Akış Sistemlerinin Momentum

Analizi
 Akış Sistemlerinin Momentum Analizi
• Mühendislik problemlerinin, en az maliyetle,
hızlı bir şekilde ve doğru olarak çözülmeleri
istenir.
– Diferansiyel yaklaşım
– Deneysel Yaklaşım
– Kontrol Hacmi

2
Doğrusal Momentum Denklemi
• Bir cismin kütlesi ile hızının çarpımı, cismin doğrusal
momentumunu ya da sadece momentumu olarak
adlandırılır: 𝒎. 𝑽
• Bu durumunda Newton’un 2. yasası, bir cismin
momentumunun değişim hızı, cisme etkiyen
kuvvete eşittir şeklinde de ifade edilebilir.
𝒅𝑽 𝒅 𝒎𝑽
𝑵𝒆𝒘𝒕𝒐𝒏′ 𝒖𝒏 𝒊𝒌𝒊𝒏𝒄𝒊 𝒚𝒂𝒔𝒂𝒔𝚤: σ 𝑭 = 𝒎𝒂 = 𝒎 =
𝒅𝒕 𝒅𝒕

• Bu ifade Akışkan akımlarının hız değişimlerinden

kaynaklanan kuvvetlerin incelenmesi bakımından
akışkanlar mekaniğinde daha uyumludur.
• Bu nedenle Newton’un ikinci yasası, akışkanlar
mekaniğinde genellikle doğrusal momentum
denklemi olarak bilinir.

3
 Doğrusal Momentum Denklemi
𝒅𝑽 𝒅 𝒎𝑽
෍ 𝑭 = 𝒎𝒂 = 𝒎 =
𝒅𝒕 𝒅𝒕

• Bir sisteme etkiyen net bir kuvvet yoksa, sistemin momentumu da sabit
kalır.
• Bu durum momentumun korunumu ilkesi olarak bilinir.
• Bu ilkenin, topların birbirleri ile çarpışmaları, raketler veya golf sopaları ile
toplara vurulması, atomlar ya da atomdan küçük taneciklerin çarpışmaları
ve silahlarda görülen patlamaların analizinde çok kullanışlı bir yöntem
olduğu ispatlanmıştır.
• Örneğin dolu bir tüfeğin momentumu ateşlendikten sonra sıfır olmalıdır,
çünkü ateşlemeden önceki momentumu sıfırdır. Bunun için tüfeğin
momentumu, merminin momentumuna eşit ve ters yönlü olmalıdır ki bu
ikisinin vektörel toplamı sıfır olsun.
• x-yönündeki momentum denklemi skaler bir denklem olacaktır.
𝒅 𝒎𝑽𝒙
𝑭𝒙 = 𝒎𝒂𝒙 =
𝒅𝒕
4
 Dönen cisimler: Açısal Momentum Denklemi
• Dönen rijit cisimler için Newton’un ikinci yasasının bir benzeri 𝑴 = 𝑰 𝜶 şeklinde
ifade edilir.
• Bu ifadede 𝑴 cisme uygulanan net moment veya tork, 𝑰 dönme eksenine göre
cismin kütle atalet momenti ve 𝜶 açısal ivmedir.

Açısal momentumun değişim hızı:

𝑑𝜔 𝑑 𝐼𝜔 𝑑𝐻
𝑀 = 𝐼 𝛼Ԧ = 𝐼 = =
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡
Bu ifade de 𝐻 açısal momentumdur ve bu
denklem şu şekilde ifade edilebilir: «bir
cismin açısal momentumunun değişim hızı, o
cisme etkiyen net torka eşittir»
x-bileşeni:
𝑑𝜔𝑥 𝑑𝐻𝑥
𝑀𝑥 = 𝐼𝑥 =
𝑑𝑡 𝑑𝑡

5
 Kontrol Hacmi
Bir kontrol hacmi, uzayda akışkanın içerisinden
aktığı, rastgele seçilmiş bölgedir ve bu bölgenin
sınırlarını oluşturan kontrol yüzeyi;
1. Sabit
2. Hareketli
3. Şekil değiştiren
bir yüzey olabilir.
Uçak sola doğru yere göre 500 km/h hızla (dünya üzerindeki
sabit bir noktaya göre, VKH) giderken egzoz gazları yine yere
göre sağa doğru 800 km/h (mutlak hızı, dünya üzerindeki
sabit bir noktaya göre, V) hızla çıkıyorsa, egzoz gazlarının lüle
çıkış düzlemine göre olan hızı, bağıl hız;
𝑉𝑏 = 𝑉 − 𝑉𝐾𝐻 = 800Ԧ𝚤 − −500Ԧ𝚤 = 1300 Ԧı 𝑘𝑚/ℎ
Yani egzoz gazları lüleyi, lüle çıkışına göre sağa doğru 1300
km/h hıza sahiptir.

Eğer kontrol yüzeyi hareketliyse; 𝑉𝑏 = 𝑉 − 𝑉𝐾𝑌

Burada 𝑉𝑏 akışkanın mutlak hızı, 𝑉𝐾𝑌 ise kontrol yüzeyinin

hızıdır ve her ikisi de kontrol hacminin dışındaki sabit bir 6
noktaya göre tanımlanır.
Kontrol Hacmine Etkiyen Kuvvetler
• Belirli bir anada kontrol hacmine etkiyen tüm
Ԧ gösterilir ve bu
kuvvetlerin toplamı σ 𝐹ile
toplam kuvvet kütle kuvvetleri (yerçekimi,
elektrik ve manyetik alan kuvvetleri) ve yüzey
kuvvetlerinden (basınç, viskoz ve tepki
kuvvetleri) meydana gelir
σ 𝐹Ԧ = σ 𝐹Ԧ𝑘ü𝑡𝑙𝑒 + σ 𝐹Ԧ𝑦ü𝑧𝑒𝑦 (1)
Akış elemanına etkiyen yerçekimi kuvveti:

𝑑 𝐹Ԧ𝑘ü𝑡𝑙𝑒 = 𝜌𝑔𝑑∀
Ԧ
𝑔Ԧ = −𝑔𝑘
Kontrol hacmine etkiyen toplam kütle kuvveti:

σ 𝐹Ԧ𝑘ü𝑡𝑙𝑒 = σ 𝐹Ԧ𝑦𝑒𝑟ç𝑒𝑘𝑖𝑚𝑖 = ‫∀𝑑𝑔𝜌 𝐻𝐾׬‬

Ԧ = 𝑚𝐾𝐻 𝑔Ԧ (2)
7
Kontrol Hacmine Etkiyen Kuvvetler
• Yüzey kuvvetlerinin analizi, hem normal hem de teğetsel
bileşenlerden oluştuğundan için kolay değildir.

• Üstelik yüzeye etkiyen fiziksel bir kuvvet,

– koordinat eksenlerinin konumlandırılmasından bağımsız olmasına karşın,

– kuvvetin bileşenlerini bu konumlandırmaya göre değişir.

• Akış içerisindeki bir noktadaki yüzey gerilmelerinin tarif

edebilmek için, gerilme tensörü 𝜎𝑖𝑗 adı verilen ikinci
mertebeden tensörü tanımlamak gerekir:
𝜎𝑥𝑥 𝜎𝑥𝑦 𝜎𝑥𝑧
𝜎𝑖𝑗 = 𝜎𝑦𝑥 𝜎𝑦𝑦 𝜎𝑦𝑧
𝜎𝑧𝑥 𝜎𝑧𝑦 𝜎𝑧𝑧

• 𝜎𝑥𝑥 ,𝜎𝑦𝑦 ve 𝜎𝑧𝑧 basınç ve viskoz gerilmelerden oluşan normal

gerilmelerdir. Diğer gerilmeler (𝜎𝑦𝑥 , 𝜎𝑥𝑧 v.s.) kayma
gerilmeleridir ve basınç sadece yüzeyin normali doğrultusunda
etkidiği için sadece viskoz gerilmelerden meydana gelir.
• 𝜎𝑖𝑗 gösterimi 𝒊 eksenine dik planda (normalinde) uygulanan 8𝒋
yönünde bir gerilmeyi gösterir.
Kontrol Hacmine Etkiyen Kuvvetler
• Diferansiyel yüzey elemanına etkiyen yüzey kuvveti;
𝑑 𝐹Ԧ𝑦ü𝑧𝑒𝑦 = 𝜎𝑖𝑗 ∙ 𝑛 𝑑𝐴

• Kontrol yüzeyine etkiyen toplam yüzey kuvveti;

σ 𝐹Ԧ𝑦ü𝑧𝑒𝑦 = ‫𝐴𝑑 𝑛 ∙ 𝑗𝑖𝜎 𝑌𝐾׬‬ (3)

• 2 ve 3 denklemleri 1’de birleştirildiklerinde

෍ 𝐹Ԧ = ෍ 𝐹Ԧ𝑘ü𝑡𝑙𝑒 + ෍ 𝐹Ԧ𝑦ü𝑧𝑒𝑦 = න 𝜌𝑔𝑑∀

Ԧ + න 𝜎𝑖𝑗 ∙ 𝑛 𝑑𝐴
𝐾𝐻 𝐾𝑌

• Bu denklemdeki zor yüzey integrallerinin bulunduğu durumlarda

çözümü de zordur.
• Kontrol hacminin dikkatli seçilmesi, kontrol hacmine etkiyen
Ԧ ağırlık, basınç ve tepki kuvvetleri kolaylıkla
toplam kuvvetin (σ 𝐹);
elde edilebilen büyüklüklerin toplamı şeklinde yazılmasına olanak
sağlar.

෍ 𝐹Ԧ = ෍ 𝐹Ԧ𝑦𝑒𝑟ç𝑒𝑘𝑖𝑚𝑖 + ෍ 𝐹Ԧ𝑏𝑎𝑠ı𝑛ç + ෍ 𝐹Ԧ𝑣𝑖𝑠𝑘𝑜𝑧 + ෍ 𝐹Ԧ𝑑𝑖ğ𝑒𝑟

9
 Etkin Basınç mı Mutlak Basınç Mı Kullanacağım?
• Bir düzeneği yerinde tutmak için gerekli kuvvet hesaplanıyorsa her ikisi de
kullanılabilir. Ancak etki basıncın kullanımı SADELİK sağlar.

10
 Kontrol Hacmi Seçimi
• Kontrol hacmi seçilirken ilgilenilmeyen kuvvetlerin hacmin içerisinde katarak analizi
karmaşıklaştırmaya gerek yoktur.
• Çok iyi tanımlanmış bir kontrol hacmi, sadece belirlenmesi istenen kuvvetlerin (tepki kuvvetleri
gibi) etkisindedir.

• Kontrol hacimlerini, KH A'da (renkli kontrol hacmi)

Flanş cıvatalarının yeterli dayanıma sahip olup
gösterildiği gibi akışkan ile sınırlandıralım.
olmadığını kontrol etmek için, flanşa gelen net
• KH için kuvvetler kuvvetin hesaplanması amaçlanıyor olsun.
1. kontrol yüzeyi boyunca değişen basınç kuvvetleri
2. boru çeperi boyunca ve vananın iç kısmına etkiyen
viskoz kuvvetler
3. kütle kuvveti olarak kontrol hacminin içindeki suyun
ağırlığı
• Neyse ki flanşa etkiyen net kuvveti hesaplamak için
basıncın ve viskoz gerilmelerin kontrol yüzeyi boyunca
integrasyonuna ihtiyaç yoktur.
• Bunun yerine, bilinmeyen basınç ve viskoz kuvvetleri,
çeperlerin suya uyguladığı net kuvveti temsil etmek üzere
tek bir tepki kuvveti çatısı altında toplanabilir.
• Bu kuvvet ile musluk ve içindeki suyun ağırlıklarının
11
toplamı, flanşa uygulanan net kuvvete eşittir.
 Kontrol Hacmi Seçimi
• Bir kontrol hacmi, KH B gösterildiği gibi bir cisim ile
tamamen kuşatılmış da olabilir.

• B kontrol hacmi akıllıca bir seçim olacaktır, çünkü bu

durumda kontrol hacmi içerisindeki akış ayrıntıları ve
hatta geometrileriyle bile ilgilenmemize gerek yoktur.

• Bilinmesi gereken diğer şeyler yalnızca;

1. suyun flanş girişindeki (kontrol hacminin

girişindeki) etkin basıncı ve

2. su ile musluğun ağırlıklarıdır.

• Kontrol yüzeyinin geri kalan tüm kısımlarında ise basınç

atmosferik basınca (sıfır etkin basınç) eşittir ve
sadeleşir.

12
 Doğrusal Momentum Denklemi
𝒅𝑽 𝒅 𝒎𝑽
෍ 𝑭 = 𝒎𝒂 = 𝒎 =
𝒅𝒕 𝒅𝒕

• Sistemin içinde hem yoğunluğunun hem de hızının bir noktadan diğerine değişebileceği
dikkate alınarak, Newton’un ikinci yasası daha genel olarak;

𝑑
෍𝑭 = න 𝜌𝑉 𝑑∀
𝑑𝑡
𝑠𝑖𝑠𝑡𝑒𝑚

• Bu denklem; bir sisteme etkiyen dış kuvvetlerin toplamı, sistemin doğrusal momentumunun
birim zamandaki değişimine (veya değişim hızına ) eşittir; şeklinde ifade edilir.
• Bu denklem, belirli bir katı ya da akışkan kütlesi için yazılmıştır ve akışkanlar mekaniğindeki
kullanımı sınırlıdır.
• Bunun nedeni, akış sistemlerinin çoğunun, kontrol hacimleri kullanılarak analiz edilmesidir.
• Reynolds transport teoremi, sistem yaklaşımından KH yaklaşımı geçiş için gerekli araçları
sağlamaktadır.
• b = V ve dolayısıyla B= mV yazılarak, Reynolds transport teoremi doğrusal momentum için,

𝒅 𝒎𝑽 𝒔𝒊𝒔 𝒅
෍𝑭 = = න 𝝆𝑽𝒅∀ + න 𝝆𝑽 𝑽𝒃 ∙ 𝒏 𝒅𝑨
𝒅𝒕 𝒅𝒕 𝑲𝑯 𝑲𝒀
13
𝑉𝑏 = 𝑉 − 𝑉𝐾𝐻
Doğrusal Momentum Denklemi
𝒅 𝒎𝑽 𝒔𝒊𝒔 𝒅
෍𝑭 = = න 𝝆𝑽𝒅∀ + න 𝝆𝑽 𝑽𝒃 ∙ 𝒏 𝒅𝑨
𝒅𝒕 𝒅𝒕 𝑲𝑯 𝑲𝒀

• Momentum denkleminin bir vektörel

denklem olduğuna ve dolayısıyla her
terimin vektör olarak değerlendirilmesi
gerektiğine dikkat edilmelidir.
• Ayrıca bu denklemin bileşenleri, kartezyen
koordinatlarda x, y ve z gibi açılabilir.
• Birçok durumda 𝐹Ԧ kuvveti; ağırlık, basınç
ve tepki kuvvetlerinden oluşur (Şekil).
• Momentum denklemi, akışın genellikle
destek sistemlerinde ya da bağlantı
elemanlarında neden olduğu kuvvetlerin 14
hesabında yaygın olarak kullanılır.
Doğrusal Momentum Denklemi
• Daimi akışta KH’nin momentumu sabit kalır ve böylece
kontrol hacminin doğrusal momentumunun zamanla
değişimi sıfır olur. Bu durumda,

෍ 𝑭 = න 𝝆𝑽 𝑽 ∙ 𝒏 𝒅𝑨
𝑲𝒀

• integraller nedeniyle pratik mühendislik problemlerinin

çözümü için her zaman uygun olmadığından giriş ve
çıkışlardaki ortalama hızlara ve kütlesel debilere bağlı olarak
yeniden yazılabilir.
• Aynı zamanda, giriş ve çıkışlardaki kontrol yüzeyleri daima
giriş ya da çıkış hızlarına dik olarak çizilir ve yoğunluk
yakşalık olarak sabit kalması durumunda;
Giriş ya da çıkıştaki kütlesel debi: 𝒎ሶ = ‫𝒄𝑨 𝒕𝒓𝒐𝑽𝝆 = 𝒄𝑨𝒅 𝒏 ∙ 𝑽 𝝆 𝒄𝑨׬‬

Üniform giriş ve çıkışta momentum debisi:

න 𝜌𝑉 𝑉 ∙ 𝑛 𝑑𝐴𝑐 = 𝜌𝑉𝑜𝑟𝑡 𝐴𝐶 𝑉𝑜𝑟𝑡 = 𝑚𝑉

ሶ 𝑜𝑟𝑡
𝐴𝑐

15
 Momentum akısı düzeltme faktörü, β
• Mühendislik uygulamalarında giriş ve çıkışların hızları genellikle
üniform değildir.
• Momentum akısı düzeltme faktörü olarak adlandırılan bir boyutsuz
düzeltme faktörünün (β) kullanılması gerekir.
න 𝜌𝑉 𝑉 ∙ 𝑛 𝑑𝐴𝑐 = 𝛽 𝑚𝑉
ሶ 𝑜𝑟𝑡
𝐴𝑐
‫𝑐𝐴𝑑 𝑛 ∙ 𝑉 𝑉𝜌 𝐴׬‬
𝑐
𝛽=
𝜌𝑉𝑜𝑟𝑡 𝐴𝑐 𝑉𝑜𝑟𝑡
• Hızlar kesitlere dik ve akış sıkıştırılamaz olduğunda, ൫𝜌 = 𝑠𝑎𝑏𝑖𝑡, 𝑉 ∙ 𝑛 𝑑𝐴𝑐 =
𝑉𝑑𝐴𝑐 ൯
2
1 𝑉
𝛽= න 𝑑𝐴𝑐
𝐴𝑐 𝐴𝑐 𝑉𝑜𝑟𝑡

16
17
Momentum akısı düzeltme faktörü, β
• Böylece üniform giriş çıkışlar için doğrusal momentum
denklemi;

𝒅
෍𝑭 = න 𝝆𝑽𝒅∀ + ෍ 𝛽𝑚𝑉
ሶ 𝑜𝑟𝑡 − ෍ 𝛽𝑚𝑉
ሶ 𝑜𝑟𝑡
𝒅𝒕 𝑲𝑯
ç𝚤𝒌𝒂𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒆𝒏

Daimi ve uniform akışta;

෍ 𝑭 = ෍ 𝛽𝑚𝑉
ሶ 𝑜𝑟𝑡 − ෍ 𝛽𝑚𝑉
ሶ 𝑜𝑟𝑡
ç𝚤𝒌𝒂𝒏 𝒈𝒊𝒓𝒆𝒏

Üniform bir giriş ve bir çıkış varsa

෍ 𝑭 = 𝒎ሶ 𝜷𝟐 𝑉2 − 𝜷𝟐 𝑉1

18
Yatay bir borudan akmakta olan 14 kg/s debisindeki suyu, yatayla 30° açı
yapacak şekilde saptırarak hızlandırmak için daralan bir dirsek kullanılmaktadır.
Su, dirsekten atmosfere atılmaktadır. Dirseğin giriş ve çıkış kesitlerinin alanları
sırasıyla 113 cm2 ve 7 cm2'dir. Giriş ve çıkış kesitlerinin merkezleri arasındaki
seviye farkı ise 30 cm'dir. Dirseğin ve içerisindeki suyun ağırlığı ihmal edilebilir
ve akış daimidir. (a) Dirseğin giriş kesitinin merkezindeki etkin basıncı ve (b)
dirseği yerinde tutabilmek için gerekli kuvveti hesaplayınız.
(KH hem giriş hem de çıkışında akış türbülanslıdır; 𝜷 = 𝟏. 𝟎𝟑)

19
 Örnek 6-2'deki saptırıcı dirsek, Şekil'de gösterildiği gibi
akışkana dışarı atılmadan önce 180° U dönüşü
yaptıran bir ters döndürücü dirsek ile değiştirilmiştir.
Giriş ve çıkış kesitlerinin merkezleri arasındaki seviye
farkı yine 0.3 m' dir. Dirseği yerinde tutmak için gerekli
kuvveti hesaplayınız.

Düşey doğrultuda dirseğin ve içindeki suyun ağırlıkları ihmal

edildiği için herhangi bir kuvvet meydana gelmemektedir FRz=0.

20
Ortalama hızı, bir lüle ile 20 m/s'ye çıkarılan 10 kg/s debili su jeti,
düşey sabit bir plakaya dik olarak çarptırılmaktadır. Su,
çarpmadan sonra plaka düzleminde her yöne dağılmaktadır.
Suyun etkisi ile plakanın yatay yönde hareket etmesini
engellemek için gerekli kuvveti belirleyiniz.

1. Akış daimidir. 2. Su çarptıktan sonra geliş yönüne dik olark

dağılmaktadır. 3. Su jeti atmosfere açıktır. 4. Düşey kuvvetlerin ve
momentum akılarının yatay tepki kuvvetlerine etkisi olmadığından
ihmal edilebilir. 5. 𝜷 = 𝟏

21
Kanat çapı9.14 m olan bir rüzgar türbininin çalışabildiği minimum rüzgar hızı11.3
km/h'dir. Türbin bu koşullarda 0.4 kW elektriksel güç üretebilmektedir. (a) Rüzgar
türbini-jeneratör grubunun verimini ve (b) rüzgar türbinini taşıyan direğe yatay
yönde etkiyen kuvveti hesaplayınız. Rüzgar hızının iki kat artarak 22.6 km/h'e
çıkmasının güç üretimine ve direğe etkiyen kuvvete etkisi ne olur? Verimin aynı
kaldığı ve havanın yoğunluğunun 1.217 kg/m3 olduğu kabul edilebilir.

1 Rüzgar, daimi ve sıkıştırılamaz bir akıştır. 2 Türbin-jeneratör grubunun verimi rüzgar

hızından bağımsızdır. 3 Sürtünme etkileri ihmal edilebilir, yani rüzgarın getirdiği kinetik
enerji hiç bir şekilde ısı enerjisine dönüşmemektedir. 4 𝜷 = 𝟏

22
Bir sürgülü vanayla yarı kapalı vaziyette bulunan flanşlı bir
musluktan 70 L/dakika debiyle su akmaktadır. Flanşın bulunduğu
bölümde borunun iç çapı 19.8 mm ve bu noktada ölçülen basınç
89.63 kPa'dır. Musluğun ve içindeki suyun toplam ağırlığı 56.94
N'dur. Flanşa etkiyen net kuvveti hesaplayınız.
1 Akış sıkıştırılamaz ve daimidir. 2 𝜷 = 𝟏. 𝟎𝟑 3 Musluğun çıkış çapı,
flanştaki giriş çapı ile aynıdır.

23
Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları
• Dönel hareket, bir cismin bütün noktalarının
dönme ekseni etrafındaki dairesel yörüngeler
üzerindeki hareketidir.
• Dönel hareket şu büyüklüklerle tarif edilir;
𝜃: açısal yerdeğiştirme (rad)
𝜔: açısal hız (rad/s)
𝛼: açısal ivme(rad/s2)

𝑑𝜃 𝑑 𝑙/𝑟 1 𝑑𝑙 𝑉
• 𝜔= = = = → 𝑉 = 𝑟𝜔
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑟 𝑑𝑡 𝑟

𝑑𝜔 𝑑2𝜃 1 𝑑𝑉 𝑎𝑡
• 𝛼= = = = → 𝑎𝑡 = 𝑟𝛼
𝑑𝑡 𝑑𝑡 2 𝑟 𝑑𝑡 𝑡

• Burada 𝑉ve 𝑎𝑡 dönme ekseninden r kadar mesafede

olan teğetsel yöndeki doğrusal hız ve doğrusal
ivmedir.
24
 Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları
• Newton’un 2. yasası açısal ivmenin oluşabilmesi
için teğetsel yönde net bir kuvvetin bulunmasını
gerektirir.

• Bu kuvvetin dönme merkezine göre oluşturduğu

moment;
𝑀 = 𝑟𝐹𝑡 = 𝑟𝑚𝑎𝑡 = 𝑚𝑟 2 𝛼
• Bu toplam moment, cismi oluşturan sonsuz adet
𝑑𝑚 kütlelerinin momentlerinin toplamından
oluştuğu için;

𝑀=න 𝑟 2 𝛼 𝑑𝑚 = න 𝑟 2 𝑑𝑚 𝛼 = 𝐼𝛼
𝑘ü𝑡𝑙𝑒 𝑘ü𝑡𝑙𝑒

• 𝐼dönme eksenine göre cismin kütle atalet

momentidir.

25
http://www.youtube.com/watch?v=uyU25DdONjo
Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları

26
Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları

27
Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları

28
 Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları
• Doğrusal momentumun 𝑚 ∙ 𝑉 olduğunu biliyoruz. Bir
eksene göre açısal momentum(momentumun
momenti)
𝐻 = 𝑟 𝑚𝑉 = 𝑟 𝑚𝜔𝑟 = 𝑟 2 𝑚 𝜔
• Dönmekte olan bir cismin toplam momentumu;

𝐻=න 𝑟 2 𝜔 𝑑𝑚 = න 𝑟 2 𝑑𝑚 𝜔 = 𝐼𝜔
𝑘ü𝑡𝑙𝑒 𝑘ü𝑡𝑙𝑒

• Bu ifade vektörel formda yazılabilir;

Dönme eksenine r kadar uzaklıkta,  𝐻 = 𝐼𝜔

açısal hızı ile dönmekte olan m
kütleli bir noktanın açısal • Böylece açısal momentum denklemi de vektörel
olarak;
momentumu
𝑑𝜔 𝑑 𝐼𝜔 𝑑𝐻
𝑀 = 𝐼 𝛼Ԧ = 𝐼 = =
𝑑𝑡 𝑑𝑡 𝑑𝑡
29
30
Dönel Hareket ve Açısal Momentum
Kavramları 2𝜋𝑛ሶ
devir/dakikanın açısal hız karşılığı: 𝜔= 60
(𝑟𝑎𝑑/𝑠)

𝐹𝑥
Mil gücü: 𝑊ሶ 𝑚𝑖𝑙 = 𝑡 = 𝐹𝑉 = 𝐹𝑟𝜔 = 𝑀𝜔 = 2𝜋𝑛𝑀
ሶ
(W)

• 𝐾𝐸 = 12𝑚𝑉 2 ’dir. 𝑉 = 𝑟𝜔 ise 𝐾𝐸 = 12𝑚𝑟 2 𝜔2, topla kinetik

nerji dm difreansiyel kütlelerinin dönme kinetik
enerjilerinin, tüm cisim üzerinde intragrali alınarak buunur.
1
Dönme kinetik enerjisi: 𝐾𝐸𝑑 = 2 𝐼𝜔2

𝑉2
Merkezcil ivme: 𝑎𝑟 = 𝑟
= 𝑟𝜔2

• Merkezcil ivmenin yönü, dönme eksenine göre doğrudur

ve dönme eksenine doğru meydan geldiği için negatiftir.
Aynı zamanda teğetsel ivmeye dik olarak meydana gelir.
Doğrusal ivme teğetsel ve radyal ivmelerin toplamıdır (𝑎Ԧ =
31
𝑎Ԧ𝑡 + 𝑎Ԧ 𝑟 ).
Açısal Momentum Denklemi
• Merkezkaç pompalar , türbinler ve fan gibi
türbomakinalar en iyi açısal momentum
denklemi ile analiz edilebilir.
• Açısal momentum denklemi:
𝐻 = 𝑟Ԧ × 𝑚𝑉
• Bir sitemin açısal momentum değişim hızı,
sistem üzerine etkiyen tüm kuvvetlerin
momentlerinin vektörel toplamı, yani sisteme
etkiyen net torka eşittir.
𝑑𝐻𝑠𝑖𝑠
෍ 𝑀 = ෍ 𝑟Ԧ × 𝐹Ԧ =
𝑑𝑡

32
Açısal Momentum Denklemi

33
 Açısal Momentum Denklemi
• Akış Daimi ise

• Belirli sayıda giriş-çıkış var ve ortalama değerler kullanılabiliyorsa,

• Daimi üniform akışta,

• Bu denklem, daimi akışta bir kontrol hacmine etkiyen net torkun, çıkan ve giren
açısal momentum akışı hızlarının arasındaki farka eşit olduğunu ifade etmektedir.
• Çoğu problemde kuvvetler ile momentum akışları aynı düzlemdedir. Dolayısıyla
hepsi aynı düzlemde momente neden olacağından skaler olarak ifade edilebilir

34
Radyal akışlı makineler
• Merkezkaç pompa ve fan gibi dönel akışlı
makinaların çoğunda, dönme eksenine dik
olan radyal yönde akışlar görülür ve bunlar
radyal-akışlı düzenekler olarak adlandırılır.
• Örneğin bir merkezkaç pompada akışkan;
Şekil’de gösterildiği gibi, pompanın çarkına
eksenel doğrultuda girer, çarkın kanatları
arasındaki geçitlerden akarak salyangozda
toplanır ve teğetsel yönde dışarı atılır.
• Eksenel-akışlı düzenekler doğrusal
momentum denklemi kullanılarak kolaylıkla
analiz edilebilir.
• Fakat radyal-akımlı düzenekler, akışkanın
açısal momentumunda büyük değişiklikler
söz konusu olduğundan en iyi şekilde açısal
momentum denklemi kullanılarak analiz
edilebilir.

35
Radyal akışlı makineler

Hacimsel debi eşitliği:

V1 =V2 =V → ( 2 1 1 ) V1,n = ( 2 r2b2 ) V2 ,n

rb

V V
V1,n = ve V2 ,n =
2 rb
1 1 2 r2b2

Dik hız bileşenleri V1,n ve V2 ,n ile iç ve dış

çevresel alanlara etkiyen basınçlar milin merkezine
doğru yöneldiklerinden, bunlar merkezden geçen
eksene göre tork oluşturmaz.

36
 Radyal akışlı makineler
Giriş ve çıkış üniform alınırsa,

 M =  rmV −  rmV → Tmil = m ( r2V2 ,t − rV

çıkan giren
1 1,t )

Mutlak akış hızları ile radyal doğrultu arasındaki ve açılarının

bilinmesi halinde,

Tmil = m ( r2V2sin 2 − rV
1 1sin1 )

İdeal durum:

Tmil = m ( r2 r2 − r1 r1 ) = m ( r − r 2

2
1
2
)
Wmil = Tmil = m ( r − r 2
2
2
1
2
) 37
Yeraltı suyu şekilde gösterildiği gibi çapı 10 cm, düşey
uzunluğu 2 m ve yatay uzunluğu 1m olan bir boru içerisinden
pompalanmaktadır. Su ortalama 3 m/s hızla atmosferik
şartlarda havaya boşalmaktadır. Suyla dolu yatay borunun bir
metresinin kütlesi 12 kg dır. Boru beton temel ile zemine
sabitlenmiştir. Borunun zemine bağlandığı noktadaki (A
noktası) eğilme mometini ve A noktasındaki momentin sıfır
olması için yatay bölümün uzunluğunun ne olması gerektiğini
belirleyiniz.

38
Şekil'de gösterildiği gibi, dört özdeş kolu bulunan büyük bir çim fıskiyesi,
dönmekte olan başlığına bir jeneratör bağlanarak elektrik üretmek üzere
türbine dönüştürülmek istenmektedir. Su, fıskiyeye dönme ekseninden 20 L/s
debi ile girmekte ve lüleleri teğetsel yönde terk etmektedir. Fıskiye yatay
düzlemde 300 devir/dakika hızla dönmektedir. Her bir jetin çapı 1 cm ve yine
her bir lüle merkezinin dönme eksenine dik mesafesi 0.6 m' dir. Buna göre
üretilecek elektriksel gücü hesaplayınız.

Analiz Fıskiyenin kollarını içine alan diski, sabit bir kontrol hacmi olarak
seçelim. Bu daimi akışlı sistem için kütlenin korunumu denklemi 𝑚ሶ 1 = 𝑚ሶ 2 =
𝑚ሶ 𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 şeklinde yazılabilir. Dört lülenin özdeş oldukları dikkate alınarak
𝑚ሶ 𝑙ü𝑙𝑒 = 𝑚ሶ 𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 /4 ya da suyun yoğunluğu sabit olduğu için ∀ሶ 𝑙ü𝑙𝑒 = ∀ሶ 𝑡𝑜𝑝𝑙𝑎𝑚 /4
yazılabilir. Jetin lüleye göre ortalama bağıl çıkış hızı:

39