147

8 Preventieve
gezondheidszorg
8.1 Preventie
Voorkomen is beter dan genezen, is een veelge-
hoorde uitspraak als het over ziekte gaat. Toch is
het ook een wijsheid die in de praktijk van het da-
gelijks leven lastig is vorm te geven. Met name art-
sen zullen zich realiseren dat het gemakkelijker is
gezegd dan gedaan. Menselijk gedrag – want daar-
over gaat het in belangrijke mate – is nu eenmaal
moeilijk te beïnvloeden. Bij preventie gaat het
erom ziekte te voorkomen.1 Preventie richt zich op
het handhaven en verbeteren van de gezondheid
van de bevolking. Daarbij gaat het er niet alleen
om te voorkomen dat mensen ziek worden, maar
ook om te bevorderen dat mensen optimaal functi-
oneren, zowel fysiek en mentaal als sociaal.2
In dit hoofdstuk zal in het kort een beeld worden
geschetst van de preventieve zorg in Nederland.
Wat is de reikwijdte en wat is het domein van de
preventieve zorg, wie zijn de actoren in dit veld
en hoe is een en ander georganiseerd binnen de
wettelijke kaders die dit veld beheersen?
8.1.1 Openbare, publieke of collectieve
preventieve gezondheidszorg
Preventieve zorgactiviteiten spelen zich vooral af
op het terrein van de openbare – ook wel publie-
ke of collectieve – gezondheidszorg. Maar wat
maakt dit type preventieve gezondheidszorg
openbaar, collectief of publiek?
Het meest karakteristieke van openbare gezond-
heidszorg in vergelijking met de individuele ge-
zondheidszorg is dat er geen sprake is van een in-
dividuele hulpvraag. Dat hangt samen met de
aard van openbare gezondheidszorg, te weten de
bescherming, bevordering en bewaking van de
volksgezondheid. In de moderne staatstheorieën
– zowel de sociaal-liberale, de sociaal-democra-
tische als de christen-democratische – wordt be-
moeienis met de volksgezondheid als een over-
heidstaak gezien. In die visies mag de burger ook
van de overheid verwachten dat zij zich hiervoor
inzet, hetgeen uitdrukking heeft gevonden in de
formulering van een dienovereenkomstig sociaal
grondrecht in de Grondwet.3 Het is dus een plicht
van de overheid en valt daarmee onder het open-
baar bestuur. Dit in tegenstelling tot de individu-
ele gezondheidszorg – in dit boek al ruimschoots
besproken – die primair een aangelegenheid is
van individuele patiënten, hulpverleners en zorg-
instellingen en in belangrijke mate wordt be-
heerst door het burgerlijk recht (WGBO), ook al
hebben de ordenende structuren – Wet BIG,
Kwaliteitswet zorginstellingen etc. – wel een pu-
bliekrechtelijk karakter.

1 Witte KE, Busch MCM. Wat valt onder preventie? In: Ministerie van VWS: Brancherapport Preventie 2000-2004.
Den Haag; 2005.
2 Zie ook de definitie van de World Health Organization van ‘health’: ‘a state of complete physical, mental and
social well-being’.
3 Art. 22 lid 1 Gw: ‘De overheid treft maatregelen ter bevordering van de volksgezondheid.’ Sociale grondrechten
worden onderscheiden van klassieke grondrechten. Een klassiek grondrecht beschermt de privésfeer van de bur-
gers – lijf en goed en vrijheid – tegen onrechtmatige interventies door de overheid. Sociale grondrechten zijn op-
drachten aan de overheid om zich ten behoeve van de burgers in te zetten voor bepaalde doelstelllingen van alge-
meen belang zoals onderwijs, werkgelegenheid en volksgezondheid. In tegenstelling tot klassieke grondrechten
kunnen burgers de realisering van sociale grondrechten niet individueel afdwingen bij de rechter.
148 8 PREVENTIEVE GEZONDHEIDSZORG

Openbare gezondheidszorg kan gaan over ver-
schillende facetten van het leven en is daarom
sectoroverschrijdend: van de schoolarts tot
voorlichting over dementie, van verslavingspre-
ventie tot reizigersvaccinatie en het tegengaan
van vochtige woningen. De openbare gezond-
heidszorg omvat ook activiteiten die te maken
hebben met overheidsverantwoordelijkheid
voor de beschikbaarheid en de toegankelijkheid
van zorg en het acuut optreden bij (dreigende)
ongevallen en rampen. Naar deze laatste catego-
rie is de afgelopen jaren veel aandacht uitge-
gaan. Het risicobesef onder burgers en bestuur-
ders is door rampen die in het recente verleden
hebben plaatsgevonden, zoals de explosie van
een vuurwerkopslagplaats in Enschede en een
cafébrand in Volendam, aanmerkelijk toegeno-
men.4
Typen van preventie
Preventieve activiteiten volgen de fasen van een
ziekteproces. Onderscheiden worden primaire,
secundaire en tertiaire preventie.
Primaire preventie heeft als doel een ziekte te
voorkomen door ontstaansoorzaken weg te
nemen. De doelgroep bij primaire preventie is
een gezonde (deel)populatie. Een voorbeeld van
primaire preventie is de vaccinatie van zuigelin-
gen in Nederland.
Secundaire preventie heeft als doel ziekten in een
vroeg stadium op te sporen. De doelgroep bestaat
uit personen die ziek zijn dan wel een verhoogd
risico of een bepaalde genetische aanleg hebben.
De ziekte is bij deze personen echter nog niet
vastgesteld. Het Bevolkingsonderzoek borstkan-
ker is een voorbeeld van secundaire preventie
door het screenen van een populatie met een ver-
hoogd risico (vrouwen tussen de 50 en 70 jaar).
Tertiaire preventie is een vorm van individuele
zorg. Hieronder vallen activiteiten die erop ge-
richt zijn tekorten in de gezondheidstoestand op
te opheffen, te reduceren of te compenseren op
individueel niveau. De ziekte is immers al gedi-
agnosticeerd. Het voorkomen van complicaties
en het voorkomen dat de ziekte erger wordt, val-
len eveneens onder deze vorm van preventie. De
bewaking van cholesterolgehalte en bloeddruk
alsmede de medicamenteuze behandeling daar-
van na een hartinfarct is een voorbeeld van deze
categorie. Een ander voorbeeld is de begeleiding
van diabetespatiënten waar het betreft het voor-
komen van late (vooral vasculaire) complicaties
van de ziekte.
8.1.2 Preventie en de relatie met de
individuele gezondheidszorg
Uit de specifieke aard van de publieke gezond-
heidszorg (geen individuele hulpvraag, gericht
op populaties, permanent en programmatisch)
volgt de noodzaak van een ander normatief kader
dan het kader dat in de individuele gezondheids-
zorg centraal staat.5 Principes als solidariteit, ge-
lijkheid, effectiviteit en utiliteit zijn leidend bij
de keuzen in de openbare gezondheidszorg. In de
individuele zorg daarentegen spelen principes als
autonomie, informed consent, keuzevrijheid en
privacy een hoofdrol bij het maken van afwegin-
gen binnen de arts-patiëntrelatie.6
Hoewel er duidelijke verschillen zijn tussen de
openbare gezondheidszorg en de individuele
zorg, is er de afgelopen jaren sprake van een
trend waarbij beide beleidsterreinen naar elkaar
toeschuiven en meer geïntegreerd raken. Met
name zorginhoudelijke factoren zijn hier de oor-
zaak van en maken een nauwere samenwerking
wenselijk en noodzakelijk.7

4 Uniken Venema HP, Koornstra AM. Openbare gezondheidszorg samengevat. In: RIVM: Nationaal Kompas Volks-
gezondheid; Volksgezondheid Toekomst Verkenning (www.rivm.nl).
5 Ouwelant W van den. Heilzame wetten. Historie, karakter, plaats en vorm van de publieke gezondheidszorg. In:
Vereniging voor Gezondheidsrecht: Preventieve gezondheidszorg. Preadvies uitgebracht voor de Vereniging voor
Gezondheidsrecht. Den Haag: Sdu Uitgevers; 2005. p. 7-101.
6 Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ). Volksgezondheid en zorg. Zoetermeer; 2001.
7 Mackenbach JP. MC 2005;60:568-571.