ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU

ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZi BAŞKANLIGI

ULUSLARARASI

DÖRDÜNCÜ
TÜRK KÜLTÜRÜ KONGRESİ
· BiLDİRİLERi
4-7 1 KASIM /1997 1 ANKARA

I. CİLT

ATATÜRK KÜLTÜR MERKEZi BAŞKANLIGI

Ankara 1999
 BİLİNMEYEN KÜLTÜR VA,RLIGIMIZ:
ARABAN İÇ KALE CAMİİ

Dr. Ali BORAN*

GİRİŞ
Gaziantep yöresi Akdeniz Bölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nin
birleşme noktasında ve Mezopotamya'nın bir parçası olmasından dolayı Ana-
dolu'yu Mezopotamya ve Mısır'a bağlayan ortak yolun merkezinde yer al-
maktadır. Gaziantep'in kuzeydoğusundaki Arahan ilçesi, Adıyaman'ın Besni,
Kahramanmaraş'ın Pazarcık, Yavuzeli ve Şanlıurfa'nın Halfeti ilçesi ile
komşudur. İlçe, Gaziantep'den 67 km uzakta olup, denizden yüksekliği 610
m'dir. ilin önemli ovalarından biri olan Arahan Ovası üzerinde yer alan ilçe
topraklarının etrafı dağlarla çevrilmiştir. Şehir, Fırat nehrinin batı tarafında
ve bu nehre dökülen Karasu Innağı'nın kenarında kurulmuştur (Çizim 1).
. Gaziantep bölgesi, en eski devirlerden beri uygun iklim ve konumu ne-
deniyle devamlı iskan görmüştür. Antik devirlerde iktisadi ve siyasi bütün
faaliyetlerin yoğun bir şekilde sürdüğü kuzey Suriye ile Mezopotamya'yı İç
Anadolu'ya bağlayan yollar bu bölgeden geçmektedir. Özellikle Araban, İç
Anadolu bölgesine açılan yolların kavşağındadır. B u bölge aynı zamanda,
İlk Çağ'dan Orta Çağ'ın sonuna kadar, Fırat nehrini takip ederek Me-
zopotamya'dan gelen kervanların, Birecik ile Maraş bölgelerine ulaşmaları
için bir aynm noktasıdır.

• Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Ögtetim Üyesi,
Van - TÜRKiYE.
126 ALİBORAN

Bölgede yapılan araştırmalar Araban çevresi tarihinin Tunç Çağı'na

(M.Ö. 3000-1200) kadar indiğini göstermektedir. İslam öncesi RabanKalesi
denilen Araban İc Kalesi'nin en önemli dönemi XI-XIII. yüzyıllar
> •

arasındadır .1 Bu yüzyıllar boyunca kale stratejik önemini sürekli ko-

rumuştur. Özellikle Urfa Haçlı Kontluğu, Ermeni Krallığı, Haçlı Seferleri,
Memlilldu ve Türk akınlarında elde tutulması gerekli kalelecin başında yer
almıştır. Araban Kalesi, Ermeniler ile Urfa Haçlı Kontluğu arasında sık sık
el değiştirmiştir.2 1093 yılında Ermenilerin elinde bulunan Araban Kalesi,3
1112'den sonra Urfa Haçlı Kontluğu'nun eline geçmiştir. 1108-20 tarihleri
arasında Ermeni Kralı Vasil'e ait olan kale, 1112-20 tarihlerinde Antakya
Kralı eline geçmiş, daha sonra da tekrar Ermeniler'e bırakılmıştır.4 Bu
dönemde kalenin çok sağlam olduğu ve kolay kolay fethedilemediği be-
lirtilmektediı-5 (Çizim 2).
Sultan Mesud Kılıç Arslan 1148-1150 yıllarında Araban İç Kalesi'ni fet-
hederek Türk toprağı haline getirmiştir. 1155'te. Atabey Nureddin Mahmud
Zengi, Araban'ı Selçuklulardan almıştır. Bu tarihten sonra sırasıyla Halep
Eyyubileri, Anadolu Selçukluları (1218), Memlüklular, İlhanlılar (1259),
Memluklular (1260), Dulkadiroğulları ve tekrar Memluklulann hakimiyeti
altında görülmektedir. 1517'de ise bölge Osmanlı topraldarına katılmıştır.6
1523 yılından sonra Birecik Sancağı'nın Rumkale kazasına bağlanan Ara-
ban, daha sonraki yıllarda Gaziantep'e bağlanmıştır.?

Ana Britannica, ll, İstanbul 1992, s. 212 (Araban): Gaziantep Elasuc Regione. İnconabula Groaca,
Vol: XLXIII, CNR, 49; Yurc Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1982, s. 3021; H. Özdeğer. "Gaziantep",
DİA, Xlll, İstanbul 1996, s. 466; İslam Ansiklopedisi, II, istanbul 1993, s. 64-65, (Ayıntab);
A .Yılmaz, XVI. Yüzyılda Birecik Sancağı, (İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Basılmamış Doktora Tezi), istanbul 1996, s. 131; Gaziantep İl Yıllığı, 1968, Ankara !969, s. 29 vd .•.
A. Boran, Anadolu'daki İç Kale Cami ve Mescidleri,l-II (Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Van 1997,s. 109 vd.
2 "Ra'bon ve Keysun'dan Maraş ile Fırat Nehri arasında Kogh Vasil (Hırsız Vasil) adında bir Ermeni
küçük bir devlet kurdu (1990)" Aynca Bkz. F.lşıltan, Haçlı Seferleri Tarihi, I, Ankara 1986, s. 150;
Urfalı Matheus, Vakayi-Namesi ve Papaz Grigor'un Zeyli (Çeviren: H. D. Andreosyan), Ankara
1987. s. 134.
3 I. Demirkent, Urfa Haçlı Konduğu Tarihi 1098-1118,1, İstanbul 1974, s. 13.
4 Demirkent, a.g.e., 142 va.; Urfalı Matheus, a.g.e., s. 256,258,304.
5 Demirkent, a.g.e., s. 150.
6 N. Çarn, "Gaziantep", DiA, XIII, İstanbul 1996, s. 469; D. Ayalon, "Meınliikler ve Deniz Kuvvetleri,
İslam Alemi İle Hristiyan Avrupa Arasındaki Mücadelelerin Bir Safhası", TD, 25, (Mart 1971),
istanbul 1971, s. 39 vd.
7 Yılmaz, a.g.e., 235.
BİLİNMEYEN KOLTÜR VARLIGIMIZ: ARABAN İÇ KALE CAM11 127

Araban (Raban, Kale-i Zerrin) Kalesi 1940'lara kadar sağlam durumda

iken, halk tarafmdan inşaatlarda kullanılmak üzere sudarın taşları sökülerek
ortadan kaldırılmıştır.8 Kaleden günümüze toprak altında kalan kısımlardan
başka bir şey u laşmamıştır.

Kale, şehrin ortasındaki 35 m yükseklikte bulunan yığına tepe üzerine ku-

rulmuştur. 85 x 95 m'lik bir alanı kaplayan kalede cami, su deposu ve toprak
altında kalan surlardan başka herhangi birşey bulunmamaktadır.9 XII-XIV.
yüzyıllarda çok önemli bir iç kale olmasına rağmen günümüzde pek iz kal-
mamıştır10 (Çizim 3).

CAMİNİN TARİHÇESİ .

Arahan İç Kale Camii'nin inşa kitabesi ve vaktiyesi bulunmamaktadır . Bu

nedenle tarihlendirrne konusunda kesin bir sonuca varmak mümkün
görünmemekted~. Ancak, Memlfikluların Birecik, Kahta, Ravenda, Rum-
kale, Gaziantep ve Araban kalelerini sınır bölgesi kabul ederek sürekli el-
lerinde tutmalan, bu bölgelerde birçok yeni yapılar inşa etmeleri ve ha-
kirniyetleri döneminde bu kaleleri tahkim etmeleri caminin enine gelişen iki
sahınlı bir plana sahip olması, savunma amacıyla yekpare taşlardan ve çok
az sayıda pencerenin olması, milırabın genel kurgusu gibi özelliklerden yola
çıkarak, aynca bölgeye hakim güçler gözönünde bulundurulduğu zaman yapı
Xll-XIV. yüzyıllara tarihlendirilmektedirıı (Resim 1).
1 940'lı yıllarda kale talanı sırasında caminin giriş kapısının büyük
bölümü toprak ve taş yığını içinde kalmıştır.
Cami, dıştan 13.20 x 18.50 m ölçülerinde dikdörtgen plfuılı olup, enine
gelişen iki sahından oluşan bir plana sahiptir. XX. yüzyılın başında cami
kendi haline terkedilmiş, günümüzde güney ve doğu duvarlarının taş kap-
lamaları sökülmüştür (Çizim 4).

8 Türkiye'de Belde/er, Gazian cep, İstanbul 1991, s. 112.

9 Demirkent, a.g.e., s. 142 vd., Işıltan, a.g.e., s. 150 vd.
10 "Bu yıl içinde Boudion, ordusuyla beraber metin ve müstahkem bir şe.hir olan Raban'a karşı yürüdü.
O, uzun bir zaman hücumlarda bulundu ve şehri sıkı bir muhasara alilnda tuttu ise de birşey ya-
pamadı". Bu sırada "Raben müstahkem şehir" şeklinde şehir ve kaleden bahsetmektedir. Bkz. Urfalı
Matheus, a.g.e, s. 258, 267.
ll Çam, a .g.e., s. 70.
 128
, ALİBORAN

Kuzey cephesinin ortasında yer alan cümle kapısına beş basaınaldı bir
merdivenle inilmektedir. Cümle kapısı diktörtgen çerçeveli ve basık kemerli
olup, üzengi taşının altında dışbükey bingiler bulunmaktadır. Basık kemerin
dördüncü sırasındaki taş sırası boydan boya içten yapılarak, cephede bir şerit
oluşturulmuştur (Resim 2, 3).
Doğu cephenin güney tarafı 40 cm ölçülerinde dışa taşıntı yapmaktadır.
Bu taşıntının nedeni ise, iç mekanda 90 x 140 m ölçülerinde açılan nişden
dolayı veya örtü sisteminin yükünü taşıyan beden duvarlarının
dayanıklılığını artırmaktır (Resim 4).
Yapının güney cephesi, kalenin sudarına bitişik inşa edilmiştir. Bu ne-
denle güneybatı köşede düzgün duvar örgüsü bulunmaktadır. Diğer kısımları
sudara bitişik olduğundan bu kısımlar da sökülmüştür (Resim 5).
Batı cephesinin alt bölümleri surların şekline uygun olarak yapılmıştır.
Üst bölümleri ise düzgün kesme taştandır. Bu cephenin güney tarafında
dikdörtgen pencere yer almakta olup, kuzeybatı köşesi yıkılmış durumdadır
(Resim 6).
Dış cephelerin kuzey ve doğu kısımları saçak silme, kaval ve oluktan iba-
rettir. Düz s ilmeli s açak, kademelenme ve profillenın e yapmaktadır. Saçak
silmenin üstünde bir taş daha vardır. İçten tonozla örtülü cami dıştan düz
damla örtülüdür (Resim 7).
Harime beş hasarnakla inilen cümle kapısından girilmektedir. İç mekan
kalenin zemininin altında kalmaktadır. 14.90 x 9.30 m ölçüterindeki harim,
enine gelişen iki sahınlı üzeri beşik tonozla örtülüdür. Ortadaki payelerden
ve köşelerden kuzey-güney doğrultusunda atılan sivri kemerler beşik to-
nozun iç bükeyiyle aynı hizada yapılmıştır (Resim 8, 9).
İkinci salıının ortasındaki çapraz tonoz, giriş kapısının önünde, milırabın
aksında bulunmaktadır. Çapraz tonozun iki yanı (doğu-batı) beşik tonozlu
bölümlerle örtülmüştür. Tonozların arasındaki sivri kemerierin üzengi taşları
dışa taşıntılı olarak yapılmıştır. Tonozların başladığı iç bükey, duvar
yüzeyinden dışa taşıntılıdır. Sivri kemerler düzgün kesme taştan, örtü sistemi
ise taştan ve üzeri sıvalıdır (Resim 10).
İç mekana girişi sağlayan cümle kapısı, içten dikdörtgen çerçeveli ve
sivri kemer alınlıklıdır. Atkı taşı dışbükey bindirmelikler üzerinde yer al-
maktadır. Sivri kemer alınlık sade olarak yapılmıştır.
Btt..İNMEYEN KÜLTÜR VARLIGIMIZ: ARABAN İÇ KALE CAM.l:t 129

Harimin duvarlan düzgün kesme taşlardan örülmüş, üzerinde herhangi bir

sıva yoktur.
Doğu duvan üstte göz pencere ve sivri kemerli bir alınlık şeklinde ter-
tiplenmiştir. Bu duvann birinci salıının ortasında 90 x 1.50 m ölçülerinde
dikdörtgen bir niş yer almaktadır (Resim ı 1).
Milırabın iki yanında 90 cm genişliğindeki sivri kemer şeklinde
düzenlenmiş açıklıktan ı .20
x ı .40 m ölçülerindeki bir bölüme gi-
rilmektedir. Her iki bölüm duvar içinden yükselen bölümlerden doğudaki,
kırlangıç örtülü, batıdaki niş ise düz şekilde yukan doğru devam etmektir
(Resim 12, 13).
Batı duvannın üstüne dikdörtgen şeklindeki bir pencere açılmıştır.
İç mekanın zemin döşemesi, define avcılan tarafından kaldırılmıştır.
İçteki malzemelerden zeminde sal taşları döşeli olduğu anlaşılmaktadır.
Kıble duvarının ortasında giriş ekseninde mihrap yer almaktadır. Mihrap
beden duvarında olduğu gibi düzgün kesme taşlarla gerçekleştirilmiştir. Mih-
rap, duvardan hafif içe doğru kademeli oluk ve kaval silmeden oluşan bir
çerçeveyle aynlmaktadır. Bu silmeler kavsara kemerinin üst bizasından iti-
baren köşeli iki kademelenme yaparak yükselmektedir. Köşelerden
sütuncelerle sınırlandırılmış hücre 1m derinliğinde yanın kemerle
kuşatılmış, yarım kubbe biçiminde bir kavsaraya sahiptir. Bu kavsara cep-
heden kemerin şekline uydurolmuş ve hafıf sivriltilmiştir. Hücreyi
sınırlandıran sütunceler köşelere bağlı, yanın sekizgen plfuılı gövdeye sa-
hipir. Sütuneelerin bilezikli kaideleri ve üstte iki sıra yapraktan oluşan
başlıklan bulunmaktadır. Aynca kavsara kemerinin başlangıcında (üzengi
seviyesinde) içe ve dışa bakan yüzlerinde yivli bir tabla yer almaktadır.
Çerçeveyi oluşturan kaval ve oluk silmeler mihrapta belirli bir hareketlilik
sağlamaktadır. Tek süsleyici unsur olarak da sütunce başlıklarındaki damarlı
iki s ıra halinde düzenlenen ve tablanın altında da devam eden yapraklar
gözükmektedir (Resim 10).

SONUÇ

Arahan İç Kale Camii enine gelişen iki sahından oluşan bir plana sahiptir.
Sahınların üzeri tonozlarla örtülü olup, dıştan düz dam şeklindedir. Cami, ze-
minin altında inşa edilmiştir. Duvarlarının kalın olması ve fazla pencere ol-
130 ALİBORAN

maması, yapının savaş anında korunma mekanı olarak kullanıldığını

göstermektedir. İç mekfuım zeminin altında inşa edilmesi de bunu
doğrulamaktadır.

Kıble rluvanndaki iki nişin işlevinin çile bölümü gibi düşünüldüğü tah-
min edilmektedir.
Mihrap, pHin olarak Memlı1klu dönemi camilerine, dış çerçeve olarak da
Diyarbakır Mesudiye Medresesine (1223) benzemektedir. Dış cephe düzeni
olarak yine Mem.lı1klu dönemindeki yapılan hatırlatmaktadır. ibadet
mekanının yandan fazlasının zemin altında inşa edilmesi şekline ise, bu cami
dışında pek rastlanrnamaktadır. Birgi Ulu Camii de zeminin altında olmasına
karşın bu cami gibi ibadet mekanının dışa açıklığının fazla olmaması gibi bir
özelliği yoktur.

Plan bakımından Memlı1klu dönemine ait Kahire Temin El Rasafi

Camii'ne (1462)12 (Çizim 5), Akkoyunlu döneminden Mardin Şeyh Mahmud
Türk Camiine (XVII yüzyıl, (Çizim 6) ve Hasankeyf Küçük Camiine ben-
zemektedir (Çizim 7).
Türk sanatı bakımından önemi ise, ibadet mekanının zeminin altında yer
alması, iç mekanın doğrudan savunma amacıyla kalın duvarlara sahip
olması, kıble rluvanndaki iki hücresi, mihrap kurgusu ve örtü sistemi gibi
özelliklerinden dolayı büyük bir öneme sahiptir. Bu caminin ivedilikle kur-
tanlarak işlev kazandırılması gerekmektedir.

12 S. M. Muhammed, Messacid-i Mısır ve Ev/iyhu's-Salihun, IV, Kahice 1980, s. 210-212.

ALİBORAN 357

Çwm. ı -Gaziantep İli'nin haritası

o
Çi:ıim. 2 - Araban İç Kalesi'nin genel planı
358 ALİ BORAN

Çizim. 3 · Araban lç Kalesi

Çizim. 4 - Araban İç Kale Camii

ALİBORAN 359

ı ı
ı ı ·ı
ı ı ı:
·ı ı

~
or
1
ı ~
ı ı J
ı ı ı ı
lo·: lol ./:
,ı c-
ı
1
ı
ı E ı ı s !c"
ı ı ıl
= ı" ., ı ol
...
11 tl
11
• t ı ı
1 1 1 ı
ı-

1".'
1
1 ı

w
ı
tl
ı ı
ı
fLJ
Çiıim. S - Kahire Temin El Rasafi Camii

' .... ....\

j
ll '
...,.
···.·-~.:.:~~:0:~~------~--.o~~~----~---

ll
·~...:.__: . - - - - i·

Çizim. 6 - Mardin Şeyh Mahmut Türki Camii Çi.z im. 7 - Hasankeyf Küçük Mescid
360 ALİBORAN

RfSim. 1 - Kale'nın genel görünüşü

Resim. 2 - İç Kale Cami'nin kuzey tarafı

Rc>Sim. 3 - C:ı mi ' nin kuzey cephesi ve giriş kapısı

ALİBORAN 361

Resim. 4- Cami"nin dogu cephesi

Resim. 6 - Cami'nin batı cephesi

Resim. 7- Cami"nin üst kısmı

362 ALİ BORAN

Resim. 8 - İç mek§n

Resim. 9 - Payandalar ve ıonoılar

Resim. 10 - Doğu duvarındaki göz pencere

ALİBORAN 363

Resim. ll - İç mekandan doğu ve güney duvan Resim.l2- Cami'nin mihrabı

Resim. 13 - Mihraptan ayrıntı