‫وزارت تحصيالت عالي‬

‫پـــوهنتون پولي تخنيك كابل‬

‫پوهنځی جيولوجي و مــعادن‬
‫ديپارتمنت انجنيری جيولوجی و اكتشاف معادن‬
‫دروس عملی جیولوجی عمومی‪1-‬‬
‫(‪)GM-GE-225‬‬

‫درس چهارم‬ ‫قسمت اول‬

‫تصنیف کیمیاوی منرالها و عناصر خالص‬ ‫(منرالها)‬

‫استادان مضمون‪ :‬پوهنمل دوکتور حمیداهلل واعظی و پوهنیار عطااهلل یوسفزی‬

‫)‪By: Ataullah Yosufzai (M. Sc‬‬ ‫‪1399‬‬

‫فهرست موضوعات‬ ‫‪2‬‬

‫‪‬صنفبندی کیمیاوی منرالها‬

‫‪‬عناصر خالص‬
‫‪ -1‬فلزات خالص‬
‫‪ ‬طال‬
‫‪ ‬پالتین‬
‫‪ -2‬شبه فلزات خالص‬
‫‪ ‬گرافیت‬
‫‪ ‬الماس‬
‫‪ ‬سلفر‬
 ‫تصنیف کیمیاوی منرال ها‬
‫منرال ها به کالس های ذيل تقسيم ميشوند‪.‬‬
‫‪ -1‬عناصر خالص‪ -:‬فلزات و شبه فلزاتی ميباشندکه درطبيعت به حالت آزاد‬
‫و مستقل ديده ميشوند‪ .‬مثالهای خوب اين صنف طال‪،‬پالتين‪ ،‬گرافيت‪،‬الماس‪،‬‬
‫سلفر وغيره بوده ميتوانند‪.‬‬
‫‪ -2‬سلفيدها‪ -:‬مرکبات سلفری فلزات وشبه فلزات ميباشند مانند مولبدينيت‪،‬‬
‫انتيمونيت‪ ،‬گالينيت‪ ،‬خلکوپيريت‪ ،‬پيريت‪ ،‬سفاليريت‪ ،‬کينور وغيره‪.‬‬
‫‪ -3‬هلوجنيدها‪ :‬مرکبات نمک دارميباشندمانندهاليت‪ ،‬سلوين‪ ،‬کارناليت‬
‫وغيره‪.‬‬
‫‪ -4‬نيترات ها‪ -:‬نمک های تيزاب نايتروجن ميباشند‪ .‬مثال های آن شوره‬
‫پوتاشيمی و شوره سوديمی‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -5‬کاربنات ها‪ -:‬نمک های تيزاب کاربن ميباشند مانند کلسيت‪ ،‬دولوميت‪،‬‬
‫مگنيزيت‪ ،‬سيديريت‪ ،‬مالخيت‪ ،‬آزوريت وغيره‪.‬‬
‫‪ -6‬سلفات ها‪ -:‬نمک های تيزاب گوگرد بوده و به سلفات های آب دار‬
‫(گچ) و فاقد آب (انهايدرايت) تقسيم ميشوند‪.‬‬
‫‪ -7‬اکسايد ها‪ -:‬مرکبات اکسيجن دار و آب دار فلزات وشبه فلزات بوده و‬
‫به دو صنف فرعی ذيل تقسيم ميشوند‪:‬‬
‫الف‪ -:‬اکسايدهای فاقدآب که عبارت اند از کوارس‪ ،‬خلسيدون‪ ،‬مگنيتيت‪،‬‬
‫کروميت‪ ،‬پيرولوزيت‪ ،‬هماتيت‪ ،‬ايلمينيت‪ ،‬کروند‪ ،‬کسيتريت و غيره‪.‬‬
‫ب‪ -:‬اکسايد های آب دار که عبارت اند از اوپال‪ ،‬ليمونيت و غيره‪.‬‬

‫‪4‬‬
‫‪ -8‬سليکات ها‪ -:‬نمک های اسيد سليکان ميباشند و به دو صنف فرعی‬
‫فاقد آب (ارتوکالز‪ ،‬ميکروکلين‪ ،‬البرادور‪ ،‬هارنبليند‪ ،‬بيريل وغيره)‪ ،‬وآبدار(ابرک‪،‬‬
‫سرپنتين و غيره) تقسيم ميشوند‪.‬‬
‫‪ -9‬ولفرامات ها‪ -:‬نمک های تيزاب ولفرام (ولفراميت‪ ،‬شيليت) ميباشند‪.‬‬
‫‪ -10‬فاسفات ها‪ -:‬نمک های تيزاب فاسفورس (اپاتيت‪ ،‬فاسفوريت وغيره)‬
‫است‬

‫‪5‬‬
 ‫فلزات خالص‬
‫طال ‪Au‬‬
‫طال به قسم خالص در طبيعت به ندرت قابل دستياب است‪ .‬اکثراً‬
‫دارای مخلوطات نقره‪ ،‬مس و آهن ميباشد‪.‬‬
‫الکتروم‪ -‬طالی طبيعی که از (‪ )50 -15‬فيصد نقره در آن مخلوط‬
‫باشد‬
‫طالی مسی‪ -‬طالی طبيعی که الی (‪ )50‬فيصد مس در آن‬
‫مخلوط باشد‪.‬‬
‫عاليم مشخصه‪:‬‬
‫طال دارای جالی فلزی‪ ،‬درجه سختی (‪ ،)3 - 2.5‬رنگ زرد طالئی‪ ،‬اثر خط‬
‫درخشنده فلزی و وزن مخصوص (کثافت) سنگين ميباشد‪.‬‬
‫طال مشابه خلکوپيريت با اثر خط سياه بوده و از آن به نسبت اثرخط درخشنده‬
‫خود تفريق ميشود‪.‬‬
‫‪6‬‬
 ‫محل پيدايش طال عبارت از احجار ريشه ئی‬
‫(اصلی) کوهی و رسوبات پاشان ميباشند‪.‬‬
‫طالی خالص به وزن الی (‪ )30‬کيلوگرام در‬
‫اتحاد شوروی در کوه های اورال و همچنان در‬
‫آستراليا به وزن (‪)68.08‬کيلوگرام پيدا شده است‪.‬‬
‫طالی خالص از محلول های آبی داغ که از لحاظ منشأ پيدايش با‬
‫مگمای تيزابی و متوسط (ندرتاً قلوی) ارتباط دارند‪ ،‬ترسب مينمايد‪.‬‬
‫طال در رگهای معدنی هيپوترمالی‪ ،‬ميزوترمالی و ايپی ترمالی پيدا ميشود‬
‫اما مقدار زياد طال از معادن پاشان به دست ميآيد‪.‬‬
‫‪7‬‬
 ‫موارد استعمال‬
‫طال از جمله فلزات نجيبه و قيمتی بوده اهميت و ارزش پولی دارد‪ .‬طال به‬
‫منظور ضرب زدن سکه ها‪ ،‬ساختن زيورات‪ ،‬طبابت‪ ،‬طال کاری فلزات و صنايع‬
‫نفيس‪ ،‬لوازم البراتواری دقيق‪ ،‬زينت دادن شيشه‪ ،‬اسباب چينی و غيره به کار‬
‫ميرود‪ .‬عالوتاً از نمک طال در عکاسی نيز استفاده ميشود‪.‬‬
‫منشأ پيدايش معادن طال‬
‫معدن طالی پاشان در افغانستان به نام معدن سمتی در سواحل دريای پنج‬
‫موقعيت دارد‪.‬‬
‫معادن ريشه ئی طالدرافغانستان عبارت از‪ :‬معدن ويکادور در بدخشان‪ ،‬که‬
‫در رگ های کوارسی قرار دارد‪ ،‬دارای کيفيت عالی طال ميباشد‪.‬‬
‫‪8‬‬
‫معدن زرکشان در ولسوالی مقر واليت غزنی که از ادوار قديم شناخته و کشف‬
‫شده و مورد استفاده و استخراج مردم همان وقت قرار گرفته است‪.‬‬
‫معدن بزرگ پاشان طال در افريقای جنوبی در ترانسوال به نام (ويت واتر‬
‫سراند) معروف ميباشد‪ .‬درين معدن طال از کانگلوميرات هائی که (‪)3 -2‬متر‬
‫ضخامت داشته و درعمق دو کيلومتر قرار دارد‪ ،‬استخراج ميشود‪.‬‬
‫در اتحاد شوروی سابق معدن طالی پاشان و معادن اصلی طال در اطراف‬
‫بايکال چوکوتسک‪ ،‬آسيای ميانه‪ ،‬اورال و بعضی قسمت های ديگر قرار دارد‪.‬‬
‫در امريکا (درکاليفورنيا در مناطق دريای کلورادو در رگ های کوارسی)‪ ،‬در‬
‫آالسکا (در رسوبات پاشان و رگ های معدنی) و درکانادا نيز شهرت دارند‪.‬‬
‫معادن اصلی و پاشان طال در آستراليا نيز وجود دارند‪ .‬از اين معادن طالی‬
‫خالص ‪( nugget‬شمش) با طول (‪ ،)145 Cm‬عرض (‪ )99Cm‬و ضخامت‬
‫(‪ )40Cm‬به دست آمده است ‪.‬‬
‫‪9‬‬
 ‫پالتین ‪Pt‬‬
‫نام پالتين از لغت هسپانوی (پالتينيا) به معنی نقره مانند گرفته شده است‪ .‬پالتين نظر‬
‫به رنگ و جالی خود مشابه نقره ميباشد‪.‬‬
‫طال و پالتين در طبيعت به قسم خالص به ندرت ديده ميشوند‪.‬‬
‫پالتين با عناصری از قبيل آهن‪ ،‬اوسميم‪ ،‬پالديم‪ ،‬ايريديم و بعضی فلزات ديگر مخلوط‬
‫ميباشد‪.‬‬
‫عاليم مشخصه ‪ -‬جالی فلزی‪ ،‬درجه سختی (‪ ،)5 - 4.5‬رنگ آن فوالدی خاکستری‬
‫نقره ئی‪ ،‬اثرخط فلزی سفيد‪ ،‬وزن مخصوص سنگين و تورق ندارد‪.‬‬
‫پالتين از نگاه جالی ظاهری شباهت به مولبدينيت‪ ،‬گالينيت و انتيمونيت دارد‪ .‬اما از‬
‫مولبدينيت و انتيمونيت نسبت بلند بودن درجه سختی پالتين تفکيک شده و از گالينيت‬
‫نسبت نداشتن تورق (گالينيت به امتداد وجوه مکعبی خود تورق مکمل دارد) تفريق‬
‫ميشود‪.‬‬
‫‪10‬‬
 ‫پالتين خاصيت مقناطيسی داشته و هادی خوب برق ميباشد‪.‬‬
‫موارد استعمال ‪ -‬پالتين برای ساختن لوازم کيمياوی دقيق‪ ،‬لوازم حرارتی‪ ،‬طبابت‪،‬‬
‫زيورات وغيره به کار ميرود‪.‬‬
‫از نمک پالتين در تخنيک رنتگن (اکس ری) و کيميا استفاده ميشود‪.‬‬
‫منشأ پيدايش معادن پالتين‬
‫معادن پالتين با احجار مگماتيکی ماورای قلوی (دونيت‪ ،‬پيريدوتيت‪ ،‬پيروکسنيت) و‬
‫احجار قلوی (گبرو‪ ،‬دياباز) و همچنان سرپنتينيت ها که از آنها تشکيل ميشوند‪ ،‬ارتباط‬
‫دارد‪.‬‬
‫معادن پاشان آن با ارزش بوده‪ .‬از معدن که در کوه های اورال اتحاد شوروی سابق‬
‫قرار دارد پالتين خالص را به وزن (‪ )9.62‬کيلوگرام بدست آورده اند‪.‬‬
‫معادن پاشان و اصلی پالتين در اتحاد شوروی سابق (کوه های اورال)‪ ،‬افريقای‬
‫جنوبی (ترانسوال)‪ ،‬کانادا وکولمبيا شهرت دارد‪.‬‬
‫‪11‬‬
High-grade gold ore from the Witwatersrand near Platinum-nugget, From:
Johannesburg, From: http://en.wikipedia.org/wiki/Witwatersrand_Basin http://en.wikipedia.org/wiki/File:Platinum-nugget.jpg

12
 ‫شبه فلزات خالص‬
‫گرافیت ‪C‬‬
‫نام اين منرال از لغت يونانی (گرافو) به معنی مينويسم گرفته شده است‪.‬‬
‫گرافيت اکثراً به قسم کتله های دانه دار‪ ،‬متراکم‪ ،‬فلس مانند‪ ،‬ورقه ئی ويا به‬
‫قسم کرستالی مخفی در طبيعت به وجود ميآيد‪.‬‬
‫عاليم مشخصه ‪ -‬درجه سختی (‪ ،)1‬جالی فلزی مانند‪ ،‬به آسانی قابل‬
‫سايش است‪ .‬به حالت چرب حس شده و تورق کامالً مکمل دارد‪.‬‬
‫غير شفاف است و هادی خوب برق ميباشد‪ .‬گرافيت منرال نرم است و توسط‬
‫آن به روی کاغذ نوشته ميشود‪ .‬دست ها را آلوده و سياه ميکند‪.‬‬
‫رنگ و اثر خط آن سياه ميباشد‪ .‬گرافيت مشابه مولبدينيت بوده و از آن به‬
‫نسبت آلوده و سياه کردن دست ها تفکيک ميشود‪.‬‬
‫‪13‬‬
‫موارد استعمال ‪ -‬عمدتاً در صنعت ذوب فلزات برای ساختن قالب های مقاوم‬
‫در مقابل حرارت‪ ،‬گرافيت برای ساختن الکترود ها و توليد قوس های برقی‪ ،‬توليد‬
‫پنسل ها‪ ،‬رنگ های سياه‪ ،‬کاغذ های کاپی‪ ،‬رنگ های نشراتی‪ ،‬امور طباعتی و‬
‫رنگ قلم توش استفاده ميشود‪.‬‬
‫منشأ پيدايش معادن گرافيت ‪ -‬معادن بزرگ گرافيت از تحول احجار‬
‫رسوبی عضوی (ذغالسنگ‪ ،‬بيتوم و غيره) در نتيجه ميتامورفيزم به وجود ميآيند‪،‬‬
‫بعضاً گرافيت مستقيماً در نتيجه تبلور مگمای مشبوع از کاربن به وجود آمده و‬
‫عده ئی از آن ها در اثر ريدکشن سنگ های چونه که توسط احجار مگماتيکی‬
‫متأثر شده باشند به وجود ميآيند‪.‬‬
‫معادن گرافيت در اتحاد شوروی سابق (در شبه جزيره کريميا) و در جزيره سيلون‬
‫شهرت دارد‪.‬‬
‫‪14‬‬
 ‫الماس ‪C‬‬
‫نام آن از کلمه يونانی (اداماس) به معنی سخت گرفته شده است‪ .‬نظر به شکل ظاهری‬
‫خود واضحاً از گرافيت فرق ميشود‪.‬‬
‫عاليم مشخصه ‪ :‬درجه سختی (‪ ،)10‬عمدتاً بی رنگ ميباشد و قسماً به رنگ های زرد‬
‫مانند‪ ،‬خرمائی نما‪ ،‬سبزنما مايل به آبی و سياه ديده ميشود‪ .‬الماس شفاف بوده و تورق به‬
‫وجوه اکتائيدری دارد‪.‬‬
‫‪ ‬الماس به سنگونی مکعبی کرستال شده و ارتباط محکم در تمام جهات دارد‪ .‬گرافيت‬
‫از نگاه ترکيب کيمياوی با الماس شباهت داشته اما گرافيت در سنگونی هکساگونالی‬
‫کرستال ميشود‪.‬‬
‫‪ ‬بريليانت ‪ -‬نوع تراش مخصوص است که بيشتر برای تراش الماس از آن استفاده‬
‫ميشود‪ .‬نوع اگريگاتهای الماس به نامهای بورت‪ ،‬باالس و کاربنادو ياد ميشوند‪.‬‬
‫‪15‬‬
‫منشأ پيدايش معادن الماس ‪ -‬معادن الماس با احجار مگماتيکی ماورای قلوی‬
‫(دونيت‪ ،‬پيريدوتيت) و احجار قلوی (دياباز) و سرپنتينيت ها ارتباط داشته‪،‬‬
‫همچنان در ساختمان های قيف های ولکانيکی که از آنها مگمای ماورای قلوی (کمبرليت‬
‫ها) و يا مگمای قلوی صعود مينمايد‪ ،‬قرار دارند‪.‬‬
‫قسمت زياد الماس در رسوبات پاشان وجود دارد‪.‬‬
‫مگمای کمبرليتی در اثنای صعود خود الماس را اساساً به حالت جامد در لوله های کمبرليتی‬
‫انتقال ميدهند‪.‬‬
‫الماس ها به دو دسته زينتی و تخنيکی تقسيم ميشوند‪.‬‬
‫معروفترين معادن الماس در کانگو و افريقای جنوبی قرار دارند‪.‬‬
‫بزرگترين الماس دنيا به نام کولينان يا ستاره دنيا ) ‪ )Thomas Cullinan‬از‬
‫معدن الماس افريقای جنوبی بدست آمده که وزن آن (‪)3106.75‬قيراط ويا (‪)621.35‬گرام‬
‫ميشود‪ ،‬طول آن (‪ ،)10cm‬عرض آن (‪ )5‬و ارتفاع آن (‪ )6‬ميباشد‪.‬‬
‫‪16‬‬
‫معادن الماس در برازيل (در رسوبات پاشان)‪ ،‬هندوستان (در رسوبات پاشان‬
‫سنگ های ريگی)‪ ،‬در غرب ياکوت اتحاد شوروی سابق شهرت دارند‪.‬‬
‫در عصر حاضر الماس به قسم مصنوعی نيز بدست آورده ميشود‪.‬‬
‫موارد استعمال ‪ -‬الماس به قسم زيورات قيمتی و در امور صنعتی به کار‬
‫ميرود‪ .‬الماس در صنايع برمه کاری طبقات سخت و کتله های سخت سنگی‪،‬‬
‫قطع کردن‪ ،‬ساختن الياژ های سخت‪ ،‬صيقل کاری لوازم فلزی و غيره به کار‬
‫ميرود‪ .‬عالوتاً در آالت اوپتيکی دقيق‪ ،‬تانک ها و طيارات نيز استفاده ميشود‪.‬‬
‫الماس نيمه هادی بوده و در مقابل حرارت ‪ 1100‬درجه سانتيگريد در محيط‬
‫هايدروجنی و در مقابل ‪ 700‬درجه حرارت به حالت آزاد مقاومت دارد‪.‬‬
‫ارزش الماس نسبت به طال به مراتب زياد بوده و عموماً در معادن بزرگ‬
‫الماس در يک متر مکعب احجار الماس خيز سه الی شش عدد الماس کوچک‬
‫‪17‬وجود داشته ميتواند‪.‬‬
NAT UURREG UUIIDE ROCKS AND MINERALS
Ronald Louis Bonewitz
First American Edition, 2012 Yellow diamond from South Africa, From:
Published in the United States by DK Publishing http://science.nationalgeographic.com/science/photos/gems/#/yellow-diamond_1302_600x450.jpg18
 ‫سلفر ‪S‬‬
‫گاهی در سلفر عناصری از قبيل ارسنيک‪ ،‬سلينيم‪ ،‬تيلوريم و عالوتاً گل‪ ،‬گچ و‬
‫بيتوم نيز به حالت مخلوط وجود دارند‪.‬‬
‫عاليم مشخصه‬
‫درجه سختی (‪ ،)2.5 -1.5‬تورق ندارد‪ ،‬در سنگونی رومبی کرستاليزيشن مينمايد‪،‬‬
‫رنگ نسبتاً مشخص آن زرد سلفری ميباشد‪.‬‬
‫سلفر سريع الذوبان بوده و قابليت سوختن را دارا ميباشد‪.‬‬
‫سطح شکستگی نامنظم‪ ،‬جالی شحمی‪ ،‬شکنندگی داشته و در سطوح کرستالی‬
‫با جالی شيشه ئی به مالحظه ميرسد‪ .‬اثرخط سفيد و معموالً مايل به رنگ زرد‬
‫دارد‪.‬‬
‫سلفر در طبيعت به قسم کتله های هموار‪ ،‬متراکم جريان يافته‪ ،‬خاک مانند‬
‫مالحظه ميگردند‪.‬‬
‫‪19‬‬
‫همچنان کرستال های سلفر به اشکال دروز ها‪ ،‬قشری و پسيفدومارفوز‬
‫بقايای عضوی ديده ميشود‪.‬‬
‫سلفر قابليت هدايت برقی چندان خوب ندارد‪ .‬در موجوديت حرارت (‪)112.8‬‬
‫درجه سانتی گريد ذوب شده و در حرارت (‪ )248‬شعله ور ميشود‪.‬‬
‫سلفر خالص توسط شعله گوگرد به شعله های آبی رنگ ميسوزد و در اثنای‬
‫سوختن از آن بوی خفه کننده بلند ميشود‪.‬‬
‫منشأ پيدايش معادن سلفر‬
‫منشأ پيدايش سلفر سطحی و يا ولکانيکی ميباشد‪.‬‬
‫سلفر منشأ پيدايش سطحی در نتيجه عمليه ريدکشن سلفات ها (عمدتاً گچ)‬
‫توسط مواد عضوی و اکسيديشن سلفيد ها (اکثراً پيريت) در سطح زمين تشکيل‬
‫ميشوند‪.‬‬
‫‪20‬‬
‫سلفر منشأ ولکانيکی در نتيجه تراکم سلفر در لوله های ولکانيکی و خال های ولکانيکی‬
‫تشکيل ميشوند‪.‬‬
‫معادن سلفر در افغانستان (کوه البرز)‪ ،‬در اتحاد شوروی سابق (آسيای ميانه‪ ،‬کمچاتکا و‬
‫اورال)‪ ،‬در ايتاليا (سيسلی) و در امريکا (تکساس و لوزييانا) ‪...‬‬
‫موارد استعمال ‪ -‬سلفر خالص برای توليد تيزاب گوگرد‪ ،‬ادويه ضد آفات زراعتی‪ ،‬کاغذ‬
‫سازی‪ ،‬رابر سازی‪ ،‬گوگرد سازی‪ ،‬توليد باروت و رنگ سازی به کار ميرود‪.‬‬

‫‪NAT UURREG UUIIDE ROCKS AND MINERALS‬‬ ‫‪Nevada USA Rare Fluorescent Raw Sulfur Sulphur Specimen, From:‬‬
‫‪Ronald Louis Bonewitz‬‬ ‫‪http://www.ebay.com/itm/Nevada-USA-Rare-Fluorescent-Raw-Sulfur-Sulphur-‬‬
‫‪First American Edition, 2012‬‬ ‫‪Specimen-/400213997290‬‬
‫‪Published in the United States by DK Publishing‬‬ ‫‪21‬‬
 ‫سواالت کنترولی‬ ‫‪22‬‬
‫‪ .1‬عمده ترین صنفبندی منرالها به کدام اساس صورت گرفته؟‬
‫‪ .2‬منرالها نظر به ترکیب کیمیاوی شان به چند صنف تقسیم گردیده هر یک را نام بگیرید؟‬
‫‪ .3‬عناصر خالص چیست و کدام منرالها شامل این صنف میگردد؟‬
‫‪ .4‬دو منرال از فلزات خالص را نام بگیرید؟‬
‫‪ .5‬راجع به طال معلومات دهید؟‬
‫‪ .6‬راجع به پالتین معلومات دهید؟‬
‫‪ .7‬از جمله شبه فلزات خالص دو منرال را نام ببرید؟‬
‫‪ .8‬راجع به گرافیت معلومات دهید؟‬
‫‪ .9‬راجع به الماس معلومات دهید؟‬
‫‪ .10‬راجع به سلفر معلومات دهید؟‬