Odnajdywanie na mapie obiektów geograficznych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Odnajdywanie na mapie obiektów geograficznych

Źródło: Pixabay License, h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license, dostępne w internecie: pixabay.com.

Geografia jest nauką o przestrzeni, stąd jedną z najważniejszych związanych z tą dziedziną

umiejętności jest lokalizowanie obiektów geograficznych i wyznaczanie położenia tych
miejsc na kuli ziemskiej. W przeszłości był to jeden z najważniejszych problemów, z jakim
mierzyli się geografowie.

Jeszcze kilkaset lat temu podróżnicy określali swoje położenie, wykorzystując jedynie
obserwacje Słońca w ciągu dnia i gwiazd nocą. Pomocna była również igła magnetyczna,
element konstrukcji późniejszego kompasu. Dzięki tej wiedzy nasi przodkowie mogli
określić szerokość geograficzną swojego położenia. Więcej problemów przysparzało im
wyznaczanie długości geograficznej. Rozwiązaniem okazało się dopiero skonstruowanie
w XVIII wieku chronometru mechanicznego.

Obecnie korzystamy z nowoczesnych technologii takich jak system nawigacji satelitarnej

(GPS), a potrzebne aplikacje geolokalizacyjne mamy np. w smartfonach. Nadal jednak
obowiązuje system współrzędnych geograficznych, który wymyślono już w starożytnej
Grecji. Znajdowanie lokalizacji na mapach jest w dalszym ciągu przydatną umiejętnością.

Twoje cele

Określisz położenie geograficzne, wykorzystując kierunki geograficzne.

Wyjaśnisz, w jaki sposób określa się szerokość geograficzną i długość geograficzną
dowolnego punktu na powierzchni Ziemi.
Odnajdziesz na mapie obiekty geograficzne, wykorzystując kierunki świata,
współrzędne geograficzne, opis, fotografie, skale, wysokości n.p.m.
Przeczytaj

Siatki geograficzna i kartograficzna

Podstawą lokalizacji obiektów na Ziemi jest wyznaczenie i przyjęcie umownych linii
nazywanych południkami i równoleżnikami. Ich układ na globusie nazywamy siatką
geograficzną. W siatce geograficznej równoleżniki są okręgami, których płaszczyzny są
prostopadłe do osi ziemskiej, a południki są półokręgami zbiegającymi się na biegunach.

Podczas przenoszenia siatki geograficznej na płaszczyznę, południki i równoleżniki mogą

przyjmować różne kształty – linii prostych lub krzywych, okręgów czy łuków, zależnie od
przyjętego odwzorowania kartograficznego. Ich obraz widoczny na mapie nazywamy siatką
kartograficzną.

Kierunki geograficzne
Linie siatek geograficznej i kartograficznej umożliwiają orientację według kierunków
geograficznych. Południki wskazują kierunki północ–południe, a równoleżniki wschód–
zachód. Te cztery kierunki główne, zwane również kardynalnymi, opisywane są skrótami
wywodzącymi się z języka angielskiego:

N (ang. north) – północ

S (ang. south) – południe
E (ang. east) – wschód
W (ang. west) – zachód

Uzupełnieniem kierunków głównych są cztery kierunki pośrednie (interkardynalne)

opisywane dwuliterowymi skrótami: NE (północny wschód), SE (południowy wschód) SW
(południowy zachód), NW (północny zachód).

Niekiedy przydatne mogą być również bardziej szczegółowe oznaczenia kierunków

zapisywane wówczas trójliterowym skrótem, np. SSW (południowy południowy wschód),
WNW (zachodni północny zachód), ESE (wschodni południowy wschód).

Graficznym obrazem kierunków jest róża kierunków (wiatrów).

Róża wiatrów
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Współrzędne geograficzne
Opisanie lokalizacji za pomocą kierunków terenu nie pozwala jednakże na precyzyjne
wskazanie lokalizacji. Do orientacji na kuli ziemskiej wykorzystuje się więc
układ współrzędnych sferycznych – szerokość i długość geograficzną.

Szerokość geograficzna (φ) to kąt zawarty między płaszczyzną równika a promieniem

ziemskim wyprowadzonym z danego punktu. Kąt ten przyjmuje wartości od 0° na równiku
do 90° na biegunie północnym i 90° na biegunie południowym.

Długość geograficzna (λ) to kąt dwuścienny zawarty między półpłaszczyznami południka

początkowego (0°) i południka przechodzącego przez dany punkt. Kąt ten przyjmuje
wartości od 0° do 180° na półkuli wschodniej i do 180° na półkuli zachodniej.
Długość i szerokość geograficzna
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Określanie współrzędnych geograficznych punktu

W praktyce lokalizujemy punkty za pomocą wartości liczbowych, tzw. koordynat

geograficznych. Przyjęto, że najpierw podawana jest szerokość geograficzna, a następnie
długość geograficzna.

Aby podać szerokość geograficzną, należy zapisać wartość równoleżnika przechodzącego

przez dane miejsce oraz wskazać, na której półkuli – północnej czy południowej – się
znajduje. Do określenia długości geograficznej zapisujemy odpowiednio wartość liczbową
południka przechodzącego przez dane miejsce oraz półkulę wschodnią lub zachodnią.

Określanie współrzędnych geograficznych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Zazwyczaj opis siatki kartograficznej podawany jest w stopniach kątowych (°). Sąsiadujące
linie siatki rysowane są co określoną wartość, zależną od skali mapy i wielkości
przedstawianego obszaru. Zazwyczaj linie siatki wyznaczone są co np. 1°, 10° lub 20°. Warto
pamiętać, że wpływa to na dokładność odczytu współrzędnych. Chcąc określić położenie
z większą dokładnością, stosujemy minuty (′) lub sekundy (″) kątowe.

Zapamiętaj!

1° = 60′

1′ = 60″
1° = 60′ = 3600″.

Wyznaczanie szerokości i długości geograficznej

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
Polecenie 1

Określ współrzędne geograficzne punktów A i B.

Fragment siatki geograficznej

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, domena publiczna.
 Polecenie 2

Odszukaj na mapie w atlasie i wpisz nazwy obiektów geograficznych, których lokalizację

zaznaczono na fragmentach siatek kartograficznych.

Fragmenty siatek kartograficznych

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, domena publiczna.

Określanie współrzędnych geograficznych obszarów

Określając położenie geograficzne punktów, podawana była wartość równoleżnika oraz

południka przechodzącego przez dane miejsce. Dla obiektów powierzchniowych – np.
kontynentów, państw czy innych jednostek administracyjnych – jest to niewystarczające,
ponieważ przez obszar przebiega wiele równoleżników i południków.

Dlatego w tym przypadku należy odnaleźć cztery skrajne punkty danego obszaru, czyli
miejsca najbardziej wysunięte na północ, południe, wschód i zachód, a następnie określić
wartości linii siatki kartograficznej, w którą dany obiekt został wpisany. Oznacza to, że
wystarczające jest podanie wartości równoleżników przechodzących przez skrajne punkty
północny i południowy oraz wartości południków przechodzących przez skrajne punkty
wschodni i zachodni.
Do opisu lokalizacji obszarów można również stosować tzw. rozciągłość, czyli wielkość
kątową między skrajnymi punktami. Rozciągłość południkowa to różnica szerokości
geograficznej między najdalej wysuniętymi na północ i południe punktami
obszaru. Rozciągłość równoleżnikowa oznacza z kolei różnicę długości geograficznej
między najdalej na wschód i na zachód wysuniętymi punktami obszaru.

Zapamiętaj!

Jeśli skrajne punkty znajdują się na tych samych półkulach, rozciągłość jest różnicą wartości
południków lub równoleżników. Jeśli natomiast skrajne punkty znajdują się na różnych
półkulach, rozciągłość jest sumą wartości południków lub równoleżników.

Rozciągłość południkową i równoleżnikową podaje się najczęściej w stopniach, minutach

i sekundach kątowych. Można również przeliczyć te wartości na jednostki długości, np.
metry lub kilometry. Ponieważ wszystkie południki na kuli ziemskiej mają taką samą
długość, w przypadku rozciągłości południkowej działania obliczeniowe polegają na
przeliczeniu stopni na jednostki długości według proporcji 1° (60′) = 111,11 km, 1′ = 1852 m.
Podobne obliczenia dla rozciągłości równoleżnikowej wymagają natomiast posiadania
danych o długości obwodu konkretnego równoleżnika.

Przykład określania współrzędnych geograficznych i rozciągłości obszarów na mapie:

Rozciągłość południkowa i równoleżnikowa Afryki

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.
 Polecenie 3

Oblicz rozciągłość południkową Afryki w kilometrach.

Słownik
odwzorowanie kartograficzne

sposób przeniesienia powierzchni bryły na płaszczyznę, dokonywany poprzez

rzutowanie geometryczne lub obliczenia matematyczne

róża kierunków (wiatrów)

rysunek w postaci gwiaździstej figury, z zaznaczeniem 8, 16 lub 32 kierunków stron

świata

współrzędne sferyczne

układ współrzędnych w trójwymiarowej przestrzeni, np. na powierzchni kuli lub na

sferze niebieskiej
Gra edukacyjna

Polecenie 1

Wykonaj zadania w grze edukacyjnej, zaznaczając właściwe odpowiedzi.

Test

Gra edukacyjna
Poziom trudności: Limit czasu: Twój ostatni wynik:

łatwy 10 min -
Uruchom:
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Uzupełnij tekst, wstawiając prawidłowe odpowiedzi.

Przy wyznaczaniu szerokości geograficznej odczytuje się wartość przechodzącego przez punkt

. Może ona przyjmować wartości w przedziale od 0° do . Natomiast długość

geograficzną wyznacza wartość danego punktu. Może ona przyjmować wartości

w przedziale od 0° do . Wszystkie punkty znajdujące się w Polsce mają szerokość

geograficzną oraz długość geograficzną .

wschodnią południową zachodnią 90° równoleżnika południka 180°

200° zwrotnika północną 150°

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz kolorem zielonym wartości długości geograficznej, a kolorem niebieskim szerokości

geograficznej.

124°W, 48°E, 87°S, 15°W, 159°E, 42°N, 15°S, 31°W, 11°N, 73°E, 52°S

Ćwiczenie 3 輸

Przyporządkuj do podanych skrótów kierunków geograficznych ich pełne nazwy.

WNW wschodni południowy wschód

ESE zachodni północny zachód

WSW północny północny zachód

NNW zachodni południowy zachód

Ćwiczenie 4 醙

Do podanych punktów przyporządkuj ich współrzędne geograficzne.

35°S, 35°W, 35°S, 35°E, 35°N, 35°W, 35°N, 35°E

................. ................. ................. .................

Ćwiczenie 5 醙
Skorzystaj z tradycyjnego atlasu geograficznego lub jego wersji interaktywnej – np. Google
Earth – i odszukaj obiekty, których współrzędne geograficzne podano. Wpisz nazwy obiektów
do krzyżówki, a litery w zaznaczonej kolumnie utworzą hasło.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

1. 8°20ʹS 115°05ʹE (wyspa)

2. 45°28ʹN 9°11ʹE (miasto – stolica prowincji i regionu)
3. 18°10ʹN 77°40ʹW (wyspa lub państwo)
4. 32°39ʹS 69°59ʹW (szczyt)
5. 3°04ʹS 37°21ʹE (szczyt)
6. 35°40ʹN 139°40ʹE (miasto – stolica państwa)
7. 4°14ʹS 55°29ʹE (państwo)
8. 45°24ʹN 75°41ʹW (miasto – stolica państwa)
9. 41°23ʹN 2°09ʹE (miasto – stolica prowincji)
10. 53°33ʹN 108°10ʹE (jezioro)
11. 37°45ʹN 14°59ʹE (wulkan)
Ćwiczenie 6 醙

Na fragmencie siatki kartograficznej zaznaczono punkty A, B, C. Podaj współrzędne tych

punktów.
Ćwiczenie 7 醙

Na fragmencie siatki kartograficznej zaznaczono punkt X. Zapisz szerokość i długość

geograficzną 4 punktów, wiedząc, że położone są w podanej odległości od punktu X.

Punkt 1 położony jest 50° na wschód od punktu X.

Punkt 2 położony jest 20° na północ od punktu X.
Punkt 3 położony jest 50° na zachód od punktu X.
Punkt 4 położony jest 80° na południe od punktu X.
Ćwiczenie 8 醙

Na podstawie tekstu źródłowego zaznacz na mapie opisywany punkt.

„Położone na wysokości 1218 m n.p.m. na Hali pod Śnieżnikiem na granicy Śnieżnickiego Parku
Krajobrazowego. Dojście z Międzygórza szlakiem czerwonym wynosi ok. 2 h lub z Kletna żółtym
ok. 1 h. Z tego miejsca jeden szlak wyznacza miejsce wejścia na szczyt.”

Fragment mapy turystycznej

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/. Oprac. na podstawie:
h ps://razemnaszlaku.pl/masyw-snieznika-mapa.html.

Źródło: RazemNaSzlaku.pl

Ćwiczenie 9 難

Antypody to określenie punktu na powierzchni Ziemi, który w stosunku do określonego

miejsca jest położony dokładnie po drugiej stronie planety. Podaj współrzędne punktów, które
są położone na antypodach Warszawy (52°13ʹN, 21°00ʹE).
Ćwiczenie 10 難

Na podstawie mapy i zdjęć połącz odpowiednie fotografie z miejscem, które ukazują, oraz
dopasuj odpowiednią wysokość nad poziomem morza do danego miejsca.

Fragment mapy rzeźby terenu ziemi kłodzkiej

Źródło: Google Maps

A Śnieżnik
Źródło: M. Dąbrowski, licencja: CC BY 2.5, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

B Średniak
Źródło: J. Halicki, licencja: CC BY-SA 4.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

C Szczyt Stříbrnická
Źródło: Don Pedro28, licencja: CC BY-SA 3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Śnieżnik 1250 m n.p.m.

Stříbrnická 1210 m n.p.m.

Średniak 1423 m n.p.m.

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Odnajdywanie na mapie obiektów geograficznych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa

I. Źródła informacji geograficznej, technologie geoinformacyjne oraz metody prezentacji

danych przestrzennych: obserwacje, pomiary, mapy, fotografie, zdjęcia satelitarne, dane
liczbowe oraz graficzna i kartograficzna ich prezentacja.

Uczeń:

3. czyta i interpretuje treści różnych map.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

określa położenie geograficzne, wykorzystując kierunki geograficzne,

wyjaśnia, w jaki sposób określa się szerokość geograficzną i długośc geograficzną
dowolnego punktu na powierzchni Ziemi,
odnajduje na mapie obiekty geograficzne, wykorzystując kierunki świata, współrzędne
geograficzne, opis, fotografie, skale, wysokości n.p.m.

Strategie nauczania: asocjacyjna, problemowa

Metody nauczania: pogadanka, dyskusja, metody operatywne (praca z e‐materiałem),

metody praktyczne (ćwiczenia techniczne)
Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/monitor dotykowy/tablety, e‐materiał,

podręcznik, atlas geograficzny, mapa fizyczna świata, mapy szczegółowe barwne (takie jak
w arkuszach egzaminacyjnych – jeżeli nauczyciel nie ma takich, może wykorzystać mapy
z dowolnego arkusza egzaminacyjnego ze stron CKE), kartki z przygotowanymi zadaniami
do tej mapy, kartki z przygotowanymi współrzędnymi geograficznymi do odnalezienia
obiektów na mapie w atlasie (do pracy w parach)

Materiały pomocnicze:

W. Grygorenko, Redakcja i opracowanie map ogólnogeograficznych, PPWK Warszawa, 1970

(głównie rozdział 2 i 3).

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel prosi uczniów o odnalezienie w atlasie i wskazanie na mapie fizycznej

świata Przylądka Świętego Łukasza.
Pierwszy uczeń, który wykonał to zadanie, wskazuje przylądek na mapie fizycznej
świata; nauczyciel zadaje pytanie, w jaki sposób szukał, co ułatwiło odnalezienie
obiektu (np. skorowidz nazw na końcu atlasu).
Dyskusja na temat: Co nam ułatwia odnajdywanie obiektów geograficznych na mapie?
Następnie nauczyciel podaje temat i cele lekcji.

Faza realizacyjna

Nauczyciel rozdaje uczniom mapy szczegółowe barwne (powinny mieć opisane

południki, równoleżniki, legendę ze skalą) – jedna mapa na parę.
Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z ramką mapy i legendą.
Przypomnienie informacji dotyczących określania współrzędnych geograficznych –
e‐materiał (można wykonać ćwiczenie polegające na określeniu szerokości i długości
geograficznej wybranego punktu, obiektu na podanej uczniom mapie).
Uczniowie w parach wykonują kilka ćwiczeń (przygotowanych przez nauczyciela do tej
konkretnej mapy) polegających na odnalezieniu różnych obiektów po opisie – opisy
powinny uwzględniać: pola, w których występują obiekty, np. A4; odległości np. od
jakiegoś szczytu, miejscowości (uczeń musi wykorzystać skalę mapy); współrzędne
geograficzne; obiekty turystyczne (legenda mapy); wysokości n.p.m.
Po odnalezieniu wszystkich obiektów uczniowie porównują swoje odpowiedzi – krótka
dyskusja: co najbardziej ułatwiało odnajdywanie obiektów na mapie? co sprawiało
trudności?
Następnie nauczyciel, podając dokładne współrzędne geograficzne obiektu, przydziela
parom uczniów obiekty geograficzne do odnalezienia na mapie w atlasie.
 Sprawdzenie, wskazanie na mapie fizycznej świata odszukanych obiektów.
Następnie uczniowie łączą się w grupy 4‐osobowe (ważne, aby była parzysta liczba
grup) – każda grupa wyszukuje po trzy obiekty geograficzne w atlasie, określa dla nich
(dokładnie) współrzędne geograficzne – sąsiadujące ze sobą grupy wymieniają się
określonymi współrzędnymi geograficznymi.
Zadaniem grup jest odnalezienie na mapie w atlasie wyszukanych przez sąsiednie
grupy obiektów geograficznych (każda grupa ma do odnalezienia trzy różne obiekty
geograficzne, mając określone ich współrzędne).
Po odnalezieniu uczniowie piszą nazwy obiektów przy współrzędnych, następnie
współrzędne z nazwami wracają do grup, które je wymyśliły.
Uczniowie sprawdzają, czy grupa sąsiednia dobrze odnalazła ich obiekty geograficzne.
Nauczyciel, razem z uczniami, podsumowuje pracę grup.
Na koniec nauczyciel prosi uczniów o zagranie w parach w grę edukacyjną. Wygrywa
dwójka, która najszybciej odpowie poprawnie na najwięcej pytań. Uczniowie, którzy
popełnili błędy, zadają pytania zwycięskiej parze, która wyjaśnia tok swojego
rozumowania.

Faza podsumowująca

Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami, ocenia pracę

uczniów na lekcji.
Następnie nauczyciel wprowadza do fazy ćwiczeń zawartych w e‐materiale –
uczniowie indywidualnie wykonują wybrane ćwiczenia; nauczyciel w razie potrzeby
wspiera ich.
Na zakończenie nauczyciel zadaje uczniom pytania: co było ciekawe, łatwe, który etap
pracy stanowił dla uczniów największą trudność, co było jej przyczyną?

Praca domowa

Odszukaj na mapie w atlasie i nazwij obiekty geograficzne o współrzędnych:

A – 9°30′N, 80°00′W

B – 12°28'S, 130°51′E

C – 39°34′N, 2°39′E

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium:

Grę dydaktyczną można wykorzystać na lekcji powtórzeniowej z działu I (zakres

podstawowy) lub do samodzielnej pracy ucznia. Może ona posłużyć również jako
sprawdzenie umiejętności uczniów podczas lekcji Jak zaprojektować i zrealizować trasę
wycieczki.