Professional Documents
Culture Documents
Formularium
Formularium
Formularium
4 april 2012
Inhoudsopgave
1 COMBINATORIEK 3
1.1 Telproblemen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1.1 Variaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1.2 Herhalingsvariaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.3 Permutaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.4 Herhalingspermutaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.5 Combinaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1.6 Herhalingscombinaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1.7 Aantal deelverzamelingen van een verzameling . . . . . . 5
1.1.8 Het duivenhokprincipe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1.1.9 Het binomium van Newton . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2 Kansrekening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2.1 Formule van Laplace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.2.2 Belangrijke kanswetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
2 ANALYSE 8
2.1 Soorten relaties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.2 Reële functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
2.2.1 Invloed van parameters op de grafiek van een functie . . . 8
2.2.2 Eerstegraadsfuncties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.3 Tweedegraadsfuncties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
2.2.4 Veeltermfuncties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
2.2.5 Gebroken rationale functies . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.6 Goniometrische functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.2.7 Exponentiële functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.2.8 Logaritmische functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2.2.9 Grafieken van enkele bijzondere functies . . . . . . . . . . 16
3 GETALLEN 17
3.1 Rijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
3.2 Machten met gehele exponenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
3.3 n-de machtswortels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
3.4 Machten met reële exponenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
4 ALGEBRA 24
4.1 Vergelijkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
4.1.1 Eerstegraadsvergelijkingen (lineaire vergelijkingen) . . . . 24
4.1.2 Tweedegraadsvergelijkingen (vierkantsvergelijkingen) . . . 24
4.1.3 Bikwadratische vergelijkingen . . . . . . . . . . . . . . . . 25
4.1.4 Vergelijkingen van de n-de graad . . . . . . . . . . . . . . 25
4.1.5 Irrationale vergelijkingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
5 GONIOMETRIE 28
5.1 Goniometrische getallen van een hoek . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.1.1 In een rechthoekige driehoek . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.1.2 De goniometrische cirkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
5.1.3 Formules . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
5.1.4 Oplossen van driehoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
5.2 Goniometrische functies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6 VLAKKE MEETKUNDE 31
6.1 Stelling van Thales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
6.2 Driehoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.2.1 Oppervlakte (O) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.2.2 Eigenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
6.2.3 Merkwaardige lijnen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
6.2.4 De middenparallel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
6.2.5 Congruente driehoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
6.2.6 Gelijkvormige driehoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
6.2.7 Driehoeksongelijkheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
6.3 Vierhoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
6.3.1 Parallellogram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
6.3.2 Trapezium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
6.4 Veelhoeken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
6.5 Cirkels . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
6.5.1 Omtrek: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
6.5.2 Oppervlakte: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
6.5.3 Raaklijn-normaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
6.5.4 Boog-koorde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
6.5.5 Middelpuntshoek-omtrekshoek . . . . . . . . . . . . . . . 37
6.5.6 Binnen- en buitenomtrekshoek . . . . . . . . . . . . . . . 37
6.5.7 Sector-segment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
6.5.8 Macht van een punt t.o.v. de cirkel . . . . . . . . . . . . . 38
6.5.9 Koordenvierhoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
7 RUIMTEMEETKUNDE 41
7.1 Inhoud en oppervlakte van ruimtefiguren . . . . . . . . . . . . . . 41
7.1.1 Prisma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
7.1.2 Piramide . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
7.1.3 Cilinder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
7.1.4 Kegel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
7.1.5 Bol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
7.2 Vectoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
7.3 Coördinaten in de ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
7.3.1 Richtingsvectoren-richtingsgetallen . . . . . . . . . . . . . 42
7.3.2 Vergelijkingen van een rechte . . . . . . . . . . . . . . . . 42
7.3.3 Vergelijking van een vlak . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
7.3.4 Middelpuntsvergelijking van een bol . . . . . . . . . . . . 44
7.3.5 Cartesiaanse vergelijkingen van omwentelingslichamen . . 44
8 LOGICA 45
8.1 Verklaring van de gebruikte symbolen . . . . . . . . . . . . . . . 45
8.2 Logische stellingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
8.3 Uitspraakvormen met kwantoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
1 COMBINATORIEK
1.1 Telproblemen
1.1.1 Variaties
• Wat?
Een variatie van p elementen uit n elementen (p ≤ n) is een geordend p-
• Formule.
Het aantal variaties van p elementen uit n elementen (1 ≤ p ≤ n):
n!
Vnp =
(n − p)!
1.1.2 Herhalingsvariaties
• Wat?
Een herhalingsvariatie van p elementen uit n elementen is een geordend
p-tal van elementen gekozen uit een gegeven verzameling van n elementen.
Eenzelfde element mag meer dan eens voorkomen!
• Voorbeeld.
Enkele herhalingsvariaties van 3 elementen uit {a, b, c, d} zijn aaa, aab, abc, aba, acc, . . .
• Formule.
Het aantal herhalingsvariaties van p elementen uit n elementen is:
V̄np = np
1.1.3 Permutaties
• Wat?
Een permutatie van n verschillende elementen is een variatie van n ele-
menten uit n elementen.
• Voorbeeld.
Alle permutaties van 3 elementen uit {a, b, c} zijn abc, acb, bac, bca, cab, cba.
• Formule.
Het aantal permutaties van n elementen is:
Pn = n!
1.1.4 Herhalingspermutaties
• Wat?
Herhalingspermutaties zijn permutaties van n elementen waarbij onder de
n elementen dezelfde elementen meerdere malen mogen voorkomen.
• Voorbeeld.
Enkele herhalingspermutaties van a, a, b, c zijn aabc, abca, abac, . . ..
• Formule.
Stel li het aantal keer dat elk van de p verschillende elementen ai voorkomt
en n het totaal aantal elementen, dan is het aantal herhalingspermutaties
van die n elementen:
n!
P̄nl1 ,l2 ,...,lp =
l1 !l2 ! . . . lp !
1.1.5 Combinaties
• Wat?
Een combinatie van p elementen uit n elementen (p ≤ n) is een deelverza-
meling van p elementen gekozen uit een gegeven verzameling van n ele-
menten. De volgorde is niet van belang!
• Voorbeeld.
Alle combinaties van 3 elementen uit {a, b, c, d} zijn: {a, b, c}, {a, b, d}, {a, c, d}, {b, c, d}
• Formule.
Het aantal combinaties van p elementen uit n elementen is:
n!
Cnp =
p!(n − p)!
1.1.6 Herhalingscombinaties
• Wat?
Herhalingscombinaties zijn combinaties van p elementen uit n elementen
waarbij onder de n elementen dezelfde elementen meerdere malen mogen
voorkomen.
• Voorbeeld.
Enkele herhalingscombinaties van 7 elementen uit {a, a, a, b, b, b, c, c, c} zijn
{a, a, a, b, b, b, c}, {a, a, b, b, b, c, c}, . . .
• Formule.
Het aantal herhalingscombinaties van p elementen uit n elementen is:
p
C̄np = Cn+p−1
Of ook nog:
n
X n
(a + b)n = an−i bi
i
i=0
1.2 Kansrekening
1.2.1 Formule van Laplace
Voor volgende formules is het belangrijk de begrippen uitkomstenverzameling
en gebeurtenis te begrijpen.
• Een uitkomstenverzameling (universum) is de verzameling van alle mo-
gelijke uitkomsten bij een kansexperiment, bv. bij een dobbelsteen :
U = {1, 2, 3, 4, 5, 6}.
• Een gebeurtenis is een deelverzameling van de uitkomstenverzameling, bij
het voorbeeld van de dobbelsteen zijn {6}, {1, 2, 4} mogelijke gebeurtenis-
sen.
De formule van Laplace:
Stel n het aantal elementen van het universum U en p het aantal elementen van
de gebeurtenis A, dan is de kans voor de gebeurtenis (P (A)):
p
P (A) =
n
2 1
Zo is bv. de kans om met een dobbelsteen 3 of 4 te gooien : P ({3, 4}) = = .
6 3
P (A) + P (Ā) = 1
P (A ∪ B) = P (A) + P (B) − P (A ∩ B)
P (A ∪ B) = P (A) + P (B)
• Samengestelde experimenten:
(i) Afhankelijke deelexperimenten / voorwaardelijke kans:
P (A ∩ B) = P (B) · P (A | B)
Uitbreiding:
P (A ∩ B ∩ C) = P (A) · P (B | A) · P (C | A ∩ B)
13 13
Het voorbeeld wordt dus: P = ·
52 51
(ii) Onafhankelijke deelexperimenten:
P (A ∩ B) = P (A) · P (B)
13 13
Het voorbeeld wordt dus: P = ·
52 52
2 ANALYSE
2.1 Soorten relaties
1. Relatie: Een relatie van A naar B is een verzameling van koppels
waarvan het eerste element tot A behoort en het tweede tot B.
2. Functie: Een functie van A naar B is een relatie van A naar B waarbij
elk element van A hoogstens één beeld heeft.
3. Afbeelding: Een afbeelding van A in B is een relatie van A naar B
waarbij elk element van A juist één beeld heeft .
4. Injectie: Een injectie van A in B is een relatie van A naar B waarbij
elk element van A juist één beeld heeft en elk element van B het beeld is
van hoogstens één element van A.
5. Surjectie: Een surjectie van A op B is een afbeelding van A in B waarbij
elk element van B het beeld is van minstens één element van A.
6. Bijectie: Een bijectie van A op B is een afbeelding van A in B waarbij
elk element van B het beeld is van juist één element van A.
2.2.2 Eerstegraadsfuncties
• Vorm.
f : x 7→ ax + b met a 6= 0
• Grafiek.
Een rechte waarbij a de richtingscoëfficiënt is en b het stuk afgesneden op
de y-as.
y 5
a>0
4
3 a<0
2
1
0
0 1 2 3 4
x
y − y1 = a(x − x1 )
• Tekenverloop.
b
x −∞ − +∞
a
ax + b tegengesteld teken van a 0 teken van a
2.2.3 Tweedegraadsfuncties
• Vorm.
f : x 7→ ax2 + bx + c met a 6= 0
• Grafiek.
Een parabool, waarbij a de aard van de parabool aangeeft:
als a > 0, dan is de holle kant naar boven (dalparabool)
b 4ac − b2
t (− , )
2a 4a
en de symmetrie-as:
b
S ↔ x=−
2a
De topvergelijking van de parabool met top t (α, β)
P ↔ y = a(x − α)2 + β
• Tekenverloop.
Stel xi de eventuele nulpunten van de functie f : x 7→ ax2 + bx + c. De
discriminant wordt gegegeven door volgende formule:
b2 − 4ac
* Discriminant > 0
x −∞ x1 x2 +∞
ax2 + bx + c teken van a 0 tegengesteld teken van a 0 teken van a
* Discriminant = 0
x −∞ x1 = x2 +∞
ax2 + bx + c teken van a 0 teken van a
* Discriminant < 0
x −∞ +∞
ax2 + bx + c teken van a
2.2.4 Veeltermfuncties
• Vorm.
• Formules.
Euclidische deling: zij f (x), d(x) 6= 0 ∈ IR[x] dan bestaat er juist één
q(x) en r(x) ∈ IR[x] zodat geldt:
Praktisch voorbeeld
Reststelling: De
rest van een deling van f (x) door x − a is gelijk aan f (a)
x − a | f (x) ⇔ f (a) = 0
Enkele stellingen:
* Het verschil van twee gelijknamige machten is deelbaar door het ver-
schil van de grondtallen.
g(x)
f : x 7→ met g(x) en h(x) veeltermen en graad(h(x)) ≥ 1
h(x)
• Kenmerken.
∀x ∈ domf : f (x + ω) = f (x).
De sinusfunctie: f : x 7→ sin x
Kenmerken:
* domein: IR
* bereik: [−1, 1]
* f −1 {0} = {kπ | k ∈ ZZ}
* periode: 2π
* grafiek
De cosinusfunctie: f : x 7→ cos x
Kenmerken:
* domein: IR
* bereik: [−1, 1]
π
* f −1 {0} = {(2k + 1) | k ∈ ZZ}
2
* periode: 2π
* grafiek
De tangensfunctie: f : x 7→ tan x
Kenmerken:
π
* domein: IR\{(2k + 1) | k ∈ ZZ}
2
* bereik: IR
* f −1 {0} = {kπ | k ∈ ZZ}
* periode: π
* grafiek
De cotangensfunctie: f : x 7→ cotgx
Kenmerken:
* domein: IR\{kπ | k ∈ ZZ}
* bereik: IR
π
* f −1 {0} = {(2k + 1) | k ∈ ZZ}
2
* periode: π
• Algemene sinusfuncties: f : x 7→ a sin(b(x − c)) + d
Kenmerken:
• Formules
f : x 7→ ax met a ∈ IR+
0 \{1}
• Kenmerken
* domein: IR
* bereik: IR+
0
* f −1 {0} = ∅
• Speciaal geval
• Grafiek
∀a ∈ IR+ y
0 \{1} : y = loga x ⇔ a = x
• Speciale gevallen
Briggse logaritme : log x is de logaritme met grondtal a = 10
Neperiaanse logaritme: ln x is de logaritme met grondtal a = e
• Vorm
f : x 7→ loga x met a ∈ IR+
0 \{1}
• Kenmerken
* domein: IR+
0
* bereik: IR
* f −1 {0} = {1}
• Grafiek
• Formules
loga ay = y en aloga x = x
∀x1 , x2 , x3 ∈ IR+
0 : loga (x1 · x2 · x3 ) = loga x1 + loga x2 + loga x3
∀x ∈ IR+ r
0 ; ∀r ∈ IR : loga x = r loga x
* Geheelfunctie (trapfunctie): y = b x c
Dit is een functie waarbij b x c het grootste geheel getal voorstelt kleiner
dan of gelijk aan x.
√
* De functie y = x
3 GETALLEN
3.1 Rijen
1. Rekenkundige rijen
• Wat?
Een rekenkundige rij is een rij waarbij elke term de som is van de
vorige term en een constant getal. Dit constant getal noemen we het
verschil van de rij.
• Voorbeelden.
1, 3, 5, 7, 9, . . .
100, 90, 80, 70, 60, . . .
• Formules.
* Algemene term.
Stel tn de n-de term van de rij en v het verschil.
tn = tn−1 + v
tn = t1 + (n − 1)v
* Rekenkundig gemiddelde.
a, b, en c zijn opeenvolgende termen van een rekenkundige rij
m
a+c
b=
2
* Algemene term.
Stel tn de n-de term van de rij en r de reden.
tn = tn−1 · r
tn = t1 · rn−1
* Meetkundig gemiddelde.
a, b, en c zijn opeenvolgende termen van een meetkundige rij
m√
|b| = a · c
* Som van de n termen van een eindige meetkundige rij (sn ):
t1 (rn − 1)
sn =
r−1
* Som van de termen van een convergerende meetkundige rij (s):
Als 0 < |r| < 1, dan convergeert de meetkundige rij en is de som
van de termen:
t1
s=
1−r
* Afspraak: a0 = 1
• met gehele exponenten
1
* Definitie: Zij n ∈ IN en a ∈ IR0 , dan geldt : a−n =
an
• rekenregels voor machten met gehele exponenten
Zij m, n ∈ ZZ en a, b ∈ IR0 , dan geldt:
am · an = am+n
am
= am−n
an
m n
(a ) = amn
m m
a ·b = (a · b)m
* Als n even is, heeft elk positief van 0 verschillend getal a precies
twee n-de machtswortels:
√ √
een positieve ( n a) en een negatieve (− n a).
√
* Als n oneven is, heeft elk getal één n-de machtswortel ( n a) (kan
positief of negatief zijn)
• Bestaansvoorwaarden
* n even
p
n
f (x) bestaat ⇔ f (x) ≥ 0 en x behoort tot het domein van f
√
4
vb: x + 1 bestaat ⇔ x + 1 ≥ 0 ⇔ x ≥ −1
* n oneven
p
n
f (x) bestaat voor alle x die tot het domein van f behoren.
√
3
vb: x + 1 bestaat voor alle x ∈ IR
as · ar = as+r
as
= as−r
ar
s r
(a ) = asr
s s
a ·b = (a · b)s
• Eigenschappen:
* |x| = 0 ⇔ x = 0
* |x · y| = |x| · |y|
* |x| − |y| ≤ |x + y| ≤ |x| + |y|
* a ∈ IR+ : |x| ≤ a ⇔ −a ≤ x ≤ a
* a ∈ IR+ : |x| > a ⇔ x > a of x < −a
a2 − b2 = (a − b)(a + b)
a3 − b3 = (a − b)(a2 + ab + b2 )
a3 + b3 = (a + b)(a2 − ab + b2 )
3.7 Deelbaarheid in ZZ
• Definitie: ∀a, d ∈ ZZ : d | a ⇔ ∃q ∈ ZZ : a = dq
• Stelling i.v.m. lineaire combinaties:
Zij a, b, d ∈ ZZ
d | a en d | b ⇒ d | xa + yb, ∀x, y ∈ ZZ
• Euclidische deling:
∀a ∈ ZZ, b ∈ IN 0 : ∃!q ∈ ZZ, ∃!r ∈ ZZ : a = bq + r met 0 ≤ r < b
• Grootste gemene deler ggd(a, b):
Zij a, b ∈ IN 0
ggd(a, b) = d
m
kgv(a, b) = m
m
Eigenschap:
kgv(a, b) · ggd(a, b) = a · b
• Priemgetallen:
Definitie: Zij p ∈ IN , dan is p een priemgetal a.s.a. del(p) ∩ IN = {1, p}.
Eigenschap: Elk natuurlijk getal, groter dan 1, is op unieke wijze te
ontbinden in priemfactoren:
n = pα1 α2 α3 αq
1 p2 p3 · . . . · pq
met p1 , p2 , . . . pq priemgetallen en α1 , α2 , . . . αq ∈ IN 0 .
Het aantal delers van een natuurlijk getal n is dan (α1 + 1)(α2 +
1)(α3 + 1) · . . . · (αq + 1).
Eigenschappen en begrippen:
* i2 = −1
* Als z = a + bi dan is z̄ = a − bi het complex toegevoegde.
Er geldt:
¯ z2 = z¯1 + z¯2
z1 +
z1 ¯· z2 = z¯1 · z¯2
2. De goniometrische vorm
• Voorstelling in het complexe vlak:
• Goniometrische vorm:
a + bi = r(cos θ + i sin θ)
Er geldt:
z1 · z2 = r1 r2 (cos(θ1 + θ2 ) + i sin(θ1 + θ2 )
z1 r1
= (cos(θ1 − θ2 ) + i sin(θ1 − θ2 )
z2 r2
• n-de macht van een complex getal:
3.9 Statistiek
1. Enkele begrippen:
• Populatie (universum): de verzameling van personen of objecten
waarvan men kenmerk(en) wil onderzoeken
• Steekproef: deelverzameling van de populatie, verzameling van die
elementen van de populatie waarvoor de waarnemingen worden uit-
gevoerd.
• Variabele: kenmerk dat men bij de elementen van de populatie wil
nagaan. Aan de variabele worden waarden toegekend.
2. Frequentietabel:
Stel x1 , x2 , x3 , . . . , xn een steekproef met omvang n en p verschillende
waarden.
x absolute frequentie relatieve frequentie
x1 n1 f1
x2 n2 f2
.. .. ..
. . .
xp np fp
• Absolute frequentie: ni is het aantal keer dat de waarde xi voorkomt
in de steekproef; er geldt:
p
X
ni = n
i=1
ni
• De relatieve frequentie: fi = en er geldt:
n
p
X
fi = 1
i=1
ni
OF in procent: fi = · 100 en er geldt:
n
p
X
fi = 100
i=1
3. Gemiddelde(x̄):
1 Pp n x
• x̄ = n i=1 i i
4 ALGEBRA
4.1 Vergelijkingen
4.1.1 Eerstegraadsvergelijkingen (lineaire vergelijkingen)
• Vorm.
ax + b = 0, a 6= 0
• Formule.
Deze vergelijking heeft altijd één oplossing:
b
x=−
a
• Formules.
Het aantal oplossingen hangt af van het teken van de discriminant (D):
D = b2 − 4ac
b c
s = − en p =
a a
• Methode.
Door middel van een substitutie t = x2 herleid je de bikwadratische
vergelijking tot een vierkantsvergelijking in t. De gevonden oplossingen
voor t moet je daarna nog terug naar de variabele x omzetten.
• Methode.
Probeer de n-de graadsuitdrukking te ontbinden in factoren, ofwel op het
zicht ofwel via de methode van Horner. Volgens deze laatste zoek je een
x − a | f (x) ⇔ f (a) = 0
• Voorbeeld.
Los op: x3 + 2x2 − 5x + 2 = 0
f (1) = 0 ⇒ x − 1 | f (x)
1 2 -5 2
1 1 3 -2
1 3 -2 0
(x − 1)(x2 + 3x − 2) = 0
√ √
x=5− x+1 (2)
De methode van oplossen bestaat erin te kwadrateren tot de vierkantswortels
verdwenen zijn.
x+2 ≥ 0 (1)
x ≥ −2 (2)
De kwadrateringsvoorwaarde:
x≥0
De vergelijking wordt dan:
√
x+2 = x (3)
2
x+2 = x (4)
2
x −x−2 =0 (5)
x = −1 of x=2 (6)
√ √
x=5− x+1
√ √
x+ x+1=5
De bestaansvoorwaarden:
x ≥ 0 (7)
(8)
(9)
x+1 ≥ 0 (10)
x ≥ −1 (11)
De kwadrateringsvoorwaarde:
12 − x ≥ 0 (16)
x ≤ 12 (17)
5 GONIOMETRIE
5.1 Goniometrische getallen van een hoek
5.1.1 In een rechthoekige driehoek
A
sin α =
C
B
cos α =
C
sin α A
tg α = =
cos α B
1 B
cotg α = =
tgα A
5.1.3 Formules
• Grondformule en afgeleide formules
1
= cosecα
sin α
1
= secα
cos α
cos2 α + sin2 α = 1
2
1 + tg α = sec2 α
1 + cotg2 α = cosec2 α
• Verwante hoeken
* Tegengestelde hoeken (α en −α)
sin(−α) = − sin α
cos(−α) = cos α
tg (−α) = − tg α
cotg (−α) = − cotg α
* Supplementaire hoeken (α en π − α)
sin(π − α) = sin α
cos(π − α) = − cos α
tg (π − α) = − tg α
cotg (π − α) = − cotg α
π
* Complementaire hoeken (α en − α)
2
π
sin( − α) = cos α
2
π
cos( − α) = sin α
2
π
tg ( − α) = cotg α
2
π
cotg ( − α) = tg α
2
* Antisupplementaire hoeken (α en π + α)
sin(π + α) = − sin α
cos(π + α) = − cos α
tg (π + α) = tg α
cotg (π + α) = cotg α
π
* Anticomplementaire hoeken (α en + α)
2
π
sin( + α) = cos α
2
π
cos( + α) = − sin α
2
π
tg ( + α) = − cotg α
2
π
cotg ( + α) = − tg α
2
• Som- en verschilformules
• t-formules
Stel tg α
2 = t, dan kunnen we sin α, cos α en tg α schrijven in functie van
t.
2t
sin α =
1 + t2
1 − t2
cos α =
1 + t2
2t
tg α =
1 − t2
C 2 = A2 + B 2
• Willekeurige driehoeken
* De sinusregel:
A B C
= = = 2R
sin α sin β sin γ
met R de straal van de omgeschreven cirkel.
* De cosinusregel:
A2 = B 2 + C 2 − 2BC cos α
B2 = A2 + C 2 − 2AC cos β
C2 = A2 + B 2 − 2AB cos γ
6 VLAKKE MEETKUNDE
6.1 Stelling van Thales
De lijnstukken ingesneden door evenwijdige rechten op een snijlijn zijn evenredig
met de overeenkomende lijnstukken ingesneden op elke andere snijlijn.
|ab| |a0 b0 |
= 0 0
|bc| |b c |
6.2 Driehoeken
1
O = · A · B · sin γ
2
1
= · B · C · sin α
2
1
= · C · A · sin β
2
6.2.2 Eigenschappen
• De som van de hoeken van een driehoek is 180◦ .
α + β + γ = 180◦
• Een buitenhoek van een driehoek is gelijk aan de som van de niet-
aanliggende binnenhoeken.
δ =α+γ
C 2 = A2 + B 2
• Hoogtelijnen (Ha , Hb , Hc )
De drie hoogtelijnen gaan door één punt.
• bissectrice
De drie bissectrices gaan door één punt dat bovendien het middelpunt is
van de ingeschreven cirkel.
• Middelloodlijnen (M1 , M2 , M3 )
De drie middelloodlijnen gaan door één punt dat bovendien het mid-
delpunt is van de omgeschreven cirkel.
6.2.4 De middenparallel
De middenparallel van een driehoek is het lijnstuk dat de middens van twee
1
zijden verbindt. Een driehoek heeft er drie. Er geldt bovendien: |m1 m2 | = |ac|
2
4abc ∼ 4a0 b0 c0
m
|ab| |bc| |ca|
= 0 0 = 0 0
|a0 b0 | |b c | |c a |
• Gevallen van gelijkvormigheid bij driehoeken
6.2.7 Driehoeksongelijkheid
6.3 Vierhoeken
6.3.1 Parallellogram
* Definitie: Een parallellogram is een vierhoek waarvan de overstaande
zijden evenwijdig zijn.
* Oppervlakte (O): O = B · H
* Eigenschap: De diagonalen snijden elkaar middendoor.
* Speciale gevallen:
• Een ruit is een vierhoek met vier gelijke zijden.
Eigenschap: De diagonalen staan loodrecht op elkaar en delen de
hoeken middendoor.
• Een rechthoek is een vierhoek met vier gelijke hoeken.
Eigenschap: De diagonalen zijn gelijk.
6.3.2 Trapezium
* Definitie: Een trapezium is een vierhoek met twee evenwijdige zijden.
b+B
* Oppervlakte (O): O = ·H
2
b+B
* Middenparallel:|m1 m2 | =
2
6.4 Veelhoeken
• De som van de hoeken van een n-hoek is gelijk aan: (n − 2)180◦
(n − 2)180◦
• Elke hoek van een regelmatige n-hoek is gelijk aan:
n
6.5 Cirkels
Zij r de straal van de cirkel.
6.5.1 Omtrek:
2πr
6.5.2 Oppervlakte:
πr2
6.5.3 Raaklijn-normaal
* Een raaklijn aan een cirkel is een rechte die juist één punt gemeen heeft
met de cirkel.
* Een raaklijn aan een cirkel staat loodrecht op de straal naar het raakpunt.
* De normaal in een punt op de cirkel is de loodlijn in dit punt op de
raaklijn.
6.5.4 Boog-koorde
* Een boog is een deel van de cirkelomtrek.
* Een koorde is een lijnstuk dat de eindpunten van een boog verbindt.
6.5.5 Middelpuntshoek-omtrekshoek
* Een omtrekshoek meet de helft van de middelpuntshoek op dezelfde
boog.
* Omtrekshoeken die op eenzelfde boog staan, zijn gelijk.
6.5.7 Sector-segment
* Een cirkelsegment is de figuur gevormd door een boog en zijn koorde.
1 2
* Oppervlakte van een cirkelsector: αr
2
6.5.9 Koordenvierhoek
* Een koordenvierhoek is een vierhoek ingeschreven in een cirkel.
* In een koordenvierhoek zijn de overstaande hoeken α en β elkaars supple-
ment.
|ax1 + by1 + c|
d(p, A) =
p
a2 + b2
De normaalvergelijking van een rechte L ↔ ax + by + c = 0 is:
ax + by + c
p =0
a 2 + b2
C(m, r) ↔ (x − x1 )2 + (y − y1 )2 = r2
6.7 Vectoren
6.7.1 Definitie:
Vector ab~ is de verzameling van alle lijnstukken die dezelfde lengte, richting en
~
zin hebben als het georiënteerde lijnstuk ab.
~
Grafisch wordt ab voorgesteld door één representant van die verzameling.
~ ) = (x1 , y1 ) en co(W
Met coördinaten: als co(V ~ ) = (x2 , y2 ) dan is:
~ +W
co(V ~ ) = (x1 + x2 , y1 + y2 )
~ ) = (rx1 , ry1 )
co(rV
Met coördinaten:
~ ·V
U ~ = x1 x2 + y1 y2
7 RUIMTEMEETKUNDE
7.1 Inhoud en oppervlakte van ruimtefiguren
7.1.1 Prisma
Stel G de oppervlakte van het grondvlak.
I =G·h
7.1.2 Piramide
Stel G de oppervlakte van het grondvlak.
1
I= G·h
3
7.1.3 Cilinder
I = πr2 h
De zijdelingse oppervlakte van een rechte cilinder: O = 2πrh
7.1.4 Kegel
1 2
I= πr h
3 √
De zijdelingse oppervlakte van een rechte kegel: O = πr h2 + r2
7.1.5 Bol
4 3
I=πr
3
De oppervlakte: O = 4πr2
7.2 Vectoren
Zie hoofdstuk over vectoren in Sectie ?? op pagina ??.
Voorbeeld:
Zij p(x1 , y1 , z1 ) en q(x2 , y2 , z2 ) twee punten gelegen op de rechte A.
Dan is pq~ een richtingsvector van A en is co(pq) ~ = (x2 − x1 , y2 − y1 , z2 − z1 ) een
stel richtingsgetallen van A.
x = x1 + ra1
y = y1 + rb1
z = z1 + rc1
en de Cartesiaanse vergelijkingen :
x − x1 y − y1 z − z1
= =
a1 b1 c1
x = x1 + r(x2 − x1 )
y = y1 + r(y2 − y1 )
z = z1 + r(z2 − z1 )
en de Cartesiaanse vergelijkingen:
x − x1 y − y1 z − z1
= =
x2 − x1 y2 − y1 z2 − z1
x = x1 + ka1 + la2
y = y1 + kb1 + lb2
z = z1 + kc1 + lc2
ux + vy + wz + t = 0
Σ ↔ x2 + y 2 + z 2 = r 2
C ↔ x2 + y 2 = r 2
K ↔ x2 + y 2 = (z − h)2 tg 2 α
* Hyperboloı̈de:
H ↔ x2 + y 2 − z 2 = 1
* Paraboloı̈de:
P ↔ x2 + y 2 = 4z
8 LOGICA
8.1 Verklaring van de gebruikte symbolen
In wat volgt worden volgende symbolen gebruikt:
symbool verklaring
P, Q, R uitspraken
¬ niet
∨ of
∧ en
⇒ als...dan
⇔ als en slechts als
∀ voor alle
∃ er bestaat
6. (P ∨ Q) ∧ ¬Q) ⇒ P
7. Contrapositie van de implicatie:(P ⇒ Q) ⇔ (¬Q ⇒ ¬P )
8. Wetten van De Morgan:
¬(P ∧ Q) ⇔ ¬P ∨ ¬Q
¬(P ∨ Q) ⇔ ¬P ∧ ¬Q
9. Commutativiteiten:
P ∧Q ⇔ Q∧P
P ∨Q ⇔ Q∨P
(P ⇔ Q) ⇔ (Q ⇔ P )
10. Associativiteiten:
(P ∧ Q) ∧ R ⇔ P ∧ (Q ∧ R)
(P ∨ Q) ∨ R ⇔ P ∨ (Q ∨ R)
((P ⇔ Q) ⇔ R) ⇔ (P ⇔ (Q ⇔ R))
11. Distributiviteiten:
P ∧ (Q ∨ R) ⇔ (P ∧ Q) ∨ (P ∧ R)
P ∨ (Q ∧ R) ⇔ (P ∨ Q) ∧ (P ∨ R)
12. Transitiviteiten:
((P ⇒ Q) ∧ (Q ⇒ R)) ⇒ (P ⇒ R)
((P ⇔ Q) ∧ (Q ⇔ R)) ⇒ (P ⇔ R)