Michał Głowiński

„O intertekstualności”
Pamiętnik Literacki, 1986, z .4

O intertesktualności
 Jest to termin teoretycznoliteracki. Słowo to utworzyła Julia Kristeva w swej pierwszej książce..
twierdziła ona, że nie można analizować tekstu, jeśli nie sytuuje się jej w taki czy inny sposób
wobec innych tekstów, a rozważania o intertekstualności wynikły właśnie z tej niepodważalnej
tezy. Samo pojęcie wynikało z pewnej potrzeby literatów i traktowano go jako novum, wręcz
nowatorstwo.
 Z czasem zaczęto różnie podchodzić do samego pojęcia i dookreślać jego zakres badań. Badacz
intertekstualności np. przyglądając się cytatowi, zaczerpniętemu od jakiegoś autora, nie będzie
tylko ograniczał się do wyjaśnienia skąd ten cytat, ale będzie go obchodził powód dla którego
cytat ten został zaczerpnięty, w jaki sposób go wprowadził, czy umotywował ów cytat, jaką
funkcję on pełni i jak współbrzmi z innymi przytoczeniami, odwołaniami, aluzjami.
 Sfera intertekstualności zawiera obręb relacji z innymi utworami(znaczeniowe, zamierzone,
widoczne). Faktem intertekstualności jest np. oddziaływanie ballad Niemcewicza na ballady
Mickiewicza.
 W obręb badań wchodzą również wyrażenia cudzysłowowe.

Stosunek do koncepcji Bachtina

 Bachtin wytyczył drogę, nie można jednak dociekań intertekstualnych traktować jako jedną z
realizacji jego programu badawczego. Bachtin analizował problemy, które stały się przedmiotem
rozważań badaczy intertekstualnośći, ale ich w sposób jasny nie wyodrębniał. Nie rozróżniał
dialogiczności wewnętrznej, wynikającej z jej struktury, a dialogiczności, wynikającej z
wypowiedzi innych.
 Dalej, dzięki Bachtinowi, zwrócono uwagę że intertekstualność to także sprawy stylizacji, czyli
naśladowanie języka innego środkami jeżyka własnego. Dialogiczność jest pojęciem szerszym niż
intertekstualność.

Kategorią naczelną jest trans-tekstualność( w książce Genetta). Istnieje 5 podstawowych typów

relacji transseksualnych.
1. Intertekstualność, rozumiana nader wąsko jako rzeczywiste występowanie tekstu w tekście,
wchodzi więc tu w grę cytat, aluzja, plagiat.
2. Para-tekstualność, w jego obręb wchodzą wszelkie komentarze do utworu zawarte w nim samy, a
więc przedmowy, posłowia, tytuły, epigrafy itp.
3. Meta- tekstualność, występuje wówczas gdy w jednym tekście pojawiają się komentarze
dotyczące tekstu innego, jest to więc relacja ze swej struktury krytyczna
4. Hipertekstualność, mamy z nią do czynienia wówczas, gdy zachodzi relacja jednocząca tekst
B(hipertekst) z wcześniejszym tekstem A( hipotekst).
5. Archi tekstualność, polega na tym, że tekst odsyła zawsze do ogólnych reguł, wg których został
zbudowany, co czasem bywa w sposób para-tekstowy zaznaczone( powieść, sielanka, esej)

1
II
 Najłatwiejszym do uchwycenia przykładem działania intertekstualności są te typy wypowiedzi
literackich, w których odwołania do innych tekstów stały się głównym czynnikiem
wyróżniającym, a więc parodia, pastisz, trawestacja, parafraza, burleska itp.

 Odwołanie intertekstualne jest zawsze odwołaniem zamierzonym, a więc wprowadzonym

świadomie( choć stopień świadomości jest różny), adresowanym do czytelnika, który powinien
zdać sobie sprawę, że z takich czy innych powodów autor mówi w danym fragmencie swojego
dzieła cudzymi słowami.
 fakcie z zakresu poetyki mówimy gdy uznajemy że odwołanie jest świadome, gdy zaś jest
nieświadome, uznajemy je za przypadek z zakresu psychologii twórczości.
 Odwołanie intertesktualne stanowi składnik struktury znaczeniowej tekstu, nie przesądza jeszcze
z góry o jego funkcji, nie określa też stosunku do tego , co zostało przejęte. Element zapożyczony
może w nowym dla siebie otoczeni pełnić rolę najrozmaitsze, czasem przeciwstawne tym, w jakie
został wyposażony w swym otoczeniu macierzystym. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem
dekontekstualizacji i rekontestualizacji
 Dekontesktualizacji, bo jakiś element wyjęty został z tekstu lub pewnego typu tekstów, odłączony
od tego, co nadało mu znaczenie.
 Rekontekstualizacji, ponieważ został wprowadzony w kontekst nowy, i to w nim właśnie ma
funkcjonować, nie tracąc zresztą tego, co nazwać by można świadectwem pochodzenia.

Kategoria interpretantu
 Interpretant to zespół czynników, który określa w nowym kontekście stosunek do tekstu
przyjętego czy w terminologii, jaką posługuje się Riffaterre, a także wielu badaczy francuskich
intertesktu. Interpretant to wskaźnik, w pewien sposób instruujący, jak ów element należy
traktować, wyznaczający perspektywę, z jakiej ma być postrzegany. O wyposażeniu decyduje
właśnie interpretant.
 Sprawa interpretantu wiąże się bezpośrednio ze sprawą odbioru konstrukcji intertekstualnych

 Pisząc o specyficznych właściwościach itnertekstualności renesansowej, wprowadzono termin

alegacji. Określił a w ten sposób te przypadki, w których przywołanemu tekstowi przyznaje się
swoistą autorytatywność. Alegacje to odwołania tekstowe nie łączące się z żywiołem
dialogiczności, takie, w których cytat czy aluzja nie tylko nie staje się czynnikiem wielogłosowości,
ale utwierdza jednogłosowość. Dzieje się tak wówczas, gdy przywołany tekst traktowany jest jako
autorytatywny, obowiązujący, a priori słuszny i wartościowy; w konsekwencji tekst cytujący
zostaje podporządkowany tekstowi cytowanemu. Pierwszy ma stać się autorytatywny za sprawą
autorytatywności drugiego. .alegacja występuje w literaturze min. w zadaniach propagandowych

Historycznoliterackie cechy intertekstualności

 Intertekstualność staje się komponentem kolejnych historycznych poetyk. Ujawnia się to już w
wyborze sfer odwołania, a więc swoistego kształtowania zespołu hipotek stów. Niektórzy
twierdzą, że pewnego typu relacje intertekstualne służą świadomemu wyeliminowaniu odwołań
innych, a więc kształtowaniu repertuaru. Postać i zakres tego repertuaru nie jest nigdy faktem
obojętnym