Vluchtig verbonden

De jonge vrouw naast me in de metro swipet foto’s op Tinder. Ik kijk even mee, ze vangt
mijn blik, we glimlachen. De man naast me in het vliegtuig valt in slaap, zijn hoofd zakt op
mijn schouder. Zachtjes duw ik het terug. De vrouw in de trein houdt de deur voor me open
terwijl ik over het perron aan kom hollen. Nog uithijgend bedank ik haar.

Verbondenheid zit soms in kleine dingen. Bijvoorbeeld in vluchtige ontmoetingen in het

openbaar vervoer. Een kort moment van verstandhouding en bekommernis doorbreekt de
‘civil disattention’, zoals socioloog Erving Goffman het noemde: het zorgvuldige niet-zien
van vreemden in publieke ruimtes. Maar ook in civil disattention zit verbondenheid. De
duizenden mensen die een station in- en uitstromen tijdens de spits stemmen hun handelingen
onderling af door blikken, lichaamshouding, knikjes en een enkel woord. Non-verbale
onderhandelingen beslissen de verdeling van krappe zitruimte of toegang tot die ene paal om
je aan vast te houden. Pas als het misgaat, omdat iemand boos wordt, of zich niet aan de
ongeschreven regels houdt, merken we het op.

Het is een alledaags wonder: een choreografie zonder choreograaf. En te midden van die
anonieme, meest woordeloze verbondenheid ontstaan soms momenten van echte verbinding.
Als het gaat over verbondenheid is de toon vaak stichtelijk en een beetje klef. Een woord
voor geestelijken en christendemocratische politici, vormingswerkers en therapeuten, of – het
allerergst – van marketeers die communities willen verbinden met hun brand. Verwijzingen
naar verbondenheid doen vaak een appel aan nogal tribale verbanden: familie, dorp, wijk,
kerk, natie, gemeenschap. Maar gelukkig zijn er ook andere vormen van verbondenheid.

We zouden een classificatie kunnen maken. Tribale verbondenheid: hechte verbondenheid

met duidelijke grenzen. Paternalistische verbondenheid. Het natuurlijke complement van
tribale verbondenheid: binding aan gemeenschap vanuit een positie van autoriteit en
verantwoordelijkheid. Maar ook vormen die horen bij hedendaagse gedifferentieerde
samenlevingen: institutionele verbondenheid, bijvoorbeeld met de werkgever. Ideologisch-
politieke verbondenheid aan een politieke partij of een kwestie van algemeen belang.
Subculturele verbondenheid. Private verbondenheid in vriendenclubs of sociale netwerken. In
onze maatschappij zijn bijna alle vormen van verbondenheid partieel – ze raken maar een
deel van het zelf. Niemand kent alle aspecten van een ander. Maar hoewel partieel, zijn deze
verbindingen wel duurzaam en diep.

Dunne verbondenheid
De samenleving draait echter niet op duurzame, diepe verbindingen alleen. De alledaagse
sociale orde draait op anonieme, ondiepe ‘dunne’ verbondenheid. Op mensen die woordeloos
rekening houden met elkaar, op alledaagse voorkomendheid, kleine momenten van
bekommernis, niet afgedwongen hulp. Vooral stadssociologen en -geografen hebben
gewezen op het alledaagse wonder van het vreedzaam samenleven: de Berlijnse blasé van
Georg Simmel, het stedelijk ballet van Jane Jacobs, de publieke mens van Richard Sennett.
Maar het wonder is nog groter bij de vervoerde mens. De kleine ruimte, constante
beweging – mensen stappen in en uit – en gedwongen opsluiting zet vreedzame afstemming
onder hoogspanning. Door het onbeschermde van mensen in zo’n dichte ruimte is
communicatie niet te vermijden. Civil disattention is niet altijd een optie.

De socioloog Jack Katz schreef het hilarische artikel ‘Pissed off in LA’ over automobilisten
op de overvolle autowegen van Los Angeles. De isolatie van al die automobilisten, in hun
eigen afgesloten cabine tussen duizenden anonieme anderen, leidt tot het fenomeen van de
road rage: normale, beschaafde mensen vervallen in hun auto in blinde razernij. (Iets
vergelijkbaars zien we ook bij communicatie via een scherm.)

De vergelijking met deze tierende automobilisten maakt duidelijk wat voor wonder er gebeurt
in de trein, de bus, de metro en het vliegtuig. Dicht op elkaar gepakt, overgeleverd aan
vreemden – in het openbaar vervoer zijn veel meer redenen voor woede. Maar het
tegenovergestelde gebeurt: beleefdheid is de norm. Natuurlijk, er is ergernis en incidenteel
ontspoort het. Maar meestal zitten honderden mensen vreedzaam samen, gebogen over
mobiel, rustig in gesprek. In- en uitstappen leidt tot gemopper op mensen die niet wachten,
maar meestal is binnen vijf minuten iedereen die eruit wil eruit, wie erin wil erin.

Dit is vluchtige verbondenheid: een zeer lichte gemeenschap van vreemden, niet
bijeengehouden door dwang of externe regels, maar door – ja, door wat eigenlijk? Door een
combinatie van gewenning en socialisatie, een diffuus gevoel van reciprociteit (als ik me
netjes gedraag, doen anderen dat ook), en bewustheid van de ander.

Als doorgewinterd OV-reiziger (internationaal bestaan, geen rijbewijs) voel ik me thuis en

veilig in deze anonieme verbondenheid. Nergens kan ik zo tot rust komen als in een
treincoupé, een metro of een vliegtuig: het geroezemoes, de tijdelijke cocon, het
veranderende uitzicht, de kalmerende aanwezigheid van vreemden die hun eigen ding doen.
En de momenten van vluchtig contact, waardoor ik me plots realiseer dat we allemaal bij
elkaar horen.

Vertrouwen
Op kort ritjes zijn dit vaak kleine momenten: korte glimlachjes, blikken die elkaar kruisen,
praktische hulp met trapjes, deuren en koffers. Maar het telt op: inmiddels hebben honderden
mensen me geholpen met het tillen van een kinderwagen. Ik heb beleefd geglimlacht om
duizenden flauwe grapjes van conducteurs. Maar zeker op langere reizen kan de vluchtigheid
leiden tot een korte, intense verbondenheid met mensen die je anders nooit getroffen had. De
vrouw in de trein naar Brussel die me vertelde over de begrafenis waar ze heen ging. Een
gesprek dat ik nooit zal vergeten, over verslaafde ouders, in een vliegtuig naar Bologna. En
die keer in de nachtbus van Los Angeles naar San Francisco. De jongen achter me tikte op
mijn schouder en vroeg me wat er in mijn hoofd gebeurde als ik las. Hij bleek analfabeet te
zijn, en wat volgde was een gesprek, in een nachtelijke stille bus, over opgroeien in
Nederlandse suburbs versus de Amerikaanse inner city, over school, boeken, familie.

De samenleving draait niet op duurzame, diepe verbindingen alleen. De alledaagse sociale

orde draait op anonieme, ondiepe 'dunne' verbondenheid.
De anonieme afstemming, in relatieve vreedzaamheid, in een overvolle treincoupé en de
plotse intensiteit van zulke gesprekken zijn twee kanten van dezelfde medaille: vluchtige
verbondenheid. Dit is een vorm van maatschappelijke verbondenheid die we snel over het
hoofd zien naast de diepe en duurzame varianten. Vluchtige verbondenheid is te alledaags en
gewoon. We kijken er overheen en op neer: het is anoniem, oppervlakkig, onwaarachtig,
geforceerd. Of we benadrukken hoe vaak het fout gaat (vooral autoliefhebbers doen dit
graag): de ergernis, de conflicten, de viezigheid, de onbeleefdheid vallen meer op dan de
ontelbare keren dat het goed gaat.

Maar vluchtige verbondenheid houdt de wereld draaiende: generaliseerd vertrouwen en ons

fenomenale vermogen om mensen te ‘lezen’ maakt het samenleven mogelijk. Het is de basis
waarop instituties en netwerken gebouwd worden. Het biedt soms een ontsnapping uit de
diepe banden met alle bijkomende plichten en verwachtingen. En dat maakt ons blij. Ik merk
althans dat een kort moment van verbinding met een vreemde een dag kan vullen met licht en
energie.