Σ.

Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 1

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΑ

1050-700 πΧ

Λίγο µετὰ τὸ 1104, οἱ ∆ωριεῖς, ἄλλο ἀπὸ τοὺς Ἀχαιοὺς ἑλληνικὸ φῦλο, κάνει τὴν
ἐµφάνισή τους στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὰ Β∆. Εἶχαν προηγηθῆ, ἀπ’ τὸ 1200 (τρωικὸς
πόλεµος) καὶ µετὰ οἱ µεταναστεύσεις τῶν Ἀχαιῶν ἀπ’ τὴ Βαλκανικὴ πρὸς τὶς ἀκτὲς
τῆς Ἀνατολίας, µέσῳ Αἰγαίου: Θεσσαλοὶ καὶ Βοιωτοί (Αἰολεῖς) ἀποίκισαν τὴ Λέσβο
καὶ τὴ Χῖο καὶ τὰ ἀπέναντί τους παράλια· Ἀθηναῖοι (Ἴωνες) ἀποίκισαν τὶς Κυκλάδες
καὶ τὴν Ἰωνία (εἰκ. 3). Χαρακτηριστικὸ τῶν µακρόχρονων αὐτῶν µεταναστεύσεων
εἶναι ὅτι οἱ Ἕλληνες ἀναµείχθησαν µὲ τοὺς κατοίκους τῶν περιοχῶν αὐτῶν µὲ
ἐπιγαµίες.

Οἱ ∆ωριεῖς, περνώντας ἀπ’ τὴ Θεσσαλία, ἐκτόπισαν τοὺς Ἀχαιοὺς Θεσσαλούς (ἔµεινε

µιὰ ὁµάδα Ἀχαιῶν στὴν Ἀχαΐα τῆς Φθιώτιδας), καὶ ἔφτασαν στὴν Πελοπόννησο, ἀπ’
ὅπου ἐκτόπισαν τοὺς Πελοποννησίους Ἀχαιούς (ἐκτὸς ἀπ’ τοὺς Ἀρκάδες Ἀχαιούς).
Ἡ Ἀττικὴ ἔµεινε ἀνέπαφη. Οἱ ∆ωριεῖς, ἀκολούθως, ἀποίκισαν τὴ Μῆλο, τὴν Κρήτη,
τὴ Θήρα, τὴ Ρόδο, τὴν Κάρπαθο καὶ τὰ ἀπέναντι µικρασιατικὰ παράλια (εἰκ. 3). Στὴν
Κύπρο δὲν ἔφτασαν ποτέ. Ἵδρυσαν βασίλεια µὲ µικρές, πρόχειρα ὠχυρωµένες πόλεις
καὶ ἀνάκτορα µυκηναϊκοῦ τύπου.

Περὶ τὰ τέλη τοῦ 11ου πΧ αἰώνα (λίγο πρὶν τὸ 1000, δηλαδή), ἐµφανίζεται ὁ
«γεωµετρικὸς» ρυθµὸς στὴν ἀγγειογραφία, σχεδὸν σὲ ὅλες τὶς περιοχὲς τοῦ
µεσογειακοῦ χώρου ποὺ κατοικοῦνταν ἀπὸ Ἕλληνες, ὁ ὁποῖος καὶ δίδει τὸ ὄνοµά του
σ’ ὁλόκληρη τὴν ἐποχή (1050-700 πΧ). Ἡ ἔλλειψη πληροφοριῶν καὶ ἀρχαιολογικῶν
εὑρηµάτων γιὰ τὴν περίοδο 1150-900 πΧ εἶναι µεγάλη, γι’ αὐτὸ καὶ οἱ αἰῶνες αὐτοὶ
χαρακτηρίστηκαν ἀπὸ τοὺς µελετητὲς «Σκοτεινοί». Οἱ δυόµισυ αὐτοὶ αἰῶνες
ὑποδιαιροῦνται σὲ «Πρώιµους Σκοτεινοὺς Χρόνους» (1150-1050 πΧ) – περίοδος
γνωστὴ καὶ ὡς «Ὑποµυκηναϊκή» – καὶ σὲ «Ὕστερους Σκοτεινοὺς Χρόνους» (1050-
900 πΧ) – περίοδος ποὺ ὀνοµάζεται καὶ «Πρωτογεωµετρική». Τοὺς Σκοτεινοὺς
αἰῶνες διαδέχεται ἡ «Γεωµετρικὴ» ἐποχή (900-700 πΧ).1 Γύρω στὰ µέσα τοῦ 8ου
αἰώνα (περ. 750 πΧ), τοποθετεῖται ὁ Ὅµηρος.

1 Ἡ Γεωµετρικὴ ἐποχή, µὲ βάση τὴν ἐξέλιξη τῆς διακόσµησης τῶν ἀγγείων, ὑποδιαιρεῖται σὲ τρεῖς

φάσεις: τὴν «Πρώιµη» (900-850 πΧ), τὴ «Μέση» (850-760/50 πΧ) καὶ τὴν «Ὕστερη» (760/50-700
πΧ). Μορφὲς ζώων πρωτοεµφανίζονται γύρω στὸ 800 πΧ καὶ µορφὲς ἀνθρώπων ἀπὸ τὴν ὕστερη φάση
καὶ ἔπειτα. Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν Ἀθήνα, σπουδαῖο κέντρο παραγωγῆς µεγάλων ἀγγείων µὲ ἀξιόλογη
διακόσµηση ἦταν τὸ Ἄργος. Βλ Frielinghaus 2005:399-401.
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 2

Εἰκ. 1. Γεωµετρικὴ Ἀργολίδα (Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο ΕΚΠΑ-Φιλοσοφικὴ Σχολή)

Εἰκ. 2. Γεωµετρικὴ Ἀττική (Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο ΕΚΠΑ) Εἰκ. 3. Μικρασιατικὰ παράλια

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 3

Γενικὴ περὶ Γεωµετρικοῦ πολιτισµοῦ βιβλιογραφία

Botsford, G. W. & C. A. Robinson Jr. & D. Kagan (1977) «Ὁ ἑλληνικὸς µεσαίωνας»,

στὸ Ἀρχαία ἑλληνικὴ ἱστορία. Μετ. Σ. Ε. Τσιτσώνης. Σελ. 42-58. Ἀθήνα: Μορφωτικὸ
Ἵδρυµα Ἐθνικῆς Τραπέζης.

Desborough, R. V. d’A. (1995) Οἱ ἑλληνικοὶ σκοτεινοὶ χρόνοι. Μετ. Στέφη Κόρτη-

Κόντη. Ἀθήνα: Καρδαµίτσας.

Coldstream, J. N. (1997) Γεωµετρικὴ Ἑλλάδα. Μετ. Εὐρυδίκη Κεφαλίδου. Ἀθήνα:

Καρδαµίτσας.

Σηµαντώνη-Μπουρνιᾶ, Εὔα (1997) «Γεωµετρικὴ περίοδος», στὸ Ἀρχαιολογία τῶν

πρώιµων ἑλληνικῶν χρόνων. Οἱ ἀιῶνες τῆς διαµόρφωσης (1050-600 πΧ). Σελ. 25-
137. Ἀθήνα: Καρδαµίτσας.

Καραγιώργης, Βάσος (1978) «Γεωµετρικὴ περίοδος», στὸ Ἀρχαία Κύπρος. Ἀπὸ τὴ

Νεολιθικὴ ὣς τὸ τέλος τῆς Ρωµαϊκῆς. Σελ. 73-88. Ἀθήνα: Μορφωτικὸ Ἵδρυµα
Ἐθνικῆς Τραπέζης.

Osborne, Robin (2000) Ἡ γένεση τῆς Ἑλλάδας: 1200-479 πΧ. Μετ. Τούλα Στέτη.
Ἀθήνα: Ὀδυσσέας.
*
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 4

ΛΥΡΑ ΠΕΤΑΛΟΕΙ∆ΗΣ

Νο 1. Ἡράκλειο, 700 πΧ (Μανδαλάκη 2003α:156) Νο 2. (Padjet 1995:392)

∆ιαθέτοµε παραστάσεις πεταλοειδοῦς λύρας, τόσο µὲ ἀβαθὲς ὅσο καὶ µὲ ἡµικυκλικὸ

ἀντηχεῖο. Τίθεται τὸ ἐρώτηµα ἂν θὰ πρέπῃ νὰ συµπεράνωµε ὅτι ὑπῆρχαν καὶ οἱ δύο
τύποι λύρας. Μᾶλλον ὄχι: οἱ ἀπεικονίσεις µὲ τὸ ἀβαθὲς ἀντηχεῖο θὰ πρέπῃ νὰ εἶναι
ἁπλουστεύσεις τῆς πραγµατικότητας. Κατ’ ἐπέκτασιν, µποροῦµε νὰ διατυπώσωµε τὴν
ἄποψη – µᾶλλον τὴ βεβαιότητα – ὅτι καὶ στοὺς προηγούµενους πολιτισµοὺς ποὺ
ἐξετάσαµε, τὸν Μινωικὸ καὶ τὸν Μυκηναϊκό, οἱ λύρες, ὅλων τῶν τύπων (ὀκτάσχηµη
καὶ πεταλοειδής), διέθεταν βαθύτερο ἀπὸ τὸ εἰκονιζόµενο ἀντηχεῖο.

Νο 4. Ἀρκάδες, π. 750 πΧ (Μανδαλάκη 2003β:159) Νο 3. Bruxelles, 800-700 πΧ (Tytgat 2003:157)

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 5

Ὁ ἀριθµὸς τῶν χορδῶν εἶναι µικρότερος τοῦ µινωικοῦ-µυκηναϊκοῦ ἑπτά.

Εἰκονίζονται τόσο 2-χορδες (Νο 8, 16, 17), ὅσο καὶ 3-χορδες (Νο 2, 4, 11, 12, 13, 15,
19, 20), 4-χορδες (Νο 1, 9, 10, 14, 18) καὶ 5-χορδες (Νο 21). Ὑπάρχουν καὶ δύο 7-
χορδες (Νο 6, 7). Ἀσφαλῶς, οἱ δύο χορδὲς εἶναι ὑπεραπλούστευση τῆς
πραγµατικότητας, καὶ τὸ ἴδιο θὰ ἔλεγε κανεὶς καὶ γιὰ τὶς τρεῖς χορδές. Οἱ τέσσερεις,
ὅµως, χορδὲς ἔχουν γίνει δεκτὲς ἀπὸ µερικοὺς µελετητές, οἱ ὁποῖοι πιστεύουν ὅτι οἱ
Γεωµετρικὲς λύρες δὲν διέθεταν περισσότερες ἀπὸ τέσσερεις.2 Ἡ θεωρία, ὅµως, αὐτὴ
δὲν µπορεῖ νὰ ἐξηγήσῃ: 1) τὴν ὕπαρξη δύο ἀπεικονίσεων λύρας µὲ ἑπτὰ χορδές (Νο
6, 7)· 2) τὴν ἀναγκαστικὴ συρρίκνωση τῆς µελωδίας σὲ τέσσερεις φθόγγους ἀπὸ τοὺς
ἑπτὰ διαθέσιµους σὲ προγενέστερες ἐποχές στὴ συνοδεία τοῦ ἔπους, τὸ ὁποῖο ἔχει, ὡς
γνωστόν, τὶς ρίζες του στὸν µυκηναϊκὸ κόσµο, καὶ τοῦ ὁποίου ἡ παράδοση
κορυφώθηκε στὸν 8ο πΧ αἰώνα µὲ τὰ ἐπικὰ τραγούδια τοῦ Ὁµήρου, Ἰλιάδα (περ. 750
πΧ) καὶ Ὀδύσσεια (περ. 730 πΧ). Ἂν δεχθοῦµε τὴ Γεωµετρικὴ τετραχορδία, θὰ
πρέπῃ νὰ συµπεράνωµε ὅτι ὁ Μυκηναῖος ἀοιδὸς συνόδευε τὸ ἐπικό του τραγοῦδι µὲ
ἑπτὰ χορδὲς καὶ ὁ γεωµετρικὸς ἀοιδὸς µὲ τέσσερεις.3

7 6

Νο 7. Ἀνάβυσσος, ΕΑΜ 14477, 720-700 πΧ (Στασινοπούλου-Κακαρούγκα 2003α:269)

Νο 6. Παλαιὰ Σµύρνη, Bayrakli, 700-650 πΧ (Aign 1963:77)

Ἀσφαλῶς, τὸ ὀρειχάλκινο ἀγαλµατίδιο τοῦ Μουσείου Ἡρακλείου (Νο 1) µᾶς δίδει τὸ

σωστὸ σχῆµα καὶ τὴ σωστὴ θέση τοῦ χορδοτόνου, στὸ κάτω µέρος τοῦ ἀντηχείου καὶ
µπροστὰ ἀπὸ τὸ ἠχεῖο. Ἡ καµπύλη µορφή του µᾶς εἶναι ἤδη γνωστὴ ἀπὸ τὴ µινωικὴ
ἀπεικόνιση Νο 6 (Καλάµι· µετάθεση πάνω ἀπὸ τὸ ἀντηχεῖο) καὶ ἀπὸ τὶς µυκηναϊκὲς
Νο 5 (Στάφυλος) καί, ἴσως, Νο 3 (Ναυπλία· µετάθεση λίγο χαµηλώτερα).

2
Βλ, πχ, West 1992:49.
3
Bλ ἀναλυτικὰ στὸ Ψαρουδάκης 2004:58· pdf στὸ scholar.uoa/spsaroud, Publications, 2004.
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 6

5 8 11

Νο 5. Τεγέα, Ἱερὸ Ἀθηνᾶς Ἀλέας (Maas & Snyder 1989:21)

Νο 8. Ἀττική, ΕΑΜ 874, 725-700 πΧ (Στασινοπούλου-Κακαρούγκα 2003β:237)
Νο 11. Θήβα, 725-700 πΧ (∆ηµακοπούλου & Κόσνολα 1981:28)

9 10

Νο 10. ∆ίπυλον, Tübingen 2657, 700 πΧ (Maas & Snyder 1989:20.7a)

Νο 9. ∆ίπυλον, København 99, 750-735 πΧ (Wegner 1968 Taf. U VI a)

Ἀσφαλῶς, οἱ καρδιόσχηµες λύρες στὶς ἀττικὲς παραστάσεις (Νο 16, 17) δὲν
ἀποτελοῦν παραλαγὴ τῆς πεταλοειδοῦς· θὰ πρέπῃ νὰ ἀποδώσωµε τὸ ὀξύληκτο σχῆµα
τους στὶς γρήγορες πινελιὲς τοῦ ἀγγειογράφου, µία πινελιὰ γιὰ κάθε πλευρὰ τοῦ
ὀργάνου, ξεκινώντας ἀπὸ ψηλὰ καὶ καταλήγοντας χαµηλά, στὴ βάση. Ἡ µορφὴ τῆς
λύρας τῆς Παλαιᾶς Σµύρνης (Νο 6) εἶναι µοναδική, ἂν καὶ διαθέτει λεπτοµέρειες,
ὅπως τὸ πλῆκτρο µὲ τὸ κορδόνι µὲ τὸ ὁποῖο ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸν βραχίονα καὶ τὰ
κουρδιστήρια (κόλλοπες): τὸ στρογγυλό, µᾶλλον ἀφαιρετικό, σῶµα δηµιουργεῖ
ἔντονη γωνία µὲ τοὺς πήχεις, οἱ ὁποῖοι ἀποκλίνουν πρὸς τὰ ἔξω. Ἀξιοσηµείωτη ἡ
παρουσία τοῦ ὑδρόβιου πτηνοῦ πάνω ἀπὸ τὸν ζυγό.

Νο 16. Ἀττική, ΕΑΜ 18542 (φωτ. Σ. Ψαρουδάκης) Νο 13. Βοιωτία, Dresden 1699
(Maas & Snyder 1989:22.11)
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 7

Ἐπίσης, ἡ λύρα τοῦ βοιωτικοῦ κανθάρου (Νο 13), µὲ τὶς ἔντονες καµπύλες της, τὸν
κυρτὸ ζυγὸ καὶ τὸ ψηλόλιγνο σῶµα της, δὲν θὰ πρέπῃ νὰ ἀποτελοῦσε παραλλαγὴ τῆς
πεταλοειδοῦς. Μᾶλλον, ὁ ἀγγειογράφος προσάρµοσε τὸ ὄργανο στὸν ὑπάρχοντα
χῶρο πάνω στὸ ἀγγεῖο, παίρνοντας ἐλευθερίες στὴν ἀπόδοσή του.

14 15

Νο 14. Ἀµυκλαῖον, ΕΑΜ 234, 750-690 πΧ (Στασινοπούλου-Κακαρούγκα 2003γ:233)

Νο 15. Σπάρτη, Ἱερὸ Ὀρθίας (Aign 1963:85)

Τὸ ὄργανο συνοδεύει χοροὺς ἀνδρικούς (Νο 7, 9, 10, 12, 13, 14), γυναικείους (Νο 11)
ἢ µεικτούς (Νο 8). Τὸ συναντοῦµε πάντοτε σὲ ἀνδρικὰ χέρια, ἀκόµη καὶ σὲ
ἀποκλειστικὰ γυναικείους χορούς.

Νο 12. Βοιωτία, Basel (Wegner 1968 Taf. U III b)

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 8

Νο 18. Ἀττική, 733-700 πΧ (Στασινοπούλου-Κακαρούγκα 2003δ:155)

Νο 19. Πάρος (Brand 2000:87) Νο 20. Νάξος (Brand 2000:88)

Νο 21. Ἐρέτρεια (Brand 2000:89) Νο 17. Ἀττική, 733-700 πΧ (Aign 1963)

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 9

ΧΕΛΥΣ

Νο 1. Ὑδρία ἀπὸ τὸν Ἀνάλατο. Ἀθήνα-Ἐθνικὸ Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο 313

α β γ

Νο 1. (φωτ. Σ. Ψαρουδάκης)

Τρίωτη ὑδρία ἀπὸ τὸν Ἀνάλατο. Πρωτοαττική (περ. 700 πΧ).4

Παράσταση χορευτῶν καὶ λυριστῆ. Πρόκειται γιὰ τὴν πρώτη γνωστὴ ἀπεικόνιση τῆς
χέλυος, τῆς λύρας µὲ κέλυφος χελώνας γιὰ ἀντηχεῖο. ∆ιακρίνεται καθαρὰ τὸ κέλυφος
(διατηροῦνται ἴχνη χρώµατος στὸ ἐσωτερικό του), τὸ κορδόνι µὲ τὸ πλῆκτρο στὴν
ἄκρη του καὶ τὸ ἀριστερὸ χέρι τοῦ µουσικοῦ πίσω ἀπὸ τὶς χορδές. Οἱ χορδὲς εἶναι
πέντε, καὶ τόσο ὁ ζυγὸς ὅσο καὶ οἱ πήχεις φέρουν στὰ ἄκρα τους διακοσµητικὰ
«κιονόκρανα». Τὸ χαρακτηριστικὸ τῆς χέλυος αὐτῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς Νο 2, εἶναι οἱ
εὐθεῖς, ἀποκλίνοντες πήχεις, οἱ ὁποῖοι ἀναδύονται ὑπὸ γωνίαν ἀπὸ τὸ ἠχεῖο, χωρὶς νὰ
ἀποτελοῦν συνέχειά του, ὅπως στὴν περίπτωση τῆς πεταλοειδοῦς – (πβλ σηµερινὲς
λύρες τοῦ Σουδὰν καὶ τῆς Αἰθιοπίας). Ὅπως καὶ οἱ πεταλοειδεῖς λύρες ποὺ
ἐξετάσαµε, κρατιέται ὑπὸ γωνίαν.

Ἀπὸ µεταγενέστερες γραπτὲς µαρτυρίες, τὴ µεταγενέστερη πλούσια σχετικὴ

εἰκονογραφία, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ µέρη µεταγενέστερων χέλυων ποὺ ἔχουν ἔρθει στὸ φῶς,
γνωρίζοµε ὅτι ἡ χέλυς εἶχε πήχεις καὶ ζυγὸ ἀπὸ ξύλο, χορδὲς ἀπὸ ἔντερο προβάτου,
ἀντηχεῖο ἀπὸ κέλυφος χερσαίας χελώνας καλυµένο µὲ δέρµα βοδιοῦ (ἠχεῖο), µιὰ
µικρὴ ξύλινη γέφυρα (ἡ µαγάς) γιὰ τὴ µετάδοση τῶν δονήσεων τῶν χορδῶν στὸ
ἠχεῖο, ἕναν µεταλλικὸ χορδοτόνο σὲ σχῆµα πῖ, καρφωµένο στὸ κάτω µέρος τοῦ
ὀστράκου γιὰ τὴν πρόσδεση σ’ αὐτὸ τῶν χορδῶν, καὶ κουρδιστήρια δερµάτινα (οἱ

4 Ἀνάλατος: σηµερινὴ ὀνοµασία περιοχῆς ἀνάµεσα στὴ Ν. Σµύρνη καὶ τὸ Φάληρο (περιοχὴ
Ἑλληνικοῦ). Ὁ «Ζωγράφος τοῦ Ἀναλάτου» ἦταν ὁ σηµαντικότερος ζωγράφος τῆς περιοχῆς κατὰ τὴν
Πρωτοαττικὴ περίοδο (ἀρχὲς 7ου πΧ αἰώνα). Ἔχουν ἐντοπιστῆ καὶ ἀρκετὰ ἄλλα ἔργα του.
Χαρακτηριστικὸ τοῦ ἐν λόγῳ ζωγράφου εἶναι ἡ εἰσαγωγὴ ἀνατολιζόντων στοιχείων (σφίγγες,
λιοντάρια, φυτικὰ θέµατα, ἐγχαράξεις). Ὁ ρυθµὸς τοῦ ἔργου του συνδέεται στενὰ µὲ τὸν Ὕστερο
Γεωµετρικὸ ρυθµό. (ΠΛΜ 1996).
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 10

κόλλοπες), ἕνα γιὰ κάθε χορδή, γιὰ τὴν πρόσδεση τῶν χορδῶν ψηλά, στὸν ζυγὸ καὶ
τὸ κούρδισµα τῶν χορδῶν.

Μπροστὰ καὶ πίσω ἀπὸ τὸν λυριστὴ εἰκονίζονται ἕνας γυναικεῖος καὶ ἕνας ἀνδρικὸς
χορευτικὸς κύκλος. Οἱ χορευτὲς κρατοῦν κλαδιὰ στὰ δεµένα µεταξύ τους χέρια τους.5

Νο 2. Ἀττικὸ ἀγγεῖο. Cambridge-Museum of Classical Archaeology 345

Νο 2. (Wegner 1968 πίν. U II b)

Ἀσφαλῶς, ἡ προπορευόµενη ἀνδρικὴ µορφὴ κρατᾶ λύρα, στοὺς ἤχους τῆς ὁποίας
ὀρχεῖται ὁ γυναικεῖος χορός. Τὸ κυκλικὸ σχῆµα τοῦ ἀντηχείου παραπέµπει σὲ χέλυ,
καὶ οἱ εὐθεῖς πήχεις στὴν πρώιµη µορφή της.

Νο 3. Αἴγινα. Berlin

Νο 3.

Χορευτικὴ παράσταση γύρω στὸν λαιµὸ ἀγγείου σὲ δύο διαζώµατα. Περὶ τὸ 700 πΧ.
Ἐπάνω, τοὺς ἄνδρες µουσικούς, αὐλητὴ καὶ λυριστή, ἀκολουθεῖ κύκλος γυναικῶν µὲ
δεµένα τὰ χέρια καὶ κρατώντας κλαδιά. Κάτω, χορὸς ἀνδρῶν βαίνει στὴ µουσικὴ τοῦ
προπορευόµενου αὐλητῆ. Ἡ λύρα φέρει πέντε χορδές – εἶναι ὁ µέγιστος ἀριθµὸς
χορδῶν αὐτοῦ τοῦ πάχους ποὺ θὰ µποροῦσε νὰ χωρέσῃ ὁ ἀγγειογράφος στὴ
διαθέσιµη ἐπιφάνεια. Τὸ πλῆκτρο κρέµεται ἀπὸ τὸν ἐξωτερικὸ βραχίονα µὲ κορδόνι –

5 Βλ παρακάτω, ἑνότητα «Χορός».

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 11

σωστὴ ἡ θέση τῆς πρόσδεσης. Ὁ χορδοτόνος εἶναι τοποθετηµένος σὲ λάθος θέση,

πάνω ἀπὸ τὸ ὕψος τοῦ ἀντηχείου, ἀσφαλῶς γιὰ νὰ γίνῃ ὁρατός, καθ’ ὅσον τὸ ὄργανο
ἔχει ἀποδοθῆ σὲ σιλουέτα· ὁ χορδοτόνος στὴ σωστὴ θέση, στὸ κάτω µέρος τοῦ
ἠχείου, δὲν θὰ ἦταν διακριτός. Σὲ ἀντίθεση µὲ τὶς παραστάσεις Νο 1 καὶ Νο 2, οἱ
πήχεις τῆς ἐν λόγῳ λύρας δὲν εἶναι εὐθεῖς καὶ ἀποκλίνοντες, ἀλλὰ καµπυλωµένοι, στὴ
µορφὴ µὲ τὴν ὁποία µᾶς εἶναι γνωστοὶ ἀπὸ τὰ Ἀρχαϊκὰ χρόνια καὶ ἔπειτα (ἀµέσως,
δηλαδή, µετὰ τὸ 700 πΧ). Πολὺ πιθανόν, λοιπόν, ἡ ἐν λόγῳ λύρα νὰ ἀποτελῇ τὴν
πρώτη µαρτυρία τῆς ἐξελιγµένης χέλυος.

ΚΙΘΑΡΑ

Νο 1. Θραῦσµα ἀγγείου ἀπὸ τὸ Ἡραῖον τοῦ Ἄργους. Ἀθήνα-Ἐθν. Ἀρχ. Μουσεῖο

(Maas & Snyder 1989:23.13)

Θραῦσµα ἀγγείου ἀπὸ τὸ Ἡραῖον τοῦ Ἄργους. ΥΓ (750-700 πΧ).

Ἄνδρες χειροκροτητές, µᾶλλον ὀρχούµενοι, ἀκολουθοῦν κιθαριστή. Ἡ µορφὴ αὐτὴ
τῆς λύρας ἐµφανίζεται γιὰ πρώτη φορά.6 Ἡ ἐπίπεδη βάση, τὸ µεγάλο µέγεθος, οἱ ἄνω
βραχίονες, ποὺ φαίνεται νὰ εἶναι τοποθετηµένοι πιὸ µέσα ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ ἠχείου,
καθιστοῦν τὸ ὄργανο αὐτὸ τὴν πρώτη µορφὴ τῆς µετέπειτα Κλασικῆς κιθάρας (εἰκ.
6). ∆ιακρίνονται πέντε χορδές.

6 Ὑπενθυµίζεται ὅτι ἡ ἀρχαία κιθάρα ἀνήκει στὴν οἰκογένεια τῆς Λύρας, καθ’ ὅσον τὸ ἠχεῖο της

(ξύλινο «καπάκι») εἶναι παράλληλο πρὸς τὸ ἐπίπεδο τῶν χορδῶν. Τὰ ὑπόλοιπα ἀρχαιοελληνικὰ µέλη
τῆς οἰκογένειας εἶναι: ἡ φόρµιγξ («πεταλεοειδὴς» κιθάρα), ἡ χέλυς καὶ ἡ βάρβιτος (οἱ δύο τελευταῖες
µὲ κέλυφος χερσαίας χελώνας γιὰ ἀντηχεῖο). Στὸ σύστηµα Hornbostel-Sachs, ταξινόµησης τῶν
µουσικῶν ὀργάνων ὅλου τοῦ κόσµου, «κιθάρα» ὀνοµάζεται κάθε λύρα ποὺ τὸ ἠχεῖο+ἀντηχεῖο της
εἶναι ἕνα ξύλινο κουτί, µιᾶς κάποιας γεωµετρίας. Ἡ σηµερινὴ κιθάρα ὑπάγεται στὰ λαουτοειδῆ.
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 12

Τὸ ὄργανο σύντοµα, ἀπὸ τὰ πρῶτα χρόνια τῆς ἑπόµενης περιόδου, τῆς Ἀρχαϊκῆς
(µετὰ τὸ 700 πΧ), θὰ ἐξελιχθῆ στὸν γνωστὸ ἀπὸ τὶς πάµπολλες µεταγενέστερες
παραστάσεις του τύπο τῆς λαµπρῆς, ἀπολλώνειας κιθάρας (εἰκ. 6). Ἐνδεχοµένως, ὁ
τύπος αὐτὸς τῆς λύρας νὰ µὴν ὑπῆρχε παλαιότερα, ἀλλὰ νὰ ἀποτελῇ ἐξέλιξη τῆς
πεταλοειδοῦς. ∆ὲν ἀποκλείεται ὅµως, ἡ ἰδέα τῆς σχετικὰ µεγάλης σὲ µέγεθος ξύλινης
κιθάρας νὰ προέρχεται ἀπὸ τὴν Ἐγγὺς Ἀνατολή, ὅπου παρόµοια ξύλινα ἔγχορδα
ἦσαν πρὸ πολλοῦ ἐν χρήσει (εἰκ. 4, 5). Ὅµως, ἡ ἀπολύτως συµµετρικὴ ἑλληνικὴ
κιθάρα δὲν ἀντιγράφει ἀνατολικὰ δοµικὰ στοιχεῖα· ἐπινοεῖ δικά της, ὅπως πχ ἡ
ὀγκώδης πίσω πλευρά (εἰκ. 7, δεξιά), ἡ εἴσθεση τῶν ἄνω βραχιόνων καὶ τὸ περίπλοκο
ὑποστηρικτικὸ τῶν ἄνω πήχεων σύστηµα στὶς ἔσω πλευρὲς τῶν κάτω πήχεων (εἰκ. 6).

4 5

Εἰκ. 4. Οὔρ, 2600 πΧ. Σουµερικὴ κιθάρα. London-British Museum (κάρτα)

Εἰκ. 5. Αἰγυπτιακὴ ἀσύµµετρη κιθάρα. Berlin-Ägyptisches Museum (ΣΨ)
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 13

Εἰκ. 6. Ἑλληνικὴ κλασικὴ κιθάρα. New York-The Metropolitan Museum of Fine Art

Εἰκ. 7. Ζωφόρος Παρθενώνα (περ. 430 πΧ): οἱ δύο κιθαριστὲς τῆς παναθηναϊκῆς ποµπῆς. Ἀθήνα-Μουσεῖο Ἀκροπόλεως (ΣΨ)
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 14

ΑΡΠΑ

Νο 1. Ὄστρακο ἀπὸ τὸ ∆ίπυλον

(Aign 1963:95)

Φιάλη ἀπὸ τὸν Τάφο 7 ἔξω ἀπὸ τὸ ∆ίπυλον τῶν Ἀθηνῶν. ΥΓ (750-700 πΧ).
Μορφὴ γονατιστὴ σὲ βάθρο κρατᾶ στὸ ἀριστερὸ χέρι κλαδὶ καὶ στὸ δεξιὸ ἀντικείµενο
ποὺ µοιάζει µὲ ἅρπα. Ἂν δὲν πρόκειται γιὰ ζωγραφικὸ σφάλµα, ἢ γιὰ ἀτυχῆ ἀπόδοση
λύρας, τότε µπορεῖ ὄντως νὰ εἰκονίζεται τργωνικὴ ἅρπα µὲ µακρὺ ἀντηχεῖο κατὰ
µῆκος τῆς δεξιᾶς πλευρᾶς. Ἀσφαλῶς, θὰ εἶχε περισσότερες χορδὲς ἀπὸ τὶς τέσσερεις
ἢ πέντε εἰκονιζόµενες. Πάντως, δὲν διαθέτοµε ἄλλη µαρτυρία γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ
ὀργάνου στὸν ἑλληνικὸ χῶρο τὴν ἐποχὴ αὐτήν. Οἱ κυκλαδικὲς ἅρπες τῆς Χαλκῆς
ἐποχῆς δὲν φαίνεται νὰ ἐπέζησαν µετὰ τὸ τέλος τῆς τρίτης πΧ χιλιετίας, ἂν καὶ τὸ
ὄργανο (ἄλλες παραλλαγές) συνεχίζει τὴν πορεία του στὴν Ἀνατολή.7

7 Βλ κεφάλαιο «Κυπριακά».
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 15

ΑΥΛΟΣ

Νο 1. Ἀνάλατος, Louvre, π. 690 πΧ (Μπόρντµαν 1980:52) Νο 7. Ἀττική, Düsseldorf Ἰδ. Συλλ. 75 (Wegner 1968 πίν. UVb)

Αὐλὸ (διπλὸ) στοὺς Χαλκοὺς πολιτισµοὺς στὸ Αἰγαῖο εἴχαµε συναντήσει στὶς
Κυκλάδες (µαρµάρινο εἰδώλιο ἀπὸ τὴν Κέρο) καὶ τὴν Κρήτη (στὴ µορφὴ τοῦ ἔλυµου
ἢ φρυγικοῦ αὐλοῦ, µὲ τὸν ἕναν, ἀριστερό, σωλήνα νὰ καταλήγῃ σὲ κέρας). Καὶ στὶς
δύο περιπτώσεις οἱ σωλῆνες ἦσαν κυλινδρικοί.

4 5 6

Νο 4. Ἀνατ. Ἑλλάδα(;), Bruxelles Museés royaux d’Art et d’Histoire A 478, 8ος πΧ (Tytgat 2003:197)
Νο 5. Ἁγ. Τριάδα, Ἀρχ. Μουσ. Ἡρακλείου 22419, 8ος πΧ (Μανδαλάκη 2003γ:203)
Νο 6. Ἀκρόπολη, Μουσεῖο Ἀκροπόλεως 10413, τέλη 8ου πΧ (Βλασοπούλου 2003:195)

Ὁ εἰκονιζόµενος στὴ Γεωµετρικὴ εἰκονογραφία (διπλὸς) αὐλὸς εἶναι κυρίως ἁπλὸς

(Νο 1, 2, 3, 4, 7, 8) καὶ µία µόνη φορὰ ἔλυµος (Νο 9).8 Στὰ ἔπη Ἰλιὰς καὶ Ὀδύσσεια
γίνεται ἀναφορὰ σὲ αὐλὸ τρεῖς φορές·9 εἶναι πιθανότερο νὰ πρόκειται γιὰ τὸν ἁπλὸ

8 Στὸ Νο 6 δὲν σώζονται οἱ σωλῆνες τοῦ αὐλοῦ, ἐνῶ στὸ Νο 5 ἔχουν ἀποκοπῆ οἱ ἀπολήξεις τους.
9 Βλ κεφάλαιο «Ὅµηρος».
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 16

(διπλὸ) αὐλό, ἂν καὶ ἡ ἀναφορὰ τοῦ ποιητῆ σὲ τρωικὸ ὄργανο δὲν ἀποκλείει τὸν
φρυγικὸ τύπο, τουλάχιστον σ’ αὐτὴν τὴν περίπτωση.10

Νο 2. Νο 3. Ἀττική, Berlin Antkenmuseum 31573, πρώιµ. 7ος αἰ. πΧ (Maas & Snyder 1989:22.10)

Στὶς τέσσερεις ἀπὸ τὶς ὀκτὼ διαθέσιµες ἀπεικονίσεις του, τὸ ὄργανο συνοδεύει χορό
Νο 1, 3, 7, 8), τὴ µία σὲ συνδυασµὸ µε λύρα (Νο 3, ἄνω διάζωµα).

Νο 8. Τῆνος, 700-675 πΧ (Φιλανιώτου 2003:267)

10 Ἡ Τρωὰς συνορεύει µὲ τὴ Φρυγία.

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 17

Νο 9. Σύµη, Μουσεῖο Ἡρακλείου 3147, 10ος-9ος αἰ. πΧ (Λεµπέση 1989) (Μανδαλάκη 2003δ:196)

ΑΥΛΟΣ ΜΟΝΟΣ

Νο 1. Ὀρειχάλκινο ἀγαλµάτιο

Νο 1. (Aign 1963:87)

Μία, µοναδική, µαρτυρία µονοῦ αὐλοῦ διαθέτοµε (Νο 1). Ἀσφαλῶς, δὲν πρόκειται
γιὰ σάλπιγγα, καθ’ ὅσον καὶ τὰ δύο χέρια εἶναι τοποθετηµένα πάνω στὸν αὐλό, τὸ ἕνα
κάτω ἀπὸ τὸ ἄλλο. Στὶς παραστάσεις µὲ σάλπιγγα (Νο 1), ἀλλὰ καὶ σὲ ἄλλες, τόσο
τῆς Ἐγγὺς Ἀνατολῆς ὅσο καὶ τῆς µεταγενέστερης Ἑλλάδας, χρησιµοποιεῖται µόνον
τὸ ἕνα χέρι, καθ’ ὅσον τὸ ὄργανο δὲν διαθέτει ὀπές· οἱ διάφοροι φθόγγοι παράγονται
ἀπὸ τὸ ὁλικὸ µῆκος τοῦ σωλῆνα, µόνον µὲ τὸν ἔλεγχο τῶν χειλιῶν καὶ τὴ δύναµη τῆς
ἐκπνοῆς. Ὁ ἐν λόγῳ µονὸς αὐλὸς διέθετε, ἀσφαλῶς, ὀπὲς γιὰ τὰ δάχτυλα καὶ
λειτουργοῦσε, πιθανότατα, µὲ καλάµινη γλωσσίδα διπλῆ (ἂν λάβωµε ὑπ’ ὄψιν τὴ
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 18

µικρὴ γωνία τοῦ ὀργάνου µὲ τὴν ὁριζόντιο), ἂν καὶ δὲν µπορεῖ νὰ ἀποκλειστῆ καὶ ἡ
µονή.11
ΣΑΛΠΙΓΞ

Νο 1. Ὀρειχάλκινο ἀγαλµατίδιο ἀπὸ τὰ Μύλασα τῆς Καρίας12

Νο 1. (Aign 1963:78)

Ὀρειχάλκινο ἀγαλµατίδιο τοῦ 8ου/7ου αἰώνα πΧ.

Εἰκονίζεται σαλπιγκτής. Ἡ σάλπιγξ καταλήγει σὲ καµπάνα καὶ κρατιέται στὸ ἕνα
µόνο χέρι, ὅπως καὶ οἱ µεταγενέστερες ἑλληνικές (εἰκ. 7, 8). Ὁ µουσικὸς εἶναι
γυµνός· φορεῖ µόνο σκοῦφο καὶ τὴ φορβειά, ποὺ συγκρατεῖ τὰ φουσκωµένα µάγουλα.
Τὸ ὄργανο µᾶλλον δὲν διέθετε τρύπες (πβλ µεταγενέστερη ἑλληνικὴ σωζόµενη
σάλπιγγα στὸ Μουσεῖο τῆς Βοστώνης, εἰκ. 9)13 καὶ εἶχε, ἀσφαλῶς, τὸ γνωστὸ ἀπὸ τὶς
δύο αἰγυπτιακὲς σάλπιγγες ἀπὸ τὸν τάφο τοῦ Τουταγχαµών (βασίλεψε 1332-1323
πΧ), κυπελοειδὲς ἐπιστόµιο (εἰκ. 10α-β).14 Ὁ Müller (1929) χρονολογεῖ τὸ
ἀγαλµατίδιο βάσει τοῦ σκούφου τοῦ µουσικοῦ στὴν Ὑστερογεωµετρικὴ Ἑλλάδα.

11 Τὰ «µονόγλωσσα» πνευστὰ (πχ κλαρινέτο) τείνουν νὰ κρατιοῦνται σὲ µεγαλύτερη γωνία µὲ τὴν

ὁριζόντιο, ἀπ’ ὅ,τι τὰ «δίγλωσσα» (πχ ὄµποε).

12 Καρία ὀνοµαζόταν ἡ µικρασιατικὴ παραλιακὴ ζώνη καὶ ἐνδοχώρα, ἀνάµεσα, περίπου, ἀπὸ τὸ ὕψος

τῆς Σάµου (Μαίανδρος ποταµὸς) ἕως τὸ ὕψος τῆς Κῶ. Πρὸς βορρᾶν συνόρευσε µὲ τὴν Ἰωνία (ὕψος
Χίου) καὶ πρὸς νότον µὲ τὴ Λυκία (ὕψος Ρόδου). Τὰ Μύλασα, στὴν ἐνδοχώρα τῆς περιοχῆς, ἦταν ἡ
ἀρχικὴ πρωτεύουσα τῆς Καρίας, πρὶν αὐτὴ µεταφερθῆ ἀπὸ τὸν Μαύσωλο στὴν Ἁλικαρνασσό, τὸν 4ο
πΧ αἰώνα. Βλ περισσότερα στὸ Brewster 1993:40-42.
13
https://www.mfa.org/collections/object/trumpet-salpinx-50847 .
14
https://en.wikipedia.org/wiki/Tutankhamun%27s_trumpets ,
https://www.youtube.com/watch?v=Qt9AyV3hnlc ,
https://www.youtube.com/watch?v=zr_olu7chEY .
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 19

Εἰκ. 7. N. York 14.146.1, 515 πΧ (Paquette 1984:79) Εἰκ. 8. München 2423, 510-500 πΧ (Γιάννου κἄ 1998:33)

Εἰκ. 9. Σάλπιγξ (ἑλληνική/ρωµαϊκή). Boston-Museum of Fine Arts

Εἰκ. 10. Σάλπιγγες τοῦ Τουταγχαµών (α) καὶ τὰ ἐπιστόµιά τους (β). Περὶ τὸ 1330 πΧ. Κάιρο-Αἰγυπτιακὸ Μουσεῖο
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 20

ΘΡΗΝΟΣ

Νο 1. ∆ίπυλον, ΕΑΜ, 740 πΧ (Andronicos κἄ 1974:62) Νο 2. ∆ίπυλον, ΕΑΜ, 755-750 πΧ (Andronicos κἄ 1974:62)

Παραστάσεις µὲ θρηνωδοὺς γύρω ἀπὸ τὸ σῶµα τοῦ νεκροῦ σὲ πρόθεση ἢ σὲ ἐκφορὰ

πάνω σὲ ἅρµα µὲ τοὺς συγγενεῖς ἐν ποµπῇ ἔχοµε ἀρκετὲς ἀπὸ τὴ Γεωµετρικὴ ἐποχή.
Ἀπαντοῦν συνήθως πάνω σὲ µεγάλου µεγέθους ἀγγεῖα (κρατῆρες, ἀµφορεῖς),
προορισµένα νὰ στηθοῦν ὡς σήµατα σὲ τάφους (πχ Νο 1, 2, 3). Χαρακτηριστικὴ εἶναι
ἡ στάση τῶν θρηνωδῶν, µὲ τὰ χέρια πάνω στὸ κεφάλι, καθὼς µοιρολογοῦν (Νο 1, 2,
3, 4).

Νο 3. Κορωπί, ΕΑΜ, 725-700 πΧ (φωτ. Σ. Ψαρουδάκης) Νο 4. Ἀκρόπολις, ΕΑΜ (Wegner 1968 πίν. U IVb)
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 21

ΧΟΡΟΣ

Νο 1. Ἀγορὰ Ἀθηνῶν, π. 700 πΧ (φωτ. Σ. Ψαρουδάκης) Νο 2. Σµύρνη ἀπὸ Μίλητο, π. 700 πΧ (Coldstream 1997:345)

Ἡ Γεωµετρικὴ χορευτικὴ εἰκονογραφία εἶναι πλούσια. Θὰ πρέπῃ, ἀναµφίβολα, νὰ

θεωρήσωµε ὅτι διαθέτοµε παραστάσεις µόνον ἀπὸ τὴ λατρευτικὴ πράξη, ἤ, ἔστω, ἀπὸ
τὴν ἀγωνιστική, στὰ πλαίσια θρησκευτικῶν ἑορτῶν.

Νο 3. Ὀλυµπία (Μαράντη 1999:19) Νο 4. Ὀλυµπία, ΕΑΜ Χ 6236, 9ος πΧ (Προσκυνητοπούλου 2003:277)

Νο 5. Θήβα, Γεωµετρικὸς πίθος (φωτ. Σ. Ψαρουδάκης)

Οἱ χοροὶ εἶναι ἄλλοτε ἀµιγῶς γυναικεῖοι, ἄλλοτε ἀµιγῶς ἀνδρικοὶ καὶ ἄλλοτε µεικτοί.
Οἱ µουσικοὶ (λυριστές, αὐλητές) καὶ στὶς τρεῖς περιπτώσεις εἶναι πάντοτε ἄνδρες. Τὰ
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 22

συνοδευτικὰ τοῦ χοροῦ µουσικὰ ὄργανα εἶναι ἄλλοτε ὁ αὐλὸς µόνος του, ἄλλοτε ἡ
λύρα (πεταλοειδής, χέλυς, κιθάρα) µόνη της καὶ ἄλλοτε συνδυασµὸς τῶν δύο.

Νο 6. Ἡραῖον Ἄργους, ΕΑΜ (Wegner 1968 πίν. UVId)

7 8

Νο 7. Μαραθών, Μουσ. Μαραθῶνος 107, Γεωµετρικό κύπελο (Πετράκος 1995:131)

Νο 8. Βοιωτία, Louvre, π. 700 πΧ, Πλαγγών (Μπόρντµαν 1980:31)

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 23

Ἀναφερόµενη βιβλιογραφία

Βλασοπούλου, Χριστίνα (2003) «Εἰδώλιο αὐλητῆ», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.),

Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 195.
Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Γιάννου, ∆ηµήτριος & Ἀλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρᾶ & ∆ηµήτριος Θέµελης (1998)

Ἑλληνικὴ καὶ εὐρωπαϊκὴ µουσική. Εἰκονογραφηµένη ἱστορικὴ εἰσαγωγή.
Θεσσαλονίκη: Σύλλος Φίλων Μουσικῆς Θεσσαλονίκης.

∆ηµακοπούλου, Καίτη & Ντόρα Κόνσολα (1981) Ἀρχαιολογικὸ Μουσεῖο τῆς Θήβας.
Ἀθήνα: Γενικὴ ∆ιεύθυνση Ἀρχαιοτήτων καὶ Ἀναστηλώσεως.

Λεµπέση, Ἀ. (1989) «Ὁ κρητικὸς αὐλός», Ἀριάδνη 5:55-61.

Μανδαλάκη, Στέλλα (2003α) «Εἰδώλιο µουσικοῦ µὲ φόρµιγγα», στὸ Ἑλένη

Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν
ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 156. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Μανδαλάκη, Στέλλα (2003β) «Εἰδώλιο µουσικοῦ µὲ φόρµιγγα», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου

κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία
Ἑλλάδα. Σελ. 158-159. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Μανδαλάκη, Στέλλα (2003γ) «Εἰδώλιο αὐλητῆ», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.),

Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 203.
Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Μανδαλάκη, Στέλλα (2003δ) «Εἰδώλιο αὐλητῆ µὲ ἔλυµο αὐλό», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου
κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία
Ἑλλάδα. Σελ. 196. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Μαράντη, Ἄννα (1999) Ὀλυµπία καὶ ὀλυµπιακοὶ ἀγῶνες. Ἀθήνα: Μ. Τουµπῆς.

Μπόρντµαν, Τζών (1980) Ἀρχαία ἑλληνικὴ τέχνη. Μετάφρ. Ἀνδρέας Παππᾶς.

Ἀθήνα: Ὑποδοµή.

ΠΛΜ (1996) = Ἐγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα (1996) «Ἀναλάτου,

γραφεύς». VIII:280. Ἀθήνα: Πάπυρος.

Πετράκος, Βασίλειος (1995) Ὁ Μαραθών. Ἀθήνα: Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία.

 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 24

Προσκυνητοπούλου, Ρόζα (2003) «Σύνταγµα ἑπτὰ χορευτῶν», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου

κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία
Ἑλλάδα. Σελ. 276-277. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Στασινοπούλου-Κακαρούγκα, Ἐλισσάβετ (2003α) «Ἀττικὸς γεωµετρικὸς κάνθαρος

µὲ κύκλιο χορό», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ
χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 269. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο
Πολιτισµοῦ.

Στασινοπούλου-Κακαρούγκα, Ἐλισσάβετ (2003β) «Ἀττικὸς γεωµετρικὸς σκύφος µὲ

κύκλιο χορό», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ
χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 237. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο
Πολιτισµοῦ.

Στασινοπούλου-Κακαρούγκα, Ἐλισσάβετ (2003γ) «Τµῆµα γεωµετρικῆς λακωνικῆς

πυξίδας µὲ παράσταση κύκλιου χοροῦ», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν
δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 233. Ἀθήνα:
Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Στασινοπούλου-Κακαρούγκα, Ἐλισσάβετ (2003δ) «Ἀττικὴ γεωµετρικὴ οἰνιχόη µὲ

µουσικούς», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ
χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 155. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο
Πολιτισµοῦ.

Φιλανιώτου, Ὄλγα (2003) «Θραῦσµα µεγάλου ἀνάγλυφου πιθαµφορέα µὲ σκηνὴ

χοροῦ», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ (ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ
ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα. Σελ. 266-267. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Ψαρουδάκης, Στέλιος (2004) «Ἡ λύρα στὸν ἑλλαδικὸ χῶρο στὶς ἐποχὲς τοῦ Χαλκοῦ
καὶ τοῦ Σιδήρου», Ἀρχαιολογία & Τέχνες 90. Ὁ χορὸς στὴν ἀρχαιότητα. Σελ. 59-67.

*
Aign, Bernhard (1963) Die Geschichte der Musikinstrumente des ägäischen Raumes
bis um 700 vor Christus. Ein Beitrag zur Vor- und Frühgeschichte der griechischen
Musik. (Inauguraldissertation der Hohen Philosophischen Fakultät der Johann
Wolfgang Goethe-Universität zu Frankfurt am Main). Frankfurt am Mein.
 Σ. Ψαρουδάκης ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΥΣΙΚΗ – Γεωµετρικά 25

Andronicos, Manolis & Manolis Chatzidakis & Vassos Karageorghis (1974) Les
merveilles des musées grecs. Ἀθήνα: Ἐκδοτικὴ Ἀθηνῶν.

Brand, Helmut (2000) Griechische Musikanten im Kult. Von der Frühzeit bis zum
Beginn der Spätklassik. Dettelbach: J. H. Röll.

Brewster, Harry (1993) Classical Anatolia. The glory of Hellenism. London & New
York: I. B. Tauris & Co.

Coldstream, J. N. (1997) Γεωµετρικὴ Ἑλλάδα. Μετάφραση Εὐρυδίκη Κεφαλίδου.

Ἀθήνα: Καρδαµίτσας.

Frielinghaus, Heide (2005) «Πολυτελὴς κεραµική: ἐποχὲς καὶ κέντρα παραγωγῆς –

διακόσµηση καὶ σχήµατα», στὸ Tonio Holscher (ἐπιµ.), Κλασικὴ ἀρχαιολογία.
Βασικὲς γνώσεις. Μετάφρ. Πάρις Παπαγεωργίου. Σελ. 399-409. Θεσσαλονίκη:
University Studio Press.

Maas, Martha & Jane McIntosh Snyder (1989) Stringed instruments of ancient
Greece. New Haven & London: Yale University Press.

Manniche, Lise (1976) Musical instruments from the Tomb of Tutankhamun.

(Tutankhamun’s Tomb Series). Oxford: Griffith Institute.

Padget, J. M. (1995) “A Geometric bard”, στὸ Jane B. Carter & Sarah P Morris
(ἐπιµ.), The ages of Homer. A tribute to Emily Townshend Vermeule. Austin.

Paquette, Daniel (1984) L’instrument de musique dans la céramique de la Grèce

antique. Paris: De Boccard.

Tytgat, Christiane (2003) «Εἰδώλιο µουσικοῦ µὲ φόρµιγγα», στὸ Ἑλένη Ἀνδρίκου κἄ

(ἐπιµ.), Μουσῶν δῶρα. Μουσικοὶ καὶ χορευτικοὶ ἀπόηχοι ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἑλλάδα.
Σελ. 157. Ἀθήνα: Ὑπουργεῖο Πολιτισµοῦ.

Wegner, Max (1968) Musik und Tanz. (Archaeologia Homerica: Die Denkmäller und
das frühgriechische Epos. Band 3, Kapitel U). Götingen: Vandenhoeck & Ruprecht.

West, Martin L. (1992) Ancient Greek music. Oxford: Clarendon Press.

***