani huuccattote. Tenne adhamme wolootunni

roore qaranna ayirrado assine la’nannite la’nannite. Qaranna ayirrado assine
la’nannihuno, bude agadhine assinanni adhammete amuraate ikkinohuraati.
Tenne amuraate wonshate budu fajjanno ha’rinsho widoonni sa”a hasiissanno.
Kaimaho, beettu anninna ama beettinsa seenne abbi’rara iillinota hegersituhu
gedensaanni halchitino beetto wodaninni hassanno. Hasanno woyteno, beettote
akata, noose xumme, amanyootese, ayiddise miinja, qishi’ranna gafi’rase gara
w.k.l. la’’anno. Hattono, beettu umisinni addi addi tunceenyinni, lawishshu
gedera, faaro kandanniwa uurinshase lae baxino beetto halche, ‘‘Togoo beetto
baxoommona marte huuccie,’’ yee kulanno.
Tenne ayiddu woy beettu halchino beetto ayimma daafira beettu anni fiixase
ikko wole manna seekke xa’me buuxanno. Beettote ayimma seekke buuxi’rihu
gedensaanni, geerra woshshe ma’lanno.

22
Konne mala ma’lannohuno, huuccattote ha’nanni barra ayyaantote ledo
malamatenniiti. Hakkiinnino, annu geerru ledo ayiddisewa maranno.
Keere haa’re nafara ofollanno. Marino geerri, ‘‘Minira e’e,’’ yineenna nafa
eikkinni nafara ofolle beettote annira, “Beetto’ne beettinkera uytinankera hasi’ne
dangoommo,” yee huucci’ranno. Beettote anni kayinni, ‘‘Iillitino beetto dinonke’’
yee qolanno. Huucci’rate marino geerri kayinni huuccattonsa uurrisikkinni,
‘‘Eewanni qaaqqotena, qaaqqo qaaqqinke ledo lossi’neemmo,’’ yee shaqqillunni
huucci’ranno.
Beettote annino uurrinshasinni kaajje giwanno. Wole barra annu geerru ledo
galagale hige huucci’reenna beettote anni aate alba higa yoranno woyte, ‘‘Hanni
fiixu ledo ma’le qoleemmo’nena,’’ yee barra albira seedise dinye eennansa agurte
higge hadhanno. Hakku dinyete barri iilla geeshsha beettote anni huucci’ranno
ayiddi danchummanna beettu amanyoote xa’misiise buuxanni keeshshanno.

Dinyinoonni barra geerraho “Maahoyye,” yee qoleenna budu garinni dinyinoonni

barra miine, amate wodaare, abbu gonfanna w.k.l. geerru albaanni bado
badotenni saysi’ranno. Miine miinnihu gedensaanni annu beetto aate seeda dinye
aanno. Dinyinoonni barra beetto ayiddise buurreenna beettu jaalla faradunni
dukkisse ayiddira haadhe hadhanno. Beettu ayidde iillituhu gedensaanni badiro
qaaffanno.

Layinkihu adhammete gari aduulshaho. Kuni adhammete dani yannitte

adhammete dana lawannoho. Hakuno, seenneho iillino beetti umisi adhara
halchino beetto, woy jaalisi woy rodoosi, w.k.l. isira halchitino beetto fiixise woy
jaallase widoonni aduulle qeelleenna adhammanni doogooti.

23
Aduullannihuno, beettu danchumma, ayiddisi jiro, maccanna w.k.l. kulleeti.
Ikkollana, kulle aduullanniseri gamu woy baalunku kapho ikkara dandaanno.
Tenne ikkito beettunna beettote ayiddi afa hooga qoleno aduullanni woyte kapho
karsinanni daafira, ga’a lamunku heeshsho qinaawo gawajjara dandaanno. Wolu
adhammete gari dii’roho.
Dii’ru, adhinara halchinoonni beetto wolqatenni adhate assooteeti.Beettu adhara
baxino beetto dii’rate kaa’litannosi jaalla woy darawo gamba assi’re mitowa
hadhannota afibbeelo beetto doogote agarte wolqatenni amadde duqqite,
sharrantannonna raarttanno woyte afoose fugge gantanni haadhe hadhanno. Tini
ikkito beettote bisinna surre aana gawajjo abbitannote. Qoleno dirise adhamate
iillinokkiha ikkara dandaannohura addi addiha fayimmate qarra iillishara
dandaanno.
Hattono, addawaanu shoolki budu adhamme danaati. Konni adhamate budi
garinni, beetto umise qalonninna fajjonni baxxino beettira mine assidhanno.
Hakonne baxxino beetto seekkite buuxxuhu gedensaanni, shaalado siqqo
amadde, hallisera xushsho usudhite beettu ayiddi minira martano. Minu waalcho
iillite uurrituhu gedensaani, beettu ama mine hee’rase buuxxe, la’annose woyte
amaddino siqqo hadirira qolte tugganno.

Beettu amano haadhe holgira sayissannose. Kuni adhammete gari wole adhammete
daninni baxxannohu wo’munni wo’ma beettote fajjonni calla ikkannohuraati.
Hattono, meya beetto noose halcho waajjitukkinni xawissannoha ikkinohura
dancha waate leelishiro nafa beettu hasatto mereersinoha di’’ikkino.

Xaphoomunni, Sidaamu dagata budu adhamme dana aleenni xawinsoonni

garinni, mittu mittunku umisiha ikkinoha gawajjanohanna horo aanno waate
afi’rinohura dagoomittete heeshshora injaannoha nabbawaano badde afa
dandiitanno.

24
3b. Nabbawate Woyti Assoote
Biddissa 4: Aleenni shiqinshoonni niwaawe nabbabbe mitte mittente gufota
qara hedo borreessite xawisi.
Umi gufo:______________________________________________
Layinki gufo: ___________________________________________
Sayikki gufo:___________________________________________
Shoolki gufo ___________________________________________
Biddissa 5: Woroonni “A” hunda shiqqino qaalla woy handaarra “B” hunda
worroonni eote fichensa ledo fiixoonse.

A B

1. dinye a. buuxa
2. halcho b. uduunicho hidha
3. budu c. barra mura
4. afibbeelo d. anfokkiho
5. siqqo tuga e. adha
6. abbi’ra f. miica
7. umu qalo g. meessi hedo
8. gawajja h. yorto
9. hegersa i. fajjo kula
j. wodho

25
3c. Nabbawate Gedensiidi Assoote

Biddissa 6: Konni woroonni shiqqino xa’mo borreessite dawari.

a. Sidaamunnita budu adhamme dananna akata xawisi.

b. Gattanni dagginoti budu adhamme hiittenneeti? Mayra?
c. Xaa geeshsha Sidaamu daga giddo ikkitanni afantannoti budu adhamme
hittenneeti? Mayra?
d. Niwaawete giddo xawinsoonnita Sidaamu daga budu adhamme dana
hewisiissanninna heessagisiissanni xawisi.

4ki Roso: Layinki Nabbawa

4a. Nabbawate Albiidi Assoote

Biddissa 1: Woroonni shiqqino xa’mo “Hindete Gobba Budu Adhamme”
yitanno niwaawe nabbawakkira albaanni loosatto/ate. Mitte mittenta xa’mo
seekkite nabbabbe hedokki uy.
1. Sidaamu budi adhamme agurranna wole daga adhamme la’e egennootto/a
La’e egennoottoro/aro amuraatu maa lawannoro xawisi.
2. Hindete gobba budu adhamme amanyooti hiittooha lawannohe?
3. Hindete gobba budu adhamme amanyooti Sidaamu dagahunni baxxannori
woy lawannori maa lawannohe?

Biddissa 2: Aanchine worroonni qaalla niwaawetenni fultinote. Tenne qaalla

umo hojji hojjinni ikkitine wo’naaltine aanchitine gaamotenni ikkitine
hasaabbine fichensa uyiyye.
a. idda b. xurqama c. jireenya d. kado
e. gullee f. gimaaroota

26
4b. Nabbawate Woyti Assoote
Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.

Misile: Hindete adhamme leellishshannota

Hindete Gobba Budu Adhamme
Adhamme manchu beetti heeshsho giddo qara assoote ikkite, hundinni kayisse
daggino dagitte uurrinshaati yaa dandiinanni. Kalqete no gobbuwa giddonsa
babbaxxino bude afidhino daganna dagoomu nooha ikkanna, mitte mittenti daga
babbaxxinoha adhammete bude ha’runsitanno.

Tenne gobbuwa giddo mitowa mereersannonsaha adhammete amanyoote

afidhinori no. Hindeteno mitte mittenti daga baxxinoha adhammete amanyoote
afidhinoha ikkirono, gobboomu deerrinni ha’rinsanni amanyootino no.

Hindete adhamme, “Kanyadana” woy “seemo beetto aa” yine woshshinanniha

ikkanna, adhannohu anni sirchosi aantanno ilamara saysate jawa gede daafure
qixxeessate gadadi noosi. Hindete manni adhammete yannara adhannohunna
assidhannote mereero kalaqamanno xaadooshshi rewote gedensaannino sufanno

27
yee ammananno. Hindete hundi yannara, adhamme heedhannohu mitte beetto
seeminatu deerra iillituhu gedensaanniiti. Yannate gedensaanni kayinni,
qaaqquulleno ikkiro adhama dandaannota xawissanno. Hundi budi yannara
duucha woyte adhine/assi’ne tiranna wole adha didandiinanni. Mereerima yannara
settunna honsu diri seennira assi’ra gattannokki amanyooteeti. Jiro noosihuranna
fulo dandaannohura batinye hige adha rosantinote. Massagaano kayinni, duucha
woyte qoqqowinsanni mitte galte adha dandiitannoha ikkanna wolu qooxeessinni
batinye maa’nuulle galte heedhansara dandiitanno.

Hindete adhamme ha’rinsho qoqqowubbate deerrinni bacu badooshshi nooha

ikkirono, xaphooma amanyoote lainohunni gobboomu deerrinni mittu dani akatta
noose. Xaphoomunni la’niro adhammete amanyooti lowo geeshsha xurqantino
ikkitubba afi’rinoho. Baraarshaho uynanni baatooshshi hajora hasaambe
sumiimmete iillate lowo yanna adhanno.Tini gumolo afidhuhu gedensaanni,
adhammete barri beeddahe la’annori ayyaanaamo barra la’e kultanno. Hindete
budi garinni adhamme manchu beetti heeshshosi giddo jawiidi darga afidhinota
calla ikkitukkinni, hatte ikkito battinyenna xurqama dagoomitte gambooshshe
qineessinannita ikkaseesti.Adhammete amanyootira mittu barri gatanna, uynanni
beetto, miillasenna gimariidi fiixise “mehendi” yinanni jila jilleenna gamba
yaanno.

Konni jilira, mimmitinsa anganna qubbe aana ‘‘Henna’’ yinanni kuula

buurtanni sirba maccishshitanni kado kaddanno. Dayno wosinino duucha woyte
uynanni beettora adhammete daafira amaale aannose. Minaannise daafira kisote
qaalla coyi’ranni haariimanno. Hindete budi garinni adhammete amanyoote
ha’rinsannihu uynanni beetto mine woy amma’note mine ikkirono, paarkete
giddo, hoteeletenna haru giddo amanyoote ha’risa rosantanni daggino.

28
Adhammete amanyoote ha’rinsanni barra, hala’lado adhammete xarapheezza
woy “mandapa” dirre worre aanaho daraaro giggishshine wonshine agurranni.
Baalunku adhammete amanyooti ikkannohu dirre worre daraarotenni biifinsoonni
xarapheezzi aanaati. Adhammete barrira lamunku uddidhanno udiinni qoqqowu
qoqqowunna dagoomitte gaamo garinni babbaxxanno. Meentu duucha woyte
uddi’rannoti ‘sari’ yinanni uddanooti.
Uynanni beetto babbaxxinoha seesu uduunne wodhitanno. Kunino, haaro
maatesera haadhe hadhanno jironna jireenya akeekisanno. Wodiidi ragi Hindera
daraaro goowaho wodha rosantinote. Adhannohu budu uddanno woy yannitte
suufete uddano uddi’ranno. Adhannohu turbaans yinannita umoho gullee
wodhannoha ikkanna, kunino lowo geeshsha rosaminoho.
Adhammete amanyooti barri assooti hanafannohu ‘tumeric’ yinanni haqqa,
sandalenna Zayte miteenni karsiinse adhannohunna uynannitera albinsaranna
angansara buu’ratenniiti. Albi yanna, bisonsa baala buurranniha ikkanna, xa
kayinni malaatishsha ikkara shiima calla buurre agurranni. Hakkiinni, daraaro
woreenna hayishshidhanno. Konni gedensaanni, minaamanna minaanna
assannonsa ayyaanaamo amanyoote ha’rinsanni.
Umo mimmitoho daraarunni loonsoonnire wodhitanno. Hakkiinnino, lamala
deeri-aante agadhite lamala baraarsha aatenni lamala higge qaale mimmitoho
e’anno.Jeefoteno, wona qaale e’inoha yaatenni faajjetenni adhamansa
xawissanno. Uynanni beetto anni woy lossinosehu angase amade iddaho aanno.

Xa kawiinni kayse ise ila ayiddise maate miila ikkitukkinni minaannise maate
miila ikkitanno. Hakkiinnino, dancha kaayyo heedhannonsa gede jajjabbu lekka
qubbe amaddanno. Adhammete amanyooti ha’rinsho jeeffuhu gedensaanni,
lamunku iddu minira hadhanno.

29
Uynoonni beetto iddu minira e’anno woyte dancha kaayyo heedhannonsa gede
qiniiticho lekkase balaxisiisse ea noosehura qoropho adha noose. Hawarro,
hashshu mereedha geeshsha maatensanna wosinu sirba sirbanninna kado kadanni
hattono sagale itanni ayirrisanno.

Biddissa 4: Woroonni shiqqino doorshu xa’muwa niwaawete hedo garinni

la’e gara ikkitino dawaro uynoonni doorshi giddonni doori.
1. Hindete budi adhamme garinni hiitti hedo garaho?
A. Mitte maate anni ilamasi suffe hadhanno gede assate gadacho
noosihura gumullannite.
B. Adhamate yannara kalanqoonni xaadooshshi rewote gedensaanni
uurranno yine hendanni.
C. Maatete anni adhamate amanyoote qixxeessate gadacho dinosi.
D. Maatete anni horo afi’rannote yine dihendannite
2. Hindete budi garinni galte tiranna qole adha/assi’ra:
A. Massagaano calla dandiitannkireeti
B. Albi yannara ikka dandaannokkireeti
C. Duucha woyte assa dandiinanni
D. Xaa yannara agurroonnireeti
3. Hindete adhamme akata xawissannoti hiittenneeti?
A. Shotatenna raqaxamme nookkite
B. Kaayyaataamete yine hendanni
C. Xurqama ikkite yanna adhitannote
D. Muli dargi maate calla beeqqitannote

30
 4. Hindete budi garinni batinye galte adha dandaannohu hiittoo manchooti?
A. Buxichoho
B. Dureessaho
C. Massagaancho
D. Geerchoho
5. Adhamate amanyooti qixxaawo uynanni beetto maate mine woy
amma’note mini gobbaanni assiniro hiikko gumula dandiinanni?
A. Paarkete
B. Hoteelete
C. Haru giddo
D. Baalanti dawarote

Biddissa 5: Konninni aante shiqqinota qara qara umma niwaawete

hedo aante garinni wori.

A. Adhamme faajjetenni lallambanni xawishsha

B. Hundi yanna adhamme akatta

C. Adhamate amanyooti ha’rinsho

D. Adhammete barri uddi’ra

E. Xaphooma adhammete amanyooti ha’rinsho xurqamme

F. Adhammete assoote ha’risate qara korkaata

5ki Roso: Nabbawa

Biddissa 6 : Woroonni niwaawete hedo garinni shiqinshoonni coyfooliishshora
noo fano darga shaete giddo worroonnitenni hedotenni labbannota doorte wonshi.

31
adhammete heeshsho malaatishshaho
amma’note mini annise maateta
jironna jireenya qiniiticho lekka balaxisiisase

1. Adhammete amanyoote wonshate mittu hashshi gatanna uynanni beetto

______ daafira amaale uynannise.

2. Adhammete amanyooti gumulamannohu __________________ giddooti.

3. Uynanni beetto wodhitanno culkinna seesu udiinni xawisannohu_______

4. Xaa yannara adhamate amanyooti hanafora adhannohuranna

uynannitera albinsaranna angansara buurranniri____________.

5. Adhammete amanyoote wonshinihu gedensaanni uynanni beetto ila

ayiddese agurte hadhuhu gedensaanni ayiddaannisetanna ________

ikkitanno.

6. Uynoonni beetto haaru minisera hadhe minira e’anno woyte

__________ aana lowo qoropho assa noose.

4c. Nabbawate Gedensiidi Assoote

Biddissa 7: Woroonni noo xa’mo gaamoteni hasaabbine dawarre.
1. Hindete gobba budu adhamme amanyootinna Sidaamu dagahu mereero noo
lowooshshina badooshshi maati yite hedatto?

2. Hindete budi garinni seemo beetto assidhuhu gedensaanni minaannise jajja

ikkitanno yine ammannanni. Tenne hedo Sidaamu budi giddo no yaatto ledo
xaadissine gaamotenni seekkitine hasaabbine gumultinannire filiqqisse.

32
Biddissa 8 : Aanchine shiqinshoonni xa’muwa gaamotenni ikkitine hasaabbine
dawarre.
1. Umo’ne Hindete gobba dagoomi giddo heedhinoonni gede assitine la’ine, tenne
gobbata adhamme budi hori-gawajjo tittirtine xawisse.

2. Hinde adhammennihanna wole budese yarsitukkinni yanna abbitanno busulle

ledo qote qoteho haadhe hadhanno gobbuwa giddo mittete. Sidaamu dagano

adhammete budese Hindete gede assitanno gede maa amaaltinanni?

6ki Roso: Qaalla

A. Ogimmate Qaalla

Ogimmate qaalla yinanniri mittu loosi ba’rera ganyine horonsi’nannireeti.

Lawishshaho, gorsa, saadate ceano, mu’ro, way-laso, shiilo, harishsha, dooramino

wixa, w.k.l. giwirinnu handaarira ganyine horosi’nanni ogimmate qaallaati.

Biddissa 1: Konni woroonni shiqqino gufo nabbabbe ogimmate qaalla

fichensa ledo fiixoonsi.
Ikkitu rosose murte agurtinohu lamala kifilera heedheeti. Ikkitu rosaancho heedhe
ayee woyteno rosu minira yannatenni hadhanno. Rossinnonte gede mitto barra
rosisera hadhanni noota egentinokki wedelli doogote agarte, “Tee hiikka ha’rattate?”
yite qaphi assituse. Iseno raartannanni lame ikkite, gatino wedelli kaa’lanna, dukke
afooseno fugge waajjishiishshanni affinokki ragira qolte haadhe hadhuse. Boode
barrubba gedensaanni, dii’rise beetti budu garinni geerra soqqeenna ayiddise
araarami. Ikkituno hakko beettira yanniweelo ayiddaama ikkitu.

33
Rosisennino ta’e gattu. Ikkitura godowuno gatise. Heedhannohuno baadiyyetena
mitto barra nafa fayyimmate minira hadhukki ilate yanna iilliteennase
gamaa’mitu. Onte barra wo’ma gamaa’mitanni keeshshitinota ayiddu rere gane
duhe fayyimmate minira massise. Hakimitte sinogiraafetenni la’anno woyte ilate
barri iillinota buuxxanno. Ikkollana Ikkitu ilate wolqa dinose. Konnira wolqa
aanno xagicho bilqaaxete giddonni sijinjunni xuurte haadhe qassuse. Ikkollana,
ila keeshshasenni rahotenni gulukoose kasse ka’e istireecherete aana worte
darranni kifile massite furgaasseennase lubbose gattu.

A B

1. furga’’a a. xagicho worrannite

2. sirinja b. rere
3. guluukoose c. mundeete nigira qansannite
4. bilqaaxe d. tidhama
5. dara e. bisu giddoydo la’nanni udiinne
6. istirechere f. bisu giddoydo fana
7. sinogiraafe g. xagicho xuurre qansannireeti
h. mundee
B. Qaallate Taggishsha

Taggishshu yaa lame woy lamete roortino qaalla hoodisse woy amadante
daate ikkitooti. Wole yaattonni, qaalla mitteenni daggannotinna mitteenni
daggannokkiti no yaate.Lawishshaho, sheekku mine, maanaame mancho,
culku cuue, daaniichu hinko, w.k.l qaalla mimmitu hoodishsha afidhinoreeti/
ledo hadhannoreeti. “Maanaame” yaannohu mancho meyaata mine garunni
amaxxitannotanna miinja hafanfarsitannokkita ikkase leellishanno ikkinnina
labbaaha kayinni maanaamoho yinannikkitaati.

34
Kuni leellishannohu maanaame yaanno qaalira hoode daa dandaannohu
“mancho” meyaata ikkase xawisanno.
Biddissa 2: Konni woroonni ‘A’ hunda noo qaalla hoodisse daggannota “B”
hundaanni noo qaalla ledo fiixoonsi.

A B
1. shakaka a. kolishsho

2. busarcho b. araado

3. culuuta c. faayya

4. bunu d. buxicho

5. qoffe e. harqa

6. shama f. bemmisa

7. galashshu g. sharbaabba

8. dagunchu h. waajjo

9. farashshu i. quxa

10. sheekka j. dara

11. mokkollo k. himimmisa

12. gaata l. boca

35
Biddissa 3: Aleenni fixoonsitinita taggishshu qaalla giddonni onte doortine
coy fooliishsho loosse.
1.____________________________________________________

2.____________________________________________________

3.____________________________________________________

4.____________________________________________________

5.____________________________________________________

7ki Roso: Borreessa

Isayyo Ha’rinshotenni Borreessa

Borreessate ha’rinsho yaa mitte borro co’o assine borreessate ha’nanni doogga
amaddanno. Togo yinanni woyte ha’rinsho: umo doora, ruukkisa woy maniissa,
fushshaato qixxeessa, hedo burqisa woy taje gamba assa, umi borro borreessa,
woyyeessa, muccisanna buuxa hattono tuutisa amaddanno.
Biddissa: Sidaamunnitanna wole dagata mitte mitte budu adhamme dana
doortine heewisiissinanninna heessagisiissinanni bitima, tittirshanna gumulsha
afidhinota 5 gufo isayyo borreesse.

36
 8ki Roso: Afuu Jirte

Coyfooliishsho Horotenni Gaama

Afuu giddo coyfooliishsho uytanno horonni shoolewa gaamantanno.
Insano, kulaancho, xa’maancho, hajajaanchonna maala’laancho yinannireeti.
Kulaancho coyfooliishshoti qara horose mashalaqqisate. Mashalaqqissannohuno
eewaanchu woy hi’naanchu garinni ikkara dandaanno. Jeeffannohuno uurrishshu
malaatinniiti.
Lawishsha 1, Jajjabba ayirrisa hasiissanno. (Eewaancho kulaancho coy
fooliishsho)
Lawishsha 2, Kalaqamu jiro garimale horonsi’ra dihasiissanno.
(Hi’naancho kulaancho coyfooliishsho)
Xa’maancho coyfooliishsho horonsi’nannihu mashalaqqe xa’matenna buuxateeti.
Togoo coyfooliishsho xa’mote malaatinni jeeffanno.
Lawishsha 1, Roso hanafittahu mamarooti?
Lawishsha 2, Be’ro rosaanote xaado mayra dayittokkinni gatitto?
Hajajaancho coyfooliishsho hajajo aate horonsi’nannite. Togoo coyfooliishsho
jeeffannohuno mitoricho “assi/loosi” woy “assitooti/loossooti”yitanno
gurduwanniiti.
Lawishsha 1, Rosu mini jajja qorophotenni amadi.
Lawishsha 2, Kifilete jaallakki ledo giwantooti.
Maala’laancho coyfooliishsho huuro darbine yinanni hedo leellishate
horonsi’nannite. Mararro, gaabbo, adawadha, maalale, w.k.l xawisate
kaa’litanno. Jeeffannohuno darbu malaatinniiti. Konni kaiminni mito mito
woyte darbaancho coy fooliishsho yaamantanno.

37
Biddissa 1:

38
Biddissa 2:

Lawishsha:

39
 FOOLIISHSHO 3
MEYATANNA LATISHSHA

Rosu Ikkadimma
Tenne fooliishsho rosi gedensaanni rosaanotewinni agarranniri:

40
 1ki Roso: Macciishsha

1a. Macciishshate Albiidi Assoote

Biddissa 1:

Biddissa 2:

1b. Macciishshate Woyti Assoote

Biddissa 3:

41
 1c. Macciishshate Gedensiidi Assoote
Biddissa 4:

Mini Looso
Biddissa 5 :

2ki Roso: Coyi’ra

Biddissa:

42
 3ki Roso: Umi Nabbawa

3a. Nabbawate Albiidi Assoote

Biddissa 1:

Biddissa 2:

3b. Nabbawate Woyti Assoote

Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.
Meyatanna Latishsha Itophiyaho

43
44
45
 Biddissa 4 :

Biddissa 5 :

46
3c. Nabbawate Gedensiidi Assoote
Biddissa 6:

4ki Roso: Borreessa

Huunco Borreessate Ha’rinsho

Biddissa:

Lawishshaho,

47
 5ki Roso: Nabbawa

5a. Nabbawate Albiidi Assoote

Biddissa 1:

Biddissa 2:

5b. Nabbawate Woyti Assoote

Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.
Helen Keleri Dhagge

48
49
5b. Nabbawate Woyti Assoote
Biddissa 4:

50
Biddissa 5:

5c. Nabbawate Gedensiidi Assoote

Biddissa 6:

6ki Roso: Borreessa

Biddissa:

7ki Roso: Qaallate Egennonna Afuu Jirte

7.1. Qaallate Egenno

Biddissa 1:

dantino
suufe afe

51
Biddissa 2:

Lawishsha :

7.2. Coyfooliishsho Afuu Jirte Ganonni Gaama

Biddissa 3:

52
Lawishsha,

Lawishsha,

Lawishsha

53
Lawishsha,

Biddissa 4 :

8ki Roso: Afuu Jirte

Coyfooliishsho Afuu Jirte Ganonni Gaama
Biddissa 1:

54
Coyfooliishsho Dana

a._______________________________________________
b.______________________________________________
c._______________________________________________
d._______________________________________________
e._______________________________________________
f._______________________________________________

55
Biddissa 2:

56
 FOOLIISHSHO 4
BATINYIMMATE GIDDO MITTIMMA

Rosu Ikkadimma
Tenne fooliishsho rosi gedensaanni rosaanotewinni agarranniri:

ITOPHIYA

57
 1ki Roso: Macciishsha

1a. Macciishshate Albiidi Assoote

Biddissa1:

Biddissa 2:

Biddissa 3:

1b. Macciishshate Woyti Assoote

Biddissa 4:

58
Biddissa 5:

1c. Macciishshate Gedensiidi Assoote

Biddissa 6:

Biddissa 7:

2ki Roso: Coyi’ra

Biddissa 1:

Biddissa 2:

Biddissa 3:

59
 3ki Roso: Umi Nabbawa

Ajuuja Nooe

3a. Nabbawate Albiidi Assoote

Biddissa1:

Biddissa 2:

3b. Nabbawate Woyti Assoote

Biddisa 3 : Konni woroonni noo niwaawe nabbabbe aanchine shiqinshoonni
xa’mo dawari.

60
“AJUUJA NOOE…”

61
62
63
ajuuja nooe.

64
65
Biddissa 4:

“Ajuuja Nooe

66
Biddissa 5:

67
Biddissa 6:

3c. Niwaawete Gedensiidi Assoote

Biddissa 7:

68
 4ki Roso: Layinki Nabbawa

Batinyimmate Giddo Mittimma

(Misile :shoole anga mimmito amadanteenna leellishshannota

4a. Nabbawate Albiidi Assoote
Biddissa 1: ‘Batinyimmate Giddo Mittimma’ yaanno uminni shiqqino niwaawe
nabbawakkira umo assite aanne worroonni xa’mora hedo uy.
1. Ate hedonni batinyimma yaa mayyaate?
2. Mittimma yaana mayyaate?
3. Mannu mereero hee’rara dandaano batinyimmate dani hiittooho?
4. Batinyimmate giddo mittimma abbate maa assa hasiissanno?
Biddissa 2: Niwaawe nabbawakkira albaanni aanne worroonni qaallara fiche uy.
a.batinyimma b. ayimma c. mittoomimma d.mu’ri-hedo

4b. Nabbawate Woyti Assoote

Biddissa 3: Konni woroonni shiqinshoonni niwaawe seekkite nabbabbe hoodinse
shiqinshoonni assootuwa loosi.

69
Batinyimmate Giddo Mittimma

70
71
Biddissa 4:
adda’

Biddissa 5:

5ki Roso: Borreessa

Murgishshu Yaatto Horonsi’ne Isayyo Borreessa

Biddissa 1:

72
Lawishsha,

Biddissa 2:

73
Biddissa 3 :

6kiRoso: Qaallate Addaarronna Gurcho Fiche Aa

Qaagishsha
Qaalla addaarronna gurcho fiche afidhino. Addaarro qaallaati yaa fichete
lawooshshe afidhino qaallaati yaate.
Lawishshaho, aantanno qaalla lai.
a. baadillite-----qooxeessu c. yannate------xaa
e. babbadama---xaada hooga
b. baca-----batinye d. halama-------kaa’lama

Qaallate gurcho fiche yaa kayinni, hedotenni labbannokki fiche afidhino qaalla yaate.
Lawishshaho, aanne worroonni qaalla lai.
a. baadillite------kalqitte c. yannate----hundita
e. babbadama-------mittimma
b. baca----shiima d. halama----kaa’lama hooga
Kayinnilla, seekkine wodancha hasiissanno coy, qaallate wo’munni wo’ma addaarro
woy gurcho ikkitanno qaalla anfannikkitaati.

74
Biddissa 1:

Biddissa 2:

7ki Roso: Afuu Jirte

7. Qaallate Ga’re
Biddissa 1:

i. Su’ma

75
 Lawishshaho,

Biddissa 2:

Biddissa 3:

76
 ii. Gurda

Biddissa 4 :

Biddissa 5 :

iii. Su’mi-ledaancho
Su’mi-ledaano qaalu ga’re su’maho ledote woy guwuursate hedo uytannoreeti. Konnirano,
su’ma balaxxe daate akati noonsa. Balaxxe daggannohuno, su’mu ikkito xawisateeti. Togo
yaano, su’mi ledaano su’munniha geeshsha, batinye, dana, akata, deerra, w.k.l xawisanno
yaate.

77
Biddissa 6 :

iv. Gurdi-ledaancho

Qaagishsha:
Biddissa 7:

78
v.Xaadisaancho

Lawishshaho,

Biddissa 6:

Irki’raano Xaadisaano
Lawishshaho,

Biddissa 8 :

79
 8ki Roso: Honcofo

Biddissa 1:

8a. Guuta Honcofo

agadhino geeshshi guma diafi’rino.

Itophiyu
gashshooti bashshi diassino.

Biddissa 2:

80
8b Irki’raancho Honcofo

Niro Daafursi baatto seekke loosi’rinoha ikkirono, agadhino

Ameeriku gashshooti seera woreemmohe yaanni waajjishiishiha ikkirono,

Biddissa 3:

8c. Miteekkote Honcofonna Coyfooliishsho

81
 Miteekkote Coyfooliishsho Dana

Biddissa 4:

Biddissa 5:

82
 FOOLIISHSHO 5
QAALU BORREESSAMME
HARAMMAADDA SUUDDA

Rosu Ikkadimma
Tenne fooliishsho rosi gedensaanni rosaanotewinni agarranniri:

1ki Roso: Qaalu Borreessammeta Harammaadda

Suudda Mayimmanna Dana

Biddissa 1:

83
 Qaalu Borreessammeta Harammaadda Suudda

Biddissa 2:

Biddissa 3:

2ki Roso: Maammaashshu

Mayimmanna Horo
Biddissa 1:

84
 Maammaashsha
Qaalu borreessamme sasewa boosiisa dandiinanni: diriiru kulo, qaalu seesi-kiironna
harammaadda suudda. Maammaashshu harammaadda suudda giddo mittoho. Korkaatuno,
maammaashshuwa roore woyte coy fooliishsho deerrinni qinaabbannohuranna damatte
hedo riki’mi assite xawisannohuraati.

Maammaashshu amadosinni mitte dagaha heeshshote amanyootenna tunceenya, lao,

ammano, xaphooma adda, macciishshamme, mannu akatanna amale xawisanno.
Lawishshaho, maammaashshu dagate miinju assootubba, giwirinnu, saadate ceo,
daddalonna woleno togoo loossa ledo amadaminoho. Hattono, baxille, mittimma, kaa’lama,
danchumma, ammanama, busulle woy gowwimma, urungimma, dogaanchimma woleno
kore lawannore xawisara dandaanno.

Maammaashshu fakkana horo afi’rino. Umiti, maammaashshu dancha akatooma,

baalchoomanna rosicho xawisate, rosiisatenna dhaabbachishate horo aanno. Dagoomu
maammmaashsha busha, saalanna seeriweelo assoote, ikkito, akatanna amale diqqeessate
horonsi’ranno; wole ragaanni kayinni dancha assoote, ikkito, akatanna amale naadate
horonsi’ranno. Lawishshaho, “Cee’ma ce’noonninka xuudha ho’litanno,” yaanno
maammaashshi cee’ma woy looso baxa hoogate amale woy cee’maaleessa diqqeessannoho.
Wole ragaanni dagoomu widoonni adhamooshshe afidhino loossa loosanno woy woga
ayirrisanno manna maammaashshunni naadanno. Lawishshaho, “Loosinohu loowe
cuucanno,” yaannohu jawaate loosanno manna naadate maammaankanniho.

Qoleno, maammaashshu riki’michanna xalala hedote qinaawo afi’rinoha ikkasinni mitte

hedo, hajo woy coye xaphi asse xawisate, nyammo afi’rinoha assate, qalbeeffachishannonna
diniqisannoha assate, illachishate, yekkeero araarsate, ammansiisatenna gumulate wolqa
afi’rinohura dagoomaho aanno horo luphiimate.

85
“Maammaashshu coy gamaanchooti,” yaanno maammaashshi tenne horosi xawisannoho.

Maammaashshu wole bikkamino dargira, yannaranna dagichu tunceenyira horonsi’nanni

qaalu borreessamme daninni baxxino garinni babbaxxitino mamiwaroranna ikkitora
lawishshaho, addi addi yekkeero, coy, hasaawu woy budu yoo ha’rinshonna woleno togoo
ikkito giddo hala’ladunni horote aana hosanno. Cimeeyye giwamino manna araarsate
cimimma ofoltanno woyte coye raga amadisiisate, gibbote gariweellimma xawisate,
huninoha ye’e yaate woy araaru ha’rinsho raga amadisiisate hasaawinsa giddo gaynite
maammaashsha horonsidhanno.

Maammaashshu sokka maammaashsha horonsi’noonni ikkito murtanno. Maammaashshuwa

duucha woyte kaimu dhagge afidhinore ikkansanni, huwatate horonsi’noonni ikkito,
tunceenya, coy kaima woy dhagge bade afa hasiissanno.

Maammaashshu horonsi’noonni ikkito gobbaanni umisinni baxxe aanno fiche mitto raga
calla qummi assitannota ikkitanna, mittu maammaashshi sokka horonsi’noonni ikkito
garinni babbaxxitara dandiitanno. Maammaashshu sokka dagoomu baalchoomi, rosi-
chinna woga aana safantinota ikkasenni, huwatate maammaashsha suudissino ha’nura
dagaha balchooma, rosichonna woga egenna hasiissanno.

Biddissa 2: Aanchine shiqinshoonni xa’muwara aliidi xawishshi garinni dawaro

borreessite qoli.

a. Maammaashshu amado maa maa xawisanno?

b. Maammaashsha mayra maammaankanni?
c. Maammaashsha hittoo tunceenyubbara horonsi’nanni?
d. Maammaashshu sokka horonsi’noonni ikkito garinni hiittoonni babbaxxitanno?

86
 Mini Looso

Biddissa 3: Qarqarikkinni jajjabba manna xa’mite 10 baxille, mittimma, kaa’lama,

danchumma, ammanama, jawaante loosanna wkl. xawissanno maammaashshuwa,
mittu mittunku sokkanna horo borreessite aantanno rosu yannara shiqishi.

Biddissa 4: Addi addi onlayinenna attamancho bu’a nabbabbine 10 baxille,

mittimma, kaa’lama, danchumma, ammanama, jawaante loosanna wkl. xawissanno
maammaashsha abbite mittu mittunku sokkanna horo borreessite kifilete miillakkira
shiq

3ki Roso : Maammaashshu Guulcho Fatila

Biddissa 1:

Biddissa 2:

Sokka:

Maammaashsha:
Sokka:

87
 4ki Roso: Hibbo

Biddissa 1:

Hibbo

Hibbote godo’le hananfanni woyte xa’maanchu “Hibbo!”

yaanno; dawaraanchu “Hibibbi!” yee qolanno. Konni gedensaanni xa’maanchu
xa’mosi xa’manno. Xa’maminohu dawaro afi’rate garaho yee hedannore coyi’ranno.
Xa’maanchu dawaraanchu dawaro afannokki gede “Geelo geeshshi! Gante gataamma
eessi!” yaanno. Xa’mamaanchu dawaro so’riro “Hi’noonti!” yaanno. Dawaro qola
hoogiro xa’maanchu “Daga uyie,” yaanno. Xa’maanchu daga uyro biilloonyesi hu’nino
gede kiiramanno.

88
Xa’mihu, dawaraancho “Daga uyie” yaanno daafira aa giwe xa’mote taalo dawaro aate
wo’naalanno. Qoleno, qeelama hoogate sharramanno.

Tenne yannara xa’mamaanchu aanno dawaro hattono gara dawaro qolate shelleggamanno.
Xa’mamaanchu boode wo’naalsha assihu gedensaanni hibbote dawaro afinokkita
xawisanno. Daga aate albaanni “Agi soicho!” yaanno. Xa’maanchu “Agummo
godowa’ya wonshe, qulleessi’re!” yee hibbote dawaro kulanno. Qoleno hibbo xa’mihura
dawarannohu “Agi daga!” yiiro, “Agummo shuushshe shuqune, siibba mure siitta gure,
mine’ya wonshe; insa mine onche!” yiihu gedensaanni dawaro kulanno.

Xa’maanchu “Agi daga!” yiihu gedensaanni qolanno dawaro so’ro ikkituro, xa’mamaanchu
“Horro daga’ya!” yee qole adhanno. Xa’mamaanchu dawaro afi’riro kayinni bado adhe
hibbote xa’maancho ikke albi xa’maanchira hibbo shiqishanno. Konni garinni hibbote
godo’le bado badotenni suffanno.

Hibbo lamu daniti no: mitte dawarotinna mittete alee ikkitino dawaroti. Lawishshaho,
“Sure surte xiinne shakki” yitanno hibbo dawaro “milaace” ikkitanna, “Lamu dee’anno,
mite;lamu deeiishshitanno, lame; sasu uurrite la’anno, sase,” yitanno hibbo dawaro “sano;
lame qubbe; sase qubbe” yitannote.

Hibbote xa’mubba xa’mitannohu dagoomu heeshsho, ikkitonna addi addi qarqaraho

leellannori daafiraati. Hibbote godo’lenni xa’minanninna dawarranniri mannu bisi
kifilla, saada, mu’ro, sagaletenna gidu dana, mini giddo udiinne, loosu udiinne, hattono
qarqarunna kalaqamu orteeti. Aleenni qummi assiniti lame hibbo giddo umiti mini
giddo uduunnichi—milaacete—daafira ikkitanna layinkiti mannu bisi kifilla—sanonna
qubbete—daafiraati. Xaphoomunni, mitte daga hibbo giddo xa’minanni hajubba hatti
daga heedhanno baattote ofollo, woga, hee’rate amanyoote, kalqete lao, ammanonna
heeshshote tunceenyinni burqitannote. Konnira, hibbo garunni huwatate dagannita woga,
hee’rate amanyootenna ammano huwata hasiissanno.

89
Hibbote godo’le baca horo afidhinote. Umita la’niro, hibbo godo’lete dana ikkasenni
boohaarsitanno. Xa’mamaanchu gara dawaro qolatenna qeelama hoogate assanno
shelleggamanna heewo beeqqaano muushshi assitannonna boohaarsitanno. Hattono,
oosote hurbaate uynansa geeshsha goxxannokki gede hoolate assinannite.

Layinki horose la’niro, hibbo ooso qarqaransa egentanno gedenna addi addiha mannu,
saadatenna kalaqamu akatanna orte huwattanno gede assate; tiiansa gamaxate, xiinxallanna
surrensa loosiisa dandiitannore assatenna hedate ba’linyensa halashshate kaa’litanno.
Lawishshaho, hibbote xa’mamaanchi sissillamanna gikkiima maafuda amaddino hibbo
lawishshira dawarate gita ikka dandaannore baala hedanni gara ikkitino dawaro afi’ra
geeshsha buxuqqame fince xinqanna misilancho fatilsha assanni xiinxallannonna hedanno
daafira, surresi dancha gede loosiissanno.
Konnira xa’maanchunnita ikkito xa’mamaanchu dandoonna wodancha hardissannonna
qarqaraho ikkitanno assootubbara, kalaqamunna mannu akatira baqqiima assitanno.
Hibbo qaaqquullu tiia gamaxxanno; coye xiinxallatenna qarqaransa egennate dandoonsa
keenatenna hardisate kaa’litanno. Sayikkimeeshsho, albi mannira hibbo bude ilamate
tareessatenna egenno sayisi’rate doogo ikkite horo uytanno.

Biddissa 2: Aanchine shiqinshoonni xa’muwara aliidi xawishshi garinni dawaro

borreessite qoli.
a. Hibbote amado maa maa xawisanno?
b. Hibbo mayra assinanni?
c. Hibbo roore woyte ay assi’ranno?
d. Hibbo afidhino horo xawisi.
e. Hibbo hittoo tunceenyubbara assi’nanni?
f. Hibbote godo’le sokka may garinni babbaxxitanno?
Mini Looso
Biddissa 3:

90
 5ki Roso: Hibbote Sokka Fatila

Biddisa 1:

Biddissa 2:

Lawishshaho,
Xa’mo:
Dawaro:

91
 6kiRoso: Murgo

Biddissa 1:

Murgo

Biddissa 2:

Biddissa 3:

92
 Mini Looso

Biddissa 4:

Biddissa 5:

7ki Roso: Murgote Guulcho Fatila

Biddissa 1:

Biddissa 2:

Moggo qaale:
Dhaaddo fiche:
Sillisu fiche:

93
 8ki Roso Harammaadda Qaalu Borreessamme
Suudda Anawarsha

Biddissa 1:

Biddissa 2:

94
Biddissa 3:

Biddissa 4:

95