Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 289

!=!

a|Xdf08 ;DAfGwL hfgsf/L


 Avishek Adhikari - cleif]s clwsf/L

 a|Xdf08 M kl/ro
 xfd|f] a|Xdf08 /x:ox?n] el/k"0f{ /x]s]f 5 . ljleGg u|x tyf pku|xx? cfkm cfkm\g}g} lgod agfP/ u'?Tjan sf] k|efjn]
cGtl/Ifdf cl8Psf 5g 5g\ . xfd|f] ;f}o{d08n h:tf sof}F ;f}o{d08nx? cGtl/Ifsf]fsf] sfnf] cGwsf/leq
cGw cem} lj1fg /
dfgj vf]hsf ;fd' b]vfk/]sf 5}gg\g . of] a|Xdf08 slt lazfn 5 , o;sf] ;'?jflt ljGb' sxfF 5, nfvf}F s/f]8f}F
rDsLnf tf/fx? x'Fbf klg lsg cGwsf/n] el/Kf"0f{ 5 h:tf k|Zgx?sf] pQ/ cem} klg j}1flgsx?n] oyfy{sf ;fy
eGg ;s]sf 5}ggg\ . ljleGg j}1flgsx?n] cfkm\ cfkmggff ljleGGf wf/f0ff cl3 ;f/]sf 5g 5g\ h'g tYosf glhs ePtfklg
;Totfsf] 3]/fdf cGof]n g} 5g 5g\ . ljleGg wd{u|Gy, bz{g tyf syfx?df a|Xdf08sf] pQklQ ;DaGwL /f]rs /f]rs
wf/0ffx? kfOG5g
kfOG5g\ .
 cGtl/Ifdf ePsf ;Dk"0f{ tf/fd08n, tf/fk'`h, tf/f, u|x,pku|x,km'Rr]u|x, gIfq, lgxfl/sf, w'ds]t', lzz'u|x, UofF;Lo
8Nnfx?, ljB'lto rfh{o'Qm Kf/df0f'x?sf] ;dli6nfO{ a|Xdf08 elgG5 .
 ;+:s[tdf v eg]sf] cfsfz eGg] a'lemG5 . cfsfznfO{ uf]nfsf/ O+lst ul/Psf] x'gfn] ;dli6df vuf]n elgPsf] eGg]
a'lemG5 . o;/L k'/ftg ;d;dob]
ob]vL g} a|Xdf08nfO{ ljleGg gfd tyf pkgfdn] k'sf/ ul/Psf] kfOG5 .
 of] a|Xdf08 cyfx, clglZrt / /x:ox?n] el/k"0f{ /x]s]f 5 .
 Eff}lts lj1fgsf lktf cNa6{ cfOG;6fOg n] eg]sf lyP, of] a|Xdf08 z'Goaf6 ;'? ePsf] xf] / Pslbg z'Go d} uP/
lanfpg]5 .
 a|Xdf08 ;DaGwL cWoog ug]{ zf:qnfO{ ;[li6zf:q elgG5 .
 a|Xdf08sf] pQklQ ;DaGwdf k|ltkflbt d'Vo # l;4fGtx?
1. Stady state cosmological model
 a|Xdf08sf] pTklQ ;DAfGwdf k|ltkflbt klxnf] l;4fGt xf] .
 o; l;4fGtnfO{ la|l6z gful/s ;/ h]D; lhG;n] ;g\ ;g !(@* df k|ltkfbg u/]sf x'g\ .
 ;/ lhD; h]G; a|Xdf08ljb
df08ljb\ tyf ef}lts zf:qL ;d]t x'g\ .
 o; l;4fGt cg';f/ a|Xdf08 lglZrt lglZr cfsf/df al9/xG5 / a'9f e};s]sf tf/fx?af6 gofF u|x tyf pku|x sf]
lgdf{0f x'G5 .
2. Big bang theory
 o; l;4fGtnfO{ a]nfolt gful/s k|m]8 xf]nL n] ;g\ !($* df k|ltfkfbg u/]sf x'g\ .
 of] l;4fGt cNa6{ cfOG;6fOgsf] Equation of general relativity ;Fu ;DaGwLt /x]sf] x'gfn] o;
l;4fGtsf] ?k/]vf tof/ kfg]{ j}1flgs eg]/ cNa6{ cfOG;6fOgnfO{ lrlgG5 .
 o; l;4fGtsf] cg';f/ a|Xdf08sf] pQklt cfheGbf sl/a !$ ca{ aif{ klxnf dxflj:kmf]6sf] sf/0f ePsf] xf] .
3. Cosmic microwave background radiation
 o; l;4fGtnfO{ cd]l/sfsf b'O{ vuf]nljb\ Arno panias / Robert wilson n] ;g\ !(^$ df k|ltkfbg
u/]sf x'g\ .
 a|Xdf08sf] pTklQ ;DaGwdf k|ltkflbt ;a}eGbf sfG5f] cjwf/0ff eg]/ lrlgG5 .
 o; l;4fGtn] dxflj:kmf]6s l;4fGtsf wf/0ffx?nfO{ kl/:s[t u/]sf] 5 .
 s]lx dxTjk"0f{ hfgsf/L M
– Cremption 22 : ;g\ @)!! l8;]Da/ df gf;fn] kQf nufPsf] gofF u|x
– Pluto : ;g\ !(#) df od u|xnfO{ gjf}F u|xsf] ?kdf :yflkt ul/Psf] lyof] t/ nfdf] b'/L to u/]/ ;f}o{d08nsf]
kl/qmdf ug]{ ;fy} lgoldt ?kdf b]Vg g;lsg] ePsf] x'gfn] o; u|xnfO{ ;g\ @))^ cu:6 @^ / @& ut]
cGt/fli6«o vuf]n ;+3 sf] k|fudf a;]sf] a}7sn] u|xsf] ;"rLaf6 x6fP/ km'Rr] u|xdf /fVg] lg0f{o u/]sf] lyof] . ;f]lx
lg0f{o cg';f/ ;g\ @))^ ;]K6]Da/ ! df od u|x -Kn'6f]_ nfO{ u|xsf] ;"rLaf6 x6fOof] .
– Astronomical unit : cGtl/If lk08x?sf] b'/L dfkg ug{sf nfuL k|of]u u/Lg] PsfO{ nfO{ Astronomical
unit elgG5 . 1Au eGgfn] !$ s/f]8 (% nfv (& xhf/ * ;o &) ls=ld x'G5 . t/ Pp6f k|rng 5 h;df
;"o{ / k[YjL larsf] b'/LnfO{ 1Au elgG5 t/ jf:tjdf ;"o{ / k[YjL larsf] b'/L !$ s/f]8 ** nfv ls=ld dfq
/x]sf] 5 .
– Nano second : cGtl/Ifdf ;do dfkg ug{sf nfuL o; PsfO{sf] k|of]u ul/G5 . !) ;]s]08 a/fa/ ! Gofgf]
;]s]08 x'G5 . gf]6 M oxfF !) ;]s]08 eGgfn] k[YjLdf x'g] ;fdfGo ;]s]08 xf] .
– ;"o{sf] k|sz k[YaL;Dd cfOk'Ug * ldg]6 @) ;]s]08 nfUb5 eg] rGb|df sf] k|sz k[YaLdf cfOk'Ug !=# ldg]6
nfUb\5 .
 ;f}o{kl/jf/÷;f}o{d08n

 ;"o{nfO{ lgoldt ?kdf kl/qmdf ug]{ u|x, pku|x, km'Rr] u|x, lzz'u|x,pNsfx?, w'ds]t'x?sf] ;d'xnfO{ ;f}o{kl/jf/
elgG5 .
 ;"o{nfO{ d08nf cfsf/df u|x tyf pku|xx?n] kl/qmdf ug]{ ePsf] x'gfn] ;f}o{d08n elgPsf] xf] .
 ;f}o{ kl/jf/sf ;a}lk08x? ;"o{sf] jl/kl/, k|fo Ps} lbzfdf / Ps} ;dy/ w/ftndf ;"o{nfO{ c08fsf/ cfsf/df
3]l//x]sf x'G5g\ . ;dli6df ;"o{sf j/k/ lgoldt ultdf 3'Dg] cfsfl;o lk08x? ;f}o{kl/jf/ x'g\ .
 ljljw hfgsf/L
 ;f}o{ d08ndf ! ;"o{, * u|x, @!& pku|x, % km'Rr] u|x, #@)) w'ds]t' tyf !^)) eGbf al9 lzz'u|x, cg]sf}F
tf/flk08, nfdk'R5«] tf/f, /x]sf 5g\ 5g .
 w'nf]sf tyf UofF;sf nlao c+zx?af6 ;f}o{d08nsf] lgdf{0f ePsf] x'G5 .
 ;f}o{d08nsf] s"n lk08sf] ;"o{n] n] ((=* k|ltzt ef/ cf]u6]sf] 5 ;fy} ;a}lk08sf] s'Nf of]u eGbf &$) u'0ff al9
/x]sf] 5 .
 ;f}o{d08nsf] ;a}eGbf 7"nf] tf/f ;"o{ xf] eg] ;fgf] tf/f OGLE OGLE-TR-122-B xf] .
 ;f}o{d08nsf] ;a}eGbf 7"nf] u|x a[x:klt xf] eg] ;fgf] u|x a'w u|x xf] .
 ;f}o{d08nsf] ;a}eGb Gbff 7'nf] pku|x u]lgd]8 xf] eg] ;fgf] pku|x ln8f xf] .
 ;f}o{d08ndf ;"o{sf jl/kl/ cGo u|x tyf pku|x x?n] kl/qmdf u5{g eg]/ k'i6L ug]{ kf]Nof08sf j}1flgs lgsf]n;
sf]k{lgS; x'g . pgn] of] ;"o{ s]lGb|t l;2fGtnfO{ x]lnof];]G6«Ls df]8n elg gfdfs/0f u/]sf 5g 5g\ . of] l;2fGt ;g\
!%$# df k|:t't ePsf] lyof] .
 ;"o{ M kl/ro
 Xfd|f] ;f}o{kl/jf/df * u|xx?nfO{ k|sfz k|bfg ug]{, cfkm\cfkmggf]f] u'?Tjan sf] k|efjn] u|xx?nfO{ cfkm
cfkm\gf] ;ldkdf lg/Gt/
ult lbg d4t ug]{ tyf ;f}o{kl/jf/sf] 7'nf] PJfd\ PJfd k|d'v ;b:o g} ;"o{ xf] .
 ;"o{ Ps dWod cfsf/sf] tf/f ePtfklg xfd|f] ;f}o{kl/jf/sf] ;a}eGbf 7'nf]
tf/f xf] .
 of] k[yjLaf6 ;a}eGbf glhssf] tf/f xf] eg] ;"o{ af6 glhssf] tf/f
k|f]ShLdf ;]Gtfp/L xf] . ;fy} k[YjLaf6 bf];|f] glhssf] tf/f eg] cNkmf
;]Gtfp/L xf] .
 ;"o{ eGbf 7'nf] tf/f la:kmf]6 eof] eg] To;nfO{ fO{ ;'k/gf]ef elgG
elgG5 .
 lu|s efiffdf ;"o{nfO{ x]lnc; elgG5 ctM ;"o{s]lGb|t l;2fGtnfO{
x]lnof];]lG6«s df]8]n eGg] ul/Psf] xf] . of] l;4fGt ;g ;g\ !%$# df
kf]Nof08sf j}1flgs lgsfnf]; sf]k{lgs; n] k|ltkfbg u/]sf lyP .
 k[YjLsf] t'ngfdf ;"o{ !)( u'0ff 7"nf] /x]sf] 5 eg] o:sf] Jof; !# nfv
$* xhf/ $ ;o $^ ls=ld /x]sf] 5 .
 o;n] ;f}o{d08nsf] ((=* k|ltzt ef/ cf]u6]sf] 5 ;fy} ;a} lk08sf] s'n of]u eGbf &$) u'0ff al9 /x]sf] 5 .
 k[YjLaf6 ;"o{sf] b'/L !$ s/f]8 ** nfv ls=ld /x]sf] 5 .
 ;"o{sf] ;txdf xfO8«f]hg / x]lnod no zlQm Go'SnLo/ km\oo''hg eO{ tfk / k|sfz pTkGg x'G5 . ;"o{sf] tfk k[YjLdf
cfpg] dfWod /]l8P;g xf] .
 ;"o{sf] dWo efudf b]lvg] sfnf] wAafnfO{ ;3\ ;3g 5fFof elgG5 eg] ;txdf b]lvg] rlDsnf] w;f{nfO{ la/n 5fFof
elgG5 . ;"o{af6 cfPsf k/fj}hgL ls/0fnfO{ lkmN6/ ug]{ sfd k]gDa|f sf] xf] .
 ;"o{sf] tfkqmd s]Gb|df ! s/f]8 %) nfv l8u|L /x]sf] 5 eg] ;txsf] tfkqmd %%$) l8u|L ;]nl;o; /x]sf] 5
 ;"o{df rNg] atf;nfO{ ;f}o{ atf; elgG5 h:sf] j]u %)) ls=ld k|lt;]s]08 /x]sf] 5 .
 ;"o{n] cfkm
cfkm\gf]
gf] cIfdf kl/e|d0f ug{ @% lbg % 306f nufF nufp F 5 h:nfO{ ;"o{sf] b}lgs ult jf ;"o{sf] ! lbg elgG5 .
 ;"o{n] cfkm
cfkm\gf]
gf] sIfdf Uofn]S6Ls ;]G6/sf] kl/qmdf ug{ @% s/f]8 aif{ nufpF5 h:nfO{ ! s:dLs aif{ elgG5 . of]
;"o{sf] ! aif{sf] ;do xf] .
 k[YjLsf] eGbf ;"o{sf] cfs{if0f zlQm @* u'0ff al9 /x]sf] 5 h:n] ubf ubf{{ k[YjLdf ! lsnf] ePsf] a:t' ;"o{df @* lsnf]
x'G5 .
 ;"o{sf] ;txsf] dWo efudf sfnf] wAaf b]lvG5 h:nfO{ pDa|f-;3g ;3g 5fFof _ elgG5 eg] ;"o{sf] ;txdf xfO8«f]hg /
x]lnod sf] km km\o'oh
' g eO{ rlDsnf] ag]sf] w;f{ nfO{ k]g'Da|f -la/n
la/n 5fFof_ elgG5 .
 ;"o{af6 cfPsf k/fa}hllgg ls/0fnfO{ ;a{k|yd k]gDa|f n] 5fg]/ k7fpg] u5{ . ;"o{sf] ljls/0f dfkg ug]{ oGq
kf/x]lnof]ld6/ xf] .
 ;"o{nfO{ x]g{ k|of]u ul/g] oGq x]lnof]:sf]k xf], k|sfzsf] ltj|tf dfkg ug]{ oGq kmf]6f]ld6/ xf] ;fy} k|sfzsf] tflko
lta|tf dfkg ug]{ oGq PS6Ldf]ld6/ xf] .
 u|x0f M kl/ro
 u|x0fsf] zflAbs cy{ b[Zo sd x'b}F hfg' eGg] a'lemG5 . ;"o{ rGb|df / k[YjL cfkm\g} lgoldt ultdf kl/qmdf ul//xFbf
;+of]ua; Ps} ;/n /]vfdf kg{ uO{ rGb|dfsf] 5fFof k[YjLdf jf k[YjLsf] 5fFof rGb|dfdf kg'{nfO{ u|x0f elgG5 .
 xfdLn] lgoldt ?Kfdf b]Vg] ;"o{ / rGb|dfsf] k|sfzdf s'g} sf/0fa; sdL b]lvG5 eg] To;nfO{ u|x0f eGg ;lsG5 .
;"o{, rGb|df / k[YjLsf] 3'Dg] ult s'g} ;do Pscsf]{sf] cfd'Gg] ;fd'Gg] ePdf u|x0f b]Vg ;lsG5 .
 u|x0fx? b'O{ k|sf/sf x'G5g\ M != ;"o{ u|x0f, @ rGb| u|x0f
 ;"o{ u|x0f x'gsf] nfuL M ;"o{ / k[YjL lar rGb|df x'g'k5{
 rGb| u|x0f x'gsf] nfuL M ;"o{ / rGb|df lardf k[YjL x'g'k5{
 u|x0f nfUg] sf/0fx?
 ;"o{, k[YjL rGb|df Ps} ;/n /]vfdf k'Ug' .
 k[YjLn] ;"o{nfO{ / rGb|dfn] k[YjLnfO{ kl/qmdf ug'{ .
 k[YjL ;f9] ^^ l8u|Lsf] sf]0f agfP/ 9lNsg' .
 rGb|df %=!% l8u|Lsf] sf]0f agfP/ 9lNsg' .
 ;"o{ u|x0f M
 ;"o{ / k[YjLsf] lardf rGb|df kg{ uPsf] cj:yfdf rGb|dfn] ;"o{sf] k|sfznfO{ 5]Sg k'U5 / ;"o{df k[YjLaf6 x]bf{
sfnf] wAaf b]lvg ;'? x'G5 . o:tf] cj:yfnfO{
;"o{ u|x0f elgG5 .
 aif{sf] @ k6s ;Dd nfUg ;S5
 cf}FzLsf] bLgdf dfq nfU5
 ;"o{ u|x0f ltg k|sf/sf] x'G5 M vu|f;, v08u|f;
/ ano
 klZrd efu klxnf 9flsG5
 vu|f; ;"o{u|x0f * ldg]6 ;Dd nfU5 eg]
v08u|f; $ 306f;Dd nfU5
 of] ztfAbLsf] ;a}eGbf nfdf] ;"o{ u|x0f lj=;+
@)^^ ;fpg & df nfu]sf] lyof]
 xfn;Dds} ;a}eGbf nfdf] vu|f; ;"o{ u|x0f lkmlnlkG;af6 b]lvPsf] lyof] h'g sl/a & ldg]6 %% ;]s]08sf] lyof] -
:d/0f /xf]z vu|f; ;"o{ u|x0f al9df * ldg]6 dfq nfU5 _
 rGb| u|x0f M
 ;"o{ / rGb|dfsf] lardf k[YJfL kg{ uPsf]
cj:yfdf ;"o{sf] k|sfz k[YjL n] 5]Sg k'U5 /
rGb|dfdf sfnf] wAaf b]lvg ;'? x'G5 . o:tf]
cj:yfnfO{ rGb| u|x0f elgG5 .
 aif{sf] @ k6s ;DDf nfUg ;S5
 k"l0f{df sf] /ftdfdf dfq nfU5 eg] of] cjlw
sl/a $ 306f ;Ddsf] x'G5 .
 rGb| u|x0f b'O{ k|sf/sf] x'G5 M vu|f; / v08u|f;
 k"j{ efu klxn] 9flsG5
 rGb|u|x0f sl/a $ 306f;DDf nfUg ;S5
 ;g @)&% ;fpg !! df of] ztfAbLs} nfdf]
vu|f; rGb|u|x0f nfu]sf lyof] h'g sl/a # 306f %% ldg]6 ;DDf b]lvPsf] lyof] .
 u|x M kl/ro
 ;"o{sf j/Lk/L 3'dL/xg], cfkm\g} k|sfz gePsf ;fy} ;"o{sf] u'?Tjan n] lvlrPsf lk08x? g} u|x x'g\ .
 Xfd|f] ;f}o{d08ndf * j6f u|xx? /x]sf 5g\ .
 b'/Lsf] cfwf/df ;"o{af6 glhs b]lv 6f9f /x]sf u|x M a'w, z'qm, k[YjL, d+un, a[x:klt, zlg, c?0f, a?0f
 If]qkmnsf] cfwf/df 7'nf b]lv ;fgf u|x M a[x:Kflt,zlg,c?0f,a?0f,k[YjL,z'qm, d+un, a'w
 a'w u|x M kl/ro
 +;"o{af6 ;a}eGbf glhssf] u|x tyf ;f}o{d08nsf] ;a}eGbf ;fgf] u|x u|x g} a'w u|x xf] . k"lj{o bz{gdf a[x:Kflt /
tf/fsf] k'q, cToGt ;'Gb/ u|x,;"o{sf] ;ldksf] u|x, t];|f] lnlª\uL u|x eg]/ lrlgG5 tyf klZrdf bz{gdf ;"rgf /
;~rf/ jfxs b]jtfsf] ?kdf lrlgG5 .
 of] u|x Psftkm{ tftf] t csf]{tkm{ t'ngfTds ?kn] lr;f] /x]sf] 5 . o;
u|xnfO{ z'qm u|xkl5sf] tftf] u|x dflgG5 .
 o; u|x cfkm\gf] cIf e|d0f ubf{ ;w}F Pp6f efu ;"o{tkm{ km{sfP/ 3'Dg]
ub{5 . ;"o{kl6 cfkm\gf] b'O{ ltxfO{ efu ;w} kmls{/xg] sf/0f Psftkm{
tftf] / csf]{tkm{ lr;f] x'g k'u]sf] xf] .
 &) k|ltzt d]6n / afFsL #) k|lt;t l;lns]6 n] of] u|xsf] lgdf{0f
ePsf] 5 .
 o; u|xsf s'g}klg pku|x 5}gg\ ;fy} jfo'd08n ;d]t /x]sf] 5}g\ .
 Terrestrial type of planet eg]/ ;d]t ;'kl/lrt 5 .
 o; u|xdf %%%) ju{ ls=ld sf] Sofnf]l/; al;g gfds vfN8f] /x]sf]
j}1flgs cg'dfg /x]sf] 5 .
 of] u|xdf ;j{k|yd d]l/g/ !) gfds cGtl/If ofg ;g\ !(&# gf]e]DAf/ # df k7fOPsf] lyof] .
 o; u|xsf] Jof; $,*%! ls=ld /x]sf] 5 .
 ;"o{af6 % s/f]8 &^ nfv ls=ld 6f9f /x]sf] 5 .
 ;'o{af6 glhsdf /x]sf] x'gfn] kl/qmdf ug]{ b'/L klg sd x'G5 ctM a'w u|xnfO{ lz3| kl/qmdf ug]{u|x eg]/ klg
lrlgG5 .
 ;"o{ pbo x'g' cl3 k"lj{ cfsfzdf b]lvg] ePsf] x'gfn] laxfgLsf] tf/f eg]/ lrlgG5 .
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M ** lbg
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M %( lbg
 s'g /ª sf] u|x M v}/f]
 z'qm u|x M kl/ro
 xfd|f] ;f}o{kl/jf/sf] ;a}eGbf rlDsnf] u|x g} z'qm u|x xf] . k"lj{o bz{gdf b}Tosf u'? z'qmrfo{ eg]/ lrlgG5 eg]
klZrdf bz{gdf ;f}Gbo{tf / k|]d sL b]jL, j;Gt / km'nsf b]jtf eg]/ lrlgG5 . k[YjL;Fu sl/a cfsf/ / cfoftg
a/fa/ /x]sf] x'gfn] o; u|xnfO{ k[YjLsf] h'Dnfx u|x jf k[YjLsL alxlg eg]/ lrlgG5 .
 j}1flgs vf]h cg';f/ z'qm u|x klg klxn] k[YjL h:t}
k|f0fdo u|x /x]sf] lyof] . t/ ;dosf] cGt/fndf xl/t u[x
k|efjsf] sf/0fn] oxfFsf] jftfj/0fdf acidic cloud
cToflws dfqfdf km}lnPsf] sf/0f of] u|xdf lbg / /ft b'j}
;dodf lah'nL rDsg], afbn uh{g] x'g k'Uof] . oxfFsf]
tfkqmd sl/a !))) l8u|L ;]N;Lo; ;Dd k'Ug] x'gfn]
;a}eGbf tftf] u|x elgPsf] xf] . z'qm u|xsf] ;txsf]
tfkqmd eg] sl/a $)) l8u|L ;]lN;o; /x]sf] 5 .
 laxfgL / ;femsf] ;dodf ;"o{ pbo x'g' cl3 / ;"of{:t kl5
cfsfzdf o; u|xnfO{ k|ToIf b]Vg ;lsg] x'gfn] laxfgL /
;femsf] tf/f eg]/ lrlgG5 .
 j}1flgs vf]h cg';f/ Ps ;do z'qm u|xdf vuf]lno j:t' n] 7Ss/ lbPsf] sf/0f cfkm\gf] r'Dalso zlQm z'qm u|x
n] u'dfpg' k/]sf] lyof] . o;} c;/sf] sf/0f z'qm u|xdf ;"o{ klZrdf pbfP/ k"j{df c:tfpg] ub{5g\ .
 pku|x ljlxg u|x, ;a}eGbf tftf] u|x, ;f}Gb{otf sf b]jtf elg of] u|x ;'kl/lrt 5 .
 j}1flgsx?n] ;a}eGbf klxnf vf]h ul/Psf] u|x xf] . ;g !(^@ df d]l/g/ @ z'qm u|x df k'Ug] klxnf] ofg xf] .
 ;"o{af6 !) s/f]8 &% nfv ls=ld 6f9f /x]sf]
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M @@$=& lbg
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M @$#=@ lbg -ctM aif{ eGbf lbg nfdf] ePsf] u|x eg]/ lrlgG5 .
 s'g /ª sf] u|x M ;]tf] ldl>t kx]Fnf]
 k[YjL u|x M kl/ro
 xfd|f] ;f}o{d08nsf] k|f0fL cl:tTj /x]sf] Psdfq u|x g} k[YjL u|x xf] . o; u|xnfO{ k"ljo{ bz{gdf lai0f'sL
klTg,a|Xdsf] ;[li6, dfgj of]gL af6 d'Qm eP/ b]jTj k|fKtL ug{ sd{ ug]{ u|x eg]/ lrlgG5 eg] klZrdf bz{gdf
dfgj ;d'bfosL dftf, lrlgofnL bGt syfx?df metal star elgG5 .
 ;g\ !&$% df k|ltkflbt hh{ jkmgsf] kl/sNkgf cg';f/ ;"o{nfO{
nfDkm'R5«] tf/fn] 7Ss/ lbFbf k[YjL nufotsf u|x ag]sf ljZjf; ul/G5 .
;g\ !&%% df k|ltkflbt g]j'n/sf] kl/sNkgf cg';f/ cGtl/Ifdf UofF;
tyf w''nf]sf s0f u'?Tjan sf sf/0f v'Drg k'U5g / ToxL af6 ;"o{
nufot cGo u|x sf] lgdf{0f ePsf] xf] . ;g\ !(!( df k|ltkflbt lhG;
/ h]k|m]n] k|:t't u/]sf] Hjfl/o kl/sNkgf cg';f/ Ps ljzfn tf/f n]
;"o{nfO{ 7Ss/ lbbfF ;"o{df Hjf/ pTkGGf eof] / ;doqmddf ltlgx?
;]nfPkl5 ;f}o{d08nsf u|xx?sf] pTklQ ePsf] ljZjf; ul/G5 .
 o; u|xnfO{ lgnf] u|x eg]/ lrlgG5 . k[YjL lgnf] x'g'sf] sf/0f oxfFsf]
Eco sphere xf] .
 k[YjLsf] s'n If]qkmn %! s/f]8 ju{ ls=ld /x]sf] 5 . o; cGt{ut #^
s/f]8 () nfv ju{ ls=ld -&)=* k|ltzt _ e"efu kflg / !$ s/f]8
!) nfv -@(=@ k|ltzt_ efu hldgn] cf]u6]sf] 5 . k[YjL e"dWo/]vftkm{ km's]sf] / w|'jlt/ v'lDrPsf] k"0f{ uf]nfsf/
geO{ ;'Gtnf cfsf/sf] /x]sf] 5 .
 k[YjLsf] cg'dflgt cfo" $=% ca{ aif{ dflgPsf] 5 .
 k[YjLsf] pTklQ ePsf] ;f9] $ ca{ aif{ k'u]s]f j}1flgs cg'dfg /x]s]f 5 . k[YjLsf] Psdfq k|fs[lts pku|x rGb|df
/x]sf] 5 .
 k[YjLsf] k|To]s ! ls=ld ulx/fO{ df #) l8u|L ;]G6Lu|]8 tfkdfg a9\b} hfG5 .
 Nofl6g efiffdf k[YjLnfO dfgj ;d'bfosL dftf elgGYof] .
 Kf[YjLsf] cf}ift Jof; !@&#% /x]sf] 5 . o;sf] w|'ljo Jof; !@&!$ / e"dWo/]lvo Jof; !@&%^ /x]sf] 5 . k[YjLsf]
e"dWo/]lvo Jof; eGbf w|'ljo Jof; $@ ls=ld al9 /x]sf] 5 .
 ;"o{af6 !$ s/f]8 ** nfv ls=ld 6f9f /x]sf] 5, k[YjL . o;nfO{ 1 AU b'/L elgG5 .
 k[YjL ;"o{af6 6f9f /x]sf] cj:yfnfO{ Aphelip elgG5 eg] glhs /x]sf] cj:yfnfO{ Perhelior elgG5 .
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M #^% lbg % 306f $* ldg]6 $^ ;]s]08 -o;/L % 306f $* ldg]6 $^ ;]s]08 qmdz
hf]l8b} hfFbf x/]s $ aif{df ! lbg ylkG5 h;nfO{ clws aif{ elgG5 . _
 ;f}o{ ;+jt #^% lbgsf] x'G5 eg] rGb| ;+jt #%$ lbgsf] x'G5 .
 sl/a !^)) ls=ld k|lt ldg]6sf] ultdf k[YjLn] ;"o{sf] kl/qmdf ub{5 .
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M @# 3 %^ ld $=)( ;]s]08
 k[YjLsf] gfk gS;f lrqfTds ?kdf k|:t't ug]{ ljlwnfO{ cartography elgG5 .
k[YjLsf jfo'd08nsf % txx?
lgDg d08n (TROPOSPHERE) ;tx b]lv !^ ls=ld prfO{ ;DDf
;dtfk d08n(STRATOSPHERE) !^–%) ls=ld prfO{ ;DDf
dWo d08n(MESOSPHERE) %)–*) ls=ld prfO{ ;DDf
tfkLo d08n(THERMOSPHERE) *)–&@) ls=ld prfO{ ;DDf
afXo d08n(EXOSPHERE) &@) ls=ld b]lv cGtl/If ;DDf
k[YjLsf] agfj6
 :ynd08n M ;a}eGbf aflxl/ efu, ^) ls=ld df]6fO{ /x]sf], $)–*))) ;] tfkqmd x'g], cf}ift 3gTj M @=&%–
@=(u|f÷3g ;]=dL ,silica / almunium n] ag]sf], Lithosphere jf Outer crust layer elgG5 .
 dWod08n M larsf] efu, !!$) b]lv @()) ls=ld df]6fO{ /x]sf], ())–!*)) ;] tfkqmd x'g], cf}ift 3gTj M #=!–
% u|fd÷3g ;]=dL , l;lnsf / Dofug]l;od n] ag]sf], Mesosphere jf Mantle layer elgG5 .
 s]Gb|d08n M ;a}eGbf lelq efu, @())–^#&! ls=ld df]6fO{ /x]sf], !())–!)))) ;] tfkqmd x'g], cf}ift 3gTj M
%=!–!! u|fd 3g ;]dL, lgs]n / km]l/od n] ag]sf], Core jf Barysphere elgG5 .
 d+un u|x M kl/ro
 xfd|f] ;f}o{kl/jf/sf] bf];|f] ;fgf] u|x tyf lndf]gfO6 gfds kbfy{sf] sf/0f /ftf] /+usf] u|x g} d+un u|x xf] . k"lj{o
bz{gdf k[YjL / e"ldsf k'q sf ?kdf d+unnfO{ lrlgG5 eg] klZrdf bz{gdf /f]dg o'4sf b]jtf eg]/ lrlgG5 .
 k[YjLsf] jftfj/0f;Fu stfstf d+unsf] jftfj/0f klg ldNg hfG5
. sl/a (% k|ltzt sfa{g8fOcS;fO{8 /x]sf] d+un u|xdf kl5Nnf]
;do j}1flgsx? hLjg ;DefJotf vf]lh/x]sf 5g\ . ;g\ @)!!
Gf]e]Da/ @^ df Mars science laboratory curiosity
rover gf;fåf/f k|If]k0f ul/of] . ;g\ @)!@ cu:6 ^ df
So'/f]l;l6 gfds ofg d+un u|xdf ;kmn cjt/0f ePsf] lyof] .
olx ofgn] d+un u|xsf] ;txdf cf]; kQf nufPsf] sf/0f kflg
ePsf] ;fy} k|f0fL c:tLTj /xg ;Sg] s'/f kQf nufPsf] lyof] ,;f]
sfo{df g]kfnsf tkm{af6 n'h]Gb| cf]emf ;d]t ;fd]n lyP.
 Df+un u|xdf Hjfnfd"vLsf] kxf8} kxf8 /x]sf 5g\ .
 ;g\ @)!^ h'g !$ df d+un u|xdf e]l6Psf] ljzfn vfN8f]nfO{ nfª6fª gfdfs/0f ul/Psf] 5 eg] d+un u|xdf /x]sf]
ulx/f] uN5LnfO{ valles marineries elgG5 .
 Df+un u|x k|j]z ug]{ k|yd b]z M cd]/lsf - ;g !(^$ _
 dfpG6 cf]nDk; ;u/dfyf eGbf $ u'0ff cUfnf] kxf8 /x]sf]
 d+un u|x k|j]z ug]{ /fi6«x? qmdz M cd]/sf -!(^$ gf]e]Da/ !(, dl/g/ ofgaf6 _, /l;of -!(&! d] !( _,
o'/f]lkog o'lgog -@))# h'g @ _, ef/t -@)!# gf]e]Da/ % _
 ;g\ @)@$ df g]b/Nof08 ;/sf/n] d+un u|xdf a:tL agfpg] p4]Zo /fvL ;g\ @)!! Df df;{ ! ld;g ;'ef/De
u/]sf] lyof] .
 ;"o{af6 @@ s/f]8 %^ nfv ls=ld 6f9f /x]sf]
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M ^*^=(* lbg
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M @$3 #& ld @ ;]
 s'g /ª sf] u|x M /ftf]
 pku|x ;+Vof M @ - kmf]af]; / l8df]; _
 a[x:klt u|x M kl/ro
 xfd|f] ;f}o{kl/jf/sf] ;a}eGbf 7"nf] u|x g} a[x:klt u|x xf] . k"lj{o bz{gdf a[x:klt u|xnfO{ b]jtfsf u'? elgG5 eg]
klZrdf bz{gdf /f]dg b]jtfsf /fhf (king planet ) eg]/ lrlgG5 .
 ;f}o{d08nsf] 7'nf] u]gLd]8 / ;fgf] ln8f pku|x ePsf] u|x g} a[x:Klt u|x
xf] .
 K[fYjL eGbf #!* u'0ff 7'nf] u|x /x]sf] o; u|xsf] r'DasTj zlQm k[YjLsf]
eGbf !$ u'0ff al9 /x]sf] 5 .
 cfkm\gf] cIfdf ;a}eGbf j]u n] 3'Dg] u|x xf], a[x:klt u|x .
 a[x:klt u|xdf lazfn /ftf] wAaf /x]sf] 5 h;nfO{ the eye of
jupiter eGg] ul/G5 .
 a[x:klt u|xnfO{ cWoog ug{ k7fOPsf] klxnf] ofg
 ;a}eGbf 5f]6f] bLg x'g] u|x sf] ?kdf ;'kl/lrt 5 . o; u|xn] sl/a ( 306f %% ldg]6 d} cfkm\gf] cIf 3'ld;Sb\5 .
 ;"o{af6 && s/f]8 &@ nfv ls=ld 6f9f /x]sf] 5 .
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ !!=*^ aif{ nfUb5\ .
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M ( 3 %% ld #) ;]
 s'g /ª sf] u|x M ;]tf] ldl>t /ftf]
 pku|x ;+Vof M (@ -7'nf] pku|x M ulgd]8, ;fgf] pku|x M ln8f _
 zlg u|x M kl/ro
 xfd|f] ;f}o{kl/jf/sf] ;a}eGbf xn'Fuf]u|x, ;'gf}nf] /+usf] u|x sf] ?kdf zlg u|xnfO{ lrlgG5 . k"lj{o bz{gdf zlg
u|xnfO{ ;"o{ / 5fFofsf] k'q, ljklQ sf/s u|x eg]/ lrlgG5 eg] klZrdf bz{gdf e"ld b]jtf eg]/ lrlgG5 .
 a[x:klt kl5sf] ;a}eGbf 7'nf] u|x zlg u|x xf] . w|'j tkm{ r]K6f] / e'dWotkm{ km's]sf] x'gfn] ltj| kl/qmdf ug]{
u|xx?s} ;'rLdf zlg u|x kb{5 .
 o; u|xdf ;j{k|yd kfoflgo/ gfds ofg ;g\ !(&( df k'u]sf]
lyof] .
 zlg u|xnfO{ kx]Fnf] u|x, ;'gf}nf] tyf ;'Gb/ u|x elgg] ul/G5 -
;'Gb/tfsf b]jtf eg]/ lrlgg] M z'qm u|x _
 zlg u|xsf] cf}ift 3gTj dfq )=^*& /x]sf] x'gfn] kfgLdfyL
t}/g ;Sg] u|x eg]/ lrlgG5 .
 Zlg u|xnfO{ & j6f l/ª n] c08fsf/ cfsf/df 3]/]sf] ;j{k|yd
Uofn]lnof] Uofn]nL n] b]v]sf lyP .
 ljkl/t lbzfdf 3'Dg] zlgsf] pku|x M kmf]j]
 ;f}{od08nsf] bf];|f] 7'nf] u|x
 ;"o{af6 ! ca{ ^@ s/f]8 ($ nfv ls=ld 6f9f /x]sf]
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M @(=$^ aif{
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M !) 3 !$ ld
 s'g /ª sf] u|x M kx]Fnf]
 pku|x M !$% - 7'nf] M 6fO6fg , ;fgf] M kmf]j] _
 c?0f u|x M kl/ro
 ;"o{af6 ;ftf}F :yfgdf /x]sf] ;fy} t];|f] 7'nf] u|x sf] ;"rLdf kg]{ u|x g} c?0f u|x xf] . k"lj{o bz{gdf eujfg ;'o{sf
;f/yL, k+lIf/fh u?8 sf bfh' eg]/ lrlgG5 eg] klZrdf bz{gdf zlgsf lktf / a[x:kltsf xh'/a'jf eg]/ lrlgG5.
 o; u|xnfO{ c;kmn tf/ eg]/
lrlgg] ul/G5 .
 o; u|xdf klZrd df ;"o{ pbfP/
k"j{df c:tfp5g\ .
 ;g\ !(*^ hgj/L @$ df c?0f
u|xdf ;j{k|yd ef]ofu/ @ gfds
ofg k7fOPsf] lyof] .
 sfnf r6\6fgx? Aff6 lgld{t u|x
 ;"o{af6 @ ca{ *& s/f]8 %) nfv
ls=ld 6f9f /x]sf]
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M *$ aif{
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M
!& 306f !$ ldg]6
 s'g /ª sf] u|x M xl/of]
 pku|x M @& - 7'nf] M l66lgof , ;fgf] M ldl/G8f _
 j?0f u|x M kl/ro
 xfd|f] ;f}o{kl/jf/sf] ;a}eGbf lr;f] u|x / ;"o{af6 b'/Lsf] cfwf/df cGtLd df /x]sf] u|x g} j?0f u|x xf] . k"ljo{
bz{gdf j?0f u|xnfO{ ;d'b|sf b]jtf eg]/ lrlgG5 eg] klZrdf bz{gdf hn b]jtfsf ?kdf lrlgG5 .
 ;g\ !*$^ ;]K6]DAf/ @# df hd{gsf vuf]n zf:qL hf]xgufn] n]] Ufl0flto tl/sfn] kQf nufOPsf] u|x xf],j?0f u|x .
 o; u|xnfO{ k[YjLaf6 jfoff]s'n/ / b'/bz{s oGqn] ;lhn} b]Vg ;lsG5 .
 ;g\ !(*( cu:6 @% df ef]ofu/ @ gfdsf] cGtl/If
ofgn] j?0f u|xdf the dark spat gfdsf] cfFwL /x]sf]
kQf nufPsf] lyof] .
 o; u|xnfO{ cfkm\gf pku|xx?n] u|xn] ;"o{sf] kl/qmdf ug]{
lbzfsf] ljkl/t lbzfdf kl/\qmdf u5{g\ .
 !^ 306fsf] ! lbg x'g] u|x
 ;"o{af6 $ ca{ $( s/f]8 *^ nfv ls=ld 6f9f /x]sf]
 ;"o{nfO kl/qmdf ug{ M !^$ aif{
 cfkm\gf] cIfdf 3'Dg nfUg] ;do M !^ 306f
 s'g /ª sf] u|x M cfsf;] gLnf]
 pku|x M !$ -7'nf] M l6«6f]g , ;fgf] M g];f] _
 ;+lIfKtdf s'g u|x s:tf] <
 a'w u|x M ;fgf],pku|x gePsf], bf];|f] tftf], laxfgLsf] tf/f elgg], ;"o{af6 glhssf] u|x,Sofnf]l/ al;g vf8n
ePsf]
 z'qm u|x M k[YjLsf] h'DNofx u|x, /x:odo u|x, ;f}Gbo{tfsf] b]jtf, k[YjLsf] ;dfg cfoftg ePsf], ;a}eGbf tftf]u|x,
laxfgL / ;GWofsf] tf/f elgGf], r'Dalso w|'j pN6f] ePsf], ;"o{ klZrddf pbfP/ k"j{df c:tfpg], pku|x ljlxg u|x
 k[YjL u|x M dfgj a;f]af; /x]sf], lgnf] u|x, lji0f'sL kTgL elgg], ! pku|x /x]s]f u|x, k|f0fL c:tLTj /x]s]f u|x
 d+un u|x M /ftf] u|x, bf];|f] ;fgf] u|x, @ pku|x ePsf] u|x,
 a[x:klt u|x M 7'nf] u|x, 5f]6f] lbg x'g] u|x, lazfn /ftf] wAAff ePsf] u|x, u|xx?sf] /fhf, ;a}eGbf ux|f}F u|x, cfkm\gf]
cIfdf lta| 3'Dg] u|x
 zlg u|x M kx]Fnf] tyf ;'gf]}nf] u|x,sd 3gTj ePsf], ljkl/t lbzftkm{af6 pku|x n] 3'd]sf] u|x, kflgdfyL t}/g ;Sg]
u|x
 c?0f u|x M ;ftf}F 6f9fsf] u|x, zlgsf lktf / a[x:kltsf xh'/a'af elgg], sfnf kTy/af6 lgld{t, klZrdaf6 ;"o{
pbfO{ k"Jf{df c:tfpg], c;kmn tyf xl/of] tf/f, lxFp /fIf;
 a?0f u|x M ;a}eGbf 6f9fsf] u|x, hn b]jtf elgg], u0fLtLo tl/sfn] kQf nufOPsf], ;a}eGbf lr;f] u|x, ;d'b|sf
b]jtf elgg], jfofgf]s'n/ af6 ;lhn} b]Vg ;lsg] u|x

 pku|x M kl/ro
 u|xsf j/LKf/L kl/qmdf ug]{ ;;gf vuf]nLo lk08x? hf] u|xsf] u'?Tjan sf sf/0f lvlrPsf x'G5g\ , To:tf
cfsfl;o lk08x? g} pku|x x'g\ .
 xfd|f] ;f}o{d08ndf xfn @*! Jf6f pku|x /x]sf 5g\ .
 pku|x slt k|sf/sf x'G5g M @ k|sf/sf -k|fs[lts / s[ltd pku|x _
s]lx pku|xx? M
 :k'tlgs M
 ;g\ !(%& cS6f]a/ $ df ?;åf/f lgld{t klxnf] pku|x -dfgj lgld{t klxnf] pku|x _
 :k'tlgs !
 cGtl/Ifdf k|If]k0f ul/Psf] klxnf] ofg
 :k'tlgs @
 ;g\ !(%& gf]e]Da/ @ df nfOsf gfdsf] s's'/ cGtl/Ifdf k7fOPsf]
 Pkf]nf] !!
 rGb|df df dfgj kfOnf 6]sfpg] klxnf] ofg
 ;g\ !(^( h'nfO{ @! Df gLn cfd{:6ª / Pl9jg Pnl8«gn] g]t[Tj lnPsf lyP
 rGb|df k'u]/ klg kfOnf g6]Sg] JolQm M dfOsn sf]lnG;
 rGb|df M
 k[YjLsf] Psdfq pku|x xf] .
 k[YjLaf6 rGb|df %( k|ltzt dfq gfª\uf] cfFvfn] b]Vg
;lsG5 .
 rGb| sIf M #*$$)) ls=ld k[YjLaf6
 Jof; M #$&$=@ ls=ld
 rGb|dfsf] u'?Tjan k[YjLsf] eGbf !÷^ u'0ff /x]sf] 5 .
 lu|s efiffdf rGb|df nfO{ ;]n]g] eGg] ul/G5 . rGb|df
;DaGwL cWoog ug]{ zf:q ;]n]gf]nf]hL xf] .
 ;a]eGbf al9 vf]h cg';Gwfg ePsf] pku|x rgb|df xf] .
 rGb|dfsf] ;a}eGbf cUnf] kxf8 8fkm{lns lks xf]
 qm]S6/, rGb|w/ftndf pNsflk08 v;]/ ag]sf] vf8n xf]
 rGb|w/tfndf skf;sf] la?jf pdf/g] b]z rLg xf]
 rGb|w/ftndf k|yd k6s cjt/0f ul/Psf] ofg n'gf @ xf] , of] ;g\ !(%( df k'u]sf] lyof]
 rGb|df n] lbgdf dfq k[YjLsf] kl/qmdf u5{ h:nfO{ gIfqdf; /x]sf] 5 .
cGtl/Ifdf k'Ug] M
 o'/L ufu|Lg
 cGtl/If k'Ug] klxnf] JolQm
 s'g b]zsf M ?;
 slxn] k'u]sf M !(^! clk|n !@
 s'g ofgaf6 M ef]:t]s !
 e]n]lGtgf t]/]:sf]ef
 cGtl/If k'Ug] klxnf] dlxnf
 s'g b]zsL gful/s M ?;
 slxn] k'lug M !(^# h'g !#
 s'g ofgaf6 M ef]:t]s ^
cGtl/Ifdf lxF8g\ ] M
 cn]S;L lnof]gn n]jL
 cGtl/Ifdf lxF8g\ ] k|yd k'?if
 s'g b]zsf M cd]l/sf
 slxn] k'u]sf M !(^% dfr{ !*
 :j]tfnfgf ;fljt ;flsof
 cGtl/Ifdf lxF8g\ ] k|yd dlxnf
 s'g b]zsL M cd]l/sf
 slxn] k'uLg M !(*$ h'nfO{ @$
 s'g ofgaf6 M ;f]o'h &
 cGtl/If k'Ug] klxnf] k'?if ko{6s M
 k'?if M 8]lg; l66f] -cd]l/sf _
 dlxnf M cg';]xL cG;]/L -O/fgL d'nsL cd]l/sg _
 lz;'u|x
 d+un u|x / a[x:klt u|xlardf 3'Dg] ;;gf lk08x? h'g sl/a !^)) hlt /x]sf 5g\ .
 ;a}eGbf klxnf kQf nfu]sf] lzz'u|x ;]/]; xf] h:nfO{ lho'K;] lkofhL n] ;g\ !*)! Df kQf nufPsf lyP
 lz;'u|xx? sfa{g, r6\6fg / wft' u/L # lsl;dsf x'G5g\ .
 lz;'u|x -7'nf b]lv ;fgf M ;]/];, e]:6f, kfnf;, xfOlhof, OG6/dlgof cflb

 pNsf / pNsf lk08 M


 cfsfzaf6 v:g] tf/fsf] 6'qmf g} pNsf xf]
 w]/}7'nf] / rlDsnf] pNsfkftnfO{ pNsf lk08 elgG5
 k[YjL ;tx cfOgk'Ub} lard} lanfpg] pNsfnfO{ d]6f]/ elgG5
 pNsfx? # k|sf/sf x'G5g M 9'+uf, kmnfd / b'j} ldl>t pNsf
 s]lx lhj tyf ltgsf] pQklt / ljgfz M
 cfB dxfsNk
– k[YjLsf] pTklQ eO{ hLjx?sf nflu cg's'n jftfj/0f ag]sf]. oxL cjlwdf Pssf]lifo ;/n lhjx?sf] pTklQ ePsf]
 k"/flhj dxfsNk
– o; ;dosf] ;'?df 9f8 gePsf ;d'b|L lhj / xl/of jg:kltx?sf] pTklQ ePsf] . cGTodf 3;|g] tyf peor/
hLJx?sf] pTklQ, ljsf; / k|e'Tj /x]sf]
 dWolhj dxfsNk
– ljleGg k|sf/sf kxf8 tyf kj{t>[ªv \ nfx? ag]sf, :tgwf/Lx?sf] pTklQsf] ;'?jft . 6«ofl;s sfndf 8fOgf;f]/;
sf] pTklQ, h'/]l;s sfndf ifOgf];/sf] ljsf; / qm]:6fl;od sfndf 8fOgf];/;sf] ljgf; ePsf] .
 gjlhj dxfsNKf
– cfw'lgs dfgj hfltsf] ljsf; / cflwkTo /x]s]f
 tf/fx? / tf/fk'~h M
 a|xdf08df ;a}eGbf 7'nf] tf/fd08n xfO8«f xf]
 clxn];Dd kQf nfu]sf] ;a}eGbf 7'nf] tf/fk'~h IC1101 xf] .
 a|xdf08df ** j6f tf/fd08nx? /x]sf 5g\ .
 tf/fk'~hsf] ;+Vof eg] lglZrt /x]sf] 5}g . a|Xdf08df sl/a ! va{ tf/fk'~hx? /x]sf 5g\ .
 tf/fk'~hx? ltg k|sf/sf x'G5g\ M :kfO/n, c08fsf/ / clgoldt
 tf/fsf] lhjgsf] cGTo lt/sf] cj:YffnfO{ Go'6«f]g :6f/ elgG5
 k'5«]tf/f M
 ;g\ !*$# df cfsfzdf k'5«]tf/f ;j{k|yd kQf nfu]sf] lyof] .
 ;g\ !(($ df a[x:klt u|xdf 7f]lsP/ rsgfr'/ ePsf] k'5«]tf/f ;'d]s/ n]eL xf] .
 w'ds]t' M
 w'ds]t'sf] ;j{k|yd vf]h ug]{ j}1flgs P8d08 x]nL x'g\ .
 ;g\ !((* gf]e]Da/ !& df 6]D6n66n gfdsf] w'ds]t' b]lvPsf] lyof] .
 w'ds]t'sf] cufl8sf] efu rlDsnf] / To;sf] nfdf k'R5/ klg rlDsnf] x'g] ub{5 .

Nff]s;]jf cfof]udf ;f]Wg ;Sg] ;Defljt k|Zgx?–;]6 !

1. a|Xdf08 ;DaGwL cWog u{g] zf:qnfO s] elgG5 <– s:df]nf]hL


2. k|sfzn] ! aif{df kf/ ug]{ b'/L nfO s] elgG5 <– k|sfz aif{
3. dxflj:kmf]6s l;2fGt s:n] k|ltkfbg u/]sf x'g < – k|m]8 xf]nL
4. Hof]ltif lj1fg nfO astrology elgG5 eg] c+tl/If lj1fgnfO s] elgG5 < –
Astronomy
5. @)!! l8;]Da/ dlxgfdf gf;fn] kTtf nufPsf] gofF u|x s'g xf] < –cremption 22
6. ! nano second a/fa/ slt ;]s]08 x'G5 <– ! billionth of second
7. ;f}o{d08nsf] pTktL Ps ljzfn pi0f Pjd lgxfl/sf af6 ePsf] ePsf] xf] eGg] j}1flgs sf]
x'g<– NofKn];
8. ;f}o{d08nsf] 7'nf] / ;fgf] tf/f s'g s'g x'g <– ;"o{, Ogle-tr-122-b
9. ;"o{sf jl/kl/ cGo u|x tyf pku|xn] kl/qmdf u5{g eGg] s'/f s:n] / slxn] kTtf nufPsf
lyP <– lgsf]n; sf]k{lgs;,;g !%$#
10. ;"o{af6 b'/Lsf cfwf/df u|x x? pNN]fv ug{xf]; <–a'w, z'qm, k[YjL, d+un, a[x:ktL, zlg,
c?0f , a?0f
11. ;"o{ n] ;f}o{ kl/jf/sf] slt k|ltzt ef/ cf]u6]sf] 5 < ((=* k|ltzt
12. ;"o{sf] Jof; slt /x]sf] 5 < !# nfv $* xhf/ $ ;o $^
13. ;"o{sf] ljls/0f dfkg ug]{ pks/0fnfO s] elgG5 <– kf/x]lnof]ld6/
14. ;"o{sf] cfs{if0f zlQm k[YjLsf] t'ngfdf slt /x]sf] 5 < @* u'0ff a9L
15. K|fsfzsf] ltj|tf dfkg ug]{ oGqnfO s] elgG5 <– kmf]6f]ld6/
16. k|sfzsf] tflko lta|tf dfkg ug]{ oGqnfO s] elgG5 – PS6Ldf]ld6/
17. :sfO Nofa nfO slxn] c+tl/Ifdf k|If]k0f ul/Psf] lyof]<–;g !(&$ k|m]Af|'c/L
18. ;f}o{ cflwF slt slt aif{sf] cGt/df rNg] ub{5 <– !!÷!!
19. ;"o{nfO cfkmgf] cIfdf kl/e|d0f ug{ slt ;do nfUb5 <– @% lbg % 306f nfU5
20. ;"o{sf] dWo efu / ;txnfO s] elgG5 <– j0f{d08n, kmf]6f]:km]o/
21. ;"o{sf] tfkqmd s]Gb|df slt /x]sf] 5 < ! s/f]8 %) nfv l8u|L
22. ;"o{df rNg] ljzfn cfFlwnfO s] elgG5 <– ;f}o{ jtf;
23. Dffr{ @! / ;]K6]Da/ @# df ;"o{sf] lbSkft slt l8u|L x'G5 < ) l8u|L
24. clws aif{ sf] cjwf/0ff s:n] lgsfn]sf x'g <– O/f]6]l:ylgh
25. od u|xnfO u|xsf] ;'rLaf6 slxn] x6fO km'Rr] u|xsf] ;'rLdf /fvLPsf] xf] <– @))^
;]K6]Da/ !
26. ;g @)!( l8;]Da/ !! ut] ;f}o{d08n aflx/ /x]sf] u|x Pr l8 !))&&& sf] gfd s]
/flvPsf] lyof] <– nflnu'F/f;
27. ;g @))% h'nfO #) df hf]xfg; s]Kn/ n] bzf}F u|xsf] ?kdf kTtf nufPsf u|x s'g xf]
<– ub313-2003
28. ;f}o{d08nsf] ;fgf] u|x df /x]sf] %%%) ju{ ls=ld If]qkmn ePsf] vfN8f]sf] gfd s] xf]
<–Sofnf]l/; al;g
29. lz3| kl/qmdf ug]{ u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 < a'w u|x-:d/0f /xf]; a[x:klt u|xsf]
kl/e|d0f ult eg] ;a}eGbf sd 5 o;}sf] cfwf/df sltko lstfadf cfkm\gf] cIfdf ltj|
ultdf 3'Dg] u|x eGg] ul/G5 _
30. /x:odo u|x, k[YjLsf] alxlg u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 < z'qm
31. Z'fs| u|xsf] ;txsf] tfks|d slt /x]sf] 5 < $)) l8u|L ;]
32. a[x:ktL ls kTgL jf tf/fsf k'q jf ;drf/ jfxfs sf] ?kdf lrlgg] u|x s'g xf] < a'w
33. r'DasLo If]qlalxg u|x s'g xf]< z'qm
34. k[YjLaf6 b]lvg] ;a}eGbf rDsLnf] tf/f nfO g]kfnL efiffdf s] elgG5 < n'Aws
35. z'qm u|x ;"o{sf] glhs eP/ hfFbf ;"o{df b]lvg] ;fgf] wAafnfO s] elgG5 <–z'qm
;"o{udg
36. u|Ls efiffdf rGb|df nfO s] elgG5 <–;]lnlg
37. rGb|df ;DalGWf cWog ug]{ zf:qnfO{ M ;]lngf]nf]hL
38. k[YJfLsf] s'n If]qkmn slt /x]sf] 5 < %! s/f]8 ju{ ls=ld
39. 1 AU eGgfn] slt b'/L nfO a'lemG5 < !$ s/f]8 (% nfv (& xhf/ * ;o &)
ls=ld -:d/0f /xf]; k[YjL / ;"o{ larsf] b'/LnfO{ klg ! AU eGg] ul/G5 t/ k[YjL /
;"o{larsf] b'/L dfq !$ s/f]8 ** nfv ls=ld /x]sf] 5 _
40. pku|x / afo'd08n gePsf] u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <–a'w
41. laxflg / ;GWofsf] tf/f eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <–z'qm
42. z'qm u|xdf klxnf] k6s k'Ug] ofg d]l/g/ @ xf] , eGg'xf]; pQm ofg slxn] k'u]sf] lyof]
<–;g !(^@
43. a'w u|xnfO k|yd k6s kl/qmdf ug]{ ofg s'g xf] <– d]l/g/ !)
44. u|xx?sf] cfkmgf] cIfdf 3'Dg] sfo{nfO s] elgG5 <–kl/e|d0f
45. ljkl/t lbzfdf 3'Dg] zlg sf] pku|x s'g xf] <– kmf]j]
46. ;"o{ klZrdaf6 pbfP/ k"j{df c:tfpg] u|x s'g xf] < c?0f
47. k[YjLsf] eGbf a[x:kltsf] r'DasLo zlQm slt u'0ff a9L /x]sf] 5 <– !$ u'0ff
48. k[YjLsf] cf}ift Jof; slt /x]sf] 5 < !@&#%
49. u0fLlto tl/sfn] kTtf nufOPsf] u|x s'g xf]< j?0f
50. zlgsf lktf ;fy} a[x:kltsf xh'/a'af eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 < c?0f
51. cfkmgf pku|xx?n], u|xn] ;"o{sf] kl/qmdf ug]{ lbzfsf] ljkl/t lbzfdf kl/qmdf ug]{ u|x
s'g xf] – j?0f
52. xfn ;f}o{d08ndf sltj6f pku|x /x]sf 5g\ M @*! Jf6f
53. /ftf] u|x pkgfdn] lrlgg] u|x s'g xf] <– d+un
54. ljZfn /ftf] wAaf ePsf] u|x s'g xf] M a[x:Kflt
55. k[YjLaf6 rGb|dfsf] ;txdf x]bf{ pHofnf] efu a9]/ hfg] qmdnfO s] elgG5 < z'SnkIf
56. kfFrf} 7'nf] pku|x s'g xf] < rGb|df
57. rGb| ;Dat slt lbgsf] x'G5 < #%$ lbg
58. rGb|dfsf] k|sfz k[YjL;Dd cfOk'Ug slt ;do nfUb5 < !=# ;]s]08
59. rGb|df df k|j]z ug]{ klxnf] d'n's cd]l/sf xf] eg] pQm b]z s'g ofg af6 k|j]z u/]sf]
lyof] < ;e]{o/ k|f]–;g !(^^ h'g @
60. gIfqdf; eg]/ s] nfO lrlgG5 < rGb|dfn] k[YjLsf] lbgdf kl/qmdf ug]{ sfo{
61. lbg / /ft b'j} ;do lah'nL rDsg] / afbn uh{g] u|x s'g xf] < z'qm
62. a?0f u|xsf sltj6f pku|xx? /x]sf x'G5g < !$ j6f
63. k[YjL, ;"o{af6 slt 6f9f /x]sf] 5 < !$ s/f]8 ** nfv
64. If]qkmnsf] lx;fan] t];|f] 7'nf] u|x s'g xf] < c?0f
65. dGb k|sfz, & l/+u n] 3]l/Psf] , kflg dfly t}/g] u|x s'g xf] < zlg
66. klZrdf bz{gsf cg';f/ hn b]jtfsf ?kdf lrlgg] u|x s'g xf] < j?0f
67. k[YJfLaf6 jfofgf]s'n/ n] ;xh} ;fy b]Vg ;lsg] u|x s'g xf]< j?0f
68. cfsfzsf b]jtf eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 < a[x:ktL
69. c;kmn tf/f / xl/of] /+usf] u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 < c?0f
70. cfkm\gf] cIfdf k[YjLeGbf l7s pN6f] 3'Dg] u|x s'g xf] < c?0f
71. d+un u|x k|j]z ug]{ klxnf] /fi6« s'g xf] < cd]l/sf– ;g !(^$
72. pku|x slt k|sf/sf x'G5g < @ k|sf/sf
73. dfgj lgld{t klxnf] pku|x s'g xf] < :k'TgLs
74. cGtl/If df k7fOPsf] klxnf] ofg s'g xf] < :k'TgLs !
75. rGb|df df kfOnf 6]Sg] klxnf] ofg s'g xf] < Pkf]nf] !!
76. cGtl/If k'Ug] klxnf] dlxnf / k'?if sf] sf] x'g / s'g b]zsf lyP< o'/L ufu[g, e]n]Gl6gf
t]/]:sf]ef -?;_
77. cGtl/If k'Ug] klxnf] k'?if tyf dlxnf ko{6s sf] x'g < 8]lg; l66f], cg';]x cG;/L
78. klxnf] lzz' u|xsf] klxrfg slxn] ePsf] lyof] < ;g !*)!
79. lzz' u|x s:n] kTtf nufPsf x'g < lho'K;] KofhL
80. 6]Dkn 66n gfdsf] w'ds]t' klxnf] k6s slxn] b]vf k/]sf] lyof] < ;g !%#!
81. cfsfzdf ;j{k|yd k\R5«]tf/f slxn] b]vf k/]sf] lyof] < ;g !*$#
82. pQ/L w'a|sf] dfly c6n / lgZrn ?kdf b]lvg] tf/f sf] ;'k|l;2 gfd s] xf] < w|'jtf/f
83. xfn;Dd kTtf nfu]sf tf/fd08n dWo] ;a}eGbf 7'nf] tf/fd08n s'g xf] < xfO8«f
84. xfn;Dd kTtf nfu]sf tf/fk'~h dWo] ;a}eGbf 7'nf] tf/fk'~h s'g xf]< IC1101
85. w]/} 7'nf] / rDsLnf] pNsfkftnfO s] elgG5 < pNsf lk08
86. pNsf lk08x? slt k|sf/sf x'G5g< # k|sf/
87. ;a}eGbf 7'nf] lzz'u|x s'g xf] < ;]/];
88. k[YjLdf cfOgk'Ub} lanfpg] pNsfnfO s] elgG5 < pNsfkft
89. cfsfzdf cfPsf pNsfsf] 7f]; lk08nfO s] elgG5 < – pNsf ;d
90. k[YjLdf ;"o{kl5sf] csf]{ ;aeGbf glhssf] tf/f s'g xf]< cNkf ;]Gtfp/L
91. ;"o{af6 glhssf] tf/fnfO s] elgG5 < k|f]Slhdf ;]Gtfp/L
92. tf/fsf] lhjgsf] cGTo lt/sf] cj:yfnfO s] elgG5 < Go'6«f]g :6f/
93. ;"o{, tf/fsf] s'g 9fFrf cGt/ut k{b5 < ldlNs j]
94. ;"o{sf] k|sfz k[YjL;Dd cfOk'Ug slt ;do nfUb5 < * ldg]6 @) ;]s]08
95. k[YjLdf jfo'd08nsf slt txx? x'G5g < % tx
96. u|X0f slt k|sf/sf x'G5g < @ k|sf/sf
97. ;"o{ u|x0f slt k|sf/sf x'G5g < # k|sf/sf
98. ;"o{ u|x0f nfUbf ;"o{sf] s'g efuaf6 u|x0f nfUg ;'? x'G5 < klZrld efuaf6
99. Dff5fsf] pTklt k|f0fL ljsfzsf] s'g sfndf ePsf] lyof] < k'/flha dxfsNksf] l;n'l/og
sfndf ePsf]
100. k[YjLsf] sIfaf6 ;"o{sf] kl/qmdf ug]{ ultnfO s] elgG5 < kl/qmd0f
101. ;d'b|df Hjf/f ef6f ! lbgdf slt k6s cfpg] ub{5 < @–@ k6s
102. ;"o{eGbf 7'nf] tf/f lj:kmf]6 ePdf To:nfO s] elG5 < ;'k/gf]ef
103. ;f}o{d08ndf slt j6f k'8s \ ] u|xx? /x]sf 5g < %
104. ;a}eGbf w]/} pku|x ePsf] u|x s'g xf] M zlg -!$% j6f _
105. ;a}eGbf bf];|f] al9 pku|x ePsf] u|x s'g xf] M a[x:Kflt -(@ j6f _

Nff]s;]jf cfof]udf ;f]Wg ;Sg] ;Defljt k|Zgx?–;]6 @


%) k|ZgpQ/ ;+sng
A|fXdf08 ;DaGwL hfgsf/L
1. K|fsfzn] ! aif{df slt lsnf]ld6/ b'/L kf/ ug{ ;S5 <
 (% va{ ls=ld b'/L kf/ u5{
2. Dfxflj:kmf]6s l;4fGt sf] ?k/]vf s:n] tof/ u/]sf x'g <
 cNa6{ cfOG:6fOg
3. cGtl/Ifsf lk08x?sf] b'/L dfkgsf] nfuL k|of]u ul/g] PsfO{ s'g xf] <
 Astronomical unit
4. Tolemic model nfO ljv08g ub}{ heliocentric model af/] k|sfzdf Nofpg] j}1flgs sf] x'g <
 lgsf]n; sklg{s;
5. ;"o{df xfO8«f]hg UofF;sf] dfqf slt /x]sf] 5 <
 &#=$^ k|ltzt
6. ;"o{sf] tfk k[YjLdf cfpg] dfWod s] xf] <
 /]l8o];g

7. od u|xsf sltj6f pku|x /x]sf 5g <


 % j6f
8. ;"o{af6 cfsfzu+ufsf] tf/fk'~hLo s]Gb« slt ls=ld k|sfzaif{ 6f9f /x]sf] 5 <
 #^) s/f]8 ls=ld k|sfz aif{
9. ;"o{af6 cfPsf k/fa}hlg ls/0fnfO ;"o{s} ;txdf s] n] /f]Sb5 <
 Kf]gDa|f
10. Jf?0f u|xsf] 7'nf] pku|x s'g xf] <
 l66lgof
11. Zflg u|xsf] 7'nf] pku|x s'g xf] <
 6fO6g
12. Kf[YjLsf] kl/qmd0f ult slt /x]sf] 5 <
 #) ls=d k|lt ;]s]08
13. ;"of]{bosf] a]nf k"j{df b]lvg] u|x s'g xf] <
 A'fw
14. klZrdf bz{gdf ltj| ;dfrf/ jxfs eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 a'w
15. rGb|dfsf] sIf k[YjLsf] sIf w/ftn;Fu slt l8u|Lsf] sf]0f agfO 9Ns]sf] 5 <
 %=!% -:d/0f /xf]; ! l8u|Ldf !!! lsnf]ld6/ x'G5 _
16. Kf[YjLsf] h'DNofx u|x eg]/ z'qm u|xnfO lrlgG5 eg] k[YjLsf] jftfj/0f;Fu ldNbf]h'Nbf] jftfj/0f ePsf] u|x
s'g xf] <
 Df+un
17. d]6n :6f/ eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 k[YjL
18. /f]dg kf}/fl0fs syf cg';f/ j;Gt km'nsf b]jtf eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 z'qm
19. z'qm u|xkl5sf] ;a}eGbf tftf] u|x s'g xf] <
 a'w
20. dfgj ;d'bfosL dftf eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 k[YjL
21. ;a}eGbf a9L vf]h cg';Gwfg ul/Psf] u|x z'qm xf] eg] ;a}eGbf al9 vf]h cg';Gwfg ul/Psf] pku|x s'\g xf]
<
 rGb|df
22. ;f}o{d08nsf] bf];|f] ;fgf] u|x s'g xf] <
 D+fun
23. Hjfnfd"vLsf] kxf8} kxf8 ePsf] u|x s'g xf] <
 D+fun
24. ;d'b|sf b]jtf eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 j?0f u|x
25. a[x:klt k[YjLeGbf slt u'0ff 7"nf] /x]sf] 5 <
 #!* u'0ff 7"nf]

26. D+fun u|xdf /x]sf] ;a}eGbf ulx/f] uN5L nfO s] gfd lbOPsf] 5 <
 Effln; dl/g]l/h
27. ;a}eGbf ux|f}F u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 A[fx:ktL
28. sfnf r6\6fgx?n] lgld{t u|x s'g xf] <
 c?0f u|x
29. d+un / a[x:ktL u|xsf] lardf lzz' u|x x'G5g elg s:n] kQf nufPsf lyP <
 hf]xfg OLn6{af]8]
30. cGtl/Ifdf lx8\g] klxnf] JolQm sf] x'g <
 cn]S;L lnof]gn n]lj
31. cGtl/Ifdf lx8\g] klxnf] dlxnf sf] x'g <
 :j]tfnfgf ;fljt ;flsof -cd]l/ls gful/s _
32. ;KtClif tf/f ;d'xnfO c+u|]hLdf s] elgG5 <
 Great bear
33. K[fYjLaf6 b]lvg] ;a}eGbf rlDsnf] tf/f s'g xf] <
 ;fo/; -8u :6f/, l;l/o; , n'Aws tf/f h:tf pkgfdn] k|Voft _
34. K[fYjLsf] kl/lw slt /x]sf] 5 <
 $) xhf/ ls=ld
35. K[fYjLaf6 b]lvg] ;a}eGbf 7"nf] tf/f s'g xf] <
 Kf'g{j;'
36. rGb|u|x0f aif{df slt k6s ;Dd nfUg ;Sb5 <
 @ k6s ;Dd
37. /ftf] u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 D+fun u|x
38. 8fOgf];/sf] pTklt s'g sfndf ePsf] lyof] <
 6«fol;s sfn - dWolhj dxfsNk _
39. ;d'b|sf] slt k|ltzt kflg g'lgnf] /x]sf] kfOG5 <
 (& k|ltzt

40. Kf|sfzsf] ltj|tf dfkg ug]{ oGqnfO s] elgG5 <


 kmf]6f]ld6/
41. j?0f u|xn] ;"o{nfO kl/qmdf ug{ slt ;do nufpb5 <
 !^$ aif{
42. rGb« ;+jt slt lbgsf] x'G5 <
 #%$ lbg
43. ;"o{af6 ;a}eGbf 6f9f /x]sf] u|x s'g xf] <
 Jf?0f
44. Af[x:ktLsf] cWog ug{ k7fOPsf] klxnf] ofg s'g xf] <
 kfPlgo/ !
45. ljzfn /ftf] wAaf ePsf] u|x eg]/ s'g u|xnfO lrlgG5 <
 a[x:Kflt
46. kflgdfly t}l/g ;Sg] u|x s'g xf] <
 zlg u|x
47. cfsfzdf cfPsf pNsf sf 7f]; lk08nfO s] elgG5 <
 pNsf ;d
48. cGtl/Ifsf] b'\/L s] sf] cfwf/df dfkg ul/G5 <
 k|sfz aif{
49. Anfs xf]n af/] s'g ztfAbLdf ;j{k|yd rrf{ cfPsf] lyof] <
 !* cf}F ztfAbL
50. ;"o{eGbf 7"nf] tf/f lj:kmf]6 ePdf To;nfO s] elgG5 <
 ;'k/gf]ef

 cleif]s clwsf/L ©
!=@ ljZjsf] e"uf]n
 Avishek Adhikari - cleif]s clwsf/L

 e"uf]n zAb
 Nofl6g u|Ls efiffsf] Geographien eGGf] zAbaf6 ?kfGt/0f eO{ c+u|]hL efiffsf] Geography eGGf] zAbsf]
ljsf; ePsf] xf] . Geo sf] cy{ k[YjL x'G5 eg] Graphy sf] cy{ lj:n]if0f ug'{ eGg] x'G5 . ;du|df k[YjLsf]
cWog, cg';Gwfg, JofVof, lj:n]if0f ug]{ ljifo g} e"Uf]n xf] .
 Ef"uf]n zAbsf] k|of]u
 u|Ls gfu/Ls O/f6f]:y]lgh n] Geographien eGg] zAbsf] ;j{k|yd k|of]u u/L e"uf]n zAbsf] hGdbftf ;fy}
e"uf]nsf lktf sf ?kdf ;d]t klxrfg :yflkt u/] .
 e"uf]nsf k|sf/x?
 e"uf]nnfO{ ltg k|sf/df ljefhg u/L cWog ul/G5 . h;cGt{ut ef}lts e"uf]n, dfgj e"uf]n / cfly{s e"uf]n
kb{5g\ .
ljZjsf ljleGGf e"efusf vf]hstf{x?
b]z÷e"efu vf]hstf{ vf]h ul/Psf] ldlt ;'qaf6 cWog
cd]l/sf lqm:6f]km/ sf]nDa;, ;g\ !$(@ AC eg]/ ;Demg]
O6fnL
ef/t ef:sf] l8 ufdf, ;g\ !$(* ef:tsf] efiff eg]/ ;Demg]
kf]r'{un
a|flhn k]6«f] cNdf/f]h,kf]r'{un ;g\ !%)) !%)) sf] Bp sf] tablet eg]/ ;Demg]
Go'lhNof08 Pj]n t;dfg, ;g\ !^$@ of] j]nf -Pj]nf_ t Go'F gvf]h x} eg]/ ;Demg]
g]b/Nof08
ci6«]lnof Sofk6]g h]D; ;g\ !&^* ci6«]lnof uP/ s's sf] sfd ug{k5{ eg]/ ;Demg]
s's',a]nfot
cG6fs{l6sf hf]g 8]le; ;g\ !*@! cG6fs{l6sf Frigid Zone cGt{ut kb{5
pQ/L w|'j /f]j6{ lko/L, cd]/Lsf ;g\ !()( pQ/ /f]a{6 n] kQf nufPsf] eg]/ ;Demg]
blIfl0f w|'j Pd08;]g, gj]{ ;g\ !(!! blIf0fsf ;]g /fhf eg]/ ;Demg]

 k[YjLsf] pTkQL ;DaGWfL ljljw lsDabGtL tyf j}1flgs wf/0ff


 wfld{s dfGotfnfO{ cfwf/ dfg]/ x]g]{ xf] eg] k[YjLsf] pTkQL eujfgåf/f ePsf] xf] . z[li6nfO{ kl/rfng ug{ / hLjg
sf] c:tLTjnfO{ k|b{zg ug{ k[YjLsf] /rgf ul/Psf] dflgG5 . lxGb' wd{bz{g cGt{ut eujfg a|Xd n] k|f0fL ;[i6L
ug{sf lglDt k[YjLsf] /rgf ug'{ePsf] xf] .
 NofKn]; sf] wf/0ff cg';f/ ;f}o{d08n sf] pTklQpTklQ UofF; / t/nsf] cGtl/Ifdf ld>0fsf] sf/0f ag]sf] xf] h:sf]
kmn:j?k k[YjL nufot cGo ;f}o{kl/jf/ sf] /rgf ePsf] xf] .
 la|l6z gfu/Ls k|m]8 xf]nL sf cg';f/, UofF;sf 8NNffx? lj:kmf]6 eP/ ;f}o{kl/jf/sf] hGd ePsf] xf] / k5L tfkqmd
;]nfPk5L k[YjLdf hLjg ljsf; ;'? ePsf] dfG5g\dfG5g .
 dxfb]lzo :yfgfGt/0f
 k[YjLdf cjl:yt ljleGGf låkx? k|fs[lts k|efjsf sf/0f cfkm cfkm\gf]
gf] :yfgaf6 csf]{ :yfgdf :yfgfGt/0f x'g'nfO{ g}
dxfb]zLo :yfgfGt/0f elgG5 .
 dxfb]zLo :YffgfGt/0f e'sDk, Hjfnfd'vL,;"o{sf] tfk, ;fd'b|Ls Hjf/fef6f sf sf/0f xx''g] ub{5 .
 dxfb]zLo :yfgfGt/0f ;DaGwdf ljsf; ePsf @ l;4fGtx? b]xfofadf]lhd /x]sf 5g 5g\ M
!= dxflålko k|jfx l;4fGt Continental drift theorem

 s:n] k|ltkfbg u/]sf M cNkm]8 j]ug/


 slxn] k|ltkfbg u/]sf M ;g
;g\ !(!@ df
 of] l;4fGt s]df cfwfl/t 5 M hnjfo' kl/j{tgdf
g
 s] eg]/ lrlgG5 M Begnarism theory eg]/ lrlgG5
 o; l;4fGtn] ;g;g\ !(@$ df ljZjJofkL dfGotf kfPsf] lyof] .
 dxflålko k|jfx l;4fGtsf] ef}u{les k|df0fnfO{ s] elgG5 M Gigogisacofit
 cfheGbf sl/a #% s/f]8 aif{ klxnf k[YjLsf] ;a} :ylno efu Pp6} l9sf /x]sf] lyof
lyof]] h;nfO{ k|flrg sfndf e"uf]n
;DaGwL vf]h tyf cg';Gwfg ug]{ lj4fgx?n] k]lGhof gfdfs/0f u/]sf lyP eg] hlno e"efunfO{ k]Gyfn;
gfdfs/0f u/]sf lyP . cNk|m]8 j]ug/n] k|ltkfbg u/]sf] dxflålko k|jfx l;4fGt cg';f/ k|flrg sf]Onf o'udf
dxfb]znfO{ k]lGhof / dxf;fu/nfO{
dxf;fu/nfO{ k]Gyfn; eGg] u/]sf] kfOG5 . ;doqmddf ;"o{af6 pTkGg tfk, rGb|dfaf6
pTkGg ;fd'lb«s Hjf/fef6f, e'sDk, Hjfnfd'vL cflbsf] sf/0f :ynLo e"efudf c;/ kg{ k'uL hldgsf b'O{ ljzfn
l9sf k[YjLsf] pQ/L / blIf0fL b'O{ s'gfdf ljeflht x'g k'U5g\ . pQ/tkm{ r'Fl8Psf] l9sfnfO{ n/]l;of -c+uf/f Nof08 _
elgof] eg] blIf0f tkm{sf] ljzfn l9sfnfO{ uf]08fjfgf elgG5 . h'/f;Ls sfndf uf]08fjfgfsf] e"efu ljefhg eO{
ef/tLo k|Toflåk, ci6«]lnof, df8fuf:s/, cG6f{sl6sf h:tf e"efu sf] lgdf{0f eof] eg] uf]08fjfgfaf6 5'l6Psf] e"ld
pQ/ / blIf0f cd]l/sf klZrld e]udf aGof] eg] pQ/L e]udf ef/lto k|folåk sf] pbo eof] . o;} uf]08fjfgf
e"lddf g]kfnsf] e"Uff]n ;d]t ;dfj]z 5
@= l/sflkof ljj{tlgssf] l;4fGt Plate Tectonic Theorem

 s:n] k|ltkfbg u/]sf M x]]l/x]N;


 slxn] k|ltkfbg u/]sf M ;g\ !(^)
 of] l;4fGt s] df cfwfl/t 5 M tfkqmd a[l4df
 k[YjLsf] ue{df /x]sf clk|msg, cG6f{sl6s, o'/]l;og, cd]l/sg, OG8f] c:6«]lnog / Kofl;lkms Kn]6 x? cToflws
tfkqmd, e'sDk, Hjfnfd'vL n] ubf{ kUng÷xnrn x'gk'uL s'g} :ylno ;tx dfly p7\g], s'g} :ylno ;tx tn
v:sg] x'Fbf dxfb]zx?sf] :yfgfGt/0f ePsf] dflgG5 . o;} cfwf/df 6]ly; ;fu/ ;'s]sf] ljZjf; ul/G5 .
 x]l/x]N;sf cg';f/ Kn]6x? # k|sf/sf x'G5g\ M
!= lgdf{0f x'g ;Sg] Kn]6 Mb'O{j6f Kn]6x? ljkl/t lbzfdf k|jfx x'Fbf t/n kbfy{ Dofudf aflx/ lg:sg uO{ b'O[ Kn]6
aLrsf] vfnL :yfgdf gofF e"efusf] lgdf{0f x'bfF pTklQ x'g] Kn]6
@= Kf"0f{ Ifltu|:t Kn]6 M b'O{ Kn]6? 7Ss/ vfFbf lalu|Psf] gofF Kn]6
#= lgdf{0f x'g klg g;SGf] k"0f{ ?kdf Iflt klg gePsf] M Kn]6x?sf] clnslt dfq :yfgfGt/0f x'Fbf o:tf] Kn]6sf] lgdf{0f
x'G5 .

 Dfxfb]z
 k[YjLsf ljleGg låk tyf pkdxflåkx? Pscsf]{af6 cNu ePsf ljzfn e"dLnfO{ dxfb]z elgg5 . xfd|f] k[YjLdf &
dxfb]zx? /x]sf 5g\ .
 If]qkmnsf] cfwf/df 7'nf] b]lv ;fgf] qmdz M Plzof, clk|msf, pQ/ cd]l/sf, blIf0f cd]l/sf,cG6fs{l6sf,
o'/f]k,ci6«]lnof
 Plzof dxfb]z af/] hfgsf/L

 Kf[YjLsf] pQ/L tyf k"lj{ uf]nf4{df cjl:yt If]qkmn / hg;+Vof b'j} lx;fan] ;+;f/s} 7'nf] dxfb]z xf] Plzof
dxfb]z . o; dxfb]zdf k[Ys k[ys xfjfkfgL, xfjfkfgL cg';f/sf] hLjgz}nL, /xg;xg, rfnrng /x]sf] x'gfn]
ljifdtfsf] dxfb]z eg]/ ;d]t lrlgG5 . x/fe/f k|s[lt, cGo dxfb]zsf] eGbf :j:y lhjgz}nL /x]s]f x'gfn] k[YjLsf]
cfGtl/s tfk sd lg:sf;g ug]{ kl5Nnf] dxfb]z ePsf] x'gfn] ef}ule{s ?kdf kl5Nnf] dxfb]z elgG5 . al9
h+g;+Vof ePsf] sf/0f o;nfO{ house of men elgG5 .
 ltAatdf sl/a %))) ld prfO{df /x]sf] kfld/sf] k7f/ nfO{ ljZjsf] 5fgf]-Roof of the world eg]/ lrlgG5
 ljZjd} Hofbf kflg kg]{ :yfg ef/tsf] r]/fk'~hL / ljZjs} sd kfgL kg]{ :yfg uf]eL d?e'dL If]q o;} dxfb]zdf
kfOG5 . efiffx?sf] lrl8ofvfgf eg]/ ef/tnfO{ lrlgG5 .
 ljZjs} ;jf]{RRf lzv/ ;u/dfyf ;fy} *))) ld dflysf !$ lxdfn ;a} o;} dxfb]z leq /x]sf 5g\ .
 Plzofsf Hof]lt eg]/ lrlgg] ljZj zflGtsf cu|b't uf}tda'4sf] hGd klg olx dxfb]zdf ePsf] xf] .
 sl/a @#)) efiffx? o; dxfb]zsf] e"efudf aiff}{ klxn] b]lv af]lnb}F cfPsf 5g\ .
 ljZjs} ;a}eGbf 7'nf] /fi6« /l;of Plzof dxfb]zdf kb{5 .
 ljZjs} ;a}eGbf al9 hg;+Vof ef/t -!$@*=^ ldlnog _ df /x]sf 5g\ eg] bf];|f] al9 rLg -!$@%=& ldlnog _ df
/x]sf 5g\ .
 b]zsf] ;+Vof M $* b]z / # j6f territories-lgoGqLt k|zf;lgs If]q _ /x]sf 5g\
 e"efu M @(=(@Ü
 If]qkmn M $,$%,&(,))) j{u ls=ld
 cIff+z M !) l8u|L blIf0f b]vL &* l8u|L pQ/
 b]zfGt/ M @% l8u|L k"j{ b]vL !&) l8u|L k"j{
 e'kl/j]li7t /fi6« M !@ j6f -7'nf] sfhls:tfg , ;fgf] cd{]gLof _
 7'nf] tfn M Sof:kLog -O/fg _
 nfdf] gbL M ofGh] -^#))
^#)) ls ld _
 lxdGbL M l;of]rg -&^ ls ld _
l;dfgf M ;'q M k|o';'xL
 k"j{ M k|ZffGt dxf;fu/
 klZrd M o'/f]k dxfb]z
 pQ/ M ;'d]? dxf;fu/
 blIf0f MlxGb dxf;fu/
 3fF;] d}bfg M:6]K;
 cUnf] :yfgM ;u/dfyf
 xf]rf] :yfg Md[t ;fu/ #(# ld6/
 7'nf] k{jt dfnf M lxdfno kj{tdfnf -@$)) ls ld _
 7'nf] d?e"dL Mc/]ljog

 clk|msf dxfb]z af/] hfgsf/L


 k[YjLsf] dWo:tdf sfNklgs e'dWo/]vf n] laraf6 sf6]sf], cGo w/ftnLo ;txeGbf s]xL dfly p7]sf] -pRr
;d:ylnsf] dxfb]z _, sfnf] jf cWoFf/f] dxfb]z pkgfdn] ;'kl/lrt dxfb]z g} clk|msf dxfb]z xf] . e'dWo/]vf ;fy}
aqm /]vf, ss{6 /]vf x?n] klg laraf6 sf6]sf] sf/0f clk|msf dxfb]z k[YjLsf] l7s lardf /x]sf] s'/f yk k[i6L
x'G5 . e"dWo/]vLo If]qdf /x]s} sf/0f oxfF ;"o{sf] lbSkft z'Go l8u|L kg{ hfG5, uld{ Hofbf x'G5 .
 o; dxfb]zdf kfOg] pi0f ;bfaxf/ h+un nfO{ /]g kmf]/]:6 elgG5 .
 ljZjs} ;a}eGbf 7'nf] lx/fvfgL , s'xLg'/ o;} dxfb]zdf kb{5 .
 k|fo ;a} k|sf/sf lhjx?sf] cb\e't a;f]af; /x]sf] x'gfn] ljZjsf] lrl8ofvfgf eg]/ o; dxfb]znfO{ lrlgG5 .
hfltut ljleGgtfsf] clwSotf kfOg] x'gfn] ljljwtfsf] dxfb]z eg]/ lrlgG5 .
 ljZjs} 7'nf] d?e'ld ;xf/f d?e'dL !! b]zdf km}lnPsf] 5 .
 of] dxfb]z pQ/L w|'j b]vL blIfl0f w|'j ;Dd km}lnPsf] 5 .
 e'dWo /]vfsf] pRr ljGb' $^() ld6/ cUnf] /\x]sf] 5 .
 # j6f /fhwfgL x'g] b]z blIf0f clk|msf olx dxfb]zdf k5{ h;sf k|]6«f]Oof, So]k6fpg / Anf]Od kmf]g6Lg /x]sf 5g\ .
 ljZjsf] ;a}eGbf al9 P8\; k|efljt dxfb]z xf] clk|msf dxfb]z hxfFsf] #) k|ltzt hg;+Vof P8\; k|efljt 5g\ .
 b]zsf] ;+Vof M %*
 e"efu M @)=@Ü
 If]qkmn M #,)#,&),))) j{u ls=ld
 cIff+z M #& l8u|L pQ/ b]vL #% l8u|L bIfL0f
 b]zfGt/ M @) l8u|L klZrd b]vL %) l8u|L k"j{
 e'kl/j]li7t /fi6« M !^ j6f -7'nf] rf8 , ;fgf] O:jfltlgof_
 7'nf] tfn M leS6f]l/of-clk|msf _
 nfdf] gbL M gfOn -^^() ls ld _
 lxdGbL M lslndfGh/f]
l;dfgf M nfcf e's'
 k"j{ M nfn ;fu/
 klZrd M cfGb| dxf;fu/
 pQ/ Me'dWo dxf;fu/
 blIf0f Ms'd]? dxf;fu/
 3fF;] d}bfg M;fjfgf
 cUnf] :yfgM lslndfGh/f] -%*(% ls ld _
 xf]rf] :yfg Mn]s c;fn -!%^ ld _
 7'nf] k{jt dfnf M P6n;
 7'nf] d?e"dL M;fxf/f -blIf0f clk|msf _
 pQ/ cd]l/sf dxfb]z af/] hfgsf/L

 k[YjLsf] klZrld uf]nf4{df /x]sf] ljZjsf] cy{tGqsf b[li6n] zlQmzfln dxfb]z g} pQ/ cd]l/sf dxfb]z xf] .
cy{tGqsf] b[li6n] xfn ljZjs} g]t[Tj ul/Psf] b]z lrg ePtfklg pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf x/]s d'n'sx? n] ljZj
cy{tGqnfO{ bl/nf] sfFw xfn]sf 5g\ .
 ;g\ !$(@ sf] cf;kf;df lqm:6f]km/ sf]nDa; gfd u/]sf O6fnLog gful/s n] o; dxfb]zsf] kQf nufP/ gofF
;+;f/ pkgfd lbPsf lyP . elgG5 o; dxfb]zsf] gfdfs/0f ljk':sLsf] gfdaf6 ul/Psf] xf] .
 ljZjs} k'/fgf] /fli6«o lgs'~h ;g\ !*&@ lt/ cd]l/sfdf ag]sf] j]NNff] :6f]g /fli6«o lgs'~h xf] . ljZjs} 7'nf]
lrl8ofvfgf ;fgl8ofuf] xf] h:sf] :yfkgf ;g\ !(!^ df cd]l/sfdf ePsf] lyof] . sl/a !)) Ps8 If]qkmndf
km}lnPsf] of] lrl8ofvfgfdf sl/a ^%) al9 k|hfltsf lhjhGt'x?sf] xhf/f}Fsf] ;+Vofdf /x]sf 5g\ .
 ljZjsf] ;a}eGbf nfdf] ;fd'b«Ls lsgf/f ePsf] b]z tyf ljZjd} ;a}eGbf al9 tfn tn}of ePsf] b]z Sofg8f o;}
dxfb]zdf kb{5 . ljZjs} ;a}eGbf tfhf kflgsf] tfn eg]/ ;'k]l/o/ tfn nfO{ lrlgG5 .
 ljZjs} ;jf{lws 7'nf] Hjfnfd'vL o;} dxfb]zdf /x]sf] 5 .
 pQ/ cd]l/sfdf kfOg] lztf]i0f sf]0fwf/L h+unnfO{ af]/]n elgG5 .
 UfNkm l:6«d wf/ o;} dxfb]zsf] lsgf/ eP/ axG5 .
 k[YjLsf] s]Gb|af6 cUnf] ljGb' lrDaf]/fhf] -^@^# ld6/ _ OSj]8/df kb{5 .
 b]zsf] ;+Vof M $!
 e"efu M !^=%Ü
 If]qkmn M @,$&,)(,))) j{u ls=ld
 cIff+z M !) l8u|L pQ/ b]vL *) l8u|L pQ/
 b]zfGt/ M @) l8u|L klZrd b]vL !^) l8u|L klZrd
 e'kl/j]li7t /fi6« M 5}gg\
 7'nf] tfn M ;'k]l/o/ tfn -cd]l/sf _
 nfdf] gbL M ldl;l;lk -^@$) ls ld _
 lxdGbL M xjf{8
l;dfgf Mcfk| ;'kf
 k"j{ McfGb| dxf;fu/
 klZrd M k|zfGt dxf;fu/
 pQ/ M;'d]? dxf;fu/
 blIf0f Mkfgdf gx/
 3fF;] d}bfg Mk|]o/L
 cUnf] :yfgM 8]gfnL, d]lsGn] -^!(! ls ld _ cnf:sf
 xf]rf] :yfg M8]y EofnL -$@$ ld _
 7'nf] k{jt dfnf M ckflnrog , 8]gfnL
 7'nf] d?e"dL Mu|]6 j]l;g jf ;f]gf/f

 blIf0f cd]l/sf af/] hfgsf/L

 pQ/ cd]l/sf dxfb]zsf] blIfl0f v08 kfgfdf;Fu hf]l8P/ blIf0f tkm{ lg/Gt/ km}lnPsf] dxfb]z g} blIf0f cd]l/sf
dxfb]z xf] .
 ljZjs} ;a}eGbf nfdf] kj{tdfnf -l6«gL låk b]vL :6fgg låk;Dd km}lnPsf] _ Pl08h kj{tdfnf sf]nlDaofb]vL
lrln;Dd & b]znfO{ 5f]P/ &@)) ls=ld nDafO{df km}lnPsf] 5 .
 ljZjs} ;jf{lws :yfgdf /x]sf] l6l6sfsf tfn-#*!) ld _ prfOdf / cd]hg , kf/fgf, kf/fUj], cf]l/gf] h:tf k|d'v
gbLx? /x]sf] dxfb]z .
 af]lnleof /fi6«sf nfkfh / z'qm] u/L b'O{ /fhwfgL /x]sf 5g\ .
 oxfFsf] pi0f;baxf/ h+unnfO{ ;]Njf; elgG5 .
 b]zsf] ;+Vof M !$
 e"efu M !@Ü
 If]qkmn M !,&*,$),))) j{u ls=ld
 cIff+z M!@ l8u|L pQ/ b]vL %^ l8u|L bIfL0f
 b]zfGt/ M #% l8u|L klZrd b]vL *) l8u|L klZrd
 e'kl/j]li7t /fi6« M @ j6f -jf]lnleof / kf/fUj]_
 7'nf] tfn M df/fsfOaf -ch]{G6Lgf _
 nfdf] gbL M cd]hg -^@(^ ls ld _
 lxdGbL M k]l/6f] d]l/gf] -#) ls ld _
 l;dfgf M cfk| cfs'
 k"j{ McfGb| dxf;fu/
 klZrd M k|zfGt dxf;fu/
 pQ/ M cfGb« dxf;fu/
 blIf0f Ms'd]? dxf;fu/
 3fF;] d}bfg MkDkfh -ch]{G6Lgf _
 cUnf] :yfgM cfsfGsfu]fjf -^(^@ ld _
 xf]rf] :yfg Mk]lg;'nf efN8]h -$) ld _
 7'nf] k{jt dfnf M P08Lh -&@)) ls ld _
 7'nf] d?e"dL Mk]6f]uf]lgog

 cG6fs{l6sf dxfb]z af/] hfgsf/L

 lxFp / a/kmn] hldgsf] cjz]if dfq km]nf kfg{ klg sl7g x'g] ljZjsf] Psdfq lgh{g dxfb]z xf] cG6fs{l6sf
dxfb]z .
 o;nfO{ kl5NNff] dxfb]z, lslj / k]Gu'Og r/f dfq kfOg] x'gfn] lslj / k]Gu'Ogsf] dxfb]z , Xj]n df5fsf] dxfb]z,
lj1fgsf] dxfb]z, lxdrfb/sf] dxfb]z h:tf pkgfdx?n] lrlgG5 .
 oxfF /f]; / j]8]n gfdsf ;d'b|x? lardf k;]sf 5g\ .
 ;a}eGbf al9 vlgh kbfy{ ePsf] dxfb]z kgL cG6fs{l6sf dxfb]z xf] .
 blIf0f u+uf]6«L klg elgG5 .
 b]zsf] ;+Vof M 5}gg\ .
 e"efu M (Ü
 If]qkmn M !,$),)),))) j{u ls=ld
 cIff+z M^^ l8u|L #) ldg]6 blIf0f b]vL () l8u|L bIfL0f
 b]zfGt/ M #% l8u|L klZrd b]vL *) l8u|L k"j{
 e'kl/j]li7t /fi6« M
 7'nf] tfn M ef]:tf]s
 nfdf] gbL M Nofda{6 -$)) ls ld _
 lxdGbL M NofDa{6 - ljZjs} 7'nf] / nfdf] lxdgbL _
 l;dfgf M rf/}lt/ s'd]? dxf;fu/
 cUnf] :yfgM k|mL6hf]g gfG;]g -lxdlzv/ _ leG;]g Dofl;km -r6\6fg _ $*(@ ld
 xf]rf] :yfg M aG6n];a UNof;Lo/-%& ld _
 7'nf] k{jt dfnf M PN;jy{ -#%)) ls ld _
 7'nf] d?e"dL MPG6f{s6Ls

 o'/f]k dxfb]zaf/] hfgsf/L

 ljZjd} ;'vL lhjg ePsf] dxfb]z eg]/ o'/f]k dxfb]z ;'kl/lrt 5 . of] dxfb]zdf d?e'ld /x]sf] 5}g ct d?e'ld
gePsf] dxfb]z eg]/ lrlgG5 . k|folåkx?sf] klg k|folåk eg]/ lrlgG5, ljZjsf] 7'nf] /fli6«o lgs'~h gy{ O:6
lu|gNof08 o;} dxfb]zdf /x]sf] 5 .
 klZrd tkm{ 9Ns]sf] x'gfn] klZrdL uf]nf4{sf] dxfb]z elgg5 .
 ljZjs} 7'nf] tfn elgg] Sof;lkog tfn o;} dxfb]zdf /x]sf] 5 h'g ?; / O/gfsf] lardf kb{5 .
 b]zsf] ;+Vof M $*
 e"efu M &Ü
 If]qkmn M !,)!,*),))) j{u ls=ld
 cIff+z M#^ l8u|L pQ/ b]vL &! l8u|L pQ/
 b]zfGt/ M @) l8u|L klZrd b]vL ^% l8u|L klZrd
 e'kl/j]li7t /fi6« M !* - 7'nf] M a]nf?;, ;fgf] MEofl6sg l;6L _
 7'nf] tfn M nf8f]uf -?; _
 nfdf] gbL M ef]Nuf -#^(@ ls ld _
 lxdGbL M e6gfhf]s'n
 l;dfgf M Pcf ;'e'
 k"j{ M Pl;of dxfb]z
 klZrd M cfGb« dxf;fu/
 pQ/ M;'d]? dxf;fu/
 blIf0f M e"dWo] dxf;fu/
 3fF;] d}bfg M:6]K;
 cUnf] :yfgM PNa|'h -%^# ld _ /l;of
 xf]rf] :yfg M Sof:kLog ;fu/sf] t6 -@!! ld _
 7'nf] k{jt dfnf M cfNk; -!@)) ls ld _
 7'nf] d?e"dL M 5}gg\

 ci6«]lnof dxfb]z af/] hfgsf/L


 s+uf?sf] dxfb]z, ljlrqtfsf] dxfb]z, Ps b]z Ps dxfb]z, kftn s'jfsf] dxfb]z h:tf pkgfdn] ;';f]let dxfb]z
ci6«]lnof dxfb]z xf] .
 xfn Hjfnfd'vL lalxg dxfb]z elgg] .
 b]zsf] ;+Vof M @#
 e"efu M %=#Ü
 If]qkmn M *^,))))) j{u ls=ld
 cIff+z M!) l8u|L blIf0f b]vL $) l8u|L bIfL0f
 b]zfGt/ M !!$ l8u|L k"j{ b]vL !%# l8u|L k"j{
 e'kl/j]li7t /fi6« M 5}gg\
 7'nf] tfn M cfO/f
 nfdf] gbL M d/]8fln{ª -#&)) ls ld _
 lxdGbL M x8{ cfONof08
 l;dfgf M k|lx lxs'
 k"j{ Mk|zfGt dxf;fu/
 klZrd M lxGb dxf;fu/
 pQ/ M lxGb dxf;fu/
 blIf0f M s'd]? dxf;fu/
 3fF;] d}bfg M 8fpG;
 cUnf] :yfgM sf;{6]G:h lk/fld8 ÷ sf]:sLo':sf] -@$$# ld _
 xf]rf] :yfg M cfO/f tfnsf] t6 -!^ ld _
 7'nf] k{jt dfnf M u|]6 l8efOl8ª /]Gh -#&)) ls ld _
 7'nf] d?e"dL Mxfp? xf]P

 & dxfb]z af/] ;+lIfKtdf ljljw hfgsf/L


dxfb]z ljz]iftf
Pl;of  laifdtf sf] dxfb]z
 a9L hg;+Vof / If]qkmn ePsf] dxfb]z- home of men )
 kfld/sf] k7f/ ePsf] dxfb]z -%))) ld prfO df /x]sf] _
 r]/fk'~hL / yf/ jf uf]jL d?e'dL ePsf] dxfb]z
 ;u/dfyf ePsf] dxfb]z
clk|msf  cFWof/f] dxfb]z, e'dWo,s{s6,aqm /]vfn] laraf6 sf6]sf] dxfb]z
 pRr ;d:ynLsf] dxfb]z
 ;fxf/f d?e'dL ePsf] dxfb]z- ljZjs} 7'nf] _
 cNa{6 tfn / dbfuf:s/ 6fk' ePsf] dxfb]z
 /]g kmf]/]:6 M pi0f ;bfafxf/ dxfb]z
 ;+;f/sf] lrl8ofvfgf eg]/ lrlgg]
 lsDa/vfg ePsf] dxfb]z
 af]/f]gf cfbLjf;L ePsf] dxfb]z
 # j6f /fhwfgL ePsf] b]z-blIf0f clk|msf_ ePsf] dxfb]z
 hftLut / efiffut ljljwtf /x]sf] dxfb]z
 dfgj lgld{t ljzfn ;+/rgf M v'k'sf] lk/fld8
 a9L P8\; k|efljt dxfb]z-#)Ü_
pQ/ cd]l/sf  klZrld uf]nf{w sf] dxfb]z
 df}gfnf]jf Hjfnfd'vL ePsf] dxfb]z
 yellow stone /fi6«Lo lgs'Gh ePsf] dxfb]z
 sandiago lrl8ofvfgf ePsf] dxfb]z
 ;'k]l/o/ tfn ePsf] dxfb]z M tfhf / ;kmf kfgL
 af]/f]n kmf]/]:6 M lztf]if0f sf]0fwf/L jg
 nfdf] ;fd'b«Ls lsgf/f ePsf] b]z -Sofgf8f _ ePsf] dxfb]z
 k[YjLsf] s]Gb«af6 cUnf] ljGb' lrDaf]/fhf] -^@^# ld _ OSj]8/ df k5{
blIf0f cd]l/sf  ljZjs} cUnf] :yfg df /x]sf] /fhwfgL af]nLeLofsf] nfkfh xf] h'g #^$) ld6/ prfO df /x]sf] 5
 Pl08h k{jtdfnf ePsf] dxfb]z-l6«lg b]vL :6fgg lbk ;Dd _
 ;}njf; km]f/]:6 M pi0f zbfafxf/ h+un
cG6fs{l6sf  kl5Nnf] dxfb]z
 a9L vgLh kbf{y ePsf] dxfb]z
 blIf0f u+uf]6«L eg]/ lrlgg] dxfb]z
 lslj / k]Gu'Og r/fsf] dxfb]z
 /f]; / af]8]n ;d'b| /x]sf] dxfb]z
 e'jgl;+x ljZjsd{f, ;g !(*^ df of] dxfb]zdf k'Ug] klxnf] g]kfnL ag]sf lyP
o'/f]k  d?e'dL gePsf] dxfb]z
 ;fGtf]l/lg / dfOqmf]g; 6fk' ePsf] dxfb]z
 ljZjsf] 7'nf] lxdu'kmf O;/L ;]g]a]N6 s]e ePsf] dxfb]z
 k|fo4lk x?sf] klg k|fo4Lk elgg]
 ljZjsf] /fli6«o lgs'~h 8]gdfs{sf] north east greenland xf] h:sf] :yfkgf ;g\ !(&$ d] @! df ePsf] lyof]
eg] xfn If]qkmn ( nfv &@ xhf/ ju{ ls=ld /x]sf] 5 ,
 o'/f]k sf] hf8f] x'g] :yfg /l;of xf] eg] udL{ x'g] :yfg :k]G; xf]
 garden of urbid eg]/ lrlgg] b]z M u|L;, O6fnL, :k]g, k|mfG;
 o'/f]k sf] v]nd}bfg M l:j6h/Nof08
 bread basket of europe : o'qm]g
 buffer zone of europe : belgium
 o'/f]ksf] Jofkfl/s gbL M /fOg
 :s]G8Log 6fk' ePsf] dxfb]z
 ?;df lxFp n] 3]l/Psf] ;d'b«nfO NofK6]e elgG5
ci6«]lnof  s+uf?sf] dxfb]z, ;a}eGbf ;fgf] dxfb]z
 ljlrqtfsf] dxfb]z, /]GhLNof08 3fF;] d}bfg ePsf] dxfb]z
 Ps b]z Ps dxfb]z, kftn s'jfsf] dxfb]z
 6fk' tyf Kn]l6K;sf] dxfb]z,Hjfnfd'vL lalxg dxfb]z egLg]

 e"dWo /]vfnfO g5'g] dxfb]zx? M


pQ/ cd]l/sf o'/f]k cG6fs{l6sf ci6«]lnof

 ;d'b« ;txaf6 tn /x]sf b]zsf /fhwfgLx? M


b]z /fhwfgL
g]b/Nof08 cfD;{8d{
ch/a}hfg afs'

 ljljw hfgsf/L M
blIf0fsf] b]z Go'hLNof08-/fhwfgL M a]lnª6g _
pQ/sf] b]z cfO;Nof08 - /fhwfgL M /]Shfles _
blIf0fsf] zx/ lrlnsf] k'G6f ;l/gf;
pQ/sf] zx/ Gfj]{sf] gfON;g

 dxf;fu/ ;DaGwL hfgsf/L

 k[YjLsf] s'n If]qkmn M %! s/f]8 ju{ ls=ld

kfgL hldg

#^ s/f]8 () nfv ju{ ls=ld !$ s/f]8 !)nfv ju{ ls=ld


 k[YjLsf] s'n kfgL sf] efudWo] dxf;fu/n] **=( k|ltzt / afFsL !!=! k|ltzt gbLgfnf tfntn}of n] 9fs]sf 5g
 ljZjdf d}bfgL efu $! k|ltzt /x]sf] 5
 k[YjLsf] ;txdf kfgL @@ s/f]8 3gldn /x]sf] 5 h;df s'n e'efusf] &! k|ltzt x'Gf cfFp5
 pQ/L uf]nf{w df hn ;tx / :yn ;tx s/La a/fa/ /x]sf] 5 eg] blIf0f uf]nf4{ df :yn ;tx sf] t'ngf df !% u'0ff a9L hn ;tx
/x]sf] 5
 dxflblko /fOh (continental apron)Ödxf4Lk / dxf;fu/Lo d}bfg larsf] efu
 guyot = ;fd'b«Ls pRr ;d:ynL
 cNk|m]8 afh]g/ Öwriter of "The origin of continet and ocean
 water column = lsgf/ eGbf d'gL kfgLsf] If]q
 estuary=gbL ;d'b«df ldNg] :yfg
 oceanography=dxf;fu/ ;DaGwL cWog ug]{ zf:q
 fathometer =dxf;fu/sf] uxl/fxL gfKg] oGq
 fathom= fathometer sf] PsfO - ! kmfyf]d a/fa/ ^ kmL6 _
 lxK;f]u|fkmLs se{ Ödxf;fu/ sf] ulx/fxL k|b{zg ug]{ /]vf

If]qkmnsf] cfwf/df 7'nf] b]vL ;fgf] dxf;fu/ M;'q M k|cf lx s';'d]


Dfxf;fu/ If]qkmn -j{u ls=ld_ ;'q
k|zfGt !^ s/f]8 %& nfv -^–! Ö% , ^+!Ö & _

cfGb« *s/f]8 @$ nfv -**#Ö@$ _

lxGb & s/f]8 #% nfv -&*%Ö#%_

s'd]? @ s/f]8 $$ nfv @*@Ö$,@*@Ö$

;'d]? ! s/f]8 %! nfv


 dxf;fu/ af/] yk ljj/0f M
Dfxf;fu/ cf}ift uxL/fxL Uflx/f] efu kfgL
k|zfGt $#)) ld6/ Dfl/ofgf 6«]Gr %$=%Ü
!)(($ ld6/
cfGb« #&)) ld6/ k'6f]l/sf] l4k @#Ü
(!#* ld6/
lxGb #()) ld6/ Hfef 6«]Gr @)=%Ü
&$%) ld6/
s'd]? @$)) ld6/ kTtf gnfu]sf] &Ü
;'d]? !##) ld6/ Df]nl4k $Ü
%^)* ld6/
 s'g dxf;fu/ sf] cfsf/ s:tf] M
Dfxf;fu/ cfsf/
k|zfGt lqe'h cfsf/
cfGb« S cfsf/
lxGb cw{j[Qsf/
s'd]? lb3{j[Qsf/
;'d]? lb3{j[Qsf/
 k|zfGt dxf;fu/ M
 :k]lgsf gful/s ef:sf] l8=afNjf]n] kQf nufPsf
 kml8{g]G6 d]ugn M zfGt / ;f}Do dxf;fu/ gfd lbPsf
 ljZjsf] 7'nf] / ulx/f]-dl/ofgf 6«]Gr,lkmlnlkg;_ dxf;fu/
 k[YjLsf] w/ftnsf] v'lDrg] / km}lng] qmddf of] dxf;fu/ k|To]s jif{ ! OGrsf b/n] v'DrLb} uPsf]
 g'lgnf] dxf;fu/sf] gfdn] laVoft /x]sf],sl/a @) xhf/ 6fk'x? /x]sf] dxfb]z
 of] dxfb]zdf kg]{ s]lx 6fk'x? M
;d'x 6fk'x?
d]n]lgl;of ;d'x Fiji, solomons, New hebrides
dfOqmf]g]l;of Marshals, carolines, gilibert, ellicel
kf]lng]l;of ;d'x Line island, cook society, taumotu
O08f]g]l;of ;d'x Sumatra, java, barno
 cross road of pacific : fiji
 blIfl0f If]qdf cfpg] cflwF M ljlnljln
 pQ/–klZrd If]qdf cfpg] cflwF M 6fOkm'g -;fOSnf]g _
 ;'d]? dxf;fu/ eGbf of] dxf;fu/ ;f9] !! u'0ff 7"nf] /x]sf] 5
 o; dxf;fu/df ldl;g] k|d'v gbLx? M cd'/,ofGh], Snf]/f8, ld;f}/L, o'sfg
 cfsf/ M lqe'h cfsf/sf] dxf;fu/
 cfGb« dxf;fu/
;DemLg] ;'q M pQ/–blIf0f w|'jsf] gS;f ! OGr v'Drg] / km}ng] qmddf ;'d]? / s'd]? dxf;fu/ n] P6n; kj{tnfO 5'G5 . of]
dxf;fu/n] cUnf] 5fn xfg]sf] b]v]/ !(!@ df]8nsf] 6fO6fgLs 8'jfg eof] .
 pQ/L w|'j b]vL blIfl0f w|'a;Dd km}lnPsf] dxf;fu/
 gfdfs/0f M u|Ls ;+:s[tLaf6 M gS;fsf] ;d'b«
 k[YjLsf] w/ftn km}ng] / v'Drg] qmddf of] dxf;fu/ k|to]s aif{ ! OGrsf b/n] km}nb}F uPsf] 5
 of] dxf;fu/nfO pQ/df ;'d]? dxf;fu/ n] 3]/]sf] 5 eg] blIf0fdf s'd]? dxf;fu/ n] 3]/]sf] 5
 k|flrg u|Ls af;Lx?n] clk|msf df kg]{ P6n; kj{tnfO k[YjLsf] cGtLd ljGb' dfg]sf] / of] dxf;fu/ klg ToFxL ;Dd
k'u]sf] x'gfn] o:nfO P6nfG6Ls dxf;fu/ elgPsf] xf]
 cUnf] 5fn xfGg] dxf;fu/ eg]/ klg of] dxf;fu/ k|l;4 /x]sf] 5
 ;g !(!@ clk|n !$ df ljZjs} 7'nf] kflghxfh 6fO6flgs 8'jfg ePsf] lyof]
 6fk'x? Mgreat britian, new foundland, etc
 +lxGb dxf;fu/
of] dxf;fu/ ;DaGwL egfO M g]kfnaf6 glhs df /x]sf] dxf;fu/,dg;'gL dxf;fu/,t]n kfOg] dxf;fu/, tftf] dxf;fu/,
/Tgfs/ dxf;fu/, b]zsf] gfdaf6 gfd /fvLPsf] dxf;fu/ d8fuf:s/ låk ePsf] dxf;fu/, cG6fs{l6s If]q ;dfj]z gePsf]
dxf;fu/
 o; dxf;fu/df ldl;g] k|d'v glbx? M l;Gw', l6lu|;, u+uf, o'k|m]6;, a|Xdk'q, O/fjtL cfbL kb{5g
 hfef 6«]Gr, O08f]g]l;of b]zsf] l;df glhs /x]sf] 5
 b]zsf] gfdaf6 /flvPsf] Psdfq dxf;fu/ xf], lxGb dxf;f/
 df8fuf:s/, hf] ljZjsf] rf}Fyf] ;a}eGbf 7'nf] låk xf] , of] o;} lxGb dxf;fu/df l:yt /x]sf] 5 . sf]df]/f];, l;r]N;,
dflNbE;, df}l/;;, l>n+sf / O08f]g]l;ofsf] låk ;d'x h;n] o; dxf;fu/sf] k"lj{ l;dfsf] lgwf{/0f ub{5g . of] o;}
dxf;fu/sf] If]q leq kb{5g .
 lxGb dxf;fu/ ;+;f/sf] t];|f] 7'nf] dxf;fu/ xf], pQ/df of] ef/tLo pkdxflåkb]vL klZrddf k"j{ clk|msf, k"j{df lxGblrg,
;'Gbf låk ;d'x / ci6«]lnof tyf blIf0f cfs{l6s dxf;fu/n] 3]/]sf] 5 .
 s'd]? dxf;fu/
– blIf0f w|'ljo dxf;fu/ eg]/ lrlgg]
– k|zfGt / cfGb| dxf;fu/ ;Fy hf]l8Psf]
– ljZjsf] bf];|f] ;fgf] tyf bf];|f] sd ulx/f] dxf;fu/
– cToflws lr;f]sf] sf/0f of] dxf;fu/sf] ulx/f] efu kTtf nfu]sf] 5}g
 ;'d]? dxf;fu/
– pQ/ w|'ljo dxf;fu/,;a}eGbf ;fgf] / sd ulx/f] dxf;fu/, b]ljb]jtfsf] k|ltssf] ?kdf lrlgg] dxf;fu/
– w|'jsf] glhs ePsf] sf/0f o;sf] kfgL cToGt lr;f] x'g]u/]sf] To;}n] o:nfO lr;f] kflgsf] dxf;fu/ elgG5
– b'n{e lhjhGt'sf] cWog ug{ clt pkof]uL dxf;fu/
– cfGb| dxf;fu/ ;Fu hf]l8psf] dxf;fu/ xf] , ;'d]? dxf;fu/
 ;d'b| ;DaGwL yk hfgsf/Lx? M
☞;"o{sf] ls/0f ;d'b|sf] @)) ld6/ -^%^ lkm6 _ ulx/fO{ ;Dd k'Ug ;S5
☞;d'b|sf] kflgdf cf}ift #=% k|ltzt g'lgnf]kg x'G5 - ljleGg nj0fsf sf/0f g'lgnf] x'g] _, ;a}7fFpdf ;dfg g'lgnf]kg
x'Gg
☞;d'b|hn dfly p7\g' Mhightide, ;d'b|hn xf]rf]lt/ hfg' Mlow tide - k|To]s lbg b'Ok6s of] lqmof x'g] ub{5
☞;"o{ / rGb|dfsf] cfsif{0f zlQmsf] sf/0f ;d'b| ;txdf ;d'b|sf] kflg lgoldt ?kn] dfly / p7\g] / tn emg]{ lqmofnfO
Hjf/fef6f elgG5
☞k[YjLsf] s]Gb|df ;"o{sf] cfs{if0f zlQm rGb|dfsf] t'ngfdf !^ u'0ff a9L /x]sf] 5
 ljZjdf /x]sf !) dxTjk"0f{ ;fu/x? af/] ljj/0fM
;fu/sf] gfd If]qkmn ju{ ls ld df cf}ift ulx/fO{ ljz]iftf
ld6/df
;fpy rfOgf l; #% nfv !@)) ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf]
Sof/]laog l; @& nfv %$ xhf/ @$)) ulx/f]
E'fdWo;fu/ @% nfv @# xhf/ !$*% clk|msf / o'/f]k 5'6\6fpg]
a]l/ª ;fu/ @@ nfv ^* xhf/ !*) !$)) Pl;of / pQ/ cd]l/sf 5'6\6fpg]
D]flS;sf] ;fu/ !% nfv $@ xhf/ (*% !%))
l; ckm cf]vf]T;s !% nfv @& xhf/ %&) *$) /l;of / hfkfg df
Kf"lj{ rfOgf ;fu/- !@ nfv $( xhf/ !%) !*)
O:6{g rfOgf l;_
X8;g j] !@ nfv #@ xhf/ #)) !@) sf]nDaLof / cd]l/sf hf]8g]
sd ulx/f]
hfkfgL ;fu/ !) nfv & xhf/ %)) !#&)
s[i0f ;fu/-Anfs_ $ nfv ^! xhf/ (*) !!)) Hflh{of -Anfs l;_

Dead sea/salt sea Oh/fon / hf]8{g lardf /x]sf]


White sea ?;df /x]sf]
Black sea lxGb / cfGb| dxf;fu/ lardf /x]sf]
Red sea clk|msf / Pl;of lardf /x]sf]
Yellow sea rLg / sf]l/of lardf /x]sf]
kl;{og uNkm ;fpbL c/a / O/fg lardf /x]sf]

 ljljw hn;GwL af/] hfgsf/L

hn;GwL Hff]8\g]÷5'66\ofpg] :yfg ljz]iftf


A]fl/ª hn;GwL a]l/ª / r'S;L hnnfO hf]8g\ ] cGt/fli6«o ltly /]vf ;Fu ;dfgfGt/ /x]sf]
cnf:sf / ?;nfO 5'66\ofpg]
8]la; lu|gNof08 / Sofg8f Rff}8f
a]l/ª Plzof / pQ/ cd]l/sf
xdf{h'g O/fg / b'aO{ km/f; vf8L / cf]dfg vf8L hf]8g]
Af; hn;GwL ci6«]lnof / t:dflgof lardf /x]sf]
Kffs{ ef/t / l>n+sf
o'sf6g So'jf / d]lS;sf]
dnSsf dn]l;of / O08f]g]l;of
lha|fN6/ E'fdWo;fu/ / cfGb| larsf]
o'/f]k / clk|msf
 w|'j–pole
 k[YjLdf b'O w|'jx? /x]sf 5g, pQ/L w|'j / bIfL0fL w|'j
 k[YjLsf] w|'ljo efu s]xL y]KrLPsf] 5 / ljrsf] efu w|'ljo efusf] t'ngfdf km's]s]f 5 .
 pQ/L w|'j M /f]j6{ k]o/L n] kQf nufPsf,^ dxLgf;Dd ;"o{sf] ls/0f b]Vg kfOGg, dWo /ftdf ;"o{ pbfpg'sf] ;fy} w|'ljo /ft
b]Vg ;lsG5 -:d/0f /xf]z dWo /ftdf ;"o{ pbfpg] b]z M gj]{ xf] _ ,xfn;Dd of] w|'j df s'g} kgL g]kfnL k'Ug ;s]sf 5}gg\ ,
 blIfl0f w|'j M /f]N8 PdG8;]g n] kQf nufPsf,cG6fs{l6sf klg elgg], of] w|'jdf k"Ug] k|yd g]kfnL /ljGb| a:g]t x'g
 t];|f] w|'j M ;u/dfyfnfO t];|f] w|'jsf] b]z elgG5 t/ jf:tjdf t];|f] w|'j eGgfn] b]xfoadf]lhdsf bz b]znfO lrlgG5 M
;'qaf6 M eflrg] kftf Dofp ca e'
– ef/t
– lrg
– g]kfn
– kfls:tfg
– tfhls:tfg
– Dofgdf/
– pHh]ls:tfg
– ckmuflg:tfg
– a+unfb]z
– e'6fg
 cfIff+;
 k[YjLsf] cWoogy{;Fu ;fdfGt/ x'g]u/L k"j–{ klZrd lbzfdf lvlrPsf sfNklgs /]vfnfO{ cIff+; /]vf elgG5 .
 ljleGg :yfgx?sf] cjl:ylt, b'/L tyf xfjfkfgL cflb jf/] cIff+;sf] ;xotfn] cWoog ul/G5 .
 cIff+; /]vfx? !÷! l8u|Lsf] km/sdf x'G5g\.logLx? pQ/L uf]nf4{df () j6f / blIf0fL uf]nf4{df () j6f hDdf !*)
j6f lvlrG5 .
 pQ/L uf]nf4{sf] cfIff+; /]vfnfO{ pQ/L cfIff+; / blIf0fL uf]nf4{ cIff+; /]vfnfO{ blIf0fL cIff+; elgG5 .
 cIff+; l8u|L, ldg]6 / ;]s]G8f]OsfO{df gfkLG5 .
 cIff+;df ^) - ;]08_ sf] ! -ldg]6_ x'G5 eg] ^) -ldg]6_ sf] ! -l8u|L_ x'G5
 cIff+; ) l8u|L b]lv () l8u|L ;Ddsf x'G5g\. e"dWo/]vf ) l8u|L sf] cfIff+; /]vf xf] .
 ;a}eGbf nfdf] cIff+; /]vf e"dWo/]vf xf] .
 @#½ - ;f9] t]O; l8u|L_ pQ/L cIff+; /]vfnfO{ ss{6 /]vf elgG5 eg] @#½ - ;f9] t]O; l8u|L_ blIf0fL cIff+; /]vfnfO{
ds/ /]vf elgG5 .
 $) l8u|L b]lv ^) l8u|L;Ddsf] blIf0fL cIff+; /]vfnfO{ uh{g]jfnf rfln;f elgG5 .
 ^^½ pQ/L cIff+; /]vfnfO{ ;'d]? j[t elgG5 eg] ^^½ blIf0fL cIff+; /]vfnfO{ s'd]? j[t elgG5 .
 cIff+; /]vfx? k"0f{ j[tsf/sf x'G5g\.
 ! l8u|L cIff+;sf] km/sdf ;/b/ !!! ls=dL km/s kb{5 .
 e"dWo/]vfdf ;"o{sf] k|sfz l;wf kb{5 . sd cIff+;If]q eGbf a9L cIff+; If]qdf ;"o{sf] k|sf; 58\s] kb}{hfG5 .
 To;}n] ) l8u|L sf] e"dWo/]vfdf ;a}eGbf a9L udL{ / To;sf] pQ/ tyf clIf0ftkm{ qmdz M udL{ sd x'Fb} w|'jLo If]qdf
cToGt 708f x'G5 .
 k[YjLnfO{ @ efudf ljefhg ug]{u/L k[yjLsf] dWoefuaf6 k"j{ – lbzfdf lvlrPsf sfNklgs /]vfnfO{ e'dWo/]vf elgG5 .

 b]zfGt/
 k[YjLsf] cWoogfy{ a]nfotsf] lu|glarnfO{ cfwf/dfgL pQ/L w|'jb]lv blIf0fL w|'j;Dd lvlrPsf sfNklgs /]vfnfO{
k|wfgdWofGX /]vf elgG5 .
 k|wfgfdWofGX /]vf ) l8u|L /]vf xf] .
 k|wfgfdWofGX /]vfnfO{ cfwf/dfgL To;sf] k"j{ / klZrd pQ/L w|'jb]lv b]lIf0fL w|'j;Dd lvlrPsf sfNklgs /]vfnfO{
b]zfGt/ /]vf elgG5 .
 k|wfgfdWofGX /]vfnfO{ cfwf/ dfGbf To;sf] k"j{sf] efunfO{ k"jL{ uf]nf4{ / klZrdsf] efunfO{ klZrdL uf]nf4{ elgG5 .
 b]zfGt/ /]vfnfO{ ;]s]08,ldg]6 / l8u|Ldf gflkG5 . ^)Æ -;]s]08_ sf] !Ú - ldg]6_ x'G5 eg] ^)Ú - ldg]6_ sf] ! l8u|L
x'g5 .
 b]zfGt/ /]vfsf] ;xof]un] :yfgLo ;do kQf nufpg ;lsg5 .
 ! l8u|L b]zfGt/sf] km/sdf $ ldg]6 ;do km/s kb{5 .
 !% l8u|L b]zfGt/ a/fa/ ! 306f ;do km/s kb{5 .
 dWofGx /]vf k"j{sf] ;do l56f] / klZrdsf] ;do l9nf] x'G5 .
 !*)) sf] b]zfGt/ /]vfnfO{ cGt/f{li6«o ltyL/]vf elgG5 .
 ;do
 b]zfGt/sf] cfwf/df lgwf{/0f ul/Psf] ;donfO{ :yfgLo ;do elgG5 .
 s'g} Ps b]zfGt/sf] :yfgLo ;donfO{ Pp6f b]ze/L dflgG5 eg] To;nfO{ k|dfl0fs ;do dflgG5 .
 a]nfotl:yt lu|gljrnfO{ ) l8u|L b]zfGt/ /]vf nfO cfwf/ dfgL ;g\!**$ df cGt/f{li6«o ldosf] lgw u\ l/Psf] 5 .
 lu|gljrsf] ldg6fOdeGbf g]kfnsf] ;do % 306f $% ldg]6 rnfv /x]sf] 5 .
 @)$@ ;fn a};fv ! jf6 nfu" x'g]u/L uf}/Lz+s/ lxdfnnfO{ sf6]/ uPsf] *^ l8u|L / !%Ú sf] k"jL{ b]zfGt/ /]vf cfwf/
dfgL g]kfnsf] k|dfl0fs ;do lgwf{/0f ul/Psf] 5 .
 g]kfnsf] k|dfl0fs ;do ef/tsf] eGbf !% ldg]6 l56f] eg] cd]l/sfsf] k|dfl0fs ;doeGbf !) 306f $% ldg]6 l56f]
 /x]sf] 5 .
 To;}u/L e'6fgsf] ;do g]kfnsf] k|Dffl0fs ;doeGbf !% ldg]6, hfkfgsf] # 306f !% ldg]6 l56f] /x]sf] 5 .
 g]kfnsf] k|dfl0fs ;do ckmuflg:tfgsf] eGbf ! 306f !% ldg]6, dflNbE;sf] eGbf $% ldg6, >Ln+ssf] eGbf 1%
 ldg]6 / kfls:tfgsf] eGbf $% ldg]6 rnfv /x]sf] 5 eg] a+unfb]zsf] eGbf !% ldg]6 l9nf] /x]sf] 5 .
 e"sDk
 k[YjLsf] w/ftn xlng' ÷ sfKg'nfO{ e"sDk elgG5 . of] 7f8f] / t];|f] u/L b'O{ lsl;dsf] x'G5 . cyjf k[yjLsf] w/ftn
tndfly jf bfofFjfofF xNn]/ sfDg] lqmofnfO{ e"sDk elgG5 .
 tndfly x'g] sDkgnfO{ 7f8f] e"sDk / bfofFafFof x'g] sDkgnfO{ t];|f] e"sDk elgG5 .
 e"sDk @ sf/0fn] hfg] ub{5 . tL x'g\Hjfnfd'lvsf] ljikmf]6 / e"rfnsf] xnrnjf6 e"sDk hfg] ub{5 .
 k[YjLleq /x]sf] r§fgx?sf] xnrnjf6 x'g] sdkgg nfO{ e"rfn elgG5 .
 k[YjLsf] ;txdf /x]sf] kfgL k[yjLleq k'u]sf] v08df leq/x]sf] tftf] DofUdfsf] sf/0f kfgL jfkdf kl/0ft x'G5 7"nf]
dfqfdf jfkm ag]kl5 To;n] cfkm\gf] cj:yf lng yfNb5 / otfptL xNng yfNb5 h;sf] sf/0f sDkg pTkgg x'g]
ub{5 . To;nfO{ xfdL e"sDk uPsf] eGb5f}F .
 e"sDk ljz]if u/L kj{t >]0fL j/k/ w]/} hfg] uPsf] ub{5 .
 g]kfn e"sDk sf] !! cf}F hf]lvdsf] If]q xf] . o;jf6 aRg r]tgfd"ns sfo{qmd /fVg'kb{5 . e"sDksf] lta|tf , pTklt
ePsf] :yfg, j]u, km}nfj6 cflb gfKg] oGqnfO{ l;:df]u|fkm elgG5 .
 g]kfndf lj=;= @)%% ;fnb]lv k|To]s jif{ df3 @ ut]nfO{ e"sdk ;'/Iff lbj;sf] ?kdf dgfpg yflnPsf] 5 .
 Hjfnfd'vL
 k[YjLsf] leqL efujf6 Dofudf - kun]sf] r§fg, UofF;, cfuf], c/fgL , w'jf_ k[yjLsf] sdhf]/ ;txnfO{ kmf]/L aflx/
lg:sg] k|lqmnfO{ Hjfnfd'vL elgG5 .
 DofUdf k[yjLsf] aflx/L ;txdf lg:s]kl5 o;nfO{ nfef elgG5 .
 DofUdf lg:s]sf] 7fpFnfO{ qm]6/ elgG5 DofUdf cfpg] af6f]nfO{ gnL
elgG5 .
 Hjfnfd'vL ;lqmo,d[t/, ;'ifKt u/L # k|sf/sf] x'G5 .
 lg/Gt/ ?kdf Dofudf aflx/ lgl:s/xg] Hjfnfd'vLnfO{ ;lqmo Hjfnfd'vL
elgG5 . klxn] ;lqmo /x]sf] t/ xfn k"0f{?kdf lgliso{ /x]sf]
Hjfnfd'vLnfO{ d[t Hjfnfd'vL elgG5 ;fy} a]nfa]nfdf ;lqmo x'g]
Hjfnfd'vLnfO{ ;'ikt Hjfnfd'vL elgG5 .
 ;'ifKt Hjfnfd'vL O6fnLsf] la;'leP; Hjfnfd'vL / sfsf6f]jf Hjfnfd'vL x'g\.
 ljZjdf ;a}eGbf 7"nf] Hjfnfd'vL kxf8 df}gfnf]jf - cd]l/sf _ xf] .
 gbL
 wf/tndf aUg] kfgLsf] lgoldt k|jfxnfO{ gbL elgG5 . gbL pTklt x'g] 7fpFnfO{ d'xfg / cGTo x'g] 7fpFnfO{ d'v elgG5
. d'Vo gbL;Fu ldNg] gbLnfO{ ;xfos gbL elgG5 eg] 7"nf] gbLjf6 5'l6P/ uPsf] gbLnfO{ zfvf gbL elgG5 .
 ljZjdf ;a}eGbf 7"nf] gbL cd]hg gbL xf] . of] blIf0fL cd]l/sf dxfb]zdf kb{5 . o;sf] nDafO{ ^,@(^ ls=dL /x]sf] 5 .
of] a|flhndf kb{5 .
 ljZjsf] ;a}eGbf nfdf] gbL gfOn gbL xf] . o;sf] nDafO{ ^,^() ls=ld= /x]sf] 5 . of] OlhK6df kb{5 .
 lxdgbL
 lxdIf]qdf lg/Gt/?kdf y'lk|g] lxpFsf] rfksf] sf/0f tNnf] lxpF lrKn]/ gbLsf] ?kdf axg] k|lqmofnfO{ lxdgbL elgG5 .
 lxdgbL d'Vot M # k|sf/sf] x'G5 . -s_ a]F;L lxdgbL -v_ dxfl4Lo lxdgbL / - u_ km]bL lxdgbL
 g]kfnsf ;a}eGbf nfdf] lxdgbL v'Da' xdgbL xf] . o;sf] nDafO{ #@ ls=dL /x]sf] 5 . ;a}eGbf 7"nf] lxdgbL M nfd6fª
lxdgbL xf] ..
 ;+;f/s} ;a}eGbf nfdf] lxdgbL NofDa6{ Un]l;o/ cG6fs{l6sf dxfb]zdf /x]sf] 5 . of] $)) ls=ld nf]df] /x]sf] 5 eg]
rf}8fO{ $) ls=ld /x]sf] 5 .
 km'ËL lxdgbL uf]/vfdf kb{5 eg] rfa's lxdgbL tfKn]hª' df kb{5
 tfn
 rf/}lt/jf6 hldg] 3]l/Psf] kfgLsf] e"efu nfO{ tfn elgG5 .
 ljZjdf ;a}eGbf 7"nf] tfn Sofl:kog tfn xf] . of] ?; / O/fgaLrdf kb{5 . o;sf] If]qkmn !,$#,@$$ ju{ ls=dL=
/x]sf] 5 .
 ljZjsf] ;a}eGbf ulx/f] a}sfn tfn xf] . of] ;fOa]l/ofdf kb{5 . o;sf] ulx/fO{ !,($) ld6/ /x]sf] 5 .
 ljZjsf] ;a}eGbf prfO{df /x]sf] tfn tlnrf] tfn xf] . of] $,(!( dL prfO{df cjl:yt /x]sf] 5 . of] g]kfnsf] dgfª
lhNnfd /x]sf] 5 .
 gf]6 M ljZjsf k|d'v tfntn}ofx? dfly dxfb]zsf] kl/rodf ;dfj]z ul/Psf] 5 .
 hnjfo'
 k[YjLsf] cwf]{i0f pRr rfk k]6Ljf6 e"dWo/]vLo Go"g rfk k]6Ltkm{ axg] jfo'nfO{ Joffkf/Ls jfo' elgG5 .
 @% l8u|L pQ/L cIff+;b]lv #% l8u|L pQ/L cIff+;;Dd tyf @% l8u|L blIf0fL cIff+;b]lv #% l8u|L cIff+;;Ddsf] =
cw]{fi0f pRr rfk k]6L elgG5 .
 e"dWo/]vfb]lv % l8u|L pQ/L cIff+;;Dd tyf e"dWo/]vfb]lv % l8u|L blIf0fL cIff+;;Ddsf] :ynfnfO{ e"dWo/]vLo Go'g
rfk k]6L elgG5 .
 Jofkfl/s jfo'sf] ult k|lt306f !^ b]lv @$ ls=dL ;Dd /xG5 .
 dg;'gL jfo' eGgfnb] Cy' tyf df};d cg';f/ lglZrt ;dfjwL leqdfq axg]{ cfjlws jfo' eGg] a'lemG5 .
 dg;'g zJb c/]jL efiffsf] df};dL zJbjf6 lnOPsf] xf] .

 d?e"dL
– kfgL gePsf] ;'Vvf hldgnfO{ d?e"ld elgG5 . of] ;fdfGotof M @ k|sf/sf x'G5 . Pp6f afn'jfo'Qm d?e"ld / csf]{
r§fgL d?e"ld .
– g]kfndf d':tfª lhNnfnfO{ d?e"ldsf] lhNnf eg]/ lrlgG5 .
– lxdfnL xfjfkgLnfO[{ lzt d?e"ld klg elg lrlgG5 .
– g]kfnsf] klZrdL efudf ef/tsf] yf/ d?e"ldaf6 cfPsf] tftf] xfjf n' rN5 .
– Pl;ofsf] ;a}eGbf 7"nf] d?e"ld rLgsf] uf]jL d?e"ld xf] .
– ljZjsf 7"nf] d?e"ld ;xf/f d?e"ld xf] . of] clk|msf dxfb]zdf kb{5
 ljZjsf k|d'v % 7'nf d?e"dL

– ;'q M SAAM sfnL]


– S-;fxf/f d?e"ld-clk|msf sf !! b]zdf km}lnPsf], *$ nfv ju{ ls=ld_
– A-ci6«]lnog d?e"ld -@& nfv ju{ ls=ld _
– A-c/]laog d?e"ld -Pl;ofsf * /fi6«df km}lnPsf], @# nfv ju{ ls=ld _
– M-d+uf]lnog jf uf]jL -sl/a !@ nfv ls=ld , d+uf]lnof / pQ/L rLg lar_
– sfnfxf/L d?e"dL - ( nfv ju{ ls=ld, jf]:jfgf klg elgg] _
 ljljw ;Ldf /]vf af/] hfgsf/L M
d]s df]xg nfOg M rLg / ef/t lar
8'/]08 nfOg M ef/t / ckmuflg:tfg lar
d[To' /]vf M cd]l/sf / lnlaof lar
/]8 SnLkm nfOg M ef/t / kfls:tfg alr
D]lhg6 nfOg M k|mfG; / hd{g lar
lxG8]]gju{ nfOg M hd{g / kf]Nof08 lar
!& Kof/]nn M pQ/ / blIf0f leotgfd lar
@) Kof/]nn M lnljof / ;'8fg lar
@$ Kof/]nn M ef/t / kfls:tfg lar
@% Kof/]nn M df}l/6flgof / dfnL lar
#! Kof/]nn M O/fg / O/fs lar
#* Kof/]nn M pQ/ / blIf0f sf]l/of lar
$( Kof/]nn M Sofg8f / ;+o'Qm /fHo cd]l/sf lar
Nffn ;fu/ M Plzof / clk|msf hf]8\g]
cfbd k'n M >Ln+sf / ef/tnfO{ hf]8g\ ]
8s] gx/ M blIf0f cd]l/sf / cG6f{sl6sf hf]8g\ ]
o'/fn M Plzof / o'/f]k hf]8\g] kj{tdfnf
ldt]/L M rLg / leotgfd hf]8g\ ] k'n
sh{g nfOg M kf]Nof08 / /l;of lar

 ljZjsf % 7'nf e'kl/j]li7t /fi6«


;'q M sfd rfgfdf
 sfhls:tfg
 d+uf]lnof
 rf8
 gfOh/
 dfln
 ljZjsf % ;fgf e'kl/j]li7t /fi6«
;'q M Eof;f lnP/ nSh]DAfu{ hfg]
 Eofl6sg l;l6
 ;fgdfl/gf]
 lnr]:6fOg
 P08f]/f
 nSh]Dau{
 hg;+Vofsf] cfwf/df % 7'nf e'kl/j]li7t /fi6«
;'q M EU ckm pg]
 Ethiopia
 Uganda
 ckmuflg:tfg
 pHh]ls:tfg
 g]kfn
 sxfFsf] jfo'nfO{ s] elgG5 <
! l;/]Ssf] ;xf/f d?e'lddf rNg]
@ l;o'd c/ljog If]qdf rNg]
# l;/]S6f] lxdfnog kj{lto If]qdf rNg]
$ ;fOSnf]g lxGb dxf;fu/ j/k/
% ;fOSnf]g a+unfsf] vf8L j/k/
^ ljlnljln blIf0f klZrd ci6«]lnof
& 6fOkm'g klZrdL k|zfGt If]q
* kDk]/f\ ] blIf0f cd]l/sf
( 6f]gf8f]{ klZrd clk|msf t6Lo If]q
!) w|'ljo jfo' pQ/ / blIf0f w|'j
!! kmf]xg cfNk; kj{taf6 :jLh/Nof0 tkm{ axg]
!@ xl/sg jf 6«f]gf8f] pQ/ cd]l/sfsf] blIf0f k"j{df rNg]

 ljZjsf ljleGGf :yfgsf ef}uf]lns pkgfd


qm=;+ b]z ÷:yfg pkgfd
! hfkfg  k"j{sf] u|]6 la|6]g
 e'sDksf] b]z
 ;"o{ pbfPsf] b]z
 Al9 hg;+Vof ePsf] zx/ M 6f]lsof]
@ e'6fg  Rf6\ofªsf] b]z
# nfcf];  Xhf/f}F xflQsf] b]z
$ sf]l/of  Hff]lusf] /fHo
% laj|fn6f/  Ef'dWo/]vfsf] ;Ffrf]
^ a}Funf]/  Ef/tsf] au}Frf
& sf7df8f}F  dlGb/x?sf] zx/
* a]lNhod  o'/f]ksf] sf/vfgf
( u|]6 la|6]g  ;'of{:tsf] b]z
!) lkmgNof08  Xhf/f}F tfnsf] b]z
!! ci6«]lnof  ;'gf}nf] pgsf] b]z
!@ ef/t  k]k/ 6fOu/
!# clk|msf  cWofF/f] dxfb]z
!$ h]?;n]d  kljq e'ld
 cfF;'sf] 9f]sf
!% kfls:tfg  ;'gf}nf] pg pTkfbg x'g] b]]z
!^ clNho;{  rfFbLsf] zx/
!& a]nu|]8  ;]tf] ;x/
!* /f]d  Cd/ ;lxbx?sf] zx/
!( :s6Nof08  S]ssf] b]z
@) 6ls{  O'/f]ksf] la/fdL
@! rLg  ;+ljwfgdf g]tfsf] gfd pNNf]v ug]{ b]z
@@ ci6«]lnof  s+uf?sf] e'dL
 efUodfgLsf] e"ld
@# o'gfg  Oltxf;sf] alQ
@$ ckmuflg:tfg  Kfmnfdsf] e"ld
@% sf]nsQf  b/af/af] zx/
@^ df8fuf:s/ 6fk'  cf7f}F dxfb]z
@& l:jh/Nof08  o'/f]ksf] v]n d}bfg
 s'g} klg o'4df efu glnPsf] b]z
 /fli6«o ufg gePsf] b]z
@* yfONof08f  ;]tf] xfQLsf] b]z
@( OlhK6  gfOn glbsf] j/bfg
#) cd]l/sf  al9 dlxnf z}lgs - ;+Vof df_ ePsf] b]z
#! Oh/fon  al9 dlxnf ;}lgs - k|ltztdf _ ePsf] b]z
#@ s'j]t  6]lnkmf]g ubf{ k};f gnfUg] b]z
## ;fpbL c/a  lkmNd xn gePsf] b]z
#$ d]Sl;sf] l;l6  ljZjsf] k|b'lift zx/
#% ;fpbL c/a  ljjfxsf] nfuL C0f k|bfg ug]{ b]z

ljZjsf ;jf{lws cUNff % em/gfx?


qm=;+ em/gf prfO{ -ld6/_ s'g b]zdf
! PGh]n (&( eg]h'onf
@ 6'u]nf kmN; ($* blIf0f clk|msf
# ly| l;:6/; kmN; (!$ k]?
$ cf]n'lkgf ()) ;+o'Qm /fHo cd]l/sf
% o'lDanf kmN; *(^ k]?

ljZjsf] e"uf]n ;DaGwL k|ZgpQ/–;]6 !


1) e"uf]nsf lktf eg]/ s:nfO lrlgG5 <O/f]6]:ylgh
2) e"uf]n slt k|sf/sf x'G5g < # k|sf/sf
3) who is known as the father of 'GIS' ? Dr. roger
4) ci6«]lnof s'g vf]hstf{ n] slxn] kTtf nufPsf lyP < SofK6]g h]D;
s's,!&^*
5) O/f]6]:y]lghsf cg';f/ ef}lts e'uf]n slt k|sf/sf x'g] u5{g < !) k|sf/sf
6) e"uf]nsf] gofF vf]h slt cf}F ztfAbLdf ePsf] lyof] < !* cf}F ztfAbLaf6
7) jt{dfg dfgj e"uf]nsf] ljsfz slt cf}F ztfAbLaf6 ePsf] lyof] < !( cf}F
ztfAbLaf6
8) u|L;sf] ;Eotf af6 ux'Faflnsf] ljsfz ePh:t} l;Gw'F3f6Laf6 s] s'/f sf]
ljsfz ePsf] lyof] < kz'kfng
9) gf;fsf] lgDa; & gfdsf] pku|xn] a9L l;Pkml; UofF; pT;{hgsf sf/0f
cG6fs{l6sf sf] cfsfzdf Kjfn k/]sf] s'/f slxn] kTtf nufPsf] lyof] < ;g
!(*%,e"pku|x lgDa; sf] ;xfotf n]
10) dxfl4lko k|jfx l;2fGtn] slxn] af6 ljZjJoflk dfGotf kfPsf] lyof] <
!(@$ af6
11) dxflblko k|jfx l;2fGtsf] ef}ule{s k|df0fnfO s] elgG5 <
gigogisacofit
12) k|flrg sfndf 8]y EofnLsf] ulx/flO !(@ ld6/ /x]sf] lyof] eg] xfn slt
ld6/ /x]sf] 5 < $@$ ld6/
13) slt aif{ cuf8L g]kfnsf] pTklt ePsf] lyof] < !# s/f]8 aif{ klxnf-6]yL:f
;fu/ ;'s]/ _
14) x]l/x];sf cg';f/ Kn]6 slt k|sf/sf x'G5g < # k|sf/sf
15) laifdtfsf] dxfb]z eg]/ lrlgg] dxfb]zdf slt b]zx? /x]sf 5g < %! b]z
16) ljlrqtfsf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < ci6«]lnof
17) ljljwtf n] el/Psf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < ck|mLsf
18) kl5Nnf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < cG6f{s6Lsf
19) ef}u{eLs ?kdf k5LNnf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < Pl;of
20) ljZjs} nfdf] kj{tdfnf l6«lg b]vL :6fgg ;Dd km}lnPsf] P08Lh k{jtdfnf
nfO 5'g] b]zx?sf] ;+Vof slt /x]sf] 5 < & j6f
21) af]lnleof sf b'O /fhwfgLx? s'g s'g x'g / s'g dxfb]]zdf /x]sf 5g <
z'qm], nfkfh -blIf0f cd]l/sf _
22) ef}ule{s ?kdf kl5Nnf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < Pl;of
23) ;a}eGbf kl5NNff] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO{ lrlgG5 M cG6f{sl6sf
24) b]z tyf :yflo azf]af; gePsf] dxfb]zdf /x]sf] 7'nf] tfn s'g xf] <ef]:t]s
25) cFWof/f] dxb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < ck|mLsf
26) ljZjsf] 7'nf] lxFpu'kmf O;l/ ;]g]a]N6 s]e s'g dxfb]zdf /x]sf] 5 < o'/f]k
dxfb]zdf - ci6«Lof b]zdf _
27) e'sDksf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 <hfkfg
28) k"j{sf] u|]6 la|6]g eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < hfkfg
29) ;"{of:tsf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < u|]6 a|L6]g
30) k]k/ 6fOu/ eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < ef/t
31) hf]lusf] /fHo s'g xf] < sf]/Lof
32) e"dWo;fu/ sf] ;fFrf] s'g xf] < hLa|fn6f/
33) df]6/sf/sf] ;x/ s'g xf] < 8]6«fo6 - cd]/Lsf _
34) dGbL/sf] zx/ s'g xf] < sf7df8f}F
35) k[YjLsf] dfgjLo÷k|fs[lts e'dWo /]vf s''g xf] < xLdfno kj{tdfnf
36) ;"{o pbfPsf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < hfkfg
37) Pl;ofsf] lj/fdL d'n's s'g xf] < lkmlnlkG;
38) ;]tf] zx/ s'g xf] <a]nu|8
39) ;]tf] xfQLsf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 <yfONof08
40) xhf/f}F xfQLsf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < nfcf];
41) A+fufnsf] zf]s eg]/ s'g glbnfO lrlgG5 < bfdf]b/ gbL
42) Rf6\6ofª sf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < e'6fg
43) Rf6\6fgsf] zx/ eg]/ s'g zx/nfO lrlgG5 < Pj/l8g
44) Kfmfu' v]n]/ gofF aif{ dgfpg] b]z s'g xf] < Dofgdf/
45) xhf/f}F tfnsf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < lkmgNof08
46) ;'gf}nf] pgsf] al9 pTkfbg ug]{ b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < ci6«]lnof
47) ;'gf}nf] pgsf] b]z eg]/ s'g b]znfO{ lrlgG5 < a+unfb]z
48) df]/O 6fk'' s'g dxf;fu/ df /x]sf] 5 < k|zfGt dxf;fu/
49) d]s df]xg nfOg n] s'g b'O b]z larsf] l;dfgf lg{wf/0f u{5 < rLg / ef/t
50) #! Kof/]nn eg]/ s'g s'g b'O b]z larsf] l;dfgf nfO lrlgG5 < O/fg /
O/fs
51) Plzof / o'/f]k hf]8\g] kj{tdfnf s'g xf]< o'/fn
52) Plzof / clk|msf hf]8g\ ] ;fu/ s'g xf] < nfn ;fu/
53) rLg / eLoTgfdnfO hf]8g\ ] k'n s'g xf] < ldt]/L
54) ! ld6/df slt OGr x'G5 < #(=#& OGr
55) ! l8u|L df slt lsnf]ld6/ b/L x'G5 < !!! ls=ld
56) ! dfOndf slt lsnf]ld6/ x'G5 < !=^)( ls=ld
57) ! OGrdf slt ;]G6LdL6/ x'G5 < @=%$ ;]=ld
58) ! km'6 df slt OGr x'G5 < !@ OGr
59) ! lsnf]ld6/df slt dfOn x'G5 < )=^@!$ dfOn
60) Kfj{tdfnfn] ljZjsf] slt k|ltzt e'efu cf]u6]sf] 5 < !@ k|ltzt
61) ljZjdf ;jf{lws t:aL/ s}b ul/Psf] kxf8 s'g xf] < dfpG6 km'hL

62) ?;df lxFpn] 3]l/Psf] ;d'b«nfO s] elgG5 < Nofk6]e


63) ;a}eGbf al9 vlgh kbf{y ePsf] dxfb]zdf 3';]sf ;d'b«x? ======/=========x'g
< /f]d / af]8]n
64) ljZjsf] lrl8ofvfgf eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < clk|msf
65) kftn s'jfsf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5< ci6«]lnof
66) :klGk]mS; / o'sflnK6; s'g dxfb]zdf kfOg] la?jf x'g < ci6«]lnof
67) ljZjsf] ;a}eGbf a9L P8; k|efjLt b]zdf, P8; ;+qmldt hg;+Vof slt
/x]sf] 5 < #) k|ltzt - clk|msf _
68) /fhf v'km'sf] lk/fld8 s'g b]zdf /x]sf] 5 < OhLK6
69) ;fGtf]l/lg / dfOqmf]g; 6fk' s'g dxfb]zdf /x]sf 5g < o'/f]k
70) pQ/ klZrd k|zfGt dxf;fu/df cfpg] ;fd'lb«s cflwFfnO s] elgG5 <
6fOkm'g
71) clk|msf dxfb]zdf kfOg] pi0f ;bfafxf/ h+un nfO s] elgG5 < /]g kmf]/]:6
72) ljZjsf] 7'nf] d?e"ld ;fxf/f d?e'ld xf] eg] ljZjsf] k'/fgf] /fli6«o lgs'Gh
s'g xf]< yellow stone -canada
73) 7'nf] cfly{s Ifdtf af]s]sf] dxfb]z eg]/ s'g dxfb]znfO lrlgG5 < pQ/
cd]l/sf
74) cd]hg j]zLdf km}lnPsf] ljzfn pi0f;bfafx/ h+un, hxfF :k]lgz x?sf]
azf]af; /x]sf] 5 , pQm e"efu s'g xf] / s'g dxfb]zdf /x]sf 5g < ;]Njf;, blIf0f
cd]l/sf
75) k|zfGt dxf;fu/nfO zfGt / ;f}Do dxf;fu/ pkgfd lbg] JolQm sf] x'g <
kml8g]G8 d]Ugn
76) k|zfGt dxf;fu/ s:n] kTtf nufPsf x'g < ef:sf] l8 jNjf]
77) b'n{e lhjhGt'sf] cWog cg';Gwfg ug{ clt pkof]uL dflgPsf] dxf;fu/
s'g xf] <
;'d]? dxf;fu/
78) /Tgfsf/ dxf;fu/ eg]/ s'g dxf;fu/ nfO lrlgG5 < lxGb dxf;fu/
79) Kf|zfGt dxf;fu/sf] ulx/f] efunfO s] elgG5 < dl/ofgf 6«]Gr -!)(($
ld ulx/f]
80) cfGb| dxf;fu/ s:tf] cfsf/sf] /x]sf] 5 < s cfsf/sf]
81) ljZj ;d'b| lbjz slxn] dgfOG5 < h'g * - @))( af6 dgfpg ;'? _
82) dxf;fu/sf] ulx/flO dfkg ug]{ oGq s'g xf] < fathometer
83) ;fd'b|Ls pRr ;d:ynL nfO s] elgG5 < guyot
84) Dfxf;fu/ ;DaGwL cWog ug]{ zf:qnfO s] elgG5 < oceanography
85) blIf0fsf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < Go'lhNof08
86) blIf0fsf] zx/ eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < a]lnª\6fª
87) pTt/sf] b]z eg]/ s'g b]znfO lrlgG5 < cfO;Nof08
88) pTt/sf] zx/ eg]/ s'g zx/nfO lrlgG5 < /]ShfdLs
89) dg;'gL,t]n kfOg] ;fy} tftf] dxf;fu/ eg]/ s'g dxf;fu/nfO lrlgG5 <
xLGb dxf;fu/
90) blIf0f k|zfGt dxf;fu/df cfpg] ;fd'lb|s cfwLF nfO s] elgG5 < ljln ljln
elgG5 -willy willy
91) k[YjLsf] w/ftn km}ng] / v'Drg] qmddf k|lt aif{ ! OGrsf b/n] a9\b} uPsf]
dxf;fu/sf] ;a}eGbf 7'nf] 6fk' s'g xf] < cfGb| dxf;fu/
92) blIf0f w|'ljo dxf;fu/ eg]/ s'g dxf;fu/nfO lrlgG5 < cfGb| dxf;fu/

93) ;d'b| ;txeGbf klg tn /x]sf b]zsf /fhwfgLx? g]b/Nof08sf]=============/


cfh/a}hfgsf] ================x'g < cfd{:8d{, afs'
94) ljZjdf d}bflg e"efu slt k|lt;t /x]sf] 5 < $!Ü
95) pTt/L uf]nf4{df hn;tx / :yn;tx sl/a a/fa/ /x]sf] 5 eg] blIf0f
uf]nf4{df :yn ;txsf] t''ngfdf hn;tx slt al9 /x]sf] 5 < !% u'0ff a9L
96) dxf;fu/sf] kfgL dWo] slt k|lt;t kflg g'lgnf] /x]sf] 5 < (&Ü
97) lrg / sf]l/of lardf /x]sf] ;d'b|nfO s] elgG5 < yellow sea
98) ;fpbL c/a / O/fg lardf /x]sf] uNkm s'g xf] < k/l;og uNkm
99) lxGb / cfGb| dxf;fu/sf] lardf /x]sf] ;d'b| s'g xf] < Anfs ;L
100) cfwf /ftdf ;"o{ / w|'ljo /ft b]Vg ;lsg] :yfg ==========w|'j xf] < pQ/L
w|'j
101) ;"o{ / rGb|dfsf] cfs{if0fn] ;d'b|hn dfly p7\g'nfO s] elgG5 < high
tide
102) k[YjLsf] e'dWo]/]vf af6 () l8u|L df kg]{ PS;L; df /xg] / h:df k[YjL
cfkmgf] sIfdf 3'Db5 h:nfO ===============elgG5 < w|'j
103) k[YjLn] ;"o{nfO kl/qmdf ug]{ sfNklgs af6f]nfO s] elgG5 < sIf
104) pQ/L w|'j kTtf nufpg] JolQm sf] x'g < /f]a{6 k]o/L
105) dg;'g slt k|sf/sf x'G5g < @ k|sf/sf
106) bIfL0fL w|'a k'Ug] klxnf] g]kfnL sf] x'g < /ljGb| a:g]t
107) pTt/L w|'a k'Ug] klxnf] g]kfnL sf] x'g < xfn;Dd sf]xL g]kfnL k'Ug ;s]sf
5}gg
108) ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] e"kl/j]li7t d'n's s'g xf]< sfhls:tfg
109) ljZjsf] bf];|f] ;fgf] e"Kfl/j]li7t d'n's s'g xf] < ;fgdf/Lgf]
110) hg;+Vofdf kfFrf} 7'nf] e"kl/j]li7t d'n's s'g xf] < g]kfn
111) e"sDk ;DaGwL cWog u{g] zf:qnfO s] egLG5 < ;L:dfnf]hL
112) ljZjsf] ;a}eGbf 7'nf] efiff s'g xf] < lrlgof efiff
113) ljZjsf] ;a}eGbf a9L hg;+Vof ePsf] b]z s'g xf] < rLg
114) ljZjsf] ;a}eGbf sd hg;+Vof ePsf] b]z s'g xf] < Eof6Lsg l;l6
115) ljZjsf] ;a}eGbf al9 hg3gTj ePsf] b]z s'g xf] < df]gfsf]
116) ljZjsf] ;a}eGbf sd hg3gTj ePsf] b]z s'g xf] < ufjf]g

 cleif]s clwsf/L ©
!=# g]kfnsf] e"uf]n
 Avishek Adhikari - cleif]s clwsf/L

 e"uf]n zAb
 Nofl6g u|Ls efiffsf] Geographien eGGf] zAbaf6 ?kfGt/0f eO{ c+u|]hL efiffsf] Geography eGGf]
zAbsf] ljsf; ePsf] xf] . Geo sf] cy{ k[YjL x'G5 eg] Graphy sf] cy{ lj:n]if0f ug'{ eGg] x'G5 .
;du|df k[YjLsf] cWog, cg';Gwfg, JofVof, lj:n]if0f ug]{ ljifo g} e"Uf]n xf] .
Ef"uf]n zAbsf] k|of]u
 u|Ls gfu/Ls O/f6f]:y]lgh n] Geographien eGg] zAbsf] ;j{k|yd k|of]u u/L e"uf]n zAbsf]
hGdbftf ;fy} e"uf]nsf lktf sf ?kdf ;d]t klxrfg :yflkt u/] .
ljZj e"uf]ndf g]kfn
 cfheGbf sl/a #% s/f]8 aif{ klxnf k[YjLsf] ;a} :ylno efu Pp6} l9sf /x]sf] lyof] h;nfO{ k|flrg
sfndf e"uf]n ;DaGwL vf]h tyf cg';Gwfg ug]{ lj4fgx?n] k]lGhof gfdfs/0f u/]sf lyP eg] hlno
e"efunfO{ k]Gyfn; gfdfs/0f u/]sf lyP . cNk|m]8 j]ug/n] k|ltkfbg u/]sf] dxflålko k|jfx l;4fGt
cg';f/ k|flrg sf]Onf o'udf dxfb]znfO{ k]lGhof / dxf;fu/nfO{ k]Gyfn; eGg] u/]sf] kfOG5 .
;doqmddf ;"o{af6 pTkGg tfk, rGb|dfaf6 pTkGg ;fd'lb«s Hjf/fef6f, e'sDk, Hjfnfd'vL cflbsf]
sf/0f :ynLo e"efudf c;/ kg{ k'uL hldgsf b'O{ ljzfn l9sf kk[[YjLsf] pQ/L / blIf0fL b'O{ s'gfdf
ljeflht x'g k'U5g5g\ . pQ/tkm{ r'Fl8Psf] l9sfnfO{ n/]l;of -c+
c+uf/f Nof08 _ elgof] eg] blIf0f tkm{sf]
ljzfn l9sfnfO{ uf]08fjfgf elgG5 . h'/f;Ls sfndf uf]08fjfgfsf] e"efu ljefhg eO{ ef/tLo
k|Toflåk, ci6«]lnof, df8fuf:s/, cG6f{ssl6sf
l6sf h:tf e"efu sf] lgdf{0f eof] eg] uf]08fjfgfaf6 5'l6Psf]
e"ld pQ/ / blIf0f cd]l/sf klZrld e]udf aGof] eg] pQ/L e]udf ef/lto k|folåk sf] pbo eof] . o;}
uf]08fjfgf e"lddf g]kfnsf] e"Uff]n ;d]t ;dfj]z 5 .
g]kfnsf] e"uf]n

 k[YjLsf] pQ/
pQ/–k"k"lj uf]nf4{df @^
@^ l8u|L @@ ldg]6 pQ/L cIff+z b]lv #) l8u|L @& ldg]6 pQ/L cIff+z /
*) l8u|L $ ldg]6 k"jL{ b]zfGt/ b]lv ** l8u|L !@ ldg]6 k"jL{ b]zfGt/sf] lardf cjl:yt ;fgf] e"v08
g} g]kfn xf] .
 ljZjs} 7'nf] lxdfno kj{tdfnfsf] 5q5fofFdf ljZjsf cUnf cUnf–cUnf
cUnf lxd6fs'/f b]lv ljZjs}
ljZ xf]rf]
pkTosfnfO{ cfkmcfkm\gf]
gf] sfvdf ;dfxLt u/]sf] e"v08 g} g]kfn xf] .
 o'/]l;og / ltAAfltog Kn]6n] 3]l/Psf] , cfkm\
cfkmggff rf/} tkm{ hldgn] a]l/Psf] e"kl/j]li7t d'n'ssf] gfd g}
g]kfn xf] .
 ;fd'lb«s ;flgWotfsf] cefj, a+ufnsf] vf8Laf6 pTkgGg x'g] dG dGf;'gL jfo'sf] k|efj sf] sf/0f k|fs[lts
;Dkbfsf] ;3gtf /x]sf], nfvf}F kfl/l:ylts k|0ffnLnfO{ cf>o lbPsf] e'ld g} g]kfn xf] .
 lxdfnob]vL pTkGGf eP/ ef/tsf ljleGg ;fu/df uP/ ldl;g] vf]nfgfnf, tfntn}of x?n] 3lge't
ljZj hn;|f]tsf] b[li6n] bf];|f] wgL b]z g} g]kfn xf] .
 Plzof dxfb]zsf] blIfl0f e]udf cjl:yt /x]sf] x'gfn] g]kfnnfO{ blIf0f PlzofnL d'n'ssf] ;+1f ;d]t
k|bfg ul/G5.
 pQ/df rLg / afFsL ltg lbzftkm{ ef/tsf ljleGg k|fGtx? g]kfnL df6f];Fu k/:k/ eP/ ufFl;Psf 5g 5g\
.
a'Fbfut ?kdf g]kfnsf] cjl:ylt af/] hfgsf/L
– dxfb]z M Plzof dxfb]zdf kb{5 .
– cIff+z M @^ l8u|L @@ ldg]6 pQ/L cIff+z b]lv #) l8u|L @& ldg]6 pQ/L cIff+z sf] lardf kb{5 .
– b]zfGt/ M *) l8u|L $ ldg]6 k"jL{ b]zfGt/ b]lv ** l8u|L !@ ldg]6 k"jL{ b]zfGt/sf] lardf kb{5 .
– k"lj{ l;dfgf M g]kfnsf] k"j{tkm{ ef/tsf] klZrd a+ufn / l;lSsd /fHo kb{5 .
– klZrld l;dfgf M g]kfnsf] klZrd tkm{ ef/tsf] pQ/fv08f /fHo kb{5 .
– pQ/L l;dfgf M g]kfnsf] pQ/ tkm{ lrgsf] :jfzfl;t If]q ltAAft kb{5 .
– blIfl0f l;dfgf M g]kfnsf] blIf0f tkm{ ef/tsf] laxf/ / pQ/ k|b]z /fHo kb{5 .
– lgs6td l5d]sL d'n's M ef/t / rLg g]kfnsf] e"uf]n;Fu} ufFl;Psf 5g\ . g]kfnaf6 a+unfb]z @&
ls=ld / e'6fg #@ ls=ld 6f9f /x]sf 5g\ .
– prfOut ljljwtf M ;d'b| ;txaf6 wg'iffsf] d';x/gLof %( ld6/ b]lv ljZjs} ;jf]{RRf lzv/ ;u/dfyf
**$*=*^ ld6/ ;DDfsf] prfO{ut ljljwtf kfOG5 .
– ;fd\lb«s b'/Tj M blIf0fsf] lxGb dxf;fu/l:yt a+ufnsf] vf8Laf6 sl/a !!@& ls=ld -&)) dfO{n _ 6f9f
;d'b| /x]s]f 5 .
ljZjdfglrqdf g]kfn sf] 5jL
– ;jf]{RRf lzv/ ;u/dfyfsf] b]z
– Eff}uf]lns ljljwtfsf] b]z
– e'kl/j]li7t d'n's
– jL/ uf]/vfnL / of]4fsf] b]z
– ax'n ;+:s[ltsf] ;+ud
– ;+l3o nf]stflGqs u0ftGqfTds d'n's
– ljZj zfGtLsf cu|b't eujfg uf}tda'4sf]
hGde"ld n'lDalgsf] b]z
– cg'kd k|fs[lts ;f}Gbo{tfsf] ynf]
– hn;|f]tsf] ?kdf wgL b]z
– xfn;DDf clt sd ljsl;t /fi6«
g]kfnsf] e"efu
– s'n If]qkmn M !,$&,!*! ju{ ls=ld -%^,*@& ju{ dfO{n _
– nDafO{ M k"j–{ klZrd nDAffO{ **% ls=ld /x]sf] 5 . NEPAL
– rf}8fO{ M pQ/–blIf0f ;/b/ rf}8fO{ !(# ls=ld /x]sf] 5 .
land 92.94 %
clwstd rf}8fO{ @$! ls=ld / Go'gtd rf}8fO{ !$% ls=ld water 7.06 %
/x]sf] 5 .
– hldg M s"n e"efusf] (@=($ k|ltzt hldg n] cf]u6]sf] 5
– kfgL M s"Nf e"efusf] &=)^ k|ltzt kfgL n] cf]u6]sf] 5 .
l;df ;GwL
– ;g\ !*!^ dfr{ # sf lbg g]kfn / la|l6; ;/sf/sf] Oi6 Ol08of sDklg lardf g]kfn / ef/t larsf]
l;dfnfO{ j}wflgs agfpg] clek|fon] ;'uf}nL ;GwLdf x:tfIf/ ul/of] . g]kfn / cª\u|]h larsf] s'dfpsf]
o'4df g]kfn k/flht eO{ ;'uf}nL ;GwLaf6 g]kfnn] cfkm\gf] s'n If]qkmnsf] Ps ltxfO{ e"efu u'dfpg'
k/]sf] lyof] . lj=;+ !(!& cyf{t ;g\ !*^) gf]e]Da/ ! sf lbg g]kfnsf gofF d'n's eg]/ rLgLg] afFs],
alb{of, s}NffnL / s~rgk'/ ;g\ !*%& df ef/tLo ;}lgs ljb|f]x bafpg h+uaxfb'/ /f0ff n] g]kfnL
;}gLs la|l6;nfO{ ;xof]u u/]sf sf/0f g]kfnnfO{ lkm{tf lbPkZrft g]kfnsf] e"uf]n yk j}wflgs ag]sf]
xf] . ;'uf}nL ;GwLdf g]kfnsf] tkm{af6 uh/fh ld> / rGb| z]v/ pkfWofo n] x:tfIf/ u/] eg] ef/tsf]
tkm{af6 d]h/ a|f8zfx n] x:tfIf/ u/]sf lyP . o; ;GwL kZrft g]kfn / ef/tsf] l;dfgfdf @ j6f
:tDesf] lardf !) uh rf}8f hldg 5f8]/ l;df 5'6\6fOPsf] x'gfn] g]kfn / ef/tsf] lardf bzuhf
If]q /x]sf] 5 h;nfO{ No mans lines ;d]t elgG5 .
;'uf}nL s'n nDafO{ rf}8fO{ k"lj{ l;dfgf klZrld pQ/L l;dfgf blIfl0f l;dfgf
;GwL If]qkmn l;dfgf
cl3
g]kfnf]
e"uf]n
l6:6f @,^&,%&% !$!% l6i6f sfFu8f s'lQ, s]?ª uf]/vk'/
b]lv ju{ ls=ld ls=ld
sfFu8f
;DDf
l6i6f @,)$,(!& !@** l6i6f ;tnh s'lQ, s]?ª uf]/vk'/
b]lv ju{ ls=ld ls=ld
;tnh
;DDf
xfnsf] !,$&,!*! **% !(# cf]nfªr'ªuf]nf rfFbgL / Rofªnf nf]bfaf/L
g]kfn ju{ ls=ld ls=ld ls=ld - bf]wf/f e~hofª,
;/b/ _ gfDr], z]/f
a:tL

– ;g\ !(^! cS6f]a/ % df g]kfnaf6 tTsflng /fhf dx]Gb| / rLgsf tTsflng /fi6«klt lnp ;fprL lar
g]kfn / ltAAft larsf] l;dfgf lgwf{/0f ug]{ cf;o n] g]kfn / rLg lardf ;Ldf k|f]6f]sn ;GwLdf
x:tfIf/ u/L l;dfgf lgwf{/0f ul/Psf] lyof] .
t'ngfut ?kdf g]kfn
– l5d]sL d'n's ef/t eGbf @@ u'0ff ;fgf] /x]sf] 5 .
– l5d]sL d'n's rLg eGbf ^% u'0ff ;fgf] /x]sf] 5 .
– ljZjs} 7'nf] /fi6« /l;of eGbf !%& u'0ff ;fgf] /x]sf] 5 .
– ljZj If]qkmnsf] cfwf/df (# cf}F :Yffgdf /x]sf] 5 .
– ljZj hg;+Vofsf] cfwf/df $( cf}F :Yffgdf /x]sf] 5 .
– e"kl/j]li7t d'n'ssf] If]qkmnsf] cfwf/df @! cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– e"kl/j]li7t d'n'ssf] hg;+Vofsf] cfwf/df % cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3 k|j]z ug]{df &@ cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3 k|j]z ug]{ ;fs{ /fi6«df $ cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– ;fs{ /fi6«sf] If]qkmnsf] cfwf/df $ cf}F :Yfgdf /x]sf] 5 .
– ;fs{ /fi6«sf] hg;+Vofsf] cfwf/df % cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– ljZj v';L ;'rsf+s @)@# cg';f/ g]kfn &* cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– g]kfn ljZj Jofkf/ ;+u7gsf] ;b:otf lng] d'n'sx?df !$& cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– ljZj e|i6rf/ ;'rsf+s, @)@# df g]kfn !!) cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– :jtGq cy{tGq ljZjJofkL ;"rLdf g]kfn !)# cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– ljZj zflGt ;'rsf+sdf g]kfn &( cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
l;dfg
l;dfgf 5'6\6fpg] :yfg
– k"j{ M l;+xlnnf kj{t / d]rL gbL
– klZrd M dxfsfnL gbL -u8\8f 8f rf}sL _
– pQ/ M ef]6 lxdfn -Rofªnf
Rofªnf e~Hofª_
– blIf0f M bzuhf
g]kfnsf] l;dfgfsf $ ljGb'x?
– k"j{ M n]n]k, cf]nfªr'ªuf]nf -tfKn]
tfKn]h'ª _ ** l8u|L !@ ldg]6 k"lj{ b]zfGt/
– klZrd M rfbgL / bf]wff/f -s~rgk'
-s~rgk'/ _ *) l8u|L $ ldg]6 k"lj{ b]zfGt/
– pQ/ M Rofªnf e~Hofª, gfDr] e~Hofª, ;]/f a:tL --x'x'Dnf _ #) l8u|L @& ldg]6 pQ/L cIff+z
– blIf0f M nf]bfaf/L -emfkf
emfkf _ @^ l8u|L @@ ldg]6 pQ/L cIff+z
g]kfnsf] cGt/fli6«o l;dfgf M
ef/t ;Fu rLg ;Fu s'n cGt/fli6«o l;dfgf
!^() ls=ld !@#^ ls=ld @(@^ls=ld
-!)%)
!)%) dfOn_ -&^* dfOn_ -!*!*
!*!* dfOn_
 ef/t;Fu hf]l8Psf] l;dfgf M !^() ls=ld -!)%) dfO{n_
 rLg;Fu hf]l8Psf] l;dfgf M !@#^ ls=ld -&^* dfO{n_
 hDdf cGt/fli6«o l;dfgf M @(@^ ls=ld -!*!* dfO{n _
 ef/tnfO{ 5'g] k|b]zx? M !,@,#,$,%,&
!,@,#,$,% M ^ j6f
 rLgnfO{ 5'g] k|b]zx? M !,#,$,^,& M % j6f
 b'j}nfO{ 5'g] k|b]zx? M !,#,$,& M $ j6f
 ef/tnfO{ dfq 5'g] k|b]z M dw]z / n'lDalg k|b]z
 rLgnfO{ dfq 5'g] k|b]z M s0ff{nL k|b]z
 ef/tnfO{ 5'g] g]kfnsf lhNNffx? M @& lhNNff
 rLgnfO{ 5'g] g]kfnsf lhNNffx? M !% lhNnf
 ef/t / rLg b'j}nfO{ 5'g] M bfr'{nf / tfKn]h'ª
 ef/t / rLg b'j}nfO{ g5'g] M #& lhNNff
 g]kfnsf lgs6df /x]sf s]xL :yfg
 b]z M ef/t -) ls=ld_, rLg -)) ls=ld _, a+unfb]z -@&
@& ls=ld –g]g]kfn / a+unfb]zsf] e"ld @& ls=ld nfdf] lrs]G;
g]s gfds e"efun] hf]8]sf] 5 _, e'6fg -#@ ls=ld _
 vf8L M blIf0f lxGb dxf;fu/ l:yt a+ufnsf] vf8L g]kfnaf6 sl/a !!@& ls=ld -&)) &)) dfOn _ 6f9f /x]sf] 5 .
 ljdfg:yn M k6gf, laxf/
 aGb/ufx M sf]nsQf aGb/ufx -sl/a sl/a #))) ls=ld 6f9f _
 /fhwfgL M e'6fgsf] lyDk' sl/a $)) ls=ld 6f9f
k|df0fLs ;do M
– :jtGq /fi6«n] cfkm
cfkm\gf]
gf] d'n'ssf] ef}uf]lns cjl:ylt / cGt/fli6«o
;donfO{ cfwf/ dfg]/ lgwf{/0f u/]sf] ;do k|dfl0fs ;do xf] .
– a]nfotsf] lu|gljr - ) l8u|L _ k"j{ klZrd uPsf] sfNklgs b]zfGt/sf]
cfwf/df ;g !*** b]lv to ul/b} cfPsf] ;donfO{ k|dfl0fs ;do
elgG5 .
– b]zn] cfkmgf] b]zsf] dWo b]zfGt/df kg]{ ul/ ;do lgwf{/0f u/]sf] x'G5
– ;do / b]zfGt/larsf] ;DaGWf cg';f/ ! l8u|L b]zfGt/lardf $ ldg]6sf] km/s x'G5 .
– lu|gljrb]lv k"j{sf] ;do l56f] tyf klZrd sf] ;do l9nf] x'g] ub{5 .
– cGt/fli6«o hutdf k|dfl0fs ;do dfGotf lbOPsf] x'G5 .
g]kfnsf] k|dfl0fs ;do

– g]kfnsf] k|dfl0fs ;do bf]nvf lhNnfsf] /f]njflnª lxdz[ªvnf cGt{utsf] &,!#$ ld6/ prfOsf]
uf}l/z+s/ lxdfnnfO{ sf6]/ uPsf] *^ l8u|L !% ldg]6 k"lj{ b]zfGt/nfO{ cfwf/ dfg]/ lj ;+ @)$@
j}zfv ! ut] g]kfnsf] k|dfl0fs ;do lgwf{/0f ul/Psf] xf] .
– u|LgljreGbf g]kfn k"j{df kg]{ x'gfn] g]kfnsf] ;do u|Lgljr ldg6fOd eGbf % 306f $% ldg]6 l56f]
/x]sf] 5 .
– of] ;do UTC %M%$ n] hgfOG5 .
g]kfn ;/sf/ åf/f gofF gS;f ;fj{hlgs M
!= ljz]iftf sfnfkflg / lnlDkofw'/f
;d]l6Psf]
@= ;fj{hlgs ug]{ lg0f{o lj=;+ @)&& h]7 % ut]
#= k|ltlglw ;efaf6 kfl/t lj=;+ @)&& h]7 #! ut]
$= /fhkqdf k|sfzg lj=;+ @)&& c;f/ $ ut]
%= If]qkmn !,$&,!*! ju{ ls=ld
g]kfnsf] ljefhg s] sf] cfwf/df s;/L M
w/ftn gbL Dff6f] xfjfkfgL ;+l3otf
 lxdfn  ;Ktsf]zL  kfFuf] df6f]  pi0f dG;'gL xfjfkfgL  sf]lz k|b]z
 d'Vo  ;Ktu08sL  anf}6] kTyl/nf]  Gofgf] ;dzLtf]i0f xfjfkfgL  dw]z k|b]z
 lelq df6f]
 ;Kts0f{nL  7G8f ;dlztf]if0f xfjfkfgL  afudlt k|b]z
 l;dfGt  /ftf] km';|f] df6f]
 n]sfnL xfjfkfgL  u08sL k|b]z
 kxf8  tn}of df6f]
 w'lj|o jf lxdfnL xfjfkfgL  n'lDalg k|b]z
 dWoe'dL  lxdfnL df6f]
 s0{ffNfL k|b]z
 dxfef/t
 ;'b'/klZrd
 r'/] k|b]z
 t/fO
 lelq dw]z
 efj/ k|b]z
 vf; t/fO

 gofF ;+/rgf cg';f/ g]kfnsf] ljefhg

lxdfnL k|b]z Kfxf8L k|b]z t/fO{ k|b]z g]kfn


lhNnf @! j6f #% j6f @! j6f && j6f
If]qkmn -lhNNffut_ ##,!!^=*$ ju{ *()$#=%@ @%)@! ju{ !$&!*! ju{
ls=ld ju{ ls=ld ls=ld ls=ld
-@%=%Ü_ -%&=%Ü_ -!&Ü_ -!))Ü_
:yflgo tx !^( #)* @&^ &%#
ufpFkflnsf !#% !(( !@^ $^)
Gfu/kflnsf #$ !)% !#& @&^
pkdxfgu/kflnsf ) ! -x]6f}8f_ !) !!
Dfxfgu/kflnsf ) # # ^
w]/} :yflgo tx x'g] lhNnf Wflbª -!#_ sfe|] -!# _ ;{nflx -@)_
sd :yflgo tx x'g] lhNnf ?s'd k"j{ -#_ eQmk'/ -$_ Gfjnk/fl;
klZrd-&_ /
lrtjg -&_
k|ltlglw ;ef !* ^( &* !^%
k|b]z ;ef k|ToIf #^ !#* !%^ ##)
7'nf] lhNnf 8f]Nkf l;Gw'nL s}nfnL 8f]Nkf
;fgf] lhNnf ?s'd k"j{ eQmk'/ Gfjnk/fl; klZrd eQmk'/
l;dfgf k"j{–klZrd nDafO M k"j–{ klZrd pQ/–blIf0f k"j–{ klZrd
**% ls=ld nDafO M@%– rf}8fOM@%–#) ls=ld nDafO M**%
pQ/–blIf0f rf}8fO !&% ls=ld ls=ld
M@%–%) ls=ld pQ/–blIf0f
rf}8fO M ;/b/
!(# ls=ld
V]fltof]Uo e"dL %=^Ü #@=%Ü ^!=(Ü !&=(&Ü
ljefhg  d'Vo lxdfn  r'/]  vf; t/fO
 lelq lxdfn  dxfef/t  efj/ k|b]z
 l;dfGt lxdfn  dWo e'dL  lelq dw]z

g]kfnsf] lxdfnL k|b]z

– k|fs[lts ;'Gb/tfsf] vfgL, d'n'ssf] l;dfgfsf] lgzfgL Pjd\ ;u/dfyf h:tf pRRf r'r'/fx?af6
cGt{/fli6«o hutdf /fli6«o klxrfgnfO{ pFrf] agfpg] ul/dfo'Qm If]q g} lxdfnL k|b]z xf] .
– g]kfnsf] ;a}eGbf pkNnf] e]udf rfFbLsf bGtnx/h:t} rlDs/xg] c6n / lgZrn r'r'/sf 5q5fofFdf
ePsf] pa8vfj8 e"v08 g} lxdfnL k|b]z xf] .
– ljZjsf *))) ld6/ eGbf cUnf lxdr'r'/f dWo * j6f lxdfn ;fy} cGo lxd6fs'/fnsf] km]bdf
lxdfnosf r'r'/fdf ;"o{sf] klxnf] ls/0f b]Vg ;lsg] dgdf]xs ko{6g cfs{if0fsf] s]Gb| g} g]kfnsf]
lxdfnL k|b]z xf] .
– cToGt Go'g aiff{, aiff{ ePklg lxFpsf] ?kdf aiff{ x'g], kq] r6\6fgn] ag]sf] 7f8f] le/, st} km's]sf], st}
v'lDrPsf] ef}uf]lvs pj8vfj8 k|b]z g} g]kfnsf] lxdfnL k|b]z xf] .
– si6bfos hLjgz}nL, oftfoft tyf k"jf{wf/ ckof{Kttf, s[ifL Go'uGotf, clwsf+z e"efu lgh{g
/x]tfklg kj{tf/f]x0f, kbofqf, lxdcf/f]x0f,dg dl:tis / x[bonfO{ :jR5 agfpg] :j:ys/ k|f0fjfo',
dfgj cd'No k|f0f /Ifs hl8a'6Lsf] au}Frf sf] ?kdf pj{/ If]q g} g]kfnsf] lxdfnL k|b]z xf] .
lxdfnL k|b]zsf] yk ljz]iftfx?
– g]kfnsf] ;a}eGbf pQ/L If]qdf cjl:Yft 5 .
– lxdfnL k|b]zsf] k"j{ klZrd nDafO{ **%ls=ld /x]sf] 5 eg] pQ/ blIf0f rf}8fO{ @%–%)ls=ld leq
km}lnPsf] 5 .
– lxdfnL e"Uff]n n] g]kfnsf] s'n If]qkmnsf] !% k|ltzt e"efu cf]u6]sf] 5 .
– ;d'b| ;txaf6 sl/a #))) ld6/b]lv **$*=*^ ld6/;Dd km}lnPsf] 5 .
– ljZjs} / g]kfnsf pRRf lxdz[ªv \ nf o;} If]qdf /x]sf] 5 .
– %))) ld6/dfly ;b}j lxFp hld/xg] x'gfn] dfgj /lxt cyf{t lgh{g 5 . g]kfnsf] ;a}eGbf xf]rf]
lxd/]vf , uf]vf{sf] ?kLgfnf xf] h'g $%)) ld6/af6} ;b}j lxFp hld/xG5 .
– z]kf{, ysfnL, ef]6] h:tf hfthfltsf] d"n a;f]af; /x]s]f 5 .
– k|d'v gbLx?sf] pb\ud:ynsf] ?kdf /x]sf] 5 .
– e"agf]6sf b[li6sf]0fn] ;LdfGt, leqL lxdfnL tyf d'Vo lxdfnL If]qdf ljefhg ul/Psf] 5 .
– g]kfnsf] lxdfnL If]qdf
qdf cNkfOg / cfs{l6s hnjfo' If]q kfOG5 .
– pRr lxdfnsf v]tLof]Uo hldg Go'g x'g] lhNNffx? ;f]n'v'Da', dgfª, d':tfª, 8f]Nkf x'g\ .
– s[lif, rLg;Fusf] Jofkfl/s gfsf, ko{6g pBf]u, hl8a'6L ;+sng, kj{tf/f]x0f, :yflgo snf, ;+:s[lt,
ljlzi6 njh z}nL sf] s/f0f lxdfnL k|b]zn] cfkm\gg}} klxrfg v8f u/]sf] 5 .
lxdfnL k|b]zsf] ljefhg

l;dfGt lxdfn - ☆ ltAatL l;dfgf df /x]sf]


^)))–&)))_
☆ j[i6L 5fFofdf kg]{

d'Vo lxdfn- ☆ k|yd :t/sf gbLx?sf] pBud:yn


%)))–**$*=*^_
☆ *))) ld dfyLsf * j6} lxdfn /x]sf]

lelq lxdfn- ☆ lxdfnL pkTosf÷ef]6 k|b]z


@$))–%)))_
☆ lr;f] lztf]if0f sf]0fwf/L jg

d'Vo lxdfnL If]q


– ljZjsf *))) ld dflysf !$ lxdfn dWo * lxdfn o;} If]q cGt{ut kb{5gg\ .
– o; If]qdf ^))) ld eGbf cUNff lxdfn !#!) j6f /x]sf 5g 5g\ .
– g]kfndf /x]sf @* lxdz[ªvnfx? %))) ld dflysf] prfOdf cjl:yt /x]sf 5g 5g\ .
lelq lxdfnL If]q
– d'Vo lxdfnoaf6 pQ/ / ltAat t6jtL{ If]qaf6 blIf0ftkm{ kb{5
– o; If]qdf cf]nfªr'ªuf]nf, w'G;f, v'Da', nfd6fª, d'u' cflb :yfg kb{5gg\ .
– pkTosfx? h:t} x'Dnf, 8f]Nkf, yfsvf]nf, dgfª, s'tfª, s]?ª pkTosfx? o; o;}} If]qdf kb{5g\g .
l;dfGt lxdfnL If]q
– afXo lxdfnL >[ªvnf ltAAftsf] ;dfgfGt/ lsgf/L If]q sl/a !#) lsnf]ld6/;DDf pQ/;DDf km}lnPsf]
5.
– o; If]qn] pQ/L l;dfgfsf] ;d]t sfo{ ug]{ x'bf l;dfGt lxdfnL If]q elgPsf] xf] .
– oxfF aif{el/d} cToGt Go'g aiff{ x'g] / eP klg
klg lxd aiff{ x'g] x'gfn] o;nfO{ lxdfnL d?e"dLsf] ;+1f
;d]t lbO{G5 .
– o; If]q cGt{Ut dgfª, d':tfª h:tf lhNnf kb{5g\g .
– ;/b/ ^ xhf/ b]lv & xhf/ prfO{ lar /x]sf] l;dfGt lxdfnL If]q a[li6 5fofFsf] k|b]zsf] gfdn]
;'kl/lrt 5 .
prfOsf cfwf/df g]kfnsf k|d'v lxdfn
lxdfn prfO{ lxdz[ªvnf
;u/dfyf **$*=*^ ld6/ v'\DAf'
s~rgh+3f *%*^ ld6/ s~rgh+3f
Nxf]T;] *%!^ ld6/ v'Da'
dsfn' *$^# ld6/ s'Des0f{
rf]o' *@)! ld6/ v'Da'
wf}nflu/L *!^^ ld6/ wf}nflul/
dgf:n' *!^# ld6/ u0f]z
cGgk"0f{ *)(! ld6/ cGgk"0f{

ljleGg lxdfn cf/f]x0f ;daGwL hfgsf/L M


qm=;+ S'mg k|yd k|yd ljb]zL cf/f]xL Sm'g :yflgo gfd prfO-ld6/_ k|yd
lxdfn :jb]zL lhNnfdf kj{tf/f]x0f
cf/f]xL k5{ ldlt
! ;u/dfyf t]GhLª ;/ P8d08 lxnf/L ;f]n'v'Da' ;+;f/sf] lz/ **$*=*^ @( d], !(%#
gf]u]{
-Go'hLNof08_
z]kf{
@ S~rgh+3f cfªk"0f{ Hff]h{ Jof08 tfKn]h'ª g]kfn lxdfn *%*^ @( d], !(%%
z]kf{ -a]nfot_
# Nxf]T;] ps]{g Mr.ernst reiss ;f]n'v'Da' blIf0f r'r'/f *%!^ !* d], !(%^
l5l/ª
z]kf{ (switzerland)

$ Dfsfn' cfª Mr. jean ;+v'jf;ef pRr sfnf] *$^# !% d], !(%%
r]kfn couzy(france) lxdfn
z]kf{
% Rff]o" cfª Mr. maciey ;f]n'v'Da' Turquoise *@)! !% d] !(%%
km'/L berbeko goddess,
z]kf{ (poland)
^ Wf}nflul/ cfª Mr ernest DofUbL ;]tf] lxdfn *!^& !# d] !(^)
km'/L forrer (
z]kf{ switzerland)
& dgf:n' ps]{g Tesio emanisi uf]/vf s'6fª, lsn/ *!^# ( d] !(%^
l5l/ª (japan) lxdfn
z]kf{
* cGgk"0f{ ;f]gfd Mr. maurice sf:sL ;xsfnsf *)(! # h'g !(%)
af]nfª herzog(framce) b]jtf
z]kf{

ljleGg lxdfn / ltgsf pkgfd


lxdfn pkgfd
cfdfbDand lxdfn n]l8h lks
dgf:n' lsNn/ dfpG6]g
s'Des0f{ h'Gg' lxdfn
;u/dfyf !% cf}F r'nL
dsfn' pRr sfn]f lxdfn
Kff;fª Nxfd' lxdfn Hf;fDaf lxdfn
S~rgh+3f g]kfn lxdfn, kfFr r'nLsf] lxdfn, pRr lxd;|f]t ePsf] lxdfn
Wff}nflul/ ;]tf]÷^ r'nLsf]÷klxnf prfO gflkPsf] lxdfn
j]:6{g lks-;f]n'v'Da'_ g'a'r]
lk/fld8 cfsf/ -tfKn]h'ª bf]h]{ nfSkf lxdfn
_
;fh]{ bf];|f] lks zflGt lzv/
Nffª6fª bf];|f] lrdf]O zflGt kj{t
e}/j 6fs'/f -l;Gw'kfNrf]s_ h'un
dfR5fk'R5«] lxdfn s'df/L lxdfn–matterborn of nepal
Uf0f]z t];|f] ;fnfn'+uf]
s~rgh+3f ;]jfn'ª -lnDa' efiffdf_
k'df]/L ;u/dfyfsL 5f]/L
guf8L r'nL 8f= cfs{ u'?ª lks
df5fk'R5«] s'df/L lxdfn

g]kfnsf k|d'v lxdz[ªv


\ nfx? M
ljZjsf] 7'nf] kj{tdfnf lxdfno cGtu{t g]kfndf lxdz[ªvnf @* j6f / pklxdz[ª\vnf !* j6f ;lxt
kj{t>[ªv\ nf $^ j6f /x]sf 5g . xfn;Dd g]kfndf cf/f]x0fsf nfuL v''Nnf ul/Psf lxdfnsf] ;ª\Vof–
$$! j6f 5g t/ xfn #@& j6f dfq v'NNff 5g eg] !*% j6f lxdfn cf/f]x0f ePsf 5g .
u|]6 lxdfnog 6«]n, g]kfnaf6 ltAat;Dd km}lnPsf] 5 h:sf] nDafO $%)) ls=ld /x]sf] 5 eg] g]kfndf
!&)) ls=ld k5{ .
g]kfndf *))) ld6/ dflysf ljZjsf !$ r'r'/fx? dWo] * j6f lxdfn kb{5g eg] *))) ld6/
dflysf lxdz[ª\vnfx? % j6f kb{5g -v'Da' , cGgk"0f{, wf}nflu/L, s~rGh+3f, dgfl;l/ _
g]kfnsf k|d'v lxdfnx? k"j{af6 klZrd M s~rgh+3f, s'Des0f{, dsfn', nf]T;], ;u/dfyf, rf]o',
uf}/L;+s/, nfd6fª, dgf:n', cGGfk"0f{, wf}nflul/, ;}kfn / clk
g]kfnsf @* lxdz[ª\vnf k"j{ b]lv klZRfd M s~rgh+3f, hgs, pDas, dxfnª\u'/, /f]njflnª, k'd/L,
h'un , nfd6fª, u0f]z, ;]/fª, s'6fª, dgl;/L,k]/L, n'u'nf, bfdf]b/,lgnlul/, cGGfk"0f{, wf}nflu/L, d':tfª,
uf}td, kfnr'ª, xduf, sf~hL/f]af, sflGt, uf]/v, rfª\nf, r08L, gnf+s/ / u'/fF;
g]kfnsf @* lxdz[ªnf ljz]if hfgsf/L
lxdz[ªnf cjl:yt k|d'v lxdfn prfO{ -ld_ ljljw hfgsf/L
lhNNff
!= s~rgh+3f tfKn]h'ª – s~rgh+3f d'Vo – *%*^ – *))) ld6/
dflysf $ lxdfn
– ofn'ªsfª-;+v'jf;ef_ – *%)%
kb{5g\
– s~rgh+3f s]lGb|o – *$&^
– &))) ld6/
– lk/fld8 -bf]]h]{ nfSkf_ – &!@# dflysf !) lxdfn
kb{5g\
– tfn'ª – &#$(
– ^))) ld6/ dflysf
– s~rgh+3f blIf0f – *^&^
@& lxdfn kb{5g\
– sfª\jfrg – &(!#
– clglbzf
– 8f]d -tfKn]h'ª_ – &$$@ pklxdz[ªvnf klg
s~rgh+3f
– ls/fFt r'nL – &#^%
lxdz[ªvnfdf kb{5
– luldu]n r'nL -Twin – &#%) .
Peak _
@= hgs tfKn]h'ª – hf]ª;fª lks – &$*# – &))) ld6/
dflysf !$
– cf]xdL sfFuf] – ^*@(
lxdfn kb{5g\
– ^))) ld6/
dflysf !!@
lxdfn kb{5g\
– Hff]/So' / ;fkm'
pklxdz[ªnf
hgs lxdz[ªvnf
cGt{ut kb{5g\
#= pDas tfKn]h'ª – sfa|'
– /f]ofª lxdfn
$= dxfn+u'/÷v'Da' ;f]n'v'Da', – ;u/dfyf – **$*=*^ – ;f]n–' ;u/dfyf
;+v'jf;ef ;a}eGbf 7'nf]
– Nxf]T;] – *%!^
!!^^ ju{ ls=ld
– Dfsfn' k|yd – *$^# If]qkmn cf]u6]sf]
– Rff]o' – *@)! – ^))) ld6/
dflysf @&@ j6f
– Dfsfn' bf];|f] – &^&*
lxdfn /x]sf
– Nxf]T;] ;f/ – *$))
– g'K;] – &*%%
– k'df]/L – &!$%
– ;fh]{ -zfGtL lks_ – &%(!
– cfdfbAnd -n]l8h – ^*!@
lks_
%= /f]njflnª bf]nvf, – Uff}/L z+s/ lxdfn- – &!#$ – *^ l8u|L !%
;f]n'v'Da' kflye/f lxdfn _ ldg]6 k"lj{
b]zfGt/nfO{
cfwf/ dflg
g]kfnsf] k|df0fLs
;do uf}/Lz+s/
lxdfnaf6 dfkg
ul/Psf] 5 .
^= k'd/L
&= h'un l;Gw'kfNrf]s – e}/a 6fs'/f – ^&((
*= nfª6fª /;'jf – Nffd6fª ln?ª - – &@#$
/;'jf
– &@)%
– Nffª6fª/L
– %*$$
– sfª\hf r'nL
(= u0f]z – Uf0f]z k|yd – &$@(
– Uf0f]z bf];|f] – &!!!
– Uf0f]z t];|f] – &!!)
– Uf0f]z rf}Fyf] – &)%@
– Uf0f]z kfFrf}F – ^(*^
– kfNbf]/r'nL – %@)#
!)= ;]/fª\u uf]/vf
!!= s'6fª\u uf]/vf
!@= dgfl;l/ uf]/vf – Dfgf:n' – s'6fª, lsn/
lxdfn
!#= k]/L dgfª
!$= n'u'nf
!%= bfdf]b/ dgfª, – r"nk"j{ -dgfª_ – ^%*$
d':tfª,
– e's[l6 - – ^##$
wf}nflu/L
dgfª÷d':tfª_
– u}lul/ -d':tfª_ – ^!!)
– c/lgsf] r'nL - – ^)^(
d':tfª÷8f]Nkf _
!^= lgnlu/L – lgnlul/ pQ/ – &)^!
– lgnlul/ s]Gb|Lo – ^*$)
– lgnlul/ blIf0f – ^*#(
!&= cGGfk"0f{ sf:sL, – cGGfk"0f{ k|yd – *)(!
uf]/vf, dgfª
– cGGk"0f{ bf];|f] – &(#&
– e/fx lzv/ – &^$&
– cGGk"0f{ t];|f] – &%%%
– cGgk"0f{ rf}Fyf] – &%@%
– v8\u;f/ sfª – &$*%
– u+uf k'df – &$%%
– cGGfk"0f{ blIf0f – &@!(
– tfs]{sfª-uf]/vf_ – &!(#
– ndh'ª lxdfn – ^(*#
– l;Gu' r'nL – ^%)!
– lxpFr'nL – ^$$!
– df5fk'R5«] -sf:sL_ – &)%(
– uGwj{ – ^@$*
– yf]/fª r'nL – %&%!
– rf]a'r] lks -dgfª_ – %^)^
!*= wjnflul/ – Wfjnflul/ k|yd – *!^&
– Wfjnflul/ bf];|f] – &&!%
– Wfjnflul/ t];|f] – &&!%
– Wfjnflul/ rf}Fyf] – &^^!
– Wfjnflul/ kfFrf}F – &^!*
– Wfjnflul/ 5}F6f}F – &@^*
– r'/]g – &^&!
– k'yf lxdr'nL – &@$^
– u'hf{ lxdfn – &!(#
– 6's'r] lks – ^*@(
– ;Ltf r'r'/f – ^^!!
– dfgfkfyL – ^#*)
!(= d':tfª
@)= uf}td 8f]Nkf
@!= kfnfªr'ª
xduff
@@= sfl~h/f]jf d'u', h'Dnf, – Sfl~h/f]jf k|d'v – ^**#
8f]Nkf
– Sfl~h/f]jf – ^^!@
– lqk'/f lxpFr'nL – ^%&#
– 8fFkm] lxdfn -8f]Nkf_ – ^!)#
– ;f]O -8f]Nkf _ – ^!#(
– z]/ lzv/ – ^!#(
@#= sflGt d'u' , 8f]Nkf,
s0ff{nL
@$= uf]/v x'Dnf,
s0ff{nL
@%= rfª\nf x'Dnf
@^= r08L
@&= gfnfs+s/
@*= u'/f;F bfr'{nf, – cKfL lxdfn – &!#@ – g]kfnsf] ;a}eGbf
aemfª klZrddf /x]sf]
– h]l7 ax'/fgL -aemfª – ^*%)
lxdz[ªvnf
_
– ^&%%
– gfDrf
– ^*)*
– kf]afof]
;u/dfyf af/] ljljw hfgsf/L M

cjl:ylt M ;f]n'v'Da' lhNnfsf] v'Da' kf;fª ufFpkflnsf j8f g+ $ df cjl:yt /x]sf] 5


cIff+z M @& l8u|L %( ldg]6 pQ/L cIff+z
b]zfGt/ M *^ l8u|L !% ldg]6 k"lj{ b]zfGt/
s'g lxdz[ªv \ nf M v'Da' lxdz[ªv
\ nf ÷dxfn+u'/ lxdz[ªv
\ nf
gfdfs/0f M ;g !*^% df hh{ Pe/]:6sf] gfdaf6 mt.everest gfdfs/0f ePsf] lyof] ,
prfO M **$*=*^ ld6/ - ;+;f/sf] ;a}eGbf cUnf] lzv/ _
r'r'/f]sf] If]qkmn M cf};t & ju{ ld6/
;u/dfyfsf] k|j]zåf/ M gfDr]ahf/
k|yd cf/f]x0f M ;g !(%# d] @( df Go'lhNof08 sf P8d08 lxnf/L / g]kfnsf t]GhLª gf]u]{ n] cf/f]x0f
u/]sf
;u/dfyf lbj; M d] @(
lxdlrt'jf eg]/ s:nfO{ lrlgG5 M cfªl/tf z]kf{ , - lx/f] ckm lxdfno pkgfdn] lrlgg] _
lxdfn af/] ljljw hfgsf/L
 ;udfyfsf] ;j{k|yd cf/f]x0f slxn] ePsf] xf] < — ;g !(%# d] @(-@)!)÷@÷!^_
 ;u/dfyfsf] cf};t rf}8fO{ slt /x]sf] 5 < — & ld=
 k|To]s jif{ g]kfndf ;u/dfyf lbj; slxn] dgfO{G5 < — d]=@(
 dfpG6 Pe/]:6 sf] gfd slxn] b]lv ;u/dfyf eg]/ s:n] gfdfs/0f u/]sf] xf] < — lj=;+=@)!# ;fn
afa'/fd cfrfo{
 g]kfn / ltJjt b'j} df]x8fjf6 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ ljZjsL k|yd dlxnf sf] x'g < — SofyL cf]8fp
 ljgf clS;hg ;u/dfyfsf] cf/f]x0f ug]{ k|yd dlxnf sf] x'g < — lnl8of j|fG8L -Go"lhNof08
@)$%.^.@*_
 ;d'Gb| ;txjf6 k}bn lx+8/] ;u/dfyfsf] cf/f]x0f u/L lslt{dfg /fVg] JolQm sf] x'g < — l6d d}sf6lg{
Kn]h -ci6«]lnof_
 ;u/dfyfsf] 6'Kkfdf xfjfsf] rfk slt /x]sf] x'G5 <#)) mmhg
 ljZjsf] klxnf] ckfË ;u/dfyf cf/f]lx sf] x'g\ < — yf]d; lx\j66\ofs/ cd]/Lsf -;g !((* d]= @& _
 ;u/dfyfsf] r'r'/fdf l;t]l/of] s/f+t]sf] klx/gdf cf/f]x0f ug]{ k|yd g]kfnL sf] x'g < nf]K;fª hfª\j' z]kf{
-@)%#.!.@*_
 ;u/dfyfsf] pkgfd The Third Pole elg /fVg] JolQm sf] x'g < — dfOsn su{
 ;udfyfsf] r'r'/fdf k'u]/ rËf p8fpg] kqsf/ sf] x'g < — P6fPg Plemd
 ljZjsf] ;jf]{Rr lzv/ ;u/dfyfsf] prfO{ @()@ kmL=xf] elg k|dfl0ft ug]{ JolQm sf]x'g\ < /fwfgfy
lzsGb/
 ;j{k|yd ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ dlxnf sf] x'g\ < — h'Gsf] tfj]O{ hfkfg-;g !(&% d]= !^_
 ;j}eGbf sd pd]/df ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ k|yd JolQm sf] x'g\ < — lgdf l/GhL z]kf{ !&jif{ -zDe'
tfdfª -!* aif{ _
 ;j{k|yd ljgf clS;hg ;u/dfyfsf] cf/f]x0f ug]{ JolQmx? sf]sf] x'g — /]gxf]N8 d];g/ -O{6fnL_ / lk6/
x]jn/ -cli6«of_-;g !(&* d]= *_
 ;u/dfyf cf/f]x0f u/L jf/kf/ ug]{ JolQm sf] x'g\ < cfªkm"jf{ -g]kfn_ -;g!(** d]= *_
 ;u/dfyfsf] lzv/jf6 ;j{k|yd Kof/f UnfO{l8ª ug]{ JolQm sf] x'g < — lhg dfr{ jf]8ldg -k|mfG;_ -;g
!(** dfr{=!!_
 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ k|yd cGwf JolQm sf] x'g\ < Pl/s xj]gd]o/ -;g @))! d]=@%_
 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ k|yd kfls:tflg gful/s sf] x'g < — glh/ cxdb ;lj/-;g@)))d]=!&_
 ;u/dfyf cf/f]x0f u/L :sL jf6 emg]{ klxnf] cf/f]lx sf] x'g < — bfef] sflg{sf/
 ;u/dfyf cf/f]x0f ubf{ bf}/f ;'?jfn nufP/ cf/f]x0f ug]{ k|yd JolQm sf] x'g < sfhL z]kf{
 ;u/dfyfsf] lzv/df Ps xftn] dfq k'Ug] JolQm sf] x'g < — u]/L hf]g lun/ -cd]/Lsf_
 ;u/dfyfnfO{ ;+:s[tdf s] gfdn] lrlgG5 < — b]jlu/L
 ;u/dfyfsf] s'g df]x8fjf6 !^ jif{ d'lgsf cf/f]xLnfO{ cf/f]x0f ug{ k|ltjGw nufOPsf] 5 < — blIf0fL
df]x8f
 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ klxnf] ;}lgs sf] x'g\ < — kbd j=tfdfË
 s'g lxdfnnfO{ kf;fËNofd' lxdfn elg gfdfs/0f u/LPsf] 5 < — hf;Djf lxdfn -&#%! dL+_
 g]kfnsf] s'g lxdfnnfO{ lrdfo' zflGt kj{t elg gfdfs/0f u/LPsf] 5 < — nfdf6fË lxdfn
 g]kfn lxdfn eGgfn] s'g lxdfnnfO{ lrlgG5 < — s~rghËf lxdfn
 ljZjsf ;ft} dxfb]zsf ;ft ;jf]{Rr lzv/ r9\g] k|yd kj{tf/f]lx sf] x'g\ < — l8s jf;
 e}/j 6fs'/f elg lrlgg] lxdfn s'g xf] < — h'un
 g]kfndf lx+pn] 9fs]sf] e"ld slt k|ltzt /x]sf] 5 < !$=# k|ltzt
 g]kfndf ^ xhf/ ld6/ eGbf dflysf cUnf r'r'/fx? sltj6f /x]sf 5g\ < — !#!) j6f
 Killer Mountain eg]/ s'g lxdfnnfO{ lrlgG5 < — dgf:n'
 s'g lxdfnnfO{ 8f=xs{ u'?Ë elg gfdfs/0f u/LPsf] 5 < — lks @(,-ª\ofUbL r'ln_ &*&! dL=
 n]l8h lks eGgfn] s'g lxdfnnfO{ lrlgG5 < — cfdfbJnd
 ;u/dfyfsf k|yd cf/f]lx ;/ P8d08 lxnfl/sf] lgwg slxn] ePsf] xf] < — ;g @))* Jan. !!
 ;u/dfyf lzv/df clws[t b]lv vl/bf/ ;Ddsf gf} hgf lghfdtL sd{rf/Lx?n] slxn] cf/f]x0f u/]sf
x'g\ < @)^* ;fn h]7 $ ut]
 ;'6,kfOG6 / 9fsf6f]kL nufP/ ;u/dfyfsf] cf/f]x0f ug]{ k|yd JolQm sf] x'g\ < NxfSkf l5l/Ë z]kf{ -
@)^&.@.(,@)!) d] @# _
 ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ k|yd dlxnf kqsf/ sf] x'g\ < z}nL j:g]t -@)^%.@.!!_
 cf]nDkLs Hof]tLnfO{ klxnf] k6s ;u/dfyf lzv/df slxn] k'¥ofOPsf] xf] <— lj=;+= @)^%.!.@^
 ljZjsf cf7 xhf/ ld=cUnf rf}w} j6f lxdfn cf/f]x0f ug]{ klxnf] lstL{dfgL dlxnf sf] x'g\ < — cf]
log ;fg -blIf0f sf]l/of_
 3'8fFeGbf dflyaf6 b'a} c+u aR5]bg ePsf JolQm ;u/dfyf lzv/df slxn] k'u] M @)*) h]7 % -xl/
axfb'/ a'9f _
 ljZjsf cf7 xhf/ eGbf cUnf !$ j6} r'r'/fsf] bf]xf]/fP/ cf/f]x0f ug]{ ljZjsL k|yd dlxnf sf] x'g\ M
;fg' z]kf{
 ;u/dfyf lzv/df k'Ug] k|yd g]kfn k|x/L sf] x'g\ M k'?iff]Qd g]kfnL -al/i7 gfoa lgl/Ifs, @)*) h]7
@_
 xfn g]kfndf cf/f]x0fsf nflu v'Nnf ul/Psf lxdfnsf] ;+Vof slt /x]sf] 5 M $$! j6f

g]kfnsf] kxf8L k|b]z

– dfgjLo af;:yfgsf] ;jf]{Ko'Qm If]q, lj/f6 e"uf]nsf] ljlrq a'gf]6 Pjd\ ;fdflhs ;f+:s[lts ;Dkbfsf]
;'Gb/ wtL{ xf], kxf8L k|b]z .
– t/fO{eGbf pQ/tkm{ / lxdfno eGbf blIf0f tkm{ g]kfnsf] dWo:tdf /x]sf] cUnf xf]rf 8fF8f kfvf ePsf]
e"uf]n g} kxf8L e"uf]n xf] .
– g lr;f] g tftf] dWod k|sf/sf] xfjfkfgL, kmnkm'n pTkfbgsf] pj{/ If]q, ;'Gb/ 8fF8f sfF8f n] 3lge't
g]kfnsf] a[xQ/ lx::ff cf]u6\g] e"efu g} kxf8L e"uf]n xf] .
– 7'nf 7'nf gbLx?n] xf8 h:tf kxf8 5]8/] hn k|jfx ug]{, cUnf cUNff 5fFuf / em/gf sf] j]u ;xg ug]{,
hnljB't pTkfbgsf] cyfx ;DefJotf af]s]sf] ;fy} k|s[ltsf] ljlrq k|:t'lt g} g]kfnsf] kxf8L k|b]z xf] .
– pQ/df lxdfn / blIf0fdf t/fO{lar /x]sf] dWoefu k"j{b]vL klZrd;DDf cUnfxf]rf kxf8x?, km/fsLnf,–
;fF3'\/f pkTsf, b'g, a[]F;L tyf 6f/ / u/fo'Qm kfvfx?n] ;';lHht e"uf]n g} g]kfnsf] kxf8L k|b]z xf] .
– dxfef/t kj{t>[ªvnfsf] kxf8} kxf8 ePsf] o; k|b]z s8f r6\6fgaf6 lgld{t 5 .
kxf8L k|b]zsf] yk ljz]iftfx?
– blIf0fdf t/fO{ k|b]z / pQ/df lxdfnL k|b]zsf] dWo efudf cjl:yt 5 .
– g]kfnsf] s"n If]qkmn dWo ^* k|ltzt kxf8L e"uf]n n] cf]u6]s]f 5 .
– ;d'b| ;txaf6 sl/a ^)) ld6/ b]lv #))) ld6/ lar km}lnPsf] 5 .
– Kfxf8L k|b]z # k|b]zdWo] ;a}eGbf 7'nf] k|b]z -a[xt lx:;f cf]u6\g] _ ?kdf /x]sf]
– ;dzLtf]i0f xfjfkflgn] a;f]af;sf nflu clt pkof]uL :yfg /xg'sf ;fy} ldl>t hfthfltsf] a;f]af;n]
hftLo, eflifs, wfld{s / ;f+:s[lts ljljwtf o;sf] dxTjk"0f{ ljz]iftfsf] ?kdf /x]sf] 5 .
– ;+ljwfgsf] wf/f @** cg';f/ g]kfnsf] /fhwfgL sf7df8f}F klg olx k|b]zdf /x]sf] 5 .
– e"agf]6sf] b[li6sf]0fn] lelq kxf8, dxfef/t n]s / lzjflns n]s u/L # efudf ljefhg ul/Psf] 5 .
– kxf8L k|b]zdf #% lhNnf /x]sf 5g\ eg] kxf8L e"uf]ndf #( j6f e"uf]n /x]sf 5g\ .
kxf8L k|b]zsf] laefhg
r'/] kj{t >]0fL ;d'b| ;txaf6 ^!) b]lv !*&@ ld6/
dxfef/t >]0fL !*&@ ld6/ prfO{ b]lv #^@) ld6/ prfO;DDf
dWoe"dL #^@) ld6/ b]lv %))) ld6/

r'/] kj{t >]0fL


– dxfef/t kj{tsf] blIf0f / lelq dw]zsf] pQ/df kxf8L k|b]zsf] tNnf] efudf cjl:yt kj{t >]0fL g}
r'/] kj{t >]0fL xf] .
– afudlt gbL k"j{ o;nfO{ e6jfgf, sf]zL gbL k"j{ r'nfr'nL-df}gfr'nL_, bfª / b]pv'/L If]qdf r'/] kj{t
>]0fLnfO{ 8G8'jf eg]/ lrlgG5 .
– k"j{df xf]rf] / klZrdtkm{ cUnf] x'b}F hfg' r'/] kj{tsf] ljz]iftf xf] .
– lxdfno kj{tdfnf eGbf kl5 ljsf; ePsf] x'gfn] o;nfO{ sfG5f] lxdfno jf afx\o lxdfno ;d]t
elgG5 .
– ef/tdf o;nfO{ lzjflns / jdf{df O/fljbsf] gfdaf6 lrlgG5 .
– t];|f] :t/sf gbLx?sf] pb\ud:yn -water recharge in terai _ sf ?kdf /x]sf] 5 .
– of] kj{t >]0fL xf]rf–xf]rf l9:sf / y'Dsf sf] ?Kfdf /x]sf] 5 .
– s'n v]ltof]Uo hldg M @$ k|ltzt /x]sf] 5 .
– ;a}eGbf rf}8f efu M bfª -!@ dfOn _
– ;a}eGbf sd rf}8f efu M dsjfgk'/ -% dfOn _
– Rf'/] kj{t >]0fLsf] ;a}eGbf cUnf] efu s}nflnsf] ufjf{ -!*&@ _ xf] .
/fi6«klt r'/] ;+/If0f sfo{qmd
– r'/] kj{t >]0fLsf] e"efu cToGt ;+j]bglzn /x]sf] 5 . of] kj{t anf}6] 9'ªu\ f,/f]8f, s+s8, kTy/, afn'jf,
ce|v cflb ldn]/ ag]sf] 5 . o; If]qdf ;fdfGo aiff{ nfO{ ;d]t hldg n] wfGGf ;Sb}g\ . v's'nf] df6f]sf]
sf/0f klx/f] sf] hf]lvd plQs} /xG5 . cToflws k|fs[lts ;|f]tsf] bf]xg, dfgj cfj:stfsf] c;fGb{les
k"lt{sf] qmddf o; If]qsf] e"efunfO{ yk hf]lvdo'Qm agfpF5 . ct o;sf] /Iffy{ g]kfn ;/sf/af6
rflnPsf] sbd g} /fi6«klt r'/] ;+/If0f sfo{qmd xf] .
– of] sfo{qmd cf=j @)^^÷^& af6 ;'?jft ul/Psf] xf] .
– g]kfnsf] s"n e"uf]nsf] sl/a !@=& k|ltzt cf]u6\g] r'/] If]q k"j{ Onfd b]lv klZrd s~rgk'/;Dd #^
lhNnfdf km}lnPsf] 5 .
– o; If]qdf a;f]af; ug]{ sl/a %) nfv hgtf lhljsf]kfh{gsf lglDt o;} If]qsf] k|fs[lts ;|f]tdf lge{/
5g\ .
– xfn;DDf #! lhNNffdf dfq of] sfo{qmd nfu' ul/Psf] 5 .
dxfef/t kj{t >]0fL
– dWoe"ldsf] blIf0fdf lxdfno kj{t>]0fLeGbf clns xf]rf] k'j{b]lv klZrd km}lnPsf] kxf8x?sf] k+lQm g}
dxfef/t kj{t >}0fL xf] .
– u|fkmfO6, u|]gfO6, :n]6, anf}6] 9'ªu\ f, r'g9'ªu\ f cflb ljleGGf r6\6fgx?af6 lgld{t of] kj{tnfO{ n3'
lxdfno jf xf]rf] lxdfn jf dWo lxdfn ;d]t eGg] ul/G5 .
– /d0fLo / :j:ys/ xfjfkfgL ePsf] sf/0fn] dxfef/t kj{t >]0fLnfO{ g]kfnsf] xfjfvf]/L ;d]t elgG5 .
– g]kfnsf k|d'v gbLx?, s0ff{nL, u08sL tyf sf]zL oxL dxfef/t kj{tnfO{ If]bg u/L cfkm\gf] uGtJo
to u5{g\ . s0ff{nLn] lr;fkflgdf, sfnLu08sLn] b]j3f6df, lqz'nL n] h'u]8Ldf / sf]zLn] rt/fdf 5]8f]
agfP/ ax]sf 5g\ .
– o; v08af6 eP/ axg] gbLx?af6 sof}F j];L tyf pkTosfx?sf] hGd ;d]t ePsf] 5 .
– dxfef/t kj{t >]0fLsf] ;a}eGbf cUnf] efu z}n'ª xf] h'g bf]nvf lhNnfdf kb{5 eg] bf];|f] cUnf] efu
vf]6fª / ef]hk'/sf] l;dfgfdf /x]sf] 6\ofDs] xf] . of] #^@) ld prfOdf /x]sf] 5 .
– km"mnrf]sL, 6\ofDs], h}ys, lzjk'/L, l5Ds]]Zj/L, bfdg, :ju{4f/L, ;flsg] 8fF8f, vf]Fr] cflb oxfFsf k|d'v
6fs'/f cGt{Ut kb{5g\ .
– pQ/df lxdfnob]lv blIf0fdf dxfef/t;Dd km}lnPsf] lhNNff wflbª xf] .
dWoe"ld
– lxdfno k|b]zsf] blIf0f / dxfef/t kj{tsf] pQ/df cjl:yt 6f/ , a];L, pkTosfx?n] 3lge"t e"uf]n g}
g]kfnsf] dWoe"dL÷lelq kxf8 / slxFst} lzjflns >]0fL eGg] ul/Psf] kfOG5 .
– ljZjs} ulx/f] c?0f pkTosf -$%& ld6/ _ o:f} If]qdf kb{5 .
– d'Vot M 6f/, u/f, a];L, pkTosfx? /x]sf] e"efu
 s]xL 6f/x?
 t'lDnª6f/ M ;+v'jf;ef
 ?dhf6f/ M cf]vn9'ª\uf
 Nf]j]6f/, s'l/g6f/ M lrtjg
 eN6f/, ljzfn6f/, ;NofG6f/, aG5]6f/ M wflbª
 a]n6f/ M pbok'/
 d+un6f/ M sfe|]
 h/fof]6f/ M ef]hk'/
 rf}/fxfhL6f/ M ?s'd klZrd
 a6\6f/, v/fgL6f/ M g'jfsf]6
 v}/]gL6f/ M tgx'F
 v'dn6f/ M nlntk'/
g]kfnsf] t/fO{ k|b]z

– /fhgLlts ;Ldfgfsf] e"ldsf, pj{/ e"hggL / hn PJfd\ jg;Dkbfn] o'Qm t/fO{ k|b]z g]kfnsf]
;DkGGftfsf] csf]{ cfwf/ / cfofd xf] .
– lxdfn / kxf8sf] sfvdf /x]sf] g]kfnsf] blIfl0f e"uf]n g} t/fO{ k|b]z xf] .
– ;dtn e"efusf] cyfx ;+of]hg, pj{/ e"ldsf] csf]{ gfd Pjd\ ljljw tyf k[ys ;+:s[ltsf] ;+u\d g}
t/fO{ xf] .
– ljsf;sf k"jf{wf/n] ;'ud, cfly{s tyf Jofkfl/s lqmofsnfksf] ;3gtf Pjd\ ef}uf]lns / ef}lts ?kn]
;'v;'ljwfsf] ynf] xf] , t/fO{ k|b]z .
– hn;|f]t, h+un, hldg, hl8a'6L / hgzlQm n] of] k|b]z ;';DkGg /x]sf] 5 .
– pAhfp e"ldsf] k|wfGotf x'gfn] o; k|b]znfO{ cGGf e08f/ sf] ;+1f lbOg] ul/G5 .
– cf}Bf]lus, Jofkfl/s PJfd\ oftfoftsf b[li6n] dxTjk"0f{ o; k|b]zdf g]kfnsf 7'nf 7'nf cf}Bf]lus zx/x?
/x]sf5g\
cGGf e08f/sf] ?kdf t/fO{ k|b]z
g]kfnsf] ;a}eGbf blIf0fL e]udf cjl:yt ef/t;Fu ;Ldfgf hf]l8Psf] ;dy/ e"efu g} t/fO{ k|b]z xf] . s"n
pTkfbgdf ug]{ of]ubfg / ;DefJotf b'j} b[li6n] o;nfO{ g]kfnsf] cGGf e08f/sf] ;+1f lbOg] ul/G5 .
o;nfO{ cGGf e08f/ dflgg] cfwf/x? b]xfofg';f/ /x]sf 5g\ M
– cToGt pj{/ e'ldsf sf/0f c;fWo} pAhfp x'g]
– d'n'ssf] s"n pTkfbgsf] clwstd\ lx:;f cf]u6\g]
– cGg, bnxg, t]nxg nufot ;a} vfn] afnLgfnLsf] d'Vo ynf]
– cGGf pTkfbg Pjd\ df}hbftsf] s]Gb|sf] ?kdf /x]sf]
– pTkfbgsf] c;Ld ;DefJotfo'Qm If]q
cjl:yltsf] cfwf/df t/fO{ k|b]zsf] ljefhg
– d]rL b]lv ;f]d]:j/;Dd M k"JfL{ t/fO{
– ;f]d]:j/ b]lv 808'jf;DDf M dWo t/fO{
– 808'jf b]lv klZrd;DDf M klZrd t/fO{
g]kfnsf] t/fO{ k|b]zsf] ljefhg
vf; t/fO{ %( ld6/b]lv @)) ld6/;DDf
efj/ k|b]z @)) ld6/b]lv #*) ld6/;DDf
lelq dw]z #*) ld6/b]lv ^!) ld6/;DDf

Vff; t/fO{
– Gf]kfnsf] ;a}eGbf blIfl0f e]udf ;d'b| ;txaf6 %( ld6/b]lv sl/a @)) ld6/;DDfsf] prfO{df cjl:yt
e"uf]n g} t/fO{ k|b]z xf] .
– of] g]kfnsf] blIfl0f l;dfgfsf] lrgf/L ;d]t xf] .
– ldlxg kfFuf] df6f]n] ag]sf] of] If]qnfO{ jf:tljs cGg e08f/sf] ;+1f lbOG5 .
– efj/ k|b]zsf] blIf0ftkm{ xf]lrb}F hfg' o;sf] ljz]iftf xf] .
– Go'g prfOdf /x]sf sf/0f cToflws udL{ vfnfsf] xfjfkfgL /x]sf] 5 .
– g]kfnsf] s"n If]qkmnsf] sl/a $ k|ltzt e"efu o; If]qn] cf]u6]sf] 5 .
– g]kfns} xf]rf] dflgg] e"efu wg'iffsf] d';x/lgof xf] h'g ;d'b| ;txaf6 %( ld6/ prfOdf cjl:yt
/x]sf] 5 . obfsbf xf]rf] e"efu eg]/ emfkfsf] s]rgfsn %* ld nfO{ eGGf] ul/G5 t/ of] prfO{
cflwsf/Ls eg] xf]Og\ .
efj/ k|b]z
– lelq dw]zsf] blIf0f / vf; t/fO{sf] pQ/df ;d'b| ;txaf6 @)) b]lv #*) ld6/;DDfsf] prfO{nfO{
efj/ k|b]z elgG5 .
– o;nfO{ lu|Kf hnfbL d}bfg eg]/ ;d]t lrlgG5 .
– km';|f] / afn'jfo'Qm df6f]n] of] e"uf]n lgld{t ePsf] sf/0f of] kj{tdf sof}F gbLgfnfx? lar}df lanfP/
aflx/k6\6L lg;sG5g\ .
– * b]lv !) dfOn;Dd !$ ls=ld rf}8fO{ ePsf] efj/ k|b]z Ps ;f3'F/f] k]6Lsf] ?kdf /x]sf] 5 h;n]
g]kfnsf] s""n If]qkmnsf] $=% k|ltzt e"efu cf]u6]sf] 5 .
lelq dw]z
– r'/] / dxfef/t kj{sf] aLrdf ;d'b| ;txaf6 sl/a ^!) ld6/sf] prfO{df rf/}tkm{ kxf8 kj{tn] 3]l/O{
km}lnPsf] ljznf kmfF6nfO{ lelq dw]z jf b'g If]q elgG5 .
– lelq dw]zdf d'Voto ;'v]{t, bfª, b]pv'/L, sdnf, lqo'uf u/L % j6f pkTosfx? /x]sf 5g\ .
– g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] pkTosf bfª xf] eg] Plzofsf] bf]:f|f] 7'nf] cGt{ut kb{5 .
– g]kfnsf] s'n If]qkmnsf] *=% k|ltzt e"efu cf]u6]sf] 5 .
lelq dw]zdf kg]{ lhNNff ;'qaf6
If]qkmnsf] bfª, l;Gw'nL, ;'v]{t, dsjfgk'/, lrltjg, pbok'/, bfl;;' dlrpg
cfwf/df 7'nf] gjnk'/
b]lv ;fgf]
k"j{ b]lv pbok'/, l;Gw'nL,dsjfgk'/, rLtjg, gjnk'/, bfª pl;d rLg bf;'
klZrdsf] qmd ;'v]{t

g]kfnsf k|fs[lts ;Dkbfx?

– Xfd|f] kof{j/0fdf k|fs[lts ?kdf k|fKt x'g] a:t' tyf ;|f]t h:t} gbL, vf]nf, jg, ;f}o{ phf{, vlgh,
kz'k+lIf, hLjf+z OGwg,ljleGGf wft' tyf cwft' vlgh kbfy{ h:tf ;fwgnfO{ k|fs[lts ;Dkbf elgG5 .
– Kf|fs[lts ;DkbfnfO{ gjLs/l0fo, cgljs/l0fo / cGfGt u/L # efudf ljefhg ul/G5 .
– Gf]kfnsf] ;Gb{edf k|fs[lts ;Dkbfx?sf] ;+3gtfsf] sf/0f k|fs[lts ;Dkbfx?, b}lgs hglhjgsf]
cfjZoQmf k'/s dfq geO{, cfly{s tyf ljZjdfglqdf klxrfsf] cfwf/ v8f ug]{ lrGx ;d]t x'g\ .
– ljZjdfg lrqdf g]kfnnfO{ hn;|f]tsf] ?Kfdf wlg b]z, e"uf]nut k[ystf, k|s[ltsf] cg'kd / c;fdfGo
/rgfsf] b]z eg]/ lrlgG5 .

g]kfnsf gbLgfnfx?
– ljZjdfglrqfd g]kfnnfO{ hn;|f]tsf] ?kdf a|flhn kl5sf] wlg b]z dflgG5 . oxfF sl/a ^))) eGbf
a9L ;fgf 7'nf gbLgfnfx? /x]sf 5g\ .
– g]kfnsf gbLx?nfO{ k|yd,bf];|f] / t];|f] :t/df jlu{s/0f ul/G5 .
– klxnf] :t/sf gbLx?nfO{ lxdfnL k"j{ufdL elgG5 eg] bf];|f] :t/sf gbLnfO{ kj{lto gbL elgG5 .
– g]kfnsf !^) ls=ld eGbf nfdf gbLx? klg !)) j6f eGbf al9 5g 5g\ .
– g]kfnsf gbLx?sf] k"0f{ nDafO{ $%))) ls=ld eGbf kgL Hofbf x'G5 .
– hne08f/ Ifdtf M @ nfv @ xhf/ ldlnog So'ljs ld6/
– ljB"t pTkfbg Ifdtf M s'n ;DefJotf *#))) d]ufjf6 /x]sf] ePtfklg cfly{s tyf k|fljlws lx;fan]
$@ xhf/ d]ufjf6 ;Dd pTkfbg ug{ ;lsG5 -g]g]kfn ;/sf/, ;g ;g\ !(*# sf] ;j]{If0f _
– g]kfnsf gbLgfnfx?n] sl/a *) nfv x]S6/ If]qkmn l;+lrt ug{ ;Sg] Ifdtf /fV5g /fV5g\ .
– g]kfnsf] s'n e"uf]n dWo (@=($ k|ltzt e"efu hldgn] / afFsL &=)^ k|ltzt e"efu kfgLn] cf]u6]s]f
5 .kfgL n] cf]u6]sf] e"efu dWodf kgL #=( k|ltzt gbLgfnf n] cf]u6]sf 5g 5g\ .
– g]kfnsf gbLgfnf n] ljZjsf] gbLgfnfsf] @=@& k|ltzt hn;|f]t cf]u6]sf 5g 5g\ .
– g]kfn hnk|sf]kaf6 x'g] Ifltsf] cfwf/df ljZjdf #) cf}F :yfgdf /x]sf] 5 .
– g]kfnsf ;Dk"0f{ gbLgfnfaf6 k|lt ;]s]08 !&) cj{ So'ljs ld6/ kfgL axG5 .
– g]kfndf ;a}eGbf a9L afn'jf cf];fg]{ / :yfg kl/j{tg ug]{ gbL sf]zL xf] h'g ljZjdf xx\jfªxf] gbL
kl5sf] afn'jf Hofbf cf];fg]{ gbL df k5{ .

gbLsf] cfwf/df g]kfnsf] ljefhg


– sf]zL If]q -k|b]z _
– u08sL If]q -k|b]z _
– s0ff{nL If]q -k|b]z _

sf]zL If]q -k|b]z _

– k"j{df s~rgh+uf lxdfn b]lv klZrddf nfd6fª lxdfn larsf] gbL k|efljt If]qnfO{ sf]zL If]q -k|b]z _
elgG5 .
– sf}lzs qmlifsf] gfdaf6 gfdfs/0f ul/Psf] .
– ;Ktsf]zL gbL g]kfns} ;a]eGbf 7'nf] gbL xf] .
– sf]zL gbLsf] s'n nDafO{ &@) ls=ld /x]sf] 5 .
– hnk|jfx Ifdtf M !%^$ SSo'o'ljs ld6/ k|lt ;]s]08
– k|efa If]q M ^) xhf/ jUf{ ls=ld
– o; gbLaf6 @@))) d]=jf ;DDf ljB"t pTkfbg ug{ ;lsg] cg'dfg /x]sf] 5 .
– ef/tsf] ljxf/ /fHOsf] s;]{nf 3f6df u+uf gbLdf sf]zLsf] kfgL ldNb5 . aiff{ofddf af9L cfpFbf
cf;kf;sf If]qdf 8'afg kfg]{ ePsf] x'gfn] sf]zL gbLnfO{ laxf/sf] b'v eg]/ lrlgG5 .
– o;nfO{ gbLnfO{ ef/t k'u]kl5 bfdf]b/ gfdn] lrlgG5 .
;Ktsf]lz tdf]/ c?0f lnv' b'wsf]zL tfdfsf]zL ;'gsf]zL OGb|fjlt
gbLsf ;xfos
gbLx?
pb\ud :yn ltAat ltAAft /f]njflnª b'ws'08 ltAAft ltAAft h'un
lxdfn
ljz]iftf 7'nf] ;fgf]
bfofF÷afofF aofF afofF bfofF bfofF bfofF bfofF bfofF
u08sL If]q -k|b]z_

– k"j{df nfd6fª b]lv klZrddf wjnflul/ lxdfn larsf] gbL k|efljt If]qnfO{ u08sL If]q -k|b]z _
elgG5 .
– ufl08a Clifsf] gfdaf6 gfdfs/0f ul/Psf] .
– u08sL gbLnfO{ lrtjg k|j]z u/]kl5 gf/fo0fL gfdn] lrlgG5 .
– zflnu|fd kfOGf] Psdfq gbL xf] u08sL gbL .
– of] gbLdf b'n{e dflgg] du/ uf]xL / 3l8ofnx? kfOG5g\ .
– g]kfnsf] ;a}eGbf ulx/f] gbL xf], u08sL gbL .
– ;Ktu08sL gbL dWo g]kfn eP/ axG5 .
– nDafO{ M ##* ls=ld /x]sf] 5 .
– hnk|jfx Ifdtf M !&!# So'ljs ld6/ k|lt ;]s]08
– k|efa If]q M #* xhf/ ju{ ls=ld
– ljB't pTkfbg Ifdtf M @!))) d]ufjf6 ;DDf lgsfNg ;lsg] cg'dfg
– gjnk/f;Lsf] lqj]0fL af6 of] gbL ef/t k|j]z ub{5 .
– ef/tdf o; gbLnfO{ u08s eGGf] ul/G5 .

;Kt sflnu08sL ;]tLu08sL lqz'nL a'l9u08sL÷ d:of{ªb\ L dfbL b/f}bL


u08sL a'l9u+uf
gbLsf
;xofs
gbLx?
pb\ud d':tfª cGGfk"0f{ uf];fOs'08 dgf:n', bfdf]b/÷dgf:n'÷ cGGfk"0f{÷s'km'r] a'4
:Yfn n]s÷y]/fkf; lxdfn÷df5fk'5«] d's'6 lxdfn d'lQmgfy lxdfn lxdfn
ljz]iftf 7'nf] ;fgf]
bfofF÷ bfofF afofF afofF afofF afofF afofF bfofF
afofF
s0ff{nL If]q -k|b]z _

– k"j{df wjnflu/L b]lv klZrddf Jof; lxdfn larsf] gbL k|efljt If]qnfO{ s0ff{NfL If]q-k|b]z _ elgG5 .
– of] gbLnfO{ k~r]Zj/Lsf] gfdaf6 gfdfs/0f ul/Psf] xf] . obfsbf k~rs0ff{nL ;d]t eGGf] ul/G5 .
– g]kfnsf] ;a}eGbf nfdf] gbL g} s0ff{nL If]q -k|b]z _ xf] .
– s0ff{nL gbL ltAAftaf6 dfKrf]ªuf] gfdsf] lxdgbLaf6 lg:s]/ dfg ;/f]j/ tfn glhs} /x]sf] /sf];
;/f]a/ df ldl;G5 . :d/0f /xf]z /sf]; ;/f]a/nfO{ :yflgodf /fIfz tfn ;d]t elgG5 .
– g]kfndf k|j]z u/]kl5 of] gbL d'u' lhNNffdf /x]sf] s/g vf]nf cyjf d'u' s0ff{nL;Fu ldl;G5 .
– nDafO{ M %)& ls=ld
– hnk|jfx Ifdtf M !#!^ So'ljs ld6/ k|lt;]s]08
– k|efa If]q M $@ xhf/ ju{ ls=ld
– hnljB"t pTkfbg Ifdtf M #@))) d]ufjf6;DDf ljB"t pTkfbg ug{ ;lsg] cg'dfg
– of] gbL ef/t k'u]kl5 3f3F/f / ;/o' sf] gfdn] lrlgG5 .
– ef/t k'u]kl5 u+uf gbLdf uP/ ldl;G5 .
;Kts0ff{nL x'Dnf d'u' s0ff{nL 7'nL e]/L ;fgL ltnf a'9Lu+uf ;]tL
gbLsf s0ff{nL e]/L÷pQ/u+uf
;xfos
gbLx?
pb\ud :yn ltAAft n4fv d's'6 wf}nflul/ h'Dnf n]s hub'NNff ;}kfn
lxdfn lxdfn tfn 8f]Nkf
ljz]iftf 7'nf] ;fgf]
bfofF÷afofF bfofF afofF afofF afofF afofF bfofF bfofF

:t/sf cfwf/df gbLx?sf] jlu{s/0f


:t/ gbLx? ljljw hfgsf/L
k|yd :t/sf gbL ;Ktsf]zL, ;Ktu08sL, ;Kts0ff{nL lxdfnL k"jf{ufdL elgG5, d'n ;|f]t
u/]/ @!, dxfsfnL gbL ;lxt @@ lxdfno ePsf gbL, cv08
j6f alx/xg] gbL, hnljB"t pTkfbgsf
nflu pQd dflgG5g,
lålto :t/sf gbL d]rL, sGsfO{, aaO{, sdnf, lqo'uf, kj{lto k"j{ufdL elgG5, l;FrfOsf
jf0fu+uf, ltgfp, afudlt, /fKtL, nflu pQd dflgG5g,
df]xgf,
t[lto :t/sf gbL ltnfj], lzlz{of, hd'lg, dg':df/f, df};ld v]ltsf nflu pko'{Qm
/ftf], xlb{gfy,emfFh, 808'jf, df];]{ dflgG5g\ , r'/] kj{tdfnfaf6
vf]nf cflb pTklQ x'G5g\, c:yfO{ k|s[ltsf
x'G5g\

ljleGGf gbLx?sf] pb\ud:yn

qm=; gbL kf}/fl0fs gfd pb\ud:yn lano :yfg


!= c?0f dxfk|ef, ltAatL gfd ltAAft sDkm'3f6, ;'gsf]zL
km'ªr' gbL
@= tdf]/ b'vwL÷kfkwgL ltAAft lqj]0fL 3f6df
;'gsf]zL gbLdf
#= lqz'nL sd{wf/f, lqz'nwf/f, uf];fOs'08
wd{wf/f, x/u+uf
$= a'9L u+uf hub'NNff tfn -8f]Nkf_
%= lji0f'dlt ;kglty{
^= ;]tLu+uf ;}kfn
&= le|md|'s wd{jtL uf}d'vL -Ko'7fg_
*= ;'gsf]zL ;'e>jf ltAAftL
(= ;]tLu08sL z'Snu+uf, ;'j0f{;l/f / cGGfk"0f{ lxdfn÷df5fk'5]«
j}if0fjL :j?kf
!)= afudtL afu4f/
!!= sgsfO{ l5Gtfk' dxfef/t -Onfd_
!@= b/f}FbL ljZjwf/f a'4 lxdfn
!#= dfbL df08jL, /Tgjlt, cGGfk"0f{÷s'km'r] lxdfn bdf}nLdf cfP/
sf}df/L :j?kf, dfb|L, ;]lt gbLdf ldl;G5
/Tgwf/f
!$= OGb|fjlt ;ToaflxgL h'un lxdfn÷kfFr kf]v/L bf]nfn3f6df
;'gsf]zL gbLdf
!%= d'u' s0ff{nL n4fv lxdfn
!^= sfnLu08sL s[i0fk|ef, xl/u+uf, d':tfª n]s ÷y]/fªkf; b]j3f6 eGg] 7fpFdf
u+Uff:j?kf, rqmfsf/ sfnLu08sL /
gbL, zflnu|fd kfOg] lqz'nL ldl;G5
gbL To;kl5
;Ktu08sL aGb5
!&= bf]gfvf]nf 7'nfuL lxdfn
!*= d:of{ªbL lztk|ef bfdf]b/÷d':tfª÷d'lQmgfy d'ªl\ ngdf lqz'nL
gbLdf
!(= d]rL nfnLvs{÷l;+xlnnf kj{t
@)= ;fgL e]/L÷pQ/u+uf pQ/u+uf wf}nflu/L
@!= a'9L u08sL ozf]wf/f dgf:n'÷d's'6 lxdfn a]gL3f6 lqz'nL
gbLdf
@@= jf0fu+uf r'/] 8fF8f -c3f{VffFrL _
@#= sdnf l;Gw'nLu9L
@$= tfdfsf]zL gf/fo0fL :j?kf ltAAft a]gL3f6, ;'gsf]zL
gbLdf
@%= lnv' x]du+uf÷j?0f /f]njflnª s'nfGh/df
;'gsf]zL gbLdf
@^= ltgfp r'/]
@&= dxfsfnL clk
lxdfn÷lnlDkofw'/f÷h:s/
lxdfn
@*= 7'nf] e]/L d's'6 lxdfn
@(= b'wsf]zL eb|fjlt b'ws'08 -;f]n'vD' a' _ s'?n] eGGf] 7fpFdf
;'gsf]zL gbLdf
ldl;G5
#)= x'Dnf s0ff{nL ltAAft
#!= ltnf h'Dnf n]s
#@= r]k] rDkfjtL b'wkf]v/L
##= gfp/ vf]nf k]/L lxdfn -dgfª _
#$= tfbL ;"o{jtL
#%= b'wdtL k"j{ /fKtL
#^= dgf]x/f dl0fdlt
#&= a8Luf8 ?b|u+uf
#*= s0ff{NfL k~r]Zj/L
#(= s's'dlt sd{gzf
$)= wf]jLvf]nf ?b|dlt
$!= klZrd /fKtL clr/fjlt
$@= k"j{ /fKtL b'wkf]v/L
$#= ef}rfv';L eb|dlt
$$= sd{gzf pQ/afxLgL

gbL ljz]if ljljw hfgsf/L


– Pp6} gfdn] b'O{tkm{ axg] gbL M /fKtL
– pb\ud:yn / lano :ynsf cfwf/df g]kfns} nfdf] gbL M c?0f
– ;jf{lws prfOaf6 axg] gbL M c?0f
– /fdflky]s; dfgj s+sfn kfOPsf] gbL M a'6'jnsf] ltgfp gbL
– cf]nfªr'ªuf]nf 3fF6Laf6 axg] Psdfq gbL M tdf]/
– t/fO{df k'u]k5L afudtL gbLn] s'g s'g lhNnfsf] l;dfgfsf] sfd u5{ M ;nf{xL / /f}tx6
– g]kfnsf] rd]lnof gbL lsgf/, d':tfª / dsjfgk'/df o'/]lgod kfOPsf] 5 .
– g]kfndf k|ltaif{ @$ s/f]8 3gld6/ df6f] gbLn] aufP/ nfG5g\ h;sf] kmn:j?k a+ufnsf] vf8Ldf
Go"df]/ gfds 6fk' aGb}5 .
ताल, कु ड र पोखर ह
१. त लचो ताल

व वको सबैभ दा अ लो थानमा अवि थत त लचो ताल ४९१९ मटरको उचाइमा फा चे हमालको काखमा रहे को छ । यो मनोरम ताल
मु ताङको साँघमा अ नपण
ू हमालको उ र भेक मनाङ िज लामा पदछ । यो तालको ल बाइ क रब ४ क. म. तथा चौडाइ १.२ क. म.
छ । यो तालको ग हराइ क रब २०० मटर ज त रहे को छ । यस ताललाई त र–चो वा त लजो प न भ न छ । यस तालको उ र तर
नल गर र द णतफ अ नपण
ू हमालय पदछ । हउँ , जल तथा ढु गाको सौ दयमा खल
ु ेको हुनाले यो ताल अ त नै मनमोहक छ ।

२. रारा ताल

मुगु िज लामा अवि थत यो ताल नेपालको सबैभ दा ठूलो तालको पमा स ध छ । यसको ल बाइ ५.२ क. म., चौडाइ २.४ क. म. र
ग हराइ १६७ मटर छ । यो समु सतहदे ख ३२०० मटर उचाइमा रहे को छ र यसलाई महे ताल प न भ न छ । यो ताल अ त
रमणीय छ ।
३. फो सु डो ताल

फो सु डो ताल कणाल अ चलको डो पा िज लामा अवि थत छ । काि जरोवा हमालको द ण फेद तथा भेर को मु य शाखा जगद ू ला
खोलाको शरान कागमारा लेकको काखमा अवि थत फो सु डो ताल समु सहतदे ख क रब ३६१३ मटरको उचाइमा अवि थत छ । यो
ताल उ र द णतफ लामो एवं पूवपि चमतफ चौडा दे ख छ । यो तालको ल बाइ क रब ४.८२ क. म. तथा चौडाइ १.६१ क. म. रहे को छ
। यस तालको थानीय नाम ‘ र मो’ हो । यो ताल तीनकुने ला चो आकारको छ । यो ताल रारा ताल प छको दो ो ठूलो र
मुलुकको सबैभ दा ग हरो ताल हो जसको ग हराइ कर ब ६५० मटर रहे को अनुमान ग रएको छ । यो तालको पानी अ य तै चसो भएको
कारणले गदा यस तालमा कुनै क समका जीवा मा पाइँदैनन ् । यस तालको नकासको पमा रहे को सुल गड खोलामा क रब १७६ मटरको
झरना प न बनाएको छ ।

४. फेवा ताल

का क िज लाको पोखरामा रहे को फेवातालको ल बाइ ४.८ क. म.,चौडाइ १.५ क. म.र ग हराइ २४ म. रहे को छ । यो तालमा
माछापु छे «को छायाँ दे खने हुनाले बडो मनमोहक हुनाको साथै पयटक य ि टकोणले मह वपण
ू छ ।
५. छो रो पा ताल

यो ताल दोलखा िज लामा पदछ । यो समु सतहदे ख ४,५८० मटरको उचाइमा अवि थत छ । यस तालको ल बाइ ३ क. म., चौडाइ
०.५ क. म.र ग हराई १०० मटर रहे को छ । यो तालमा क रव ८ करोड घन मटर पानी रहे को अनम
ु ान छ । व फोटन हुने खतरामा रहे को
यस ताललाई व फोटनबाट बचाउन पानी बा हर नका न साइफन जडान ग रएको छ ।
६. रानी पोखर

राजा ताप म लले पु शोकले पी डत आ नी रानी अन त यालाई सा वना दलाउनका ला ग व.सं १७२७ मा रानी पोखर को नमाण
गरे का थए । यो पोखर को ल बाइ १८० मटर, चौडाइ १४० मटर र े फल झ डै ३२ रोपनी छ । यस पोखर को उ रपूव र उ रपि चम
कुनामा भैरव, द णपव
ू कुनामा महाल मी र द णपि चम कुनामा सो हाते गणेश थापना ग रएको छ ।
७. बेगनास ताल

पातालसँगै पचभैया डाँडाको अक पाखामा बेगनास ताल


रहे को छ । समु सतहबाट ६७७ मटर उचाइमा अवि थत
७.५ म. ग हरो यो ताल २२५ हे टरमा फै लएको छ ।
८. टौदह

काठमाड उप यका जलमय भएको अव थामा म जु ीले ख गले काटे र वा भगवान ीकृ णले च हार गर चोभारको ग छ काटे र पानी
बा हर पठाए प छ यहाँका नागह प न बा हर जानुपन अव था सजना भएकोले चोभार भूतखेल भ ने ठाउँ मा पोखर बनाई सोह ठाउँ मा
नागह का राजा कक टकलाई ब ने ठाउँ दइएकोले टौदहलाई कक टक नागको वास थान प न भ न छ । यो ८४ रोपनी जल े स हत ९६
रोपनी ज गामा फै लएको छ । दजन कारका प ीह यहाँ पाइने हुदाँ चराह को अ ययन र अनुस धानका ला ग यो ठाउँ आकषक छ ।
९. घोडाघोडी ताल

कैलाल िज लाअ तगत महे राजमागको उ रतफ ह केलाको आकारमा १.५ हे टर े फलमा घोडाघोडी ताल रहे को छ । यस तालको
बीचबीचमा चारपाँचवटा थु का थु क ह बनेका छन ् । यो तालको छे उमा घोडाघोडी मि दर रहे कोले सोह मि दरको आधारमा तालको
नामाकरण ग रएको हो । यो तालको छे उको ज गलमा दल
ु भ प ी धनेशका अ त र त अनेक पशुप ीह पाइ छन ् । ताल भ
माछा, गोह , कछुवा आ द पशुपं ीह पाइ छन ् ।
१०. गोसाईकु ड

जनैपू णमाको दन मेला भन हजार धमावल बनीह आउने साथै धा मक तीथ थलको पमा समेत प र चत रहे को गोसाईकु ड बागमती
अ चलको रसुवा िज लामा पदछ । हमाल कालो कडा च टानमा नमल जलयु त यो ताल समु सतहबाट क रब ४६०२ मटर उचाइमा
रहे को छ । सूयकु ड (पूव र उ र झरनाबाट गोसाईकु ड ब न पुगेको हो ।

११. पा ताल

का क िज ला पोखराको पूव उ र भागमा पचभैया पवतको फेदमा पाताल छ । समु सतहबाट ७०१ मटरको उचाइमा अवि थत ४.५
मटर ग हराइ भएको पाताल १२० हे टर े फलमा फै लएको छ । यो तालमा हाल म यपालन गर आ थक लाभ लन था लएको छ ।
Gf]kfnsf s]xL tfntn}of ;'qaf6
lhNnf tfn, tn}of, s'08, kf]v/L ;'q
sf:sL d}bL, a9'jf tfn, :ofv'{, zflGt, d} a9'jf x'g :ofv'{ cf]8L zflGtk"j{s
k~rf;], km]jf tfn, lbk'ª tfn, k~rf;] k'u]
a]ugf;, ?kf tfn, a]ugf; tfn ,
zflGts'08
lrtjg tdf]/3}nf tfn, la;xhf/L tfn, tdf]/ uO{ lj;xhf/df gGb efph'n] d'h'/f
gGbefph' tfn, d'h'/f tfn, s;/f lsg] / s;/fsf] r]kfªnfO{ lbP
tfn, r]kfª tfn !^ xhf/L tfn,
l;Gw'kfNrf]s tf/f v;]sf] kf]v/L, gf/fo0f kf]v/L, tf/f v;]s]f yfxf kfPkl5 gf/fo0f bfO{ kfFr
kfFrkf]v/L, af}nfx kf]v/L k6s af}nfP
s~rgk'/ lemnldnf tfn, /fgL tfn s~rgk'/sL lemnldnf /fgL
;+v'jf;ef u'kmf kf]v/L, l;4 kf]v/L, ;ef u'kmfdf a;L l;l4 u/]/ ;efkf]v/Ldf dT:o
kf]v/L, dT:o kf]v/L kfng ug]{
bfª ef]6] bx, afx|s'g] tfn, rl/ª\u] bx, ef]6] bfO{ bfªsf] afx|s'g]df :ofªNofª ug]{
lsr]gL bx rl/ª\u] lsrsGGfL 5 .

s'g tfntn}of sxfF <


qm=;+ tfn,kf]v/L, s'08 lhNnf
1. रारा ताल ,qm0fdf]If bx, kfks'08, 5fofFgfy मुगु

2. फेवा ताल, ?kftfn, a]ugf;, lbkfª, d}bL tfn, a9'jftfn, :ofv'{tfn, का क


vf:6]tfn, zflGts'08

3. शे–फो सु डो वा र म ताल, k[yfbx,hub'NNff tfn डो पा

4. बीसहजार ताल, न दभाउजू ताल, s;/f tfn, gGbefph' tfn,u8'jf tfn, चतवन
tdf]/3}nf tfn, d'h'/f tfn, ;f]x| xhf/L tfn

5. गैडहवा ताल, nf};f tfn, ;u|xjf tfn, uh]F8L tfn, uf}8f tfn प दे ह

6. जा खरा ताल, hulbzk'/ tfn क पलव तु

7. घोडाघोडी ताल कैलाल

8. बल
ु बल
ु े ताल, l;ld| bx, d'/nL bx सख
ु त

9. रानी ताल, a]tsf]6 bx, lemnldnf tfn, aGbf tfn क चनपरु

10. तर छो ( त लचो) ताल, k'u]g tfn, u+ufk"0f{ tfn मनाङ

11. ख तड दह, /fdf/f]zg, lhufn] अछाम

12. गोसाईकु ड, e}/js'08, ;/:jtL s'08,;"o{ s'08, u0f]z s'08, b'3 s'08, रसुवा
gfu s'08

13. इ सरोवर, मकवानपुर

14. टौदह काठमाड


15. रानीपोखर काठमाड

16. नागदह काठमाड

17. गंगासागर धनष


ु ा

18. महाराजा सु वष पोखर मोरङ

19. माइ दया पोखर पसा

20. सम
ु ा सरोवर बझाङ

21. गर दह जु ला

22. सुना दह डो पा र बा लुङ िज लाको सीमा े

23. गुफा पोखर , सभापोखर स खव


ु ासभा

24. माई पोखर इलाम

Gff]6 M yk tfn, tn}of, s'08 em/gf tyf kf]v/L af/] tn /flvPsf] & k|b]z && lhNNffsf] gf]6df ;dfj]z ul/Psf] 5 .

g]kfndf /x]sf s]xL k|Voft lxdtfn / ltlgx?sf] cjl:ylt


sf:sL s'km'r] ;f]n'vD' a' nDbL, x\'Fu', l8ur], ODhf
bf]nvf b'a'ªu\ , R5f]/f]NKf l;Gw'kfNrf]s gf/], hfªuhfª\uj]
dgfª / nDh'ª 7'nfuL ;+v'jf;ef tNnf] j?0f

Gf]kfndf /x]sf s]lx tfnsf pkgfdx?


kmf]s;'08f] tfn l/Ud] tfn, lg{lhj tfn, u'n]nL cfsf/sf] tfn
3f]8f3f]8L tfn slkntfn, xts]nf cfsf/sf] tfn
kGrf;] tfn km]bdf kft /xg] tfn
d}bL 9'ªu\ f xfGg] tfn
;'df{;/f]j/ cfvfF cfsf/sf] tfn
/f/f ufOv'/], srf}F/] tfn
nDh'ªsf] b'wkf]v/L k+IfLn] kft l6km]/ kmfNg] tfn

hnljB't\ cfof]hgfsf] gfd Ifdtf -ls=jf=_


! kgf}tL -sfe|]knf~rf]s_ @$))
@ km]jf -kf]v/f–sfZsL_ !)**
# lqz"nL -g'jfsf]6_ @$)))
$ ltgfpF -kfNkf_ !)@$
% tftf]kfgL DofUbL ! !)))
^ ;'gsf];L -l;Gw'kfNrf]s_ !))%)
& u08sL -gjnk/f;L_ !%)))
* s'n]vfgL ! -dsjfgk'/_ ^))))
( b]jL3f6 -g'jfsf]6_ !$!))
!) ;]tL -kf]v/f–sfZsL_ !%))
!! s'n]vfgL @ -dsjfgk'/_ #@)))
!@ d:of{ªb\ L -tgx'F_ ^()))
!# cfFlwvf]nf -:ofª\hf_ %!))
!$ lemd?s -Ko'7fg_ !@%))
!% tftf]kfgL DofUbL @ !)))
!^ lvDtLvf]nf -bf]nvf–/fd]5fk_ ^))))
!& k'jfvf]nf -Onfd_ ^@))
!* df]bLvf]nf -kj{t_ !$*))
!( dflyNnf] ef]6]sf];L -l;Gw'kfNrf]s_ $%)))
@) OGb|fjtL t];|f] -l;Gw'kfNrf]s_ &%))
@! sfnLu08sL …PÚ -:ofª\hf_ !$$)))
@@ lrlnd] -/;'jf_ @@)))
@# lkn'jfvf]nf -;ª\v'jf;ef_ #)))
@$ rfs'vf]nf -l;Gw'kfNrf]s_ !%))
@% ;'gsf];L ;fgf] -l;Gw'kfNrf]s_ @^))
@^ v'bLvf]nf -nDh'ª_ $)))
@& yf]kfnvf]nf -wflbª_ !^%)
@* dWod:of{ªb\ L -nDh'ª_ &))))
@( l/8Lvf]nf -kfNkf_ @$))
#) af/fDrLvf]nf -l;Gw'kfNrf]s_ $@))
#! dfbL{vf]nf -sfZsL_ $*))
#@ dfO{vf]nf -Onfd_ $%))
## x]jfvf]nf -;ª\v'jf;ef_ $%%%
#$ tNnf] df]bL -kj{t_ !))))
#% ljhok'/ ! -sfZsL_ $%))
#^ l;p/Lvf]nf -nDh'ª_ %)))
#& cfFs'vf]nf -wflbª_ &)))
#* rgf{jtLvf]nf -bf]nvf_ #%@)
#( tNNff] rfs'vf]nf -l;Gw'kfNrf]s_ !*))
$) tfbLvf]nf -g'jfsf]6_ %)))
$! dWorfs'vf]nf -l;Gw'kfNrf]s_ !*))
$@ l;lk|ªv \ f]nf -bf]nvf_ !))))
$# e}/js'08vf]nf-l;Gw'kfNrf]s_ #)))
$$ d}n'ªv \ f]nf -/:f'jf_ %)))
$% /fwL ;fgf]-nDh'ª_ $$))
$^ lh/Lvf]nf -bf]nvf_ @$))
$& gf}uf8vf]nf -bfr'{nf_ *%))
$* dfO{ -Onfd_ @@)))
$( dflyNnf] k'jf ! -Onfd_ #)))
%) dflyNnf] x'UbL -u'NdL_ %)))
%! gf}u8 vf]nf -bfr'{nf_ *%))
%@ 5FbL vf]nf -ndh'ª_ @)))
%# dfO So;s]8 -Onfd_ &)))
%$ dflyNnf] dfO{ -Onfd_ !@)))
%% 8d/ vf]nf P -afUn'ª_ @%))
%^ ª\of/L vf]nf -l;Gw'kfNrf]s_ @)))
%& dflyNnf] d:of{ªb\ L -ndh'ª_ %))))
%* t'Gu'g 7f]:g] vf]nf -nlntk'/_ $#^)
%( vfgLvf]nf nlntk'/ @)))
^) b/f}bL P -uf]/vf_ ^)))
^! x]jf vf]nf P -kfFry/_ !$())
^@ dflyNnf] df8L -sf:sL_ @%)))
^# hf]udfO{ vf]nf -Onfd_ &^))
^$ dflyNnf] dfO{ ;L -Onfd_ ^!))
^% rd]lnof #))))

Dff6f]sf] cfwf/df g]kfnsf] ljefhg


– df6fsf] lgdf{0fdf w/ftn, xfjfkfgL, jg:klt cflb tTjx¿n] dxTjk"0f{ e"ldsf v]Nb5g . w/ftn,
xfjfkfgL, jg:klt cflbdf leGgtf ePh:t} g]kfnsf] df6fsf] ljt/0fdf klg leGgtf kfOG5 . g]kfnsf]
ef}uf]lns cj:yfsf] sf/0f g]kfnsf] df6fsf] juL{s/0f ug{ sl7g 5 . csf]{tkm{ g]kfndf b]z el/sf]
df6fsf] lj:t[t ;j]{If0f ug{ ;lsPsf] 5}g . t/ klg g]kfndf kfOg] df6fnfO{ lgDglnlvt efudf afF8g
;lsG5 M
kfFuf] df6f]
– gbLn] aufP/ NofO{ y'kf/]sf] df6fnfO{ kfFuf] df6f] elgG5 . g]kfnsf] clwsf+z t/fO{ { efu / kxf8L If]qsf
pkTosfx¿df o;k|sf/sf] df6f] kfOG5 . of] df6f] emf/kft tyf cGo hLjfjz]if ldl;P/ ag]sf] x'gfn]
o; df6fdf h}ljs kbfy{sf] dfqf w]/} /x]sf] x'G5 . of] df6f] ldxLg / pAhfpzLn /x]sf] x'G5 . s[lifsf]
b[li6sf]0fn] of] df6f] ;a}eGbf pAhfpzLn x'G5 . of] df6f] lxn] kfFuf] df6f], lrD6ofOnf] kfFuf] df6f] /
anf}6] kfFuf] df6f] u/L tLg k|sf/sf] x'g] ub{5 . anf}6] kfFuf] df6f] t'ngfTds ¿kdf sd pAhfpzLn x'G5
. kfFuf] df6fdf wfg, h'6, pv', ;'tL{, tf]/L, ds}, uxF', skf; cflb afnLsf nflu a9L pkof]uL x'G5 .
anf}6] kTyl/nf] df6f]
– afn'jf, sFs8, 9'ªuf cflb ldl;Psf] df6fnfO{ anf}6] kTyl/nf] df6f] elgG5 . of] df6f] v's'nf] / v;|f]
x'gfn] ;k|sf/sf] df6fdf kfgL c8b}g. o:tf] df6fdf h}ljs kbfy{sf] dfqf klg sd x'gfn] afnL
pTkfbgsf] b[li6n] of] df6f] Tolt pkof]uL b]lvb}g . o;k|sf/sf] df6f] h/fnfdf] x'g] af]6la?jfsf nflu
pkof]uL /xG5 . g]kfndf ok|sf/sf] df6f] r'/] kxf8sf] km]bL jf efj/ If]q / b'gdf /x]sf] kfOG5 . o:tf]
df6f] ePsf] 7fpFdf afn'jf / sªs8sf]dfqf w]/} x'gfn] sxLF gbLx¿x/fpb5g /kl5 w]/} tn lg:sG5g .
ds}, t]nxg, bfn, kmnkm'n cflb oxFf pTkfbg x'g] d'Vo afnL x'g . o:tf] df6fdf ;fn, l;;f} h:tf
?vx¿ w]/} ;k|G5g .
 tn}of df6f]
– sf7df8f}F, kf]v/fh:tf pkTosfx¿df tfn;'s]/ ag]sf]df6fnfO{ tn}of df6f] elgG5 . k|frLg Pjd
jt{dfg ;dodf tfntn}of /x]sf If]qdf o;k|sf/sf] df6f] kfOG5 . s'x]sf] emf/kft / ldxLg df6f]
k'l/P/ tfn tn}ofsf] lkFwdf ;dy/ d}bfg aGb5 . o;k|sf/sf] df6fdf h}ljs kbfy{ a9L] x'gfn] pAhfp
zlSt w]/} kfOG5 . sfnf] /ªsf] x'gfn] o;nfO{ sfnLdf6L klg eGg] ul/G5 . s[lifsf] b[li6sf]0fn] of] clt
dxTjk'0f{ df6f] xf] . o:tf] k|sf/\sf] df6f]df ljleGGf k|sf/sf afnL / t/sf/Lx¿ ;k|G5g .
r66fg km'l;|P/ ag]sf] df6f]
– xfjfkfgLsf] sf/0fn] r66fg km'l;|P/ ag]sf] df6f] aGb5 . ljz]if u/L kxf8L w/ftndf xfjfkfgLsf]
k|efjaf6 of] df6f] aGb5 . o:tf] df6fdf h}ljs kbfy{ yf]/} kfOG5 / ulx/fO klg yf]/} x'G5 . of] df6f]
afnLgfnLsf nflu Tolt pkof]uL dflgb}g . jif{{fsf] kfgLåf/f dl;gf] kbfy{ au]/ hfG5 / v;|f] df6f] afFsL
/xG5 . g]kfnsf] dWo kxf8L If]qsf] clwsf+z efudf o:tf] k|sf/sf] df6f] kfOG5 . of] df6fdf ds}, lrof,
sf]bf], kmfk/ cflb h:tf afnLx¿ Nfufpg ;lsG5 .
lxdfgL df6f]
– lxdgbLn] aufP/ NofO{ y'kf/]sf] df6fnfO{ lxdfgL df6f] elgG5 . pRr lxd z[ªvnfaf6 lxdgbL axb}
lxd/]vf kf/ u/] kl5 lxpF klUng uO{ kfgL axG5 / lxdgbLn] aufP/ NofPsf] df6f] gbLn] aufpg
g;s]kl5 lgIf]k x'g yfNb5 . o;/L ag]sf] df6fnfO{ lxdfgL df6f] elgG5 . of] afn'jf / kTy/ ldnL
ag]sf] df6fdf h}ljs kbfy{ sd x''gfsf] ;fy} v;|f] x'gfn] v]tLkftLsf nflu pkof]uL x'b}g . of] df6f] leqL
lxdfnL vf]Frdf kfOG5 . cfn', kmfk/, hf}, ds} cflb afnLx¿ o:tf] df6f] ePsf] If]qdf Nfufpg ;lsG5.

Gf]kfnsf !@ /fli6«o lgs'~h


z]kmf]S;'08f] /fi6«Lo lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)$)
– If]qkmn M #%%% j{u ls=ld
– lhNnf M 8f]Nkf / d'u'
– ljz]iftf M ;a}eGbf 7'nf] /fli6«o lgs'~h
– ljljw M@)$!÷)$÷@@ ut] /fhqdf k|sfzg u/LPsf] xf]
Nffd6fª /fi6«Lo lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)#@
– If]qkmn M !&!) j{u ls=ld
– lhNnf M /;'jf, g'jfsf]6. l;Gw'kfNrf]s
– ljz]iftf M ljljwtfsf] ?kn] ljZjs} cu| :yfg df /x]sf] lgs'~h
– ljljw M@)#@÷!@÷)( ut] /fhqdf k|sfzg u/LPsf] xf]
dsfn' j?0f /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)$(
– If]qkmn M !%)) j{u ls=ld
– lhNnf M ;+v'jf;ef
– ljz]iftf M ljZjsf b'{ne jg:ktL / lxdfnL sfnf] efn' kfOg]
– ljljw M@)$*÷)*÷)@ ut] /fhqdf k|sfzg u/LPsf] xf]
;u/dfyf /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)#@
– If]qkmn M !!$* j{u ls=ld
– lhNnf M ;f]n'v'Da'
– ljz]iftf M ;a}eGbf prfOdf /x]sf] /fi6«Lo lgs'~h
– ljljw M@)##÷)$÷)$ ut] /fhqdf k|sfzg u/LPsf] xf]
Alb{of /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)#@
– If]qkmn M (^* j{u ls=ld
– lhNnf M alb{of
– ljz]iftf M t/fO If]q dWosf] 7'nf] lgs'~h
– ljljw M@)$!÷)%÷!! ut] /fhqdf k|sfzg u/LPsf] xf]
lrtjg /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)#)
– If]qkmn M (%@=^# j{u ls=ld
– lhNnf M dsjfgk'/,lrtjg, gjnk'/ , k{;f
– ljz]iftf M ;a}eGbf klxnf :yfkgf ePsf] /fli6«o lgs'~h
– ljljw M@)#)÷)^÷)$ ut] /fhqdf k|sfzg u/LPsf] xf] –klxnf] k6s –If]qkmn M(^@ ju{ ls=ld_
-@)&#÷)&÷)! k'g /fhkqdf k|sfzg ePsf] –bf];|f] k6s k|sfzg-If]qkmn M (%@=^# ju{ ls=ld_
k;f{ /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)$)
– If]qkmn M ^@&=#&j{u ls=ld
– lhNnf M dsjfgk'/, lrtjg, k;f{
– ljz]iftf M @)$!.)@.)* ut]sf] /fhkqsf] ;"rgf cg';f/ k;f{jGohGt' cf/Ifsf] ¿kdf 3f]if0ff ePsf
– ljljw Mg]kfn ;/sf/ dGqL kl/ifbsf] ldlt @)&$÷)@÷!( ut]sf] lg0f{o cg';f/ /fli6«o lgs'~hsf]
¿kdf :yflkt
afFs] /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)^^ d+l;/ !(
– If]qkmn M %%) j{u ls=ld
– lhNnf M afFs], ;Nofg, bfª
– ljz]iftf M af3, x'F8f/, ;fns, rf}l;ª\uf tyf ljljw hftsf kIfLx¿ kfOg]
– ljljw M@)^&.)#.@* ut]sf] /fhkq cg';f/ lgs'~h 3f]if0ff ul/Psf]
z'SnfkmfF6f /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)#!
– If]qkmn M #)% j{u ls=ld
– lhNnf M s~rgk'/
– ljz]iftf M afx|l;ª\u], Ps l;ª\u] u}F8f, xfQL, kf6]af3, efn', lrtjf, n3'gf, uf]xL, Pjd\ r/fr'?ËL
– ljljw M @)##.)$.)$ ut]sf] /fhkqsf] ;"rgf cg';f/ z'SnfkmfF6 jGohGt' / cf/Ifsf] ¿kdf 3f]if0ff
ePsf]df @)&#÷!!÷!( df lgs'~h sf] ?kdf :yflkt
vKt8 /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)$@
– If]qkmn M @%% j{u ls=ld
– lhNnf M c5fd, 8f]6L, aemfª, afh'/f
– ljz]iftf M vKt8 afafsf] cf>d /x]sf] ;fy} vKt8 tfn kgL /x]sf] 5
– ljljw M @)$#.)#.)( ut]sf] /fhkqdf ;"rgf k|sflzt ePsf]
lzjk'/L gfuf{h'g /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)%*
– If]qkmn M !%( j{u ls=ld
– lhNnf M sf7df8f}F, g'jfsf]6, l;Gw'nL
– ljz]iftf Msf7df8f}Fdf b}lgs !) nfv So'ljs ln6/ kfgL pknAw x'g] ;fy}, WjfF;] lrt'jf, cf;fdL afFb/,
;fns tyf cGo ljljw hftsf hLjhGt' kfOg
– ljljw M @)%*.!!.)^ ut]sf] /fhkqsf] ;"rgf cg';f/ o; lgs'~hsf] If]qkmn !$% ju{ ls=ld= /x]sfdf
@)^%.!!.!@ ut]sf] /fhkqsf] ;"rgf cg';f/ o; lgs'~hsf] If]qkmn !%( jut{ ls=ld= sfod ePsf]
/f/f /fli6«o lgs'~h
– :yfkgf÷lgs'~h 3f]if0ff M lj+ ;+ @)#@
– If]qkmn M !)^ j{u ls=ld
– lhNnf M d'u', h'Dnf
– ljz]iftf M ;a}eGbf ;fgf] /fli6«o lgs'~h
– ljljw M @)#$.)@.)$ ut]sf] /fhkqdf ;"rgf k|sflzt ePsf]
g]kfndf /x]sf] jGohGt' cf/If
– sf]zL6Kk' jGohGt' -lj=;+ @)#@
– If]qkmn M !&% ju{ ld6/
– lhNNff M ;'g;/L , ;Kt/L
– b'n{e cgf{, 3l8ofn, ;f]; cflb
g]kfndf /x]sf] l;sf/ cf/If
– 9f]/kf6g -lj=;+ @)$$_
– If]qkmn M !#@% ju{ ls=ld
– lhNnf M afUn'ª, DofUbL, ?s'd k"j{
– gfp/, emf/n, yf/ , lxdfnL efn', gLnf] e]8f, 3f]/n cflb
g]kfndf /x]sf ;+/If0f If]qx? -csdcuf}s[ _
;+/If0f If]q :yfkgf If]qkmn -ju{ ls=ld_ lhNnf hLjhGt'
cGGfk"0f{ lj=;+ @)$( &^@( nDh'ª, dgfª, lxdfnL b'n{e
sf:sL, d':tfª, hLjhGt', jg:klt
DofUbL cflb
s~rgh+3f lj=;+ @)%$ @)#% tfKn]h'ª lxpF lrt'jf, s:t'/L
d[u, lxd efn',
Ajf;f]F, gfp/, 3f]/n
dgf:n' @)%% !^^# dgfª, uf]/vf @( k|sf/sf :tGwf/L
clkgDkf @)^& c;f/ @* !()# bfr'{nf lxFp lrt'jf, 3f]/n,
sfnf], efn', yf/,
h6fd;L, of;f{u'Daf,
kfFr cf}Fn]
uf}/Lz+s/ @)^^ k'if @& @!&( bf]nvf, /fd]5fk, vf]6] ;NNff, s6';,
l;Gw'kfNrf]s plQ;, tfln;kq,
ef]hkq
s[i0f;f/ @)^% kmfu'g @# !^=(% alb{of

xfjfkfgLsf] cfwf/df g]kfnsf] ljefhg


– g]kfndf ef}uf]lns ljljwtf ljBdfg /x]sf] 5 . e"uf]nsf] cfwf/df lxdfn , kxf8 / t/fO ul/ g]kfnnfO
# a[xt k|b]zdf ljefhg ug{ ;lsG5 . lo ltg} ef}uf]lns If]qdf k[ys k[ys xfjfkflg kfOG5 . g]kfndf
kfOg] % k|sf/sf xfjfkflgnfO b]xfofg';f/ k|:t't ug{ ;lsG5 M
xfjfkflg ljz]iftf
6'08«f xfjfkflg  ;d'b| ;txaf6 %))) ld6/ dfly kfOg] xfjfkflg
 z'Go l8u|L eGbf sd tfkqmd x'g]
 lxdaiff{ x'g]
 dfgj a;f]af; sf] ;Defjgf g/x]sf] , lgh{g If]q
n]sfln xfjfkflg  ;d'b| ;txaf6 ##)) b]lv %))) ld6/ prfO lardf kfOg] xfjfkflg
 Hf8f] ofd df z'Go l8u|L eGbf sd / uld{df !)–!% l8u|L ;Dd
tfkqmd x'g]
 %) ldld ;Dd aiff{ x'g]
 Kfftnf] dfgj a:tL /x]sf] xfjfkflg
708f ;dlztf]if0f  ;d'b| ;txaf6 @!)) b]lv ##)) ld6/ prfO lardf kfOg] xfjfkflg
xfjfkflg
 Hf8f] ofd df z'Go l8u|L eGbf sd / uld{df !%–@) l8u|L ;Dd
tfkqmd x'g]
 !)) ldld ;Dd aiff{ x'g]
 :j:ys/ jftfj/0f / dfgj a;f]af;sf] nfuL ;jf]{Ko'Qm If]q
Gofgf] ;dlztf]i0f  ;d'b| ;txaf6 !@)) b]lv @!)) ld6/ lardf kfOg] xfjfkflg
xfjfkflg
 Hff8f] ofd df z'Go l8u|L / uld{df @$–#) l8u|L ;Dd tfkqmd x'g]
 !@# ld=ld ;Dd aiff{ x'g]
 Dfga a;f]af; sf] nfuL pk{o'Qm If]q
pi0f dg;'lg xfjfkflg  !@)) ld6/ prfO;Dd kfOg]
 !%–$) l8u|L ;Dd tfkqmd kfOg]
 @)) ldld ;Dd aiff{ x'g]
 Dffga a;f]af; afSnf] /x]sf] If]q

g]kfndf kfOg] xfjfkflgsf] ;dli6ut ljz]iftfx? M


– Hofb} ljifdtf Pjd\ ljleGgtf
– t/fOdf cToflws uld{
– xfjfkflg n] dfga /xg ;xg / k[ys k[ys cfly{s cj;/ lbPsf]
– lxdfndf lh/f] l8u|L ;]lN;o; eGbf tn, cToGt 708f x'g]
– t/fOaf6 cQ/tkm{ nfUbf qmdz M lr;f]
– lxdfnaf6 blIf0ftkm{ nfUbf qmdz M tftf]
– dWoefudf /x]sf] kxf8df dWod tftf] / dWod lr;f] xfjfkflg
– aiff{ klg blIf0ftkm{af6 pQ/tkm{ sd x'b}F hfg'
– lxdfnL If]qdf Hofb} Go'g aiff{ x'g'
– kfFr k|sf/sf] xfjfkflg cfkm}Fdf o:sf] pbfx/0f x'g'
g]kfnsf] xfjfkfgL / ;f]sf] hglhjgdf k|efj
6'08«f xfjfkflg n] kf/sf] k|efj
– Dffga a;f]af;sf] ;Defjgf g/x]sf - lgh{g If]q _
– cToGt} lr;f] e"efu
n]sfln xfjfkflg n] kf/]sf] k|efj
– Ps sdfO dfq aflngfln x'g]
– Gofgf] sk8f ;fy} tftf] vfglkgsf] k|of]u
– ko{6g pBf]u, hl8a'l6 ;+sng ;fy} kz'kfngdf :yflgo afl; al9 cfslif{t
708f xfjfkflg n] kf/sf] k|efj
– dfgj a;f]af;sf] ;jf]{Ko'Qm If]q, :j:ys/ xfjfkflg
– t/sf/L tyf kmnkmn v]lt al9 dfqfdf ul/g]
– d'n'ssf] zf;g tyf k|zf;g, /fhg}lts ;lqmotf, j}b]lzs /f]huf/, lghfdlt , ;'/Iff If]qaf6
:yflgosf] d'n's k|lt k|z:t of]ubfg
Gofgf] ;dlztf]i0f xfjfkflg n] kf/]sf] k|efj
– kftnf klx/g, lztn x'g] vfgkfgsf] k|of]u
– dfgj :jf:Yosf nflu pk{o'Qm If]q
– pj{/ e"ld ;fy} s[lif, Jofkf/ Joj;fo af6 ljz]if ?kn] d"n's nfO of]ubfg
pi0f df};ld xfjfkflg n] kf/sf] k|efj
– ;'ltsf kftnf sk8f sf] k|of]u , lztn x'g] vfgkfgsf] k|of]u
– bnxg, t]nxg ;fy} cGgaflnsf] pTkfbsTj sf] b[li6 n] pj{/ e"ld
– s[lif, dT:o kfng, kz'kfng, Jofkf/ Joj;fo, pBf]u ;~rfng, lghfdlt tyf ;'/Iff If]q df
d'n'snfO ljz]if of]Ubfg /x]sf]
g]kfndf jg If]q
– g]kfndf jg If]q M $%=#! k|ltzt -emf8L tyf a'6o\ fg ;lxt _
– emf8L tyf a'6o\ fg afx]s jg If]q M $!=^( k|ltzt
– ;a}eGbf al9 jg If]q ePsf] k|b]z M sf]lz k|b]z
– ;a}eGbf sd jg If]q ePs]f k|b]z M dw]z k|b]z
– j[Iff/f]k0f lbjz slxn] dgfOG5 M x/]s aif{ c;f/ !$
– j[Iff/f]k0f lbjz slxn]af6 dgfpg ;'? ePsf] M lj=;+ @)&% ;fnaf6
– ;fs{ /fi6«df ;a}eGbf al9 jg If]q ePs] d'n's M e'6fg
– k|ltJolQm jg If]q M )=@ x]S6/
– k|ltJolQm ?v ;+vof M !!!
g]kfnsf] jg ;Dkbfsf] l:ylt M
kGw|f} of]hgf cg';f/ g]kfnsf] jg ;Dkbfsf] l:ylt b]xfofg';f/ /x]sf] 5 M
– jg If]q M $$=&$ k|ltzt
– ;3g jgn] cf]u6]sf] If]q M $)=#^ k|ltzt
– Jfgsf k|sf/ M #% k|sf/sf
– jg:Kfltsf k|hflt M !!,(&! J6f
– ;+/lIft If]q M @) j6f
– cGt/f{li6«o dxTjsf l;d;f/ If]q M !) j6f
– jg:klt pBfg M !! j6f
– ;fd'bflos jg M @@,^)) j6f
– ;d'bfodf cfwfl/t jg M !),))) j6f
– Jfg k}bfjf/df cfwfl/t pBf]u M $% k6f
ljz]ifu/L kxf8L If]qdf jg If]qn] 9fs]sf] e"efudf j[l4 ePsf] 5 eg] emf8L a'6o\ fgn] 9fs]sf] If]qx? jg
If]qdf ?kfGt/Lt x'g'sf ;fy} jg If]qsf aflx/sf e"efudf ;d]t jgsf] j[l4 ePsf] 5 . lj=;+ @)&! b]vL
@)*) nfO{ jg bzssf] ?Kfdf g]kfn ;/sf/åf/f 3f]lift ePsf] 5 ;fy} jg ;DaGwL ljz]if sfo{qmdx?
;~rfng x'b}F cfPsf] 5 .
pi0f ;bfjxf/ jg M
– t/fO{, efj/, b'g / r'/] kxf8df sl/a !@)) ld prfOdf kfOg] jg÷h+un nfO{ pi0f ;bfaxf/ h+un
elgG5 . o; If]qdf ;fn, l;;f}, vo/, ;lt;fn h:tf s8f vfnsf ?vx? kfOG5g\ .
;dzLtf]i0f df};dL ktem/ jg M
– r'/] kxf8sf] dflyNnf] efu tyf dxfef/tsf] tNnf] efudf sl/a @!))ld prfOdf kfOg] jg nfO{
df};dL ktem/ jg elgG5 . o; If]qdf ;fn , ;Nnf, rfFk, s6';, cf]v/ h:tf ?vx? kfOG5g\ .
;bfjxf/ sf]0fwf/L jg M
– dxfef/t kj{tsf] dflyNnf] efu / lxdfno kj{tsf] tNnf] efudf sl/j ##)) ld6/ prfOdf kfOg]
jg nfO{ ;bfjxf/ sf]0fwf/L jg elgG5 . o; If]qcGt{ut ;Nnf, b]abf/, w'lk, k|foM r'Rrf] k/]sf
?vx? kfOG5g\ .
n]sfnL jg÷jg:klt M
– sd jiff{ x'g] kxf8L tyf tNnf] lxdfnL If]qdf sl/a %))) ld6/;Ddsf] prfOdf kfOg] jg:klt nfO{
n]sfnL jg elgG5 . o; If]q cGt{ut xf]rf ?vx?, emfª tyf emf8Lx? kfOG5g\ .
6'08«f jg M
– lxdfnsf vf]Fr tyf 8fF8fx?df %))) ld6/ eGbf dflysf prfOdf kfOg] jg:klt nfO{ g} 6'08«f
jg:klt elgG5 . o; If]q cGt{ut sfO{, em\ofp / n]p h:tf jg:kltx? kfOG5g\ .

g]kfnsf k|d'v u'kmfx?


u'kmf lhNNff u'kmf lhNNff
ljlrq u'kmf u'NdL rd]/] u'kmf, lzjhL u'kmf bfª
e'd]Zj/ u'kmf÷afFssf]6 hfh/sf]6 xn];L u'kmf vf]6fª
u'kmf
l;4sfnL u'kmf ef]hk'/ u'Kt]Zj/ u'kmf, rd]/f sf:sL
u'kmf, lztn dx]Gb| u'kmf
ltnf u'kmf, u0f]z u'kmf sflnsf]6 df/fl6sf vf]6fª
;KtsGof, dxfb]j kfj{lt df]/ª af4f/ u'kmf sfe|]knf~rf]s
kftn e'd]:j/ u'kmf a}t8L kf08' h'Dnf
afn]3f]/ ;+v'jf;ef cf]8f/wf/L afFs]
lzjhL u'kmf ef]hk'/ u'Kt]Zj/ u'kmf, la/]Gb| kj{t
u'kmf
uf}d'vL u'kmf, uf}v'/L, t]x|y'd cNk]Zj/ kj{t
HofdL/]
Jof; ljlzi6 u'kmf, eLd, tgx'F b'u]{Zj/ c3f{vfFrL
Jof; u'kmf, ljdngu/,
l;4 u'kmf,-g]kfnsf] 7'nf] _
HjfnfdfO{ b}n]v rf]ef/ sf7df8f}F
Hofld/], lj/]Gb| ;'v]{t /]8 SnLk d':tfª
rfFbgL, ;fttn] c3f{vfFrL lzj ;Nofg

g]kfndf kfOg] e~Hofªx?


१) मु ताङमा रहे का भ या ह ः
सू ः- च छ प फ)
च → चा च ु ङ भ या
छ → छाटाङ भ या
प→ पाछ यामा भ या
फ→ फाफु ला भ या
२) गोरखामा रहे का भ या
सू ः- थापा ला या मेला या डोन)
थापा - था ले भ या
ला → लाक भ या
या → याला भ या
मे → मेलाट सािचङ भ या
ला ने ला युट भ या
या डोन - या डोन भ या
ु मा रहे का भ या ह ः
३) ता लेजङ
सू ः- :- चाट खा िझघा)
चा → चाबुक भ या
ट→ टपताल भ या
खा = खा लो भ या
िझ - िझनसा भ या
घा→ घा ला भ या
Yfk M cf]nfªr\ªuf]nf e~Hofª
ु ासभामा रहे का भ या ह ः
४) सं खव
सू ः→ भापो छराउ)
भा→ भाटभटे नी भ या
पो→ पोपट भ या
छ→ छरनचोभा भ या
रा→रागला भ या
उ+ उ बुक भ या
Yfk M lsdfyfª\sf e~Hofª
५)डो पामा रहे का भ या ह ः
सू ः→ खु पका आमा यामे या या)
खु, खुङ भ या
प→ प डु भ या
काकाकुङ भ या
आ→ आ रम भ या
मा→ मा रम भ या
या- या छे भ या
मे→ मे ला भ या
या→ याला भ या
या→यानाङ भ यान
^_ हु लामा रहे का भ या ह ः
सू ः→ चालोस िचला)
चा→ चा ला भ या
लो→ लोलु भ या
स→ सप भ या
िच→ िचमाल भ या
ला → ला छे भ या
&_ दाच ुलमा रहेका भ या ह ः
सू ः- छया )
छया+ ा ला भ या
- टकर भ या
सू बाहे कका अ य भ या ह ः
;f]n'v'Da' gfª\kmf jf gfª\vf
/;'jf /;'jfu9L
l;Gw'kfNrf]s em'df, sf]bf/L
d'u' gfDhf
aemfª p/fO{
bf]nvf 7fª\gf

ljleGg a:t'x?sf] nfuL k|l;4 7fpF


j:t' :yfg
9fsfsf] 6f]kL kfNkf, t]x«y'd
sfnf] 6f]kL efbufpF
d'nf lrTnfª -dsjfgk'/ _
v's'/L Ef]hk'/
Aff]lwlrQ ltdfn-sfe|] _
?b«fIf Ef]hk'/ / ;+v'jf;ef
k]8f ;Kt/L -ad{lemofk'/ _
sfkmn g'jfsf]6, 8f]6L
Gff:kftL kmlk{ª
Dff5f Affx«lj;]
;fj/ -5fnf_ b}n]v
;Vv/ a}t8L
lrp/f l6slgaf]8]
cb'jf dfNg]6f, ;Nofg
zfnLu|fd sfnLu08sL
;fgf] b'wfn' ufO c5fd
x'Ssfsf] gnL afUn'ª, 8f]6L
V'fjf 7f]rf]
D'fnf lrTnfª
s?jf kfNkf
tfKs] lj/u~h -k;f{ _
Tff]/L, xfQL, u}8f lrtjg
:ofp x'Dnf, h'Dnf
sk8f lslt{k'/
;'lt{ rGb«u~h
Rffs' 6f]vf
pv' , cDjf W'flgj]l;
skmL U'fNdL
8f]sf] lrdvf]nf DofUbL
sf7sf] 7]sL Dsjfgk'/
lrof Onfd, emfkf
;gkf6 lj/f6gu/
Rffdn l;+s/a];L
Rofv'/f lkknaf]6-uf]vf{_
Pef]sf8 wgs'6f
Dff6fsf efF8f eQmk'/
bxL eQmk'/

g]kfndf kfOg] vlgh af/] hfgsf/L


qm=;+ vfgL kfOg] :yfg
! kmnfd wf}jfbL, km'nrf]sL, 7f];], lrtjg, s'n]vfgL, e}F;], Ko'7fg, aemfª, 8f]6L, nAbL
@ tfdf tfdfvfgL, l;;fvfgL, s'n]vfgL, a'4vf]nf, jfK;f, afx|la;], dfkmf{, aGbLk'/,
cf]vn9'+uf, Onfd 8fF8f, DofUbL
# ce|v ef]hk'/, 8f]6L, r}gk'/, l;Gw'nLu9L, Hofld/],lga'jf ufpF, /;'jf, aemfª, ndh'ª,
uf];fOs'08, ;'Gb/Lhn
$ r'g 9'+uf rf]ef/, e}F;], wgs'6f, df]/ª, lrtjg, dsjfgk'/, kfNkf, uf]bfjf/L, ;'v]{t
% l;;f u0f]z lxdfn,km"nrf]sL 8fF8f,dsjfgk'/, afUn'ª, dfkm'{, uNsf]6, ltKnLª, a}t8L
^ h:tf u0f]z lxdfn,km"nrf]sL, dsjfgk'/, dfh/] vf]nf, gfDkf
& uGws lr;fkfgL u9L,uf];fO{s'08, j/fx If]q
* vl/ l;Gw'kfNrf]s, vf]6fª, ef]hk'/
( :n]6 aGbLk'/,afudtL,n'lDalg, u08sL, hgsk'/
!) dfj{n uf]bfjf/L, dxfef/t kj{t
!! u]? rf}tf/f / l;Gw'kfNrf]s
!@ sf]Onf bfª,;Nofg,rf}tf/f, lrtjg, dsjfgk'/, sf7df8f}F
!# k]6«f]lnod sf]Onfjf;, g]kfnu~h, wguL, d'lQmgfy, b}n]v, Ko'7fg, bfª, t/fo{ r/] kxf8,
!$ UofF; t/fO{sf] lj:t[t e"efu, d':tfª, sf7df8f}F
!%= ;'g ;'gsf]zL, a'9L u08sL,l/p vf]nf, sfnLu08sLsf] au/, a]l/ª, sf]zL gbLx/df
!^ rfFbL lr;fkfgL u9L, afUn'ª, km'nrf]sL
!&= sf]jfN6 kfNkf, u'NdL, c3f{vfFrL, wgs'6f
!* ;f]8f ;Nofg / 8f]6L
!( jL/]g'g jf l;4]g'g /;'jf, :ofk|m'a];L
@) lgcf]j]/; kfn'ª, uf]vf{, 88]nw'/f
@! lgs]n vf]slnª, gfDkmf, 6'ªyfª , ef]n]{
@@ Dofug];fO6 bf]nvfsf] vl/9'[ªu\ f, pbok'/sf] sDkm'3f6, d':tfªsf] ysfnLvf]nfdf g'gvfgL

 ef}uf]lns pkgfd
 g]kfnsf] h:t} gS;f ePsf] lhNNff M afUn'ª
 ef/tsf] h:t} gS;f ePsf] lhNNff M ;+v'jf;ef
 g]kfnsf] :jLh/Nof08 M bf]nvfsf] lhl/
 g]kfnsf] >Ln+sf M sf]zL 6Kk' jGohGt' cf/If
 g]kfnsf] sZdL/ M h'Dnf pkTosf
 g]kfnsf] jgf/; M l/l8
 g]kfnsf] k|j]zåf/ M lj/u~h gfsf
 ;u/dfyfsf] k|j]zåf/ M gfDr]ahf/
 lxdfnL If]qsf] k|j]zåf/ M kf}jf e~Hofª, kfFry/
 emf]n'ªu\ ] k'nsf] lhNnf M afUn'ª
 lxdfnkf/Lsf] lhNNff M dgfª / d':tfª
 a[li65fofFsf] lhNNff M dgfª / d':tfª
 g]kfnsf] d?e"dL M d':tfª
 !@ j08 !* v08sf] lhNNff M c5fd
 %@ kf]v/L %# tfnsf] lhNNff M ?s'd
 dlGb/x?sf] zx/ M sf7df8f}F
 gofF d'n's M afFs], alb{of, s}nfnL, s~rgk'/

g]kfnsf ljleGGf :yfgsf k'/fgf] gfd


:yfg k'/fgf] gfd :yfg k'/fgf] gfd
;'v]{t lhNNff bf]efgrf}/ :jo+e' o'gfg÷lznf]Rr
jfnldls cf>d e};fnf]6g nlntk'/ kf6\g
kf6g b/jf/ dlgun sflnsf]6 ltlj|sf]6
km"nrf]sL km'Nff]Ro lu/L lj/f6gu/ uf]u|fx
cdn]vu~h leIffvf]/L sf7df8f}F sflGtk'/
eQmk'/ efbufFp kf6g on
/fKtL :ju{åf/L

Gf]kfndf ;a}eGbf nfdf]


 em/gf M krfn em/gf -sflnsf]6 #*! ld _
 /fhdfu{ M dx]Gb| /fhdfu{ -!)@* ls=ld_
 gbL M s0ff{nL gbL -%)& ls=ld_
 lxdgbL M v'Da'
g]kfndf ;a}eGbf cUnf]
 lxdfn M ;u/dfyf
 b]aL:yfg M kflye/f, tfKn]h'ª, #&($
 :tDe M czf]s :tDe
 b/af/ M a;Gtk'/sf] gf}tn] b/af/
 km'n M:6]lnof 8]S'dag], sl/a ^$(@ ld prfO{df km'Ng]
 gbL M c?0f -@&^() lkm6 af6 axg] _
 j:tL M 8f]Nkfsf] 5fsf{ ef]6 / t/fk a;tL -$)*) ld _
 ljdfg:yn M :ofªaf]r] ladfg:yn, ;+v'jf;ef, #&$( ld6/ prfO{df
 dlGb/ M d'lQmgfy M #*)) ld prfOdf
g]kfndf xf]rf]
 pkTosf M c?0f pkTosf -$%& ld ulx/fO{df _
 ;b/d'sfd M hn]:j/, dxf]Q/L, ^! ld
 Xf]rf] uN5L M sflnu08sL jf bfgf jf cGw, ^(^& ld
 :yfg M wg'iffsf] d';x/lgof, %( ld6/
 Dfx]Gb| /fhdfu{sf] xf]rf] :yfg M O6x/L -&! ld _
Gf]kfndf cUnf] :yfgdf /x]sf ljdfg:yn qmdz
;'q M :ofnrf l;9f]/ hf]d
ljdfg:yn prfO, ld6/ lhNNff
:ofªaf]r] #&$( ;f]n'v'Da'
nfª6fª #^%* /;'jf
rfd] #^%# dgfª
l;ldsf]6 @*!* x'Dnf
9f]/kf6g @&@* afUn'ª
hf]d;f]d @^*@ d':tfª

Gf]kfnsf] xf]rf] :yfgdf /x]sf ljdfg:ynx?


;'q M la/fh rGb| uf}/f
ljdfg:yn prfO{, ld6/ lhNNff
la/f6gu/ &@ df]/ª
/fhlj/fh &^ ;Kt/L
hgsk'/ &* wg'iff
rGb|u9L, eb|k'/ (! emfkf
uf}tda'4 !)( ?kGb]xL
/femfF !^% afFs]

g]kfnsf & k|b]zaf/] ;fdfGo hfgsf/L


;Demg] tl/sf M–
k|b]z @ & ^ $ % # !
lhNnf * ( !) !! !@ !# !$
;+Vof

k|b]z g+ ! - sf]lz k|b]z _


☞ k"j{ l;dfgf M klZrd a+ufn / l;lSsd /fHo
☞ klZrd l;dfgf M k|b]z g+ @ , afudtL k|b]z
☞ pQ/L l;dfgf M lrgsf] :jzfl;t If]q ltAat
☞ blIfl0f l;dfgf M laxf/ /fHo
☞ gfdfs/0f ldlt M@)&( kmfNu'g !&
☞ lhNnf ;+Vof M !$ lhNNff
☞ If]qkmn M @%()% ju{ ls=ld - !&=^)Ü _
☞ 7'nf] lhNNff M tfKn]h'ª -#^$^ ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf M t]x|y'd -^&( ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M lj/f6gu/
☞ k|d'v hftL M a|fXd0f, If]qL, /fO, lnDa', yf?, d]r], sf]r] , ofba, /fhj+zL
☞ k|d'v efiff M g]kfnL, d}yLnL, ls/ftL, tfdfª, lnDa', u'?ª, du/, n]Krf, yf?

k|b]z g+ @ -dw]z k|b]z_


☞ k"j{ l;dfgf M k|b]z g+ !
☞ klZrd l;dfgf M afUdtL k|b]z
☞ pQ/L l;dfgf M k|b]z g+ !, afUdtL k|b]z
☞ blIfl0f l;dfgf M ef/t
☞ gfdfs/0f ldlt M @)&* df3 # ut]
☞ lhNnf ;+Vof M * lhNnf
☞ If]qkmn M (^^! ju{ ls=ld -^=%& Ü _
☞ 7'nf] lhNNff M ;Kt/L -!#^# ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf M dxf]Q/L -!))@ ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M hgsk'\/ -wg'iff _
☞ k|d'v hftL Mofbj, u'Ktf, bf;, yf?, d';ndfg
☞ k|d'v efiff M d}yLnL, aHhLsf, cjwL,pb'{ , yf?, g]kfnL, lxGbL

k|b]z g+ # -afudtL k|b]z _


☞ k"j{ l;dfgf M k|b]z g+ !
☞ klZrd l;dfgf M u08sL k|b]z
☞ pQ/L l;dfgf M rLg
☞ blIfl0f l;dfgf M k|b]z g+ @ , ef/t
☞ gfdfs/0f ldlt M@)&% c;f/ @@ ut]
☞ lhNnf ;+Vof M !# lhNnf
☞ If]qkmn M @)#))ju{ ls=ld -!#=&( Ü _
☞ 7'nf] lhNNff Ml;Gw'kfNrf]s - @%$@ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf M eQmk'/ - !!(ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M x]6f}8f -dsjfgk'/_
☞ k|d'v hftL Mtfdfª, g]jf/, a|fXd0f, If]qL
☞ k|d'v efiff M g]kfnL, g]jf/L, tfdfª

k|b]z g+ $ -u08sL k|b]z _


☞ k"j{ l;dfgf M afudtL k|b]z
☞ klZrd l;dfgf M s0ff{nL k|b]z, n'lDalg k|b]z
☞ pQ/L l;dfgf M rLg
☞ blIfl0f l;dfgf M n'lDalg k|b]z / ef/tsf] ljxf/ /fHo
☞ gfdfs/0f ldlt M@)&^ kf}if @& ut]
☞ lhNnf ;+Vof M !! lhNnf
☞ If]qkmn M @!&## ju{ ls=ld -!$=^! Ü _
☞ 7'nf] lhNNff Muf]vf{ -#^!) ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf Mkj{t - $($ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M kf]v/f -sf:sL_
☞ k|d'v hftL M a|fXd0f, If]qL, u'?ª, du/
☞ k|d'v efiff M g]kfnL, u'?ª, du/

k|b]z g+ % -n'lDalg k|b]z _


☞ k"j{ l;dfgf M u08sL k|b]z
☞ klZrd l;dfgf M s0f{fnL k|b]z, ;'b'/klZrd k|b]z
☞ pQ/L l;dfgf M u08sL k|b]z , s0ff{nL k|b]z
☞ blIfl0f l;dfgf M ef/t
☞ gfdfs/0f ldlt M@)&& c;f]h @) ut]
☞ lhNnf ;+Vof M !@ lhNnf
☞ If]qkmn M @@@**ju{ ls=ld -!%=!$ Ü _
☞ 7'nf] lhNNff M bfª- @(%%ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf M gjnk/fl; klZrd -^#$=** ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M efn'jfª -bfª_
☞ k|d'v hftL Ma|fXd0f, If]qL, du/, yf?, tfdfª, d';ndfg
☞ k|d'v efiff M g]kfnL, yf?, cjwL, ef]hk'/L, pb'{, du/

k|b]z g+ ^ -s0ff{nL k|b]z _


☞ k"j{ l;dfgf M u08sL k|b]z , n'lDjlg k|b]z
☞ klZrd l;dfgf M ;'b'/klZrd k|b]z ,lrg
☞ pQ/L l;dfgf M lrg
☞ blIfl0f l;dfgf M n'lDjlg k|b]z, ;'b'/klZrd k|b]z
☞ gfdfs/0f ldlt M@)&$ kmfNu'g !@ ut]
☞ lhNnf ;+Vof M !) lhNnf
☞ If]qkmn M @&(*& ju{ ls=ld -!(=)! Ü _
☞ 7'nf] lhNNff M 8f]Nkf- &**( ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf M ?s'd-@*&&ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M lj/]Gb«gu/ -;'v]{t _
☞ k|d'v hftL Ma|fXd0f,If]qL, 7s'/L,z]kf{, u'?ª, du/
☞ k|d'v efiff M g]kfnL, u'?ª, du/

k|b]z g+ & -;'b'/klZrd k|b]z _


☞ k"j{ l;dfgf M s0ff{nL k|b]z, n'lDjg k|b]z
☞ klZrd l;dfgf M ef/t
☞ pQ/L l;dfgf M s0ff{nL k|b]z, lrg
☞ blIfl0f l;dfgf M ef/t
☞ gfdfs/0f ldlt M @)&% c;f]h !@
☞ lhNnf ;+Vof M ( lhNnf
☞ If]qkmn M !(%#(ju{ ls=ld -!#=@* Ü _
☞ 7'nf] lhNNff Maemfª - #$@@ju{ ls=ld _
☞ ;fgf] lhNnf M a}t8L -!%!( ju{ ls=ld _
☞ /fhwfgL M uf]bfjf/L- s}nfnL _
☞ k|d'v hftL Ma|fXd0f, If]qL, 7s'/L, yf?
☞ k|d'v efiff M g]kfnL, v;, 8f]6]nL, yf?
g]kfnsf && j6} lhNNffsf af/]df ;Dk"0f{ hfgsf/L
k|b]z g+ ! -sf]lz k|b]z _
lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn cfly{s k|l;l2 jf cGo s'g} ljljw hfgsf/L
kf]v/L tyf ko{6lso k|l;4 ko{6lso :yn
:ynx?
tfKn]h'ª If]qkmnsf] cfwf/df ltDa'ª kf]v/L, kflye/f b]lj /fl8kflv sf] nfuL k|Voft ef/t / rLg b"j} b]znfO 5'g] ufFpkflnsf
t];|f] 7'nf] lhNnf, nfdkf]v/L, hnhn] dlGb/ -#&($ lhNnf kmQfn'ª\df ufpFkflnsf xf]
kf]v/L, ;f]bf] ld6/ _
rfa's 3fF6L -%(^& ;a}eGbf al9 lxdtfn ePsf] lhNNff - sl/a
kf]v/L,l;Hd]tfn,
ld _ #))) lxdtfn /x]sf _
l;Hd] kf]v/L, Onfd
8fF8f em/gf,
l6ktfn em/gf,
9\jfª9\jfª] em/gf
kfFry/ kf}jf e~Hofª - ;'s] kf]v/L, na|]sf]6L cn}FrL v]ltsf] nfuL k|Voft /fli6«o kl/rokq ljt/0f ;'? ul/Psf]
lxdfnL If]qsf] ;'/ª;Kk' em/gf, lty{:yn, lhNnf, lhNnf
k|j]zåf/ _ a/fO kf]v/L, hf]/
kmfNu'gGb Ps ufFp Ps pTkfbgdf dWokxf8L /fhdfu{sf] ;'?jftL lhNnf -
kf]v/L
kmfNu'gGb n]ªb]gsf] n]ªb]gsf] csa/] v';f{lg pTkfbg, Rofªyfk'ul9 _
hGde"dL hGde"dL,
;fw'6f/
Onfd *c sf] lhNnf eg]/ 6f]8s
\ ] em/gf, k~rsGof b]jL, lrof v]ltsf] nfuL k|Voft r'nfr'nL sf08 36]sf] lhNnf
lrlgg] dfOa]lg, dfO:yfg, lhNnf
;"of]{bo bz{lgo :yn -l> cGt' _
l;l4y'Dsf,
Ps ufFp Ps pTkfbgdf
sGofd, lrof If]q al9 ePsf] lhNNff
s[lif{ ko{6g / lslj v]lt
kz'kltgu/,
emfkf wfg al9 kmNg] lsrsar ch'{gwf/f, /j/ / ;'kf/L v]ltsf] nfuL ;'vfgL xTofsf08 36]sf] lhNnf
klxnf] lhNNff s'08,lrnfu8 bx, ;tfl;wfd, k|Voft lhNnf
sGsfO l;FrfO cfof]hgf /x]sf] lhNnf
lj/f6 kf]v/L dfOd]nf
pAhfp e"ld a9L lrof al9 pTkfbg ug]{
g]kfnsf] xf]rf] :yfg s]rgf sjn -;d'\b|
ePsf] bf];|f] lhNNff lhNnf
;txaf6 %* ld _
Ps ufpF Ps pTkfbgdf
;'kf/L v]lt
;+v'jf;ef ljZjs} xf]rf] c?0f l;4 kf]v/L, nfn afn]zj/ u'kmf , lsdfyfª\sf e~Rofª /x]sf]
pkTosf /x]sf] - kf]v/L, kf]KtL lzjwf/f wfd,
$%& ld _ kf]v/L,aGb's kf]v/L,
dT:o kf]v/L, nIdL
ljZjsf] ;a}eGbf
kf]v/L, 5fjf kf]v/L<
cUnf] :yfgaf6 axg]
lsk' kf]v/L, km]nª\uf
c?0f gbL -@(^()
kf]v/L,d'n'ª kfv/L,
ld _
;ef kf]v/L, kfFr
kf]v/L

t]x|y'd @* k|hfltsf u'/fF; lrlrlnª kf]v/L, l;+xaflxlg /fl8kflv pTkfbgsf] nfuL If]qkmnsf] cfwf/df % cf}F ;fgf] lhNNff
kfOg] :yfg ltGh'/] Xofq\ª em/gf, dlGb/, uf}d'vL k|Voft lhNnf,
ldNs] hnhn] u'kmf, xf]8f/fhf
Ps ufFp Ps pTkfbgdf
xf]8f/fgL
afv|f kfng
lty{:yn
wgs'6f b]jzd;]/nfo u8/]tfn, /fhf/fgL xnb] ko{6lso ;'Gtnfsf] nfuL bf];|f] dlxnfnfO k|j]z /f]s nufOPsf] l5Gtfªb]jL
v]lbPs]f lhNnf kf]v/L, sfut] If]q, RffN;{ k|Voft lhNnf -k"j{sL dgsfdgf eg]/ lrlgg] _
kf]v/L, wKk8 KjfOG6,
Pef]sf8sf] lhNnf
tfn,gd:t] em/gf ls/fFt]:j/
dxfb]j,
lgzfgb]jL
ef]hk'/ cfjfn a|Xdrf/L sfnkf]v/L, a/fxL l;4sfln dlGb/, ?b|fIfsf] Joj;flos v]tL /fl8kflv pTkfbg ug]{ lhNNff
if8fgGbsf] hGe"dL kf]v/L, ;fNkf l;tnf b]lj, ;'? ePsf] lhNNff
dxfef/tsf] bf];|f] cUnf] 6\ofDs] 8fF8f ePsf]
kf]v/L, ltg 5fFuf
v's'/L sf] nfuL Ps ufpF Ps pTkfbgdf lhNNff
em/gf
k|Voft :yfg ;'Gtnf pTkfbg
df]/ª pAhfp e"ld al9 a]tgf l;d;f/, la/f6sfnL g]kfnsf] kmf]sNof08 6fk' M dhb'/ cfGbf]ng ;'? ePs]f lhNNff
ePsf] klxnf] lhNNff, ef]u6]gL kf]v/L dGbL/ ;'Gb/ ko{6lso :yn
emf]8f sf08 36]sf] lhNnf
dxf/fhf ;'gjl;{ kf]v/L
of] lhNnfsf] k'/fgf] gfd uf]u|fx ahf/ xf]
;'g;/L dx]Gb| /fhdfu{sf] lrDbL tfn /fdw'gL dlGb/, Ps ufpF Ps pTkfbgdf rt/f l;FrfO cfof]hgf /x]sf] lhNnf
;a}eGbf xf]rf] efu a'9f;'Aaf, a];f/ v]lt
O6x/L - &! ld _ bGtsfnL,
a/fxIf]q,
lk08]Zj/L,
sf]zL6Kk',
l>n+sf 6fk'
;f]n'v'Da' ;u/dfyf ePsf] kfFrkf]v/L, b'ws'08, g]kfndf ;u/dfyfsf] k|j]zåf/ g]kfndf ;a}eGbf al9 ljdfg:yn - $
lhNNff uf]Sof] tfn , ;a}eGbf a9L gfDr]ahf/ ePs]f lhNNff ljdfg:yn _ ePsf] lhNNff
hflndkf]v/L u'Daf ePsf]
nf]a'r] lk/fdL8 ePsf] lhNNff
lhNnf
cf]vn9'+uf ltglt/af6 glbn] gf/b s'08, /ftdf6] k~rb]jL dlGb/, Ps lhNnf Ps pTkfbgdf l;l4r/0f >]i7 sf] hGde"dL
l;dfgf 5'66\ fPsf] em/gf, kf]snL gd{b]Zj/ lr/fOtf] sf] nfuL k|Voft
lhNNff em/gf, lrv'{jf dxfb]j, lhNnf
em/gf s'Gtfb]jL dlGb/,
?dhf6f/
vf]6fª xn];L dxfb]j a/fx tfn, xn]l; dxfb]j # j6f ljdfg:yn ePs]f lhNnf
lty{:yn /x]sf] l5tfkf]v/L, lbk|'ª
lhNnf em/gf
pbok'/ dsjfgk'/ 6'ls|P/ ;'vf em/gf, dfg] k~rjlt dfO,
;]g /fHo ag]sf] 8fF8f em/gf, cf]8f/L rf}b08Lu9L
lhNNff vf]nf em/gf, /f}tfx
kf]v/L, hf]uL bx,
;'s] kf]v/L

K|fb]z g+ @ - dw]z k|b]z _


lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn cfly{s k|l;l2 jf cGo s'g} ljljw hfgsf/L
kf]v/L tyf ko{6lso k|l;4 ko{6lso :yn
:ynx?
;Kt/L g]kfnsf] ;a}eGbf ef]sf/L bx,nf]xh/f l5Ggd:tf k]8fsf] nfuL k|Voft :yfg - ;a}eGbf al9 blnt a;f]af; ePsf] lhNnf
;fgf] uf]e/uf9f 6fk' tfn, eujlt, a/dlemof _
g]kfns} k'/fgf] gx/, rGb|gx/ ePs]f
ePsf] lhNNff s+sflnlg,
lhNNff
zDe'gfy,
dfg/fhf
l;/xf ;xn]; b/jf/ ePs]f kQf/ kf]v/L, afaf ;f/:jgfy ;xn]; If]q - j}zfv ! ut]
lhNnf tfn dlGb/ dfq km'Ng] km'n _
wg'iff hgsk'/ hogu/ t]nlb3{ ;fu/ª hfgsL dlGb/ - wg'iffwfd, xf]rf] efu elgg] wg'iffsf] d';x/lg{of
/]Nfj] cd[t s[08, wg'iff gf}Nffvf dlGb/ _
df5fsf] nfuL k|Voft
;fu/, uª\uf ;fu/, ljjfx d08k,
lhNNff
d'/nLw/ kf]v/L, /fd /+ue"dL :yfg,
;fu/, /Tg;fu/, b'jf{:ff cf>d,
b'nfx b'nxLg
dlGb/
dxf]Q/L k|b]z g+ @ sf] u'6s
\ ] bx , l;;'jf hn]Zj/gfy, Ps ufpF Ps pTkfbgdf g]kfnsf] ;a}eGbf xf]rf] ;b/d'sfd -
;a}eGbf ;fgf] v6}of bx, k'/flblTo ul9, cfn' v]lt hn]Zj/ _
lhNNff 6'6]Zj/ dxfb]j
;nf{lx ;a}eGbf al9 gbLdg tfn, gfl8 /hjf lzjfno , uf]ne]8fsf] nfuL k|Voft kTy/sf]6 If]q
:yflgo tx x'g] tfn, afFs] xlb{ / d"lt{ofIf]q lhNNff
lhNNff -@) _ afudlt gbLn]
l;dfgf 5\66\ fPsf]
lhNNff -k"j{–klZrd
_
k;f{ dx]Gb| /fhdfu{n] a~hf/L tfn, /fw]dfO dlGb/, tfKs]sf nfuL k|Voft r/fsf] r'Rrf] cfsf/sf] lhNNff
g5f]Psf] t/fOsf] 5Ks}of bx, t/fOsf] lhNNff
g]kfnsf] k|j]zåf/ lj/u~h ePsf] lhNNff
Psdfq lhNNff dfgwLof kf]v/L /flgu~h b/jf/
cnf}kj{ 36]sf] lhNNff
g]fkfns} ;a}EfGbf 7"nf] gf}tn] xg'dfg9f]sf
ePsf] lhNNff
l;tfu'kmf ePs]f lhNNff
af/f 8f]o /fHosf] sfldlg bx ul9dfO, Ps lhNNff Ps pTkfbgdf
/fhwfgL l;d|f}gu9 s+sfnLgLdfO, 8]/L
/x]sf] lhNNff xl/x/u9L
/f}tx6 ;a}eGbf w]/} a/xjf tfn, d/3/ jf0]fZj/ dxfb]j Ps lhNnf Ps pTkfbgdf
d';ndfg /x]sf] l;df;f/ If]q df5fsf] nfuL k|Voft
lhNNff

K|fb]z g+ # - afudlt k|b]z _


lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn cfly{s k|l;l2 jf cGo s'g} ljljw hfgsf/L
kf]v/L tyf ko{6lso k|l;4 ko{6lso :yn
:ynx?
bf]nvf dxfef/tsf] cUnf] k~rkf]v/L em/gf, sfln~rf]s Ps ufFp Ps pTkfbg ;'? g]kfnsf] k|dfl0fs ;do sf] s]Gb|
:yfg - ;}n'ª _ vl/9'ª\uf bx, eujlt, ePsf] lhNNff uf}/Lz+s/ lxdfn
yfa'kf]v/L, af}nfx afns'df/L,
g]kfnsf] Ps ufFp Ps pTkfbgdf ;u/dfyf cf/f]xLx?sf] k|d'v a:tL ePsf]
bx, bf]nvf led;]g
l:jh/Nof08 eg]/ nf]Qm v]ltsf] nfuL k|Voft a]lbª ufFp
lrlgg] :yfg M lh/L
/fd]5fk xnf] cfsf/sf] kfFr kf]v/L, h6f yfgfklt kmnfdsf] nfuL rlr{t # nfn sf] lhNNff - s[i0fnfn, u+unfn,
lhNnf kf]v/L, lbld dxfb]j, :yfg - 7f];] _ k'iknfn _
kf]v/L,e't kf]v/L s]jn]:j/
dxfb]j, lj/f}6f
u'Daf
l;Gw'nL ;a}eGbf al9 s'z]:j/ dxfb]j, al9 h'gf/ pTkfbg x'g]
lhNNff;Fu l;dfgf w'n]Zj/ dxfb]j lhNnf
hf]l8Psf] lhNNff -
!) lhNnf;Fu
l;dfgf hf]l8Psf] _
/;'jf lxdfnL If]qsf] ;fgf] ;ft s'08 - u'Kt]Zj/ dxfb]j, Ps ufpF Ps pTkfbgdf gu/kflnsf gePsf] lhNNff
lhNNff uf];fOs'08, e"d]:j/ dxfb]j 6«fp6 df5f pTkfbg
cd/l;+x n] cfTdxTof u/]sf] lhNNff
;/:Jflts'08, e}/j
s'08, kfj{lt s'08, t]GhLª pkTosf ePsf] lhNNff
gfus'08, ;"o{s'08,
u0f]z s'08 _ tfdfª x]l/6]h ePs]f lhNNff

wflbª ufFpkflnsf al9 uª\uf hd'gf s'08, Hjfnfd"vL b]lj, pQ/df lxdfn b]lv blIf0fdf
ePsf] lhNNff -!! s's'/wf/f cDn]:j/ dxfef/t;Dd km}lnPsf] lhNnf
ufFpkflnsf _ em/gf,5x/] vf]nf dxfb]j, d}bL
g]kfnsf] ;a}eGbf nfdf] lhNNff
em/gf, sfnf];]tf] eujlt, anb]lj,
bx, hnb]lj
g'jfsf]6 k[YjLgf/fo0f zfx n] 5x/]vf]nf em/gf, b'Kr]:j/ dxfb]j, rfdnsf] nfuL k|l;4 ;ft tn] b/jf/ /x]sf] lhNNff
lbJof]kb]z lbPsf km'ªk\ m'ª em/gf, a;GtL af3 sf] l;+s/a]l;
:yfg z]/f b/jf/ gfdn] rlr{t
sslg
l;Gw'kfNrf]s lk:s/ xTofsf08 tf/f v;]sf] kf]v/L, d]nDrL vfg]]kflgsf] d'xfg pQ/df lxdfno b]lv blIf0fdf r'/] ;Dd
36]sf] lhNnf gf/fo0f kf]v/L, ePsf] lhNnf, bf]h]{ nfSkf km}lnPs]f lhNnf,
kfFrkf]v/L, ax'nf lxdfn /x]sf]
sf7df8f}Faf6 glhsdf /x]sf] h'un lxdfn
kf]v/L, l;kf
- e}/j 6fs'/f _ ePs]f lhNNff
kf]v/L,u'D5fyfnf
em/gf, e}/js'08
em/gf
sfe|]knf~rf]s Ps ufFp Ps 8/fpg] kf]v/L, knf~rf]s af]lwlrQ kfpg] 7fFp - sf7df8f}F ljZjljBfno /x]sf],
pTkfbgdf b'wsf] dxfb]jkf]v/L, b]j eujlt, ltdfn ltdfn _
dxfef/t 6«]n
nfuL k|Voft lhNnf kf]v/L, ltgwfO gf/fo0f,
em/gf, gdf]a'4, !@ aif{df nfUg] ds/ d]nf
>[li6sfGt
nf]s]Zj/ dlGb/, sd hg;+Vof ePsf] ;b/d'sfd - w'lnv]n
o'lwli7/sf] _
dlGb/,
;ª\s6]Zj/
dxfb]j,
ljs6]Zj/
dxfb]j
sf7df8f}F ufpFkflnsf gePsf] /flgkf]v/L, kflg kz'klt gfy gf/fo0flxl6 ;+u|fxno,
lhNnf kf]v/L, gfukf]v/L, dlGb/,
v'nf ;+u|fxno,
sdn kf]v/L, :jo+e"gfy,
s6'jfnbx, 6f}bx, u'x]Zj/L Nofs' b/jf/,
o'4 :df/s kfs{
If]qkmnsf] cfwf/df t];|f] ;fgf] lhNNff
nlntk'/ ljZjsnf kl/ifbn] u'Otfn kf]v/L, kf6gsf] k'/fgf] gfd M dlgun
snfgu/L 3f]if0ff gfubx, sd{gzf
g]jf/L efiffdf kf6g M on
u/]sf] lhNnf gbL - blIf0faf6
pQ/tkm{ axg] Ps kf6g sf] csf]{ gfd M o'ku|fd
dfq gbL _
?b|fol0f gfr gflrg] Ps dfq lhNNff
eQmk'/ g]kfnsf] ;fgf] l;4 kf]v/L, b'O{ lgn af/flx t/sf/L v]ltsf] nfuL sfi7 ;+u|fxno
lhNnf - !!( ju{ kf]v/L, k|Voft lhNNff, efbufFpn]
ls=ld _ 6f]lksf] nfuL k|Voft lhNNff
Ps ufpF Ps pTkfbgdf
nK;L pTkfbg
lrtjg ;fOsnsf] lhNNff tdf]/3}nf, afNdLsL cf>d, Pu af:s]6sf] lhNNff yf? ;+u|fxno,
eg]/ lrlgg] gGbefph' tfn, lqj]l0fwfd,
Ps ufpF Ps pTkfbgdf lu4÷xflQm÷u}F8f k|hgg s]Gb|
la;xhf/L tfn, uh]Gb|df]If,
af;dlt rfdnsf] pTkfbg,
d'h'/f tfn, s;/f ljqmd afaf ;f]dZ] j/ kj{t >[ªvnf
tfn, r]kfª tfn,
j}s'07 tfn ,
sdn tfn , u8'jf
tfn, lsrsGgL
tfn
dsjfgk'/ g]kfnsf] dfgj tn]h" ejfgLsf] d'nfsf] nfuL k|Voft :yfg afudlt k|b]zsf] :yflo /fhwflg,
lgld{t ljzfn v8\u /flvPsf] lrtnfª, sf7sf] 7]sL sf]
;]g /fHo kfNKffaf6 6'lqmP/ ag]sf] lhNNff
;/f]j/ - OGb|;/f]j/ 7fFp -cfud3/ _ nfuL k|Voft lhNNff,
_ r'/] If]qsf] sd rf}8f efu /x]sf] lhNNff
e'6gb]jL,
rl/ofdfO ;lxbkfs{
eujlt,l;dkflg
u'kmf l8hf:6/ l/sf]e/L ;]G6/ ePsf] lhNNff

K|fb]z g+ $ -u08ls k|b]z _


lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn tyf cfly{s k|l;l2 jf cGo s'g} ljljw hfgsf/L
kf]v/L ko{6lso :ynx? k|l;4 ko{6lso :yn
uf]/vf If]qkmnsf] cfwf/df ?Gr] tfn, sN5'dg dgsfdgf,/fd]Zj/, ;a}eGbf xf]rf] lxd/]vf - ?lkgfnf _
rf}Fyf] 7"nf] lHfNnf tfn ,sfn tfn, uf]/vgfy
Uofnf, ofnf,yfKn], ;fpn], cfxfn]
lj/]Gb| tfn, /fDr],
e~Hofª ePsf] lhNNff
gf/bs'08
nvg yfkf, led;]g yfkf, h+uaxfb'/
/f0ff sf] hGd:yn
tgx'F g]kfnsf] ;a}eGbf Jof; u'kmf, k/f;/ efg'eQm / Jof;sf] lhNnf
7'nf] u'kmfM l;4 u'kmf, ljdn u'kmf,
ko{6lso :yn M alGbk'/
u'kmf efn'led u'kmf,
rDkfjlt u'kmf, df5fsf] k'hf ul/g] Ps dfq lhNNff
yflgb]lj dlGb/,
a[9L eujlt
dgfª lxdfn kfl/sf] ltlnrf] tfn, k'u]g sd hg;+Vof÷hg3gTj ePsf] lhNNff,
lhNnf eg]/ lrlgg] tfn, s]rf] tfn,
sd pAhfp e"ld ePsf] lhNNff
5f]s0f{ tfn, dgf:n'
tfn, ljZjsf] cUnf] gu/kflnsf ljlxg lhNNff
:yfgsf] tfn -
s]lhg ;f/f –xfn} n'u'nf, sfªnf, t]l/nf, y'?ª e~Hofªx?
kQf nfu]sf] %))@
ld6/df /x]sf] _
ndh'ª xnf]qmflGt ;'? b]pkf]v/L, t'n'{ªsflnsf, afx'Fg8fF8f, kf;ufFp, 3n]ufFp,ufpF;x/
ePs]f lhNNff OGb|kf]v/L,b'wkf]v/L, 3f]n]{6f/
afx|kf]v/L, RofDr]
em/gf, ufOv'/]
em/gf,lgdfkf]v/L
sf:sL g]kfnsf] ;a}eGbf km]jf, ?Kff , a]Ugf;, dx]Gb| u'kmf, ;f/ªsf]6 8fF8f, 8]le; cGgk"0f{ / df5fk'5«] lxdfn
al9 kflg kg]{ 7fp - lbkfª, d}bL, a9'jf, tfnaf/fxL, kmn - kftn] 5fFuf _
3fGb|'s - u'?ª ;+:s[ltnfO
n'Dn] _ :ofv'{ , zflGts'08, ljGwafl;lg
df}hf xf]d :6] ePsf] k|f]T;fxg÷lhjGt _
k~rf;] tfn,
lhNNff
:ofªhf g]kfns} 7'nf] s}nfz u'kmf, Kof/fUnfOl8ª sf] nfuL plbofrf}/ b'wsf08 36]sf] lhNnf
sflnu08ls P cfnd b]lj, u8x/] ;f]/]s d}bfg
hnljB't -!$$ d] u'kmf, >d0fs'df/
Ps ufpF Ps pTkfbgdf
jf _ ePsf] lhNnf cf>d
cb'jf k|;f]bg
kj{t u08sLaf6 k~rsf]lz tfn, u'Kt]Zj/ df]lb lks /x]sf] g]kfns} cUNff] s':df - af8ufFp _ / s}of
wf}nflul/df ;f;'/f em/gf, dxfb]j u'kmf,;]lt hf]8\g] !%^ ld6/ cUnf], #$& ld6/ nfdf]
;fl/Psf] lhNNff ;x>wf/f em/gf j]lg , df]lb j]lg emf]n'ª\u] k'n
DofUbL ljZjs} ;a}eGbf tftf]kflg s'08,efn] ufhg] b/af/, u'hf{ lxdfn ePsf] lhNnf
ulx/f] uN5L -bfgf _ af:g] tfn, ?K;] bf]laNnf lzjfno,
DofUbL bfgfsf] cGw em/gf, tfsdsf]6
uN5L
d':tfª g]kfnsf] d?e"dL w'Daf tfn, d'lQmgfy, :ofp pTkfbg x'g] lhNNff, e"pku|xaf6 6]lnkmf]g ;~rfng ePsf]
eg]/ lrlgg] d'lQmwf/f, HjfnfdfO dlGb/, lhNNff
hf]d;f]d lxdfn /x]sf]
kftnfu+uf - emf/sf]6 u'kmf
gu/kflnsf ljlxg lhNNff
sfuj]gL ;+ud
_uf]d'vL wf/f, g]kfns} sd kflg kg]{ lhNNff
bfdf]b/ s'08, ?b|
s'08,a|Xd s'08,
cgGt s'08,
afun'ª g]kfnsf] gS;f ;Fu uGxfpg] e"O{kmF6\6f sflnsfeujlt, 9f]/kf6g lzsf/ cf/If0f-
ldNbf]h'Nbf] lhNNff, tfn, ?b|tfn, pQ/u+uf, yfgyfk ;a}eGbf al9 efu
eujlt afUn'ªdf kb{5 _
emf]n'ª\u] k'nsf]
lhNNff, nf]Qmsf] Ps ufpF Ps pTkfbgdf
lhNNff xft]sfuh pTkfbg
gjnk'/ u08sL k|b]zsf] df}nfsflnsf, g]kfnsf] sfG5f] lhNNff - 3f]if0ffsf]
Psdfq t/fOsf] bfpGg]u9L, cfwf/df _
lhNNff zf:jtwfd

k|b]z g+ %- n'lDagL k|b]z _


lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn tyf cfly{s k|l;l2 jf cGo ljljw hfgsf/L
kf]v/L ko{6lso :ynx? s'g} k|l;4 ko{6lso :yn
gjnk/fl; uf}td a'4sf] dfjln uh]Gb|df]If lty{:yn,
ufFp /fdu|fd /x]sf] lqj]0fL wfd,
lhNNff afnldls cf>d
?kGb]xL ;'/hk'/f sf08 uh]l8 tfn, nf};f b]jbx, ;}gfd}gf / dr{j/f l;FrfO cfof]hgf
36]sf] lhNnf tfn, u}8xjf tfn, km'naf/L,
, e"ts'jf,
l;S6Lxjf, dl6x/f
slkna:t' uf}td a'4sf] a'88\ L tfn , ;dodfO dlGb/,
hGd:yn lglNsxjf, ;u/xjf km'6]Zj/ dxfb]j,
tfn, hulbzk'/, czf]s :tDe,
nDa;fu/,hflv/f n'lDalg
tfn
kfNkf ;a}eGbf al9 du/ gGbg tfn, Clzs]z dlGb/, l>gu/ / /fdk'/kmfF6 g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] sf7sf] 9f]sf
hfltsf] a;f]af; ;'s]tfn, ;Tojlt l/l;ª, pHh]Zj/L ko{6lso :yn ePsf] lhNnf,;]g /fHosf] pTklQ :yfg,
ePsf] lhNNff tfn , k|jf; tfn, eujlt, v8\u zdz]/n] agfPsf] tfhdxn
5/5/] em/gf,
a}s'07] em/gf
c3f{vfFrL g]kfnsf] ;a}eGbf :ofª\nf bx, ltg ;fttn] Ps lhNnf Ps pTkfbgdf dx]Gb| /fhdfu{n] ;a}eGbf sd 5f]Psf]
7"nf] gu/kflnsf v'jf em/gf,k0f]gL u'kmf,5qb]jtfsf] dx pTkfbg kxf8L lhNNff,
ePsf] lhNNff - bx, lztvf]nf dlGb/
lztu+uf _ em/gf,
u'NdL /f}Onf lutsf] ltns'jf em/gf, l/l8, ?b|j]l0f, /];'ª\uf slkm v]ltsf] nfuL k|Voft ljlqq u'kmf ePsf] lhNnf
;'?jft ePsf] ;'kfvf]nf em/gf, dlGb/, >[+uf dlGb/, lhNNff
lhNnf ;'uGw ljfxf/
?s'dsf]6 sfG5f] lhNNff - ?sldl0f bx, l5lk| 9f]/kf6g lzsf/ cf/If l;:g] lxdfn /x]sf] lhNnf
@)&$ c;f]h !* _ bx,
sd :yflgo tx ePs]f lhNnf - # _
/f]Nkf hgo'4 ;'? ePsf] hnhnf, w'/L ah|af/fxL, P]ltxfl;s :yn v'ld|
lhNnf kf]v/L, ;'g;/ s}nfzaf/fxL,gf}nfb]jL
em\/gf
Ko'7fg :ju{åf/L lty{:yn P]/fjt lty{:yn Ps lhNnf Ps pTkfbgdf le|+uL sf]6, v}/fsf]6, ;f/Lsf]6 , cf]v/
ePsf] lhNNff ePsf] lhNNff, uf}d"vL t/sf/L lap pTkfbg sf]6 , t';f/sf]6 ePsf] lhNNff -
u'kmf k~rsf]6 sf] lhNnf _
bfª n'lDjlg k|b]zsf] k'/gwf/f em/gf, ;a}eGbf cUnf] ;a}eGbf 5f]6f gbLx? axg] lhNNff
:yfoL /fhwfgL ef]6] bx, rl/ª\u] zLjsf] lqz'n– bfª
r'/] kj{tsf] ;a}eGbf rf}8f efu /x]sf]
bx, lsrsGgL bx, sf] wf/fkflgdf /x]sf],
l/xf/ tKt s'08, rf}3]/ dlGb/,
k'/g em/gf , /Tggfy dlGb/
afx|s'g] tfn
afFs] ;a}eGbf al9 uld{ sflGtkf]v/L, hoafu]Zj/L dlGb/, l;S6f l;FrfO . 8'08'jf dl:hb sf08 36]sf] lhNnf,
x'g] lhNNff h'Fuf ePsf] Psdfq l;FrfO cfof]hgf
af3sf nfuL vf]lnPsf] afFs] /fli6«o
dxfb]jsf] d"Lt{
gofFd'ns
' dWo]sf] Ps ufpF Ps pTkfbgdf lgs'Gh ePs]f lhNnf
Ps lhNnf d';'/f] bfn pTkfbg
jlb{of g]kfnsf] ;aeGbf tf/f tfn, a9}of ltdsf]l9of dlGb/, aaO{ l;FrfO cfof]hgf s[i0f;f/ ;+/If0f If]q ePsf] lhNNff
nfdf] kSsL k'n tfn, /fhfk'/ , 7fs'/åf/ ePs]f lhNnf,
ePsf] lhNnf -
sf]l7of3f6 jf
uf]?jf elgg] _
Kf|b]z g+ ^ - s0ff{ln k|b]z _
lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn tyf cfly{s k|l;l2 jf cGo ljljw hfgsf/L
kf]v/L ko{6lso :ynx? s'g} k|l;4 ko{6lso :yn
?s'd klZrd u'l/NNff 6«ofssf] :ofk"[{ tfn, lztn l8u|] dlGb/ rf}/fxf/L, cf7la;sf]6 , af]atfdsf]6
s]lx efu kg]{ kf]v/L, lrqL kf6g ;fxl;s kbdfu{
;Nofg cb'jfsf nfuL s'lk08] bx, s5'jf v}/fjfª eujlt, aaO gbLsf] pb\ud :Yn
k|Voft dfng]6f bx, 5fofF5]q, 5q
/x]sf] r08]Zj/L
b}n]v , Uof;sf] e08f/sf] åfl/ vf]nf em/gf, Hjfnfd'vLsf] lrGx k]6«f]n vflg e]l6Psf] b'NNf'
lhNNff elgg] /x]sf] b'NNf' If]q
If]q,kfb'sf:tfg,
gfeL:yfg, lz/:yfg,
sf]l6nf h:tf
lty{:yn
hfh/sf]6 lj5fl8Psf] lhNNff dlnsf u'kmf,di6f] hultk'/ b/jf/ /x]sf] lhNNff
dlGb/,
k}sf di6f]d]nf nfUg] lhNNff
hlultk'/ d]nf nfUg] lhNnf
;'v]{t k'/fgf] gfd vf} bx, l;ld| bx, sfqm]laxf/, P]ltxfl;s :yn w'nf]sf]6
bf]efgrf}/ hn's] bx, h?Jff nf6Lsf]OnL dlGb/,
bx, hfh'/f bx, b]plt aHo}
d'/nL bx, a'na'n]
tfn,
8f]NKff If]qkmnsf] cfwf/df l/Ud] tfn, hub'Nnf u'Dafx? M sfsf]6 , ljZjsf] ;jf]{Rr :yfgdf /x]sf] dfgj
;a}eGbf 7'nf] tfn, k[yfbx, l;l/ª,x'/Lsf]6,6'Kkftf/, j:tL wf] tf/fk - $)%) ld6/ prfO _
lhNNff ;'s]bx, vfnL bx, tf/f u'Daf - sflz sf]
wf] /\ ltGhf pkTosf ePsf] lhNNff,
ltKNf em/gf, x'/L nfu]/ 6'KKffsf]
;'lnuf8 em/gf, tf/f v:of] _ v'ª, sfªe'ª, dfl/d, ;fGnf,
ofgfª,5f]ª\nf, ;fª\bf, dfxf]nf , lk08',
Hofªr] , d]ªnf h:tf e~Hofª x? /x]sf]
x'Dnf gu/kflnsf ljlxg hF8\of bx, lgnf bx ;b/d'sfd ;8s ;~hfndf ghf]l8Psf],
lhNNff
If]qkmnsf] cfwf/df bf];|f] 7"nf] lhNNff
g]kfnsf] ;jf{lws
gf/f lxN;f gfds b'u{d 7fFp
prfOsf] ;b/d'sfd
M l;ldsf]6 -@($% rfª\nf, sfGnf, nfKr], nf]n'ª, lrdnf,
ld _ ;k]{ h:tf e~Hofªx|?
h'Dnf ljZjs} ;jf{lws lul/bx, z]vbx, kf08j u'kmf, dl0f :ofpsf] nfuL k|Voft g]kfnL efiffsf] pTklt :Yn l;+hf
prfOdf wfg kmNg] lji6bx, u'kmf, rf]qf u'kmf, pkTosf
7fFp 7fs'/bx,x'8\s] bx, s'8f/L lty{:yn,
rGbggfy, yfkf{ di6f
, dI6f eujlt
d'u' g]kfnsf] ;a}eGbf RofK;] 5fFofgfy dlGb/, 3f]8fe]8f k|yf /x]sf] lhNNff,
7"nf] tfn /f/f tfn em/gf,5fofFgfy bx, 3f]/nf e~Hofª,
sflGh/f]jf lxdfn /x]sf] lhNNff,
/x]s]f lhNNff kfks'08, C0fdf]If, RofK;] e~Hofª
sflnsfdflnsf ul9
8f]NKfm', z]/f, lrtfO h:tf u'DAff /x]sf]
sflnsf]6 g]kfnsf] cUnf] u'?ª bx, kfgbx, rf}FyL b]jn tfNrf ljdfg:yn /x]sf]
em/gf - krfn n]sbx, kfgwf/f
k~rb]jn
#*! ld _ /x]sf] bx, af3kmnf,
dflnsf n]s, u?8
kf]v/L
k|b]z g+ & -;'b'/klZrd k|b]z _
lhNnf k|d'v ljz]iftf tfn, em/gf,s'08, wfld{s :yn tyf cfly{s k|l;l2 jf cGo s'g} ljljw hfgsf/L
kf]v/L ko{6lso :ynx? k|l;4 ko{6lso :yn
afh'/f e"Fjf] gfr gflrg] al8dflnsf Ps ufpF Ps pTkfbgdf gf6]Zj/L d]nf,
lhNNff eujltsf] dlGb/, h}t'g v]lt
al8dflnsf d]nf
aemfª ;a}eGbf lk5fl8Psf] ;]lt em/gf, 9f8/di6f], z}kfn lxdfn /x]sf]
:yflgo tx ePsf] ;"df{;/f]j/ - vfk/df08f}F,
hok[YjLaxfb'/ l;+x sf] hGd:yn
lhNNff lznb]jL _ /fIf; 8fFufafu d:6f],
s'08, ltdf bx,
vKt8 n]s, kf}jful9
8f]6L x'8\s] gfr gflrg] hf]/kfgL em/gf, z}n]Zj/L dlGb/ Ps ufpF Ps pTkfbgdf dflnsf:yfg d]nf
lhNNff e]n5]8f em/gf, ;'g h/fOnf] rfdn
bx,
c5fd !@ j08 !* ufh/f eujlt, ;fgf] b'wfn' ufOsf] nfuL /fdf/f];g If]q
v08sf] lhNNff j]hgfy, iff]8;fb]lj k|Voft lhNNff
dlGb/, ljgfos
k~rb]j,
s}nfnL () k|ltzt kflgn] hflv/f tfn jgb]lj , nIfld /fgLhd/f l;FrfO 3f]8f3f]8L tfn /x]sf] lhNnf,
l;dfgf 5'66\ fPsf] gf/fo0f, uf]bfjf/L cfof]hgf,
;"b'/klZrd k|b]sf] :yfoL /fhwfgL
lhNNff, lzj
Ps ufpF Ps pTkfbgdf uf]bfjf/L
dlGb/,a]8xafaf
r'/] kj{tsf] ;jf]{Rr rfdn k|;f]wg
dfgj lgld{t 7'nf] pBfg ,l6sfk'/
r'r'/f] ufjf{ /x]sf]
lhNNff

bfr'{nf ef/t / lrg a|Xdbx, kf;f bx, dflnsfh'{g, l6+s/ , 5\ofªnf e~Hofª
b'j}nfO 5'g] lhNNff - 6f]6f bx - l;4 tkf]jg, uf]s'n]Zj/,
ef/t;Fu l;df ljjfb
ufFpkflnsf – Jof; 6f]kL If]qdf /x]sf tf08j lzjd"lt{
/x]sf] 7fFp sfnfkflg
ufFpkflnsf _ bxx? _ /x]sf]

a}t8L b]psL k|yf b]pn]v, ;Vv/sf] nfuL k|Voft ;lxb bz/y rGbsf] hGd:yn,
k|rngdf /x]sf] lqk'/f;'Gb/L, lhNNff
lhNnf b]xLdf8f}F , d]nf}nL,
tNnf huGgfy,
b]pn6f dlGb/
88]nw'/f ledbQ kGtsf] /+u'g gbL, cfln 36fn b]jtf, cd/u9L lsNnf, chod]?sf]6 b/jf/,
hGd:yn tfn, pu|tf/f, efu]Zj/, b]jn lbJok'/
308]Zj/,cl;u|fd,
rf}nf gfFr gflrg] lhNNff
8f+u]Zj/L
s~rgk'/ dxfsfnL kfl/sf lemnldnf tfn, zf/bf l;FrfO cfof]hgf z'SnfkmfF6f jGohGt' cf/If,
g]kfnsf ufFp - /flg tfn, a]bsf]6,
Ps ufpF Ps pTkfbgdf g]]kfnsf] ;a}eGbf nfdf] k'nf - rfFbgL /
bf]wf/f / rfFbgL _ aGbf tfn, Kof/f
s]/f v]lt bf]wf/f hf]8g\ ] k'n !$%@ ld _
tfn

 राि य राजमागह

नेपालका राि य राजमागह

राि य ए सयाल ारि भक


# नाम ल बाई समाि त ब द ु
स केत स केत ब दु

[dx]Gb| मेची पल
ु ,
१ /f)! H01 AH2 १०२७.६७ कमी ग डाचौक सीमा, क चनपरु
झापा सीमा
/fhdfUf{]{
नेपालका राि य राजमागह

राि य ए सयाल ारि भक


# नाम ल बाई समाि त ब द ु
स केत स केत ब दु

भुवन भुवन मत
ू ,
२ /f)@ H02 AH42 १५९.६६ कमी स सया पुल, वीरगंज सीमा
राजमाग परु े वर

माईतीघर, मतेर पल
ु , कोदार सीमा
३ /f)# H03 ११२.८३ कमी
काठमाड

प ृ वी
४ /f)$ H04 १७३.४३ कमी नौ बसे प ृ वी चौक, पोखरा
राजमाग

पल
ु चौक,
५ /f)% H05 ३६.१६ कमी नारायणघाट
मुग लंग

भ ामोड
६ /f)^ H06 १९८ कमी धु लखेल
सीमा, जले वर

केचना सीमा,
७ /f)& H07 २६८.०६ कमी ता लेजुङ
भ परु

रानी सीमा,
८ /f)* H08 १५८.४६ कमी यांगलग
ंु
बराटनगर

कदमाहा,
९ /f)( H09 २६५ कमी सोलस
ु लेर सोलख
ु ु बु
स तर

१० /f!) H10 १८१.२२ कमी सुनौल सीमा प ृ वीचौक, पोखरा

११ /f!! H011 १९६ कमी अमे लया, दांग मु सकोट, कुम

जमु नया
१२ /f!@ H12 ११३.०८८ कमी सीमा, बा गे समल, सख
ु त
नेपालग ज
नेपालका राि य राजमागह

राि य ए सयाल ारि भक


# नाम ल बाई समाि त ब द ु
स केत स केत ब दु

सख
ु त,
१३ /f!# H13 २२० कमी जु ला, काल कोट
बा गे समल

मोहाना पल
ु ,
१४ /f!$ H14 ३२० कमी दाचला

धनगढ सीमा

याउले,
१५ /f!% H15 ६५.९६ कमी समव
ु ागद
डडेलधुरा

 अ य सडकह
नेपालका अ य सडकह

# नाम स केत ल बाई ारि भक ब द ु समाि त ब द ु

१ बतामोड - च गढ भ परु सडक १२.५३ कमी बतामोड च गढ , भ परु

२ पाडाजंग
ु ी दमक - गौर ग ज सडक २१.९६ कमी पाडाजंग
ु ी गौर ग ज

३ हनम
ु ाननगर - राज बराज सडक १७.७५ कमी राज बराज

४ पनी - राज बराज - कुनौल सडक २३.१ कमी पनी कुनौल सीमाना

५ चह
ु रवा - सराहा - माडर सडक २६.६६ कमी चह
ु रवा माडर सीमाना

६ नवलपरु - मलंगवा सडक २६.६३ कमी नवलपरु मलंगवा सीमाना

७ च नगाहपरु - गौर सडक ४४.१४ कमी च नगाहपरु गौर सीमाना

८ बदाघाट - तापपरु - सूरजपरु सडक २३.०५ कमी बदाघाट हरपरु (सूरजपरु ) सीमाना

९ सन
ु वल - परासी सडक ८.९५ कमी सन
ु वल परासी
नेपालका अ य सडकह

# नाम स केत ल बाई ारि भक ब द ु समाि त ब द ु

खुनुवा , तौल हवा


१० जीतपरु - तौल हवा - खुनुवा सडक ३३.३९ कमी जीतपरु
सीमाना

११ गो संगे -सि धखक सडक ६९.१३ कमी गो संगे सि धखक सडक

१२ च ौटा – कृ णनगर सडक २०.०६ कमी च ौटा कृ णनगर

१३ भालव
ू ांग - रो पा सडक १०७.७९ कमी भालव
ू ांग लवांग, रो पा

१४ चकचके - युठान सडक २५.०० कमी चकचके युठान

१५ लमह - घोराह - तल
ु सीपरु सडक ४६.६२ कमी लमह तुलसीपरु

१६ भरू गाउँ - गल
ु रया सडक ३२.३१ कमी भरू गाउँ गल
ु रया

१७ जंग
ु ा - राजापरु सडक २८.१२ कमी जंग
ु ा राजापरु

१८ वीरगंज - कलैया सडक ११.६६ कमी वीरगंज कलैया

१९ भईसे - भीमफेद सडक १२.०० कमी भईसे भीमफेद

पालंग
ु - कुलेखानी - बालाजू बाईपास
बाईपा
२० २०.५७ कमी पालंग
ु कुलेखानी
सडक

२१ काठमा ड - शुल - धु चे सडक ११८.२६ कमी परु े वर धु चे

२२ ब खु - द णकाल सडक १६.३९ कमी ब खु रंग रोड द णकाल

२३ सातदोबाटो - टकाभैरब सडक ११.५७ कमी सातदोबाटो, रंग रोड टकाभैरब

२४ सातदोबा
सातदोबाटो - फूलचौक सडक २३.२४ कमी सातदोबाटो, फूलचौक

महाराजग ज, रंग
२५ महाराजग ज - बढ
ु ानीलक ठ सडक ४.८९ कमी बढ
ु ानीलक ठ टे शन
रोड
नेपालका अ य सडकह

# नाम स केत ल बाई ारि भक ब द ु समाि त ब द ु

२६ चाबा हल - संखु सडक १२.७८ कमी चाबा हल, रंग रोड संखु

२७ जोरपा ट - सु दर जाल सडक ७.१३ कमी जोरपा ट सु दर जाल

२८ भ तपरु - नगरकोट सडक २३.०० कमी तनकुने, भ तपरु नगरकोट

२९ बनेपा - पनौती - खोपसी सडक ९.५४ कमी बनेपा खोपसी

३० पाँचखाल - हे ल बु सडक ६३.०० कमी लामीडाँडा हे ल बु

३१ दोलालघाट - चौतारा सडक २५.११ कमी बनदे व चौतारा

३२ लामोसंगु - तामाकोशी - रामेछाप सडक १२४.९२ कमी सुनकोशी पल


ु रामेछाप

३३ तामाकोशी (ब ती) - िजर सडक ३८.०३ कमी तामाकोशी ब ती िजर

३४ मलेखु - धा दंग सडक १७.५० कमी शल


ु पल
ु , मलेखु धा दंग

३५ आंबख
ु रै े नी - गोखा सडक २४.६९ कमी आंबख
ु रै े नी गोखा

३६ डु े - बेसीसहर सडक ४३.४३ कमी डु े बेसीसहर

३७ भरतपरु बाई - पास सडक ४.४९ कमी दयालो बंगलो भरतपरु एमआरएम

पशुप तनगर
३८ फ कल - पशुप तनगर सडक १०.७५ कमी फ कल

मह चोक,
३९ बराटनगर - रं गेल सडक २३.८८ कमी रं गेल
बराटनगर

४० हले - बसंतपुर - ते थम
ु सडक ४८.०० क
कमी हले ते थम

४१ पोखरा - बागलु ग - सारं गकोट सडक ४.८० कमी पोखरा सारं गकोट

४२ पोखरा - बागलु ग - बेनी सडक ९०.०० कमी प ृ वी चोक, पोखरा बेनी, या द


नेपालका अ य सडकह

# नाम स केत ल बाई ारि भक ब द ु समाि त ब द ु

बारतंग
ु - तानसेन - रद - तमघास
४३ ८०.२० कमी बारतंग
ु तमघास
सडक

४४ भैरहवा - लुि बनी सडक २२.७८ कमी भैरहवा पड रया चौराहा, लुि बनी

४५ लुि बनी - तौ लहवा सडक २४.५५ कमी लुि बनी तौ लहवा

४६ नेपालग ज - गल
ु रया सडक ३५.२२ कमी बरे चोक गल
ु रया

४७ छं चु - जाजरकोट सडक १०७.०० कमी छं चु जाजरकोट

४८ वीरे नगर (सुखत) - दै लेख सडक ६७.०० कमी वीरे नगर दै लेख

४९ खो पे - बाझांग सडक १०८.२६ कमी खो पे चैनपरु , बझांग

५० सतबांझ - बैतडी - झल
ू ाघाट सडक ३७.१८ कमी सतबांझ झल
ू ाघाट बैतडी

५१ सलगढ़ - साँफेबगर सडक ६७.०० कमी सलगढ़ साँफेबगर

g]kfnsf] e"uf]n ;DaGwL a:t'ut k|ZgpTt/x? M


1. g]kfnn] blIf0f Pl;ofsf] s"n If]qkmn dWo] slt k|ltzt e"efu cf]u6]sf] 5 <
 @=*@ k|tLzt
2. g]kfnsf] s'n If]qkmn dWo] slt k|ltzt e"efu kflg n] cf]u6]sf] 5 <
&=)^ k|tLzt
3. g]kfn ljZjsf] 7'nf] d'n's /l;of eGbf slt u'0ff ;fgf] /x]sf] 5
!%& u'0ff ;fgf]
4. ;+o'St /fi6«;3
+ k|j]z ug]{ d'n's df g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5 <
&@ cf}F d'n's
5. ;+o'St /fi6«;+3 k|j]z ug]{ ;fs{ d'n'sdf g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5 <
$ cf}F :yfg
6. ljZjsf] If]qkmsf] cfwf/df g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5 <
(# cf}F :yfg
7. g]kfnn] ljzjsf] s'n hg;+Vofsf] slt k|ltzt hg3gTj cf]u6]sf] 5 <
)=#& k|tLzt
8. l;df k|f]6f]sn ;Demf}tf df g]kfnsf tkm{af6 ========/ rLgsf tkm{af6 =============lar x:tfIf/ ePsf]
lyof] <
/fhf dx]Gb|, lnp ;fprL -/fi6«ktL _
9. g]kfnaf6 glhsdf /x]sf] ljdfg:yn s'g xf] <
k6gf, laxf/
10. g]kfnaf6 glhsdf /x]sf] aGb/ufxf sf]nsTtf aGb/ufx xf] , eGg'xf]; of] aGb/ufx g]kfn af6
slt 6f9f /x]sf] 5 <
#))) ls=ld
11. kfyLe/f lxdfn eg]/ s'g lxdfn nfO lrlgG5 / ;f] sf] prfO slt /x]sf] 5 <
uf}/Lz+s/ lxdfn, &!#$ ld
12. g]kfndf xfn slt :yflgo tx /x]sf 5g <
&%#
13. kxf8L k|b]zsf] 7'nf] lhNnf s'g xf] <
l;Gw'nL
14. *))) ld6/ dflysf] g]kfnsf] s''g lxdfn nfO pRr sfnf] lxdfn egL lrlgG5 <
Dfsfn'
15. ;]tf] lxdfnsf] pkgfdn] lrlgg] g]kfnsf] lxdfn s'g xf] <
Wff}nflul/ lxdfn
16. Dfgf:n' lxdfn cf/f]x0f ug]{ k|yd g]kfnL cf/f]xL sf] x'g <
ps]{g l5l/ª z]kf{
17. N]fl8h lks sf] pkgfdn] lrlgg] lxdfn s'g xf]<
cfdfbAnd
18. Hff:Daf lxdfn eg]/ s'g lxdfn nfO lrlgG5 <
kf;fª Nxfd' lxdfn
19. sGrgh+3f lxdfn nfO lnDa' efifdf s] elgG5 <
;]jfn'ª
20. dsfn' lxdfn nfO /fO efiffdf -s'n'ª_ efiffdf s] elgG5 <
;];]n'ª
21. ;u/dfyf sL 5f]/L eg]/ s'g lxdfn nfO lrlgG5 <
Kf'df]/L lxdfn
22. ;u/dfyf sL 5f]/L eg]/ s:nfO lrlgG5 <
Kff;fª Nxfd' z]kf{
23. sf7df8f}Faf6 ;a}eGbf glhssf] lxdfn ===========xf] / ;f] lxdfn ===============lhNnf df k5{ <
h'un lxdfn, l;Gw'kfNrf]s
24. ;u/dfyf df klxnf] kfOnf 6]Sg] ljb]lz gful/s s'g b]zsf x'g <
P8d07 lxnf/L
25. ;a}eGbf l56f] ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ JolSt sf] x'g / slt ;do df cf/f]x0f u/]sf lyP
 ldªdf bf]{hL z]{kf , ^ 306f ! ldg]6df
26. lxdlrt'jf sf] pkgfdn] lrlgg] ;u/dfyf cf/f]lx sf] x'g <
cfªl/tf z]kf{
27. ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ ljZjsL klxnf] dlxnf sf] x'g <
H'fgsf] tfaO
28. clS;hg lagf w]/} k6s ;u/dfyf cf/f]x0f ug]{ JolQm sf] x'g <
cfªl/tf z]kf{
29. r'/] kj{t sf] rf}8fO slt b]vL slt dfOn;Dd /x]sf] 5 <
%–!@ dfOn ;Dd
30. g]kfnsf] ;a}eGbf xf]rf] :yfg s'g xf] <
wg'iffsf] d';xgL{of, %( ld
31. lnR5jL sfndf g]kfnnfO slt If]qdf ljefhg ul/Psf] lyof] <
!# If]qdf
32. k[YjLgf/fo0f zfxsf] kfndf g]kfnnfO slt If]qdf ljefhg ul/Psf] lyof] <
!@ If]qdf
33. /fhf dx]Gb«n] g]kfnnfO !$ cGrn / &% lhNNfdf slxn] ljefhg u/]sf x'g <
@)!* j]zfv !
34. g]kfnnfO slxn] % ljsfz If]qdf ljefhg ul/Psf] lyof] <
@)#& c;f]h @
35. ;+ljwfgsf] slt wf/fdf g]kfnsf] /fhwfgL sf7df8f}F /xg] s'/f pNNf]v u/]sf] 5 <
@**
36. g]kfnsf slt lhNnf n] ef/tnfO 5f]Psf 5g <
@&
37. g]kfnsf slt lhNnf n] lrgnfO 5f]Psf 5g <
!%
38. lrgnfO dfq 5'g] g]kfnsf lhNnf slt /x]sf 5g <
!#
39. ef/tnfO dfq 5'g] g]kfnsf lhNnf slt /x]sf 5g <
@%
40. lrgnfO dfq 5'g] g]kfnsf lhNnf slt /x]sf 5g <
!#
41. :yflgo txsf] jlu{s/0f cg';f/ slt :yflgo tx b'u{d df ;'lrs[t ePsf 5g <
@!*
42. :yflgo txsf] jlu{s/0f cg';f/ slt :yflgo tx cltb'u{d df ;'lrs[t ePsf 5g <
!^@
43. :yflgo txsf] jlu{s/0f cg';f/ slt :yflgo tx dWod df ;'lrs[t ePsf 5g <
@&%
44. :yflgo txsf] jlu{s/0f cg';f/ slt :yflgo tx ;'ud df ;'lts[t ePsf 5g <
(*
45. g]kfndf ;Ktsf]zL gbL af6 ef}lts ?kn] hnljB't pTkfbg x'g ;Sg] ;Defjgf slt k|ltzt
/x]sf] 5 <
@@))) d]=jf
46. ;Ktsf]lz sf] ;fgf] ;fxfos gbL s'g xf] <
lnv'
47. Uf08sL gbLnfO lrtjg k|j]z u/]kl5 s] gfdn] lrlgG5 <
Gf/fo0fL
48. ;Ktsf]zL gbLnfO ef/tsf] s'g 3f6df u+uf elgG5 <
s;]{n
49. Gf]kfnsf] s"n If]qkmn ju{ dfOn df slt /x]sf] 5 <
%^,*@& ju{ dfONf
50. G]fkfnsf] cGt/fli6«o l;dfgf ef/t ;Fu slt hf]l8Psf] 5 , dfOn df pTt/ lbg'xf]; <
!)%) dfOn -!^() ls=ld _
51. Gf]kfnsf] cGt/fli6«o l;dfgf lrg ;Fu slt hf]l8Psf] 5 <
 &^* dfONf -!@#^ ls=ld _
52. e"kl/j]li7t d'n's sf] If]qkmnsf] cfwf/df g]kfn slt cf}F :yfgdf /x]sf] 5 <
@! cf}F
53. g]kfn af6 e'6fg slt ls=ld 6f9f /x]sf] 5 <
#@ ls=ld
54. lxdfnL If]qsf] slt k|ltzt e'efu r/0fsf nflu pkof]uL /x]sf] 5 <
!@ k|ltzt
55. ^))) ld6/ dflysf g]kfnsf lxdfnL r'r'/fx? slt /x]sf 5g <
!#!)
56. g]kfnsf] pQ/df /x]sf kxf8 nfO s:tf kxf8 elgG5 <
df]8bf/ kxf8
57. xfn;Dd cf/f]x0fsf nflu $$! Jf6f lxdfn v'Nnf ul/Psf] ePtfklg #@& j6f lxdfn dfq v'Nnf
5g , eGg'xf]; xfn;Dd slt j6f lxdfn cf/f]x0f e};s]sf 5g <
!*%
58. ;xsfnsf b]jtf eg]/ s'g lxdfnnfO lrlgG5 <
cGGfk"0f{
59. g]kfn lxdfn pkgfdn] lrlgg] lxdfn s'g xf] <
s~rgh+3f
60. /Tg r'nL s'g lhNnf df /x]sf] 5 <
Dfgfª
61. ;u/dfyf lbj; slxn] dgfOG5 <
 d] @(
62. ;u/dfyf nfO slt k'/fgf] lxdfn dflgG5 <
^ s/f]8 aif{
63. Df's'6r'\/]g lxdfn s'g If]qdf kb{5 <
Wff}nflu/L lxdz[ªvnf
64. a'l9u08sLb]lv lqz'ln;Ddsf] If]qdf kg]{ g]kfnsf] Ps dfq lxdfn s'g xf] <
uf0f]z lxdfn
65. jflNdls gu/sf] k'/fgf] gfd s] lyof] <
e};fnf]6g
66. kj{tf/f]x0f If]qdf &%)) ld6/ dflysf] If]qnfO s] elgG5 <
d[t If]q jf /]vf
67. hf;Daf lxdfn nfO slxn] kf;fª Nxfd' lxdfn elg gfdfs/0f ul/Psf] xf] <
lj=;+ @)%! Jf}zfv !)
68. zflGt lzv/ eg]/ s'g lxdfn nfO lrlgG5 <
;fh]{ bf];|f]
69. r'/] kj{t >]l0fsf] cUnf] e'efu s'g lhNnfdf kb{5 <
s}nfnL
70. pQ/df lxdfno b]lv blIf0fdf r'/] ;Dd km}lnPsf] lxdfn s'g xf] <
wflbª
71. g]kfndf slxn] r'/] ;+/If0f lbj; dgfOG5 <
c;f/ @
72. /fi6«klt r'/] ;+/If0f sfo{qmd slxn] af6 ;'? ePsf] xf] <
cf=j @)^^÷^&
73. dxfef/t kj{t >]l0fsf] cUnf] efu, ;}n'ª s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
 bf]nvf
74. g]kfnsf] s'n e'efusf] slt k|ltzt e'efu r'/] If]qdf kb{5 <
!@=& k|ltzt
75. ef/tnfO 5'g] g]kfnsf k|b]zx? s'g s'g x'g <
afudlt, u08sL, ;'b'/klZrd, n'lDalg, sf]zL
76. lrgnfO dfq 5'g] g]kfnsf k|b]zx? s'g s'g x'g <
 s0ff{nL dfq
77. pkdxfgu/kflnsf w]/} ePsf] k|b]z s'g xf] <
n'lDalg -$ j6f _
78. Jof; lxdfn s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
bffr'{nf
79. Af9L hn;|f]t ePsf d'n's df g]kfnn] slt cf}F :yfg cf]u6]sf] 5 <
bf];|f]
80. cf]nfªr'ªuf]nf 3fF6Laf6 g]kfn k|j]z ug]{ g]kfnsf] Ps dfq gbL s'g xf] <
tdf]/
81. xl/u+uf / x/u+ufsf] ;+ud:yn b]j3f6 xf] eg] o:nfO ==================lty{:yn elgG5 <
cflbk|ofu
82. ef/t k|j]z u/]kl5 aaO gbL s] gfdn] lrlgG5 <
;/o'
83. ef/t k|j]z u/]kl5 sGsfO gbL s] gfdn] lrlgG5 <
ljl/ª
84. ef/t k|j]z u/]kl5 d]lr gbL s] gfdn] lrlgG5 <
dxfgGbf
85. ef/t k|j]z u/]kl5 s0ff{ln glb s] gfdn] lrlgG5 <
3fF3/f
86. ef/t k|j]z u/]kl5 dxfsfln glb s] gfdn] lrlgG5 <
;f/bf
87. lxdgbLx? aUbf r6\6fg / df6f] ;f]xf]// y'kf/]sf] y'k|f]nfO s] elgG5 <
u|]ug
88. ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgaf6 v:g] lxdgbL s'g xf] <
v'Da'
89. g]kfnsf] nfdf] lxdgbL s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
v'Da'
90. g]kfnsf !@ /fli6«o lgs'Gh n] s'n slt If]qkmn cf]u6]sf 5g <
!!*!% ju{ ls=ld
91. g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] /fli6«o lgs'Gh s'g xf] <
z] kmf]S;'08f]
92. :yfkgfsf] cfwf/df sfG5f] /fli6«o lgs'Gh s'g xf] <
k;f{
93. 9f]/kf6g l;sf/ cf/If sf] :yfkgf slxn] ePsf] xf] <
lj=;+ @)$$
94. g]kfnsf] If]qkmnsf] @#=#( k|ltzt cf]u6]sf] /fli6«o lgs'Gh n] ljZjsf] slt k|ltzt e"efu
;d]6]sf] 5 <
*=( k|ltzt
95. jg a9L ePsf] k|b]z s'g xf] <
xfn sf]zL
96. g]kfndf jg:klt ljefusf] :yfkgf slxn] ePsf] lyof] <
lj=;+ @)!&
97. jg dxf]T;j k|To]s aif{ slxn] dgfOG5 <
c;f/ !$
98. Pp6f ?vn] b}lgs slt s]lh ;Dd clS;hg pTkfbg ug{ ;S5 <
;/b/ @=& s]hL
99. g]kfndf Jfg 89]n] Joj:yfkg ;Ktfx slxn] dgfOG5 <
r}q ! b]lv & ;DDf
100. of;f{u'DafnfO c+u|]hLdf s] elgG5 <
caterpillar fungus
101. g]kfndf dfq kfOg] kmn s'g xf] <
nK;L
102. af}4 wdf{nDaLx? n] dfnfsf] ?kdf nufpg] bfgfsf] af]6 nfO s] elgG5 <
a'4lrQ
103. ! ;]=ld df6f] aGg slt aif{ nfU5 <
$)) aif{
104. G]fkfnsf] Dff6f] slt k|sf/sf x'g] u5{g <
% k|sf/
105. g]kfndf ;a}eGbf al9 pTvgg ePsf] vlgh kbf{y s'g xf] <
r'g9'+uf
106. cGt/fli6«o vlgh ;+3 sf] k|wfg sfof{no sxfF /x]sf] 5 <
n08g, a]nfot
107. ax'd'No wft" lx/f s] af6 ag]sf] x'G5 <
!)) k|ltzt sfa{g
108. g]kfndf o'/]lgod s'g glbsf] lsgf/df kfOPsf] 5 <
rd]lnof gbL lsgf/df
109. g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] tfn sf] ulx/flx slt /x]sf] 5 <
/f/f tfn, !^& ld6/
110. g]kfnsf] ;a}eGbf ulx/f] tfn s'g xf] <
kmf]s;'08f] tfn, ^%) ld6/
111. ltlnrf] tfn ;d'b| ;txaf6 slt ld6/ prfOdf cjl:yt 5 <
$(!( ld6/
112. ljZjsf] ;a}eGbf cUnf] :yfgdf kfOg] df5f, hnsk'/ c;nf gfds df5f s'g tfn df kfOG5 <
/f/f tfn
113. u'n]ln cfsf/sf] tfn jf lglh{a tfn eg]/ s'g tfnnfO lrlgG5 <
kmf]s;'08f]
114. g]kfnsf] bf];|f] 7'nf] tfn s'g xf] <
km]jftfn
115. ljZjsf] cUnf] :yfgaf6 emg]{ ;'lnufF8 em/gf s'g tfnaf6 v:5 <
kmf]s;'08f]
116. km]jf tfn df s'g vf]nsf] kflg ldl;Psf] 5 <
xk{g / lkms]{ vf]nf
117. g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] lxdtfn s'g xf] <
R5f]/f]Nkf lxdtfn
118. g]]kfndf kflg dfly ;fOsn rnfpg] dlxnf sf] x'g <
pk;gf dNNf, R5f]/f]Nkf lxdtfndf
119. ;efkf]v/L s'g lhNNffdf /x]sf] 5 <
;+v'jf;ef
120. U+fufhd'gf s'08 s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
Wfflbª
121. u+uf;fu/ s'g lhNnf df kb{5 <
wg'iff
122. u+ufk"0f{ tfn s'g lhNnf df kb{5 <
dgfª
123. gGbefph' tfn s'g lhNnfdf kb{5
lrtjg
124. ufO sf] v'/ cfsf/sf] tfn s'g lhNnf df kb{5 <
d'u', /f/f tfn, srf}/] tfn ;d]t elgG5
125. vl/a/fx tfn s'g lhNnf df kb{5 <
kj{t
126. /fhf /fgL kf]v/L s'g lhNNffdf /x]sf] 5 <
Wfgs'6f
127. g]kfnsf] l>n+sf eg]/ s'g If]qnfO lrlgG5 <
sf]zL6Kk' jGohGt' cf/If
128. lxdfnL If]qsf] k|j]z åf/ eg]/ s'g eGHofª nfO lrlgG5 / ;f] s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
kf}jf e~Hofª, kfFry/
129. g]kfnsf] ;a}eGbf nfdf] em/gf s'g xf] / nDafO slt /x]sf] 5 <
krfn em/gf, sfnLsf]6, #*! ld nfdf]
130. sf7df8f}F pkTosfsf] pTt/ tkm{ s'g eGHofª /x]sf] 5 <
kf6L e~Hofª
131. Uofnf eGHofª s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
Uff]vf{
132. sf]bf/L eGHofª s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
l;Gw'kfNrf]s
133. N'fu'nf eGHofª s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
Dfgfª
134. d}nf6;]r'ª eGHofª s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
uf]vf{
135. l6+s/ eGHofª s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
bfr'{nf
136. of/L gfsf s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
x'Dnf, lxN;f ;d]t elgG5
137. sf]/nf gfsf s'g lhNNffdf /x]sf] 5 <
d':tfª, Nxf]dGyfª gfsf ;d]t elgG5
138. df/fl6sf u'kmf s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
vf]6fª
139. ;KtsGof u'kmf s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
Df]/ª
140. cf]8fwf/L u'kmf s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
afFs]
141. lzj u'kmf s'g lhNnfdf /x]sf] 5 <
;Nofg
142. sf7df8f}F pkTosf sf] If]qkmn slt /x]sf] 5 <
^$@ ju{ ls=ld
143. g]kfnsf] d?e'ld eg]/ s'g lhNnf nfO lrlgG5 <
d':tfª
144. OGb«]l0fnfO cfsfzaf6 x]bf{ s:tf] cfsf/sf] b]lvG5 <
k"0f{j[Q
145. g]kfnsf] xfn;Dd kTtf nfu]sf] ;a}eGbf 7'nf] kmnfd vfgL sxfF 5 <
gjnk/f;Lsf] wf}jffbL
146. g]kfnsf] ;a}eGbf al9 kflg kg]{ 7fFp s'g xf] <
sf:sL,n'Dn]
147. u08sL k|b]znfO klxn] s] gfdn] lrlgGYof] <
du/t
148. ;a}eGbf al9 u'Daf ePsf] lhNnf s'g xf] <
;f]n'v'Da'
149. l;+hf pkTosf s\'g lhNNffdf k5{ <
h'Dnf
150. lzsf/ v]Ng k|ltaGw nufOPsf lhNNff slt 5g <
!( j6f
151. n'lDalg sf] dx]Gb| :tDesf] lgdf{0f slxn] ul/Psf] xf] <
lj=;+ @)@)
152. g]kfndf k]6«f]n vflg s'g lhNnfdf e]6LPsf] 5 <
b}n]vsf] b'Nn'
153. cb'jfsf] nfuL k|l;4 lhNnf s'g xf] <
;Nofg
154. pv' sf] nflu k|l;4 :yfg s'g xf] <
w'lgj];L
155. ;a}eGbf rf}8f ;8s ePsf] lhNNff s'g xf] <
Dff]/ª
156. x'Ssf sf] nflu k|Voft lhNnf s'g xf] <
afUn'ª / 8f]6L
157. g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] k|bz{lg:yn s'g xf] <
e[s'6Ld08a
158. g]kfnsf] 7'nf] /+u;fnf s'g xf] <
bz/y /+uzfnf
159. g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] k':tsfno s'g xf] <
lqe'jg ljZjljBfnosf] lslt{k'/sf] k':tsfno
160. g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] Jofkfl/s ejg s'g xf] <
united world trade center, tripureshwor

 cleif]s clwsf/L ©
!=$ ljZjsf] Oltxf;
 Avishek Adhikari - cleif]s clwsf/L

Oltxf; zAb
 k|flrg o'gfgL efiffsf] Historia eGGf] zAbaf6 c+u|]lh efiffsf] History eGg] zAbsf] ljsf; ePsf]
lyof] . Historia zAbsf] sf] zfAbLs cy{ ;Tosf] vf]hL ug'{ eGGf] x'G5 .
 Oltxf;nfO{ ;/n cy{df, ljutsf 36gfx?sf] j:t'k/s, tYok/s lx;fan] vf]h, cWog, cg';Gwfg,
JofVof, lj:n]if0f u/L jt{dfg ;dodf k|:t't ug'{ eGg] a'lemG5 .
 Oltxf;sf] cy{ ljutsf 36gfx?sf] kl/b[Zo sf] vf]h tyf cg';Gwfg xf] dfq eg] ck"0f{ x'G5, jf:tjdf
tYok/s 36gfx?dfq Oltxf; slxG5g\ .
Oltxf; zAbsf] ;j{k|yd k|of]u
 $*$ la=;L df u|L;sf] kl;{of eGGf] 7fpFdf hlGdPsf x]/f]8f]6; n] Oltxf;(Histoia) zAbsf] ;a{k|yd
k|of]u u/];Fu} pg}nfO{ Oltxf;sf lktf eg]/ ;Daf]wg ul/of] .
 Oltxf;df cfw'lgs sfnv08sf 36\
36ggfx?sf]
fx?sf] cWogdf cfkm
cfkm\gf]
gf] nfdf] ;do latfPsf sf/0f cfw'lgs
Oltxf;sf lktf eg]/ ljlnod :6A; nfO{ lrlgG5 .
 Oltxf;nfO{ lj1fg;Fu k/:k/ ul/ cl3 a9fPsf sf/0f j}1flgs Oltxf;sf lktf eg]/ Yo'l;8fl8h nfO{
lrlgG5 .
x]/f]8f]6;sf cg';f/ Oltxf;sf] ljefhg
qm=;+ o'u yk hfgsf/L
! k|fu P]ltxfl;s o'u  k"j{ kfiff0f b]lv gj kfiff0f ;Dd sf] o'u
 cyf{t O=k" !)))) b]vL ^))) aif{;Ddsf] ;do
@ k|flrg o'u  O;fsf] t];|f] ztfAbL af6 kfFrf} ztfAbL ;Dd
# dWosflng jf ;fdGtjfbL o'u /f]dg ;fd|fHosf] ktg b]vL cd]l/sf kTtf gnfu];Dd
 cyf{t ;g $%@ b]vL ;g !$(@ !$(@- cd]l/sf kTtf nfu]sf]_ ;DDf
$ cfw'lgs o'u  k'g{hfu/0f b]vL bfFt]sf] hGd ePkl5 ;Dd
 !#–!^!^ ztfAbL ;Dd rn]sf]
% ;dsfnLg o'u  xfn rn]sf]

ljZjsf ljleGGf ;Eotfx?


ld>sf] ;
;Eotf M kl/ro
– ljZjsf] k|frLg ;Eotfx? dWo] ld>sf] ;EotfnfO{
k|flrgtd ;Eotf dflgG5 . of] ;Eotf ;+;f/s}
;a}eGbf k'/fgf] ;Eotf xf] . O{zfk"j{ #!%) sf]
cf;kf; lt/ gfO{n gbLsf] lsgf/fdf ljsf; ePsf]
;Eotf g} ld>sf] ;Eotf xf] .
ld>sf] ;Eotf af/] ;+lIfKt hfgsf/L
– zflGt;Fu a;f}F / c?nfO klg a:g b]cf}F eGg]
eGg] l;2fGt /x]sf]
lyof] .
– d]lgh gfd u/]sf /fhfn] ld>sf] Plss/0f u/]/ d]DkmL;
/fhwfgL agfPsf lyP .
– l:klGkmS; sf] d'lt{ ld>sf] ;Eotfd} ag]sf] lyof] .
l:lkmlGkmS;sf] d"lt{ cflb l;+x / cfbL o'jtLsf] ljlrq d"lt{
xf] .
– k|flrg ld> ;Eotfsf af;LGbfx? b]jtf sf] ?kdf ;'o{ - /]––Pdg_ / gLn gbL sf] k'hf cf/wgf ug]{ ub{y] .
– of] ;Eotfn] lrqfIf/ lnlksf] ljsfz uof]{ h;nfO{ xfo/f]luNlkms lnlk elgG5 . Short hand lnlk eg]/
lrlg] 8]6f]6Ls lnlksf] ;'?jft ;d]t o;} ;Eotfaf6 ePsf] xf] .
– ld>sf] ;Eotfsf dflg;x?df hf]8, 36fp / efufsf]
efu ] dfq 1fg /x]sf] lyof] .
– u|xx? dWo a'w, z'qm, d+un u|xsf] 1fg /x]sf] lyof] .
– /fhfnfO b}jL l;2fGtsf] b]g dfGg] rng - kmf/f]x _ cyf{t /fhf eujfgn] lbPsf] pkxf/ xf] eGg] k|rng
lyof] . /fhf b]jtf ;dfg g} x'G5 / p;sf] x's'd l;/f]k/ ug'{ g} dfgj st{Jo xf] eGg] a'emfO{ lyof] .
– h;/L g]kfnsf] Oltxf;df lnlR5jL sfnnfO{ :j0f{ o'u sf] ;+1f lbOPsf] 5 To;/L g} ljZjsf] Oltxf;df
ld>sf /fhf cd]g xf]6]k rt'{y sf] ;do nfO{ :j0f{ o'u dflgG5 .
– cfuf] / 9'ª\ufsf] klxrfg klxrfg ld>sf] ;Eotfaf6} ePsf] xf] .
ld>sf] ;Eotfdf ;dfhs
;dfhsf] ljefhg
qm=;+ ;dfhLs ljlzi6tfsf] qmdcg';f/ ljz]iftf
! /fhkl/jf/ pRrs'nLg÷zf;s ju{
@ ;fdGt /fhkl/jf/sf cfkm\Gt÷zf;g
Gt÷zf;g ;~rfng
;xof]uL
# k'hf/L /fhk'hf/L
$ dWodju{ Jofkf/L
% bf; gf]s/–rfs/÷/fhkl/jf/sf
rfs/÷/fhkl/jf/sf ;]js
ld>sf] o'usf] ljefhg
qm=;+ o'u ljz]iftf
! lk/fld8 o'u ईसा भ दा ३४०० वष प हले प हलोपटक मे नस नामक फारो
स ाटले उ च र न न म लाई एक करण गरे र बह
ृ त रा य
कायम गरे का थए र मेि फसलाई राजधानीमा बनाएको थयो।
म को इ तहासमा मे नस वारा थापना भएको राजवंश नै
म को प हलो राजवंश थयो। म को स ााट राजवंशबाट फारो
वा फैराओको पदले वभु षत हुन लागे। य ह फैराओ स ाटह ले
आ नोआ नो शासनकालमा अनेक परा मडह को नमाण
गरे ।ई.पु. ३४०० दे ख ई
ई.पु. २५०० स ममा पाँच राजवंशले शासन
गरे । य ह पाँच राजवंशको ऐ तहा सक शासनकाललाई हाल
परा मडको यग
ु को नामबाट च न स क छ।
@= ;fdGt o'u परा मडको यग
ु को अ य वा समाि त प चात ् म मा
अराजकता, अशाि त र तनाबको वातावरण सज
ृ ना भएको थयो।
यसै बीचमा एक साम तले एघार राजवंशको थापना गर
शासनको बागडोर स हा दै थ समा आ नै राजधानी बनाए, फे र
एकप ट म मा कानन
ु , यव
व था र नयमपालना गन काय सु
भयो। तर, एउटा म ीले यो एघार राजवंशको शासन, शि त र
स ालाई चुनौती दएर आफूले नै शासनको बागडोर स हा यो।
उसलेनै ाचीन म मा बा राजवंशीको साम ती राजको
थापना गराएका थए।
# ;fd|fHo o'u १८०० ई.पु. दे ख १००० ई.पु बच

Df];f]kf]6fldofsf] ;Eotf M kl/ro


– k"lj{ l;l/of sf] s]xL e"efu / O/fssf] 7'nf] e"efu ljrdf kg]{ l6lu|:f / o'k|m]6; gbL lsgf/df ljsf;
ePsf] ljZjsf] bf];|f] k|flrg ;Eotf g} d];f]kf]6fldofsf]
;Eotf xf] . o; ;Eotf O{;fk"j{ %))) b]lv ^))) sf]
lardf
rdf rn]sf] kfOG5 .
– o; dfgj ;EotfnfO{ k|f/lDes s[lifsfn,k"j{ ;'d]l/ogsfn,
;'d]l/ogsfn, a]lanf]lgof / cfl;l/lgof u/L % efudf
ljefhg u/]sf] kfOG5 . obfsbf sf]N8Lg ;EotfnfO{ klg
o;leq ;dfj]z ug]{ ul/Psf] kfOG5 t/ o; ;Eotfsf]
s'g} vf; klxrfg eg] kQf nfu]sf] 5}g\ .
– d];f]kf]6fldofsf] ;Eotf df x;'gf ;+:s[ltsf] ljsf; ePsf]
lyof] .
– zf;s / ;d|f6sf] pbo ;d]t o;} ;Eotfaf6 ePsf]
dflgG5 .
– d];f]kf]6fldof sf] ;Eotfdf k"lj{ l;l/ofsf s]xL e"efu dfq
;dfj]z lyof], O/fsf] afx'Notf ePsf] sf/0f O/fsL gfu/Ls n] l;l/ofnLx? Dffly lyrf]ldrf] ;'? u/] .
;f] bdg nfO{ ;xg ug{ g;s]/ lolgx? lar ljjfb ;'? eof] .
;'d]l/ofsf] ;Eotf M kl/ro
– d];f]kf]6fldofsf] ;Eotfdf O/fsLsf] lyrf]ldrf] nfO{ ;xg gug]{ lg0f{odf l;l/ofnLx? k'U5g\ .
d];f]kf]6fldofsf O/fsLx?dfly ck|Tofl;t ?kdf cfqmd0f u/L l;l/ofnLx?n] d];f]kf]6fldofsf] e"ld dfly
sAhf hdfp5g / ;'d]l/of ;Eotf gfdfs/0f u/L Ps5q l;l/ofnLx?af6 zf;g ;'? u5{g\ .
;'d]l/of ;Eotfaf/] ;+lIfKt hfgsf/L

 sfnf] 6fpsf u/]sf hftLn] ljsfz u/]sf] ;Eotf eg]/ lrlgG5 .


 o'j]l8og hftL n] klxnf]k6s >dsf] ljefhg u/]sf lyP .
 lj:js} klxnf] dGbL/, Ol/8' eGg] :yfgdf ag]sf] lyof] .
 v]lt ,wft'sf] xnf] k|of]u u/L ug]{ ul/GYof]
 So'lgkm{d lnlksf] ljsfz -wfl/nf] j:t'n] n]v]sf] cIf/ _
 ^) ;]s]08 Ö ! ldg]6, ^) ldg]6 Ö ! 306f, ! aif{ Ö !@ dlxgf dfGg] rng /x]sf] lyof]
 tf]/0fåf/ agfpg] snf, /y, aon uf9f, efF8fs'F8f agfpg] snfsf] ljsfz
 /fhf M k6];L jf Gofo Joj:yf, tit for tat, eye for eye cyf{t h:tfnfO{ To:t} vfnsf] lyof] .
 sfg'g ;+u|x M hLo;sf] gfddf yLof]
 bfFofaf6 afFof n]Vg] nLkLsf] ljsfz ePsf]
 k'/f]xLt / dGbL/ nfO 1fg sf] s]Gb« dflgg]
a]lanf]lgofsf] ;Eotf
– l;l/ofnLx?n] ;'d]l/ofsf] ;Eotf ljsf; ubf{ O/fsf] e"efu ;d]t
sAhf u/]sf lyP .
– k/flht eP/ nv]l6Psf O/fsLx?df abnfsf] efjgf sfod g}
lyof] . cfkm\gf] e"efu k'g lkmtf{ kfpg] cfzf df O/fsL x?n]
;'d]l/ofdf cfqmd0f u/] . l;l/ofnLx?n] h;/L cfkm'Fdfly
ck|Tofl;t ?kn] cfqmd0f u/]sf lyP ;f]xL gSsn u/L O/fsLx?n]
;'d]l/of sAhf u/] . ta of] ;EotfnfO{ a]lanf]lgofsf] ;Eotf
gfdfs/0f ul/of] .
a]lanf]lgof ;Eotf af/] ;+lIfKt hfgsf/L
 Pdf]/fO6 -l;l/ofnL_ x?n] ;'d]l/of lht]/ ljsfz u/]sf] ;Eotf
 lrl7kqsf] vfdaGbL u{g] rng lxDa'/fjL sf] kfnfaf6 rn]]sf] xf]
 lxDa'/fjL sf] sfg'g M #^)) k+lQm –@*% wf/f -;]d]l6sf efiffdf n]vLPsf] _
 g]jf]kfnfh/sf 5f]/f g]a'rf8g]h/n] cfkm\gL dxf/fgLsf] nfuL em'Ng] au}Frfsf] lgdf{0f u/fPsf lyP .- ;ftf}F
cfZro{ dWosf] Ps _
l;Gw'3fF6Lsf] ;Eotf

 l;Gw' / /fjL gbLsf] lsgf/df Ozfk"j{ @@)) b]lv !#)) lardf lasfz ePsf] ;Eotf xf] .
 df]xghf]8bf/f] / x/Kkfsf] lar efudf k{g] Ogb'; k~hfa df ljsfz ePsf] ;Eotf g} l;Gw'3fF6Lsf]
;Eotf xf] .
 tfdfvfgL ljsfz ePsf] ;Eotf eg]/ lrlgG5 .
 gu/ ljsfz of]hgf ;'? ePsf] ;Eotf
 Jofkf/ / lrqsnfsf] ljsfz ePsf]
 lxGb' wd{ ljsf; ePsf] ;Eotf eg]/ klg lrlgG5 .
o'gfgL ;Eotf jf u|L;sf] ;Eotf
 o'/f]ksf] blIf0fk'jL{ / e'dWo;fu/sf] pQ/L
efudf ljsf; ePsf] ;Eotf
 of] ;EotfnfO x]n]lgsfsf sf] ;Eotf kgL
elgG5
 h]o;sf] ;Ddfg :j?k rf/ rf/ j{ifdf
cf]nDkLs v]nsf] cfof]hgf u{g ;'?
 lrqsnf, jf:t'snf, d"lt{snfsf] k"0f{ ljsfz
ePsf]
 o'gfgL ;fxLTosf dxfsjL xf]d/ x'g -
Olnof8 / cf]l8l; dxfsfJo _
 ;j{>]i7 slj / lutsf/ M lkG8f/
 klxnf] sjofqL M ;]kmf]
 yk ljz]iftfx? M
 gf6ssf]= hGd, hgtGqsf] :yfkgf
 sfg'gsf] zf;g tyf :jtGq cfbL /fhg}lts lj1fg
 k|d'v afnL M ux'F
 b]jtf M lho;
 o'/f]k]nL bz{g kl08tky sf] lj?4 j]sgn] cfGbf]ng u/]sf lyP
 bartholomewdiazn n] ;g !$*^ df cape of good hope kTtf nufPsf lyP
/f]dsf] ;Eotf
 6fOa/ gbLsf] lsgf/df ljsfz ePsf]
 ! aif{df #^% lbg x'G5 eGg] dfGotf
 u'Dah lgdf{0f yfngL -O6fnLsf] /f]d zx/_
 l;+ud/d/ tyf l;d]G6sf] ;j{k|yd k|of]u
 /f]dg ;fd|fHosf lktf lk6/ cn]jf8{ x'g
lrlgof ;Eotf
 O=k" !))) aif{ sf] cf;kf; ofªl;Sofª / Xjfªuf] gbLsf] lsgf/df rf/ xhf/ aif{ k'/fgf] lnlvt
OtLxf; af]s]sf] !& nfv aif{ cuf8Laf6 dfga a;f]af; u/L cfPsf l;of j+z b]vL l5ª j+z;dd #^
j+zn] zf;g u/]sf] ;Eotf g} lrlgof ;Eotf xf]
 lrof, 5ftf, sfuh, e6df; v]tL, /]]zd ;+sng, 5fkfvfgf, ;drf/kq, bzdna, 6'y a|; cfbLsf]
ljsfz ePsf] O=k" @%) lt/, xfª j+z k5L k|zf;g df meritocrary system sf] ;'?jft ePsf]
lyof] .
k'ghf{u/0f
 cy{ M km]/L Ao'Femg' jf km]/L hfUg'
 ;'?jft M O6fnLaf6
k[g/hfu/0f
– dWosflng o'/f]kdf O;fO{ wd{u'? sf] x's'dt rNYof] . O;fO{ wd{u'? x? cfkm'nfO{ ;fIfft eujfg
dfGg] / cfkm'n] h] u/] klg x'g] eGg] e|d hgtfdf k}bf u/]sf u/]/ a:y] . o;/L wd{sf] gfddf
wd{u'?n] hgtfdf zf]if0f / cGofo km}nfO{/x]sf lyP .
– h]?;n]d d';ndfg / lqml:rog b'j}sf] wfld{s :yn xf] . oxfF klxNo} af6 lqml:rogx?n] sAhf u/L
a;]sf lyP eg] d';ndfg x? n] klg cfkm\gf] wld{s :yn xft kfg]{ bfp d} lyP . ToxL lardf
o'/f]kdsf hgtfsf] dl:tis df k'g{hfu/0f sf] wf/0ff hGd eof] .
k'ghf{u/0fsf sf/0fx? M
Wfd{o'4sf] k|efj sfuh / 5fkfvfgfsf] ljsfz sG:6\ofG6Lgf]k'n
 o'4 ;'? M ;g !)&^ -sl/a @)) aif{_  sfuh M lrg af6 ljsfz ePsf] dfyL t's{x?sf]
 wd{o'4 sf] gfd M s';]8  5fkfvfgf M hf]xfgf; u'6]gju{ -!$$%_ clwsf/
 ss:sf lar M O:nfd / O;fO-t's{_  lj:tf/ M Jofkf/sf] l;nl;nfdf lrlgof  sG:6\ofG6Lgf]k'n M
/\f]dg ;fd|fHosf]
 lahoM O:nfd af6 c/aL n] of] 1fg l;s] / c/aL
/fhwfgL
 k|efj M O;fO{ 3d{u'?sf] cfl;{jfb k|fKt x'Fbfx'b}F af6 o' / f] k n
] L n]
 t's{x?n] /f]d
klg k/flht x'g' kbf{ O;fOsf wd{u'? k|tL  k|efj M 1fg, lj1fgsf k':ts 5fKg] ;fd|fHosf] /fHwfgLdf
cf:yf 36]/ uof] / k'ghf{u/0f n] gofF ?k k|j[TtL a9]/ cfof]
cfs|d0f u/]k5L oxfFsf
lnof] lj4fgx? O6fNfL,
hd{g, a]nfot h:tf
b]zx?df km}lnP
 bfFt], k]6«fs,
af]Ssfl;l;of] sf]
d'Vo e'dLsf /x]sf]
snfsf] ljsfz M
lrqsnf D"flt{snf Jff:t'snf
 lnof]gfbf]{ bf leGrL M  nf]/]Ghf] u]x/a]6L{ sf]  /f]d:yLt ;]G6 lk6/sf] luhf{3/
df]gfln;f, b elh{g km\nf]/]G;sf] luhf{3/sf]
ckm /S;, b nf:6 ;'KK/ lkQnsf] 9f]sf
 dfOsn PGh]nf] M b nf:6  dfOsn PGh]nf] sf] 8]eL8 sf]
hhd]G6 d"lt{ ;fy} kf]k
 /fkm]n M l;:6LgL df8]Ggf hf]g lblto sf] lrxfgdf agfOPsf]
 nfcf]t;] M Aofs 6' bL g]r/ d];]h

k'g{hfu/0fdf lj1fgsf] k|efj


Tolemic model nfO ljv08g ub}{ tTsfnLg ;dosf rr{ sf kfb/L ;fy} lj4fg gihardino
burno n] heliocentric model af/] s'/f p7fpFbf pGnfO lhpb} hnfOPsf] lyof] . kl5 lgsf]n;
sf]k{lgs; n] ;g !%$# df oxL l;4fGt nfO yk JofVof u/L k|df0f df NofP . lgsf]n; nfO ;fy lbb}F
hf]xfg; s]Kn/ n] k[YjL nufot cGo u|x tyf pku|x n] ;"o{sf] kl/qmdf u5{g eGg] s'/f ul0lto ?kn]
k|dfl0ft u/] .
UofnLnLof] Uofn]nL n] b'?jLg, ydf]{ld6/, Hof]ltif 38L ;fy} k]G8'nLod sf] lgod kQf nufP .
Go'6g n] u'?Tj an, ljlnod lulnj6{ n] r'DasLo zQmL, hf]xfg; u'6]gju{ n] lk|G6Lª k|]; sf] cfljisf/
u/] .
ljljwM cGj]ifs k|mflG;:sf] k]6«fsn] Kn]6f],c/:t', l;;/f], xf]d/sf s[tLx? ;+sng u/L k|sfzg df NofP,
k'ghf{u/0f sf] ;dodf afOan c+u|]hL efiff df cg'jfb ePsf] lyof]
Dofugfsf6f{

– kfFrf}F ztfAbLdf a]nfot


;ftj6f /fh/hf}6fsf]
;femf ;DklQ lyof] . ;f]xL
;dodf :ofs;gx?n] ;]N6
/}yfg]x?nfO{ klZrd tkm{
wkfP/ alnof] /fHo
:yflkt u/]sf lyP .
plgx?sf] zf;g
gDof{08Lsf ljlnodn] ;g\
!)^^ df ljho k|fKt ul/
gd{g j+zsf] zf;g pbo
ePkl5l ktg ePsf] lyfo] .
– /fhf ljlnoD;n] ;Dk"0f{
zf;g cfkm\gf] xftdf lnP,
;f]xL ;dokl5 gd{g j+zsf /fhf hf]gsf] zf;gsfn ;g\ !@!# df cfly{s ;d:ofaf6 56k6fO/x]sf
/fhfn] k|To]s ;fo/af6 $÷$ hfgf gfO6x?nfO{ k|ltlglwTjsf] ?kdf k7fO{ 7fn'x?nfO{ aGbL agfPkl5
/fhf hf]g / wd{u'?sf] aLrdf rn]sf] ;+3if{df hgtfn] /fhfnfO{ ;fy glbO{ wd{u'?nfO{ ;fy lbP / /fhf
/ hgtf lardf ePsf] ;Demf}tfnfO{ Dofugfsf6f{ elgG5 .
Dofugfsf6f{ af/] ljljw hfgsf/L
– x:tfIf/ ldlt M !@!% h'g !%-/lgd]8–y]D; gbLsf] lsgf/df ePsf] h'g n08g eGbf !( dfOn 6f9f
/x]sf] 5 _
– efiff M Nof6Lg
– ;+3{if M /fhf / wd{u'?sf] lardf
– ;Demf}tf M /fhf / hgtfsf] lardf
– /fhfMhf]g l4lto-gd{g j+z _
– kf]k M Ogf];]G6 t[lto
– d:of}bf M !@!# df % hfgf Jof/f]gx?n] lgdf{0f u/]sf
– wf/f M ^#
– zAb M $(@@
– n]vs M Arcbishop stephen langton
– r/fsf] KjfFvn] rd{kqdf n]lvPsf]
– a]nfotsf] ;+j}wflgs Oltxf;df :jtGqtfsf] fF irst great charter of liberties of england
elgG5
– DofUgfsf6f{ hf/L ePk5Lsf /fhf M k|mfG;sf n'O cf7f}F
– ;g !@!^ cS6f]a/ !* df /fhf hf]g l4ltosf] lgwgkl5 n'O cf7f}F nfO u2L Ro't u/L hf]g l4ltos}
5f]/f x]g/L t[ltonfO /fhf agfOPsf]
– P]g kfl/t ug]{ clwsf/ ;+;bfnfO x'g],d[To'b08 sf] ;hfo bLg gkfOg] Joj:yf
– DofUgfsf6f{df x:tfIf/ ug{ /fhf hf]gnfO afWo kfg]{ JolQm M c+u|]hL Jof/f]G;
– x]g/L l4ltosf] ;dodf a]nfotsf kf]k Ogf];]G6 t[tLo yLP
– /fhf hf]g lblto eGbf klxn] u2ldf l/r8{ a;]sf lyP
– /fhf hf]g l4lto n] zf;g ;'? u/]sf !& ai{f df DofUgfsf6f{ hf/L eof]
– DofUgfsf6f{n] ;DklQsf] clwsf/nfO cfTd;ft ub}{ cg'lrt s/ lgoGq0f u/]sf] lyof]
– /fhf l/rf8{n] hgtf lj?4 s/ y'kf/]sf sf/0fn] DofUgfsf6f{ n] cfwf/ jf cjwf/0ff kfPsf] lyof]
– a]nfotsf] ;+;bn] nf]Ug] dflg;nfO :jf:gL dflg; / :jf:gL dfgL;nfO nf]Ug] agfpg ;Sb}g eGg]
lj4fg l8nf]d x'g
– DofUgfsf6f{, lan ckm /fO6, k]6];g /fO6, a]nfotL ;+ljwfgsf afOan x'g egL JofVof ug]{ lj4fg
lk6/ b PN8/ x'g
– ;g !&@! df lj|6]gsf k|yd k|wfgdGqL /j6{ jfNkf]nn] ;+;bLo Joj:yfsf] ;'qkft u/fO a]nfotnfO
kfln{ofd]G6/L l;:6d k|0ffnLdf ljsfz u/fPsf / xfn ;+;b g} ;j]{;jf]{ /x]sf] x'gfn] ;+;bLo k|0ffnLsf]
hggL a]nfotnfO dflgG5 .
DofUgfsf6f{ df ePsf d'Vo wf/fx?
Wff/f ! rr{sf] :jfoQtf ;DaGwL laifo
Wff/f @*, @( JolQmut
/ ;Dkltsf] k|Tofe'tL sf] j0f{g
#!
Wff/f #* JolQmut :jtGqtf
Wff/f #( Sfg'g cg';f/ b08 lbOg] /
aGbL k|TolIfs/0f ;DaGwL Joj:yf
Wff/f $) Gofo lbg l9nf ug]{ 5}gf},
/fhfn] s;}nfO klg clwsf/ / Gofo a]Rg] 5}gf}
Gofo lbg OGsf/ klg ul/g] 5}g
Wff/f %$ /fhfn] klg sfg'g dfGg' kg]{
Wf/f ^# ljljw Joj:yf

Dofugfsf6f{ ;+zf]wg
Kflxnf] !#!^ gf]e]Da/ !@ x]g/L t[tLo
bf];|f] !@!& k|m]a'c
| /L !& x]g\/L t[tLo
t];|f] !@@% k|m]a|'c/L !! x]g/L t[tLo
Rff}Fyf] !@(& P8jy{ k|yd
a]nfotsf k|d'v $ l4lto /fhfx?
– hf]g l4lto M ;g !@!%M DofUgfsf6f{ df x:tfIf/ ug]
– rfN;{ l4lto M ;g !^$( M em'08fP/ dfl/Psf
– h]D; l4lto M ;g !^** M b]z 5f8]/ efUg]
– hh{ l4lto M ;g !&!# M cª\u|]hL ga'em\g]

uf}/ado qmflGt-;g !^**–!^*( _

 ;g !^$( M a]nfotdf u0tGq :yfkgf


 ;g !^^) M qmda]nn] k'g /fhtGq sf] ;'?jft
u/]sf
 ;g !^** df O:6'c{6 j+z sf h]D; l4lto n]
a]nfotdf lg/+s'z zf;g ;'? u/] h:sf] k/L0ffd
:j?k XjLu / 6f]/Lkf6L v8f x'bf /fhf sf] Hofg
df vt/f eof] / pgL xNof08 lt/ efu]/ Hofg
hf]ufP .
 xNof08 d} a:g] /fhf h]D; l4lto sL 5f]/L HjfFO -
d]/L, ljlnod c/]Gh _ nfO a]nfotsf] ;+;b /
a]nfotL hgtf sf] cfjxfgdf pgLx?nfO /fhuBL
df /fvLof], kmn:j?k a]nfotL ;+;b n] ;g !^*( l8;]Da/ !^ df a]nfotL hgtfsf] BILL OF
RIGHT hf/L eof] . o;} 36gfnfO ljZjsf] Oltxf;df uf}/ado qmfGtL, /Qkftljlxg qmfGtL, s[lif
qmflGt elgG5 .
 uf}/ado qmfGtLnfO ;qf}F ztfAbLsf] pbf/jfbL cfGbf]ngsf] ;f/ klg elgG5 .
 BILL OF RIGHT sf d'Vo k|fjwfgx? M
– ;+j}wflgs ;jf]{RrtfnfO pRr :yfgdf /fVg'
– k|f]6]:6]G6 wd{ dfGg] dfq /fhuBL df a:g kfpg] k|fjwfg
– /fhfn] JolQmsf] :jtGqtfdfyL x:tIf]k ug{ gkfpg]
– ;+;bsf] a}7snfO lgoldt ?kdf af]nfpg' kg]{
– ;+;bnfO cleJolQmsf] :jtGqtf
Petition of right
 lgdf{0f M ;g !^@* d] *
 x:tfIf/ M ;g !^@* h'g &
 hf/L M a]nfotsf] ;+;b af6
 n]vs M ;/ O8jf8{ sf]s
 p4]Zo M THE PROTECTION OF THE CIVIL LIBERTIES

cf}Bf]lus qmflGt
 a]nfotdf pBf]usf] r/d ljsf; ePkl5 !* cf}F ztfAbLsf] dWob]vL !( cf}F ztfAbLsf] dWo;Dd cyjf
;g !&^) b]vL !*$) ;Dd a]nfotdf *) aif{ ePsf] cf}Bf]lus kl/j{tgnfO cf}Bf]lus qmfGtL elgG5 .
o:nfO oflGqs qmflGt klg elgG5 . of] ;j{k|yd sk8f pTkfbgaf6 ;'? ePsf] xf] .
cf}Bf]lus qmflGtsf sf/0fx? M
 ;g !^^@Ö /f]on ;f];fO6L ckm ;fOG;sf] :yfkgf
 ;g !^**Öuf}/ado qmflGtkl5 d'n's ljsfzfTds lqmofsnfkdf cuf8L a9\g j}1flgsx?n] gofF–gofF
d]l;gx?sf] cfljisf/, cd]l/ls :jtGqtf ;+u|fd, k|mfG;]nL /fHo qmflGtsf] k|efj
 ;g !^($|Ö j}ªs
\ ckm Oª\Nof08sf] :yfkgf
 ;g !&)) Öef/t, rLg / O/fgaf6 sk8f Nofpg a]nfotn] /f]s nufPkl5 cGo ljsNksf] vf]hL ,
a]nfotdf 7'nf 7'nf sf]Onfvfgfsf] ljsf; , 7"nf 7'Nff pBf]u snsf/vfgsf] ljsf;
 Kfl/0ffdx?M
 k'FhLjfbsf] cf}krfl/s ljsf;
 k'FhLkltju{ / dhb'/ ju{sf] ljsf;
 j}b]lzs Jofkf/df j[l4
 >d ;DaGw, trade union / ;fd'xLs ;f}bfafhLsf] ;'?jft
 of] qmflGt x'g'eGbf cl3 ;fdGt, kfb/L / ;j{;fw/0f ul/ # ju{ lyP eg] To;kl5 @ ju{df ljefhg
 ;dfhjfbsf] cjwf/0ff ;'?
 gofF ju{sf] pb
 ;fd|fHojfb km}ng'
 cf}Bf]lus qmflGtkl5 o'/f]kdf ;fd|fHojfb lj:tf/ ePsf] xf] .

cf}Bf]lus qmflGtsf] ljsf;qmd


k|d'v cfljisf/ cfljisf/s cfljisf/n] NofPsf] kl/j{tg
cfljisf/ ldlt
l8«n dl;g ;g\ !&!& h]y|f]t'n ;–;fgf v]tnfO{ kmd{ k|0ffnLdf ?kfGt/0f u/L Joj;flos v]tL
ug]{ k|rngnfO{ k|f]t;fxg uof]{
gx/ agfpg] ;g\ !&#! h]D; la|G8\nL
k|ljlw
flying ;g\ !&$# hf]g s] sk8f l56f] a'Gg] d]l;g]
shuttle b'O{hfgf dfG5] n] a'Gg ;Sg] Pp6} d]l;g n] sk8f a'Gg ;SYof]
spinning ;g\ !&^$ h]D; xf/lu|A; of] wfuf] sfTg] d]l;g xf]
jenny cf7hfgf dflg;n] sfTg ;Sg] wfuf] Psn} n] sfTg ;Sg]
steam ;g\ !&^% h]D; jf6 kflgsf] afkmaf6 rNg ;Sg] d]l;g
engine
jf6/ k|m]d ;g\ !&^( l/r{8 cs{/fO6 - ljZjs} :jM rflnt klxnf] d]l;g
cfw'lgs of] kmnfdaf6 ag]sf] wfuf] sfTg] d]l;g xf]
km\ofS6«Lsf lktf _
mule ;g\ !&&( :ofd'n;g kflgaf6 rNg] sk8f a'Gg] d]l;g
machine
kfj/ n'd ;g\ !&*% O8d08 sf6{/fO6 hnzlQmaf6 rNg] sk8f a'Gg] d]l;g xf]
s6lgh ;g\ !&(# Pln lXj6\g] skf;sf] bfgf 5'6\6fO{ wfuf] sfTg] d]l;g
afik zlQmaf6 ;g\ !*)$ George
;+rflnt x'g] Stephenson
/]n
safety ;g\ !*!% x}Dk|mL 8]jL alQn] hldgleqsf] cFWof/f] ;'?ªaf6 sf]Onf lgsfNg ;3fp
lamp k'of{of]
klxnf] /]n ;g\ !*@% Dofs 8d
Ol~hg
6]lnu|fkm ;g\ !*#& Morshey
6]lnkmf]g ;g\' !*^& u|fxd a]n

cGo laifoa:t'x?
– cf}Bf]lus kl/j{tgnfO{ cf}Bf]lus qmflGtsf] ;+1f lbg] JolQm /fogaL x'g\ .
– a]nfotfdf !& cf}F ztfAbLsf] cGTo;Dd s[lif k]zf d'Vo lyof]
– hftsf cfwf/df >d ug]{ k'/fgf] k/dk/fnfO{ gild system elgGYof] .
– cf}Bf]lus qmflGtn] ufpF zx/sf k'/fgf dfld{s laifosf] j0f{g ub}{ gold smith n] The deserted
village gfds k':ts n]v]sf lyP .
– o;sf] kl/0ffd :j?k !*$* df sfn{ dfS;{n] sDo'lgi6 DofgLlkm:6f] / ;g\ !*^& df Das capital
n]v]sf lyP .
– ;d'b|sL /fgL eg]/ lrlgg] b]z a]nfot xf] .

K|fmfG;]nL /fHo qmlGt

 K|fmfG;df j'gf{g j+zsf /fhf n'O{ ;f]x|f}sf] zf;g sfndf ;g\ !&*( d] % b]lv !&(# gf]e]Da/ ( ;Dd -
$ aif{ ^ dlxgf $ lbg _ ePsf] /fHo qmflGtnfO{ ljZj Oltxf;df k|mfG;]nL /fHo qmflGt elgG5 .
 Kf|mfG;df tTsfnLg zf;sx?sf] e|i6 cfly{s ljz[ªv \ ntf / cy{dlGq Snf]gsf] unt cfly{s lgltsf]
lj/f]wdf $ aif{;Dd rn]sf] qmflGtnfO{ k|mfG;]nL /fHo qmflGt elgG5 .
 Kf|mfG;]nL /fHo qmflGtnfO{ af}l4s qmflGt klg elgG5 . of] qmflGt x'bfF g]kfndf /fhf /0faxfb'/ zfx lyP.
 Gff/f M ;dfgtf, :jtGqtf / eft[Tj
k|mfG;]nL /fHo qmflGTsf sf/0fx?
 ;g !&%^ b]lv !&^# ;Dd a]nfot / k|mfG; aLr rn]sf] ;Kt aif]{ o'4df k|mfG;sf] k/fho x'g'
 k|mfG;sf tTsfnLg cy{dGqL Snf]gsf] unt cfly{s gLtL
 /fhf n'O{ rf}wf}Fåf/f I am the state 3f]if0ff ul/ lg/+s'z z}nL a9\of] .
 ;g\ !*!$ b]lv sfod /x]sf] ;fdGtjfbL zf;g
 /fhf n'O{ ;f]x|f}Fsf] >LdtL /fgL d]/L PG6f]g]6sf] ljnf;L hLjgz}nL
 /fhf n'O{ ;f]x|f}Fsf] cb"/blz{ rl/q
 cli6«ofsL /fhs'df/L n'O{ ;f]x|f}FsL l>dlt /fgL d]/L PG6f]g]6]sf] ljnf;L lhjgz}nL
 !# j6f parliament Joj:yflksf ;ef eP klg Gofofnodf dfq l;ldt /xg'
 ;dfrf/ kqnfO{ ;/sf/sf] cfnf]rgf ug{ /f]s
 Letters De Cachet sf] hyfefjL ljt/0f - /fhfsf dflg;nfO{ lbPsf] To:tf] clwsf/ xf]
,h'g;'s}nfO{ klg lu/kmtf/L u/L d'4f rnfpg kfpg] clwsf/ _
 /fHo wd{ dfGg] Sofyf]lns / k|f]6]:6]G6 wd{ dfGg] lar cTofrf/
 #() j6f s7f]/ sfg"g hgtf lj?4 k|rngdf
 *) k|ltzt;Dd wfld{s s/ hgtf lj?4df , h:nfO{ Tithe eGg] ul/G5
 ljz]if clwsf/o'Qm ju{df kfb/L / s'lng ju{, clwsf/ljxLg ju{df ls;fg, dhb'/, sfnLu9 / dWod
ju{ cflbdf ;dfh ljefhg lyof]
 g'g s/ -Gabelle_, e"lds/ -Taille_, ;fdGtL s/ -Guedel Dues_ / SjfO6 /]G6 s/ ltg'{ kg]{
jfWotf
 !^% aif{b]lv ;+;bljxLgtfsf] cj:yf
;+;bLo Joj:yf
 1st house M kfb/L M #)* zf;s
 2nd house M s'lng M @%* ljz]if ;'ljwf k|fKt
 3rd house M ;j{;fw/0f M ^@! clwsf/ljlxg

Jff}l4s ju{sf] of]ubfg


 dG6]:So' M k]zf n] lolg Gofoflwz x'g h:n] ;g\ !&$* df The spirit of law k':ts dfkm{t zlQm
k[ysLs/0fsf] l;2fGt k|ltkfbg u/] . lolg k|mfG;]nL Parliament sf] cWoIf ;d]t /x]sf lyP .
 lhg HofS; ?;f] M bfz{lgs ?;f] n] ;g\ !&^@ df Social contract k':ts n]vL Man is born
free but every where he is in chain eGg] cleJolQm , Nature is far better than
civilization eGg] egfO{ /x]sf] lyof] logsf] hGd :jLh/Nof08 df ePsf] xf] . lolgnfO{ k|mfG;]nL /fHo
qmflGtsf cu|0fL b't dfGg] ul/G5 . pgn] zf;gsf] cfwf/ ;fdfGo OIffdf cfwfl/t x'g'k5{ . hgtfsf]
OIff g} ;fdfGo OIff xf] eGg] wf/0f cl3 ;f/]sf lyP . ?;f] gePsf] eP k|mfG;]nL /fHoqmflGt g} x'g]
lyPg eGg] JolQm g]kf]lnog af]gfkf6{ x'g . hLjgsf] cGTo lt/ lhg HofS; ?;f] n] n]v]sf] s[lt
confession xf] eg] lzIff ;DaGwL k':ts Emily xf] .
 ef]N6fo/ M k]zf n] lolg n]vs x'g h:n] , Crush the unfamous church, xhf/ d';fsf] zf;g
eGbf Pp6f l;+xsf] zf;g pTs[i6 nfU5 dnfO{, x] O:j/ dnfO{ ldqaf6 hf]ufp, zq'af6 d cfkm}F hf]luG5'
eGg] wf/0ff /fv]sf lyP . logsf] k':ts As of Luis Xiv xf] .
 låb]/f] M k]zf n] lolg /rgfsf/ x'g h:n] k|mfG;df ;g\ !&%!. !&^% / !&&@ df # r/0fdf ljZjsf]if -
OG;fOSnf]k]l8of _ k|sfzg u/L hgr]tgf km}nfpg] sfd u/]sf lyP . OG;fOSnf]k]l8of k|mfG;sf]
/fHoqmflGtsf] k"j{ ;GWofdf /lrPsf] k':ts xf] .
kl/0ffdx?
 ;g\ !&*( cS6f]a/ % sf lbg /fhf /fgLnfO{ sAhfdf lnO{ e;]{lnhsf] b/af/af6 6\jLnl/hsf] b/af/df
aGbL agfPsf
 ;g\ !&*( cu:6 $ df a;]sf] /fli6«o ;efsf] a}7s n] #) j6f sfg"g kfl/t u/L e"–bf;
k|yf,;fdGtjfb k|yf, ;fdGtLs/, bzf+; s/x?, a]7j]u/ cflbnfO{ ;bfsf nflu ;dfKt kfg]{ lg0f{o ul/of]
 ;g\ !&*( cy:6 @& df /fli6«o ;efn] ?;f]sf] l;4fGtsf cfwf/df dfgj clwsf/sf] 3f]if0fkq hf/L
uof]{
 ;g\ !&(# hgj/L @! Df /fhf n'O{ ;f]x|f}F nfO{ $) aif{sf] pd]/df lun]l6gdf /fv]/ d[To'b08 lbOof] .
pgn] kmfF;Ldf r9\g' cl3 d]/f] /ut k|mfG;sf] ;d[l4sf] sf/0f agf];, /fi6« lr/:yfoL agf];\ egg]
cleJolQm k|bfg u/]sf lyP . /fhfnfO{ em'08\ofPsf] 7fpFnfO{ Revolution square elgG5 .

k|mfG;]nL /fHoqmflGt
 j'gf{g j+zsf /fhf n'O rf}Wff}Fsf] zf;g sfndf ;g !&*( d] %b]vL !&(^ gf]e]Da/ ( ;Dd $ aif{ ^
dlxgf $ lbg rn]sf] qmflGt g} k|mfG;]nL /fHoqmflGt elgG5 ,of] qmfltnfO af}l4s qmflGt klg elgg]
u/]sf] kfOG5 .
 gf/f M ;dfgtf,:jtGqtf / eft[Tj
k|mfG;]ln /fHo qmflGtsf sf/0fx?
 a]nfot / k|mfG;lar rn]sf] ;Kt aif]{ o'4df k|mfG;sf] k/fho x'g'
 cy{dGqL Snf]gsf] unt cfly{s lglt sfod x'g'
 /fHo wd{ dfGg] Sofyf]lns / k|f]6]:6]G6 wd{ dfGg] lar cTofrf/
 /fhf n'O rf}wf}Fsf] lg/+s'z zf;g z}nL, n'O ;f]x|f}sf] cb'/bzL{ rl/q ;fy} /fgL d]/L PG6f]g]6sf] ljnf;L
lhjgz}nL
 kqsf/x?nfO ;/sf/ lj?4 ;dfrf/ ;Dk|]if0f ug{ /f]s nufOPsf]
 *) k|ltzt;Dd wfld{s s/ hgtf lj?4 k|rngdf
 !# Joj:yflksf ;ef ePklg Gofofnodf dfq l;ldt /x]sf]
 ;g !*!$ b]lv sfod /x]sf] ;fdGtjfbL zf;g
 Letter de cachet sf] b'?kof]u
 !&% aif{ b]lv ;+;b ljlxgtfsf] cj:yf
ljljw hfgsf/L
 k|mfG;sf /fhf n'O ;f]x«f} nfO{ ;g\!((# hgj/L @! sf lbg d[To'b08 lbPsf] lyof] .
 k|mfG;sL /fgL PG6f]g]6 nfO{ ;g\!((# cS6'j/ !^ sf lbg d[To'b08 lbPsf] lyof] .
 æd g} /fHo x'F / /fHo g} d x'FÆ eGg] egfO k|mfG;sf /fhf n'O rf}wf} sf lyP .
 æe|i6 rr{nfO{ gi6 u/Lb]pÆ eGg] ;flxTosf/ ef]Nt]o/ lyP .
 k|mfG;sf] /fHoqmflGtx'Fbf ToxfFsf] /fHo ;~rfngdf #() cf]6f sfg'g k|rlntdf lyP .
 k|mfG;sf] /fHoqmflGt kl5 zf;g ;Qf ;DefNg g]kf]lnog af]gfkf6{ ;d|f6 ag]sf lyP .
 g]kf]lnog af]gfkf6{ ;g\!*)$ df ;d|f6 aGg k'u] .
cd]l/sL :jtGqtf ;ª\u|fd
 cd]l/sL :jtGqtf ;ª\u|fd s] xf] < —cd]l/sf j]nfotsf] pklgj]z af6 :jtGq x'bF f avt ePsf] o'4 .
 cd]l/sf / lj|l6z ljr o'4sf] z'?cft ;g\!&&% clk|ndf ePsf] lyof] .
 cd]l/sf / lj|6]g ljr ePsf] o'4sf] g]t[Tjstf{ hh{ jfl;ª6g lyP .
 cd]l/sf / lj|6]g ljr ePsf] o'4sf] hLt cd]l/sf nfO{ ePsf] lyof] .
 ;g\!&*# ;]K6]Da/ # df ePsf] k]l/; ;lGwn] cd]l/sf nfO{ :jtGqtf lbnfof] .
 cd]l/sL :jtGq ;ª\u|fd -cf7_ * jif{ rn]sf] lyof] <
 cd]l/sf df ;+l3o ;+ljwfg ;g\!&*( df hf/L ePsf] lyof] .
 cd]l/sL :jtGq ;ª\u|fdsf] qmddf :jtGqtf kqsf] 3f]if0f kq tof/ kfg]{ yf]d; h]km;{g x'g.\
 ?;LqmflGt÷cS6'j/ qmflGt
 cS6'j/ qmflGt klg eg]/ lrlgg] qmflGt ?;LqmflGt xf] . o;nfO{ af]n;]let qmflGt klg elgG5 .
 ;fdflhs lje]b / s'zf;g af6 kf/ kfpg ?;df lg/+s'z /fhf lgsf]n; låtLo lj?4 ?;L hgtfn]
;g\!(!& df /fHoqmflGt u/] .
 cS6'j/ qmflGt slxn] z'? ePsf] lyof] < —!(!& gf]e]Da/ & -?;L kfqf] cg';f/ cS6'j/ @% df _
 cS6'j/ qmflGt k]6«f}u|fbdf af6 z'? ePsf] lyof] .
 ?;L /fhfnfO{ hf/ elgGYof] eg] /fgLnfO{ h/Lgf elgGYof] .
 hf/x?n] k|x/L / u'Ktr/x?nfO{ ljz]ifflwsf/ lbPsf lyP .
 hf/zfxLsf] kfnfdf ;dfhnfO{ -;'ljwfljxLg / ;'ljwf;DkGg_ ul/ b'O{ r/0fdf ljefhg ul/Psf] lyof] .
 ;'ljwf;DkGgsf] ljz]iftf s] s] lyP < —ljz]if ;'ljwf kfPsf / s/ ;d]t ltg'{ gkg]{
 hf/x? s] sf cfwf/df :j]R5fwf/L zf;g ub{y] < b}jL l;4fGtsf cfwf/df
 ;'ljwfljxLg ju{sf] cj:yf s:tf] lyof] < —lgs} bogLo h;n] bf; x'g] / a]lrg] ;Ddsf kL8f v]Kg'kYof]{ .
 ?;L qmflGt kl5 ?;L ;]gfnfO{ s] eGg yflnof] < — nfn ;]gf
 cS6f]j/ qmflGtkl5 lj/f]wL , !#))) nfO{ kmfF;L lbPsf] 36gfnfO{ s] elgG5 . —nfn cftª\s
 ;fDojfbL -jf]N;]les_ ;/sf/n] slxn] gofF ;+ljwfg agfP < — ;g\!(!*
ef/tLo :jtGqtf ;ª\u|fd
 rf}wf} ztfAbLdf sf] ef/t k|j]z u/]sf lyP < —k"t{uflnx?
 kGw|f} ztfAbLdf sf] ef/t k|j]z u/]sf lyP < — 8]lg;x?
 ;qf} ztfAbLdf c+u|]hL efiff / lqm:org wd{sf] ;+b]z lbP/ o'/f]k]nLx? ef/t k|j]z u/]sf lyP .
 ;g\!^)* df klxnf] c+u|]h kfgL hxfh x]S6/ ljlnod xlsG; sf] g]t[Tjdf ef/tsf] ;'/tdf cfPsf lyP .
 xlsG; kl5 ;g\!^!% df ef/t cfPsf lj|l6z b'|t z/ yf]df; /f] cfˆgf] ljgd|tf rt'/tf sf sf/0f y'k|}
7fpFdf sf]7L vf]nL Jofkf/ ug{ ;kmn eP .
 ef/t cfPsf k|m]Gr sDkgLx? lj|l6z sDkgLx? h:tf] ;kmn lyPg .
 ef/tLo /fhf /hjf8f ljrsf] cGt/snxsf] kmfObf p7fpg o'/f]k]nLx? s'g gLlt ckgfPsf lyP <—ljefhg
u/ / /fHo u/
 x}b/fjfb tyf sgf{6ssf /fhubLsf nfuL /fhjf8fx? ljr ;Qf ;+3if{ x'Fbf lj|l6z / k|]mGr Jofkfl/s sDkgL
jLr cf—cfˆgf kIfw/nfO{ hLtfpg] qmddf lj|l6z kIf ljho eof] / ;Qfdf p;sf] k|efj a9\of] .
 ef/tLo :jtGqtf cfGbf]ngsf] klxnf] sbd s]nfO{ dflgG5 < —;g\!*%& sf] l;kfxL ljb|f]xnfO{
kGb| cu:t !($& df c+u|]hnfO{ ef/t 5f]8\g jfWo u/fpg] cfGbf]ng ef/tLo :jtGqtf ;ª\u|fd xf] .
 ef/tdf lj|l6z OlG8ofsf] ;Qfdf kx'Fr a9gf;fy logLx?sf] lj?4df ljb|f]x z'? eof] .
 ;g\!(!( df hlnofjfnf jfu xTofsf08n] c+u|]h lj?4 cfuf] ;lNsof] .
 afnu+ufw/ ltns , uf]vn],rGb|z]v/ cfhfb, ;/bf/ eut l;+x, ;'jf;rGb|jf]; , dxfTdf uf+wL , hjfx/nfn
 g]x? h:tf of]4fx? ef/tLo :jtGqtf ;ª\u|fdsf gfos lyP .
 ef/tLo :jtGqtf ;ª\u|fdsf slt j6f r/0f lyP < — # o'u-pbf/jfbL,pu|jfbL / uf+wLjfbL_
 s'g cjlwnfO{ ef/tLo cfGbf]ngsf] pbf/jfbL o'u elgG5 < —;g\!**% b]lv ;g\!()% nfO{
 s'g cjlwnfO{ ef/tLo cfGbf]ngsf] pu|jfbL o'u elgG5 < —;g\!()^ b]lv ;g\!(!* nfO{
 s'g cjlwnfO{ ef/tLo cfGbf]ngsf] uf+wLjfbL o'u elgG5 < —;g\!(!( b]lv ;g\!($& nfO{
 ef/tdf c+u|]hx?sf] cf}klgj]l;s zf;g slt ;do;Dd rNof] < — !() jif{
 ;g\!(!^ — afnu+ufw/ ltnsn] cfGbf]ng u/]sf,
 ;g\!(@) — uf+wLsf] g]t[Tjdf c;xof]u cfGbf]ngsf] z'?jft ,
 ;g\!(#) — uf+wLsf] cu'jfOdf ;ljgo cj1f cfGbf]ngsf] z'?jft, dfxfTdf uf+wLn] 8G8L ofqfsf] z'?cft u/]
 ;g\!(#) — ;Tofu|x sf] z'?jft eof] / ef/tsf] k|yd uf]nd]r ;Dd]ng ePsf] lyof] .
 ;g\!($! — ;'jf;rGb|jf]; åf/f æcfhfb lxGb kmf}hÆsf] :yfkgf
 g\!($@ — uf+wLsf] cu'jfOdf ef/t5f]8 cfGbf]ngsf] z'?jft
 ;g\!($& h'nfO{ !^ — lj|l6z ;+;baf6 kfls:tfg / ef/t a]Unf j]Un} /fHosf] 3f]if0ff
 ;g\!($& cu:t !$ — kfls:tfg :jtGq ePsf] 3f]if0ff
 ;g\!($& cu:t !% — ef/t :jtGq ePsf] 3f]if0ff
 ;g\!(%) hgj/L @^ df ef/t u0ftGqfTds /fi6« 3f]lift / ef/tsf] klxnf] ;+ljwfg 3f]lift
 ljZjdf lj|l6z pklgj]zaf6 :jtGq x'g] klxnf] d'n's s'g xf] < — 3fgf
 ljZjsf] Oltxf;df slxNo} gxfg]{ dxfg\of]4fx? l;sGb/ dxfg, h'lno; l;h/, 8o'St ckm j]lnª6g
k|yd ljZjo'4

 ;g\ !(!$ h'nfO{ @* b]lv ;'? eP/ ;g\


!(!* gf]e]Da/ !! ;DDf !%^! lbg ;Dd
rn]sf] eofgs o'4 g} ljZjsf] Oltxf;df
k|yd ljZjo'4 xf] .
 ;g\ !(!$ h'nfO @* sf lbg cli6«ofsf
/fhs'df/ cfs{8o\ 's kmg{lG8h / p;sL
kTgL ;f]lkmofnfO{ ;lj{of sf] ;]/f]hf]df
Black hand gfdsf] ;+:yfsf] ;b:o
:s'n] ljBfly{ ;lj{ofnL gful/s Uofla|nf]
lk|lG;kåf/f /fhs'df/ /fhs'df/Lsf] xTof
eof] . cli6«ofsf] /fhbDkltsf] xTof kl5 cli6«ofn] ;lj{ofnfO{ @$ 306] clN6d]6d lbof] h'g ;lj{of n]
k'/f ug{ g;Sbf cli6«ofn] ;lj{of dfly cfqmd0f ubf{ k|yd ljZjo'4sf] ;'?jft x'g k'Uof] .
k|yd ljZjo'4sf b'O{ u'6x?
w'/L /fi6« ldq /fi6«
– g]t[Tj M hd{g – g]t[Tj M a]nfot
– Axis power – Alies power
– Central power – Intent power
– cli6«of–x+u]/L, 6sL{, a'Nu]l/of – cd]l/sf, k|mfG;, O6fnL, ?;, hfkfg cflb @* j6f
– ;}lgs M sl/a $#,*^,))) hgf – ;}lgs M %%,@%,))) hgf
– \3fOt] ;}lgs M *#,**,))) hgf – 3fOt] ;}lgs M !,@*,#!,%))) hgf
– ;j{;fw/0f dfl/Psf M sl/a #&,)),))) hgf – ;j{;fw/0f dfl/Psf M $),)),)))
Kf|yd ljZjo'4df g]kfnsf] e"ldsf
– tTsflng k|wfgdGqL M rGb| zd;]/
– ;xof]u M a]nfotnfO{
– Afa/ zd;]/sf] g]t[Tjdf !^,%$$ ;}lgs ;xof]u u/]sf]
– A]fnfotn] s'naL/ yfkf / s0f{axfb'/ yfkf @ hgfnfO{ leS6f]l/of qm; k|bfg u/]sf]
ljljw hfgsf/L
– ;g\ !(!$ df hd{gsf ;d|f6 s}h/ ljlnod lålton] , d ;+;f/sf ;a} ;]gf;Fu d]/f ;]gf n8fpg ;S5'
t/ uf]vf{nL ;]gf;Fu ys{dfg x'G5' eg]s]f lyP .
– ;g\ !(!$ d] & df hd{gsf] k08'AaL hxfhn] cd]l/sfsf] n';L tflgof gfds hxfhnfO{ ;d'b|df 8'afPsf]n]
!@$ cd]/LsLsf] d[To' ePkl5 !(!& clk|n ^ df cd]l/sf k|yd ljZjo'4df k|j]z u/L ldq /fi6«sf] g]t[Tj
;Dxfn]sf] lyof]
– ;g\ !(!$ h'nfO{ @* sf lbg ;'? ePsf] k|yd ljZjo'4 ;g\ !(!* gf]e]DAf/ !! sf lbg a]nfot,
cd]l/sf / hfkfgsf] ;+o'Qm ;]gf n] hd{g dfyL cfqmd0f u/]kZrft hd{g cfTd;dk{g ug{ afWo aGof] .
k|yd ljZjo'4 ;dfKt ePsf] 3f]if0ff eof] . o; kl5 ;g\ !(!( hgj/L !* b]lv clk|n !( ;Dd #@
/fi6«sf] ;xeflutfdf k]l/; zflGt ;Dd]ng cfof]hgf ul/of] . of] ;Dd]ng e;f{On zflGt ;Dd]ngsf]
gfdn] ;d]t k|Voft 5 .
– ;g\ !(!( h'g @* sf lbg k|mfG;sf] k]l/; zx/df /x]sf] e;f{On b/af/df #! /fi6«sf] ;xeflutfdf
e;f{On ;Demf}tfdf x:tfIf/ ul/of] . o; e;f{On ;GwLdf @) aif{sf] nflu eg]/ lgwf{/0f ul/Psf $#(
wf/fx? lyP . hd{gn] cfkm\gf b]zsf ! nfv ;]gf 36fpg' kg]{, cfkm\gf] !# k|ltzt e"efu u''dfpg' kg]{,
aflif{s ah]6sf] ^) k|ltzt cGo /fi6«nfO{ ;xof]u ug'{kg]{ h:tf ljljw Joj:yf sfod u/L of] ;GwLdf
x:tfIf/ ul/of] . w'/L /fi6«af6 hd{g, ldq /fi6«af6 cd]l/sf, a]nfot, k|mfG;, hfkfg, O6fnL n] o;
;GwLdf x:tfIf/ u/]sf lyP .
/fi6« ;+3sf] cjwf/0ff
– ;g\ !(!* df cd]l/sfsf tTsflng @* cf}F /fi6«klt j'8«f] ljn;g n] ljZjdf k'g k|yd ljZjo'4
h:tf 3fts o'4sf] qf;nfO{ x6fpg] p2]Zon] /fi6« ;+3sf] cjwf/0ff cl3 ;f/]sf lyP .
 /fi6« ;+3 (League Of Nations)
– :yfkgf M ;g\ !(@) hgj/L !)
– Child Of World War eg]/ ;d]t lrlgG5
– cjwf/0ffsf/ M j'8«f] ljn;g\ -cd]l/sfsf @* cf}F /fi6«klt _
– ;+:yfks ;b:o /fi6« M $@
– k|wfg sfof{no M :jLh/Nof08sf] h]g]ef
– k|yd dxf;lrj M a]nfotsf h]D; Pl/s 8'd08
– ltg hgf dxf;lrj ag]sf
– /fi6«;+3sf] tLg dxf;lrjx? M–
!_ h]D; Pl/s8'DofG8- !(@) — !(##_
@_ hf];]km n''O{ PgL Pe]gf]n k|m]Gr -!(##—!($)_
#_ l;ofg n]:6]/ cfo/Nof08 -!($)—!($^_+
– k|d'v c+u M ;ef, kl/ifb / ;lrjfno
– lj36g ldlt M ;g\ !($^ clk|n @)
 /fi6« ;+3sf cª\ux?
 Kfl/ifb
– $ :yfoL ;b:o /fi6« /xg] Joj:Yff lyof] .
– :yfoL ;b:o /fi6«x? M a]nfot, k|mfG;, hfkfg / O6fnL -;'qaf6 M a]nfdf k|mfG; hfO _
– $ /fi6« c:yfoL /xg] Joj:yf lyof] h;sf] kbfjwL # aif{ sfod ul/Psf] lyof] .
 ;lrjfno
– k|zf;lgs cª\usf] ?kdf /x]sf]
– k|d'v dxf;lrj /xg] Joj:yf ePsf]
 ;ef
– 7'nf] cª\usf] ?kdf /x]sf] lyof]
 /fi6« ;+3sf] c;kmntf
– /fi6« ;+3 ;+u o'4 /f]Sg] s'g} klg k|fjwfg lyPg . ;g\ !(#) df rLgsf] d~r'/Lofdfly hfkfgn]
xdnf ubf{ /fi6« ;+3 af6 s'g} klg sbd rflnPg .
– cd]l/sfsf @* cf}F /fi6«klt j'8f« ] ljn;g n] ;g\ !(!* df /fi6« ;+3 af/] cjwf/0ff NofP, kl5 ;g\
!(@) hgj/L !) df of] ;+:yf :yfkgf ;d]t eof] t/ cjwf/0ffstf{ cyf{t j'8«f] ljn;g cfkm}F of]
;+:Yffdf cfj4 x'g kfPgg\ . /fi6« ;+3sf] cjwf/0ff af/] ljn;g n] sª\u|]; -cd]l/sL ;bg _ ;dIf
/fi6« ;+3df cfj4 x'g ;+;b ;dIf k]z u/]tfkgL cd]/LsL ;bg n] of] s'/f kfl/t u/]g\ . o;/L d'n
dfG5] g} ;+:yfdf cfj4 x'g g;Sbf /fi6« ;+3n] ck]lIft ult lng ;s]g .
– /fi6« ;+3df zflGtk"0f{ ;dfwfg x'g g;s]df o'4df hfg ;Sg] Joj:Yff x'g' klg of] ;+3sf]
c;kmntfsf] 9f]sf vf]lng' xf] .
lålto ljZjo'4
– c;dfghgs e;f{Onsf] ;GwL, /fi6« ;+3 sf] ljkmntf, lx6n/sf] zf;g pbo / abnfsf efjgfn] ubf{
ljZj Oltxf;df l4lto ljZjo'4sf sfnf afbnx? k'g ulh{g ;'? u/] . k|yd ljZjo'4kl5 O6fnLdf
d';f]lnlgsf] kmfF;Ljfb / hd{lgdf
lx6n/sf] gflhjfbsf] pbo eof] . ;g\
!(## df hd{gsf] ;Qfdf a;]sf lx6n/
cfkm\gf] jfssf}zntf sf sf/0f ;g\
!(#$ df lx8]g ju{ sf] lgwg kZrft
hd{gsf] rfG;n/ aGg k'u] . e;f{On
;GwLsf] c;dfgtf / @) aif{ cl3sf]
o'4sf 3fp x? hgtfsf dgdf aNhfP/
lx6n/ n] hgtfsf lbdfudf abnfsf
efjgfx? km}nfO{lbP . o;/L lx6n/n]
cfkm\gf hgtfsf] k"0f{ ;dy{g k|fKt u/] .
;g\ !(#^ df o'4sf] efjgf / e;f{On
;GwL k|ltsf] a9\bf] hgcfqmf];nfO{ b]lv O6fnLsf d';f]nLgL ;Fu ;GwL u/] . ;g\ !(#& df hfkfg klg
olx u'6df ;fd]n eof] . /f]d, jln{g–6f]lsof] h:tf b]z klg of] u'6df cfj4 x'g ;'? u/] h:nfO{ w'/L
/fi6« elg lrlgof] .
– hd{lgn] abnf lng] 8/df k|mfG;n] /f]dflgof, r]sf]:nfleof / o'uf]:nfleofsf] u'6 lgdf{0f uof]{ . la:tf/}
of] u'6df a]nfot, cd]l/sf / ?; h:tf zlQm;DkGGf /fi6«x?sf] ;d]t ;d{yg ePkZrft of] u'6 ldq
/fi6« sf] ?Kfdf lrlgof] . o;/L l4lto ljZjo'4sf] ;g\ !(#( ;]K6]Da/ ! af6 3f]lift ePtfklg ;g\ !(#(
;]K6]Da/ !% df hd{gLåf/f kf]Nof08 dfly ad aiff{ u/L lålto ljZjo'4sf] ;'?jft x'g k''Uof] .
tTsflng sf/0fx?
– !(#( ;]K6]Da/ !% M hd{lg4f/f kf]Nof08 dfly jd aiff{ u/L lålto ljZjo'4sf] ;'?jft eof]
– !(#( ;]K6]Da/ # M a]nfot / k|mfG;n] hd{gL la?4 o'4sf] 3f]if0ff
– ;g\ !($$ cu:6 @% df a]nfot, ?;, k|mfG; nufotsf ldq /fi6«x?sf] ;+o'Qm kmf}hn] hd{gL sAhf
u/]sf] k]l/;nfO{ d'Qm u/L :jtGqtf k|bfg
– ;g\ !($% hgj/L !& M ?;åf/f kf]Nof08sf] jf;f{dfly clwsf/
– ;g\ !($% clk|n @* df O6fnLsf zf;s d';f]lnlgsf] xTof
– ;g\ !($% clk|n #) df hd{gLsf zf;s lx6n/ / pgsf] >LdtL Ozfqmfpg af6 cfTdxTof
– ;g\ !($% d] & M O6fnLsf] /f]ddf hd{gLåf/f cfTd;dk{0f
– ;g\ !($% cu:6 !$ M hfkfgsf] cfTd;dk{g
– lålto ljZjo'4df leS6f]/Lof qm; kfpg] k|yd g]kfnL uh] 3n] x'g\ .

 cGt/;DaGw 3f]if0ff
 ;g\ !($! h'g !@ df ePsf] cGt/;DaGw 3f]if0ffn] ljZjdf zflGt, ;xcl:tTj, z'/Iff sfod ug{ Ps cfk;df
;fem]bf/L / ;xcl:tTjsf] efjgf hfu[t ug'{kg]{ s'/fnfO{ dgfl;a u/L Ps csf{dfly k'g cfqmd0f gug]{ egL
ljZjsf ljleGg d'n'ssf k|ltlglwx?n] x:tfIf/ u/] .
 Df:sf] ;DDf]ng
 ;g\ !($# cS6f]a/ b]lv gf]e]DAf/ ;DDf ?; l:yt lrlgof /fhb't ,cd]l/sf, a]nfot / ;f]leot ;+3sf ljb]z
dGqL n] gof cGt/fli6«o ;+3n] ljZjdf zflGt, ;'/Iff / eft[Tjsf] efjgf sfod /fVg] 5 eGGf] ljifodf c8fg
/fv]sf lyP .
 t]x/fg ;Dd]ng
 ;g\ !($# df rlr{n, :6flng / ?ha]N6 lar of] a}7s a;]sf] lyof] . o; ;DDf]ngaf6 pgLx?n] ljZj zflGt /
Pstfsf] vflt/ ;a} d'n'snfO{ k|:tfljt ljZj ;+u7gdf ;fd]n x'g cfXjfg ug]{ 3f]if0ff u/] .
 j|]6g p8\; ;Dd]ng
 k|yd ljZjo'4 kZrft cfly{s ?kdf h'd'{/fpFb} u/]sf] ljZj cfly{s l:ylt @! Afif{ kZrft k'g tx;gx; aGof] .
o'4sf l56\6f ljZjsf x/]s d'n'ssf] cfly{s cj:yfdf kg{ uof] . ;g\ !($$ df $$ j6f d'n'ssf k|ltlglwx?n]
a|]6g p8\;df e]nf eP/ pgLx?n] cfly{s / ljlQo l:ylt txgx; /x'Gh]n ljZjdf zflGt, cdgr}g k|fKt gx'g]
lgisif{ lgsfNb} b'Oj6f dxTjk"0f{ ;+:yf IBRD / cGt{/fli6«o d'b|f sf]if IMF :Yffkgf ug]{ ;Demf}tf eof] .
 8Daf6{g cf]S; ;Dd]ng
 ;g\ !($$ ;]K6]Da/ b]lv cS6f]a/ ;Dd a;]sf] of] ;Dd]ng n] ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] Gjf/fg ug{ ;kmn aGof] . of]
;+o'Qm /fi6« ;+3sf] j8fkqsf] klxnf] d:of}bf /x]s]f lyof] . eflj ;+u7gdf dxf;ef / ;'/Iff kl/ifbsf dfem
zlQmsf] :ki6 ljefhg ug]{ ;xdlt ePsf] lyof] . dxf;efdf ;a} ;b:o /fi6«sf] ;dfg k|ltlglwTj x'g] / ljZj
zflGtsf] /vjf/L ug]{ sfo{sf/L cª\usf ?kdf ;'/Iff kl/ifbn] sfd ug]{ ;f]rdf cl3 a9\g] lg0f{o uof]{ .
 ofN6f ;Dd]ng
 ;g\ !($% km]a|c/L dlxgfdf a;]sf] o; ;Dd]ngn] pklgj]zjfb, ;'/Iff kl/ifbdf dtbfg ;DaGWfL ljjfb,
k/flht hd{gLsf] sAhf / lgoGq0f ;fy} lgif]w clwsf/ ;d]t 6'+uf] nufpg ;kmn aGof] .
 ;fg k|mflG;;sf] ;Dd]ng
 ;g
;g\ !($% df a;]sf] of] ;Dd]ng n] ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] j8fkqdf x:tfIf/ uof]{ . ljZjsf ljleGg %) d'n's
o; ;+u7gsf] ;+:yfks ;b:osf] ?kdf /x] t/ ;gk|mfG;L:sf] ;Dd]ngdf kf]Nof08n] x:tfIf/ gu/]/ kl5 !($%
cS6f]j/ !% df u/]tfkgL kf]Nof08nfO{ ;d]t u/L ;+:yfks ;b:o /fi6« ;+Vof %! dflgG5 .
 Gofod"lt{x?sf] ;ldltsf] a}7s
 ;g
;g\ !($% df $$ d'n'ssf Gofod"lt{x? jfl;ª\
jfl;ª66gdf
gdf e]nf eP/ a[xt 5 5nkmn
nkmn kl5 P]gsf] d:of}bf / k|ltj]bg
tof/ kf/] . oxL d:of}bfsf] ;+zf]lwt ?k g} cGt/f{li6«o cbfntsf] P]g xf] .
 ;+o'Qm /fi6« ;+3 United Nation Organization
– :yfkgf M ;g\ !($% cS6f]a/ @$
– cjwf/0ff M– !($@ hgj/L !
– s:sf] cjwf/0ff M km\o|of| ªlng l8Nofgf] ?hj]N6 , #@
#@ cf}F cd]l/sL /fi6«klt
– s] eg]/ lrlgG5 M– ljZj gu/;ef
– j8fkqdf x:tfIf/ M ;g\ !($% h'g @^, ;fgk|mflG;;sf] ;Dd]ng
– j8fkqdf wf/f M !!! wf/f
– j8fkqdf cWofo M !(
– j8fkqdf zAb M !),))) zAb
– j8fkqcg';f/ ;+o'Qm /fi6« ;+3 sf cª\ cªux? M ^ j6f -;lqmo
;lqmo % j6f dfq _
– k|wfg sfof{
fof{no M Go"of]s{ l:yt Dofgx6g 6fk' - ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] k|yd clwj]zg
flag of United Nation Organization
;g\ !($^ hgj/L !) df n08gsf] j]:6ldlg:6/ ejgdf a;]sf] lyof] h;sf cWoIf
a]lNhodsf kfpn x]g/L :kfs{ n] u/]sf lyP / ;f]lx a}7sn] ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] k|wfg
sfof{no cd]l/sfdf /xg] 3f]if0ff uof]{ . !$ cS6f]a/, !(%@ df jflif{s ;qsf] ;'?df Go"of]s{ zx/df ;+o'Qm
/fi6« ;+3sf] :yfoL k|wfg sfof{no ;fl/Psf] lyof] .
– ;+:yfks /fi6«x? M %!, ljZjsf %) j6f d'n'sn] ;g\ ;g !($% ;fgk|mflG;;sf] ;Dd]ngdf ;+o'Qm /fi6« ;+3sf]
j8fkqdf x:tfIf/ u/] t/ ;fgk|mfG;L:sf] ;Dd]ngdf kf]Nof08n] x:tfIf/ gu/]/ kl5 !($% cS6f]j/ !% df
u/]sf] lyof] . To;}n] ;+:yfks /fi6« %! Jf6f dflGfG5 .
– %@ cf}F ;b:o /fi6« s'g xf] M lu|;
– xfn ;b:o /fi6« slt M !(# /fi6«
– clGtd ;b:o /fi6« s'g xf] M blIf0f ;'8fg, ;g\ ;g @)!! h'nfO{ !$ df ;b:otf k|fKt u/ u/]sf]
– cfbz{ jfSo M its your world
– em08fsf] k|of]u ;'? M ;g\ !($& cS6f]a/ @) af6
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] em08fdf s] sf] cfs[lt 5 M h}t'g / ljZjsf] lrq
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] em08fdf /x]sf] h}t'g s] sf] k|lts dflgG5 M zflGt
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] k[i7e"dL s:tf] 5 M lgnf] /+usf]
– cflwsf/Ls efiff M ^ j6f -c+ c+u|]hL, lrlgof,?;L, :k]gL;, k|m]Gr / c/jLog _
– sfof{no ;~rfng efiff M @ j6f -c+u|]hL / k|m]Gr _
– sfG5f] cflwsf/Ls efiff M c/jLog,;g\
c/jLog,;g !(&# df ;fwf/0f ;efn] / ;g ;g\ !(*@ df ;'/Iff kl/ifbn] cflwsf/Ls
efiffsf] dfGotf k|bfg u/]sf]
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] rf6{/ agfpg] JolQm M cfls{jfN8f DoflSn; -cd]l/sL slj _
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;b:otf ;g\;g !(^% df Tofu ug]{ d'n's O08f]g]l;of xf] kl5 k'g ;g ;g\ !(^^ df ;+o'Qm
/fi6« ;+3df hf]l8Psf] .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;b:otfaf6 x6fOPsf] d'n's tfOjfg
tfOjfg xf] .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] j8fkq slt k6s ;+zf]wg ul/Psf] 5 M kfFr k6s
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] s'g s'g wf/fx? ;+zf]wg ul/Psf x'g\ M wf/f @#, wf/f @&, wf/f ^! -@ k6s _, wf/f !)(
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;b:tf s'g wf/f cg';f/ kfOg] Joj:Yff 5 M wf/f $
– ;+o'Qm /fi6«
i6« ;+3sf] nflu lgj]bg lbFbf s'g efiffsf] s'g lnkL k|of]u ul/Psf] lyof] M g]jf/L efiffsf] /~hgf
lnkL
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;b:otfsf] nflu lgj]bg lbg] JolQm sf] x'g\ M kbd axfb'/ If]qL
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] lgj]bg lbFbf l6«Uj]nL dxf;lrj lyP eg] ;b:otf kfpFbf s'g dxf;lrj lyP M 8\ofu
Xofd/zf]N8
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;b:otf g]kfn n] slxn] k|fKt uof]{ M ;g\ !(%% l8;]Da/ !$ -Kofs]h l8n cGt{ut
;b:otf kfPsf] _
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] &@ cf}F d'n'ssf] ?kdf g]kfnn] ;b:otf k|fKt u/]sf] xf] .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3 k|j]z ug]{ ;fs{ /fi6« df g]kfn $ cf}F :yfgdf /x]s]f 5 .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] dxf;efdf ;xeflu x'g] k|yd g]kfnL r'8fk|;fb zdf{ x'g\ .
– g]kfnn] ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] nflu lgj]bg lbFbf g]kfndf k|wfgdGqL df]xg zd;]/ lyP eg] k|fKt ubf{ 6+s k|;fb
cfrfo{ lyP .
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf] ;b:o geOsg vr{ Jof]xf]g]{ /fi6« s'g xf] M xf]nL;L -Eofl6sg l;l6 _
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf ko{j]Ifs /fi6«x? s'g s'g x'g\ M xf]nL ;L / :6]6 ckm Kofn]:6fOg
– ;+o'Qm /fi6« ;+3sf zflGt ;]gfnfO{ An' x]Nd]6 elgG5 .
– Gf]kfnn] slxn] b]lv /fi6« ;+l3o zflGt ;]gfdf ;}lgs ;xof]u u/fpb} cfPsf] xf] M ;g\ !(%* b]lv - ;j{k|yd
;g\ !(%* df n]jgfgdf % hgf g]kfnL ;}lgs ko{j]Ifsdf vl6Psf lyP .
– ;+o'Qm /fi6«;+l3o zflGt ld;gdf w]/} dlxnf k7fpg] d'n's g]kfn aGg ;kmn ePsf] 5 . g]kfnaf6 sl/a
;f9] ^ ;o al9 dlxnf zflGt ld;gdf vl6Psf 5g . !@! /fi6«x?n] ;f] ld;gdf ;'/Iffsld{ k7fpg] u/]sf
5g\ .
 ;+o'Qm /\fi6« ;+3 af/] yk hfgsf/L !=!) cGt/f{li6«o ;DaGw tyf ;+3 ;+:yf sf] gf]6 ;fdfu|Ldf x]g{
;Sg'x'G5 .

 Xfn;DDf les6f]l/of qm; kfpg] JolQmx? M


qm=;+ gfd s'g o'4df k|fKt u/]sf slxn] k|fKt u/]sf
! s'nlj/ yfkf k|yd ljZjo'4df ;g\ !(!%
@ s0f{ axfb'/ yfkf k|yd ljZjo'4df ;g\ !(!*
# nfn afxfb'/ yfkf bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($#
$ uh] 3n] bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($#
% t'n axfb'/ k'g bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($$
^ g]q axfb'/ k'g bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($$
& z]/ axfb'/ k'g bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($$
* cug l;+x /fO{ bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($$
( ydg u'?ª bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($$
!) u~h' nfdf bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($$
!! nIfd0f u'?ª bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($%
!@ egeut u'?ª bf];|f] ljZjo'4df ;g\ !($%
!# /fd axfb'/ lnDa' O08f]g]l;of–dn]l;ofsf] ;g\ !(^%
n8fOFdf

ljljw k|;+u
lx/f]l;df dfly ad cfqmd0f
– ;g\ !($% cu:6 ^ sf lbg laxfgsf] sl/a * ah]/ !% ldg]6df hfkfgsf] lx/f]l;df zx/ k'0f{ ?kdf
Ifltu|:t aGof] . USAFF B29 Bomber Emolagay af6 sl/a !*)) lkm6af6 v;fOPsf] adsf]
gfd lnl6n af]O{ (little boy) lyof] . !@=% lsnf]6g tf}n /x]sf] of] k/df0f' n] hfkfgsf] lx/f]l;df
zx/sf] sl/a % ju{ dfONf ;DDfsf] If]qnfO{ Iflt t'NofPsf] lyof] . ! nfv @) xhf/ hgtfsf] c;r]t
d[To' eof] eg] ;f] If]qdf sof}F lbg;DDf cfunfuL x'g'sf] ;fy} ef/L dfqfdf /]l8P;g km}lnof] .
Gffuf;fsL dfly ad cfqmd0f
– lx/f]l;df dfly cfqmd0f ePsf] ltg lbg kl5 cyf{t , ;g\ !($% cu:6 ( sf lbg lbp;f] !! ah]sf]
sl/a !! ah]sf] cf;kf; FAT MAN gfd u/]sf] bf];|f] ad gfuf;fsL ;x/dfly k|fxf/ ul/of] . ln6n
af]O{ eGbf sd Ifltu|:t of] k/df0f' hfkfgsf] sf]s'/f zx/ dfly 6fu]{6 u/]/ 5f]l8Psf] ePtfklg
gfuf;fsL zx/ k'0f{ ?Kdf Ifltu|:t eof] . B29 af6 v;fO{Psf] of] k/df0f' n] sl/a @ ju{ dfONf ;Dd
k|efj kf/]sf] lyof] h;df &# xhf/ hfkfgL gfu/Ls sf] Hofg uof] .
 ljZjsf s]xL b]zsf cft+ssf/L ;d'xx?
 cG;f? , af]sf]x/fd M gfOh]l/of sf] cft+sf/L ;d'x
 xdf; M Kofn]:6fOg sf] cft+sf/L ;d'x
 O:nflds :6]6 M l;l/of, lnljof, O/fs sf] cft+sf/L ;d'x
 cfdf]l;g/]Sof], hfkflgh /]8 cfld{ M hfkfg sf] cft+sf/L ;d'x
 Tfflnjfg M ckmuflg:tfg , kfls:tfg sf] cft+sf/L ;d'x
 l/ef]No'zg/L Go'lSnofO{ M u|L; sf] cft+sf/L ;d'x
 x/st pn d'hfOlbg, hO; P df]xDdb M kfls:tfg sf] cft+sf/L ;d'x
 vfln:tfg, vfn;f, dfcf]O:6 u|'k M ef/t

World history af6 clt dxTjk"0f{ ! ;]6 k|ZgpQ/


1. Oltxf;sf lktf eg]/ s:nfO lrlgG5 <
x]/f]8f]6;\
2. cfw'lgs Oltxf;sf lktf eg]/ s:nfO lrlgG5 <
ljlnod :6A;
3. j}1flgs Oltxf;sf lktf eg]/ s:nfO lrlgG5 <
Yo'l;8fl8h
4. dWo o'udf O:nfd / O;fO lar sl/a @)) aif{;Dd rn]sf] wd{o'4 nfO s] elgG5 <
s';]8 wd{o'4
5. ld> sf] /fhwfgL s:n] Plss/0f ul/ d]lDkm; gfdsf] /fhwfgL v8f u/]sf lyP <
d]lgh /fhf
6. lj:js} pTs[i6 d"lt{snf ld> df /x]sf] =================sf] d"lt{ xf] <
:km\lglkS; sf] d"lt{
7. ld>df O=k" #)) b]lv %)) sf] o'unfO s] sf] o'u elgG5 <
lk/fld8sf] o'u
8. x;'gf ;+:s[ltsf] ljsf; s'g ;Eotf af6 ePsf] xf] <
d];f]kf]6fldof
9. cfuf] / 9'ªu\ fsf] klxrfg s'g ;Eotfaf6 ePsf] xf] <
Olhkl;og ;Eotf
10. bfofFaf6 afofF n]Vg] lnlksf] ;'?jft s'g ;Eotf af6 ePsf] lyof] <
;'d]l/of ;Eotf
11. gofF rGb«dfsf] pbo kZrft dlxgfsf] k|f/De dfGg] rng s'g ;Eotf af6 ljsf; ePsf] xf]
<
;'d]l/of ;Eotf
12. ! aif{df #^% lbg x'G5 eGg] rng s'g ;Eotfaf6 cfPsf] xf] <
/f]dsf] ;eotf
13. ljZjsf] Oltxf;df :j0f{ o'u eg]/ s'g o'unfO lrlgG5 <
/fhf cfd]g xf]6]k rt'{y
14. gf6ssf] hGd, hgtGqsf] :yfkgf s'g ;Eotfaf6 ljsf; ePsf] xf] <
o'gfgL ;Eotf
15. 6fOa/ gbLsf] lsgf/df ljsf; ePsf] ;Eotf s'g xf] <
/f]dsf] ;Eotf
16. l;d]G6sf] ;a}eGbf klxnf] k|of]u s'g ;Eotfaf6 ePsf] xf] <
/f]dsf] ;Eotf
17. lrlgof ;Eotf slt aif{ k'/fgf] ;Eotf xf] eGg] dflgG5 <
!& nfv aif{ k'/fgf] -lnlvt Oltxf; M $ xhf/ aif{ k'/fgf] _
18. sfuhsf] pTklt s'g ;Eotfaf6 lasfz ePsf] xf] <
rLgLof ;Eotf
19. /f]dg;fd|fHosf lktf eg]/ s:nfO lrlgG5 <
lk6/ cn]jf8{
20. Wfd{;'wf/ cfGbf]ngsf k|d'v k|jt{s sf] lyP <
df]l6{g n'y/ ls+ªu\
21. 5fkfvfgfsf] lasf; hf]xfg; u'6]ga{u n] slxn] u/]sf x'g <
;g\ !$$%
22. Dff]gfln;fsf] lrq s:n] agfPsf x'g <
lnof]gfbf]{ bf leGrL
23. Rf'Dalso zlQm s:n] kQf nufPsf x'g <
ljlnod lulna6{
24. /]lg:ofG; eGbf klxn] ePsf] s';]8 wd{o'4 ss:sf lardf ePsf] lyof] <
O:nfd / O;fO lardf
25. kfFrf} ztfAbLdf a]nfot slt hfgf /fhf/hf}6fsf] ;femf ;Dklt /x]sf] lyof]<
;ft hgf /fhf
26. DofUgfsf6f{ df x:tfIf/ ug]{ /fhf sf] x'g <
hf]g lålto -gd{g j+z sf /fhf _
27. DofUgfsf6f{ df slt wf/f x? /x]sf] 5g <
^# wf/f
28. DofUgfsf6f{ df rr{sf] :jfoQtf af/] slt wf/fdf pNn]v ul/Psf] 5 <
wf/f !
29. a]nfotdf u0ftGqsf] :yfkgf slxn] ePsf] lyof] <
;g\ !^$( -;g\ !^^) df qmda]n n] km]/L /fhtGq NofPsf _
30. a]nfotsf] Oltxf;df lan ckm /fO6 slxn] kfl/t ePsf] lyof] <
;g\ !^*( l8;]Da/ !^
31. k]6];g ckm /fO6 sf n]vs sf] x'g <
;/ O8jf8{ sf]s
32. cf}Wff]lus qmflGt slt aif{;Dd rn]sf] lyof] <
*) aif{
33. a}ª\s ckm OGUNof08sf] :yfkgf slxn] ePsf] lyof] <
;g\ !^($
34. 6]lnu|fkmsf cfljisf/s sf] x'g <
d]/;]
35. 6]lnkmf]gsf cfljfisf/s sf] x'g <
u|fXd a]n
36. d'n d]l;gsf cfljisf/s sf] x'g <
:ofd'n;g
37. k|mfG;]ln /fHo qmfGtL x'Fbf g]kfnsf tTsfnLg k|wfgdGqL sf] lyP <
/0f axfb'/ zfx
38. k|mfG;df xfn;Dd slt j6f u0ftGq cfO;s]sf 5g <
% j6f
39. qmflGtsf k'q eg]/ s:nfO lrlgG5 <
g]kf]lnog af]gfkf6{
40. uf]vf{ l;kfOsf] gfd ;'Ggf;fy d]/f] d'6' yls{G5 eGg] k|mfG;]nL zf;s sf] x'g <
s}h/ ljlnod lålto
41. cd]l/ls o'4 gfos eg]/ s:nfO lrlgG5 <
lk6/ cn]jf8{
42. ljZjs} klxnf] lnlvt ;+ljwfg s'g b]zsf] xf] <
a]nfot
43. /fi6«kltsfndf s;} ;Fu klg xft gldnfpg] JolQm sf] x'g <
ca|fXd ln+sg
44. Eff/lto e"lddf :k]lg gful/sx? slxn] k|j]z u/]sf lyP <
;g\ !*^$
45. Ef/lto e"lddf c+u|]hx? slxn] k|j]z u/]sf lyP <
;g\ !*&$
46. c+u|]haf6 kfls:tfg slxn] :jtGq ePsf] lyof] <
;g\ !($& cu:6 !$
47. @) cf}F ztfAbLsf] dxTjKf"0f{ 36gf eg]/ s'g qmflGtnfO lrlgG5 <
cd]l/ls :jtGq ;+u|fd
48. Jfu{lxg ;dfhsf] :yfkgf eP/ ljZj b'O w|'jdf s'g qmflGtaf6 laefhg ePsf] lyof] <
?;L /fHo qmflGt
49. K|fyd ljZjo'B slxn] af6 ;'? ePsf] lyof] <
;g\ !($& clk|n @*
50. lålto ljZjo'B slxn] cGTo ePsf] lyof] <
;g\ !(^& gf]e]Da/ !!
xfn;Dd cfof]u4f/f ;f]lwPsf s]xL k|Zgx?sf] ;+sng
 dxfTdf uflGwsf] xTof slxn] ePsf] lyof] < ;g\ !($* hgj/L #) -vl/bf/
@)^*_
 ef/tLo /fli6«o cfGbf]ngnfO{ ltg r/0fdf afFl8G5, ltlgx?sf] qmd ldnfpg'xf];\ M
p4f/afbL o'u, pu|jfbL / ufGwLjfbL o'u -gf;' @)^( _
 cd]l/sfn] cf}krfl/s ?kdf O/fs o'4 cGTo ePsf] 3f]if0ff slxn] uof]{ < @)!!
l8;]Da/ !% -gf;' @)&) _
 ?;sf] ;g !(!& sf] cS6f]a/ qmflGt s'g kfl6{ jf g]tfsf] g]t[Tjdf ePsf] lyof] <
af]n;]les ÷n]n]gL -gf;' @)&)_
 ef/t 5f]8 cfGbf]ng ufGWfLsf] g]t[Tjdf slxn] ePsf] lyof] < ;g\ !($@ -gf;'
@)&)_
 bf];|f] ljZjo'4sf] cGTo;Fu} ljefhg ePsf] s'g d'n's zLt o'4sf] cGTo ;Fu} k'g
PsLs/0f eof] < hd{gL, -zfvf clws[t, gf;' ===============_
 hfkfgsf] gfuf;fsL / lx;f]l;dfdf ad slxn] v;flnPsf] lyof] < lx/f]l;dfdf
!($% cu:6 ^ / gfuf;fsLdf cu:6 ( -zfvf clws[t, gf;' _
 k|mfG;df /fHoqmflGt x'Fbf ToxfFsf] ;+;bsf] gfd s] lyof] < :6]6 hg/n-zfvf
clws[t @)^! _
 ;a}eGbf k'/fgf] dfgj ;Eotf s'gnfO{ dflgG5 < ld>sf] ;Eotf -zfvf clws[t
@)^@ _
 Kf|yd ljZjo'4 kZrft ===============gfd u/]sf] ljZj ;+:Yff :yfkgf ePsf] lyof] <
/fi6« ;+3 -zfvf clws[t @)%* _
 K|fyd ld>sf /fhf b]xfodWo sf] lyP < lbPsf] dWo , /fdf;]; lblto -zfvf
clws[t _
 k|mfG;sf] /fHoqmflGtsf ;dodf Toxfsf ttsflng /fhf sf] lyP < n'O{ ;f]x|f}F -
zfvf clws[t @)^@, _
 a]nfotsf /fhf / tTsflng ;+;blar ePsf] clwsf/ kq -Dofugfsf6f{df _
slxn] x:tfIf/ eof] < ;g\ !@!% h'g !% -zfvf clws[t , @)^& _
 ?;f] gePsf] eP k|mfG;sf] /fHoqmflGt x'g] lyPg eGg] JolQm sf] x'g\ < g]kf]lnog
jf]gfkf6{ -zfvf clws[t @)^#,@)^&_
 lnof]gfbf]{ bf leGrL s'g sfn;Fu ;DalGwt 5g\ < k'g{hfu/0f sfn -zfvf clws[t
@)^^ _
 o'/f]kdf snf ;flxTosf] ljsf; s'g sfndf ePsf] xf] < k'g{hfu/0f sfn -zfvf
clws[t @)^^ _
 bf];|f] ljZjo'4df hfkfgLx?n] kn{xfj/df slxn] xdnf u/]sf lyP < ;g\ !($! Dff
-zfvf clws[t @)^^ _
 ef/tdf rvf{ cfGbf]ng slxn] ePsf] lyof] < ;g\ !(@) -zfvf clws[t
==============_
 ;fOlgª k7\7f s'g b]zsf] cft+ssf/L ;+u7g xf] < k]? , -zfvf clws[t @)^^ _
 bf];|f] ljZjo'4 tfsf a]nfotsf k|wfgdGqL sf] lyP < rlr{n -zfvf clws[t @)^%
_
 ljZjdf klxnf]kN6 k/df0f' ad slxn] v;flnof] < ;g\ !($% -zfvf clws[t _
 d g} /fHo x'F eGg] k|mfG;]nL zf;s sf] x'g\ < n'O{ rf}Fwf]F --zfvf clws[t =====_
 ljZjsf ;ft cfZro{dWo ;a}eGbf a9L dt s;n] k|fKt u/]sf] lyof] < tfhdxn -
zfvf clws[t @)^$ _
 k'g{hfu/0f sfndf 5fkfvfgfsf] ljsf; s'g b]zdf ePsf] xf] < rLg -zfvf
clws[t _
 Dofugfsf6f{ eGgfn] s'g sfnnfO{ a'emfpF5 < dWosfnsf] cGTo / cfw'lgs
sfnsf] ;'?jft -zfvf clws[t @)^# _
 Dofugfsf6f{ eGgfn] s] a'lemG5 < ;g\ !@!% df hf/L ePsf] a]nfotL gful/ssf]
:jtGqtfsf] k|yd j8fkq -zfvf clws[t @)%* _
 ljZj Oltxf;df dfgj clwsf/sf] ;DaGwdf klxnf] lnlvt b:tfj]h s]nfO{
dflgG5 < dfgjclwsf/sf] ljZjJofkL 3f]if0ffkq -zfvf clws[t @)&)_
 ;Qfsf nflu ss:sf lardf ;+3if{ ePkZRft ;g\ !@!% df a]nfot :jtGqtfsf]
clwsf/ kQ pTkGg eof] < /fhf / wd{u'? -zfvf clws[t @)^* _
 o'/f]kdf k'g{hfu/0f sxFaf6 ;'? eof] < O6fnL af6 ;'? -zfvf clws[t _
 k|yd ljZjo'4df leS6f]l/of qm; kfpg] k|yd g]kfnL sf] x'g\ < s'nla/ yfkf -
zfvf clws[t@)^& , k|fljlws @)^@ _

 cleif]s clwsf/L ©
!=% g]kfnsf] Oltxf;
 Avishek Adhikari - cleif]s clwsf/L

Oltxf; zAb
 k|flrg o'gfgL efiffsf] Historia eGGf] zAbaf6 c+u|]lh efiffsf] History eGg] zAbsf] ljsf; ePsf]
lyof] . Historia zAbsf] sf] zfAbLs cy{ ;Tosf] vf]hL ug'{ eGGf] x'G5 .
 Oltxf;nfO{ ;/n cy{df, ljutsf 36gfx?sf] j:t'k/s, tYok/s lx;fan] vf]h, cWog, cg';Gwfg,
JofVof, lj:n]if0f u/L jt{dfg ;dodf k|:t't ug'{ eGg] a'lemG5 .
 Oltxf;sf] cy{ ljutsf 36gfx?sf] kl/b[Zo sf] vf]h tyf cg';Gwfg xf] dfq eg] ck"0f{ x'G5, jf:tjdf
tYok/s 36gfx?dfq Oltxf; slxG5g\ .
Oltxf; zAbsf] ;j{k|yd k|of]u
 $*$ la=;L df u|L;sf] kl;{of eGGf] 7fpFdf hlGdPsf x]/f]8f]6; n] Oltxf;(Histoia) zAbsf] ;a{k|yd
k|of]u u/];Fu} pg}nfO{ Oltxf;sf lktf eg]/ ;Daf]wg ul/of] .
 Oltxf;df cfw'lgs sfnv08sf 36\gfx?sf] cWogdf cfkm\gf] nfdf] ;do latfPsf sf/0f cfw'lgs
Oltxf;sf lktf eg]/ ljlnod :6A; nfO{ lrlgG5 .
 Oltxf;nfO{ lj1fg;Fu k/:k/ ul/ cl3 a9fPsf sf/0f j}1flgs Oltxf;sf lktf eg]/ Yo'l;8fl8h nfO{
lrlgG5 .
 g]kfnL Oltxf; ;DaGwL vf]h tyf cWoogdf cfkm\gf] lhjg ;dk{0f u/]sf sf/0f Oltxf;ljb afj'/fd
cfrfo{ nfO{ g]kfnL Oltxf;sf lhljt 7]nL elgG5 .
 g]kfnL Oltxf;sf ljleGGf ztfAbLx?sf 36\gf x?sf] ;+u|x u/L jt{dfg ;dodf Oltxf;sf 36gfx?sf]
j:tk'/s clen]v a'emfPsf sf/0f ztfAbL k'?if elg ;Todf]xg hf]zL nfO{ lrlgG5 .
g]kfnsf] Oltxf;
– Gf]kfnsf] dfgj Oltxf; cfheGbf sl/a ! s/f]8 aif{ klxnf g} e};s]sf] j}1flgs tYo x? km]nf k/]sf
5g\ . a'6'jnsf] ltgfp gbL lsgf/df e]l6Psf] dfgj s+sfn /fdflky]s; sf] cg';Gwfg ubf{ g]kfndf
dfgj a;f]af; ! s/f]8 aif{ klxn]af6} ePsf] eGGf] k[i6L x'G5 .
– g]kfnsf] Oltxf; ;DAfGWfL xfd|f ljleGg wfld{s u|Gyx?df Ps Kf|flrg e"ldsf] ?kdf g]kfnnfO{ ;Daf]wg
ul/G5 .
– lxGb' wd{ cg';f/ ;To'u df g]kfnnfO{ ;TojtL eGGf] ul/Psf], q]tfo'udf tkf]jg elgPsf], åfk/o'u df
d'lQm;f]kfg elgPsf] / cyj{ j]bsf] kl/lifK6df g]kfnnfO{ sfd?, ljb]x, pb'dj/L, cjGtL / s}s]o
b]zx?lar /fv]/ rrf{ ul/Psf] sf/0f slno'udf g]kfn eGg] ul/Psf] kfOG5 .
– ljleGg bfz{lgs / Oltxf;sf ;+u|xx?dWodf sf}l6Nosf] rf}Fyf] ztfAbLsf] cy{zf:qdf, ef/tLo u'Kt
;d|f6 ;d'b| u'Ktsf] ONxfjbf clen]v , dxfef/t jg kj{, h:tf ljljw df g]kfn zAbnfO{ ljleGg
tl/sfn] pNNf]v ul/Psf] kfOG5 .
– g]kfnsf] Oltxf; xfdLn] k|flrg uf]kfnj+z af6 j}wflgs ?kdf ;'? u/]tfkgL ls/fFtsfn k"j{sf
Oltxf;x? ;Totf sf] cefjdf lsDabGtL h:tf dfq /x]sf 5g\ .
g]kfnsf] Oltxf;sf] ljefhg

k|flrg sfn dWo sfn cfw'lgs sfn


g]kfnsf] pTklt g]kfn ;+jt zfx j++z
uf]kfn j+z v; /fHo /f0ff sfn
cfle/ j+z 8f]o /fHo hgdt ;+u|x
ls/ft j+z dNn sfn @))& ;fn
lnR5jL j+z uf]vf{ /fHo hgcfGbf]ng
xfn;Dd

k|flrg sfn M
g]kfn sf] pTklt M
k|flrg ;dodf g]kfn eGGffn] sf7df8f}F pkTosfnfO{ dfq lrlgg] ul/GYof] . g]kfnsf] pTklQ ;DaGwdf ljljw
lsDAfbGtLx? k|rf/df /x]sf5g\ . lt dWo sltko lsDAfbGtL / sltko s]lx xb;Dd tYok/s ;d]t /x]sf 5g.
 k|flrg ;dodf xfn g]kfn ePsf] If]qdf 6]ly; gfd u/]sf] ;fu/ /x]sf] lyof] . ;doqmddf
dxfb]zx? 6'6\g] / hf]l8g] qmddf 6]ly; gfd u/]sf] ;fu/ ;'s]/ g]kfnsf] xfnwf] e"uf]n ag]sf] xf]
eGg] ljZjf; ul/G5 .
 k|flrg g]kfn -sf7df8f}F pkTosf÷g]kfn vfN8f] _ rf/} ltkm{af6 pkTosf n] 3]l/Psf] lyof] . Ps
;do o:tf] cfof] sL lr;f] cToflws a9]sf] sf/0f sf7df8f}F -g]kfn_ df lxFp hd]/ kl5 tnfp
ag]sf] xf] eGg] klg ljZjf; ul/G5 .
 rLgaf6 tk:of ug{ cfPsf leIf' d~h'>L n] rf]ef/ sf] 8f8fF af6 cfkm\gf] rqlty{ k|fxf/ u/]/ kflg
sf6]/ afxL/ lgsfn]sf lyP / tnfp ;'s]kl5 a:g of]Uo ag]s]f lyof] . log} dGh'>L n] :jo+e' b]vL
u'x]:j/L ;DDf a:tL a;fPsf . bfloTj ef/ / zf;g u/fpg wdf{s/ gfdsf] JolQmnfO{ /fhf
agfPsf eGg] ;d]t lsDabGtL /x]sf] 5 .
 csf]{tkm{ g]kfn pkTosf sf] kfgL e'sDk sf] sf/0f rf]ef/ sf] 8f8fF km'6]/ kflg aflx/ lg:s]sf]
eGg] klg ljZjf; ul/G5 .
 rf]ef/sf] 8fF8fdf r'g9'ªu
\ f kfOG5 / r'g9'ªu\ f kfgLdf 3'Ng] x'gfn] rf]ef/sf] 8fF8fdf uN5L ag]sf]
xf] eGg] klg ljZjf; ul/G5 .
g]kfn pkTosfdf k|j]z u/]sf % leIf'x?
g]kfn pkTosfsf] ;dodf rLgaf6 b]xfosf % leIf'x? g]kfn k|j]z u/]sf lyP .

!= ljkZjL a'4÷leIf'
 ;Too'udf rLgaf6 r}q z'Sn k"l0f{dfsf lbg ljkZjL a'4 g]kfn k|j]z u/L aGw'dlt gu/nfO{ cfkm\gf]
af;:yfg agfPsf lyP . k|flrg ;dodf hftsf]Ro elgg] :yfg-xfnsf] gfuf{hg' _ df ljkZjL a'4
uP/ tk:of u/L l;l4 k|fKt u/]sf lyP eGGf] kf}/fl0fs u|Gyx?df pNn]v ul/Psf] 5 . lo l;4
leIf'nfO{ eujfg :jo+e"n] k|ToIf bz{g lbFbf sdnsf] km"n e]6 :j?k lbg'ePsf lyP . ;f]lx sdnaf6
eujfg :j+e" pTkGg x'g] a'em]k5L sdnsf] lahnfO{ ljkZjL leIf' n] gfubxdf 5/]sf lyP .
@= lzlv a'4÷leIf'
 ljkZjL a'4 n] l;l4 kfPsf], :jo+e" eujfgsf] bz{g ;d]t k|fKt u/]sf] s'/f rf/}tkm{ km}nb}F uof] . olx
k|;+u ;'g]/ rLgaf6 cflZjg z'Sn k"l0f{dfsf] lbg lzlv a'4 g]kfn k|jz ] u/] . tTsflng ;do
Wofgf]Ro elgg] :yfg -xfnsf] rfFkufpF_ df lzlv a'4n] tk:of u/L 1fg l;l4 k|fKt u/] ;fy} ljkZjL
a'4 n] /f]k]sf] sdnsf] km"ndf eujfg :j+e"sf] Hof]lt bz{g u/] . eujfg :j+e"sf] lgTo ;]jf ubf{ ub}{
lo a'4 b]jTj k|fKt u/L :j+e" Hof]lt d} cGt{Wofg eP .
#= ljZj+e" a'4÷leIf'
 q]tfo'usf] ;dodf g]kfn pkTosf k|j]z u/L km"Nff]Ro elgg] :yfg -xfn km"nrf]sL_df uP/ tk:of
u/] . eujfg :j+e"sf] bz{g kfP/ 1fg l;l4 k|fKt u/]kl5 :j+e"sf] ;]jfsf] vflt/ cfkm\gf] a;f]af; g}
lznf]Ro df agfPsf lyP . o;}sf/0f rLg tyf cGo d'n'saf6 k|jrg ;'Gg tyf 1fg l;Sg cfpg]sf]
leF8 nfUg yfNof] . oxL leF8sf] lar d~h'>L a'4sf] cg'xf/ ;d]t lyof] .
$= d~h'>L a'4÷leIf'
 cfkm\gf u'? ;Fu :jo+e" eujfgsf] ;]jfdf tNnLg eO{ k|flrg ;dodf lznf]Ro elgg] xfnsf] :jo+e"
If]qdf d~h'>L a;f]af; ub{y] . lg/Gt/ ;fwgfsf kZrft d~h'>L n] klg 1fg l;l4 kfP eg] eujfgsf]
e]6 :j?k rqmlty{ gfds z:q k|fKt u/] . cfkm\gf u'?sf] clGtd jf0fL g]kfn pkTosfdf a:tL a;fpg]
/x]sf] lyof] . ;f]xL s'/fnfO{ dgg u/L rf]ef/sf] 8fF8faf6 rqmlty{ z:q k|xf/ u/L pkTosfsf] kfgL
aflx/ lgsfn]sf lyP . s]xL ;dokZrft :j+e" b]lv u'x]:j/L ;DDf sf] ljzfn a:tL d~h'>Ln] a;fP .
ToxfFsf] zf;gef/ wdf{s/ gfd u/]sf] JolQmnfO{ k|bfg u/] . elgG5 lo leIf' tk:ofsf] k|efjn] eujfg
:jo+e" d} lng x'g k'u] . d~h'>LnfO{ lxGb' u|Gydf ;/:jtLsf] cjtf/ ;fy} af}4 u|Gydf af]lw;Tjsf]
cjtf/ dflgG5 .
%= qms'R5Gb a'4÷leIf'
 d~h'>L n] pkTosfsf] kfgL ;a} aflx/ lgsfn]sf lyP , o;sf/0f pkTosfdf lgldif dfq kfgL lyPg .
;f] s'/f a'em]/ rLg af6 qms'R5Gb a'4 g]kfn k|j]z u/L u'x]:j/L ;ldkdf tk:of u/]/ afudtL /
lai0f'dltnfO{ cfkm\gf] tkf]an n] pTklQ u/]sf lyP eGg] lsDabGtL kfOG5 . wdf{s/ lg;Gtfg ePsf /
wdf{kfn nfO{ /fhf agfPsf lyP eGg] klg ljZjf; ul/G5 . lo leIf' n] u'x]:j/L ;ldkdf jfo'k'/,
cUgLk\/, a;'k'/, zflGtk'/ / gfuk'/ h:tf % s'6Lx? lgdf{0f u/]sf lyP .
g]kfn sf] gfdfs/0f efiffut cfwf/ df M
 g]–kf M dWo b]z -ls/ftL efiffdf g] eg]sf] dWo / kf eg]s]f b]z eg]/ a'lemG5 . cyf{t sf7df8f}F
pkTosf -k|flrg g]kfn pkTosf _ rf/}tkm{af6 kxf8n] 3]l/Psf] / lardf dfgj a;f]af; ePsf]
sf/0f g]kf -dWo b]z_ elgPsf] xf]
 g]–kf M dWo b]z -g]jf/L efiffdf g] eg]sf] dWo / kf eg]s]f b]z eg]/ a'lemG5 . cyf{t sf7df8f}F
pkTosf -k|flrg g]kfn pkTosf _ rf/}tkm{af6 kxf8n] 3]l/Psf] / lardf dfgj a;f]af; ePsf]
sf/0f g]kf -dWo b]z_ elgPsf] xf] . g]jf/L efiffdf k;n nfO{ k; , em\ofn nfO{ em\ofM eGGf]
k|rng /x]sf] df k5L n k|Too nfu]/ g]kfn ag]s]f xf] eGg] lsDabGtL ;d]t kfOG5 .
 g]–kfn M pg sf] 3/ - k|flrg ;do g]kfnaf6 ltAat df pgsf ljleGGf ;fdfu|L lgof{t x'g] u/]sf
lyP . t;y{ ltAatL efiff g] eg]sf] 3/ / kfn eg]sf] pg cyf{t pg pTkfbg x'g] b]z eg]/
g]kfnfO{ gfdfs/0f ul/Psf] a'lemG5 . _
 lgk–cfn M kxf8 sf] km]bL -;+:s[t u|Gyx?df g]kfnnfO{ gLkcfn÷g}kfn h:tf gfdaf6 ;Daf]wg
ul/Psf] kfOG5 . lgk eg]sf] 7fFp / cfn eg]sf] 3/, csf]{ cy{df gLk eg]sf] km]bL / cfono
eg]sf] lgjf; eGg] a'lemG5 . kj{tsf] km]b df cjl:yt e"v08 ePsf] sf/0f g]kfn elgPsf] eGg]
lsDAfbGtL kfOG5 _
 g]kfn M;dyn e'dL -lnDa' efiffdf g]kfn zAbn] ;dyn e"efu eGg] a'lemG5 . sf7df8f}F pkTosf
sf] ;Dd e"efunfO{ g]kfn elgPsf] a'lemG5 .
 g]kfn M kljq u'kmf -n]Krf efiffdf g]kfn zAbn] kljq u'kmf cyf tk:ofsf] nfuL l;4 :yfg eGg]
a'lemG5 .
 g]M M k[YjL sf] :tg -tfdfª efiffdf g] eGGffn] k[YjLsf] :tg eGg] a'lemG5 . g]kfnsf lxdfnnfO{
k[YjLsf] :tg :j?kf eg]/ tfdfª efiffdf pNn]v ul/G5 .
s'g o'u df g]kfn nfO s] elgGYof] M
o'u g]kfn nfO s] elgGyof] k|yd /fhf
;To o'u ;Tojlt ooflt
q]tf o'u tkf]kg /fdrGb«
åfk/ o'u d'lQm;f]kfg o'lwi7L/
sln o'u g]kfn Eff]h/fh

s'g /fhj+zn] g]kfndf slt zf;g u/] <


/fhj+z zf;g s]Gb| ljljw hfgsf/L
uf]kfn j+z dftflty{-kBs07lul/ _ k|yd /fhf M e'Qmdfg-e'ld u'Kt _
clGtd /fhf M oIf u'Kt -lht u'Kt _
zf;g cjlw M * k':tfsf /fhfn] sla %@! Afif{ -st} %)% aif{
_
dlxifkfn j+z dftflty{ -kBs07 lul/_ k|yd /fhf M j/ l;+x
clGtd /fhf M e'jg l;+x
zf;g cjlw M #/fhfn] sl/a !!! aif{ -st} !^! aif{ @ dlxgf
_
lsF/ft j+z uf]s{0f÷z+vd'n k|yd /fhf M onDa/
clGtd /fhf M u:tL
zf;g cjlw M@( k':tfsf #@ /fhfn] sl/a !%)) aif{
;f]d j+z uf]bfjf/L k|yd /fhf M lgldif
clGtd /fhf M efis/ adf{
zf;g cjlw M ^ /fhfn] #%% aif{
;"o{ j+z k|yd /fhf M e"ldadf{
clGtd /fhf M ljhosfdb]j
7s'/L j+z k|yd /fhf M efis/b]j
clGtd /fhf M z+s/b]j
lnlR5jL j+z xf8LufFp k|yd /fhf M hob]j k|yd
clGtd /fhf M hosfdb]j
zf;g cjlw M *)) aif{ -lj=;+ !#%–(#% ;DDf _
dNn j+z sf7df8f}F k|yd /fhf M cl/b]j dNn
clGtd /fhf M hok|sfz dNNf
zfx j+z sf:sL af6 ;'? eO{ k|yd /fhf M s'nd08g zfx
b]z}e/ clGtd /fhf M 1fg]Gb| zfx
zf;g cjlw M lj=;+ !^!^ efb| @% af6 ;'? eO{ @)^% h]7 !@
;DDf
uf]kfn j+z M

dGh'>Ln] g]kfn pkTosfsf] kfgL rf]ef/sf] 8fF8faf6 sf6]/ kmfn]kZrft of] e"efu df gfuhftLx?sf] a;f]af;
eof] . ssf]{6s gfuhftLx?n] o;If]qdf cfkm\gf] x's'dt hdfPsf lyP . tnfpsf] kfgL ev/}{ dfq ;'s]sf] sf/0f
ToxfFsf] df6f] dlnnf] / pj{/ lyof] . blIf0f ef/t sf] j[Gbfjg If]qsf Ujfnfx? cfkm\gf ufOaf5f nfO{ 3fF;
r/fpb} g]kfn tkm{ cfPsf lyP . xl/of] 3fF; sf] nf]edf ltg} uf]kfn x?n] ssf]{6s gfuhfltsf] e"lddf ufOnfO{
3fF; r/fpg yfn] . Ujfnfx?n] cfkm\gf] e"dLdf ufO{ r/fPsf] yfxf kfPk5L ssf]{6s gfuhftL / Ujfnfx? lar
ljjfb} ljjfbdf o'4 eof] . Ujfnfx?sf] ;+Vof Hofbf x'Fbf gfuhftLx?n] k/fho ;fdgf u/]/ blIf0fL e]u tkm{
uP eg] sf7df8f}F pkTosfdf uf]kfnx?sf] jr{:j sfod eof] . ;+:s[tdf uf} eg]sf] ufO x'G5 / ufO{ kfNg]
;d'bfo eP/ uf]kfn elgPsf] xf] . jf:tjdf uf]kfn j+zLx? lgk hfltsf lyP . j+zjfnLdf pNNf]lvt syf
cg';f/ lolgx? uf};fnf b]vL 6]s'bf]efg ;Dd ufO{afR5f r/fpg n}hfg] ub{y] . o;/L ufOafR5f r/fpg n}hfFbf
Pp6f a|x'x| L| gfdsf] ufO{ ;w} laraf6 x/fpg] u/]sf] lyof] . a]n'sL ca]/ dfq 3/ kms{g] u/]sf] / s]xL lbg otf
b'w ;d]t lbg 5f8]sf] lyof] . PsbLg s]xL Ujfnfx?n] a|x|'x|L ufO{ sxfF hfG5 eg]/ ufO{sf] kl5kl5 hfFbf
afudtL gbLsf] Ps 7fpFdf ufOn] cfkm\gf b'wsf wf/fx? axfO/x]sf] b]v] . ;f] s'/f cfZro{ nfu]/ 6]s'
bf]efgdf a:g] g] gfd u/]sf CifLnfO{ cjut u/fP . g] CifL sf] cfb]zdf a|x'x| L| ufO{n] b'w wf/f r9fPsf]
:yfg dlxgf} lbg nufP/ vg]/ x]bf{ k[YjLsf] ue{df kfz'kft eujfgsf] Hof]lt{lnª\u km]nf k/]sf] lyof] . log}
Clifn] ;f] If]qnfO{ kz'klt If]q gfd /fvL dlGb/ lznGof; u/]sf lyP . o;} cj;/df g] CifL n] uf]knx?sf
d'lvof e"ld u"kt nfO{ oxfFsf] /fhf agfPsf lyP . g] CifLn] kfn]sf] e"ld ePsf] x'gfn] o; If]qnfO{ g]kfn
elgPsf] xf] eGGf] ;d]t ljZjf; /x]s]f 5 . uf]kfn j+zdf e"ldu'Kt, hou'Kt,wd{u'Kt, xif{u'Kt, ledu'Kt, dl0fu'Kt,
lji0f'u'Kt, lht u'Kt u/L * /fhfn] sl/a %@! Aif{ zf;g u/]sf lyP . uf]kfn /fhfx?sf] j+zjfnL hol:ylt
dNn n] tof/ kf/]sf lyP . of] j+zjfnL ;+:s[t efiffdf tof/ ul/Psf] lyof] . kl5 lj=;+ @)$! ;fndf of]
/fhj+zjfnL c+u|]hL efiffdf cg'jfb ul/of] eg] @)^$ ;fndf g]kfnL efiffdf cg'jfb ul/Psf] xf] .
uf]kfn j+z af/] ;+lIfKtdf
 g]kfnsf] k|yd zf;s j+z
 /fHo Joj:yf sf] ;'?jft ePsf]
 k|yd /fhf M e'Qmdfg
 clGtd /fhf M lht u'Kt
 ufO kfns ;d'bfo
 ax|'xL gfd u/]sf] ufO / ;f] ;DaGwLt syf -uf]kfn j+zjfnLdf pNn]v ul/Psf] _
 kz'klt sf] Hof]lt{lnª\u pTkGg ePsf]
 g] gfd u/]sf d'lg n] e'Qmdfg nfO /fhf agfPsf
 g]kfn sf] gfdfs/0f - lgk hftL sf] cfno _
 * hfgf /fhf n] %@! Afif{ zf;g u/]sf st} st] %)% aif{ zf;g u/]sf eg]/ ;d]t n]lvPsf] kfOG5 .
 Zf;g s]Gb« M dftflty{ -kBs07 lu/L _
Dlxifkfn j+z M

Eff/tsf] dy'/f /fHodf 7'nf] ;+Vofdf e};L kfng u/L a;f]af; u/]sf] g]kfnsf] bf];|f] zf;s j+z g} dlxifkfn
j++z xf] . Uff]kfn j+zsf clGtd /fhf oIf u'Kt lg;Gtfg ePsf lyP . of] va/ dlxifkfnx?sf] sfg ;Dd k'Uof]
. /fhf oIf u'Kt a[4 x'Fb} hfFbf zf;g ef/ yfDg] sf]lx lyPgg\ o;}n] zf;sLo clwsf/ dlxifkfn nfO{ lbPsf
x'g\ eGg] lsDAfbGtL 5 . csf]{tkm{ /fhk't Ujfnfsf] ?kdf l;d|f}gu9 pkTosfdf 7'nf] dfqfdf xftxtLof/ /fvL
dlxifkfnx? g]kfn k|j]z u/]sf lyP / uf]kfnx?dfly cfqmd0f ul/ zf;g zQf xft kf/]sf x'g\ eGg] klg
lsDAfbGtL kfOG5 . Dflxifkfnx? Kflg lgk hflts} /fhfx? lyP . j/ l;+xn] $( aif{ , hol;+xn] &! Afif{ @
dlxgf / e'jgl;+xn] $! aif{ u/L !^! aif{ @ dlxgf zf;g ;~rfng u/]sf lyP .
Dlxifkfn j+z af/] ;+lIfKtdf
Ef}F;L kfns ;d'bfo
l;d|f}gu9 df cfP/ a;f]af; u/]sf
/fHfk't Ujfnf sf] ?kdf g]kfn k|j]z u/]sf
lgk hfltsf
zf;g s]Gb« M dftflty{
# hfgf n] !!! aif{ zf;g u/]sf
Dflxifkfn j+zL /fhfx? M j/ l;+x, ho l;+x / e'jg l;+x
ls/ft j+z M

ef/tsf] xl:tgfk'/ /fHodf kf08a / sf}/ax?sf lardf u[x o'4 rn]sf] ;dodf eujfg >L s[i0fsf] cfb]z
kfP/ ls/fFtLx? g]kfn k|j]z u/]sf lyP . ;'gsf]zL / tfdfsf]zL gbL sf] lar efutkm{ df5f dfg]{ tyf e]8f
kfng u/]/ cfkm\gf] lhljsf lgjf{x ul//x]sf lyP . ls/fFtLx? cfkm\gf ljleGGf kj{x?df ;'Fu'/kf7f r9fpg] uy]{ .
vf]nf glhsdf o;/L ;'Fu'/ kf7f r9fFpbf gbL k|b'lift ePsf] egL dlxifkfn j+zL clGtd /fhf e'jgl;+x n] o;
sfo{df /f]s nufP . cfkm'n] aiff}{ b]lv dfGb} cfPsf] k/Dk/fdf vnn k'u]kl5 ls/fFtLx? dlxifkfn dfly o'4
5f]8\g] lgisif{df k'u] . Tof] ;do ls/fFtLx?sf d'lvof onDj/ lyP . log} onDj/sf] g]t[Tjdf dftflty{df
dlxifkfnx?dfly cfqmd0f u/L cfkm\gf] /fHo lj:tf/ u/] . elgG5 ls/fFtL k|yd /fhf onDj/ dxfef/t sfnsf
jj{l/s x'g\ hf];Fu b'uf{ ejflgsf] ce]b\o zlQm /x]sf] lyof] . Ps;do onDj/ dxfef/tsf] o'4 x'g'k"j{ sDhf]/
kIfnfO{ o'4df ;xof]u u5'{ eGg] clek|fo n] ef/t k'u]sf lyP . eujfg >Ls[i0fn] aa{l/s sf] zlQm ce]bo\
/x]sf] / kf08anfO{ vt/f x'g] a'em]kl5 lar af6f]d} eujfgn] d'lQm k|bfg u/]sf lyP eGg] klg u|Gyx?df
pNn]v 5 . 5}7f}F ls/fFtL /fhf xlt -x'dtL_ sf] kfnfdf dxfef/tsf] o'4 ;'? ePsf] kfOG5 . dxfef/tsf] o'4
;ftf}F ls/fFtL /fhf lht]bf:tLsf] ;do ;DDf rn]sf] kfOG5 h;df ch'{gsf] cf1f cg';f/ ls/fFtLx?n] kf08a
kIfnfO{ ;xof]u u/]sf lyP . Rff}FWff}F ls/fFtL /fhf :y"+ sf] kfnfdf ef/taf6 df}o{ ;d|f6 czf]s cfkm\gf]
/fHoleif]ssf] @) aif{ k'/f ePsf] pknIodf g]kfn k|j]z u/] . cfkm\gL 5f]/L rf?dlt ;fy lnP/ n'lDalg
bz{gfy{ cfPsf ;d|f6 n] pQm ;dodf eujfg uf}td a'4sf] hGd ;DaGwL ljleGGf tYo km]nf kf/]sf sf/0f
O;fk"j{ @)) eGbf cl3 $!=% lkm6 cUnf] :tDe df a|fXdL lnlk sf] kfln efiff df uf}td a'å g]kfn df
hGd]sf s'/f pNn]v u/]sf lyP h;nfO{ czf]s :tDe elg lrlgG5 . of] :tDe g]kfns} ;a}eGbf cUnf] :tDe
;d]t xf] . pQm ;do g]kfndf a|fXdL lnlksf] kfnL efiff a'em\g] sf]xL klg gePsf] sf/0f ;g\ !*(^ df
hd{g sf 8fS6/= P P km\o\x// nfO{ af]nfP/ pQm :tDe k9\g nufFpbf uf}td a'å g]kfndf hGd]sf x'g eg]\/
k|df0fLt eof] . ;g\ !(&* df hfkfgaf6 s]Ghf] 6fFu] n'lDalg bz{gfy{ oxfF cfPsf / n'lDalg If]qsf] a[l4
ljsf;sf] nflu n'lDalg u'?of]hgf sf]if v8f u/sf] sf/0f ;d|f6 czf]snfO{ g]kfnsf klxnf ko{6s dflgG5 .
;d|f6 czf]sn] cfkm\gL 5f]/L rf?dltsf] b]jkfn If]lq;Fu ljjfx u/fP/ g]kfn ef/t lar ;'dw'/ ;DaGw
:yflkt u/] . rf?dltn] b]jkfnsf] lgwg kl5 ;Demgf :j?k b]jktg zx/ lgdf{0f ul/g] eg] cfkm'F :jo+
rf?ljxf/ elgg] g]kfnsf] k'/fgf] lx/0o ljxf/df al:yg\ . @* cf}F ls/fFtL /fhf k6' sf] kfndf ef/tsf]
j}zfnLaf6 lnlR5jLx? Effu]/ g]kfn k|j]z u/]sf lyP . j}zfnL sf /fhfx? g]kfnsf kxf8L e]udf cfkm\gf]
k|e'Tj hdfO{ /fHo lj:tf/ ub}{ pkTosf tkm{ cl3 al9/x]sf lyP . ls/fFtL /fhf k6' n] Pslbg cj:o
lnlR5jLx?n] cfqmd0f u5{g a'em]/ z+vd'n /x]sf] ls/fFt /fhwfgL af6 zf;g s]Gb| uf]s{0fdf :yfgfGt/0f u/L
afFem lap - afFem n] cfkm\gf b'j} kv]6f n] lzvf/nfO{ cGWfsf/df kf/]/ dfg]{ o'4 snf _ sf] /rgf u/] . o;/L
k"j{ ;r]t x'Fbf x'Fb} klg lnlR5jL /fhfx?n] hgljZjf; lht]sf sf/0f @( cf}F ls/fFTfL /fhf u:tLsf] kfnfdf
ls/fFt /fhj+zL d]l6of] .
ls/fFt j+z af/] ;+lIfKtdf hfgsf/L
 ls/fFtsf] cy{ M k"j{ sf] dfG5]
 d'n :yfg M tfdfsf]zL / ;'gsf]zL lar sf] e'efu
 k|yd /fhf M onDa/
 clGtd /fhf M u:tL
 ef/t sf] x:tLgfk'/ af6 xfª j+z sf ls/ft g]kfn k|j]z u/]sf
 d'Vo k]zf M e]8f kfng
 @( k':tf sf #@ /fhfn] sl/a !%)) aif{ zf;g u/]sf
 5}7f}F ls/ftL /fhf x'dlt sf kfnfdf dxfef/t sf] o'å ePsf]
 ;ftf} ls/ftL /fhf lht]bf:tL sf] kfnfdf uf}td a'å sf r]nf cfgGb g]kfn cfPsf
 Dfxfef/t jg kj{ df g]kfn nfO laifo dflgGYof]
 !$ cf}F ls/ftL /fhf :y'+sf] sf] kfnfdf ;d|f6 czf]s g]kfn cfPsf lyP
 Zf;g s]Gb M uf]s{0f / z+vd"n
 /fhwfgLM z+vd"n
 @* cf} /fhf k6' sf] kfnfdf zf;g s]Gb« ljefhg
 lj?kfIf M g]kfn sf] k'/fgf] d"lt{
;f]d j+z
ls/fFt j+z / lnlR5jL j+zsf] ;dfgfGt/ ;dodf rn]sf] ;f]d j+z sl/a #%% aif{;Dd rn]sf] Oltxf; e]l6G5
. ;'o{j+zL clGtd /fhf ljhosfdb]j k'qlxg x'Fbf ;f]dj+z n] /fHoef/ kfPsf] kfOG5 . ;"o{ j+z / 7s'/L j+z
;fy} ;f]d j+z klg lnlR5jL / ls/fFt sfnsf] ;dfgfGt/ ;dodf e'/] 6fs'/] /fHo agfO{ zf;g u/]sf sf/0f
kof{Kt Oltxf; e]l6b}gg\ . ;f]dj+zL /fhf lgldif n] !@ aif]{ uf]bfjf/L d]nf rnfPsf lyP h'g xfn;DDf
k|rngdf /x]sf] 5 . rf}Fyf}F ;f]dj+zL /fhf kz\k|]Ifb]jn]] kz'kltgfy dlGb/ sf] hL0f]f{4f/ u/fO{ 5fgfnfO{ :j0f{do
agfPsf ;fy} ;'gsf] uh'/ ;d]t r9fPsf lyP . ;f]dj+zL /fhfx? qmdz lgldif , dtfIf, sfsadf{, kz'k|]Ifb]j,
e"dL adf{ / efis/ adf{ /x]sf 5g\ h;n] #%% aif{ ;DDf zf;g ;~rfng u/] .
lnR5jL j+z M

ls/fFtLx?dfly ljho k|fKt u/L g]kfnsf] Oltxf;df lnlR5jL /fhj+zsf] zf;g rn]sf] kfOG5 . kz'klt
k'/f0fdf eg] lnlR5jLx?n] ls/fFtLx?nfO{ af]lnargn] k/f:t u/]/ zf;g ;Qf x8k]sf] eGg] ;d]t kfOG5 .
ef/tsf] j}zfnL eGg] :yfgaf6 efu]/ cfPsf sf/0f j}zfnL sf :jfdL eg]/ lnlR5jLx? ;'kl/lrt 5g\ .
g]kfnsf] Oltxf;df :j0f{ o'u dflgg] lnlR5jL sfndf hgck]lIft zf;g Joj:yf /x]sf] kfOG5 . ;f] ;dodf
ef/tdf /xFbf l;s]sf 1fg :yflgo l;k tyf snfx?nfO{ lnlR5jLx?n] hgtfsf] lxtdf k|of]u u/]s] kfOG5 .
@(^ O{=k" df g]kfn df lnR5jL zf;g ljlwjt ?Kfdf ;'? ePsf] lyof] .
ljljw hfgsf/L
 k|yd /fhf M hob]j k|yd
 clGtd /fhf Mhosfdb]j
 ! dfq slj M hob]j lblto
 Zf;g s]Gb« M xfF8L ufpF
 ;"o{ j+zL /fhfx?
 Gf]kfn sf] Oltxf; df :j{0f o"u dflgg] ,lnR5jL sfn
 Nff]s sNof0fsf/L / Gofok|]dL /fhfx? x'gfn] k|zf;g ;b[9 lyof]
 snf tyf ;fdfGo pBf]ux? sf] ljsfz
 lnR5jLsfndf ef/taf6 z+s/frfo{ g]kfn cfPsf ;fy} ;f]xL ;dodf g]kfndf lxGb' wd{sf] a9L k|rf/
ePsf]
 zf;g k|0ffnLnfO b'O efudf ljeflht u/LPsf] M s]Gb« af6 lgoGqLt / ;fdGt af6 zf;Lt
 k|dfl0fs /fhf M dfgb]j
 lnR5jLsfnLg k|d'v /fhfx? M
/fhf ;'k'ik
 lnR5jLsfn sf cfbLk'?if
 !# cf}F k':tfsf /fhf
 kz'kltdf b]jn agfpg] /fhf
 /fHodf d{ofbfqmd sfod u/]sf
 Ef"dL jf hUuf sf] dof{bf afWg] sfd u/]sf
 Uf]kfn j+zjfnL df k|yd /fhf eg]\/ n]lvPsf] 5 eg] efiff j+zjfnLdf lolgnfO rf}Fyf] /fhf eg]/
n]lvPsf]
/fhf dfgb]j
 #( cf}F /fhf
 Zff;g sfn M %@! b]vL %^@ ;Dd $! Afif{
 $^$ sf] rfFu' sf] clen]v n] k|df0fLs /fhf agfPsf]
 Uff]s{0f df dfga a:tL a;fPsf
 dgf+s d'b«f k|rng df NofPsf
 dfgu[x / rfu'Fgf/fo0f sf] lgdf{0f
 afa' wd{b]j sf] lgwg plg & aif{sf x'bf ePsf] xf] ;fy} pGn] /f]Os/fO u/]/ cfdf nfO ;lt hfg af6
/f]s]sf
 ;j{k|flrg clen]v M dfnL ufpFdf k|fKt ePsf] ho jdf{ sf] O{=;+ !#& -lj=;+ !)& _
lzjb]j k|yd
 lj ;+ ^$&–^^@ ;Dd /fhf ePsf
 u'Ktj+zL zf;g x6fO Ps5q lnR5jLaf6 dfq zf;g rnfPsf
 af}4gfy :t'ksf] lgdf{0f
 lnR5jL s'ns]t' pkfwL wf/0f u/]sf
c+z'jdf{
 lzjb]j k|ydsf efGhf sf] ?kdf zf;g u/]sf,j}i0fj d'b«f,af]lb;Tjsf] cjtf/
 e[s'6L ltAat hfFbf ;Fu} nu]sf] leIf' sf] gfd lznd~h' xf]
 rGb«Jofs/0f, zAbljBf, s}nfzs'6 ejg lgdf{0f-;fFufsf] lznfn]vdf pNn]v_
 dxf/fhlw/fh / dxf;fdGt h:tf kbjL wf/0f u/]sf, snfledfgL pkfwL
 kf~rfnL k|yfsf] yfngL,u'Kt ;+jt / c+z' ;+jt rnfPsf
 lj;+ ^^@–^&* ;Dd !^ aif{ zf;g u/]sf
 o'j/fh 3f]if0ff ug]{ rng, afnssf] ;fngfn sf6\g] rng
g/]Gb«b]j
 lj;+ &)@–&#^ ;Dd #$ aif{ zf;g u/]sf,åf}w zf;g sf] cGTo
 pbob]j n] u'dfPsf] e"ld @) aif{ kl5 lkmtf{ NofPsf sf/0f lnR5jL cfsfzsf k"0f{ rGb« elgG5
 dxf/fhlw/fh k/de6\6f/s pkflw wf/0f u/]sf, /fhf a:g] cf;g M l;+xf;g
 k0f / k'/f0f gfds d'b«f rnfPsf, eb«flwjf; sf] lgdf{0f, s'6lglts /fhf elgg] - ef]6sf /fhfnfO{
ef/t sAhf ug{ &))) ;}Go ;xof]u lbPsf _
 ln5jL sfnsf] ;fgf] d'b|f s'g xf] < k0f
 ´\ofndf a'6\6f xfGg] rng rnfPsf
 /ftf] dlR5Gb«gfysf] hfqf k|rng-g]kfndf nfdf] ;do;Dd rNg] hfqf _
 /ftf] dlR5Gb«gfysf] /yofqf k|ydk6s x]g]{ M j/b]j
pbob]j
 lzjb]j k|ydsf 5f]/f
 ltAatdf z/0f lng], klxnf]k6s o'j/fh 3f]lift x'g]
 pbob]jnfO lhi0f' u'Ktn] ckb:t ul/ w|'jb]nfO /fhf agfPsf lyP
k|r08b]j
 zfGtL>L pkgfd, kz'kltgfysf] lgdf{0f ug]{
 :joDe"sf] Hof]ltnfO 5f]kL r}To lgdf{0f ug]{
u'0fsfdb]j÷nlIdsfdb]j
 sflGtk'/sf ;+:yfks,kz'kltdf @! sf]if r9fpg],Ozfg]Zj/ dGbL/df tfdfsf] 5fgf xfNg],sf7df8f} sf]
lgdf{0f ! nfv vr{ ul/ u/]sf, !*)) 3/w'/L hgtf
 hfqfx? M s[i0f, >Lª\ue]/L, nfv], OGb«-c;f]h dlxgfdf ;'? _,s'df/L
 OGb«fo0fL dGbL/, eb«sfnL, n'D8Lb]jL, >Lª\ue]/L, gjb'uf{,s/la/ d;fgsf] :yfkgf
hob]j l4lto
 O=;+ &!#–&@# ;Dd !) aif{ zf;g u/]sf
 lnR5JfLsfnsf slj/fhf, k/drqm pkgfd
 kz'kltdf rfFlbsf] sdnsf] km"n r9fpg]
a;Gtb]j
 :j:tL g]kfn]Eof] gd eGg] k|yd k6s ;'?jft
 4f}w zf;gsf] ;'?jft
 $ j0f{ !* hftsf] jlu{s/0f
 @^ aif{ ;Dd zf;g u/]sf
s:n] sxfF a:tL a;fof]
a:tL a;fpg] /fhf a:tL a;fpg] /fhf
a[9flgns07 hob]j lålto anDAf c+z'jdf{
sflGtk'/ u'0fsfdb]j÷nIdLsfdb]j rDkflul/ /hNNf b]j / s7\o dNn
rfaflxn rf?dlt aemfª zlQm l;+x
;Nofg d}n] aDk b}n]v z+;f/ adf{
8f]6L lgo/kfn tgx'F e[lu;]g
yfgsf]6 lzjb]j lålto lslt{k'/ lzjb]j t[lto
eQmk'/ cfgGbb]j nlntk'/ j/b]j
b]jkf6g b]jkfn / rf?dlt ;fGgL aT;/fh
kfNkf ?b| ;]g ljhok'/ w/fg ljhogf/fo0f l;+x
rf}b08L hut ;]g sf:sL ljlrq vfF
uf]/vf b|Jo zfx g'jfsf]6 cho l;+x - ldRrf vfg _
xfFl8ufFp jnb]j uf]s{0f dfgb]j
:jo+e' b]lv kz'klt;Dd d~h'>L

 lnR5jL sfn sf] ;fgf] d'b«f M k0f


efiff M
 /fhsLo efiff M ;+:s[t
 lzIff sf] dfWod M ;+:s[t / kfln efiff
 lnlk M a|fXdL lnlk
;fdflhs cj:yf M
 Jf0f{ Joj:yf sf] ;'?jft - $ j0f{ !* hft_
 ax' ljjfx, ax'klt ljjfx, ;tL k|yf h:tf k|yf k|rng df /x]sf
 ;+o'Q kl/jf/ k|yf, lkt[ k|wfg ;dfh
 Jofkfl/s g]tf M ;fy{jfx
 ;fwf/0f Jofkf/L M jl0fs
 lrqsnf, af:t'snf / d'lt{snf sf] ljsfz
b08x? M
 jfs b08 M xKsfpg]
 lws b08 M a]Oht ug]{
 wg b08 M h/Ljfgf lt/fpg]
 aw b08 M cª\u 5]bg ug]{
lnR5jLsflng OsfOx? M
 u|fd M ;;fgf a:tL-k|zf;s_
 tn M laslzt u|fd
 kf}/ M s]Gb«df a:g] hgtf
 hfgkbM k|b]zdf a:g] hgtf
 laifo M lhNnf l:yt k|zf;lgs OsfO
 kf~rfnL M ufFp leqsf d'2fdfldnf x]g]{ OsfO{
 åf}jfl/s M åf/ sf] /Iff ug]{
 b«ªu M Jofkfl/s s]Gb«
 ;fy{jfx M Jofkfl/s g]tf
 jl0fs M ;fwf/0f Jofkf/L
 ahf/ c8\8f M eG;f/ ;DaGwL sfd ug]{
$ Goflos clws/0fx? M s'/f dflj df lnvf sf] ;'k
 s'y]/ M /fhZj ;+sng ug]{, dfnkf]t p7fpg], e"dL ;DaGwL sfd ug]{
 dfKrf]s M ljjfx, ;DaGw ljR5]b / k'gljjfx ;DaGwL sfo{ ug]{
 lnª\jn M vfg]kflg, oftfoft / s'nf] ;DaGwL sfd ug]{
 z'NnL jf zf]n M k~rck/fw ;DaGwL sfd ug]{ / b08 lbg]
@ ;jf]{Rr lgsfo
cGt/f;g - /fhf ;lxt sf] Ohnf;_
k/df;g - /fhf afx]s sf] Ohnf;_
lnR5jLsfnsf b/af/df /xg] c8\8fx?
 k"jf{lws/0f M k"j{L efu sf] k|zf;g x]g]{
 klZrdflws/0f M klZrdL efu sf] k|zf;g x]g]{
 e§flws/0f M hft / wd{ sf] /]vb]v ug]{
 lai6L M emf/f cyjf >d sf] Joj:yf ug]{
lnR5jLsfnLg s/x?
 efu M s[lif df nufOg] s/
 ef]u M kz' df nufOg] s/
 s/ M jfl0fHo df nufOg] s/
 t}ns/ M t]n df nufOg] s/
 r}ns/ M sk8f df nufOg] s/
 ;'s/s/ M ;'Fu'/ df nufOg] s/
 dNn s/ M e};LF df nufOg] s/
 n;'gL s/ M n;'g df nufOg] s/
 l;+s/ M sf7sf sf ;fdfu|L df nufOg] s/
 dNno'å s/ M dgf]/~hg df nufOg] s/
 cfk0f s/ M k;n df nfufOg] s/
 kf08'n s/ M Kofh df nufOg] s/
lnR5jLsfnLg k|zf;lso kbflwsf/Lsf] cy{ M
Dfxf;j{b08gfos k|wfgGofolwz
;j{b08 gfos Gofolwz
dxfjnfWoIf Kf|wfg;]gfklt
jnfWoIf ;]gfklt
Dfxfk|ltxf/ /fhu2L ;DaGwL sfo{ ug]{ d'Vo JolQm
K|fltxf/ åf/]
Ef6\6 l;kfxL
Ef6\6f/s /fhfsf] lglh ;lrj
Uff}lNds ;]gfgfos
;fdfGt Kf|zf;s
Kf|wfg U|ffd k|zf;s
Zf}lNss lhNnfdf eG;f/ z'Ns p7fpg]
cdfTo dlGq :tl/o clwsf/L
kL7fWoIf /fhu2L lgl/If0f ug]{ d'Vo JolQm

dWosfn M
⌂ g]kfn ;+jt ;'? ePkl5 g]kfnsf] Oltxf;df dWosfn k|f/De x'G5
⌂ lj;+ (#^ sflt{s @% b]vL lj;+ !*@% ;Ddsf] cjwL g} dWo sfn xf]
g]kfn ;+jt M
 ;+:yfks M ;+vw/ ;v'jf
 of]Ubfg M n3'lty{af6 afn'jf rfn]/ ;'g e]6L hgtfsf] C0f df]rg ul/lbPsf
 tTsflng /fhf M /f3j b]j
 ;+vw/nfO lje"lt 3f]if0f M @)%^ d+l;/ # ut]
 slt cf}F lje"lt x'g ;+vw/ zfVjf M !% cf}F lje"lt
 g]kfn ;+jt n] dfGotf slxn] kfof] M @)^% sflt{s * ut] -k'iksdn bfxfn _
dNn j+z pbo M
 k|yd /fhf M cl/ dNn
 ef/tsf] s'lzgu/ 5]p d"n yfsynf] ePsf dNnx? z/0ffyL{ sf] ?kdf g]kfn k|j]z u/]sf
 /hNnb]j / s7\o dNnn] nlntk'/sf] blIf0fdf cjl:yt rDkflul/ -rfFkufFp_ a:tL a;fPsf sf/0f
dNn /fhfx?sf] g]kfndf k|efj a9]/ cfof]
 dNnsflng Plss[t g]kfn pkTosfsf] /fhwfgL M eQmk'/-o'lylgod / lqk'/b/af/_
 g]kfn pkTosfsf] ;+ul7t dNn /fHosf clGtd dNn /fhf oIf dNnsf kfnfdf 5f]/f5f]/Ldf cfPsf]
cfk;L snxsf sf/0f dNn /fHo ljefhg ePsf] lyof] .

k|d'v dNn /fhfx? M


cl/ dNn M
 !@%* b]vL !@&$ ;Dd !^ aif{ zf;g u/]sf
 s':tL v]Nb} ubf{ k'qnfe ePsf] sf/0f cfkm\gf] / 5f]/fsf] gfdkl5 dNNf n]vg ;'?
ceo dNn M
 cl/ dNnsf 5f]/f, loGsf] kfnfdf @@ ;] @$ ;] /fHosf] ljefhg
 e'sDkdf kl/ dg]{ /fhf,kz'ltdf dxf:gfg / snz k'hf ug]{ rng rnfPsf
oIf dNNf M
 g]kfn]Zj/ d08n]Zj/ eg]/ lrlgg],Plss[t g]kfn pktosfsf clGtd /fhf
 eQmk'/ b/jf/nfO rf/}lt/af6 kvf{nn] 3]g{ nufPsf,r'8fd0fLrqm pkfwL k|fKt /fhf
 ;+lxtfkf7 u|Gysf /rgfsf/, ledgfy dlGb/-nlntk'/–odn]Zj/ pkgfdn] k|Voft_oIf:j/ dlGb/
lgdf{0f
 bqft]o sf] k|ltdf-eQmk'/_, dxf/fi6«sf a|fXd0fnfO kz'kltdf k'hf/L lgo'Qm ug]{ rng
 kz'kltgfysf klxnf k'hf/L M z]v/fgGb, %# aif{ zf;g u/]sf
 g]kfn]Zj/ d08n]Zj/ pkgfdn] lrlgg], ldlynf / kj{tsf /fhfnfO o'4nfO lht]sf
dx]Gb« dNNf M
 hgtfsf] w'/Laf6 w'Fjf glgl:sP;Dd ef]hg gug]{ /fhf
 k|hfn] gvfP;Dd /fhfn] vfPsf] kRb}g eGg] /fhf
 k|hfsf] d[To' x'Fbf 5fs 5f]8g
\ ] /fhf
 dx]Gb« dNnL -rfFbLsf] df]x/ , tn]h' ejfgL-sf7df8f}F_ lgdf{0f,dx]Gb«]Zj/ dxfb]j dlGb/ lgdf{0f, Zj]t
ljgfos hfqfsf] k|rng, cfkm\gf] d'b«f ef]6df rnfPsf /fhf
 lbNnLsf afbzfxnfO /fhx+z / l;sf/L afh pkfxf/ lbPsf
?b« dNNf M
 lj;+ !@^* df !^ aif{ sf] pd]/df efbufpFsf /fhf ag]sf, oy'lgod b/jf/ lgdf{0f
 b]jnb]jLnfO z/0f lbg]
nIdL g/l;+x dNNf M
 af}nfxf /fhf eg]/ lrlgg] -sfhL led dNn sf] xTof _
 g'jfsf]6] e}/lj dlGb/sf] lh0f]{åf/ u/fO % j6f ;'gsf uh'/ r9fPsf, sflGtk'/ zx/sf] gfdfs/0f u/]sf
 logsf kfnfdf d?;tn-sfi7d08k_ lgdf{0f ePsf] –d?tnaf6 ljif]t gfdsf] JolQm n] lgdf{0f u/]sf
 dvg lzjfnosf] :yfkgf u/]sf
k|tfk dNn M
 rf/ rf]sx?sf] lgdf{0f M ;'Gb/Lrf]s,g/l;+x rf]s, gf;n rf]s, sfln rf]s
 a'9flgns07 b]vL xg'dfg 9f]sf;Dd s'nf] la:tf/ u/]sf -a'9flgns07sf] kfgL xg'dfg9f]sf nu]sf
sf/0f eujfg lji0f'sf] >fk k/]sf], a'9flgns07sf] bz{g ug{ 5f8\g] klxnf] /fhf x'g , k|tfk dNn _
 xg'dfg9f]sf cuf8L xg'dfg sf] k|ltdf :yfkgf u/]sf
 cfkm\gf] gfdsf] cl3 sljGb« n]Vg] /fhf
 nlId g/l;+xsf-ax'nf /fhf_ 5f]/f
 !% efifsf] 1ftf-xg'dfg 9f]sfsf] lnlvt lznfn]v–!% efiffdf _
 xl/l;l4 sf] gfr x]{bf x]{b} d/]sf /fhf
 sfn e}/anfO tflGqs zlQm nufP/ xF;fPsf /fhf
 s'rljxf/af6 8f]nf lemsfO ljjfx ug]{ /fhf
 5f]/f rqmjltGb«sf] @& aif{sf] pd]/df lgwg ePsf] x'gfn] /fgL cGgtlk|ofsf] dg axnfpg lj;+ !&@&
df /fgLkf]v/L -lji0f'lty{_ / afnuf]kfn]Zj/ dlGb/ -eujfg lji0f' / b]jLsf] k|ltdf _ sf] lgdf0f{
yk ljj/0fx? M
 k|tfkdNnsf ( /flg dWo]
– s'r ljxf/sf /fhf lj/gf/fo0f ls 5f]/L M cgGtlk|of / ?kdlt
– ejfltk'/sf /fhf ls{ltgf/fo0fsL /fhs'df/L M nfndtL
– s0ff{6 b]zsL /fhs'df/L
– yk /fhs'd/fL ======================================
 !# aif{ls sGofsf] antsf/ ul/ df/]sf sf/0f kfk kvfNg kz'kltgfydf # dlxgf sf]l6 xf]d o1
u/]sf
 cfo{anflst]Zj/ -';]tf] dlR5«Gb«gfy_ sf] /yofqf rnfPsf, gf/fo0f dlGb/ -gf/fo0flxl6_ sf]
lgdf{0f,l;+xb/jf/sf] j}wvfgfsf] :yfkgf,b'/ljgsf] klxnf] k|of]u-kfb/L 8f]/lan u|f]j]n_
 :jo+e" r}Tosf] lh0f]{åf/ u/fPsf, dNn j+zsf zlQmzfln /fhf
 xg'dfg9f]sf cl3 af3e}/asf] d"lt{ NofPsf -gfuf{h'g af6 _
 !^(( df tn]h' ejfgL cuf8L ;'gsf] dnDaf nufOPsf] wft'sf] l;+x :yfkgf
 ef]6df o'4 ul/ s'lt;Dd clwsf/ hdfPsf /fhf
l;l4 g/l;+x dNn M
 uf]vf{sf /fhf /fd ;fx ;Fu PsfgL zq' PsfgL ldq ;DaGw uf;]/ kf6gdf Jofkf/ a9fPsf
 kf6gdf tn]h' dlGb/ lgdf{0f, l;l4ljgfos :yfkgf u/]sf, e08f/vfnsf] wf/fkf]v/L lgdf{0f u/]sf
 hfjfnfv]nsf] nfndlt kf]v/L lgdf{0f ,sflQs] gfrsf] rng rnfPsf
 xl/zrGb«, g/l;+x cjtf/ g[To sf] rng rnfPsf,@! uh'/ ePsf] kf6gsf] s[i0f dlGb/ lgdf{0f-
lj;+!^(#–lzv/ z}nL _
 !&!& df l>lgjf; dNnnfO /fhsfh ;'DkL /fhlif{ lhjg ljtfPsf-!&#@ df lty{ hfbf af6}df d/]sf_
huHof]lt dNn M
 tn]h' ejfgL;Fu kf;f v]Ng] /fhf, nj kf]v/L lgdf{0f,lj:s]6 hfqfsf] rng rnfPsf
 x/uf}/L ljjfx,s'rljxf/ gf6s, ;+lut rGb« lutf k~rfl;sf cflb u|Gysf /rgfsf/
 cflb e}/asf] /yofqf lgsfNg] rng, efbufpFsf /fhf g/]; dNNf -huHof]ltsf 5f]/f_
e"kltGb« dNNf M
 jf:t'snfsf dd{1 /fhf, %% em\ofn] b/af/ lgdf{0f-(( rf]s, ;'gsf] 9f]sf _
 Goftkf]n dlGb/ lgdf{0f - % tnf ePsf] g]kfnsf] ;a}eGbf cUnf] dlGb/, l;l4nlIdL b]jn _, eQmk'\/sf
/fhf, b/jf/ cuf8L cfkm\gf] ;fnLs :yfkgf u/]sf /fhf, slj r'F8fdl0f ;d|f6 pkgfdn] lrlgg]
 pu|rl08 b]lj :yfkgf, 8f]n]:j/ dxfb]jsf] dlGb/sf] lh0f]{åf/ u/fO ;'gsf] uh'/ r9fPsf
cgGt dNn M
 zx/ lgdf{0f M ;fFuf, eQmk'/, gfnf, kgf}lt, w'lnv]n, ag]kf, l>v08k'/
/Tg dNn M
 k|tfk dNnsf dflxnf 5f]/f, sflGtk'/ zx/ M c+z df k|fKt u/]sf-sflGtk'/sf k|yd /fhf_
 tfdfsf] d'b«f k|rng, log}sf kfnfdf d';ndfgsf] g]kfn k|j]z ePsf], kz'kltdf blIf0fsfln, ;Ktlif{,
ci6fd[tsf] d"lt{ lgdf{0f
hok|sfz dNn M
 hfjf d'b«f k|rng-ljZjsf] ;fgf] d'b«f–Jof; M@=@mm ,tf}n M )=)!$ u|fd _
 efu]/ kf6gsf /fhf;Fu z/0f lng k'u]sf, cefuL /fhf-5ftf / h'Ttf dfUg] /fhf–k[YjLgf/fo0fzfx ;Fu_
 sKtfg lSngns hok|sfz nfO ;fxfotfsf] jfxfgf agfO g]kfn k|j]z u/]sf
 :j0f{ d'b«f / c;lkm{ k|rngdf dfq NofPsf,3f]8]hfqfsf] rng,s'df/L 5gf}6 ug]{ rng, OGb«hfqfsf] lbg
s'df/Lsf] /y 3'dfpg] rng, s'df/L rf]ssf] lgdf{0f, afnfh'sf] @! wf/f lgdf{0f
of]ug/]Gb« dNn M
 xfn;Dd lhljt dflgg] /fhf –lolg dbf{ #! /fgL ;lt uPsf lyP,tdfv'df ljif ld;fO dfl/Psf /fhf
 k'q zf]s sf sf/0f rfFu' uO a;]sf /fhf, ;}lgs axfb'/L b]vfpg]nfO r'F8fdl0f kbs k|bfg ug]{ /fhf
cGo ljljw hfgsf/L M
 k/l:q ;Fu cg'lrt ;DaGw /fv]sf] sf/0f tn]h' ejfgLdf sfl6Psf /fhf M ljZjlht dNn
 kf6gsf ^ k|bfgåf/f b'j} cfFvf lemlsPsf /fhf M /fHo k|sfz dNNf
 z/0fsf] d/0f ug'{ x'b}g eGg] /fhf M /0flht dNn -hol:ylt dNNf n] z/0f dfu]sf _
 em\ofndf /+lug l;;f /fVg] /fhf M /0flht dNn
 gfdsf] kl5 ;'dlt n]Vg] /fhf M lhtfldq dNn
 uGwj{ u'? ljBfu|Gy n]Vg] /fhf M hut k|sfz dNn
 dfxfdf/L df k/L dg]{ /fhf M efis/ dNNf
 g]kfnsf] klxnf] dlxnf zf;s M gfosb]jL
 gfojL zf;g ug]{ klxnf] dlxnf M b]jnb]jL-gfosb]jLsf] pQ/flwsf/L_
hol:ylt dNn M
 /hNNfb]ljsf l>dfgsf] ?kdf lj=;+ !$#* b]vL !$%@ ;Dd /fhf ag]sf hol:ylt dNNf s0ff{6 j+lzo
ePklg l>dltsf] uf]qdf y/ kl/0ft ul/ /fhf ePsf lyP .
 hol:ylt dNNfsf of]ubfg M
;fdflhs ;'wf/ Wffld{s ;'wf/ cfly{s ;'wf/ ;+lut tyf ;flxTo ;DaGwL
 ;dfhnfO $  uf]/vgfy /  hUufnfO rf/  /fdfo0f / ef}/jfgGb gf6s n]v]sf
j0f{ #^ uf]s0f{]Zj/ sf] efudf ljefhg  lbks /fu M /fhkl/jf/sf 3/fgsf
hftdf lgoldt k'hf ug]{ u/]sf M cAan , dfG5] sf] bfxf;+:sf/df ahfOg] afhf
ljefhg rng rnfPsf l;d , rfxf/ ,bf]od  sxfn M /fhkl/jf/ afx]s cGo
 wd{cg';f/  kz'ktLsf]  dfgfkfyL, s?jf, ;j{;fw/0fsf] bfx;+:sf/df ahfOg]
k]zf / klx/g cfo{3f6,nlntk'/ rf}FyL, wflg{ 56fs / afhf
5'6o\ fpg] sf] s'De]Zj/ tf]nfsf] k|rng  dfgj Gofozf:q , Gofo ljsfl;lg
rng dlGb/, njs'zsf]  hUuf wlg M tnl;+x gfds u|Gy sf /rgfsf/
 dflyNnf] dlGb/ lgdf{0f  hUuf sdfpg] M  Joj;flos lzIfsf] ;'?jft ug]{ klxnf]
hftsf] s]6fn] df]lx /fhf
tNnf] hftls  hUuf sf] gfkhfFr
s]l6 ljx] ug]{ tyf hldg lwtf]
u/]df s]6fsf] /flv C0f lbg] rng
hft tn rnfPsf
emfg]{ rng
 ljjfx, d[To'
cfbLdf
ef]heTt]/ ug]{
rng
 ljjfx kl5
dlxnfsf] uf]q
k'?if df
abNg] l/lt
 a|fXd0fnfO
kGruf}0f /
kGrb«lj0fdf
ljefhg
u/]sf

;d';'l4g Olnof;sf] g]kfn cfqmd0f M


 lj;+ !$)^ df b]jnb]jL / ho/fh b]j sf] ;+o'Qm zf;g ePsf] a]nf a+ufnsf zf;s ;d';'l4lg
Olnof;-d;'ndfg_ n] lxGb' dlGb/df k|z:t ;'g rfFbL 5 eGg] ;'g]/ sf7df8f}F pkTosf k|j]z ul/
kz'klt sf] d"lt{, :jo+e'sf] r}To, rfFu'gf/fo0f cflb dlGb/ n'6kf6 u/L cfuf] nufOlbPsf] 36gfnfO
;d';'l4g Olnof;sf] g]kfn cfqmd0f eg]/ lrlgG5 .
 s0ff{6j+zL /fHo Mef/tsf] s]/nfdf a:g] dfNj/ hfltsf g]jf/ gfGob]j lj;+ !!%$-O{=;+ !)(&_ df
l;d|f}gu9 pkTosfdf cfO a;f]af; u/]sf lyP . of] :jtGq /fHosf] cl:tTj sl/a @@( jif{ hlt
/x\of] / O{=;= !#@^ df lj36g x'g uof]. o; /fHodf zf;g ug]{ k|d'v zf;sx¿ gfGob]j /
xl/l;+xb]j lyP .
 gfGob]j blIf0fL ef/tsf] s0ff{6s If]qsf lgjf;L lyP . logL blIf0fL ef/tsf rfn'So zf;ssf
;]gfklt lyP . rfn'Son] pQ/L ef/ttkm{ ljho cleofg rnfpFbf Gofob]j o;tkm{ cfPsf lyP . kl5
logL cfkm}n] l;d|f}gu9nfO{ s]Gb| agfO{ o; If]qdf /fHo :yfkgf u/]sf] kfOG5 . gfGob]jkl5 qmdzM
uËfb]j,
 g/l;+xb]j, /fdl;+xb]j, zlQml;+xb]j, e'kfnl;+xb]j / xl/l;+xb]j cflb zf;sx¿n] l;d|f}gu9df zf;g
u/]. xl/l;+xb]j s0ff{6sj+zsf clGtd zf;s x'g\. logsf] zf;gsfndf lbNnLsf d';ndfg afbzfx
uof;'2Lg t'Unsn] cfqmd0f u/]/ ;f] /fHo Wj:t kf/]sf lyP .
 xl/l;+x b]jsL l>dlt M b]jnb]lj
 b]jnb]lj / xl/l;+x b]jsf 5f]/f M hutl;+x
 36gf M b]jnb]lj / hutl;+x sdf/f efu]/ eQmk'/sf /fhf ?b«dNnsxfF ;/0f lng k'u]sf– b]jnb]lj n]
tn]h' ejfgLsf] d"lt{ klg ;fy} nu]ls lyOg / eQmk'/df nu]/ :yfkgf ul/g
 ;DfaGw M tn]h' ejflg dNn j++zx?sL Oi6b]lj x'g
 yk ljj/0f M s0ff{6 j+zsf] ktgkl5 pkTosfdf ?b«dNNfsf] ;+o'Qm zf;g rn]sf] lyof] , t/ cl/ dNn
gfd dfqsf /fhf lyP . ?b«dNnsf] lgwgkl5 xl/l;+xb]jsf 5f]/f s'df/ hut l;+xsf] ljjfx /fhs'df/L
gfosb]jL;Fu ;DkGg eof] / o;} hf]8Laf6 /hNnb]JfLsf] hGd ePsf] lyof] . /hNnb]JfL;Fu s0f{f6
j+zsf hol:ylt dNnsf] ljjfx ePsf] lyof] . gfos b]ljsf bfh'efO gePsf sf/0f pgL g]kfnsf]
klxnf] dlxnf zf;s algg\ .
ljljw hfgsf/L M
 @@ ;] @$ ;] /fHox?df gjaif{ z'ef/Desf lbg dgfOg] rf8nfO ljz' elgG5 ,
 gfu/fh j+zsf clGtd /fhf k|tfk dNNf x'g\ . gfu/fhsf 5f]/f gx'Fbf 5f]/Lsf] ljjfx ufnfj+zsf
/fhs'df/ k'0o dNNf;Fu ul/ /fHo ;Dk0f{ u/]sf lyP
 h'Dnfsf cGtLd /fhf aln x'g eg] cGtLd /fhf ;'o{dfg zfx x'g
 Ko'7fgsf cGtLd /fhf df]tLrGb| x'g eg] kj{t /fHosf cGtLd /fhf s[ltjd x'g .
kz'\kltgfydf sg /fhfn] s] u/]
 k~rfd[tn] g'xfpg] rngÖ k[YjLgf/fo0f zfx
 dxf:gfg u/fpg] rng Ö ceo dNNf
 lkQnsf] a;fx d"lt{ :yfkgf Öhuth+u /f0ff
 b]jn lgdf{0f Ö;'k'ik
 e6\6 k'hf/L /fVg] ÖoIf dNNf
 af:t'z}nL s'g xf] ÖKofuf]8f
 ;'gsf] 5fgf xfNg] Ölzjb]j
 K|fyd e6\6 k'hf/L sf] x'g Öz]v/fgGb
 Kfz'kltdf ;'g / rfFbLsf] xf/ r9fpg] Öled;]g yfkf
 dlGb/ :yfkgf Ö k|r08 b]j
 xfnsf] k'hf/L Öu0f]z e6\6
 :j{0fdo agfpg] Ö efifs/ jdf{
 xfnsf] d"lt{ agfpg] Öhol;+x b]j
 /fli6«o b]jtfsf] dfGotf lbg] Öc+z'jdf{
 GfofF 9'ªu
\ f 5fKg] sf] x'g Ö/0f]lbk l;+x
 @! sf]if r9fpg] Öu'0fsfdb]j
 # dlxgf ;Dd sf]l6 xf]d o1 ug]{ Ök|tfk dNn
s]lx /fhfx? M ljljw hfgsf/L
 gfdsf] k5f8L ;'dlt n]Vg] Ölhtfldq
 em\ofndf l;;f /fVg] rng Ög/]Gb| b]j
 em\ofndf /+lug l;;f /fVg] rng Ö/0flht dNNf
 em\ofndf a'6\6f /fVg] rng Ög/]Gb| b]j
 :j{0f d'b|f k|rngdf Nofpg] Öhok|sfz dNNf
 ;'gsf] k}zf rnfpg] Ö;bfl;j dNNf
 ;'gsf] c;lkm{ k|rngdf Nofpg] Ö/0f axfb'/ zfx
 dxfdfl/df kl/ dg]{ /fhf Öefifs/ dNNf
 e'sDkdf kl/ dg]{ /fhf Öceo dNNf
 g]kfnsL klxnf] dlxnf zf;s Ö gfosb]jL
 gfoaL zf;g ;'? ug]{ klxnf] dlxnf Öb]jnb]jL
s]lx d'b|fx? af/] –s'g d'b|f s:n] rnfPsf lyP
 tfdfsf]] k};f Ö/Tg dNNf
 5fnfsf] d'b|f Öl;l4 g/l;+x dNNf
 Uf}f;'sL d'b|f Ölzjb]j t[lto
 rfFbL sf] d'b|f Ödx]Gb| dNNf
 df]x/ Ödx]Gb| dNNf
 ltg z+jt c+lst Ö/fhf lj/]Gb|
 rf/s'g] Ök|tfk dNNf
 lhi0f' u'Kt:o Ö lhi0f' u'Kt
s]xL /fhf÷JolQm sf pkgfd÷k|l;l2
 /fi6« lktf Ölqe'jg
 a'n]6 dxf/fh Öq}nf]So
 ljdfg k08LtÖcRo'tfgGb
 lz/Wjh Ö/fhf hgs
 :jfdL dxf/fh Ö/0faxfb'/
 zflGtL k|]ld /fhf Ölj/]Gb|
 ?Gr] dxf/fh ÖkB\d zd;]/
 lkm:6] dxf/fh ÖrGb| zd;]/
 wgs'6] /fhf Öb]j zDf;]/
 cof]Uo /fhf Ö/fhf /fh]Gb|
 hL zfx Ö1fg]Gb| zfx
 gfgL o'j/fhlw/fh Ö;'/G] b|
 o'un] dfu]sf] g]tf Öh+uaxfb'/
 cj;/jfbL g]tf ÖljZjaGw' yfkf
 k~rfotsf] dnfdL Ö dl/rdfg l;+x
 ;Gsfx /fhf Ö ;'/]Gb|
 l;dl;d] /fhfÖ lzjl;+x dNn
 Gofo ug]{ /fhf Ö/fd zfx
 Xfn;Dd lhljt dflgg] /fhf Öof]ug/]Gb| dNNf
 Plzofsf tf/f Öuf}td a'4
 :jfld ceofgGb Ö/0flj/l;+x yfkf
 lnR5jL s'ns]t' Ölzjb]j k|yd
 lzIff If]qsf blwlr Ö z+s/b]j kGt
 :s'nsf lktf ÖkB\d zd;]/
 /f0ff j}1flgs Ö u]x]Gb| zd;]/
 j+zLw/ kf08] Ösfn' kf08]
 g]kfnsf ;'s/ft Ögo/fh kGt
 snfaxfb'/ Ödfyj/l;+x yfkf
 g]kfnsf lnof]gfbf]{ bf leGrL Öc/lgsf]
 gftL hg]{n Ökz'klt zd;]/ /f0ff
 /fhfsf] k~r Ölslt{lglw lji6
 ;+s6sf] k~r Ö;"o{ axfb'/ yfkf
 g]kfnsf bf];|f] uf}td a'4 Ö hok[YjL axfb'/ l;+x
 g]kfnsf] /fhg}lts zs'gL ÖCifLs]z zfx
 g]kfnsf] /fhlgltsf] rf0fSo Ö;"o{ k|;fb pkfWofo
 hgg]tf Ödbg e08f/L
 o'uk'?if jf o'ug]tf ÖljZj]:j/ k|;fb sf]O/fnf
 dfOnf ldlgi6/ Öad a /f0f
 vl/bf/ af Ös[ii0f k|;fb sf]O/fnf
 vl/bf/ afh] Öafa'/fd cfrfo{
s'g hfqf s:n]÷s'g sfo{ s:n] u/]
/ftf] dR5LGb|gfysf] /yofqf Ög/]Gb| b]j
;]tf] dR5LGb|gfysf] /yofqf Ök|tfk dNNf
6f]kLdf Aofh nufpg] rng ÖrGb| zd;]/
lghfdlt sd{rf/LnfO k]Gzg lbg] rng Öh'4 zd;]/
ljtf{ lbg] rng Ölj/zd;]/
gfu / af;'sLsf] k'hf ug]{ rng Ödfgb]j
afnssf] zfngfn sf6\g] rng Ö c+z'jdf{
g]kfndf s:n] s] agfP
 aa/dxn Öaa/ zd;]/
 a;Gtk'/sf] gf}tn] b/jf/ Ök[YjLgf/o0f zfx
 l;+xb/jf/ Ö rGb| zd;]/
 eQmk'\/sf] b'O tn] kz'kltsf] dlGb/ Öholhtlddq dNNf
 gf/fo0flxl6 b/jf/ Ölj/ zd;]/
 nfn b/jf/, ;]tf] b/jf/ Ölj/ zd;]/
 ;'gwf/f, w/x/f-led;]g :tDe _ Öled;]g yfkf
 s}nfzs'6 ejg, cflbgfy dlGb/ Öc+zj' df{
 lztn lgjf; Ös[i0f zd;]/
 h}zL b]jn ÖnIdLgf/fo0f zdf{
 eb|flbj; Ög/]Gb| b]j
 kfNkfsf] b/af/ Ö?b| zd;]/
 ldg ejg Öldg zd;]/
 xg'dfg 9f]sfsf] ;'gsf] 9f]sf Ölujf{0fo'4 lj/ ljqmd
 czf]s :tDe Ö ;d|f6 czf]s
 dfgljxf/ jf dfgu[x Ödfgb]j
 bQfq]osf] dlGb/ ÖoIf dNNf
 a;Gtk'/sf] gf}tn] b/jf/ Ök[YjLgf/fo0f zfx
 lj/ k':tsfno Ö lj/ zd;]/
 kz'kltsf] b]jn Ö ;'k'ik
s'g /fhf÷JolQm sxfF s;/L d/]
 lty{ ug{ hfFbf af6}df dg]{ /fhf Öe'ktLGb| dNNf
 lty{ ug{ hfFbf dg]{ /fhf Öl;l4 g/l;+x dNNf
 tdfv'df ljif ld;fO dfl/sf /fhf Öof]ug/]gb| dNNf
 h]ndf lz;fn] 3fF6L /]6]/ dg]{ Öled;]g yfkf
 af3sf] cfs|d0f df kl/ dg]{ /fhf Ö k[YJfLgf/fo0f zfx
 lztnf /f]uaf6 dg]{ /fhf Ölujf{0fo'4 lj/ ljqmd
 Ifo/f]usf sf/0f dg]{ Ö /fh]Gb| nIdL
 tflGqs ljlwaf6 dg]{ /fhf Ök|tfkl;+x zfx
 dxfdf/Ldf k/L dg]{ /fhf Ö efifs/ dNNf
 3fF6Ldf xf8 c8\sLP/ dg]{ Ölw/ zd;]/
 Uff];fOs'08df cfTdxTof u/]/ dg]{ Öcd/l;+x yfkf
s] sf] l8hfOg/ sf] x'g <
 gofF w/x/f Ölji0'f kGtL
 l;+xb/jf/ Ös'df/ g/l;+x /f0ff
 gf/fo0flxl6 b/jf/ Ö la kmf]g{
 ;lxbu]6 Öz+s/gfy l/dfn

g]kfnsf] Oltxf;df cfw'lgs sfn


Zffx j+zsf] :yfkgf
e"klt
-ef/tsf lrtf}8u9sf rGb«j+lzo /fhfsf ##cf}F k':tfsf e"klt g]kfn k|j]z u/]sf lyP _

A|ffxl0fs Ef"kfn
:ofªhfsf] lesf]{6df uO a;]sf

Vf~hfvfg ldrfvfg
-xl/x/l;+x _ -cho l;+x _

s[nd08g vf
-d'un ;d|f6 af6 zfx pkfwL
k|fKt u/]sf _

sfn' zfx ozf]a|Xd zfx


-nDh'ªsf /fhf aGg hfFbf -nDh'ªsf /fhf ePsf
if8oGqk"j{s dfl/Psf lyP _

g/x/L zfx b«Jo zfx


-nDh'ªsf /fhf_ -uf]vf{ /fHosf
lg;Gtfg ePsf ;+:yfks

zfx j+z af/] ljljw hfgsf/L M


 uf]vf{ /fHo M lnulnu] eGg] 7fFpdf 3n] y/ u/]sf du/x?sf] /fHo lyof] . x/]sf aif{ ljhof bzdLsf] bLg
pQm :yfg - lnulnu] _ df bf}8 k|ltof]lutf x'g] u/]sf] lyof] . hf] JolQm bf}8 df k|yd cfpFYof], p:nfO
/fhf agfpg] rng lyof] . o; pT;anfO x]g{sf] nfuL ;a} /fHo sd{rf/L, hgtf Jo:t ePsf] a]nf b|Jo
zfx n] lnulnu] df crfgs xdnf u/L cfkm\gf] k|e'To sfod u/L /fHo lj:tf/ u/] .
 /fd zfx af/] hfgsf/L M Gofo k|]dL /fhf, gfktf}n df ;'wf/ NofPsf - 9s, dfgf, t/fh', kfyL, d'/L sf]
rng _ hUufsf] rf/ lsNnf afWg] lgod -:d/0f /xf]z e"dLsf] dof{bf afWg] sfd eg] /fhf ;'k'ik n]
u/]sf lyP , hUufsf] gfkhfFr ug]{ rng hol:ylt dNn n] rnfPsf x'g\ , wd{ x/fP sfzL hfg' Gofo
gkfP uf]vf{ hfg' eGg] /fhf x'g /fd zfx .

Uf]vf{sf zfxj+lzo /fhfx? qmdz


b|Jo zfx !^!^ b]lv !^@& ;DDf
k'/Gb/ zfx !^@& b]lv !^^@ ;DDf
5q zfx !^^@ b]lv !^^^ ;DDf
/fd zfx !^^^ b]lv !^() ;DDf
8Ad/ zfx !^() b]lv !&)@ ;DDf
s[i0f zfx !&)@ b]lv !&!* ;DDf
?b| zfx !&!* b]lv !&#) ;DDf
k[YjLklt zfx !&#) b]lv !&&# ;Dd
g/e"kfn zfx !&&# b]lv !&(( ;DDf
k[YjLgf/fo0f zfx !&(( b]lv !*#! ;DDf
k|tfkl;+x zfx !*#! b]lv !*#$ ;Dd
/0f axfb'/ zfx !*#$ b]lv !*%% ;DDf
lujf{0fo'4 ljqmd zfx !*%% b]lv !*&# ;DDf
/fh]Gb| ljqmd zfx !*&# b]lv !()$ ;DDf
;'/]Gb| ljqmd zfx !()$ b]lv !(#* ;Dd
k[YjL lj/ ljqmd zfx !(#* b]lv !(^* ;DDf
lqe'jg lj/ ljqmd zfx !(^* b]lv @)!! ;Dd
dx]Gb| lj/ ljqmd zfx @)!! b]lv @)@* ;DDf
lj/]Gb| lj/ ljqmd zfx @)@* b]lv @)%* ;DDf
bLk]Gb| lj/ ljqmd zfx @)%* h]i7 !( b]lv h]i7 @@ ;DDf
1fg]Gb| lj/ ljqmd zfx @)%* h]7 @@ b]lv @)^% h]7 @( ;DDf

g/e"kfn zfx
g/e"kfn zfx -k[YjLgf/fo0f zfx sf lktf _ sf $ /flgx? lyP, -rGb|k|efjtL, sf}zNofjtL, a'4Ldlt /
;'eb|fjlt qmdz $ /flg _ .
g/e"kfn zfxsf l>dltx? 5f]/L 5f]/f
rGb|k|efjlt -lgzGtfg _ – –
sf}zNofjlt kBs'df/L k[YjLgf/fo0f zfx - & dlxgfdf hGd]sf _
a'4Ldlt – j[Gbs]z/ zfxf-k[YjLgf/fo0f zfx eGbf h]i7 _,
;'/k|tfk zfx
z'eb|fjlt – dxf]bd s[lt zfx, bndb{g zfx

Kfl/Iffdf ;f]wL/xg] k|Zg M k[YjL gf/fo0f zfx af/]

1. k[YjLgf/fo0f zfx sf] hGd slxn] ePsf] lyof] <


 !&&( kf}if @&
2. uf]vf{ /fHosf] :yfkgf slxn] ePsf] lyof] <
 !^!^ efb| @% -b|Jo zfx _
3. lbNnLsf] d'un ;d|f6åf/f zfx pkfwL k|fKt ul/ zfx j+z sf] ;'?jft ug]{ /fhf sf] x'g <
 s''nd08g vfF
4. hUufsf] rf/ lsNnf afFWg] lgod s'g /fhfn] u/]sf x\'g <
 /fd zfx
5. k[YjLgf/fo0f zfx sL alxgLsf] gfd s] xf] <
 kBs'df/L
6. k[YjLgf/fo0f zfx sf ldt sf]] lyP <
 lj/g/l;+x dNNf - /0flhtsf 5f]/f _
7. k[YjLgf/fo0f zfx slt aif{sf] pd]/df /fhf ePsf lyP <
 @) aif{
8. sflh sfn'kf08]sf] lgwg sxfF ePsf] lyof] <
 lslt{k'/sf] klxnf] cfqmd0f - !*!$ efb| ( _
9. g]kfn Plss/0fsf] qmddf k[YjLgf/fo0f zfx n] dsjfgk'/ dfly slxn] lahoL k|fKt u/]sf lyP <
 !*!( efb| (
10. k[YjLgf/fo0f zfx sL 5f]/L lanfz s'df/Lsf] ljjfx sf] ;Fu ePsf] lyof] <
 /0fled zfx ;Fu-;Nofg sf /fhf _
11. k[YjLgf/fo0f zfx n] s'g uf]q Tofu u/L sfZok uf]q u|x0f u/]sf lyP <
 ef/åh
12. k[YjLgf/fo0f zfx sf ufoqL u'? sf] x'g <
 xif{ldq
13. k[YjLgf/fo0f zfx sf kfnfdf g]kfn nfO slt If]qdf ljefhg ul/Psf] lyof] <
 !@ If]qdf
14. k[YjLgf/fo0f zfx sf kfndf lqzlQm eg]/ lrlgg] /fHo s'g s'g x'g <
 kfNkf, tgx', nDh'ª
15. k[YjLgf/fo0f zfx sf kfnfdf uf]vf{df slt 3/w'/L hgtf /x]sf kfOG5g
 !@)) 3/w'/L
16. g]kfndf d'nsfhL wf/0f ug]{ k|yd JolQm sf] x'g <
 sfhL sfn' kf08]
17. /fi6«lo em08fsf] k|rng s:n] u/]sf lyP <
 k[YjLgf/fo0f zfx
18. k[YjLgf/fo0f zfx n] sfof{nonfO slt efudf ljefhg u/]sf lyP <
 ^ efudf
k[YjLgf/fo0f zfxåf/f Plss/0fsf dxTjk"0f{ ldltx?
;'qaf6 M g'g gnf bxsf] dxfb]j, ls{lt sfw'ln xl/, d sfn efeL rf}b08L Onfd ljho
g'jfsf]6 !*)! c;f]h !% k[YjLgf/fo0f zfx cfkm}n] g]t[Tj u/]sf lyP
g'jfsf]6sf z]gf gfos z+vd0fLsf] Hofg uPsf]
hoGt /f0ff nfO 5fnf sf8L dfl/Psf]
gu/sf]6 !*)# hxfFlu/ zfx sf] g]t[Tjdf
gnfb'd !*)#
nfld8fF8f !*)$
bxrf]s, dxfb]j kf]v/L !*!@
lslt{k'/ !*!$ sfn' kf08] / ;'/k|tfksf] g]t[Tjdf
sfn' kf08] sf] Hofg uPsf]
;'/k|tfk zfx 3fOt] ePsf
glthf M uf]vf{lnsf] xf/ ePsf]
lslt{k'/ !*@! ;'/k|tfk zfxsf] g]t[Tjdf
;'/k|tfk zfxsf] b]j]| cfFvf km'6]sf]
k[YjLgf/fo0f zfxsf] Hofg hf]ufpg xDd] xDd]
k/]sf],
la;]gulr{ blnt sf] ;xof]udf rfd' yfkfdu/n]
8f]sf df af]s]/ k[YjLgf/fo0f zfx nfO arfO
eufPsf
lslt{k'/ !*@@ r}q @ ;'/k|tfk zfx / sflh j+z/fh kf08] sf]
g]t[Tjdf
lslt{k'/] x?sf] gfs sf6\g nufPsf lyP
k[YjLgf/fo0f zfx n]
l;VjfnnfO 9f]sf v]Ng] rfFhf]kfFhf] ldnfP/ slj
wGjt/ l;+xsf 5f]/f s}b u/]sf
sfe|] !*!^ /fds[i0f s'jF/sf] g]t[Tjdf
w'lnv]n !*!* bnlj/ zfx / /fds[i0f s'Fj/sf] g]t[Tjdf
xl/x/k'/ !*!( ;'/k|tfk zfx sf] g]t[Tjdf
dsjfgk'/ !*!( efb| ( dxf]bfd slt{ zfx
sflGtk'/ laho !*@% c;f]h !# OGb|hfqfsf] bLg
k[YjLgf/fo0f zfx, t'nf/fd kf08] / /fds[i0f
s'Fj/sf] g]t[Tjdf
nlntk'/ !*@% c;f]h @$ t'nf/fd kf08] / /fds[i0f s'Fj/sf] g]t[Tjdf
efbufFp !*@^ d+l;/ ! j+z/fh kf08] / ;'/k|tfk zfxsf] g]t[Tjdf
le/sf]6 !*@* j+z/fh kf08] / ;'/k|tfk zfxsf] g]t[Tjdf
rf}b08L !*@( 
Onfd !*#! /fds[i0f s'jF/ / bnlht yfkf sf] g]t[Tjdf
ljhok'/ !*#! ;fpg % 
k[YjLgf/fo0 zfxåf/f Plss/0fsf dxTjk"0f{ ldlt tyf g]t[Tjstf{x?
7fFp ljho÷o'4 g]t[Tj ug]{
g'jfsf]6 !*)! c;f]h !% k[YjLgf/fo0f zfx
gu/sf]6 !*)# hxfFlu/ zfx
gfnb'd !*)#
nfld8fF8f !*)$
bxrf]s, dxfb]j kf]v/L !*!@
lslt{k'/ klxnf] cfqmd0f !*!$ sfn'kf08]÷;'/k|tfk zfx
sfe|] !*!^ /fds[i0f s'Fj/
w'lnv]n !*!* bnlj/ zfx / /fds[i0f s'Fj/
xl/x/k'/ !*!( ;'/k|tfk zfx
dsjfgk'/ ljho !*!( efb| ( dxf]4fd s[lt zfx
lslt{k'/ bf];|f] cfqmd0f !*@! ;'/k|tfk zfx
lslt{k/ ljho !*@@ r}q @ ;'/k|tfk zfx
lsgns;Fusf] o'4 !*@#
sflGtk'/ ljho !*@% c;f]h !# k[YjLgf/fo0f zfx, t'nf/fd kf08] / /fds[i0f
s'Fj/
nlntk'/ laho !*@% c;f]h @$ t'nf/fd kf08] / /fds[i0f s'Fj/
efbufFp !*@^ d+l;/ ! j+z/fh kf08] / ;'/k|tfk zfx
eL/sf]6 !*@* j+z/fh kf08] / ;'/k|tfk zfx
rf}b08L !*@(
Onfd !*#! /fds[i0f s'Fj/ / bnlht zfx
ljhok'/ !*#! ;fpg %

k[YjLgf/fo0f zfxsf] lgwgkl5 ePsf Plss/0f


ndh'ª !*#( hLjzfx / bfdf]b/ kf08]
sf:sL !*$@ hLjzfx / bfdf]b/ kf08]
kj{t !*$# bfdf]b/ kf08
u'NdL !*$# sfhL ad kf08]
h'Dnf !*$# zLjgf/fo0f vqL
8f]6L !*$& sfhL huhLt kf08]
kfNkf !*#! sfhl cd/l;+x yfkf / bnd{bg
kf08]

g]kfnsf] Plss/0fdf lj/utL kfpg]x?


sfhL sfn' kf08] lsltk'/sf] o'4df lj=;+ !*!$
sfhL t'nf/fd kf08] sflGtk'/sf] o'4df
;/bf/ elQm yfkf b]pynsf] o'4df
jL/ cd/ l;+x yfkf knf~rf]ssf] o'4df
efis/ /f0ff lbu{rfsf] o'4df
;b\bf/ uGwj{ /f0ff sfFu8fsf] o'4df
lzj/fd l;+x a:g]t ;fFuf rf]s 5flnª o'4df
s]x/ l;+x a:g]t ;tx'Fsf] o'4df
k/z'/fd yfkf ;dgk'/ o'4df
hos[i0f s'Fj/ ltdfnsf] o'4df
rf}tfl/of xl:t bn zfx s'dfpFsf] o'4df
af3 a'9f led;]g yfkf knf~rf]s sf] o'4df
aneb| s'Fj/ ckmuflg:tfgdf pkrf/sf] qmddf
cd/l;+x yfkf uf];fOs'08df cfTdxTof u/]sf
gogl;+x yfkf cndf]8f
bfdf]b/ kf08] n'd8Lsf] o'4df

g]kfn Plss/0fsf lsNNff /Ifs


dnfp cd/l;+x yfkf
lhtu9L plh/ l;+x
b]pyn elQm yfkf
gfnfkfgL aneb| s'Fj/
k;f{ /0f]hf]/ l;+x yfkf
h}ys /0ff]hf]/ l;+x

k[YjLgf/fo0f zfxsf kfnfsf c8\8fx?


sf}lztf]if vfgf g]kfn /fi6« a}Fs sf] sfd ug]{ , xfn lgj[lQe/0fsf] sfo{ u5{
58]n c8\8f lgdf{0f ;DaGwL sfd ug]{
;d/h+u c8\8f /Iff ;DaGwL sfo{ ug]{
bKt/ vfgf sd{rf/LnfO{ lbPsf] vfGuLsf] clen]v /fVg]
h}zLsf]7L ltAat ;DaGwL dfldnf x]g]{
OnfOrL sf]7L ef/t ;DaGwL dfldnf x]g]{

Kf|tfk l;+x zfx


 sf] x'g\ < k[YjLgf/fo0f zfxsf h]7f 5f]/f
 slt zf;g u/] M !*#! B]lv !*#$ ;Dd
 hUufnfO{ cAAfn, bf]od, l;/ / rfxf/ u/L $ efudf jlu{s/0f u/]sf
 OGb|hfqfsf] lbg lnª\uf] uf8\g] rng rnfPsf
 logsf kfnfdf e'jg]Zj/, sljnfsf, ljhok'/ , tgx'F , /fd]Zj/ h:tf 7fpF a[xt g]kfndf uflePsf
 a[xt k'/:ofjif{ gfds tGqu|Gy n]v]sf
 !*#@ df ?kgf/fo0f sfls{sf] g]t[Tjdf Nxf;ftkm{ k|ltlglw k7fO{ ltAat;Fu % a'Fb] vf;f ;GWfL u/fPsf
h;nfO{ jfl0fHo ;lGw klg elgG5 .
 & k6s ;DDf cfqmd0f ubf{ klg ljho x'g g;s]sf] :yfg df]/ª xf] .
 tGqdGqsf] k"hf ljlw lju|]/ d'lb{gL gfdsL sGofnfO{ hj/h:tL s/0fL u/]/ d/]sf . :d/0f /xf]z /0f
axfb'/ zfxnfO{ sf6\g] z]/ axfb'/ zfx log} d'lb{gLsf 5f]/ lyP .
/fh]Gb| nIdL
 !*#$ df k|tfk l;+x zfxsf] lgwgkl5 @=% aif{sf 5f]/f /0f axfb'/ zfx /fhu2Ldf a;] . pgsf]
gfoaLsf] ?kdf /fhdftf /fh]Gb|nIdLn] gfoaL rnfPsL lyOg\ . pgsf] ;dodf g]kfnsf] l;dfgf
tgx'F;DDf k'u]sf] lyof] eg] k"j{tkm{ s0f{;]gsf] cfqmd0fnfO{ lg:t]h kf/]sL lyOg\ . pgsf] Ifo/f]usf] sf/0f
!*$@ ;fpg @ ut] lgwg ePsf] lyof] .
Afxfb'/ zfx -kmQ] axfb'/ _
 Kf[YjLgf/fo0f zfxsf sfG5f 5f]/f axfb'/ zfx bfh' k|tfkl;+x zfxsf] kfnfdf ef/tsf] a]ltofdf lgjf{l;t
hLjg latfpg k'u]sf lyP . kl5 g]kkfn kmls{ efph' /fh]Gb|nIdL;Fu ldn]/ s]xL ;do /0f axfb'/
zfxsf] ;+o'Qm gfoaL zf;g rnfP t/ kfNkfdfly cfqmd0f ug{ ;]gf agfO/x]sf] a]nf efph' /fh]Gb|
nIdLn] cfkm'nfO{ dfg{ ;]gf agfPsf] ;DemL h]n xfnLg / ljho/fh kl08tsf] ;xof]udf pgL k'g M
a]tLofdf lgjf{l;t lhjg latfpg yfn] .
 !*$@ df efph'sf] lgwgkl5 :Jfb]z kmls{ !) aif]{ elth /0f axfb'/ zfxsf] gofaL rnfPsf lyP .
g]kfnsf] l;dfgf klZrddf cNdf]8f, s'dfp / u8\jfn;Ddf k'of{Psf]n] of]Uo lktfsf ;'of]Uo 5f]/f
elgG5 . pgn] lrgaf6 Sjfª pkfwL kfPsf lyP .
 pgsf] ( aif{sf] gfoaL sfnnfO{ g]kfn Plss/0fsf] nflu ;'gf}nf] o'u dflgG5 .
 !*#% df /fHosf]ifsf] b'?kof]u u/]sf] cf/f]kdf s}bL lhjg latfpg' k/]sf] lyof] . pgsf] s}b cj:yfd}
!*%$ c;f/ !$ ut] lgwg ePsf] lyof] .
Afxfb'/ zfxsf kfndf ePsf o'4 tyf ;GwLx?
;GwL ldlt g]kfnaf6 x:tfIf/ ltAataf6 x:tfIf/
s]?ª lj=;+ !*$^ -;g\ !&*( ad axfb'/ zfx, xl/x/ 6];' nfdf, sfnf]g 3f]l/g
h'g @ _ pkfWofo, g/l;+x zfxL / / ;flsof nfdf
;dkf{ nfdf
j]qfjtL ;g\ !&(@ cS6f]a/ % - b]ljbQ yfkf 6'ª\6j\ fª
lj=;+ !*$( c;f]h _
yfkfynL ;GWfL ;g\ !*%^ dfr{ @$ - h+u axfb'/ /f0ff sf]nfg !&
lj=;+ !(!@ r}q # _

/0f axfb'/ zfx


 lj=;+ !*#$ d+l;/ # df @=% aif{sf] pd]/df /fhf ag]sf .
 rLg ;/sf/af6 cb]{lgjfª sf] pkfwL k|fKt u/]sf .
 d?6f]nsf] lzj dlGb/ lgdf{0f u/]sf
 afnfh'sf] @! cf}F wf/f lgdf{0f ug{ nufP
/0f axfb'/ zfsf l>dlt / ;Gtfg
/fh /fh]Zj/L b]jL lqk'/f;'Gb/L ;'j0f{k|ef cd/ /fh]Zj/L sflGtdlt dNn -
ljwjf;Fu ljjfx _
/0ff]Bt zfx -h]7f lujf{0fo'4 ljqmd
5f]/f _ ef]lulg /fgL
klg elgG5

a;7\7L x/0f kj{


 lj=;+ !*^@ df g]kfnsf /fhf /0faxfb'/ zfxsf kfnfdf /fHoåf/f a|fXd0fnfO{ lbPsf] ljtf{ x/0f u/]sf]
sf08nfO{ af;7\7Lx/0f kj{ elgG5 .
 sf/0f ! M led;]g yfkfn] /0faxfb'/sf] ;Nnfxcg';f/ c+u|]h;Fu o'4 ug'{ k/]sfn] ;}lgs ;'b[l9s/0f ug{
To;f] ull/Psf] xf] eGg] lsDabGtL 5g\ .
 sf/0f @ M /0faxfb'/ zfxL sfG5L l>dlt sflGtdlt dNNfsf] lztnf /f]usf] sf/0f d[To' ePkl5 kTgL
zf]sn] efjljxf]n eP/ hUUff x8k]sf eGg] lsDabGtL 5 .
qoL zf;g -!*%&_
 /0f axfb'/ zfxsL sfG5L l>dtL sfGtLdlt dNnsf] lgwgkl5 /0f axfb'/ zfx sf;L uPsf / kmls{Pkl5
kf6gdf a:fL /fhf ePsf] 3f]if0ff u/] ;f]xL ;dodf lujf{0fo'4 ljqmd zfxnfO{ bfdf]bf/ kf08]n] g'jfsf]6
/fhwfgL /f]sf] 3f]if0ff u/L lujf{0fo'4af6 zf;g rnfPsf] / sf7df8f}Faf6 /fgL ;'j{0fk|efn] cfkm'nfO{
dxf/fgL 3f]if0ff u/L zf;g u/]sL lyOg\ To;}n] # hgfn] # lt/af6 u/]sf] zf;gnfO{ g]kfnsf] Oltxf;df
qoL zf;g elgG5 . ;f]lx ;dodf g]kfnsf] /fhwfgL sf7df8f}Faf6 g'jfsf]6 bfdf]b/ kf08]sf] kfnfdf
;/]sf] lyof] eGg] egfO{ kfOG5 .
la|l6z sDkgL / g]kfn ;/sf/ lar ;GWfL
 /0f axfb'/ zfxsL sfG5L >LdtLsf !=% aif{sf 5f]/f lujf{0fo'4 ljqmd zfxnfO{ /fhu2Ldf /fvL sf;L
uPkl5 /0f axfb'/ zfxnfO{ ;xof]u ug{ eGb} SofK6]g gS;nfo{ g]kfn k7fP? lj=;+ !*%( sflQ{s !@
ut] uf]Ko tl/sfn] /0f axfb'/ zfxn] la|l6z;Fu !# ;'lqo ;GwLdf x:tfIf/ u/]sf lyP .
 lj=;+ !*^) df of] ;GWfLnfO{ /fh/fh]Zj/Ln] e+u ul/lbPsL lyOg\ .
/0f axfb'/ zfxsf] xTof
 lj=;+ !*%% kmfu'g @* M sfG5L l>dlt sfGtLdlt dNnn] dg]{ a]nfdf cfkm\gf 5f]/fnfO{ /fhf agfOlbg
u/]sf] cfu|xnfO{ :jLsf/ u/L !=% aif{sf lujf{0fo'4nfO{ /fhf agfO{ agf/; uPsf / :jfdL lgu'0ffgGb
pkfwL k|fKt u/]sf lyP .
 lj=;+ !*^# a}zfv !$ df #! Afif{sf] pd]/df pgs} cfkm\g} ;f}t]lg efO{ ;]/ axfb'/ zfxåf/f a;Gtk'/df
sfl6P/ dfl/Psf lyP .
lujf{0fo'4 ljqmd zfx
 lj=;+ !*%$ /0f axfb'/\ zfx / sflGtdlt dNnaf6 hGd]sf
 lj=;+ !*%% df !=% aif{sf] pd]/df /fhu2L cf/f]x0f u/]sf
 lj=;+ !*^$ df g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] xg'dfg 9f]sfsf] ;a}eGbf 7'nf] gu/ lgdf{0f u/fPsf
 lj=;+ !*&# df l;tnf /f]usf sf/0f @) aif{sf] cNkfo'd} lgwg
 ;Tsd{ /TgjfnLsf n]vs
 log}sf kfnfdf g]kfn c+u|]h o'4 eO{ ;'uf}nL ;GwL ;DkGGf ePsf]
 g]kfnsf] l;dfgfdf k"j{ d]rLb]lv klZrd dxfsfnL;Dd sfod ePsf]
 g]kfnsf] Oltxf;df ;a}eGbf sd pd]/df /fhf x'g]
 log}sf kfndf ljqmd n]Vg] rng ;'? ul/Psf] . sfG5L >LdtLsf] 5f]/f /fhf ePsfn] lg/Gt/tfdf
qmde+utf ePkl5 ljqmd n]lvPsf] xf] .

led;]g yfkf
 hGd M lj=;+ !*#@ ;fpg (
 lktf M cd/l;+x yfkf
 dftf M ;To?kf
 lj=;+ !*%$ df /0f axfb'/ zfxsf] c+u/Ifs eO{ ;/bf/df lgo'Qm ePsf
Tokl5 ;'j]bf/ kbdf lgo'lQm kfPsf
 lj=;+ !*^) df logs} ;Nnfxdf bfdf]b/ kf08]nfO{ n'd8L eb|sfnLdf
sfl6Psf] lyof]
 lj=;+ !*^! Df led;]g yfkf sfhLdf lgo'Qm ePsf lyP .
 lj=;+ !*^# df /xfbfgL Joj:yfsf] ;'?jft u/]sf .
 lj=;+ !*&* df afub/af/sf] lgdf{0f u/]sf .
 lj=;+ !**! Df d'un z}nLsf] w/x/f lgdf{0f u/]sf .
 lj=;+ !**@ df sdf/f sdf/Lsf] d'lQmsf] z'ef/De u/]sf
 lj=;+ !*%% df ;'Gwf/f lgdf{0f,afudlt gbLdfly k'n lgdf{0f
 lj=;+ !*() df l;+xgfy gfdsf] ;}lgs kN6g v8f u/L sdfG8/df dfyj/l;+x yfkf lgo'lQm u/]sf .
 g]kfnsf] l;dfgf k"j{df l6:6fb]vL klZrddf ;tnh;Dd k'of{Psf .
 du/ hfltdf 5f]/L a]Rg] k|yfnfO{ k|ltaGWf u/fPsf
 dfdfsL 5f]/L ljjfx ug]{, efph' ;fgLdf a]xf]g]{, gftf kg]{ ;Fu ljjfx ug]{ s'l/ltdfly aGb]h u/]sf
 g]kfnnfO{ #( lhNnfdf ljefhg u/]sf .
 ;/sf/L sd{rf/Ln] nufpg'kg]{ ku/L rfFbtf]8sf] k|rng
 Kflxnf]k6s aUufL r9]sf
 ;]gfnfO{ k|ltlbg sjfh u/fpg] Joj:yf, kf]iffs , tflndsf] Joj:Yff u/]sf
 Kfz'kltdf ;'g / rfFbLsf] åf/ agfpg nufPsf
 lhNnf k|d'vsf] lgo'lQm ug]{ k|rng
 eQmk'/sf] l;4kf]v/L lh0ff]{åf/ ug{ nufPsf
 ;To:j/ dxfb]jsf] lgdf{0f u/]sf
led;]g yfkfsf] lgwg
 lj=;+ !*($ ;fpg !! ut] /fhs'df/ b]j]Gb|sf] c;fdlxs d[To' ePsf] x'Fbf ;f] af/] kf08] vnsx?n]
Psb]j j}Bdfkm{t led;]g yfkfn] ljif lknfO{ b]j]Gb|sf] xTof u/]sf] cf/f]kdf h]n rnfg u/]sf / (
dlxgfkl5 lgbf]{if ;fljt eO{ h]naf6 d'Qm ePklg /+uh+u kf08]sf] if8oGqsdf k/L k'g M h]n k/]sf /
;f]xL ;dodf pgsL l>dltnfO{ gfª\u} 8'nfpg] elg slyt ;dfrf/ ;'gfPkl5 !*(^ ;fpg !^ -!*#(
cu:6 $ _ df h]nsf] lzzf kmf]8]/ cfTdxTof u/L pgsf] lgwg ePsf] lyof] .
 led;]g yfkfsf] d[To'kl5 pgsf] 6fpsf]nfO{ c+u]hx?n] n08gsf] lk:6g Do'lhoddf ;'/lIft ;fy /fv]sf]
kfOG5 .
 d d/] eg] d]/f] d'n's 8'Ab}g led] dof]{ eg] d]/f] d'n's 8'A5 egL cleJolQm lbg] /fhf /0f axfb'/ zfx
x'g\ .
Pª\Unf] uf]vf{ jf/ -;g\ !*!$–!*!^_
 lj=;+ !*&! b]lv !*&# ;g\ ;DDf g]kfn / c+u|]h aLr o'4 ePsf] lyof], h;nfO{ Pª\Unf] uf]vf{ jf/sf
gfdn] lrlgG5 .
g]kfn c+u]h o'4
o'4 g]kfnaf6 g]t[Tj ug]{ la|l6zaf6 g]t[Tj ug]{ ljj/0f
gfnfkfgLsf] o'4 aneb| s'Fj/ hg/n lhn]:kL / ;g\ !*!$ gf]e]Da/ ! df n8{ lx:6Lun]
-!*&! sflQs s0f]{n dlj g]kfn lj?4 o'4sf] 3f]if0ff u/]kl5 u8jfn
!$ _ k|j]z ug]{ d'Vo gfsf gfnfkfgLsf] o'4df
g]kfnLx?sf] ;fx;sf] sb/ u/L xfd|f lj/ zq'
aneb| / uf]vf{nL ;fyLx?sf] :d[ltdf
;Ddfgf]kf/ eGg] lznfn]v 5f]8]/ efu]sf lyP
of] o'4df lhn]K;L dfl/Psf lyP . of] o'4sf]
cGTo !*&! d+l;/ !) df ePsf] xf] .
b]pyn !*&@ elQm yfkf uf8{/ / s0f]{n !*&@ j}zfv # ut]b]lv % ut];DDf # lbg
j}zfv # 8d;gf] ;Dd o'4 rn]kl5 c+u|]hn] rnfPsf] uf]nL
nfu]/ elQm yfkfsf] b]xfGt eof] . &# aif{sf]
pd]/df o'4 n8]sf] egL elQm yfkfsf]
nf;nfO{ cS6/\nf]gL n] bf];NNff cf]8fO{ g]kfn
lkmtf{ u/]sf lyP .
h}ys o'4 /0ff]hf]/ l;+x / d]h/ l/r{8;\ / n8\nf] c+u|]h lsNnfdfly c+u|]h kmf}hsf] cfqmd0f
!*&@ c;f]h ( h;kfp yfkf g]kfn ljho
cndf]8f !*&@ cd/ l;+x yfkf / cS6/nf]gL c+u|]h kmf}hfdfly g]kfnL kmf}hn] cfqmd0f
j}zfv !# /0ff]hf]/l;+x yfkf u/]kl5 g]kfnL kmf}hnfO{ ;xof]u ug{
/fhwfgLaf6 x:tLbn zfxsf g]t[Tjdf uPsf]
;}lgs / c+u|]h ;}lgs ljrdf $ lbg ;Dd
o'4 rn]sf] t/ g]kfnL kmf}h k/flht eof] eg]
x:tLbn dfl/P .
dsjfgk'/ o'4 /0flj/l;+x yfkf d]h/ hg/n dfnL" g]kfnsf] ljhoL
dnfpsf] o'4 cd/l;+x yfkf cS6/nf]gL xftxlQof/ ;lxt ;';lHHft ePsf] c+u|]h
kmf}hdfly 9'ªu\ fd'8fsf] e/df n8\g] g]kfnL
kmf}h l6Sg g;s]kl5 g]kfnsf] k/fho /
c+u|]hsf] ljho
lhtu9L !*&! plh/ l;+x hf]g ;'n]dfg p8{ xfnsf] a'6'jndf kg]{ hLtu9L o'4df g]kfnL
kmf}hsf] ljhoL .

cd/l;+x yfkf
 hGd M lj=;+ !*)* hg} k"l0f{dfsf lbg uf]/vf df hGd]sf]
 ;'uf}nL ;GwL x'Fbf tfsf sfhL /x]sf cd/l;+x yfkfnfO{ g]kfnsf]
Oltxf;df j8fsfhL cd/l;+x yfkf elgG5 . lsgeg] ;fg'sfhL
cd/l;+x yfkf eg]/ led;]g yfkfsf afa'nfO{ elgGYof] .
 cS6/nf]gLn cd/l;+x yfkfnfO{ blIf0f Pl;ofsf] /fhf agfpg] / wg
;DklQ sf] nf]e b]vfO{ cfkm"lt/ ldNg cfu|x u/]kl5, dnfO{ :ofnsf]
l;gf] vfg] s's'/ g;Dem d af3sf] 8Dd? X'F eGG] cleJolQm lbPsf
lyP .
 ;'uf}nL ;GWfLdf ;xL ug'{ eGbf b]z / hgtfsf nflu 3fF6L /]l6P/
dg{ tof/ 5' egL uf];fOs'08df lj=;+!*&# ;fpg !@ df cfTdxTof
ul/ lgwg ePsf] .
 cd/l;+x yfkfnfO{ g]kfnsf] lhpFbf] l;+x klg elgG5 . pgsf 5f]/f
/0fhf]/ l;+x yfkf lyP .

/f0ff zf;g af/] ;+lIfKt hfgsf/L M––––––––––––


 /f0ff zf;g ;'? u{g] M h+u axfb'/ /f0ff
 bf}/f ;'?jfn dfyL sf]6 nufgp] rng M h+uaxfb'/
 b/af/ xfO :s'nsf] :yfkgf M !(!) c;f]h @&
 Pug]6 k|yfsf] ;'?jft M h+uaxfb'/
 k~rf+usf] :yfkgf M /0ff]bLk l;+x /f0ff -!($!_
 g]kfndf kxLnf] df]6/ sf/ r9\g M lj/ zd;]/
 sfof{no ;do !)–% agfpg] M b]j zd;]/
 ;dosf] hfgsf/L bLg !@ ah] tf]k k9sfpg] rng M b]j zd;]/
 bf; k|yfsf] cGTo M !**! Jf}zfv ! rGb| zd;]/ n] u/]sf
 ;/sf/L ;do !) – $ agfpg] M led zd;]/
g]kfnsf] Oltxf;df /f0ff sfn
k[i7e"dL
 g]kfnsf] Plss/0fsf] ;dodf k[YjLgf/fo0f zfxnfO{ s'Fj/ y/ u/]sf dflg;x?n] cToflws ;xof]u u/]sf
sf/0f k[YjLgf/fo0f zfx n] /fds[i0f s'Fj/nfO{ Ko'7fgsf] xflsd agfO{ k7fPsf lyP .
/fds[i0f s'Fj/ M
 k[YjLgf/fo0f zfx n] Ko'7fg k7fPsf
 s] ug{ M af?bvfgf tof/ ug{
 lgwg M !&&! dfr{ @! df ePsf]
/0flht s'Fj/ M
 /fds[i0f s'Fj/sf 5f]/f
 !* aif{df h'Dnfsf xflsd lgjf{lrt
 rf/ sflh dWo]sf Ps
afn g/l;+x s'Fj/
 /0flht s'Fj/sf h]7f 5f]/f
 /0f axfb'/ zfxsf xTof/f z]/ axfb'/ zfx nfO{ df/] afkt lolgnfO{ sflh agfOPsf] xf]
 logsf] dfg / hfuL/ logsf pQ/flwsf/LnfO{ klg lbg] Joj:yf ul/of]
/f0ff zf;gsf # k|d'v kj{x?
!= sf]t kj{
 /fhf /fh]gb|sL sfG5L /fgL cyf{t /fh]Gb| nIdLn] 36fPsf] kj{ g} sf]t kj{ xf] .
 sf]t kj{sL cfdf M /fHo nIdL
 of] kj{ slxn] ePsf] lyof] < –!()# c;f]h @ ut] zlgaf/ /flt
 sf/0f M uugl;+x sf] xTofsf] sf/0f
 ;'?df dfl/g] M cledfg l;+x a:g]t
 slthfgfsf] xTof ul/of] M sl/a $) eGbf al9sf] xTof eof]
 sf]t kj{ x'Fbfsf k|wfGdGqL M kmQ]hª rf}tf/Lof - zfx_
 sf]t kj{ kl5 h+u axfb'/ zlQmzfln ag]sf lyP
@= e08f/vfn kj{
 slxn] ePsf] M lj=;+ !()# sflt{s !@ ut]
 pB]Zo M h+uaxfb'/nfO{ dfg]{
 s:sf] of]hgf M /fHo nIdL
 a:g]t kj{ klg elgg]
 kf]n vf]Ng] JolQm M kl08t laho /fh
 ;j{k|yd dfl/g] M lj/Wkj a:g]t - cledfg l;+x sf 5f]/f _
 of] kj{ kl5 /flg /fHo nIdLnfO{ b]z lgsfnf ul/of]
 of] kj{ kl5 /fhf ;'/G] b| ag]sf
#= cnf} kj{
 k;f{sf] cnf} eGg] 7fFpdf 36]sf] kj{
 /fhf /fh]Gb| n] 36fPsf] kj{
 lj+;+ !()$ ;fpg dlxgfaf6 ;'? ePsf] eGg] dfGotf
 of] kj{ kl5 /fh]Gb|nfO{ h]n xflnof]
g]kfnsf] Oltxf;df /f0ff k|wfgdGqLx? af/] hfgsf/L
h+u axfb'/ /f0ff
 hGd M !*&$, uf]vf{sf] af]nf{ª
 lktf M afn g/l;+x s'Fj/
 dftf M /Iff s'df/L
 jf:tljs gfd M lj/ g/l;+x s'\Fj/
 h+u] gfdfs/0f ug]{ M dfdf dfy/j/ l;+x yfkf
 k|yd /f0ff k|wfgdGqL x'g
 o'un] dfu]sf g]tf elgg]
 Pug]6 k|yfsf] ;'?jft -!(@$ af6 _
 bf}/f ;'?jfndfly sf]6 nufpg] rng rnfPsf
 !(!) df d'n'sL P]g hf/L u/]sf
 !()# af6 !(## ;Dd k|wfgdlGq ag]sf -@( aif{sf] pd]/df –;a}eGbf sd pd]/df k|wfgdlGq _
 lj ;+ !(!@ df yfkfynL ;GwL u/]sf
 !(!# df /fhf ;'/]Gb|åf/f sf:sL / nDh'ªsf] l> # k|fKt u/]
 lj ;+ !()% af6 gfdsf] k5f8L kbjL :j?0f /f0ff n]Vg kfpg] clwsf/ ;'/g] b|af6 k|fKt
 lj ;+ !()^ k'; b]lv !()& df3 ! ut] ;Dd a]nfotsf] e|d0fdf lg:s]sf - ! aif{ @( lbg _
 !(!) df b/jf/ xfO{ :s'nsf] :yfkgf
 b/jf/ xfO{ :s'nsf] klxnf] x]8df:6/ M ld:6/ Soflgª -a]nfotL gfu/Ls _
 g]kfnaf6 b/jf/ xfO{ :s'nsf] k|yd x]8df:6/ M ?b|/fh kf08]
 !(!! df ;'k{buL ;GwL u/]sf
 !(!$ df l;kfO{ lab|f]xdf ;xof]u u/]sf
 !(!* df s}zn c8\8fsf] :yfkgf u/]sf - Joj:yflksf, Gofokflnsf, sfo{kflnsf ;DaGwL sfd ug]{ _
 !(## kmfNu'g dlxgfsf] !^ ut] kTy/36\6fdf lgwg ePsf]
 ljZjdf ;a}eGbf w]/} af3sf] lzsf/ ug]{ M h+u axfb'/ /f0ff
/0ff]l4k l;+x s'Fj/
 lj ;+ !(## af6 !($@ ;Dd k|wfGfdGqL ag]sf
 t]hf/y c8\8fsf] :yfkgf u/]sf lyP
 #* ;fnsf] kj{ ;fy} $@ ;fnsf] kj{ logs} kfndf 36]sf]
 x'nfs ;]jf ÷x'nfs l6s6sf] Joj:yf u/]sf
 k~rf+u sf] :yfkgf
 leQ]kfqf] k|sf;g
 dfnkf]t p7fpg] gofF aGbf]a:tf]
 3';vf]/L k|yf aGb u/fPsf lyP
 lj ;+ !($@ df cfkm\g} elthx?åf/f xTof ePsf] lyof] ,
#$ ;fnsf] kj{
 q}nf]SonfO{ kTy/36\6f k7fO{ l> % af6 l> # sf] pkfwL wf/0f u/] /0ff]låk l;+x s'Fj/
 a'n]6 dxf/fh q}nf]SonfO{ ljif v'jfO{ dfl/Psf]
#* ;fnsf] kj{
 !(#* df tTsflng k|wfgdlGq - /0ff]låk l;+x s'Fj/ _ nfO{ dfg]{ of]hgf g/]Gb| ljs|d zfxåf/f ul/Psf]
36gf
 kf]n vf]Ng] JolQm M pQ/Wjh /fh e08f/L
 sl/a $! hfgfsf] xTof ePsf]
$@ ;fnsf] kj{
 lj/ zd;]/n] cfkm\gf sfsf /0ff]åLk l;+x ;Fu ef/tsf] /fjn lk08df ;}lgs k|b{zlgsf] nfuL efu lng
hfg $ a6flnog ;]gf dfuL h+u axfb'/ /f0ff / /0ff]åLk l;+x s'Fj/sf ;Gtfgsf] xTof u/]sf] 36gfnfO{
g]kfnsf] Oltxf;df $@ ;fnsf] kj{ gfdn] lrlgG5 .
 o; kl5 lw/ zd;]/sf h]7f 5f]/f lj/ zd;]/ g]kfnsf l> # ag]sf x'g
lj/ zd;]/
 lj a+ !($@ ;fnaf6 !(%& ;Dd g]kfnsf] k|wfgdGqL ag]sf
 lj ;+ !($$ c;f/ !@ ut] lrl7df l6s6 6f:g] rng rnfPsf
 lj/ c:ktfnsf] lgdf{0f M lj ;+ !($& >j0f !@ ut]
 lj ;+ !(%) df k|yd k6s df]6/ r9]sf
 lj ;+ !(%) df g]kfnnfO{ #% efudf ljefhg u/]sf - kxf8df @#
lhNnf / t/fO{df !@ lhNnf _
 lj ;+ !(%! df g]kfndf sf/f3f/ sf] :yfkgf u/]sf
 ljtf{ lbg] rng rnfPsf,
 c+u|]hL w'g ahfpg ;'?
 dlxnf lzIffsf] ;'?jft
 306f3/sf] lgdf{0f, gf/fo0flxl6sf] b/jf/ lgdf{0f
 gfdsf] k5f8L ha/f n]Vg] rng ;'? u/] - lw/ ;d;]/-h+u axfb'/sf sfG5f efO{ _ n] ;d;]/ n]Vg] rng
rnfPsf x'g _
 ljb]lz j}+s df k};f hDdf ug]{ rng
 bf}8fx k|yfsf] ;'?jft, uf]vf{ blIf0f afx' / lk|oblzsf h:tf k'/:sf/sf] :yfkgf u/]sf
 b/af/ xfO{:s'ndf ;j{;fw/0fnfO{ k9\g cg'dlt lbPsf
 xflhl/ uf]:jf/f, 5fqj[lQ lbP/ k9fpg] rng
 lj/ k':tsfno sf] :yfkgf
b]j zd;]/
 wgs\'6] dxf/fh eg]/ lrlgg]
 sfof{no ;do !)–% ah];Dd lgwf{/0f ug]{
 %& j6f eGbf al9 kf7zfnf :yfkgf u/]sf, efiff kf7zfnf, cIf/f+s lzIff
k4lt, k|fs[t Jofs/0fsf] ;'?jft
 !!$ lbg;Dd k|wfgdGqL kbdf /x]sf - !(%&–!(%* _
 Psfblz nufot aif{sf] !& lbg ljbf lbg] rng
 !@ ah] tf]k k8\sfpg] rng rnfPsf
 lj ;+ !(%* j}zfv @$ df uf]vf{kqsf] k|sfzg u/]sf
rGb| zd;]/
 lkm:6] dxf/fh, 3/sf] af3 jgsf] :ofn h:tf pkgfdn] lrlgg] /f0ff k|wfgdGqL
 lj ;+ !(%* af6 !(*^ ;Dd g]kfnsf l> # ag]sf
 g]kfnsf] gS;f lgdf{0f u/]sf
 /f0ffnfO{ ltg ju{df ljefhg
 l>% nfO{ #! tf]k / o'j/fhnfO{ @! tf]ksf] ;nfdL lbg]
rng rnfPsf
 aa/ zd;]/sf] g]t[Tjdf k|yd ljZjo'B x'Fbfsf avt
a]nfot ;/sf/nfO{ g]kfnL z}gLs k7fO{ ;xof]u u/]sf
 d]l6«s plt{0f ug]{ k|yd /f0ff k|wfgdGqL, 6f]lkdf Aofh
nufpg] rng, aemflª /fhf - ho k[YjL axfb'/ l;+x sf
;;'/f x'g rGb| zd;]/ _
 sf]6Llnª\u / O6frknL cbfntsf] :yfkgf
 v8\u lgzfgf c8\8fsf] :Yfkgf - ;g !(!& _
 s}zn c8\8f sf] :yfkgf, x'nfs uf]:jf/f c8\8fsf] :yfkgf,
;g !(!% df 6]lnkmf]g c8\8fsf] :yfkgf
 !(^# df u]xG] b| zd;]/ - g]kfnsf k|yd j}1flgs–lj/
zd;]/sf 5f]/f _ nfO{ ljif lknfO{ df/]sf
 !(^* df kmlk{ª hnljB't cfof]hgf,hgu0gf ;'?, cdfnL
k|yfsf] cGTo
 !(^( df uf]vf{ efiff k|sfzgL ;ldlt :yfkgf –xfnsf] ;femf k|sf;g - cWoIf M /fdd0fL _
 !(&! df lqrGb| z}lgs c:ktfnsf] :yfkgf
 !(&% df lqrGb| sn]hsf] :yfkgf
 !(&& df ;lt k|yfsf] cGTo u/]sf
 !(&& df ds} kj{ log}sf] kfndf 36]sf] - ds}sf] v]lt sf n]vs M s[i0f nfn clwsf/L, /f0ff lj?4
lstfa n]vs ] f sf/0f ;'Aaf s[i0fnfn clwsf/LnfO{ h]nxfn]sf] 36\gfnfO{ ds} kj{ elgG5 _
 !(*! df bf; k|yfsf] cGTo u/]sf
 l;+x b/jf/sf] lgdf{0f u/]sf
led zd;]/
 lj=;+ !(*^ af6 !(*( ;Dd g]kfnsf /f0ff k|wfgdGqL ag]sf
 pv8f hfFr sld;gsf] :yfkgf u/]sf
 log}sf kfnfdf nfOa]|/L kj{ 36]sf]–kf]v vf]Ng] JolQm M
/fdrGb| clwsf/L – nIdL k|;fb b]jsf]6f nuffot
cGo ( hfgfnfO{ k':tsnfo :yfkgf u/]sf sf/0f
!)) ?k}of hl/jfgf
 rvf{ k|rf/df /f]s nufPsf, sfof{no ;do !)–$
agfPsf, z'qmaf/ cflw 5'6\6L bLg] / zlgaf/ ljbf
lbg] k|rng rnfPsf, aGbs k|yf sf] cGTo u/fPsf
 k|r08 uf]vf{ kj{ M /f0ffx?sf] lj?4 vf]n]sf] k|yd
;+:yf - /f0ffx? h'jf v]nL/x]sf] a]nf af?b k8\sfP/
;a}nfO{ dfg]{ of]hgf –g]t[Tj ug]{ M pd]z laqmd zfx
–kf]n vf]Ng] JolQm M nId0f /fh
 a;Gt zdz]/ kj{ M a;Gt zd;]/ / o1 zd;]/nfO{
/fhu2L tfs]sf] cf/f]k nufO{ /fd zd;]/n] !@ aif{
gh/aGbdf /fv]sf] 36\gf nfO{ a;Gt zdz]/ kj{ elgG5 .
h'4 zd;]/
 !(*( af6 @))@ ;Dd g]kfnsf k|wfgdGqL ag]sf
 !(() df slc board sf] :yfkgf u/]sf
 !((# df k|hf kl/ifbsf] u7g ePsf] lyof] – cWoIf M 6+s
k|;fb cfrf{o, sf7df8f}F Do'hLod sf] ?kdf :yflkt ePsf]
 !(($ df hjnfv]n lrl8ofvfgfsf] :yfkgf u/]
 !(($ sflt{s #) ut] g]kfn a}+s sf] :yfkgf u/]sf
 !((^ df sd{rf/LnfO{ k]G;g tyf ;~rosf]if k|bfg ug{
yfn]sf
 !^(& c;f/ !@ df cGtLd k'g/fj]bg cbfntsf] ?kdf
k|wfg Gofono sf] :yfkgf u/]sf
 !((( ;fn j}zfv @ df kz'ktLdf uf}zfnf / b'Uwzfnf
vf]n]sf lyP
 @))) ;fn j}zfv ! af6 sf]6{ lkm nfu' ePsf]
 @))@ df ;b/ d'nsL vfgaf6 ? %,!), !)) sf] gf]6 lgisf;g u/]sf
 ;'Gb/Lhn hnljB't cfof]hgfaf6 ;j{;fw/0fnfO{ ljh'nL / kfgL pknAw u/fPsf
 sd{rf/LnfO{ k]G;g lbg] Joj:yf u/]sf
 dxflj/ :s'nsf] sf08 36]sf],
 @))( df b]x/fb'gdf d[To' ePsf]
kB zd;]/
 lj=;+ @))@ b]lv @))% ;Dd g]kfnsf] k|wfgdGqL ag]sf
 d /fi6«sf] gf]s/ x'F eGg] /f0ff k|wfgdGqL
 ;j{;fw/0fnfO{ ljh'nLsf] Joj:yf, Jojl:yt dlxnf lzIffsf] ;'?jft, g]kfn
vfB kl/ifbsf] :yfgf
 :s'nsf lktf eg]/ klg lrlgg] , ;j{;fw/0f hgtfn] 3/df /]l8of] /fVg
kfpg] Joj:yf u/]sf
 wd{/fHo cfGbf]ng , hoGt' ;+:s[td h:tf cfGbf]ng logs} kfndf ePsf
lyP
df]xg zd;]/
 @))% af6 @))* ;DDf g]kfnsf /f0ff k|wfgdGqL ePsf
 g]kfnsf] Oltxf;df clGtd /f0ff k|wfgdGqL x'g
 @))% df cfsfzjfl0fsf] :yfkgf u/]sf
 @))% cf:jLg dlxgfdf g]kfn k|hf k~rfotsf] :yfkgf
 @))^ efb| #) df g]kfn sDo'lgi6 kfl6{sf] :yfkgf ePsf]
 @))& ;fn kmfNu'g & k|hftGq sf] pbo
 @))& r}q @) ut] k|hftGq /]l8of] ;'?jft
 @))* >fj0f @@ ut] /fhkqsf] k|sfzg
/f0ffsfn kl5sf] /fhgLlts ljsf;qmd
 k[YjLgf/fo0f zfx uf]/vfsf] /fhf x'Fbf ef/tdf O:6 OlG8of sDkgLsf] gfddf cª\u|]h ;/sf/sf] :yfkgf /
lj:tf/ eO/x]sf] lyof] . ljutsf] PsLs[t g]kfn ljljw sf/0fn] afO;] rf}la;] /fHodf ljeflht eO{ Ps
cfk;df zq'tfk"0f{ Jojxf/ / o'4df ;Lldt lyP . Psftkm{ b]zsf] /fli6«o cv08tf ;ª\s6df lyof] eg]
csf]{tkm{ cfly{s ljsf; cj?4 lyof] . o; r'gf}tLk"0f{ 38Ldf k[YjLgf/fo0f zfxn] /fli6«o PsLs/0fsf]
>Lu0f]z u/L PsLs[t cfw'lgs g]kfnsf] :yfkgf u/] . g]kfnsf] PsLs/0f ug{ k[YjLgf/fo0f zfxn] ;kmn
s"6gLlt, /0fgLlt / o'4gLlt cjnDag u/]sf lyP . PsLs/0fsf] cfGbf]ng ;'uf}nL ;lGwkZrft\ /f]lsof] .
To;kl5 /fhb/af/df if8\oGqn] :yfg lnof] . sf]tkj{kl5 hËaxfb'/n] /f0ff zf;g :yfkgf u/] . cfw'lgs
g] kfnsf] /fhgLlts Oltxf;sf] ljsf; /f0ff zf;glj¿4sf] cfGbf]ngaf6 ;'? x'G5 . lj=;+= @))& ;fn
c;f]h & / * ut] ef/tsf] j}/ugLofdf ePsf] g]kfnL sfª\u|];sf] ;Dd]ngn] g]kfndf /f0ffzf;gsf] cGTo
/ k|hftGqsf] :yfkgfsf nflu ;z:q ;ª\3if{ ug]{ lg0f{o u/]cg'¿k @))& ;fn sflQs @% ut] b] lv
dft[sfk|;fb sf]O/fnfsf] g]t[Tjdf g]kfnL sfª\u|];n] ;z:q ;ª\3if{ ;'? u¥of] . @))& ;fn kmfu'g $ ut]
/fhf lqe'jg ;kl/jf/ g]kfn kms] {kl5 & ut] zfxL 3f]if0ffåf/f k|hftGq :yfkgf ul/of] .
@))& b] lv @)!& ;fn;Ddsf] 36gfqmd
 @))& ;fnsf] 3f]if0ff / ;+o'Qm dlGqd08nsf] u7g M lbNnL ;Demf}tfkl5 @))& ;fn kmfu'g & ut]
g]kfndf /f0ff zf;gsf] cGTo eO{ k|hftGq :yfkgf ePsf] P]ltxfl;s 3f]if0ff ul/of] . pQm 3f]if0ffdf
lgDg a'Fbfx¿ lyPM
s= hg lgjf{lrt j} wflgs ;efn] u0ftGqfTds ljwfg th{'df ug{ 5 .
v= gofF ljwfg th'{df gx'Gh]n;Dd k|zf;g ;~rfng ug{ cGtl/d dlGqd08n u7g ug]{ h;df
/f0fftkm{sf] % / g]kfnL sfª\u|];sf] tkm{af6 % hgf ;b: o lgo'Qm x'g] 5g\ .
u= @))& ;fn r} q @) ut] leq ;a} /fhgLlts aGbLx¿nfO{ cfd dfkmL x'g] 5 / To:tf /fhgLlts
aGbLx¿n] cfˆgf] vf]l;Psf] ;DklQ lkmtf{ kfpg] 5g\ . /f0ff / sfª\u|]; ;lDdlnt of] ;+o'Qm ;/sf/ gf}
dlxgfeGbf a9L l6Sg ;s]g / @))* ;fn dª\l;/ @! ut] lj36g eof] .
sf+u|];sf] Psdgf dlGqd08n
 @))* ;fn dª\l;/ ! ut] dft[sfk|;fb sf]O/fnfsf] k|wfgdGqLTjdf g]kfnL sfª\u| ] ;sf] Psdgf
dlGqd08n u7g ul/of] . o; cjlwdf ;jf] {Rr Gofofno, klAns ;le{; sld;g, cfoJoo lg/LIf0f
k|wfg c8\8fsf] :yfkgf eof] . @))( ;fn h]7df ;DkGg g]kfnL sf+u|];sf] clwj]zgdf jL=kL=
sf]O/fnfsf] 7fpFdf dft[sfk|;fb sf] O/fnf sfª\u|]; cWoIf 5flgP . ;/sf/ cfGtl/s ljjfbdf kmF:b}
uPkl5 @))( ;fn >fj0f @^ ut] of] ;/ sf/ klg lj36g eof] . @))( ;fn >fj0f #) ut] /fhf
lqe'jgaf6 cfkm\g} dWo:ytfdf ^ ;b:oLo zfxL k/fdz{bfqL ;/sf/ u7g eof] . @)!) ;fn c;f/ !
ut];Dd of] ;/sf/ cl:tTjdf /x\of] . o;kl5 lj=;= @)!) c;f/ @ ut] /fli6«o k|hfkf6L{sf cWoIf
dft[sfk|;fb sf]O/fnfnfO{ k'gM k|wfgdGqL agfOof] . @)!) kmfu'gdf dlGqd08ndf x]/km]/ u/L 6+sk|;fb
cfrfo{ / l8NnL/d0f /]UdLnfO{ ;d]t ;f]xL ;/sf/df ;fd]n ul/of] .
ax'bnLo ;+o'Qm dlGqd08n
 g]kfnL /fli6«o sfª\u|];, k|hfkl/ifb\ / hgsfª\u|]; u/L tLgcf]6f ;fgf kf6L{sf] ;xeflutfdf k'gM
dft[sfk|;fb sf]O/fnfs} k|wfgdGqLTjdf lj=;= @)!) kmfu'gdf csf]{ ;/sf/ u7g eof] . o;df
6ª\sk|;fb cfrfo{ / l8NnL/d0f /UdL ylkP . /fhf lqe'jgn] dft[sfsf] dlGqd08n lj=;= @)!! df
lj36g u/L /fHo Joj: yfsf] cleef/f :jo+df lnO{ ;f]em} ;~rfng ug{ yfn] . /fhf lqe'jgsf] d[To'kl5
/fhf dx]Gb|sf] /fHo/f]x0f lj=;= @)!! r}q ! ut] ePsf] lyof] . lj=;+= @)!# df dx]Gb|sf] /fHoleif]s eof]
.
zfxL ;Nnfxsf/ ;/sf/
 lj=;+= @)!@ ;fn j}zfv ! ut] /fhf dx]Gb|n] u'Ghdfgl;+xsf] cWoIftfdf zfxL ;Nnfxsf/ ;ldlt u7g
u/L zf;g ;~rfng ug{ yfn] . of] ;Nnfxsf/ ;ldltdf % hgf ;b:o lyP .
k|hfkl/ifb\sf] dlGqd08n
 ljqmd ;+jt\ @)!@ ;fn df3 !# ut] /fhf dx]Gb|af6 k|hfkl/ifb\sf g]tf 6+sk|;fb cfrfo{sf]
k|wfgdGqLTjdf # hgf :jtGq ;b:o;d]t ;dfj]z ePsf] ;ft ;b:oLo dlGqd08nsf] 3f]if0ff eof] . of]
;/sf/n] @)!# c;f]h % ut]sf lbg rLg;Fu zflGt tyf d}qL ;lGw u¥of] . of] ;/sf/ @)!$ c;f/;Dd
l6Sof] .
8f= s]= cfO{= l;+xsf] ;/sf/
 @)!$ ;fn >fj0f !! sf lbg ;+o'Qm k|hftflGqs kf6L{sf] cWoIf 8f= s] = cfO{= l;+xsf] g]t[Tjdf P3f/
;b:oLo dlGqd08n u7g eof] . t/, /fhf dx]Gb|sf] zfxL 3f] if0ffdfkm{t\ @)!$ sflQs @( sf lbg pQm
dlGqd08n eª\u ul/of] .
/fhf dx]Gb|sf] k|ToIf zf;g
 ldlt @)!$ sflQs @( ut] b] lv >L % dx] Gb|af6 k|ToIf zf;g ;'? eof] . ldlt @)!% h]7 @ ut]
;'j0f{;d;]/sf] cWoIftfdf cGtl/d dlGqkl/ifb\sf] u7g ul/of] . @)!% ;fn kmfu'g & ut] cfd r'gfj
ug]{ 3f]if0ff eof] .
@)!% ;fnsf] dxflgjf{rg / To;sf] kl/0ffd
 k|ltlglw ;efsf] r'gfjsf nflu d'n'snfO{ !)( lgjf{rg If] qdf ljefhg ul/ Psf] lyof] . dxflgjf{rg
Ps–;b:oLo lgjf{rg If]qdf cfwfl/t lyof] . @! jif{ pd]/ k'u]sf k|To]s aflnu g]kfnL dtbftf lyP .
/fli6«o bnsf] ¿kdf dfGotf k|fKt ug{ sd;]sd @@ l;6sf nflu pDd]bjf/ v8f u/fpg' cfjZos lyof]
. o; dfkb08cg';f/ g]kfnL sfª\u|];, ;+o'Qm k|hftflGqs kf6L{, uf]/vf kl/ifb\, g]kfn sDo'lg:6 kf6L{ /
k|hftflGqs dxf;efdfq /fli6«o :t/sf /fhgLlts bn dflgP . !)( l;6sf nflu hDdf &*^ pDd]bjf/
v8f ePsf lyP . pQm r'gfjdf g]kfnL sfª\u|];n] &$, uf]/vfkl/ifb\n] !(, ;+o'Qm k|hftGq kf6L{n] %,
g]kfn sDo'lgi6 kf6L{n] $ / k|hfkl/ifbn] # l;6df ljho xfl;n u/sf lyP eg] :jtGq $ :yfgdf
ljhoL ePsf lyP .
klxnf] lgjf{lrt ;/sf/
 ;+ljwfg;efsf] r'gfj u/fpg] 3f]if0ff /fhf lqe'jgn] lj=;+= @))& kmfu'g & ut] u/sf lyP . lj=;=
@)!% kmfu'g & ut] ;+;b\\sf] tNnf] ;bgsf nflu cfdlgjf{rg ;'? eO{ lj=;+= @)!^ j} zfv @* ut]
glthf k|sflzt eof] . o; r'gfjdf cTolws ax'dt k|fKt ug]{ sfª\u|]; g]tf ljZj]Zj/k|;fb sf]O/fnfsf]
g]t[Tjdf lj=;+= @)!^ h]7 !# ut] gofF ;/sf/ aGof] . lj=;+= @)!^ c;f/ !^ df k|ltlglw;efsf] k|yd
clwj]zg ;'? eof] . o;} ;fn c;f]hdf ljtf{ k|yf pGd"ng ljw]os kfl/ t eof] . lhNnfdf ljsf; af]8{
u7g ul/of] . /fhf dx]Gb|n] @)!& ;fn k'; ! ut] ;+ljwfgsf] wf/f %% sf] clwsf/ k|of]u u/L
aL=kL=sf]O/fnfsf] dlGqd08n lj36g tyf ;+;b\ s \ f] b'j} ;bg eË u/L ;+ljwfgsf cg]sf} F wf/fx¿;d]t
lgnDag ub}{ zf;gclwsf/ cfˆgf] xftdf lnP . o;/L @))& ;fnsf] zfxL 3f]if0ffdfkm{t\ cfPsf]
k|hftGqsf] cj;fg @)!& ;fnsf] zfxL sbd;Fu} eof] .
lj=;+= @)!& b] lv @)#& ;fn;Ddsf b'O{ bzs
 lj=;+= @)!& k'if ! ut] bnut /fhgLlts k|0ffnL lj36g ePkl5 gofF zf;g ;~rfngsf] ;"rgf k'; (
ut] hg;dIf cfof] . k'if !@ ut] /fhf dx]Gb|sf] cWoIftfdf gf} –} ;b:oLo dlGqkl/ifb\ u7g eof] . k'if
@@ df ;a} /fhgLlts kf6L{ cj}w 3f]lift eO{ k|ltalGwt;d]t eP . g]kfndf k|hftGqsf] hu tnaf6}
alnof] t'Nofpg k~rfot Joj:yf NofOg] 3f]if0ff eof] . o;cg''¿k lj=;+= @)!* df ufFp k~rfotsf]
lgjf{rg eof] . lj=;+= @)!* df3df hgsk'/ ad sf08 eof] . lj=;= @)!( k'if ! ut] gofF k~rfotL
Joj: yf cg's'n ;+ljwfgsf] 3f] if0ff eof] . ;+;bLo Joj:yfsf] cGTokl5 /fhf dx]Gb|af6 lj=;= @)!&
;fn kf}if @@ ut] k~rfotL k/Dk/f yfngL ePsf] 3f]if0ff u/L pQm 3f]if0fdf b]zsf] ;j{Qf]d'vL ljsf;
tyf lgdf{0fsf lglDt gofF zlQmsf] d"n km'6fpg bl/ b|tf, c1fgtf / lk5l8Psf] cj:yfnfO{ x6fO{
g]kfnsf] df6f]df h/f xfNg ;Sg] oxfFs} xfjfkfgL ;'xfpFbf] k|hftGqsf] la?jf :j¿k k~rfotsf]
lahf/f]k0f ul/Psf] elgof] . ;a} bnx¿dfly k|ltaGw nufO{ k~rfot k4lt g} k|hftGqsf] hu ePsf] /
dflyaf6 nflbPsf] k|hftGq b]zdf ckmfkl;4 ePsf] tyf k|hftGqsf] hu tn}af6 alnof] t'Nofpg
:yfgLo :jfoQ zf;gsf ;+:yfåf/f hgtfnfO{ k|zf;gdf ;l/s u/fO{ b]zsf] ;d:of / k|ultdf hg
cle?lr a9fpg] p2]Zon] k~rfotsf] lbzfaf]w u/fpg vf]lhof] . lj=;= @)!( ;fn kf} if ! ut]
k~rfotL Joj: yfg's'n gofF ;+ljwfg hf/L eof] . b]zsf] ;jf]{Rr ljwflosf /fli6«o k~rfotsf] pb\3f6g
;j{k|yd /fhf dx]Gb|af6 lj=;= @)@) df eof] . lj=;= @)@# df ;+ljwfgsf] k|yd ;+zf] wg eO{
k~rfot lgb{nLo Joj:yf aGg k'Uof] . @)!& ;fnb]lv ;'? ePsf] k~rfotL zf;g k|0ffnLdf /fhf dx]Gb|
/ jL/Gb|sf] k|ToIf zf;gdf dlGqkl/ifb\sf] cWoIftf ug]{ df}sf 8f= t'n;L lu/L, ;"o{axfb'/ yfkf -k~rfot
Joj:yfcGtu{t k|yd k|wfgdGqL_, sLlt{lglw lji6, gu]Gb|k|;fb l/hfn, dl/rdfg l;+x / nf]s]Gb|axfb'/
rGbn] k|fKt u/ . @)#^ h]7 !) ut] hgdt;ª\u|xsf] 3f]if0ff eof] . @)#& ;fn j}zfv @) ut] ;DkGg
hgdt ;ª\u|xdf k~rfotsf] ljho eof] .
/fli6«o lgb]{zg dGqfnosf] :yfkgf
 ljleGg If]qdf lgwf{l/ t nIo k|flKtsf lglDt ;fd"lxs zlQmnfO{ ;ª\ul7t / ljsl;t ug{ lj=;= @)!&
kmfu'g & ut] / fli6«o lgb]{zg dGqfno v8f eof] . /fli6«o lgb]{zg P]g, @)!& cg';f/ pRr:t/Lo
/fli6«o lgb]{zg kl/ifb\ klg u7g ul/of] . ljleGg ju{nfO{ ;dGjo u/L /fli6«o hLjgdf k|jflxt ug]{h:tf
sfd st{Jo ePsf] of] dGqfno lj=;= @)!( r} q @) df k~rfot dGqfnodf ufleof] / lj=;= @)@)
;fndf ;f] kl/ifb\ lj36g eof] .
k~rfot ;'wf/sf k|of;x¿
 ;j{k|yd lj=;= @)!* ;fn kmfu'g & ut] b] lv ufFp / gu/ k~rfot txdf lgjf{rg k|f/De eof] .
/fli6«o k~rfotsf] k|yd clwj]zgkl5 lj=;= @)@) h]7df klxnf] k6s k~rfot ljsf; ;Dd] ng eof] ]
. lj=;= @)@) ebf} ! df gofF d'n'sL P]g nfu' eof] . lj=;= @)@! dª\l;/ * ut] e"ld;'wf/ P]g hf/L
ePsf] lyof] . lj=;= @)@$ c;f]h ^ ut] /fhf dx]Gb|af6 /fli6«o k~rfotnfO{ Ps ;Gb]z k7fO{
k~rfotsf] ljsNKf ;f]wgL x'Fbf /fli6«o k~rfotsf] a}7sn] ;j{;Ddltaf6 c;f]Hf !! ut] of] lglj{sNk 5
eGg] k|:tfj kfl/t u/L c;f]h !# ut] bz;"qLo of]hgf agfOof] . h;df b]z ljsf;sf nflu u|fdL0f
ljsf;nfO{ hf]8 lbOg] s'/fx¿ pNn]v ul/Psf lyP . @)## ;fn ebf} / c;f]hdf klxnf]k6s /fli6«o:
t/df k~re]nf cfof]hgf ePsf] lyof] . o; e]nfdf k~rfotsf] l;4fGt Jojl:yt ul/Psf] lyof] .
hgdt ;ª\u|x, @)#&
 lj=;=@)!& b] lv @)#^ ;Ddsf] !( jifL{o k~rfotL zf;gaf6 / fhgLlts jftfj/0f z'4 x'g g;s]sf],
hLjg:t/ pNn]vgLo ¿kdf p7\g g;s]sf], dxFuL a9\b} uPsf], k~rfotsf sfo{stf{ hglk|o x'g
g;s]sf h:tf cg]sf}F lj/f]wsf cfjfhx¿ ;Qf ;~rfns tyf ;j{;fwf/ 0fdfem;d] t p7\g yfn] .
lj=;= @)#^ h]7 !) ut] /fhf jL/Gb|af6 zfxL 3f]if0ff u/L g]kfnL hgtfnfO{ ;'wf/;lxtsf] k~rfotL
Joj:yfnfO{ sfod} /fVg] xf] jf ax'bnLo zf;g k4lt rfxg] xf] ;f]dWo] PsnfO{ /f]Hg nf]s;Ddltsf
nflu aflnu dtflwsf/sf] cfwf/df /fi6«JofkL hgdt u/fpg] s'/f 3f]if0ff eof] . o;kl5 lj=;= @)#&
j}zfv @) ut] ;DkGg ePsf] hgdt ;ª\u|xsf] kl/0ffd @)#& h]7 ! ut] 3f]if0ff ul/of] . s'n ;b/ dt
$* nfv !# xhf/ $ ;o 5of;LdWo] @$,##,$%@ -%$=* k|ltzt_ dt k|fKt u/L k~rfot kIf ljhoL
eof] .
hgdt ;ª\u|xb]lv hgcfGbf]ng;Dd
 hgdt ;ª\u|xkl5 ;+j} wflgs ;'wf/ Pjd\ aflnu dtdf cfwfl/ t r'gfj ;DkGg eof] . lgjf{rgkl5
k~rfotsf] klxnf] @& ;b:oLo dlGqd08n !@) hgf /fli6«o k~rfot ;b:ox¿åf/f lglj{/f]w lgjf{lrt
;"o{axfb'/ yfkfsf] k|wfgdlGqTjdf lj=;=@)#* c;f/ @ df / kl5 lj=;= @)#( c;f] h @$ ut] s]xL
x]/km]/;fy #% ;b:oLo dlGqd08n aGof] . t/ lj=;= @)$) c;f/ @& ut] !)* ;b:osf] ax'dtåf/f
k|wfgdGqL ;"o{axfb'/ yfkfn] cfˆgf] kbsf] lhDd]jf/L Odfgbf/Lk"j{s k"/f gu/]sf] eGg] /fli6«o
k~rfotaf6 kfl/t cljZjf;sf] k|:tfj /fhfaf6 :jLs[t ePkl5 lj=;= @)$) c;f/ @& ut] yfkf
;/sf/ lj36g eof] ] . nf]s]Gb|axfb'/ rGb !)& ;b:osf] ax'dtåf/f lglj{/f]w 5flgP / /fli6«o k~rfots}
l;kmfl/;df /fhfaf6 c;f/ @* ut] pgnfO{ k|wfgdGqLsf] kbdf lgo'lQm ul/of] tyf @( ut] @! ;b:oLo
dlGqd08n u7g eof] .
@)$^ sf] hgcfGbf]ng / To;kl5sf] /fhgLlt
 @)!& ;fn k'; ! ut] /fhf dx]Gb|sf] zfxL 3f]if0ffdfkm{t\ :yflkt k~rfotL Joj: yf tL; jif{;Dd l6Sof]
/ @)$^ sf] hgcfGbf]ng;Fu} tx;gx; eof] . @)$^ ;fn df3 % ut]b]lv & ut];Dd g]kfnL sfª\u|];sf
g]tf u0f]zdfgl;+xsf] 3/df g]kfnL sfª\u| ];sf sfo{stf{x¿sf] b]zJofkL ;Dd]ng eof] . pQm ;Dd]
ngdf ef/tsf al/i7 g]tfx¿ rGb|z]v/, xl/ls;g l;+x ;'/lht, Pd=h]= csa/ cflbn] ;d]t efu
lnPsf lyP . g]kfnL sfª\u| ]; / ;+o'Qm afddf]rf{ ldn]/ ;+o'Qm ¿kdf @)$^ ;fn kmfu'g & ut]b]lv
pkTosfleq / aflx/sf lhNnfdf klg b]zJofkL hgcfGbf]ng rsf{P . kmfu'g * ut] sf7df8f} Fnufot
k|d'v ;x/x¿ aGb eP . cGt/f{li6«o ;~rf/ hutn] k|fyldstfsf ;fy ;dfrf/ k|rf/k|;f/ ug{ yfn] .
@)$^ ;fn r}t !( ut] tTsfnLg k|=d= dl/rdfg l;+xsf] l;kmfl/;df dlGqd08n k'gu{7g eof] t/
cfGbf]ngsf] ult /f]lsPg . sLlt{k'/, kf6g / a'6jndf uf]nL rNof] . @)$^ ;fn r}t @$ ut] /fhf
jL/]Gb|af6 /]l8of] g]kfndfkm{t 3f]if0ff eof] h;cg';f/ nf]s]Gb|axfb'/ rGbsf] cWoIftfdf $ ;b:oLo
dlGqkl/ifbsf] u7g eof] . hg cfGbf]ng g/f]lsPkl5 cGttM @)$^ ;fn r}q @^ ut] /flt !!M$% ah]
/]l8of] g]kfn / g]kfn 6]lnlehgdf Ps lj1lKt k|sflzt eof] . h;df g]kfnsf] ;+ljwfg, @)!( df /x]sf]
bnljxLg zAb x6fO{ bndflysf] k|ltaGw km's'jf eof] . gofF ;+ljwfg agfpg ;+ljwfg ;'wf/ ;'emfj
cfof]uåf/f k|ltj]bg k]; ug] { eGg] lj1lKt k|sflzt eof] . k~rfot lj36gkZrft\ s[i0fk|;fb e§/fO{sf]
cWoIftfdf cGtl/d ;/sf/ u7g eof] . @)$& ;fn sflQs @# ut] g]kfn clw/fHosf] ;+ljwfg, @)$&
hf/L eof] . o;kl5 @)$* ;fn j}zfv @( ut] cfdlgjf{rg eof] . k|ltlglw;efsf] @)% l;6dWo]
g]kfnL sf+u|];n] ;jf{lws !!) l;6 k|fKt u¥of] . lj=;= @)$* h]7 !% ut] ax'dtk|fKt bn g]kfnL
sfª\u|];sf ;+;bLo bnsf g]tf lul/hfk|;fb sf]O/ fnfsf] k|wfgdlGqTjdf Psdgf dlGqkl/ifb\ u7g eof] .
k|d'v k|ltkIfsf ¿kdf ^* l;6 kfPsf] g]kfn sDo'lg:6 kf6L{ -Pdfn]_ /xg k'Uof] .
ax'bnLo ;/sf/x¿
 g]kfnL sfª\u|];sf tTsfnLg dxfdGqL lul/hfk|;fb sf]O/fnfnfO{ /fhf jL/Gb|af6 @)$* h] 7 !% sf lbg
k|wfgdGqL lgo'Qm u/L !% hgfsf] dlGqd08n u7g ul/of] . @)%! sflQ{s @( df dWofjlw lgjf{rg
eof] . k|ltlglw ;ef lj36gsf] l;kmfl/; ePkl5 ;DkGg of] cfd lgjf{rgdf g]kfnL sfª\u|];n] *#,
g]skf -Pdfn]_ n] ** / /fk|kfn] @) l;6 k|fKt u/sf lyP . dWofjlw lgjf{rg, @)%! df :ki6 ax'dt
s'g} klg bnn] k|fKt gu/sfn] ;a}eGbf 7'nf] bnsf] x}l;otdf g]skf Pdfn]sf cWoIf Pjd\ ;+;bLo
bnsf g]tf dgdf]xg clwsf/L k|wfgdGqLdf lgo'Qm eP . of] k|ltlglw ;ef h] 7 #), @)%@ df k'gM
lj36g x'g k'Uof] . t/ ;jf]{Rr cbfntn] ebf} !@, @)%@ df o;nfO{ k'g:yf{lkt u¥of] / ebf} @) df
k|ltlglw ;efsf] ljz]if clwj]zg a;L g]kfnL sfª\u|];sf g]tf z]/axfb'/ b]pjfn] dgdf]xg clwsf/Lpk/
cljZjf;sf] k|:tfj k]; u/ . lj=;= @)%@ ebf} @% df cljZjf;sf] k|:tfj kfl/t ePkl5 of] ;/sf/
9Nof] . To;kl5 @)%@ ebf} @^ df z]/axfb'/ b]pjf k|wfgdGqL lgo'Qm eP . pgs} k|wfgdGqLsfndf
@)%@ ;fn kmfu'g ! ut] b] lv cfˆgf dfux¿pk/ s'g} Wofg glbPsf] eGb} tTsfnLg hgdf]rf{sf g]tf
8f=afa'/fd e§/fO{nufotn] bL3{sfnLg hgo'4sf nflu ;z:q ljb|f]xsf] 3f]if0ff u/L e"ldut /fhgLltsf]
yfngL u/] . Pdfn]sf] cljZjf;sf] k|:tfjn] ubf{ lj=;= @)%# kmfu'g @# ut] z]/axfb'/ b]pjf ;/sf/sf]
lj36g eof] / /fk|kfsf g]tf nf]s]Gb|axfb'/ rGb k|wfgdGqL ag] . of] ;/sf/n] klg sfª\u|];sf] cljZjf;
k|:tfjsf sf/0f lj=;+= @)%$ c;f]h !* df ;Qfaf6 xft w'g'k¥of] . sfª\u| ];sf] ldn]dtf]df /fk|kfsf]
cWoIf ;"o{axfb'/ yfkf @) c;f] h @)%$ df k|wfgdGqL eP . pgn] k|ltlglw;ef lj36g / lgjf{rg
tf]Sg l;kmfl/; u/] . t/ k|ltlglw;efsf] ljz]if clwj]zgn] cljZjf;sf] k|:tfj ljkmn kf¥of] . r}t @*,
@)%$ df pgn] /flhgfdf lbP . o;kl5 g]kfnL sf+u| ];sf g]tf lul/hfk|;fb sf] O/fnfsf] g]t[Tjdf
cNkdtsf] ;/sf/ r}q #), @)%$ df u7g eof] . o; ;/sf/df g]skf-dfn]_ klg ;lDdlnt lyof] . t/
dfn] l56} aflxl/Psfn] Pdfn] ;lDdlnt eO{ dlGqd08n k'g{u7g eof] . Joj:yflksfsf] lgjf{rgkl5
lj=;+= @)%^ h]7 !# df g]kfnL sfª\u| ];sf g]tf s[i0fk|;fb e§/fO{sf] g]t[Tjdf dlGqd08n u7g eof] .
of] ] ;/sf/n] r}t # ut] /flhgfdf lbPkl5 % r}t, @)%^ df lul/hfk|;fb sf]O/fnf k'gM k|wfgdGqL ag] .
@)%* ;fn h]7 !( ut] gf/fo0flx6L /fhb/af/df 36]sf] csNkgLo 36gfdf /fhf jL/Gb|sf] j+zgfz
ePkl5 1fg]Gb| /fhf eP / pgn] cfˆgf 5f]/f kf/;nfO{ o'j/fh agfP . z]/axfb'/ b]pjfsf]
k|wfgdGqLTjdf ;~rflnt ;/sf/n] lj=;= @)%* dª\l;/ !! df dfcf]jfbLnfO{ cftÍsf/L 3f]lift u/L
@)%( h]7 !) ut];Dd ^ dlxgfsf] ;Í6sfn nfu' u¥of] . @)%( ;fn h]7 * ut] k|wfgdGqL z]/axfb'/
b]pjfsf] l;kmfl/;df tTsfnLg ;+ljwfgsf] k|fjwfgcg';f/ /fhfaf6 k|ltlglw;efsf] lj36g Pjd\ sflQs
@& df dWofjlw r'gfj ug] { 3f]if0ff ePsf] lyof] . lgwf{l/t ldltdf r'gfj ug{ g;s]sf] axfgfdf @)%(
c;f]h !* ut] /fhf 1fg]Gb|n] b]pjfnfO{ …c;IfdtfÚ sf] cf/f]k nufP/ kbRo't u/] . pgn] sflQs @&
ut] ug] { elgPsf] r'gfj klg :yug u/L csf] { Joj:yf geP;Ddsf nflu g]kfnsf] sfo{sfl/0fL clwsf/
cfkm};Fu /fvL kfFr lbgleq gofF dlGqd08n u7g ug] { 3f]if0ff u/]sf lyP . c;f]h !* b]lv @$ ;Dd
g]kfn k|wfgdGqL Pjd\ dlGqkl/ifb\/lxt eof] / c;f]h @% df nf]s]Gb|axfb'/ rGbsf] k|wfgdlGqTjdf (
;b:oLo dlGqkl/ifb\ u7g eof] . lj=; @)%@ kmfu'g ! ut]b]lv ;z:q hgo'4 k|f/De u/L e"ldut ePsf]
dfcf]jfbL;Fu ul/Psf lj=;= @)%* ;fpg * ut] k|yd r/0fsf] jftf{, ebf} @^ df bf];|f] r/0fsf] jftf{ /
sflQs @* df t];|f] r/0fsf] jftf{x¿ c;kmn ePkl5 lj=;+= @)%* dª\l;/ * df dfcf]jfbLåf/f bfª /
:ofª\hfdf ul/Psf] cfqmd0fn] ;'/Iff l:ylt yk hl6n agfof] . lj=;+= @)%* dª\l;/ !! b]lv d'n'sle/
;Í6sfn 3f]if0ff ul/of] . lj=;+= @)%( h]7 !! df ;Í6sfnsf] cGTo eP klg h] 7 !# df k'gM nfu' eO{
ebf} !@ df ;dfKt eof] . df3 !% df dfcf]jfbLåf/f tTsfn o'4lj/fdsf] 3f]if0ff Pjd\ ;/sf/af6 g]skf
-dfcf]jfbL_ nfO{ cftª\ssf/L egL ul/Psf] 3f]if0ff / lu/ˆtf/Lsf] …/8 sg{/ gf]l6;Úh:tf k"j{lg0f{o lkmtf{
lnPkl5 g]kfnL /fhgLltn] gofF df]8 lnof] .
 bf];|f] hgcfGbf]ng @)^@÷^#
 @)%( c;f]h !* kl5 1fg]Gb|n] slxn] nf]s]Gb|axfb'/ rGbnfO{ t slxn] ;"o{axfb'/ yfkfnfO{ k|wfgdGqL
agfP/ cfkm"v; ' L zf;g ug{ yfn] . g]kfnL sfª\u|];, g]skf -Pdfn]_ nufot kfFr bnn] o;nfO{ zfxL
k|ltudgsf] ;+1f lbb} g]kfn kl/ro÷109 bafad"ns lj/f]w sfo{qmdx¿ ;~rfng ug{ yfn] . c;f/ !*
ut] /fhf 1fg]Gb|n] @)^! ;fn r}t d;fGtleq k|ltlglw;efsf] r'gfj ug]{ zfxL cfb]z;lxt z]/axfb'/
b]pjfnfO{ k|wfgdGqLdf k'gM lgo'Qm u/ . of] ;/sf/nfO{ !( df3df avf{:t ul/of] / /fhf 1fg]Gb|sf]
k|ToIf zf;g ;'? eof] . !( df3kl5 zfxL zf;glj¿4 g]kfnL sfª\u|]; -k|hftflGqs_ / ;+o'Qm
jfddf]rf{nfO{;d]t ;d]6]/ ;ft bnsf] cfGbf]ngsf/L u7aGwg aGof] / @)^@ j}zfvdf o;n]
k|ltlglw;ef k'g:yf{kgfsf] af6f] x'Fb} g]skf -dfcf]jfbL_ n] ;~rfng u/sf] ;z:q ljb|f]xsf] / fhgLlts
lgsf; lbg ;+ljwfg;ef;Dd k'Ug] ;femf ;xdlt / k|lta4tfnfO{ ;fj{hlgs u¥of] . o;kl5 g}
dfcf]jfbL;Fu ;ft bnsf] jftf{ / ;dembf/Ln] 7f]; cfsf/ / uGtJo lng yfn]sf] xf] . !( df3 @)^! df
/fhf 1fg]Gb|n] bf];|f] k6s lg/ª\s'z Pjd\ k|ToIf zf;g ;'? u/kl5 To;sf] k|lt/f]wdf cfGbf]ngcl3
a9fpg g]kfnL sfª\u] ;, g]skf Pdfn], g]kfnL sfª\u|]; -k|hftflGqs_, hgdf]rf{ g]kfn, g]kfn dhb'/
ls;fg kf6L{, g]kfn ;b\efjgf kf6L{ -cfgGbLb]jL_ / ;+o'Qm afddf] rf{;lxt @% j} zfv @)^@ df
;j{k|yd ;ftbnLo u7aGwg lgdf{0f eof] . g]kfnL sfª\u|];, g]=s=kf=Pdfn] / g]=s=kf= dfcf]jfbLlar
@)^@ dª\l;/ & ut] ef/tsf] gofF lbNnLdf !@ a'Fb] ;Demf}tf eof] . zflGt ;Demf}tfdf x:tfIf/ / g]skf
dfcf]jfbL;d]tsf] ;xeflutfdf cGtl/d Joj:yflksf–;+;b\\ ag]kl5 of] u7aGwg cf7bnLo ePsf] lyof] .
To;kl5 @)^# dª\l;/ % ut] ;ft bnsf] ;/sf/ / g]skf -dfcf]jfbL_ lar lj:t[t zflGt ;Demf}tf
;DkGGf ePsf] lyof] . @)^@ ;fn r}t @$ ut]b]lv @)^# ;fn j}zfv !! ut];DDf !( lbg rn]sf]
lj:t[t zflGt ;Demf}tfdf x:tfIf/ ub} lj:t[t zflGt ;Demf}tfdf x:tfIf/ ub} zflGtk"0f{ hgcfGbf]ng
@)^@÷)^# df g]kfnL hgtfsf] ckf/ ;xeflutfn] o;nfO{ Pp6f lg0ff{os ljGb'df k'¥ofPsf] lyof] .
kmn:j¿k @)^# df3 ! ut] g]kfnsf] cGtl/d ;+ljwfg, @)^# hf/L eof] . hgcfGbf]ng @)^@÷)^#
kl5 jt{dfg /fhgLlts ;ª\qmd0fsf] Joj:yfkg / ;+ljwfg;efsf] r'gfj ug]{ lhDd]jf/L kfPsf ;ft
/fhgLlts bnsf] ;xdltcg';f/ @* r}t @)^$ df ;+ljwfg;efsf] r'gfjsf] ltly t];|f] k6s lgwf{/0f
ul/of] . ;ft /fhgLlts bnn] * k'; @)^$ df u/sf] @# a'Fb] ;xdltkl5 r}t dlxgfleq
;+ljwfg;efsf] r'gfj ug]{ lg0f{o u/sf lyP . g]kfndf P]ltxfl;s ¿kdf ;+ljwfg;efsf] lgjfr{g
lj=;=@)^$ r}q @* df ;DkGg eof] . ;+ljwfg;efdf hDdf ^)! hgf ;b:o lyP h;dWo] ##% ;b:o
;dfg'kflts k|0ffnLaf6 / @$) ;b:o k|ToIf lgjf{rg k|0ffnLaf6 lgjf{lrt ePsf / afFsL @^ hgf
;b:o dlGqkl/ifb\n] dgf]gLt u/sf] lyof] . h]7 !%, @)^% df a;]sf] ;+ljwfg;efsf] klxnf] a}7sn]
u0ftGq g]kfnsf] 3f]if0ff u¥of] / u0ftGq g]kfnsf k|yd /fi6«klt 8f= /fd j/0f ofbj / pk/fi6«klt
k/dfgGb emf lgjf{lrt x'g'eof] .
b/af/ xTofsf08 af/];+lIfKt hfgsf/L
lj=;+ @)%* ;fn h]7 !( ut] g]kfnsf tTsfnLg /fhf l> % la/]Gb| sf] j+z gfz x'g] ul/ Oltxf;df 36]sf]
sxfnLnfUbf] 36gf g} b/af/ xTofsf08 xf] .
–gf/fo0flxl6 /fhb/af/ leq ePsf] of] 36\gfsf] sf/0f /fhf lj/]Gb| ;lxt !! hfgfsf] lgwg ePsf] ;fy} %
hgf 3fOt] cj:yfdf /x]sf lyP .
–o; 36\gf kl5 1fg]Gb|nfO{ l> % 3f]if0ff ul/Psf] lyof] . o; 36gfsf] 5fgljg ug{ tTsflng k|wfgGoflw;
s]zj k|;fb pkfWofosf] cWoIftfdf ul7t ;ldlt n] o'j/fh lbk]Gb| n] dfws kbf{y ;]jg u/L 36gf 36fPsf]
lgisif{ lgsfn]sf lyP .
Kfl/Iff df k|fo ;f]lw/xg] M g]kfnsf] Oltxf; ;DaGwL k|ZgpQ/
1.g]kfnsf k|yd /fhf sf] x'g <
 e"ld u'Kt -e'Qmdfg_
2.g]kfnsf clGtd /fhf sf] x'g <
 1fg]Gb| zfx
3.ls/ft j+zsf k|yd /fhf sf] x'g <
 onDa/ -on÷odn]z÷on'ª_
4.ls/ft j+zsf clGtd /fhf sf] x'g\ <
 u:tL -uflnh÷lv+u' _
5.lnR5jLsfndf s[lifdf nufOg] s/ nfO{ s] elgGYof] <
 efu s/
6.dfGb]j n] j:tL a;fPsf] :yfg s'g xf] <
 uf]s{0f
7.g]kfnsf] Oltxf;df lj/+ugf gf/L eg]/ s:nfO{ lrlgG5 <
 /fh]gb| nIdL -k|tfk l;+x zfxsL /fgL _
8./flgkf]v/Lsf] lgdf{0f slxn] ePsf] xf] <
 !&@& df -k|tfk dNn _
9.eQmk'/df s:n] a:tL a;fPsf x'g\ <
 cfgGbb]j
10. lnR5jLsfndf Joj:yflksf sf] sfd ug]{ OsfO nfO{ s] elgGYof] <
 cGt/f;g
11. ;'vfgL xTofsf08 slt ;fndf 36]sf] xf] <
 lj=;+ @)@*
12. /fhf lj/]Gb|af6 slxn] hgdt ;+u|xsf] 3f]if0ff ePsf] lyof] <
 @)#^ ;fn h]7 !)
13. Dfft[sf k|;fb sf]O/fnfsf] g]t[Tjdf @)!) ;fn j}zfv !^ ut] btf{ u/]sf] gofF
bnsf] gfd s] lyof] <
 g]kfn k|hf kl/ifb
14. ;lt k|yf pGd'ng ul/Psf] ldlt slxn] xf] <
 !(&&
15. k|hftGq 3f]if0ff slxn] ePsf] lyof] <
 @))& kmfNu'g &
16. klxnf] ;+ljwfg;ef lj36g ldlt eGg'xf];\ <
 @)^( h]7 !$
17. ;+ljwfg;efsf] klxnf] a}7s slxn] a;]sf] lyof] <
 @)^% h]7 !%
18. t]hf/y c8\8fsf] :yfkgf s:n] u/]sf x'g\ <
 /0ff]låk l;+x
19. e08f/vfn kj{ slxn] 36]sf] lyof] M<
 !()# sflQs !@
20. sf]t kj{sL cfdf eg]/ s:nfO{ lrlgG5 <
 /fHonIdL
21. a'n]6 dxf/fh eg]/ s:nfO{ lrlgG5 <
 o'j/fh q}nf]So
22. zfxj+lzo /fhfx? sxfFaf6 g]kfn k|j]z u/]sf x'g <
 ef/tsf] lrtf}8af6
23. efbufFpsf k|yd dNNf /fhf sf] x'g\ <
 /fo dNn
24. em\ofndf /+lug l;;f /fVg] rng rnfpg] sf] x'g <
 /0flht dNn
25. 3f]8]hfqfsf] k|rng s:n] rnfPsf x'g\ <
 ho k|sfz dNn
26. ufOhfqfsf] k|rng s:n] rnfPsf x'g\ <
 hut k|sfz dNn
27. s'g /fhf dbf{ #! /fgL ;lt uPsf lyP <
 of]ug/]Gb| dNn
28. eQmk'/ b/jf/ cuf8L cfkm\gf] zflns lgdf{0f ug]{ /fhf sf] x'g\ <
 e"kltGb| dNNf
29. dNNf pkfwL wf/0f ug]{ k|yd dNn /fhf <
 cl/ dNn
30. e'sDkdf kl/ dg]{ dNn /fhf <
 ceo dNn
31. dNnsfndf l;Ssf 5fKg] c8\8fnfO{ s] elgGYof] <
 6s;f/L
32. of]Uo afa'sf ;"of]Uo 5f]/f eg]/ s:nfO{ lrlgG5 <
 axfb'/ zfx
33. Plss/0fsf] ;dodf lqzlQm eg]/ lrlgg] lhNnf s'g s'g x'g\ <
 kfNkf , tgx', nDh'ª
34. ls/fFt j+zsf 5}7f}F /fhf sf] x'g\ <
 x'dtL
35. g]kfnsf] s'g j+zsf] zf;g sfn nfO{ :j0f{ o'u elgG5 <
 lnR5jL j+z
36. tfdfsf] d'b|f k|rngdf Nofpg] /fhf sf] x'g\ <
 /Tg dNNf
37. 5fnfsf] d'b|f k|rngdf] Nofpg] /fhf sf] x'g\ <
 l;l4g/l;+x dNn
38. !% efiffsf 1ftf s'g dNn /fhf lyP <
 k|tfk dNn
39. Oltxf;sf lhljt 7]ln eg]/ s:nfO{ lrlgG5 <
 jfj'/fd cfrf{o
40. ztfAbL k'?if eg]/ s;nfO{ lrlgG5 <
 ;Todf]xg hf]lz
41. x/uf}/L ljjfx, s'~hljxf/L gf6s n]Vg] /fhf sf] x'g\ <
 huHof]lt dNn
42. lghfdlt P]g s;sf] kfnfdf NofOPsf] lyof] <
 6+s k|;fb cfrfo{
43. g]kfnsf] P]ltxfl;s ?kdf ;+ljwfg;efsf] lgjf{rg slxn] ePsf] lyof] <
 lj ;+ @)^$ j}zfv @* ut] ;DkGg
44. k[[YjLgf/fo0f zfx n] g'jfsf]6df bf];|f] cfqmd0f slxn] u/]sf x'g\ <
 !*)!
45. k[YjLgf/fo0f zfxsf] lgwg slxn] ePsf] lyof] <
 lj=;+ !*#!
46. @))& sf] dlGqkl/ifbdf k//fi6« dlGq sf] lyP <
 df]xg zd;]/
47. /f0ffsfndf ;fdfGo k|zf;g / u[x ;DaGwL sfd ug]{ c8\8fnfO{ s] elgGYof] <
 d'n'sL c8\8f
48. g]kfndf ;j{k|yd df]6/ r9\g] k|wfgdGqL sf] x'g\ <
 lj/ zd;]/
49. b]jzd;]/n] rnfPsf] !@ ah] tf]k k8\sfpg] rng slxn]af6 aGb eof] <
 @)$% j}zfv !
50. ;'uf}nL ;lGwdf slt wf/f /x]sf 5g\ <
 ( wf/f
ljutdf cfof]uåf/f ;f]lwPsf k|Zgx? M
 Vf8\u lgzfgf c8\8fsf] :yfkgf s:n] u/]sf x'g\ < -gf;' @)&%_
rGb| zd;]/
 Gf]kfnsf] Oltxf;df klxnf] P]ltxfl;s hgdt ;+u|x slxn] eof] < -gf;' @)&!,
vl/bf/ @)&@ _
@)#& a}zfv @)
 G]fkfndf ;a}eGbf klxn] slxn] ah]6 k|:t't ePsf] lyof] < -vl/bf/ @)^( _
@))* df3 @! Uft]
 g]kfndf Jojl:yt ?kdf hgu0fgf lng ;'? lj=;+ !(^* df eof] eg] To;sf] ;'?jft
s'g ;+:yfn] uof]{ < -gf;' @)&) _
;]G;; uf]:jf/f
 /f0ffsfndf g]kfnnfO{ slt lhNnfdf ljefhg ul/Psf] lyof] M -vl/bf/ @)^*_
#% lhNnffdf
 hf]8f ldnfpg'xf];\ -gf;' @)&* _
;lx hf]8f M
Uff]/vfkqsf] k|sfzg M lj=;+ !(%*
of]hgfa4 ljsf;sf] k|f/De M lj=;+ @)!#
d'n'sL P]g M lj=;+ !(!)
k[YjL gf/fo0f zfx M lj=;+ !&&(
 Uf]/vf efiff k|sfzgL ;ldltsf] :yfkgf slxn] ePsf] xf] < -gf;' @)&@_
lj=;+ !(^(
 Gf]kfndf s'g j+zsf /fhfx?sf] zf;g rn]sf] lyof] <-gf;' @)^( _
uf]kfn j+z
 lnlR5jL sfndf dGqL ;/xsf] kbnfO{ s] elgGYof] < -vl/bf/ @)^*_
cdfTo
 g]kfndf bf; k|yfsf] cGTo slxn] ePs]f lyof] < -dlxnf ljsf; ;xfos, @)&@ _
lj=;+ !(*!
 ;lxb b/zy rGbsf] hGd sxfF ePsf] lyof] < -gf;' @)^( _
a}t8L
 /ftf] dlR5Gb|gfysf] hfqf s;n] rnfPsf x'g\ < -vl/bf/ @)^( _
g/]Gb|b]j
 g]kfndf ;j{k|yd rfFbLsf] d''b|f s:n] rnfPsf x'g\ < -vl/bf/ @)^( _
dlxGb| dNNf
 Hff]8f ldnfpg'xf];\ -vl/bf/ @)&@ _
;lx hf]8f M
lsF/ftL /fhf M onDa/
k|yd dNn /fhf M cl/b]j dNNf
k|yd uf]kfnj+zL /fhf M e"Qmdfg
 Gf]kfndf ;fj{hlgs oftfoftsf] z'?jft slxn]b]lv ePsf] xf] -zfvf clws[t @)&# _
lj=;+ !((^
 onDa/ s'g j+zsf k|yd /fhf x'g\ < -zfvf clws[t @)&% _
ls/fFt j+z
 hf]8f ldnfpg'xf];\ . -vl/bf/ @)&& _
;lx hf]8f
s[i0f dlGb/ M lzv/ z}nL
kz'klt dlGb/ M Kofuf]8f z}nL
hfgsL dlGb/ M d'un / /fhk't z}nL
 cleif]s clwsf/L©
!=^ g]kfnsf] ;fdflhs Pj+ ;f+:s[lts cj:yf
 Avishek Adhikari - cleif]s clwsf/L

wd{ ;DaGwL sfg"gL Joj:yf M


 g]kfnsf] jt{dfg ;+ljwfgsf] efu # sf] wf/f @^ df wfld{s :jtGqtf ;DaGwL Joj:yf /x]sf] 5 . o;
sfg"g cGt{ut hf]sf]xL n] h'gs'g} wd{ k|lt cf:yf /fVg kfpg] Joj:yf ;fy} cGo sf]xLnfO{ c;/ gkg]{
ul/ wfld{s sfo{df ;+nUg x'g kfpg] Joj:Yff pNNf]v ul/Psf] 5 .
 g]kfnsf] jt{dfg ;+ljwfgn] g]kfnnfO{ Ps ax'hflto, ax'eflifs, ax'wfld{s tyf ax';f+:s[lts d'n's sf]
?kdf JofVof u/]sf] 5 .
 g]kfnL snf ;+:s[lt / wd{ ljZj;fd' g} cl4To /x]sf] 5 .
g]kfnsf] hgu0fgf @)&* cg';f/ g]kfndf dflgg] !) wd{ af/] ;+lIfKt hfgsf/L
wd{ k|jt{ s pTktL pTktL :yfg k|d'v WffdL{s :yn g]kfndf ljZjdf
u|Gy dfGg] sf] dfGg] sf]
;+Vof ;+Vof
lxGb' cfB :jfdL \ O=k" !%)) l;Gw'3fF6L, j]b,pklgifb, dGbL/, *!=!(Ü !%Ü
z+s/frfo{ kfsL:tfg uLtf, k'/f0f zlQmlk7
Aff}å l;2fy{ uf}td O=k" %@) n'lDalg, g]kfn lqlk6s :t'k, laxf/, u'Daf *=@!Ü ^Ü
O;fO lhh; qmfO:6 ;g @# H]f?;nd, afOan Rfr{, !=&^Ü ##Ü
OH/fon uLhf{3/,
Sofy]8n
lzv u'? gfgs ;g !%)) Tffnj08L, ef/t Uf'? u|Gy u'?åf/ )=)!@Ü )=$Ü
;xLa -gfgs d7_
O:nfd k}uDa/ dxdb ;g ^@@ dSsf s'/fg d:hLb, %=)(Ü @$=!Ü
-;fpbL c/a_ b/ufxf,
d';Nnf,
dhf/
h}g dxfjL/ h}g O=k" %%) k+hfa, ef/t Afrgfd[t Hf}g dlGb/ )=)!@Ü )=)^Ü
axfO AfxfpNnfxf ;g !*$$ O/fg P cs8\; Nff]6; 6]Dkn )=))Ü )=!@Ü
-ef/t_
ls/fFt Odfgl;x+ d'Gw'd Nfa|s] f]6L #=!&Ü
r]Dhf]ª /
l;nf}6L
k|s[lt )=#%Ü

af]g )=@# Ü

lxGb' wd{ af/] hfgsf/L

ljZjs} k'/ftg Oltxf;-j]b, j]bfªu / zf:q _ af]s]sf] wd{ g} lxGb' wd{ xf] h;nfO{ ;gftgL wd{ / nf]s wd{sf]
?kdf JofVof ul/Psf] kfOG5 . k/f]ksf/fo k'0fo kfkfo k/lk8d cyf{t c?sf] k/f]ksf/ ug'{ wd{ xf] eg]
c?nfO{ lk8f lbg' kfk xf] eGg] d'n ;f/ af]s]sf] wd{ g} lxGb' wd{ xf] . o; wd{cg';f/ ;[li6sf] /rgf eujfg
a|Xd n] ug'{x'G5, kfng kf]i0f gf/fo0f n] ug'{x'G5 / ;+xf/ eujg lzjsf] rfxåf/f x'G5 . dflg; n] k[YjLdf
u/]sf] sd{ cg'?k g} b]jTj k|fKt ug]{ jf g/s df ;ho k|fKt ug]{ eGGf] b[i6fGtdf of] wd{ cfwfl/t /x]sf] 5 .
eujfg ;j{JofKt /xG5g\ ct ;a}df ;dfg efj k|s6 ug'{ g} of] wd{sf] d'n efjgf xf] . lxGb' wd{ cg';f/
;To, q]tf, åfk/ / sln u/L $ o'u /x]sf x'G5g\ . o; wd{sf] slno'udf ;j{k|yd k|rng k|flrg l;Gw' / /fjL
glbsf] lsgf/df a;f]af; ug]{ dflg;x?n] u/]sf] ljZjf; dflgG5 . g]kfndf sl/a *!=!( k|ltzt wdf{nDaL
/x]sf] o; wd{sf ljZje/ sl/a ()) ldlnog eGbf Hofbf cg'ofoL /x]sf 5g\ .
lxGb' wd{ af/] ljljw hfgsf/L M

 lxGb' wd{df sd{, 1fg / elQm u/L # dfu{ /x]sf 5g\ .


 o; wd{cg';f/ & zx/nfO{ kljq dflgG5 - sfF;L, sfGhLk'/, cjlGtsf, dy'/f, cof]Wof, åf/Lsf, uof_ –;'qM
sfsf ca d cof]Wof;Fu åfl/sf uof
 k'/fgf] ;Dk|bfo M z}j
 ;Dk|bfo M z}j, j}i0fa / zlQm –;'q M lzj / lji0f[sf] zlQm eg]/ ;lDemg]
 $ wfd -ab«Lgfy, s]bf/gfy-huGgfyk'/L_, åf/Lsf, /fd]Zj/ _ –;'qM af]s] bf/L eg]/ ;Demg klg ;lsG5
 $ j0f{ - a|fxd0f, If]qL, j}Zo, ;'b« _
 ^ zf:q /x]sf 5g -of]Ufzf:q, pQ/ lddf+;, k"j{ lddf+;, ;f+Vo zf:q, Gofo zf:q, a}zf]lifs zf:q _
 * lsl;dsf ljjfx /x]sf 5g -a|fXd, b}j, cfif{, k|hfkTo, cf;'/, uGwj{, /fIf;, k}zfr_ –M ;'qM a|fb} cfk|
cfu /fk}
 uGwj{ ljjfx M k|]d ljjfx
 cg'nf]d M dflyNnf] hftsf] s]6f / tNnf] hftsf] s]6L lar x'g] ljjfx
 k|ltnf]d M dflyNNf] hftsL s]6L / tNnf] hftsf] s]6f] lar x'g] ljjfx
 k/fqmd ljjfx M /fd n] l;tf;Fu u/]sf] ljjfx
 a|XdjfbLgL M k|flrg ;dodf j]bsf] cWog ;s]kl5 ;Gof; lng] dlxnf
 ;2f]jw' M k|flrg ;dodf lzIff cfh{gkl5 u[x k|j]z ug]{ dlxnf
 max muller : j]b nfO klxnf]k6s c+u|]hLdf cg'jfb ug]{
 bIf k|hfktLsf !# 5f]/L ;Fu s:ok n] ljjfx u/]sf
 ljZjdf g]kfn !^ cf}F wd{lg/k]If /fi6« xf]
 bfª sf] wf/fkfgL sf] lqz'n %! SjLG6n !# lsnfsf] /x]sf] 5 _
 ah|ufoqL df @%cIf/ x'G5g
 g]kfndf *!=!(Ü, ef/tdf &(=*Ü, df}/L;; df %$Ü, kmLhL df ##Ü,u'ofgf df @*Ü lxGb' wdf{nDaL
/x]sf 5g

lxGb' wd{ cg';f/ lhjgsf $ r/0fx? M


slt b]lv slt pd]/ s] elgG5 s'g cj:yf st{Jo s] xf] <
hGd–@%aif{;DDf a|Xdrfof{>d afNofj:yf u'?s'nLo lzIff cfh{g ug]{
@%–%) aif{;DDf u[x:yf>d o'jfj:yf u[x:y lhjg lgjf{x ug]{
%)–&% aif{;DDd jfgk|:yf>d k|f}9j:yf 3/ u[x:tL af6 6f9f x'g ;'? ug]{
&% b]lv dfly ;Gof;>d a'4fj:yf ;Gof;L hLjg wf/0f ug]{

lxGb' wd{sf $ j]b af/] hfgsf/L


j]b pkj]b u'? ljz]iftf
Cuj]b Wfg'{jb] ljZjfldq – k'/fgf] j]b
– lj1fgsf] sf08, OGb«b]j sf] k|z+;f,
– % zfvf -zfsNk, af:sn,cZjnfog,z+vfog,d08'sfog_
– !) d08n / !)@* Crfx?
– !!))) dGq
oh'/j]b cfo'{j]b wGjGt/L  If]lqo j]b
 ufoqL dGq pNn]v, s'?If]q df /rgf u/LPsf]
 $) cWofo, @ zfvf, @))) dGq /x]sf
;fdj]b uGwj{j]b e/t d'gL  ;fgf] j]b, ;+uLt j]b
 # zfvf, &% Crf, !*#$ dGqx? /x]sf
cyj{ :yfkToj]b Eff/åh  gofF j]b, Jofkf/Ls j]b,cy{zf:q ;fy} rLlsT;fzf:q /x]sf] j]b
j]b  af:t'snf, vuf]n, bz{g, rdTsf/ lj1fg, /x]sf] j]b, a|Xd j]b elgg]
 @) sf08, %(*& dGq /x]sf
lxGb' wd{bz{gdf /x]sf ^ zf:q tyf ltgsf k|jt{ sx?
zf:q k|j{ts
of]uzf:q kt~hnL
pQ/ lddf+z -j]bfGt _ Jof;
k"j{ lddf+; h}ldlg
;f+Vo zf:q slkn
Gofo zf:q uf}td Clif
a}zf]lifs zf:q s0ff{b

s'g k"/f0fdf slt Znf]s /x]sf 5g\ <


k'/f0f Znf]s
:sGb k'/f0f *!!))
j/fx k'/f0f @$)))
u?8 k'/f0f !()))
sd{ k'/f0f !&)))
a|Xdf08 k'/f0f !@)))
afdg k'/f0f !))))
kB k'/f0f %%)))
lzj k'/f0f @$)))
a|Xdj}jt{ k'/f0f !*)))
eljio k'/f0f !$%))
ln+u k'/f0f !!)))
dfs{08\o ()))
gf/b k'/f0f @%)))
lji0f' k'/f0f @#)))
efujt k'/f0f !*)))
dT:o k'/f0f !$)))
a|Xd k'/f0f !))))
clUg k'/f0f %$))

Rff/ o'u af/] hfgsf/L


o'u ;'? k|yd rqmjlt{ cg'dflgt cfo' eujfg lji0f'sf g]kfn nfO{ s]
/fhf cjtf/x? elgGYof] <
;To j}zfv z'Sn ooftL !& nfv @* dT:o, s'd{, ;TojtL
k"l0f{df-cIfo xhf/ aif{ a/fx / g/l;+x -
t[ltof _ $ j6f_
q]tf sflt{s z'Sn >L /fdrGb|| !@ nfv (^ jfdg, kz'{/fd / tkf]jg
gjdL xhf/ aif{ >L /fd -# j6f _
åfk/ efb| s[i0f o'lwi7L/ * nfv ^$ s[i0f -!j6f _ d'lQm;f]kfg
qof]bzL xhf/ aif{
sln kf}if cfdfj:of ef]h/fh $ nfv #@ a'4 / sNsL-x'g g]kfn
xhf/ aif{ afFsL _ @ j6f
;KtClifx?af/] hfgsf/L
Clif ljljw hfgsf/L
uf}td Clif ;KtClif dWosf h]7f Clif x'g\ . lo Clif /x'u'0f sf k'q x'g\ .
ef/4fh ptTy d'lg / ClifkTgL ddtfsf k'q x'g\ .
jlzi7 Cuj]bsf dGqx?sf] /rgf u/]sf lyP
ljZjfldq uf}td a'4nfO{ dGq lbPsf lyP . lolgnfO{ Cuj]bsf Clif ;d]t elgG5 .
hdbUgL kz'{/fd sf lktf
sZok bIf k|hfkltsf !# 5f]/L;Fu ljjfx u/]sf
clq

s:sf u'? sf] x'g\ <


b}Tosf u'? M z'qmfrfo{
b]jtfsf u'? M a[x:klt
sf}/asf s'n u'? M s[kfrfo{
dlR5Gb|gfysf u'? M cflbgfy
s[i0fsf u'? M ;lGbklg
/fdsf u'? M ljZjfldq
a'4sf u'? M ljZjfldq

eujfg lji0f' af/] ljljw hfgsf/L


eujfg lji0f' nfO{ a|Xdåf/f /lrt >[li6sf] kfng kf]if0f, lgodg tyf ;'/Iff ug]{ lqb]j dWo]sf Ps dflgG5 .
lji0f'sf] dfnf Ma}hoGtL - hfxL, h'xL, a]nL, dfGbf/f, / kfl/hft _
lji0f'sf] lgjf; M a}s'07
lji0f'sf] z:q M ;'b{zg -!)* r'Rrf /x]sf 5g\ _
lji0f'sf] ubf M sf}df]lbls
lji0f'sf] v8\u M gGbs
lji0f'sf] wg' M ;f/ª\u
lji0f'sf] k|lts ?v M lkkn
lji0f' / nIdLsf] k|lts ?v M t'n;L
lji0f'sf] k|lts kTy/ M zflnu|fd

eujfg lzj af/] ljljw hfgsf/L


eujfg lzjnfO{ a|Xdåf/f /lrt >[li6sf] ;+xf/ ug]{ lqb]j dWosf Ps dxfb]j elg lrlgG5 .
lzjsf] z:q M lqz'n
lzjsf] h6fF M skj{
lzjsf] lgjf; M s}nf;
lzjsf] jxfg M gGbL
lzjsL kTgL M kfj{tL
lzjsf] wg' M lkgfs
lzjsf] g[To M g6/fh÷tf08a
lzjsf] k|lts dflgg] ?v M j]n / ?b|fIf
lji0f', lzj / a'4sf] k|lts dflgg] ?v M j/
eujfg /fd af/] hfgsf/L
eujfg lji0f'sf] ;ftf} cjtf/sf] ?kdf cof]Wof g/]; bz/ysf ;Gtfsf] ?kdf hGd lnPsf dof{bfk'?iff]Qd /fd
eGGf] ul/G5 .
/fdsf] wg' M ch+uj
/fdsf efO{ M e/t , nId0f, zq'3g
/fdsL klTg M hfgsL
/fdsf u'? M ljZjfldq
/fdåf/f dfl/Psf] k|d'v c;'/ M /fj0f
/fd jgjf; hfFbf a;f]af; u/]sf] jg M lrqs'6
/fdsf k'q M nj / s'z

eujfg s[i0f af/] hfgsf/L


eujfg lji0f'sf] cf7f}F cjtf/sf] ?kdf b]jsL / jf;'b]jsf ;'k'q eO{ sf/f3f/df hGd lnPsf s[i0fnfO{ eujfg
jf;'b]j elgG5 .
s[i0fsf] z+v M kf~rhGo
s[i0fsL klTg M ?sdLl0f
s[i0fnfO{ kfng kf]if0f ug]{ M ozf]wf / gGbafaf
s[i0fsf bfh' M an/fd
s[i0fsf u'? M ;lGbklg

व भ न दे वी –दे वता र तनका वाहन ह के के हुन

१) सर वती –––– हाँस

२) ल मी –––– लाटोकोसेरो

३) दग
ु ा ( भगवती ) –––– सीहँ

४) गंगा –––– गोह

५) महादे व –––– न द

६) गणेश –––– मुसो

७)कुमार –––– मयुर

८) ई –––– एरावत (हा ी)

९) व णु –––– ग ड

१०) शव –––– साँडे

११) शनी –––– चील

१२) वायु –––– मग


१३) भैरव –––– कुकुर

१४) यमराज –––– भसी

१५ ) कुवेर–––– मा नस
af}å wd{ af/] hfgsf/L

 eujfg lji0f'sf] gjf}F cjtf/sf] ?kdf O=k" %^# j}zfv z'Sn k"l0f{dfsf] lbgdf ltnf}/fsf]6df /fhf z'4f]wg /
cfdf dfofb]jLsf] sf]vaf6 hGd]sf uf}td a'4n] O=k" %@) lt/ ljsf; u/]sf] wd{ g} af}4 wd{ xf] .
 z]kf{, tfdfª, u'?ª, ysfnL h:tf d+uf]lng hfltx?n] cjnDjg ug]{ ljZjdf zfGtLsf] dxTjnfO{ phfu/
u/fpg] qoL bz{gdf cfwfl/t wd{nfO{ af}4 wd{ elgG5 .
 Aff}4 wd{ g]kfnsf] bf];|f] 7'nf] wd{-s'n hg;+Vof sf] *=@! k|ltzt _ /x]sf] 5 .
 Aff}4 wd{df d'nt M y]/fjfb,dxfofg, ah|ofg u/L # ;Dk|bfo /x]sf 5g\ . -;Dk|bfo M y]/fjfb leq lxgofg-
d'lt{ k'hf gug]{_ / dxfofg -d'lt{ k'hf ug]{_, lxgofg leq ah|ofg / dxfofg leq tGqofg _
 of] wd{ ;d'bfon] a'4 holGt, Nxf];f/ h:tf d'Vo rf8kj{x? dfGg] u5{g\ .
 1fg, ;tsd{ / clx+;f df ljZjf; ug]{, hftLo e]befjnfO{ gdfGg] af}4 wd{nfO{ o'u;fk]lIf j}1flgs wd{
elgG5 .
 uf}tdsf] cy{ pQd ufO xf] eg] z'åf]wgsf] cy{ kljq eft xf] .
 Uff}td a'4n] j}zfv z'Sn k"l0f{dfsf lbg, ef/tsf] af]wuofdf a'4Tj k|fKt u/]sf lyP .
 lqlk6s af}4 wd{sf] d'Nf wd{u|Gy xf] . o; cGt{ut ;'lQmlk6s, ljgolk6s / clewDo ul/ # j6f lk6s
kb{5g\ h:df *$ xhf/ ;'q ;d]l6Psf] 5 .
 :d/0f /xf]z, uf}td a'4sf *@ xhf/ ;fy} pGsf k|d'v lziox?sf @ xhf/ ul/ *$ xhf/ ;'q ;+u|lxt 5g,
ltg lk6sdf .
 ;'lQm lk6s M a'4sf pkb]z ;d]l6Psf]
 ljgo lk6s M leIf' leI'f0fL n] kfngf ug'{ kg]{ lgodx? /x]sf]
 clewDo lk6s M a'4sf bz{g ;DaGwL s'/fx? /x]sf]
uf}td a'4n] kQf nufPsf $ cfo{;Tox? M-;'qM b'v sf lgjf/0f ug]{ pkfo 5g _
!= ;+;f/df b'v 5
@= b'vsf] sf/0f 5 -t[i0ff_
#= b'v lgjf/0f ;Dej 5
$= b'v lgjf/0fsf pkfo 5g\ . -ci6f+lus dfu{ _
 af}4 wd{sf k|d'v $ wfdx?
 n'lDAfgL M hGd
 af]wuof M 1fg k|fKt-#% aif{sf] pd]/df, klxnf] k|jrg M wd{rqm k|jrg _
 ;f/gfy M 1fg afF8]sf
 s'lzgu/ M b]x Tofu - dxfkl/lgjf{0f _
ljljw hfgsf/L M

 /fhf ;'4f]wgM a'4 sf lktf


 dfofb]jL M a'4 ls dftf -k'is/L0fL kf]v/L df g'jfObLg], a'4 hGd]sf % lbg kl5 d[To' ePsf] _
 k|hfjlt M a'4 ls ;f}t]gL cfdf -a'4 sf] kfng kf]if0f ug]{ cfdf_
 l;4fy{s'df/ M a'4 sf] afNosfnsf] gfd - hGdg] lalQs} a'4 & kfOnf pQ/tkm{ lx8]sf lj:jf; ul/G5 _
 gGbfs'df/L M a'4 ls lblb
 gGbs'df/ M a'4 sf efO
 o;f]bf÷o;f]w/f÷uf]kf M a'4 sL l>dlt- af}4 wd{ df wgsL b]jL, a'4;Fu !^ aif{ sf] pd]/df ljjfx ePsf] _
 /fx'n M a'4 sf 5f]/f
 CifL ljZjfldq M a'4 nfO ufoqL dGq ;'gfpg] - b nfO6 ckm Plzof k':tssf n]vs cgf{N8f] n] a'4sf] o1f]kljt
;+:sf/ ubf{sf avt ufoqL dGqL ;'gfpg nfO{ sf}lzls gbL lsgf/df a:g] ljZjldqnfO{ ufoqL dGq ;'gfpg af]nfPsf]
elg n]v]sf 5g\ _
 Clif sf}l8Go M a'4nfO 7'nf] of]uL x'g] eljiojf0fL ug]{
 kfln efiff M a'4 n] 1fg lbPsf] efiff - of] efiff ef/tdf k|rlnt k'/fgf] efiff dWo Ps xf] _
 tk:;' / eNn's Maf}4 wd{ sf k|yd cg'ofoL
 df/ /fIf; M a'4 sf] Wofg e+u u/fpg cfkmgL # 5f]/L -t[i0ff, /fu, /tL _ k7fpg] /fIf; - df/ /fIf; n] a'4 n] a'4Tj
k|fKt ul/;s]kl5 klg a'4sf] Wofg e+u u/fpg cfkm\gf # 5f]/L k7fP/ sfdjf;gf åf/f j'4 nfO{ gi6 u/fpg k|of;
u/]klg a'4 df s'g} klg c;/ k/]g _
 b]jbQ M a'4 nfO dfg{ vf]Hg] a'4 s} r]nf
 tyfut M a'4 n] cfkm'FnfO kl/lrt u/fpg] gfd
 ;'hftf M a'4nfO lv/ v'jfO 1fg k|fKtL df ;3fpg] dlxnf
 lrGrf df0fljsf M a'4nfO cfkm\gf] l>dfg elg a]OHht ug{ vf]Hg] dlxnf
 d}q]o a'4 M j'4sf pQ/flwsf/L
 sZok a'4 M a'4sf cu|h
 hfts syf M a'4sf] k"j{hGd ;DalGw syf ;fdfu|L
 lgjf{0f M uf}td a'4n] k|ltkfbg u/]sf] l;2fGt
 dxfkl/lgjf{0f M a'4sf] b]xTofu nfO{ dxfkl/lgjf{0f elgG5 - a'4 n] *) aif{sf] pd]/df cyf{t Ozfk"j{ $*# df j}zfv
z'Sn k"l0f{dfsf lbg s'zLgu/df b]xTofu u/]sf lyP . a'4sf] lgwg kl5 a'4sf c:tLwft' s'zLgu/af6 /fhu[x Nofpg
& aif{, & dlxgf / & lbg sf] ;do nfu]sf] lyof] . _
 uf}td a'4sf bfFt xfn;Dd klg l>n+sf df ;'/lIft /flvPsf] 5 .
 a'4n] cfkm\gf] lzIffnfO{ wfDo ljgo eGg] gfd lbPsf lyP, h:df wDosf] cy{ b'v d'lQmsf nfuL leIf'nfO{ lbOPsf] lzIff
eGg] x'G5 .
 uGws'6L M a'4 a:g] 3/ jf cf;g - a'4sf] cf;g >f]lqo gfds 3fF;L n] lbPsf] lyof] _
 lha|f] Pp6f o:tf] 5'/L xf] h;n] /ut glgsfnLsg sf6\g ;S5 M uf}td a'4sf] Ps egfO{
 lj?9s M uf}td a'4 o'jf x'Fbf o'4 u/]sf /fhf
 :d/0f /xf]z , ljZjdf ;a}eGbf al9 d'lt{ eujfg a'4sf] /x]sf] 5
ljleGg b]zdf cjl:yt af}4 ljxf/ x? M
g]kfn :jo+e" l>n+sf tfd|lznf
yfONof08 :j0f{lznf kfls:tfg tIflznf
ltAat -rLg_ lqlk6s ef/t ljqmdlznf

a'4 wd{sf kfFr /+usf] cy{ M


lgnf] ;]tf] /ftf] sn]hL kx]Fnf]
a'4sf] zl// a'4sf] bfFt a'4sf] /ut a'4sf] cGt:s/0f a'4sf] c:tLwft'

Aff}4 wd{sf k~rlznfx? M


 ;To
 clx+;f
 c:t]o
 k/:qLudg lgif]w
 dB lgif]w
a'4 holGt
 k|To]s aif{ g]kfndf a}zfv z"Sn k"l0f{dfsf] lbg eujfg uf}td a'4sf] hGdlbgsf] cj;/nfO{ a'4 holGtsf]
?kdf dgfOG5 . o; lbg ljz]ift n'lDalg df cfGtl/s tyf afXo ko{6s tyf wdf{nDaL n] a'4sf]
hGd:yn n'lDalgsf] e|d0f ug]{ u/]sf 5g\ . lj=;+ @)*) df @%^& cf}F j'4 hoGtL dgfOPsf] lyof] .
lqmlZrog wd{

– Oh/fon / Kofn]:6fOg lardf kg]{ h]?;n]d-cfF;'sf] 9f]sf _ df ljsf; eP/ ljZje/L @ ljlnog wdf{nDaL /x]sf] wd{ g}
lqmlZrog wd{ xf]] . o; wd{sf k|j{ts lh;; qmfO:6 x'g .
– afOan cg';f/ ox'bL wd{sf k|j{ts ca|fxdsf aofln;f}F k':tfsf ;Gtfg x'g lh;; qmfO:6 .
– d'Vo ;Dk|bfo M /f]dg Sofyf]lns, O:6g{ cyf]{8S; / k|f]:6]G6]G6 - jt{dfg ;dodf sf]l/ofnL ;Gt d'gn] Sofyf]lns /
k|f]:6]G6]G6 b'j} wf/nfO{ PsLs[t ug]{ cleofg rnfO/x]sf 5g\ . _
lh;; qmfO:6 af/] yk hfgsf/L M
– hGd M @* dfr{ O=k" $
– hGd:yfg M Oh/fonsf] a]yn]x]d
– lktf M hf];]km
– dftf Md]/L -s'df/L_
– kl/jf/ M ox'bL kl/jf/
– j+z M z" j+z
– lgwg M @% l8;]Da/ ;g\ #) - lgwg ePsf] $ lbg kl5 rLxfgaf6 p7]sf] lj:jf; ul/g] _
– lqml:rog wd{sf k|d'v efiff M lu|s, c/fdfOs, Nofl6g
– afOan cf]N8 6]:6fd]G6 - k'/fgf] lgod, h;df eujfgsf] dflg;k|ltsf] :g]xaf/] pNNf]v ul/Psf] h;nfO{ ox'bLn] cfkm\gf]
wd{zf:q dfG5g\ _ / Go' 6]:6fd]G6 - gofF lgod, h;df lh;;sf] hLjgL tyf pkb]z 5g\ _ ul/ b'O{ efudf ljeQm 5 .
– O;fOx?sf] rr{sf] x]8Sjf6/ Eofl6sg l;l6 xf] . ;a}eGbf al9 lqmlZrog cd]l/sfdf a:5g . !)) k|ltzt O;fO{ /fi6«
n]jgfg xf] .
– ;j{k|yd afOan lxa|' efiffdf n]lvPsf] lyof] .
– O;fO{ wdf{nDaLx? lh;; nfO{ d[To'b08 lbPsf] ltg lbgkl5 lrxfgaf6 p7]sf / rfln; lbg;Dd pkb]z lbP/ :ju{ uPsf]
ljZjf; u5{g\ .
– lqmlZrog wd{sf 7'nf u'?nfO{ kf]k eGg] ul/G5 .
– O;fO{ d'n'sdf nfn'kft] km'n nfO{ lqm:d; km"n eGg] ul/G5 .
– O;fO{x?sf] ;a}egbf 7'nf] lty{:yn h]?;n]d xf] .
lqmlZrog wd{af/] yk ljj/0f M
☻ clGtd ltg ;To M lktf, k'q / kljq cfTdf
☻ rf/ clGtd s'/f M k'g{hGd, km};nf, :ju{, gs{
☻ x]/f]8 PlG6k; M lh;; qmfO:6nfO{ qm;df lsNnf 7f]s]/ d[To'b08 lbg] Kofn]:6fOgsf zf;s
☻ h'8f; M lt;j6f rfFbLsf] k|nf]egdf lh;; a;]sf] 7fFp zf;snfO{ b]vfOlbg] lh;;s} r]nf
O:nfd wd{

– ljZjsf] bf];|f] 7'nf] wd{, d'lt{ k'hf jlh{t ePsf] wd{


– O:nfd wd{sf k|j{ts xh/t df]xdb k}uDa/ ;Nnfx cn}a;Nnfd x'g .
– k}uDa/ df]xdbsf] hGd lxh/L ;+atsf] /AaLcAan dlxgfdf ;fpbL c/asf] dSsfdf lala cfldgfsf] sf]vaf6 ePsf] xf] .
df]xDdb k}uDa/sf] hGd ;g\ %&) c/laog Jofkf/Lsf] kl/jf/df ePsf] xf] eg] b]xjxf;g ;g\ ^#@ h"g * df ePsf] xf] .
– k}uDa/ df]xDdbnfO{ ! nfv @$ xhf/ vlnkmf dWo]sf kl5Nnf pQ/flwsf/L dflgG5 .
– O:nfd wd{sf] s'/fgdf !!$ v08 /x]sf 5g\ eg] ^)) Znf]s /x]sf 5g\ .
– O:nfd wd{sf] efiff c/]ljog xf] .
– ljZjdf !)) k|ltzt O:nfd ;'ggL ;d'x ePsf b]zx? M dflNbE;, df}l/6flgof / ;fpbL c/]ljo x'g\ .
– d'Vo rf8x? M /dhfg, Ob'cnlkmqm, lxh, Obncwf
– O:nfd wd{sf % gdfhx? M kmlh/, hf]xf]/ c;|, dul/j, Ozf
– k}uDa/ dxDdbsL kTgL vfbLhf dxDdb eGbf !% aif{ h]7L lyOg\ .
– :d/0f /xf]z, O:nfd wd{df vflbhf eGgfn] 1fg ;'gfPsf dflg; eGg] a'lemG5 .
– k}uDa/ dxDdbn] !@ j6L ljx] u/]sf lyP .
– O:nfd wd{sf] k|d'v /+u xl/of] xf] ;fy} wd{ lrGx rGb|df / tf/f xf] .
– O:nfd wd{sf cg';f/ lhjgdf Psk6s xh ug'{k5{ .
– :d/0f /xf]z, xh eGgfn] dSsf dlbgf -;a}eGbf 7"nf] lty{:yn _ sf] lty{ofqf eGg] a'lemG5 .
– O:nfdx?nfO{ st}st} t's{ ;fy} k|foh;f] d';ndfg elg lrlgG5 .
s]lx zAb / ltgsf cy{ M
– hgfhf M zjofqf nfO{ hgfhf elgG5
– skmg M d[tssf] zl//df a]g]{ ;]tf] sk8f
– xfhL M lty{ofqf
– lxh/L M ;+jt
– lxlh/f M 36\gf
– lhNxHHf M lxh/Lsf] !@ cf}F dlxgf
– df}nf÷df}hf M k'hf/L
– z]v Odfd M wd{ u'?
– cNnfx M OZj/
– /;'n M ;Gb]zjfxs
– lgsfx M ljjfx k/Dk/f
– dx/ M ljjfxdf s]6f kIfn] s]l6 kIfnfO{ lbg] wg ;Dklt
– aflndf M ljjfx df v'jfOg] ;fd'lxs ef]h
– jh' M gdfh k9\g' cl3 zl// a[4L ug]{ sfo{
– vflbhf M 1fg ;'gfPsf] dflg;
– hsft M bfg
– lkmqf M clgjfo{ bfg - @=% k|ltzt Obdf lbg] _
– tnfs M ;DaGw ljRIf]b
– vtgf M s]6f] lz;'sf] ;fg} pd]/df of}gc+u sf6g] sfo{
– db/;f M d';ndfgsf] wfld{s / z}lIfs ;+:yf
– cfo'jqm M klxnf] vlnkmf
– cfbd / xf}jf M cNNffxsf k|ydf dflg;
O:nfd wd{sf % lhpg] z}nLx? M
;xb M cf:yf
;nt M k|fygf
Hfsft M bfg
xh M lty{
;f]; M /dhfgdf pkjf;
– O:nfdsf] cy{ k/d]Zj/df ;dlk{t ug'{ eGg] x'G5 .
– gdfh, dSsf dlbgf tkm{ km{s]/ k9\g] ul/G5 .
– /Tg dNnsf kfndf d';ndfg ;g\ !$(! Df g]kfn k|j]z u/]sf lyP .
– :d/0f /xf]z, g]kfnsf] ;a}eGbf al9 d';ndfg ePsf] lhNnf /f}tx xf] .
– d';ndfgsf] g]kfn cfudg kl5 g]kfndf pb'{ efiff / kmf/;L efiff k|rngdf cfPsf x'g .
– k}uDa/ n] dSsfdf !# / dlbgfdf !) ul/ @# aif{ O:nfd wd{sf] k|rf/ u/]sf lyP .
– k}uDa/ dxDdb Hofgsf] c;'/Iffsf] sf/0fn] ubf{ dSsfaf6 ;g\ ^@@ df dlbgf uPsf lyP h:nfO{ O:nfd wd{sf cg'ofoL n]
lxh/L eGg] ub{5g\ . o;} 36\gfsf] ;Demgfdf o; wd{sf c'gofoL n] lxh/L ;+jtsf] k|rng NofPsf x\g .
– k}uDa/ sf] lgwg ;g\ ^#@ h"g * df ePsf] xf] . lolgnfO{ dlbgfsf] dl:hb ga'Odf ;dflw:y ul/Psf] ljZjf; ul/G5 .
– k}uDa/ n] ;g\ ^!) df dSsfdf s'/fgsf] 1fg kfPsf lyP / clGtd k6s dlbgfdf pkb]z lbPsf lyP .
h}g wd{
– kljqtf, ;Rrl/qtf / clx+;fnfO{ of] wd{n] hf]8 lbG5 .
– OIfjfs' j+zsf /fhf l;4fy{ / dftf ljzfnfsf] sf]vaf6 ef/tsf] j}zfnLdf hGd]sf h}g wd{sf k|j{ts dxflj/ h}gsf] hGd
O=k" %(( df ePsf] xf] eg] lgwg O=k" %@& df ePsf] lyof] . plgnfO{ lj/, cltlj/, dxflj/, jw{dfg / ;Gdlt klg elgG5
.
– h}g wd{sf] u|Gy jrgfd[t xf] eg] k"hf:yn clUg dlGb/ xf] .
– wfld{s u|Gy jrgfd[t k|fs[t efiffdf n]lvPsf] 5 .
– Zj]tfDa/ / lbuDa/ of] wd{sf @ k|d'v ;Dk|bfo x'g\ .
– :d/0f /xf]z, ;]tf sk8f nufpg]nfO{ Zj]tfDa/ elgG5 eg] gUg cj:yfdf /xg] nfO{ lbuDa/ elgG5 .
– k|d'v b]jtf M tl8ts'df/, c;'/ s'df/, s+lbt, co't
– k|yd h}gu'? Cifjb]j x'g\ eg] @$ cf}F tyf clGtd h}gu'? dxfjL/ dflgG5 .
– g]knsf] Ps dfq cUgL dlGb/ sf7df8f}F sdnkf]v/Ldf /x]sf] 5 .
h}g wd{sf k|d'v dfGotfx?
– h}g wd{sf hLjgz}nL hLljt k|f0fLnfO{ s'g} rf]6 gk'of{p eGg] dfGotf /x]sf] .
– xfjfkflgdf klg hLjg x'G5 eGg] dfGotf /x]sf] .
– ;bu'0fL dflg;nfO{ ;fnsf af]6d'lg a;] klg 1fg k|fKt x'G5 eGg] ljzjf; ul/G5 .
– o; wd{nfO{ gfl:ts wd{ klg eGg] ul/G5 .
– d"lt{ k"hfsf] lj/f]w ug'{sf ;fy} ;[li6stf{ O{Zj/ gdfGg] wd{ g} h}g wd{ xf] .
lzv wd{
– lzv wd{n] clx+;f, ;Tsd{ / k/f]ksf/nfO{ hf]8 lbG5 .
– o; wd{sf] p|Qklt tfnjl08 k~hfa-k|flrg ;dodf of] :yfg ef/tdf /x]tf klg xfn of] :yfg kfls:tfg df kb{5 _
– lzv wd{sf k|j{ts u'? gfgs hL x'g h:sf] hGd ;g\ !$^( clk|n !% df ePsf] ljZjf; ul/G5 .
– lzv wd{sf] k'hf:ynnfO{ u'?åf/ elgG5 .
– o; wd{sf] wfld{s u|GynfO{ u'? u|Gy ;fx]j elgG5 .
– kljq k+lIf M afh
– klxnf] lzv wd{sf] dlGb/ k|tfkk'/ ef/tdf :yfkgf ul/Psf] lyof] .
– d'Vo lty{:yn k~hfa cd[t;x/sf] :Jf0f{ dlGb/ xf] .
– o; wd{cg';f/ cljjflxt /x]/ jf ;Gofl; hLjg latfpFb}df df]If k|fKt x'b}g\ . u[x:yL hLjgnfO{ a9jf lbgs} nfuL lzv
u'?x?n] ;d]t Tofu / tk:of u/]sf] kfOG5 .
– ljZjdf sl/a @# ldlnog wdf{nDaLx?n] o; wd{ dfGg] u/]sf 5g\ .
axfO{ wd{
– O/fgsf ldhf{ x';]g clnn] ;g\ !*^# df axfO{ wd{sf] :yfkgf u/]sf x'g\ .
– of] wd{ dfGg] dflg;x? a9L pbf/jfbL / k|ultlzn x'G5g .
– d'l:nd ljrf/wf/fdf b]vf k/]sf] ;'wf/jfbL lrGtgsf] pkhdf ljsf; ePsf] wd{ .
– Eff/tsf] gofFlbNnL l:yt nf]6; 6]DknnfO{ axfO{ dlGb/ elgG5 h'g ;a} wd{sf] nfuL v'Nnf ul/Psf] dlGb/ xf] .
– of] wd{sf] kljq u|GynfO{ P cS8; elgG5 .
– o; wd{ cg';f/ O{Zj/ Ps 5g\ / x/]s o'udf dflg;nfO{ lzIff k|bfg ug{ hGd lnG5g\ eGg] ljzjf; ul/G5 .
– of] wd{ ;a} wd{sf] ;femf ?k xf] eGg klg ;lsG5 lsgeg] of] wd{n] s[i0f, lh;;, k}uDa/, a'4 cflbsf] kl5Nnf] cjtf/sf]
?kdf axpNnf nfO{ dfG5g\ .
– 7"nf] lty{:yn Oh/fonsf] sf/d]ndf agfOPsf] axfpNnfxsf] 5f]/f cAb'njxfsf] ;dfwL xf] .
– zflGt / dfgjtfsf] kIfkf]if0f ug]{ o; wd{n] s'g} hflt jf /fi6«sf] >]i7tfnfO{ :jLsf/ ub}{g .
– lzv wd{ ;a}eGbf al9 ef/tdf !=( / bf];|f] cd]l/sfdf !=@ k|ltzt /x]sf 5g\ .
ox'bL wd{
– o; wd{sf k|j{ts xh/t d';f x'g\ .
– of] wd{sf] wfld{s u|Gy s}jfnf xf] .
– of] wd{n] k|]d, bof, dfof, ;bfrf/, k/f]ksf/, lbgb'MvL czQmtfsf] ;]jf / OZj/k|lt cf:yf k|fKt x'g] k|]/0ff lbG5 .
– of] wd{ dfGg] xgj aif{sf] pknIodf /f]zxf;g kj{ dgfp5g\ .
tfcf] wd{
– rLgsf] k|flrg /fhwd{ sf] gfd g} tfcf] wd{ xf] .
– o; wd{sf k|j{ts nfcf]T;] x'g\ .
– o; wd{sf] wfld{s u|Gy tfcf] t]cOHd x'g .
– of] wd{sf] wfld{s :yn bfcf]u'cfg xf] .
wd{ af/] ljljw hfgsf/L
 q]tfo'udf hgsk'/nfO{ ldlynf elgGYof] .
 nf]s wd{ eg]/ s'g s'g wd{nfO{ lrlgG5 M lxGb' / af}4
 Kofuf]8f z}nLdf jg]sf] j;Gtk'/ b/jf/nfO{ ljnf; dlGb/ klg elgG5 .dNn /fhfx?n] w]/} d'lt{ agfOPsf] b]jtf lji0f'
x'g .
 g]kfndf /fli6«o 9nf}6 ;+u|fxfno kf6g b/jf/ :Sjfo/df 5 .
 e;]{lnh b/jf/sf] cg's/0f u/L agfOPsf] b/jf/ l;+xb/jf/ xf] .
 s'j]/ -pQ/ lbzfsf] b]jtf_ sf] /fhwfgL cnsfk'/L xf] .
 /fdrGb|sf] lgaf; nfO{ s] elgGYof] M;fs]t
 /fdrGb agaf; uPsf] agnfO s] elgG5 M lrqs'6
 xg'dfgsf] 5f]/fsf] gfd s] xf] M ds/Wjh
 af}4 wd{df wgsL b]jL eGgfn] s;nfO{ lrlgG5 M ozf]wf -ozf]w/f_
 b}Tosf u'? eGgfn] s;nfO{ lrlgG5 M z'sfrfo{
 j]bJof;fsf afa' M k/f;/
 4fk/ o'usf clGtd /fhf sf] x'g M /fhf hGd]Hfo
 z's|frfo{sf afa' M e[u' Clif
 a'4sf] dfdnL sxfF /x]sf] 5 M gjnk/f;L sf] /fdu|fd
 a'4sf 3f]8fnfO{ sGws elgG5 eg] a'4sf] ;f/yL nfO{ 5Gbs elgG5 .
 r08Lk'/f0f s'g k'/f0faf6 lnOPsf] xf] M dfs{G8]oaf6 lnOPsf] xf],
 ;d'b|dGyg ubf{ lg:sLPsf] ljif xnfxn sfns'6 xf] Hf;nfO{ eujfg lzjn] ;]jg u/]sf lyP
 !$ jif{;Dd e/tn] /fHo u/]sf] 7fpF s'g xf] M gGbLu|fd
 9'08L/fh eGgfn] s'g b]jtfnfO{ a'lemG5M u0f]znfO{
 s+z dfl/Pkl5 dy'/fsf /fhf sf] eP M pu|;]g
 /fj0fsf] ;]gfklt M v/ / b';0f
 z+s/s]f g[Tocj:yf nfO{ s] elgG5 M g6/fh
 /fj0fn] ;Ltf x/0f u/L nu]sf] 7fpF k+rj6L xf].
 j]bJof;sf] csf]{gfd 4}kfog xf]
 bf}kbLsf] ;f/L lvRg k|of; ug{] b';f;g x'g .
 k/z'/fd Clifsf afa' hdbUgL x'g
 lzj lqk'/f/L, s[i0f d'/f/L, /fd v/f/L
 b}\]kbLsf efO w[:6w'Dg,x'g
 bf}0f{rfo{sf 5ff]/f cZj:yfdf x'g\ .
 sf}/jsf s'n u'? s[kfrfo{ x'g\ .
 le:dlktfdxsf] csf]{ gfd b]jj|t xf] .
 36f]TsrsL cfdf lx8LDaf x'g\ .
 w[t/fi6«sf !)) efO 5f]/f dWo] kf08j ;Fu ldNg hfg] o'o'T;' x'g .
 OGb|sL cfdf clbtL x'g\ .
 dxfef/tdf sf}?jsf] kIf lnO{ n8\g] /fhf h/f;Gb x'g\ .
 kf6gsf kfFr :t'ksf] lgdf{0f ug]{ /\fhf ldq;]g x'g .
 sf7df8f}+sf $ gf/fo0f :yfkgf ug]{ /fhf xl/bQ jdf{ x'g .
 s'Des0f{nfO{ ^ dlxgf ;'Tg] j/bfg lbg] sf] x'g M a|Xdf
 ;a}eGbf k'/fgf] j]b s'g xf] M CUj]b
 K"f/f0fx? dWo] ;a}eGbf sfG5f] k"/f0f s'g xf] M clUg k"/f0f !* cf} k'/f0f
 dlR5Gb|gfynfO{ s] sf b]jtf elgG5 M aif{f / bofsf
 b]jtfsf j}B eg]/ s;nfO{ lrlgG5 M cflZjgLs'df/
 /fdn] :yfkgf u/]sf] lzjlnªunfO{ /fd]Zj/ elgG5 eg] xg'dfgn] :yfkgf u/]sf] lzjlnªunfO{ M cg'dtL
 >Ldbefujt uLtf dxfef/tsf] s'g kj{ af6 lnPsf] xf] M leid
 Kfz'dltgfynfO{ slxn] a'4 d's'6 nufOG5 M sflt{s z'Sn ci6dLsf] lbgdf
 ljZj af}4 ;3+sf] k|wfgsfo{no sxfF /x]sf] 5 M a}ªssdf
 cy{jj]b cg';f/ OGb|sf] /y s;n] agfPsf] xf] M cg'
 k"/f0fsf cg';f/ lx/0osZok"nfO{ df/] kl5 ePsf] k'gh{Gdsf] gfd s]xf] M /fj0f
 eujfg a4sf] d[To"kl5 a'4wd{sf] af/]df n]vPsf] klxnf] u|Gy s'g xf] M d"n;jf{l:t ljgo
 kfFr kf08jx?sf % efO 5f]/fx?nfO{ lgbfPsf] a]nfdf xTof ug{] kfq sf] lyP M cZjTyfdf
 j[qf;'/nfO{ dfg{ OGb|n] agfPsf] a|h s] af6 ag]sf] lyof] M blwlr Clifsf] xf8af6
 ufO{hfqf nfO{ g]kfn efiffdf s] elgG5 M ;fkf?
 Kff08jx? s'g az+sf lyP M s'?
 /fjf0sf] ;;'/fsf] gfd s] xf] M dfNojfg
 cfo{"j]bsf k|j{ts sf] x'g M wgjGt/L
 of]uzf:qsf kj{ts sf] x'g M kt~hnL
 an/fd / >Ls[i0fsf] lardf s] ;DaGw lyof] M bfh'efO{
 dxfef/tsf] o"4df sf}/jsf] kIf lnO{ n8g] /fhf h/f;GwnfO{ s;n] v'Ýf km6fP/ df/]sf lyP M led;]g
 l;tfnfO{ x/0f u/]kl5 /fj0fn] ;a}eGbf klxnf s;nfO{ df/]sf lyP M h6fo"
 sf}/jsf dfdf ;s'gLsf 5f]/f sf] gfd s] xf] M pn's
 dGb/frn kj{tnfO{ ;d'Gb|dGyg ug{ n}hfg] AolQm s] x'g M zf]ifgfu

s'g lty{:yn sxfF


 tfg;]g, l/l;ª / l3l;ª, cw{nL tLy{:yn df8L cd/gf/fo0f tLy{:Yn, pHj]Zj/L eujtL, l/8L, Clifs]zj dlGb/ /
>Lgu/ – kfNkf
 Nxf]dGyfª, sfua]gL, bfdf]b/ s'08, d'lQmgfy, gl/emf]jf, g/l;+xu'Daf – d':tfª
 s8f/L tLy{ :yn, yfkf{ di6f, dI6f eujtL :yfg bfgf;fFu', l;hfF, rGbgfy – h'Dnf
 9f]/lkmbL{, Jof; u'kmf, l5Ds]Zj/L, 5fAbL a/fxL, a'9LeujtL dlGb/ b]j3f6, rDkfjtL u'kmf – tgx'F
 z+s6f, eb|sfnL, a|hof]lugL, dftftLy{, ci6gf/fo0fsf] dlGb/, t'nhf dlGb/ kz'kltgfy,dft[s]Zj/,hfd]dl:hb
af}b:t'k, 6f}bx, a'9fgLns07 – sf7df8f}F
 a|hjf/fxL, 6Lsfe}/j, s'De]Zj/ dlGb/, n]n], s[i0f dlGb/, af}4 ljxf/ – nlntk'/
 /fdf/f];g, uh/f eujtL, a}hgfy, iff]8zfb]jL dlGb/, ljgfos k~rb]jn, d';]df8f}F, a/bfb]jL – c5fd
 uf]v'/]Zj/ dxfb]j, kfnf~rf]s eujtL, z+s6]Zj/, ljs6]Zj/ dxfb]j, o'lwi7/ dlGb/, >[li6sfGt nf]s]Zj/, r08]Zj/L,
gdf]a'4, ltdfngf/fo0f, kgf}tL eujtL – sfe|]
 lqk'/f;'Gb/L b]jL, b]pn]v dlGb/, b]xL df8f}F, d]nf}nL eujtL, tNnf huGgfy / b]pnf6f dlGb/ – a}t8L
 nf6L sf]OnL, b]ptLaHo}, ;fnL legfh'sf kfOnf, aonsf8fu9L, sfs|]laxf/ – ;'v]{t
 dgsfdgf b]jL dlGb/, /fd]Zj/ / uf]/vfgfy dlGb/ – uf]/vf
 l;4sfnL dlGb/, dgsfdgf – ;+vj' f;ef
 la>fGtL dlGb/, l5Gtfªb]jL -k"j{sf] dgsfdgf_-dlxnfnfO{ k|j]z /f]s_ lgzfgb]jL dlGb/, ls/fFt]Zj/ dxf]bj – wgs'6f
 dfOkf]v/L, k~rsGof, uh'/d'vL, l;+xaflxgL, dfO:tfg, gf/fo0f:tfg, eLd;]g:yfg, dfOa]gL, nf?Djf If]q – Onfd
 /f]Njflnª u'Daf, ;'Gb|fjtL b]jL, sfln~rf]s eujtL, eLd]Zj/ dxfb]j – bf]nvf
 6f;L5f]lnª u'Daf, kflye/f eujtL – tfKn]h'ª
 lb+unf, xt'jfu9L, l;+xsfnL dlGb/, lztnfb]jL dlGb/ – ef]hk'/
 ;tf;Lwfd, dfOd]nf, ch'{gwf/f, lsrsaw s'08, s]rgfs]ng – emfkf
 t8, z}n]Zj/L dlGb/, dflnsf:yfg, b'Ub]Zj/ / cf;bnf dlGb/ – 8f]6L
 P]/fjt tLy{, :ju{åf/L – Ko"7fg
 l8xL b'jf{;fcf>d, hfgsL dlGb/, ljjfxd08k, wg'ifwfd, kljq/+ue"ld :yfg, b'nxf b'nlxg dlGb/ – wg'iff
 ;}gfd}gf, km"naf/L, dfofb]jL, af}4 u'Dafx¿, b]jbx – ¿k]Gb]xL
 lgulnxjf, uf]l6xjf, km'6]Zj/ dxfb]j, ;dodfo{ dlGb/, tf}n]Zj/ dxfb]j, ltnf}/fsf]6 – slknj:t'
 uf]a/uf9f 6fk', l5Ggd:tf b]jL-6fpsf] gePsf]_ /fhb]jL dlGb/, 7]lnof d]lnof dlGb/ – ;Kt/L
 d}gfd}lg:yfg, /f}tfxf, k~rfjtL dfO{, rf}b08L b]jL – pbok'/
 x]nDa', tfs]{Wofª – l;Gw'kfNrf]s
 3fGb|'s, tfnaf/fxL, laGbfafl;gL dlGb/, zflGt:t'k, kftn] 5fFuf] – sf:sL
 l;d|f}gu9, xl/x/k'/u9, s+sfnLdfO{, u9LdfO{, yfgLdfO{ – af/f
 kf}jfu9L, s'z]Zj/ dxfb]j, sdnf dfO{, l;4]Zj/ b]jfno, s'z]Zj/ dxfb]j, dfn]kf6L :Yfg, w'n]ZJ/ dxfb]j – l;Gw'nL
 sf]8s6]gLu9L, k~rb]jL dlGb/, gd{b]Zj/ dxfb]j, rDkfb]jL – cf]vn9'ªu \ f
 5qr08]Zj/L, v}/fjfª eujtL, 5fofF If]q, ;Nofg eujtL – ;Nofg
 s]dL{ ufpF, vk'{gfy dlGb/, ;fsL{sf] yfg, af8kfn], xfNrL af}4u'Daf – x'Dnf
 /fdu|fd, df}nfsflnsf, bfpGg] dfO{, lqj]0fLwfd, aflNdsL Clifsf] cf>d,e};fnf]6g– gjnk/f;L
 ljqmdafafsf] yfg, ;f]d]Zj/ – lrtjg
 dflnsfh'{g,tkf]jg, kf08jgu/ – bfr'{nf
 afha/fxf – /f]Nkf
 jl8dflnsf–afh'/f
 s]jn]Zj/ – /fd]5fk
 w'n]Zj/ dlGb/ – b}n]v
 hoafu]Zj/L dlGb/ – afFs]
 bfdg – dsjfgk'/

ljljw hfgsf/L
 g]jf/L ;+:s[ltdf h+sf] slt ;dodf ul/G5 M && jif {& dlxgf & lbg
 g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] 3f6 sxf /x]sf] 5 M 6]s' bf]efg sf7df08f}
 If]qLx?sf] ;Ddf/ ub}{ lx8\g] eujfg sf] x'g M k/z'/fd
 /fj0fn] /rgf u/]sf] k':tsnfO s] elgG5 M cfs{ kIf / s'df/tGq
 b'uf{ ;Tt;tL -r08L_ s'g k'/f0faf6 lnPsf] M dfs{08]o k'/f0f
 ufO{hfqfnfO{ g]kfn efiffdf ;fkf? elgG5 eg] dlR5Gb|gfynfO{ s] elgG5 cfojNne
 OGb|sf] ju}rf M gGbg,
 s'j]/sf] ju}rf r}q/y
 /fj0fsf] ju}rfM czf]s jfl6sf,
 s'j]/sf] /fhwfgL M cnsfk'/L
 OGb|sf] /fhwfgL M cd/fjtL
 l;tf x/0fkl5 /fj0fn] ;j{k|yd s;nfO{ df/]sf lyP M h6fo"nfO{
 xg'dfgsf] 5f]/f M ds/Wjh
 e[u'Clifsf] 5f]/f M z'qmfrfo{ -bfgjsf u'?_
 s'Des0f{sf 5f]/f M s'De / lgs'De
 dxfef/tsf bfglj/ eg]/ s;nfO{ lrlgG5 Ms0f{
 w[|t/fi6«nfO{ dxfef/tsf] j[4 j0f{g ;'gfpg] M ;~ho
 kf/;gfy M kz'kltgfy, b'08L/fh M u0f]z
 dxfef/t xnb/ eg]/ s;nfO{ lrlgG5 M an/fd
 g]kfndf a9L alnr9fpg] d]nf M u9LdfO{ af/f
 bz 6fps] eGgfn] M /fj0f nfO{ a'lemG5 -$ j]b / ^ pkj]bsf 1ftf_
 dxfef/tsf] o"4 ePsf] 7fpF M s'?If]q -ef/t_ !* lbg
 h'Fuf ePsf] dxfb]jsf] d'lt{ M g]kfnuGhsf] jfFu]Zj/L dlGb/df
 %@ s'6L &@ s'08sf] zx/ M hgsk'/
 g]kfnsf cflbjf;L÷hghflt af/] ;+lIfKt hfgsf/L
qm=;+ ;d'x hflt
! pGgt -@_ g]jf/, ysfnL
@ ;'ljwfaf6 jl~rt ;d'x /fO{, du/, df/kmfnL ysfnL, nLDAf', lh/]n, z]kf{, tfª\j], ltgufFpn],
-!%_ 5}/f]tg,JofF;L,afx|ufpFn],u'?ª,XofNdf],5GTofn, ofSvf
# nf]kGd'v ;d'x -!)_ d]r], /fp6], s';'08f,/fhL,n]Krf,xfo', ;'/]n, ls;fg, aGs/Lof,s';af8Lof
$ l;dfGts[t ;d'x -@)_ ;'g'jf/, /fhj+zL, nfs]{, lwdfn, tf]Ks]uf]nf, ef]6], lk|m , ugufO{, afn'ªu\ , b/fO{ s'dfn,
8f]Nkf], e'h]n ,Nxf]kf, tfhk'/Lof,d'ufnL, kx/L, b'/f,8f]Nkf],yf?
% clt l;dfGts[t ;d'x - dfemL, y'bfd, ;Gyfn, af]6], l;of/, wfg's, emfFu8 b'gj' f/, Nxf]dL, r]kfª,yfdL, a/fd'
!@_

A.ljsl;t ;d'x÷pGgt ;d'x M @ hftL


!= g]jf/
 sf7df8f}F pkTosfsf # lhNNff / k|d'v Jofkfl/s rxnkxn x'g] :yfgdf k/fk"j{ b]vL a;f]af; u/L cfkm\g} l/lt
l/jfh, rfnrng tyf cl:tTj v8f u/]sf] 5, g]jf/ hftL n] .
 k|d'v k]zf s[lif / Jofkf/ /x]sf] 5 eg] xfnsf] cj:yfdf lghfdtL ;]jf, ;'/Iff ;]jf, j}b]zLs /f]huf/L, :jf:Yo ;]jf
tkm{ klg pGd'v /x]sf 5g\ .
 lxGb' / af}4 b'j} wd{sf] kl/kfng ub}{ cfPsf 5g\ .
 sf7df8f}F pkTosfsf ltg lhNnfdf g]jf/ hftLsf] afx'Notf /x]sf] 5 .
 o; hftLsf ljleGGf lnlkx?dWo e'+hLdf]n, /~hgf / g]jf/L lnlk k|d'v /x]sf 5g\ .
 g]jf/L r]nLx?sf] lax] x'g' k"j{ g} a]n;Fu ljjfx ug]{ rng 5 h;nfO{ OxL elgG5 . nf]Ug] d/]klg ljwjf gdflgg]
k|rng /x]sf] 5 .
 OGb|hfqf, lxn]hfqf, nfv]hfqf, /ftf] dlR5Gb|gfysf] /yofqf, ;]tf] dlR5Gb|gfysf] /yofqf h:tf hfqfx? o;
;d'bfodf k|Voft /x]sf 5g\ .
 o; hfltn] af]Ng] efiff rLlgofnL efiff kl/jf/÷ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ cGt{Ut kb{5 .
 g]jf/ hftLsf] k'/f]lxtnfO{ e/f{÷u'?jf eGg] ul/G5 .

@= ysfnL
 d':tfª lhNnfsf] yfsvf]nfdf k/fk"j{sfn b]lv a;f]af; u/L cfkm\g} df}lns klxrfg :yflkt u/]sf] 5 ,ysfnL
;d'bfo n] .
 uf]nf] d+uf]lnog d'vfs[lt x'g] ysfnLx?sf uf}rg, t'nfrg, z]/rg, e6\6frg, lx/frg h:tf pky/ /x]sf x'G5g\ .
 jf]g wd{ / af}4 wd{ b'j}sf] cg';/0f ug]{ ub{5g\ .
 ltAatL Sofn]08/ cg';f/ !@ aif{df kg]{ AffFb/ aif{sf] sflQ{s dlxgfdf kg]{ Nxf km]jf ysfnLx?sf] k|d'v rf8 xf] h'g
& lbg;Dd dgfOGf] ul/G5 .
 ysfnLx? d'nt M xf]6n ;~rfng, Jofkf/ Joj;fo / s[lif k]zfdf ;+nUg /x]sf 5g\ .
 ysfnL ;d'bfosf lktf k"vf{x?sf] k'hfsf] ?kdf tf]/GNxf kj{ dgfOG5 h'g ltg lbg;Dd dgfOG5 . o; kj{df
lkt[x?nfO{ lvld -lk08bfg_ ul/G5 . lvld sfo{df dlxnfx?n] dfq ;xefuL x'g kfpF5g\ .
 l9s'/ k|yf ;d]t of] hftLn] cjnDjg u/]s]f 5 .
 nfdf, wfld÷emfFs|L h:tf wfld{s k/Dk/f ;d]t cjnDjg u/]sf 5g\ .
 o; hfltn] ef]6ad]{nL efiff kl/jf/ cGt{utsf] efiff af]Nb5g\ .
B. ;'ljwfaf6 jl~rt ;d'x M !% hflt
!= 5}/f]tg
 d':tfªsf] 5}/f] ufpFnfO{ cfkm\gf] yfsynf] agfPsf ysfnL hflt;Fu ldNbf]h'Nbf] d'vfs[lt, rfnrng, e]ife'iff ePsf]
hflt g} 5}/f]tg hftL xf] .
 af}4 wd{ k/Dk/f cjnDjg u5{g\ .
 d'Vo k]zf s[lif, / kz'kfng /x]sf] 5 .
 dflg; dbf{ uf8\g] jf hnfpg] b'j} rng /x]s]f 5 .

@= dfkmf{nL ysfnL
 d':tfª lhNnfsf] dfkmf{ ufpF cfkm\gf] yfsynf] agfPsf dfkmf{nL ysfnL hfltsf] rfnrng, wd{ k/Dk/f ysfnL
hflt;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]sf] 5 .
 d'Vo k]zf M s[lif / jfujfgL Joj;fo
 k|d'v kj{x? M af}4 wd{df cf:yf /fVg] dfkmf{nL ysfnL ;d'bfosf k|d'v kj{x?df t]/ldg kj{ / kmfNx kj{ kb{5g\ .

#= lnDa'
 lsF/ft ;d'bfosf] Ps xfFuf sf] ?kdf /x]sf] lnDa' hflt k"lj{ kxf8L If]qsf] lnDa'jfg vDa'jfg elgg] c?0f / d]rL
gbLsf] ;]/f]km]/f]df ePsf lhNnfx?nfO{ cfkm\gf] d'n yfsynf] agfP/ a;]sf 5g\ .
 k|d'v a;f]af; ePsf lhNNff M t]xy| 'd, wgs'6f, Onfd,tfKn]h'ª,kfFry/ h:tf k"lj{ kxf8L lhNNff
 o; hfltsf] k'/f]lxtnfO{ km]bfªdf, ;fDjf, dfªjf elgG5 eg] :qL k'/f]xLtnfO{ 3]df eGg] ul/G5 .
 ls/ft]Zj/ dxfb]z, lzj / kfj{tLnfO{ kf?xfª / ;'lDgdfsf] ?Kfdf k'hf ug]{ lnDa' hftLsf] zfAbLs cy{ wg'{w/ eGGf]
/x]sf] kfOG5 . dxfef/t, k'/f0f, ls/fFtL ljleGGf k':tsx?df ls/fFt j+z sf k|yd /fhf onDj/ dxfef/t sfndf
aa{l/s /x]sf] ljZjf; ul/G5 .
 kflye/f, hfNkfb]jL, k~rsGof, ;KtsGof, ;Ktsf]zLnfO{ k'hf ug]{ k|rng /x]s]f 5 .
 cfkm\gf k"j{h tyf b]jLsf] ?Kfdf tf]ª;Lª / Xofdf sf] k'hf ug]{ k|rng /x]s]f 5 .
 lnDa'hftLsf] Oi6b]jL Odfgl;+x x'g\ .
 gofF cGg vfg'eGbf cl3 GjfuL k'hf ug]{ rng /x]s]f 5 . GjfuL k'hf ubf{ u[x b]jtfsf] ?kdf vfdfª k'hf ug]{ rng
/x]sf] 5 .
 o; hfltsf] cfkm\g} efiff /x]s]f 5 h:nfO{ lnDa' efiff elgG5 eg] l;l/h+uf lnlk sf] k|of]u x'g] ub{5 .
 ljjfxdf hfFbf / dnfdL hfFbf aGb's k8sfpg] k|rng /x]sf] 5 .
 k|d'v k]zf M s[lif / kz'kfng sf ;fy;fy} lghfdtL ;]jf, ;'/Iff ;]jf, j}b]zLs /f]huf/L, :jf:Yo ;]jf tkm{ klg
pGd'v /x]sf 5g\ .
 lnDa' hfltx? k|s[lt k'hf ug]{ ls/fFt wd{ ;Fu} lxGb" wd{sf k/Dk/fnfO{ ;d]t lz/f]wfo{ ub{5g\ .
 lnDa' efiffsf] k|yd rnlrq s'g xf] < M g'dfkm'ª
 lnDa' efiffsf] k|yd 6]lnrnlrq s'g xf] < M tv]jf
 lnDa' efiffsf] klxnf] pkGof; s'g xf] < M yfTyfdf
 lnDa' hfltsf k|d'vnfO{ s] elgG5 < M ;'Aaf

$= lh/]n
 bf]nvfsf] lh/L / h'Fu'F ufpFdf d'n a;f]af; /x]sf] of] hflt cfkm'nfO{ lhkf{ jf lhl/kf eGGf ?rfpF5g\ .
 af}4 wd{ k/Dk/fnfO{ cfTdft ug]{ of] hftLx? Nffdf nfO{ kf]Daf/ / emfFqmLnfO{ kmf]Daf eGg] u5{g\ .
 k|d'v a;f]af; :yn M bf]nvf, /fd]5fk, l;Gw'kfNrf]s
 o; hfltnfO{ kfNbf]s hflt ;d]t elgG5 .
 dflg;sf] d[To' x'Fbf ;fOt x]/L s;}nfO{ hnfpg] s;}nfO{ uf8\g] cgf}7f] k|rng 5 .
 o; hfltn] sf]bf] /f]kfFO{ ubf{ ux'Fsf] ;ft'nfO{ 5\ofª -hfF8_ n] lehfP/ agfPsf] 8Nnf]nfO{ kf]Nbf]s elgG5 .

%= tfªj]
 d':tfª lhNNffsf] 3';fª tfª\j] ufFp d'n ynf] ePsf] tfª\j] hflt cfkm\gf] y/ ysfnL, u'?ª,7s'/L n]Vg ?rfpF5g\ .
 o; hfltdf h]7f] 5f]/fn] 3/ rnfpg'kg]{, dflxnf] 5f]/f clgjfo{ nfdf aGg' kg]{ / dfxL 5f]/L ePdf em'df aGg' kg]{
rng /x]sf] 5 .
 tfª\j] hfltx?df h]7f] 5f]/fn] lax] u/]sf] >LdtLnfO{ ;a} efO{x?n] >LdtL :jLsf/ ug'{kg]{ ax'klt k|yf k|rngdf
/x]sf] 5 .
 af}4 wd{ k/Dk/fnfO{ cjnDjg ug]{ o; hfltsf] k|d'v k]zf s[lif / Jofkf/ Joj;fo /x]sf] 5 .
 nfdfx?n] ;fOt cg';f/ d't nf;nfO{ hnfpg], uf8\g], 6'qmf 6'qmf kf/]/ k+IfLnfO{ v'jfpg] pko'{Qm ;fOt x]/L lgwf{/0f
ub{5g\ .
 k|d'v a;f]af; M d':tfª,sf:sL, sf7df8f}F

^= u'?ª
 cfkm'FnfO{ td' eGGf ?rfpg] u'?ª ;d'bfo g]kfnsf] ;'ljwf jl~rt hfltsf] ;d'xleq kb{5
 k|d'v a;f]af; M t]x|y'd,;+v'jf;ef,tfKn]h'ª,d':tfª, cf]vn9'ªu\ f,u08sL gbL k|efljt If]q
 cfkm\gf wfld{s tyf ;f+:s[lts rf8kj{sf cj;/df 3f6' gfFr gfRg] , o'jfo'jtLx? e]nf eO{ /f]bL 3/ df gfrufg
ug]{ ub{5g\ .
 u'?ªx?sf] wfld{s sfo{ nfdf jf 3\oflk|ª åf/f ul/G5 .
 sf7sf] d'8s \ f] ;Fu ljjfx ug]{ rng /x]sf] 5 .
 u'?ª ;d'bfosf dflg;x?sf] d[To' ePkl5 ul/g] sfhlqmof nfO{ c3f]{ elgG5 .
 u'?ª ;d'bfon] dgfpg] k|d'v rf8 td' Nxf];f/ xf] h'g k'if !% ut] dgfOG5 . o; lbgnfO{ pgLx? gj aif{sf] ?kdf
dgfp5g\ .
 u'?ª hfltsf] k|yd rnlrq s'g xf] < M kft]
 @)*) kf}if !% df dgfOPsf] td' Nxf];f/ s'g ju{nfO{ k|ltlalDat ul/ dgfOPsf] xf] < lu4

&= z]kf{
 ;f]n'v'DAf' lhNNffsf] pQ/L If]qnfO{ cfkm\gf] d'n ynf] agfPsf z]kf{ hflt lxdfn cf/f]x0fsf nfuL k|Voft dflgG5g\ .
 ;f]n'v'Da' d'n ynf] ePtfkgL tfKn]h'ª b]vL l;GWf'kfNrf]s;Dd a;f]af; clwSotf /x]sf] kfOG5 .
 z]kf{ eg]sf] k"j{sf afl;Gbf eGGf] x'G5 .
 Aff}4 wd{k|lt cf:yf /fVg] of] ;d'bfo kmfu' k"l0f{dfsf] lbg dgfOg] dfg]k'hfdf cf]+dl0fkB] x'F -xfdL ljZj zfGtL rxfG5f}F
_ eGGf] d'n dGq hfk ub{5g\ .
 z]kf{ hfltsf] wfld{s u|GynfO{ kmf]Uo' elgG5 .
 z]kf{ hfltsf] >fw sd{nfO{ 3]jf elgG5 .
 z]kf{ hfltsf] d'Vo kj{ s'g xf] < M UofNaf] Nxf];f/
 z]kf{ hfltn] nufpg] k/Dk/fut kf];fs s] xf] < M aVv'
 z]kf{ hfltn] nufpg] h'QfnfO{ s] elgG5 < M bf]rf
 z]kf{ hfltsf dlxnfn] nufpg] sk8fnfO{ s] elgG5 < M kfªb]g
 z]kf{ hfltsf] k|d'v k]zf ko{6g, hl8a'6L ;+sng xf] .
*= JofF;L
 bfr'{nf lhNNffdf /xsf] JofF; lxdfnsf] km]bdf JofF; ufpFdf a;f]af; ug]{ hflt g} JofF;L hflt x'g\ h;nfO{ l6+sf/L
hftL eGg] ul/G5 .
 Jof; 5]ªu\ x? u'kmfdf afx|f}F ztfAbLdf JofF;L lnlkdf n]lvPsf lznfn]v kfOsf]x'gfn] of] hfltnfO{ g]kfnsf] k|flrg
cflbaf;L dfGg ;lsG5 .
 cfkm'nfO{ Jof; Clifsf j+zh dfGg] / dxfb]jsf] k'hf ug]{ ub{5g\ .
 df3 dlxgfdf e}nf] v]ln dgfOg] wjnf kj{ lolgx?sf] k|d'v rf8 xf] . of] hfltn] Xo'F ltxf/ , ljz' ltxf/ h:tf cGo
kj{ dgfpg] u/]sf] kfOG5 .
 Ps} efF8fsf] kfgLaf6 dfdfefGhf n] xftd'v w'g gx'g] cgf}7f] k|rng /x]s]f 5 .
 st}st} o; hfltnfO{ zf}sf ;d]t elgPsf] kfOG5 .
 of] hfltn] nufpg] kf]iffsnfO{ Ro'ªj\ fnf elgG5 .
 Jofl; hfltx? cfkm'nfO{ cfkm\gf] efiffdf /fª\uf] eGb5g\ .
 kfgL gk/]df b]jtfsf] dlGb/df kmf]xf]/ ul/lbg], o;f] u/]df b]jtf l/;fP/ kflg kfl/lbG5g eGGf] ljZjf; /x]s]f 5 .
 lxdfnL If]qdf lxFp n] 9fs]kl5 JofF;Lx? ^ dlxgf bfr'{nf ;b/d'sfd emb{5g\ .
 Jof;FLx? lzNksnf / Jofkf/df lgs} bIf dflgG5g\ .
 o; hfltsf] efiffnfO{ /fFuf] elgG5 .
 s'n b]jtf nfO{ gfDh'ª elgG5 .
 Ho]i7 5f]/Lsf] j8fgL k'hf ug]{ rng ;d]t /x]sf] 5 .

(= ltgufpFn] ysfnL
 d':tfª lhNNffsf :ofª, lygL / lrdfª eGGf] ufpFdf a;f]af; ug]{ hfltnfO{ ltgufFpn] ysfnL elgG5 .
 ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ cGt{Utsf] efiff af]Ng] of] hflt af}4 wd{sf] cg'z/0f ub{5g\ .
 ;dfhdf ;'Joj:yf, zflGt / cdgrog sfod /fVg :Yflgo ;/sf/sf] u7g ub{5g\ .
 a}Fsn] h:tf] u/]/ /sd hDDff ug]{ / nufgL ug]{ l9s'/ k|yf sfod /x]sf] 5 .
 o; hfltsf d'Vo y/x? lrDtfg, :ofªtfg, l7Gtfg x'g\ .
 k|d'v k]iff s[lif tyf kz'kfng /x]sf] 5 .

!)= du/
 g]kfnsf] ;a}eGbf 7'nf] -hg;+Vof al9 ePsf] _ cflbjf;L hghflt ;d'bfo g} du/ hflt x]f .
 /f]Nkf, afUn'ª,DofubL, tgx'F, Ko'7fg, kfNkf h:tf lhNNffdf d'n a;f]af; /xL b]z}e/ km}lnPsf] hflt du/ hflt xf] .
 du/x?df cfkm\g} ;hflto ljjfx rNb5 . dfdf–r]nL, km'k' r]nfaLr ljjfx x'G5 . -of] k|yf led;]g yfkfn] aGb
u/fPsf lyP . of] hfltdf ljwjf ljjfx ;d]t k|rngdf /x]sf] 5 .
 o; hfltn] cf/Wo b]jsf] ?kdf di6f]nfO{ k'hf cf/wgf ub{5g\ \ . DofUbL lhNnfsf] /fDr]sf] sfkmn8fF8fdf lgdf{0f
ePsf] sf/jfs]nL dlGb/ du/ hfltx?sf] s'nb]jtf:yfg xf] .
 du/ hfltsf] k'/f]lxtnfO{ e'iffn elgG5 .
 du/ hfltsf /fgf, yfkf,cfn], k'g h:tf $)) hlt pky/ kfOG5 .
 8f]Nkf lhNNffsf] lt/r'ª If]qsf t]x| ufpFdf a;f]af; ug]{ du/x?nfO{ t/fnL du/ elgG5 . oxfFsf gf}j6f ufFpdf
du/ efiff, Ps ufpFdf g]kfnL efiff / ltgj6f tf/f ufpF -tf/fsf]6, 6'Kkftf/f / zx/tf/f _ h:tf # j6f ufFpdf
ad]{nL ;d'bfodf kg]{ sfOs] efiff jf t/fnL efiff af]lnG5 .
 e'Do k'hf, 5sL sL nL, kfgL dfUg] kj{, ;"of{ /fuf; y'g]{,, k|s[lt k'hf h:tf kj{x? o; hfltsf k|d'v kj{ cGt{ut
kb{5g\ .
!!= ofSvf jf b]jfg
 gfdsf] kl5 ofSy'Daf n]Vg] of] hfltsf] d'n ynf] ;+v'jf;ef lhNNff ePtfklg k"lj{ kxf8L Onfsfsf cGo :yfgdf
;d]t a;f]af; /x]s]f kfOG5 .
 of] hfltsf dlxnfx?n d]vlnª elgg] ljz]if kf]zfs nufpF5g\ h;n] ubf{ of] hflt /fO{ lnDa' hfltaf6 leGg
dflgG5g\ .
!@= XofNdf]
 ;+v'jf;ef lhNNffsf] x]nDa' / tfs]{3\ofª If]qdf o; hfltsf] d'n a;f]af; /x]sf] kfOG5 .
 z]kf{ / tfdfª hflt;Fu wd{, ;+:s[lt, rfnrg s]xLxb;DDf ldNb5g\ .
 o; hfltsf] k/Dk/fut k'hf:yn nfO{ 3\ofª elgG5 .
 of] hflt af}4 wd{sf] cg';/0f ub{5 .
 k|d'v k]zf M Jofkf/, ko{6g tyf s[lif

!#= afx|ufpFn]
 d':tfª lhNNffdf kfFr ufpF / yfs vf]nfeGbf pQ/ / Nxf]dGyfª b]lv blIf0df kg]{ afx|ufpFdf a;f]fa; ug]{
dflg;x?nfO{ g} afx|ufpFn] hflt ;d'bfo elgG5 .
 efb| k"l0f{dfdf kg]{ oft'{ª kj{ eJotfsf ;fy dgfo{ 3f]8fr9L 3f]8fbf}8 k|ltof]lutf cfof]hgf ul/G5 .
 efiff e]ife'iffsf b[li6sf]0fn] afx| ufFpn]x? ysfnL / kfFrufFpn] eGbf k[ys klxrfg sfod ug{ ;Ifd /x]sf 5g\ .
 lolgx? ltAatL wd{ af]Gkf] ;fy} af}4 wd{sf] cfr/0f ub{5g\ .
 dflxnf 5f]/f leIf' agL af}4 d7 tyf u'Dafdf a:5g\ .
 h]7f] bfh';Fu g5'6L a;]dfq sfG5f] 5f]/fsf] k}t[s ;DklQdf clwsf/ :yflkt x'G5 .
 afx|ufpFn] ;dfhdf dfuL ljjfx, k|]d ljjfx / ank"j{s eufP/ ul/g] ljjfx k|rngdf /x]s]fdf t];|f] l;ldsf] ljjfx
ubf{ klg s]6Lsf] ;xdlt x'g' kg]{, dfOtL kIfnfO{ 5\ofª -/S;L _ r9fP/ dfkmL dfUg' kg]{ h:tf k|rng /x]sf] kfOG5
.
 s]6L eufPkl5 s]l6sf afa'cfdf;Fu dfkmL dfUg' kg]{ rng kfOG5 .
!$= /fO{
 k"lj{ kxf8L e]usf ef]hk'/,;f]n'v'Da', pbok'/, cf]vn9'ª\uf, vf]6fª h:tf lhNNffx?df a;f]af;sf] v;f]vf; /x]sf /fO{
hftLx? Eff]6 ad]{nL efiff kl/jf/sf] cfkm\g} efiff af]Nb5g\ .
 /fO{ hfltn] ug[} >f4nfO{ yf]dfª\jf elgG5 .
 Dfdfn] efGhfnfO{ bfDnf] n] afFw]/ clt{ pkb]z lbO{ 5]j/ ug]{ k|rng /x]sf] 5 .
 /fO{ hfltsf] k|d'v wd{u|Gy d'Gw'd xf] eg] klxnf] lnlvt u|Gy k]zfk xf] .
 o; hfltn] ;fs]nf gfr-r08L gfr_ , GjfuL vfg] h:tf kj{x? w'dwfdsf ;fy dgfp5g.
 s'g lnlksf] k|of]u ub{5g\ < l>h+uf / rGb|klnª\u
 /fO{ hfltsf] k'/f]lxtnfO{ s] elgG5 < ªf]kf
 5f]/f hGd] $ lbgdf / 5f]/L hGDf] # lbgdf ;'Ts]/L rf]Vofpg] rng /x]sf] 5 .
 lagfof], /fO{ hfltsf] nf]slk|o afhf xf] .
 ljjfx ubf{ clgjfo{ 5ftf rflxg] hflt xf], /fO{ hflt .
 k|yd 6]lnrnlrq M ;fofa'ª

!%= 5GTofn
 wf}nflul/ lxdfnsf] k"lj{ / blIfl0f e]udf afUn'ªm DofUbL / d':tfªsf] b'u{d If]qdf a;f]af; ug]{ of] hflt cr]n cGo
lhNNffdf klg km}lnPsf 5g\ .
 o; hfltn] lxGb' tyf af}4 wd{nfO{ cjnDjg ub{5g\ .
 s';'08f / 5GTofn lar glhssf] ;DaGw /x]sf] 5 eGGf] ljZjf; ul/G5 . 5GTofnx?df ePsf] s';{g] ] y/ s';'08fsf]
ck|e+z dflgG5 .
 df}/L afhf , nfFuf rf8 ljz]if ?kdf dgfOG5 .
 o; hfltdf ntfg]{ ljjfx k|rngdf /x]sf] 5 .
C. l;dfGts[t ;d'x M @) hflt

!=;'g'jf/
 ls/ft]Zj/ dxfb]jnfO{ cfkm\gf] k"j{h dfGg] ;'/]n / lh/]n hflt;Fu ;fdflhs ;DaGw lgs6 7fGg] cf]vn9'ªu\ f
/fd]5fk / bf]nvf lhNNffdf d'n a;f]af; /x]sf] hflt g} ;'g'jf/ hflt xf] .
 o; hfltsf] k'/f]lxtnfO{ gf;f] elgG5 .
 o; hfltsf] k|d'v k]zf, s[lif kz'kfng / df5f dfg]{ /x]]sf] 5 .

@= /fhj+zL
 emfkf, df]?ª / ;'g;/Ldf cfkm\gf] d'n a;f]af; /x]s]f /fhj+zL hflt sf]r] hflt eg]/ ;d]t lrlgG5 .
 of] ;d'bfodf bfd]b'+u] -s]6Lsf cfdfa'afnfO{ hfgsf/L u/fpg] t/ ljljwfg gug]{ _ dfuL ljjfx -b'j} kIfsf]
/fhLv';Ldf ljlwljwfg ;lxt ljjfx ug]{_ 8+u'jf -kltsf] d[To'kZrft ljwjfn] csf]{ s'df/ s]6f;Fu ljjfx u/L k"j{
kltsf] 3/df g} a:g] ljjfx ;+:sf/ _;db -klTgsf] d[To'kl5 csf]{;Fu ljjfx u/L p;}sf] 3/df uO{ a:g] u/L ul/Psf]
ljjfx_ / wlhof -cljjflxt s]6f s]6Llar ljjfx eO{ s]6Lsf] 3/df 3/HjfO{F a:g] lsl;dsf] ljjfx _u/L % k|sf/sf]
ljjfx ;+:sf/ k|rngdf /x]sf 5g\ .
 k'/f]lxtnfO{ u'?jf elgg], l;?jf kj{ dgfpg[, s[i0f hGdfi6dLsf] ef]lnkN6 blwsfFwf] kj{ dgfpg] ub{5g\ .
 b'nfxsf] afa' hlGt ghfg] rng /x]sf] .
 ljx]jf/Ldf s]6f kIfn] s]6Lsf cfdfa'afnfO{ k}zf lbg] rng /x]s]f .
 gofF aif{sf] ?kdf lolgx? a}zfv ! / @ ut] l;?jf kj{ dfG5g\ .
 o; hfltx? wfld emfFqmLnfO{ cfemf jf u'? uf];fO{ eGb5g\ .
 o; hfltn] lhltof kj{ w'dwfd ;xLt dgfp5g .
#= tfhk'/Lof
 emfkf , df]?ª d'n a;f]af; /x]sf] o; hflt k|s[ltsf] k'hf ub{5g\ .
 cfkm\g} k/dk/fut wd{ dfGb5g\ .
 k|d'v k]zf M s[lifsfo{ / kz'kfng
$= d'ufnL
 s0ff{nL k|b]zsf] d'u' lhNNffsf] d'u's/g If]q d'n ynf] ePsf] o; hfltnfO{ :yfg ljz]ifsf cfwf/df d'ufnL elgPsf]
kfOG5 .
 of] hfltn] ltAatL efiff af]Ng] / af}4 wd{ cjnDjg u/]s]f kfOG5 .
 Nxf];f/nfO{ k|d'v rf8kj{sf] ?Kfdf dgfOG5 .
 Kf|d'v k]zf M Jofkf/, s'lif tyf kz'kfng
 Nff;nfO{ plrt ;do x]/L uf8\g] jf hnfpg] b'j} ub{5g\ .
%=yf?
 g]kfnsf] t/fO{ k|b]zdf k"j{ emfkf b]vL klZrd s~rgk'/;Dd / dWo kxf8L If]qsf pkTosfx? bfª,
pbok'/,lrtjgsf k|frLg hflt sf ?kdf lrlgg] ;d'bfo yf? Xf] .
 lolgx?n] b]jL b]jtf, ;Togf/fo0f,/fd / s[i0fnfO{ dfGb5g\ .
 k'/f]lxtnfO{ u'?jf jf e/f{ eGb5g\ .
 k|d'v kj{ s'g xf] < df3L / lhltof
 s'n b]jtfnfO{ s] elgG5 < b]pjf u0f
 ljjfxdf b'nxLnfO{ alQ / laifsf] Kofnf lbg] k|rng /x]sf] 5 .
 o; hfltdf k|wfg / ck|wfg u/L @ y/x? / #@ ;d'xx? /x]sf 5g\ .
 yf? Hfltdf 3/HjfFO{ a:g] k|yfnfO{ Ejf/k}7fg elgG5 .
 xltof/ k7fP/ ljjfx ;+:sf/ k'/f ub{5g\ .
 cfkm'F eGbf h]7L s]6L;Fu ljjfx ug]{ rng /x]sf] 5 .
 k'?ifsf] nf; 3f]K6f] kf/]/ / dlxnfsf] nf; pQfgf] kf/]/ uf8g] rng /x]s]f 5 .
 yf? Hfltsf] leQfdf sf]g]{ lrqnfO{ s] elgG5 < df}v jf df]v
 yf? Hfltdf lbp;f] vfg] s'/fnfO{ s] elgG5 < ldFuL
 pRr txsf yf? Efg]/ s:nfO{ lrlgG5 < /fgf yf?
 Yf?hfltsf] d'Vo dflg;nfO{ s] elgG5 < endG;f

^= ugufO{-d08n_
 of] hfltsf] k|d'v a;f]af; :yn emfkf / df]?ª lhNNff xf] .
 sgsfO{ glbsf] 5]pdf a;f]af; ug]{ x'Fbf htf sGsfO{ ptf ugufO{ eGg] pvfg k|Voft /x]sf] 5 .
 df]?ªsf ugufO{x? d}lyln efiff af]Nb5g eg] emfkf sf ugufO{x? a+ufnL jf /fhj+zL efif af]Nb5g\ .
 s'nb]jtfnfO{ dxfjL/ / 7fs'/ elgG5 .

&= kx/L
 o; hfltdf ;fdflhs ;+/rgf dft[;QfTds /x]sf] x'G5 .
 k|d'v a;f]af; sfe|]knf~rf]s -d'n ynf] M b'NNf' If]qsf] kx/L ufFp_ /x]sf] o; hflt lxGb" wd{ cjnDjg ub{5g\ .
 vf8f b]jLsf] k'hf cf/wgf ub{5g\ eg] cfkm'FnfO{ j}Zo dfGb5g\ .
 o; hfltsf sfln~rf]s],dfy/yf]s], s/h+u], u/ud] u/L $ y/ x'G5g\ .
 g]jf/L efiff;Fu ;fldKotf /x]sf] lolglx?sf] cfkm\g} kx/L efiff /x]sf] 5 .
*= nfs]{
 nfs]{ uf]/vf lhNnfsf] pQ/ efudf a;f]af; ug]{ hfltx? :yfg laz]ifsf ?kn] lrlgG5g\ .
 :yflgo efiffdf oxfFsf af;LGbfx?nfO{ g'lk|jf elgG5 .
 ltAatL ;+:s[lt;Fu ldNg] e]ife'iff, ;+:sf/ /x]sf] 5 .
(= tfdfª
 l;Gw'kfNrf]s, sfe|]knf~rf]s, g'jfsf]6, wflbª, bf]nvf, /fd]5fk, l;Gw'nL h:tf lhNnfx?df a;f]af;sf] v;f]vf;
/x]sf] tfdfª hfltsf] cfkm\g} efiff, wd{;+:s[lt / k/Dk/f /x]sf] 5 . o; hfltn] ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ cGt{utsf]
efiff af]Nb5g\ .
 of] hflt a;f]af; ug{ :yfgnfO{ tfD;flnª elgG5 .
 d[To' ;+:sf/ 3]jf jf DofDhf ubf{ !)* aQL afNg], nxf];f/ kj{ dfGg] -;f]gfd Nxf];f/ _ub{5g\ .
 o; hfltsf] k'/f]lxtnfo{ af]kf] , nfdf elgG5 . >fj0f dlxgfdf ul/g] k'hfnfO{ gf/f] k'hf elgg5 .
 o; hfltdf l;Gb'/ k|yf k|rngdf /x]sf] 5}g\ .
 nf]sk|Lo afhf s'g xf] < 8Dkm'
 ufpg] lutsf] z}nL M tfdfªz]nf]
 ef]6f];]nf], 8Dkm' gfr, kmfj/lut, tDjfsOt]g gfr gfRg] hftL
 nDafOst]g lut ufpg] hftL
 d'Vo dflg; M d'NdL
 klxnf] lnlvt klqsf M hfDa'lnª
 s'n b]jtfnfO{ s] elgG5 < Nxf
 o; hfltsf] ndLnfO{ s] elgG5 < tfDaf
 o; hfltsf] kfqf]nfO{ s] elgG5 < Nxf] -k'; dlxgfaf6 ;'? x'G5 _
 df3];qmflGtsf] lbg vfg] vfgf M sDdL
!)= lwdfn
 lolgx?sf] d'n ynf] g]kfnsf] k"lj{ t/fO{ If]q df]?ª / emfkf xf] . o; hfltnfO{ dw]z;sf lnDa' jf dw]z em/]sf
lsF/ft klg elgG5 .
 k|d'v kj{x? M l;l/hft -c;f/] k'hf _ gf}jfª\uL, kfjf{ /x]sf 5g\ .
 lwdfn hfltsf k|d'vnfO{ s] elgG5 < b]plgof
 lolgx?sf] k/Dk/fut kf]zfsnfO{ jf]gf / kf]6fgL elgG5 .
 aRrfsf] gfO6f] em/]sf] lbg ;'Ts]/L rf]Vofpg] rng /x]sf] 5 .
 o; hfltnfO{ st}st} ob'j+zL elgG5 .
 lwdfn efiffsf] klxnf] klqsf ;f]nf]O{ xf] .
 ;'kf/L ljjfx k|rngdf /x]sf] .
 s]l6 dfUg hfFbf b'O{ af]Qn /S;L,;'kf/L, r'/f]6 cfbL nUg'kg]{ k|rng /x]sf] .

!!= tf]Ks]uf]nf
 tfKn]h'ª lhNNffsf] tfKs]uf]nf If]qdf a;f]af; ug]{ ePsf]n] :yfg ljz]ifsf] cfwf/df tfKs]uf]nf elgPsf] xf] .
 lnlDa' hflt h:t} b]lvg] of] hfltsf] efiffnfO{ bf]KjGof elgG5 .
 o; hfltsf] ;+:sf/, ;+:s[lt, e]ife"iff lnDa' hflt ;Fu ldNb5 .
 :yflgo efiffdf of] hfltnfo{ 9f]Sof elgG5 .
!@= Nxf]kf
 d':tfªsf] pQ/L If]qdf /x]sf] Nxf]dGyfª cf;kf; a;f]af; /x]sf] hflt g} Nxf]kf hflt xf] .
 tfdfª ;d'bfo;Fu ldNbf]h'Nbf] ;+:s[lt tyf /xg;xg /x]sf] 5 .
 lolgx?sf k/Dk/fut afhf 6'ªg\ f, emofG6f cflb x'g\ .
 of] hflt af}4 wd{ cjnDjg ub{5 eg] nfdfjfbnfO{ ljZjf; ub{5g\ .
 ax'klt k|yf k|rngdf /x]s]f 5 .
 d':tfªL /fhf lhUdL k/jn olx hfltsf JolQm x'g\ .
!#= e'h]n
 lxGb'wd{ dfGg] o; hfltnfO{ g]kfnsf] Oltxf;df cdn]v 8fd]sf] hflt elgG5 .
 o; hfltsf] a;f]af; k'/} b]ze/ km}lnPsf] 5 .
!$= ef]6]
 of] hflt k"j{ b]lv klZrd;Ddsf lxdfnL If]qdf km}lnPsf 5g\ .
 ltAatnfO{ ef]6 elgg] ePsfn] pQm If]qsf] h:t} efiff, ;+:sf/ ldNg] ePsf] ef]6] elgPsf]xf] .
 ax'klt k|yf k|rngdf /x]sf] 5 .
 Nxf];f/ kj{ d"Vo kj{sf] ?kdf dgfOG5 .
!%= 8f]Nkf
 of] hfltsf] d'Vo ynf] wjfnflul/ lxdfnsf] pQ/ ltAateGbf blIf0f e]/L gbLsf] l;/fgdf kg]{ 8f]Nkf lhNNff xf] .
 ltAAtL wd{ af]Gkf] / af}4 wd{sf] cg';/0f ub{5g\ .
 ax'klt k|yf sfod /x]sf] 5 .
 d[t zl//nfO{ sf6]/ 6'qmf 6'qmf kf/L lu4, lrn h:tf k+lIfnfO{ v'jfpg] rng 5 .
 lolgx?sf] efiff / e]if nf]jf / ltAatLx?;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]sf] 5 .
 u'Daf kl/qmdf ubf{ bfofFAff6 ug]{ / 306L ahfpFbf pQfgf] kf/]/ ahfpg] ub{5g\ .
!^=b'/f
 nDh'ª lhNNffsf] b'/f 8fF8fdf d'n a;f]af; /x]sf] o; hfltn] ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ cGt{utsf] b'/f efiff af]Nb5g\
.
 af}4 wd{sf] cg'ofoL b'/f hftL 5]nf] xfGg] v]n v'a dgf]/~hgsf ;fy v]Ng] ub{5g\ .
!&= s'dfn
 s'dfn hfltn] xnf] hf]t]df al9 s[lif pTkfbg x'G5 eGg] k|flrg hgljZjf;sf ;fy of] hfltsf] clwStd hg;+Vof
s[lif k]zfdf ;lqmo /x]sf 5g\ .
 ef/tsf] s'dfo' u9jfn af6 g]kfn k|j]z u/]sf eGg] Oltxf; kfOG5 .
 o; hfltsf] a;f]af; bf]nvf, wflbª, kj{t lhNNffdf /x]sf] 5 .
 v]tLkftL, efF8fs'F8f agfpg] tyf kz'kfng ug]{ of] hflt kl/>dL hfltsf] ?kdf lrlgG5
 ljjfxdf ;DwL ;DwL n8fFO{ ug]{ k|rng /x]s]f 5 .

!*= b/fO{
 gj aif{sf] lbg k'/fgf] cfuf] lgefpg] / lub\f/Lsf] af]6df gofF cfuf] afn]/ gj aif{sf] ;'ef/De ug]{ b/fO{ hfltsf] d'n
a;f]af; tgx'F / lrtjgdf /x]s]f 5 .
 of] hfltsf] nf]slk|o lut r'8s \ f xf] .
 b/fO{ hfltsf dflg;x?sf] lgwg x'Fbf kl/jf/ hgn] ;f]/fx] gfdsf] wfld{s sfo{ cg'i7fg u/L czf}r d'Qm x'G5g\ .

!(= lk|m
 cfkm'nfO{ If]qL dfGg] lk|m hflt l;Gw'kfNrf]s, dsjfgk'/, sfe|]knf~rf]s, nlntk'/ h:tf lhNNffx?df a;f]af; ub{5g\
.
 o; hfltn] lxGb' wd{ cjnDjg ub{5 t/ ;+:sf/ ;+:s[lt eg] g]jf/ / kx/L hfltsf] h:t} /x]s]f 5 .

@)= afn'ª]
 tfKn]h'ª lhNNffsf] tdf]/ glbsf] l;/fgdf /x]sf] cf]nfªr'ªuf]nf of] hfltsf] d'n ynf] xf] .
 Nxf];f/, g];f], km'6's h:tf rf8kj{ pNnf;sf ;fy dgfp5g\ .
 lolgx?sf] e]ife"iff z]kf{ hflt;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]s]f 5 .
 of] hflt nfdfjfbdf ljZjf; /fV5g\ .

D.clt l;dfGts[t ;d'x M !@ hftL

!= dfemL
 b]z}el/sf gbL lsgf/fdf a;f]af; ug]{ o; hflt cfkm'nfO{ njs'zsf ;Gtfg dfGb5g\ .
 k|d'v k]zf M df5f dfg]{, 8'ªu\ f tfg]{ , glbsf] jfn'jfdf ;'g vf]Hg] tyf ;fdfGo s[lif
 s'n b]jtfnfO{ s] elgG5 < led;]g
 sfe|] lhNNffdf a;f]af; ug]{ dfemLx? Cfkm\gf] s'6'Dasf] d[To' x'Fbf bz}Fsf] l6sfb]vL # lbg;DDf d[tssf] cfTdfsf]
:d/0f ub}{ gfrufg ub{5g\ .
 of] hfltsf] k|d'v kj{ ;f]x|;/fb , bz}F / ltxf/ xf] .
 ljx] x'g] b'O{ xKtfb]vL b'nfxfnfO{ xft v'66\ f / 3fF6Ldf bfDnf]n] afFwL cfkm\gf] efiffdf s'6'Dax?åf/f pkb]z lbg] M
dfemL

@=y'bfd -uf]nfjf;Lx? _
 tfKn]h'ª lhNNffsf] pQ/L e]u / ;+v'jf;ef lhNNffdf a;f]af; ug]{ oxfFsf :yflgo af;LGbf y'bfDaf eg]/ lrlgG5g .
 k]Da' / g]l/Djfn] ufpFsf] k/Dk/fut k|zf;g rnfpF5g\ .
 hUuf sdfpg], kz\kfng ug]{, kfgLn] rNg] 36\6af6 kftkltª\uf/ / h8La'6LnfO{ w'k agfO{ ltAAft lgsf;L ug]{ of]
hfltsf] k|d'v k]zf xf] .
#= ;tf/
 cfkm'nfO{ ;Gyfn eGg ?rfpg] o; hflt emfkf, df]?ª, ;'g;/L If]qsf h+unsf] 5]p5fpdf a;f]af; /x]sf] kfOG5 .
 wg'sfF8 rnfpg, l;sf/ ug{ l;kfn' of] hflt ;Gyfn efiff af]Nb5g h'g cfUg]ofnL efiff kl/jf/ cGt{utsf] efiff xf]
.
 lkt[b]jtfsf] ?Kdf df/ga'? / s'n b]jtfsf] ?kdf 7fs'/hL nfO{ k'hf ub{5g\ .
 o; hfltsf] d'lvofnfO{ dfemLx8fd elgG5 .
 o; hfltsf b]jtf 7fs'/, ;'8}gL x'g\ .
 d[tssf] s]z / gªnfO{ c:t' dfGg], ;'u'/sf] df;' k'hfcfbLdf r9fpg] k|rng /x]sf] 5 .
 bz} gfr gfRg] hflt
 dlxnfsf] kf]zfsnfO{ kfnxGbf elgG5 .
 jxfkj{ / ;f]x/fo kj{ pNnf;sf ;fy dgfOG5 .
$= af]6]÷dnfx
 gbL 5]p5fp af;]af; u/L df5f dfg]{, 8'ªu\ f lvofpg] h:tf sfo{x? ub{5g\ .
%= l;of/
 af}4 wd{ cjnDjg ug]{ of] hfltsf] a;f]af; uf]/vf lhNNffsf] lxdfnL If\]qdf /x]sf] 5 .
 :yflgo efiffdf of] hfltnfO{ r'Daf elgG5 .

^= wfg's
 Emfkf df]?ª sf] pAhfpl;n e"lddf a;f]af; ug]{ of] hflt wfgsf] v]tL ug]{ ePsf] x'gfn] wfg's elgPsf] eGg]
ljZjf; ul/G5 .
&= emfFu8
 /f}tx6 lhNNffdf a;f]af; /x]sf] of] hflt d'08/L jf vl8of efiff af]Nb5g\ .
 of] hfltdf emu8f ldnfpg] JolQmnfO{ efOhg elgg5 .
 b«lj8 efiff kl/jf/ cGt{utsf] of] hfltdf b'nfxf / b'nxLlar l;Gb'/ ;f6f;f6 ug]{ k|rng /x]s]f 5 .
 s]6L lsg]/ ljjfx ug]{ k|rng /x]sf] 5 .
*= bg'jf/
 bg'jf/ hfltsf] pTklQ :yn afFs], alb{of /x]sf] / ToxLaf6 g} cGoq a;f]af; ug{ yfn]sf] eGg] Oltxf;x? kfOG5 .
 xfn of] hfltsf] v;f]vf; l;Gw'nL lhNNffdf /x]sf] 5 .
 s5l8of-s5f8 nufpg]_, hg} wl/of- hg} nufpg] _ , /fO{ bg'jf/ / clwsf/L bg'jf/ u/L bg'jf/ hfltsf $ j6f
y/x? x'G5g\ .
 dbf{ sfG5f] 5f]/f dfq lsl/of a:g] rng /x]sf] 5 .
 Gjf/fg s'n sL a[4 dlxnfåf/f ul/g] rng /x]sf] 5 .
 ljjfxdf b'nfxfsf] afa' hlGt ghfg] k|rng /x]sf] 5 .
 aRrf hGdg;fy s'v'/fsf] /ut n] g'xfOlbg] rng /x]sf] 5 .
(= Nxf]dL -l;ª;fjf _
 ;+v'jf;efsf] pQ/L e]unfO{ l;ª;fjf elgG5 hxfF Nxf]dL hfltsf] a;f]af; /x]sf] 5 .
 of] hfltnfO{ sf/ef]6] ;d]t eGg] ul/Psf] kfOG5 .
 ufpFsf] d'lvofnfO{ lkDa' elgG5 .
 aRRffsf] hGd ePkZrft dfq j}jflxs ljlw k'/f ePsf] ljZjf; ul/G5 .
 csf{sL l>dlt eufP/ NofPdf 3/ 5f8\g kg]{ k|rng /x]sf] 5 .
 ljjfxdf l3psf] l6sf nufOlbg] k|rng /x]sf] 5 .
!)= r]kfª
 cfkm'nfO{ k|hf eGg ?rfpg] of] hflt dsjfgk'/, lrtjg, uf]/vf / wflbªsf ljs6 vf]Fr, kfvf tyf h+undf
vf]nfsf] lsgf/df a;f]af; ub{5g\ . of] hflt cToGt lk5fl8Psf] cNk;+Vos / ;femf hflt xf] .
 r]kfªx? h+uln lu7\7f , Eofs'/, Ro'/L / rd]/fsf] df;' vfG5g\ .
 s]6L dfUg hfFbf d+unaf/ dfq hfg] ub{5g\ .
 lolgx? cfkm''nfO{ eujfg >L/fd sf 5f]/f njsf ;Gtfg dfG5g\ .
 r]kfªx?sf] d'Vo kj{ rf]gfd xf] .
 b'nfxfn] b'nxLNffO{ l;Gb'/ nufO{lbg] / b'nfxf b'nxLsf] 6fpsf] ltgk6s h'wfpg] / b'nxLnfO{ b'nfxfsf] h'7f] v'jfPkl5
ljjfx ;+:sf/ k'/f ul/G5 .
 5f]\/LnfO{ bfOHff] :j?k lrpl/sf] af]6 lbg] k|rng /x]sf] 5 .
 o; hfltsf] k'/f]lxtnfO{ kfF8] elgG5 .
 r]kfª hfltn] af]Ng] efiff M vfDrL
 lj=;+ @)#$ af6 k|hf hflt eGg ;'?
 k|yd klqsf M lrGxf] hfGxf]
 r]kfª ;+u|fxno M zlQmvf]/, lrtjg -@)^! D+fl;/ !! ut] :yfkgf ePsf] _
!!= yfdL
 bf]nvf, l;Gw'kfNrf]s, /fd]5fk h:tf lhNNffx?df /x]sf] of] hflt g]kfnsf] cNk;+Vos hflt xf] .
 hlt;'s} cfkQL cfPklg cfkm\gf} k}t[s ;DklQ c?nfO{ glbO{ cfkm}n] /fVg] ePsf] x'gfn] yfdL elgPsf] xf] eGg]
Oltxf; kfOG5 .
 dg]{sf] gfdaf6 rf}tf/f clgjfo{ agfpg' kg]{ rng /x]s]f 5 .
 d+l;/df dfq ljjfx ug]{ rng /x]sf] 5 .
 b'nfxf b'nxLsf] 6fpsf] ^ k6s 7f]sfP/ ljjfx ug]{ rng /x]sf] 5 .
!@= a/fdf]
 jfo' b]jtfsf] k'hf ug]{ a/fdf] hfltsf] a;f]af; uf]/vf, wflbª , dsjfgk'/ h:tf lhNNffx?df /x]sf] 5 .
 af}4 wd{ k|lt cf:yf /fVg] of] hflt sf] ;+:s[lt du/ hflt;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]s]f 5 .

E. nf]kf]Gd'v ;d'x M !) hflt

!= s';'G8f
 of] hflt ;NOfg, Ko'7fg, bfª,b}n]v, ;'v]{t lhNNffsf] h+unL If]q jf cGo ;d'bfo eGbf cnUu} a;f]af; ug]{ u/]sf]
kfOG5 .
 of] hfltsf] /xg;xg , rfnrng k"j{sf r]kfª hfltsf] h:t} /x]sf] kfOG5 .
 klxn] h+unL sGbd'n, l/77f, Eofs'/ vfP/ a:y] eg] xfn ;fdfGo s[lif tkm{ pGd'v ePsf 5g\ .
 s';'08f hfltx? >L/fd sf 5f]\/f s'zsf ;Gtfg x'g eGGf] dfGb5g\ .
 s';'08f hfltsf] cfkm\g} efiff /x]sf] t/ af]Ng]sf] cefjdf nf]k x'g yfn]sf] 5 . xfn of] hflt g]kfnL efiff / lxGb'
wd{sf] cjnDjg ub{5g\ .
@= ;'/]n
 bf]nvf lhNNffdf a:g] ;'/]n hflt cfkm'FnfO{ ls/fFtsf j+zh dfG5g\ .
 of] hfltsf] k'/f]lxtnfO{ gfS;f] elgG5 .
#= ls;fg
 emfkf lhNnfsf] w'nfjf/L / wfOhgdf a;f]af; ug]{ of] hflt ef/tsf] pl8;f af6 cfPsf ljZjf; ul/G5 .
 o; hfltnfO{ p/fj eg]/ lrlgG5 .
 lxGb' wd{ dfGg] of] hfltsf] k'/f]xLtnfO{ a}Bf elgG5 eg] lolgx? ;fb|L efiff af]Nb5g\ .
 lax]kl5 5'6\6} 3/ agfO{ a;f]af; ub{5g\ .
$= s';jfl8of
 afFs] / alb{of lhNNffdf a;f]af; /x]sf of] hfltnfO{ s'5jlGbof eGg] klg ul/G5 .
 lxGb'wd{ dfGGf] ub{5g eg] d;f}lnof gfdsf] lkt[ b]jtf dfGg] ub{5g\ .
 of] hflt cfkm'nfO{ k|s[lt k'hs eGg ?rfpF5g\ .
%= jgsl/of
 dsjfgk'/ lhNNffsf] h+undf a;f]af; /x]sf] of] hflt h+unsf /ftf sldnf e'6]/ vfg] hflt eg]/ lrlgG5g\ .
 of] hfltsf] ;+:s[lt r]kfªx?;Fu ldNbf]h'Nbf] /x]sf] 5 .
 of] hflt ^ dlxgf h+un / ^ dlxgf ufFpdf a;f]af; ub{5g\ .
^=xfo'
 sfe|]knf~rf]s, l;Gw'nL ,/fd]5fk h:tf lhNNffx?df a;f]af; /x]sf] o; hflt cfkm'nfO{ ls/fFt sf ;Gtfg dfG5g\ .
 of] hflt sf] k|d'v k'hf b]jfnL xf] .
 ;dfhsf] gfOs]nfO{ dem'jf jf dfemL eG5g\ .
 lzsf/ v]Ng] / df5f dfg{ sf}zn of] hflt xfn s[lif k]zfdf klg ;lqmo /x]sf 5g\ .
 5f]/fsf] pd]/ ljjfx of]Uo eP gePsf] hfFRg afa' 5f]/ n8fOF ug]{ k|yf /x]sf] 5 .
&= n]Krf
 Onfdsf] gfdl;ª, hf]udfO{, uf]v]{, kz'kltgu/, uf]bs, nIdLk'/ cflb :yfgdf s~rgh+3f lxdfnsf] km]bdf n]Krf
hfltsf] a;f]af; /x]sf] kfOG5 .
 d[t zl//nfO{ uf8\bf s~rgh+3f lxdfntkm{ lz/ kf/]/ uf8\g] rng /x]sf] 5 .
 o; hfltsf] wfld{s u|GynfO{ c:tfRof] elgG5 .
 of] hfltsf] k'/f]lxtnfO{ ljh'jf elgG5 .
 s~rgh+3f lxdfnnfO{ b]jtf dfGGf] / cfkm'nfO{ /fhvns dfGg] ub{5g\ .
 k/fk"j{df k|s[lt k'hs /x]sf o; hflt xfn af}4 wd{k|lt cfs{lift b]lvG5g\ .
 nf;nfO{ 3/sf] leQf kmf]8L lgsfNg] rng oyfjt g} /x]sf] 5 .
 of] hflt cfkm'FnfO{ /f]ªu\ eGg ?rfpF5g\ .
 s]6L dfUg hfFbf l;:gf] nufO{ ;xgl;ntf kl/If0f ug]{ rng /x]sf] 5 .
 ljjfxdf & lsl;dsf] ljlw k'/f ug'kg]{ . j/ kIfn] sGofs} 3/df sGof kIfnfO{ ef]h et]/ v'jfO{ pkxf/ lbg'kg]{,
o;sf clQl/Qm ^ dlxgf;DDf ;;'/fnLdf a;L bfp/f 3fF;kft u/L ;]jf ug'{kg]{ cgf}7f] rng kfOG5 .
*= /fp6]
 g]kfnsf] k|flrg lkm/Gtf hflt /fp6] h+unL sGbd'n, kmnkm"n / lzsf/ u/L cfkm\gf] lhljsf rnfpF5g\ .
 b}n]v, hfh/sf]6, ;'v]{t, ;Nofg, c5fd, h'Dnf, bfr'{nf, a}t8L , bfª h:tf lhNNffsf h+unx?df 3'ldlx8\g] of] hflt
Ps 7fpFdf sl/a @ dlxgf eGbf al9 a:g ?rfpFb}gg\ .
 v]ltkflt gug]{, :yfoL a;f]af; gePsf, k};f g5'g], wg ;~ro gug]{ , sf7sf snfTds a:t'x? agfO{ sk8f;Fu
;f6\g] ub{5g\ .
 s;}sf] d[To' ePdf afFb/ dfg]{ hfndf /fv]/ uf8\g] jf cfuf] nufpg] ub{5g\ .
 /fp6] hfltsf] d'lvofnfO{ dfg axfb'/ elgG5 .
 of] hfltsf /fpt / ;fpt ul/ @ pky/ x'G5g\ .
 s'jfsf] kfgL dfq vfg], k5f8L kms]{/ gx]g]{, 3'dGt] hflt, k'/fgf] cfbLaf;L h:tf ljljw pkgfdn] of] hflt ;'kl/lrt
5.
 o; hfltn] af]Ng] efiffnfO{ vfDhL elgG5 .
 o; hfltsf dfG5]x? xf8gftfdf ljjfx ub{5g\ .
(= /femL jf /fhL
 cNk;+Vosdf /x]sf] of] hflt bfª / ;'v]{t lhNNffdf a;f]af; ub{5g\ .
 /fhLx? cfkm\gf] s'n b]jtf / b]jLnfo{ b]ptf / b]ptL eGg] ub{5g\ .
 /fhL hfltdf s;]sf] lgwg ePdf uf8\g] rng /x]sf] 5 .
 ;6\6f ljjfxsf] rng /x]sf] 5 .
!)= d]r]
 Efmfkf lhNNff cGt{ut d]rL gbLsf] 5]p5fpdf a;f]af; ug]{ ePsf] x'gfn] of] hfltnfO{ d]r] elgPsf] xf] .
 lxGb' wdf{jnDjL of] hflt k|s[lt , gbLgfnf, l;pF8Lsf] ?v / db|fO{ b]jtfsf] k'hf ub{5g\
 o; hfltnfO{ jf]8] hflt klg elgG5 .
 s]6L lsg]/ ljjfx ug]{ rng /x]sf] 5 .
 b'nxL lng b'nxf ghf] rng /x]sf] 5 .

s'g hfltsf] s'n b]jtfnfO{ s] elgG5


 ;Gtf/ M 7fs'/,
 dNnfxM bofnl;x
 ugufO{ M dxflj/÷7fs'/,
 b';fw M ;xn];
 d]r] M l;p8Lsf] af]6
 dfemL M led;]g
 dfemLsf] Oi6b]jtf M gbL
 n]Krfsf] Oi6b]jtfM s~rghª3f
 tfdfª M Nxf
 z]kf{ M lhË
 yf¿ M b]pjfu9
 ufOg] M ljh'nf+uf]
 v;hflt M d:6f]
 d';x/ M lbgfeb|L
 dtjfnL If]qL M dxtf

s'g hflt s;sf ;Gtfg


 r]kfª Mnjsf-/fdrGb sf 5f]/f _
 lnDa' M ;'lDgdf,kf¿xfª
 /fO{ M lzj,kfj{tL
 ;tf/ M xf]/
 dfemL M a'mz+sf
 /fhj+zL M ls/ft
 xfo" M n+sf
 ugufO{ M u0f]z
 k"j{sf dflg; M z]kf{

s'g hfltsf] d'Vo dflg; nfO{ s] elgG5.


 tfdfª,M d'NdL,
 yf?, eNdG;f,
 Nxf]dL M lkDa',
 ;tf/ Mdflemx8fd,
 u'?ª,M lrjf,
 emfu8M emfOhg
 bg'jf/ M df~hg
 lwdfn,M b]plgof
 dflem M ldhf/
g]kfndf af]lng] efiff kl/jf/x? M

ef/f]k]nL efiff kl/jf/


 ljZjs} ;a}eGbf 7'nf] efiff kl/jf/ xf] .
 o; efiffkl/jf/ cGt{ut M c+u|]hL, k|m]Gr, hd{g, /l;og, lxGbL h:tf efiffx? kb{5g\ .
 g]kfnd af]nLg] g]kfnL, d}yLnL, ef]hk'/L, yf?, cjbL, af]6], b/} , /fhj+zL, dfemL, tfhk'/Lof, s'dfn, bg'jf/ cflb
efiffx? o; efiffkl/jf/ cGt{ut kb{5g\ .
ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/
 ljZjsf] bf];|f] 7'nf] efiff kl/jf/ xf] .
 of] efiff d'VotM lrg, Dofgdf/, e'6fg, yfONof08, ef/t, g]kfn cflb b]zdf af]lnG5g\ .
 g]kfndf af]lng], /fp6], du/, z]kf{, d]r], r]kfª, xfo' , /fO{, b'/f, ysfnL, /fhL, hL/]n, yfdL, tfdfª, u'?ª, g]jf/ h:tf
efiffx? ef]6 ad]{nL efiff kl/jf/ cgt{ut kb{5g\ .
b|lj8 efiff kl/jf/
 of] efiff d'VotM ef/t sf] k|flrg efiff dWosf] Ps xf] .
 ef/tdf af]lng] t]n]u', tfldn, dnofnd, sGg8f cflb efiffx? o; efiff kl/jf/ cGt{ut kb{5g\ .
 g]kfndf af]lng] emfFu8 efiff o; efiff kl/jf/ cGt{utsf] efiff xf] h'g g]kfnsf] k"jL{ t/fO{df a;f]af; ug]{x?n] af]N5g\
.
cfUg]ofnL efiff kl/jf/
 ef/tsf] cf;fd, laxf/, a+ufn nuffotsf] If]qdf cfUg]o efiff cGt{ut ;Gyfn efiff af]Ng] hfltx? a;f]af; u5{g\ .
 g]kfnsf] emfkf / df]/ª lhNNffdf a:g] ;tf/ jf ;Gyfnn] af]Ng] efiff o; kl/jf/ cGt{utsf] efiff xf] .

s'g hflt s'g efiff af]Nb5g\ <


 s';'08f M kfl;{
 /fp6] M vfDhL
 r]kfª M vfDrL
 /fhj+zL / tfhk'l/of M tfhk'/L efiff
 Nxf]dL M Nxf]s]t
 l;of/ M ef]6 efiff
 du/ M 9'6
 a/fdf] M afNs'/f
 ls;fg M b|lj6
 d'08f M ;fGb|L
 ;'g'jf/ M sf]Or
 Df'ufnL du/ M vfds'/f
 Xfo' M xfof], jfof] efiff
 emfFu8 M s'?v, d'Gb/L, s'8's, sTuf

s'g hflt÷;d'bfon] s'g efifflnlksf] k|of]u u5{g <


 n]Krf M /f]ª lnlk
 du/ M cvf lnlk
 emfFu8 M tf]nª\l;ls lnlk
 ;tf/ M cnflrsL lnlk
 Eff]kh'/L, jl~hsf M s}yL lnlk
 g]jf/L M /~hgf, e+h'df]n lnlk
 tfdfª M tdlxu÷tdf{xu lnlk
 z]kf{ M ;Djf]6f lnlk
 lnDa' M l;l/h+uf lnlk
 d}ynL M lt/x'tf lnlk
 pb'{ M k;f]{÷c/]las lnlk
 g]kfnL M b]jgfu/L lnlk
 af}4 wd{fnDAfL M a|fXdL lnlk

s'g hfltsf] k'/f]lxtnfO{ s] elgG5 <


 lnDa' M km]bfª\df, ;fDjf
 du/ M e'iffn
 g]jf/ M u'efh'÷b]pefh'
 yf? M e/f{÷u'?jf
 d]r] M lbp;L
 ;'/]n÷lh/]n M gfS;f]
 ;'g'jf/ M gf;f]
 /fO{ M ªf]kf
 Uf'?ª M 3\ofa|]
 Tffdfª M nfdf, af]kf]
 r]kfª M kfF8]
 yfdL÷jgs/Lof M emfFqmL
 ysfnL M 9f]d
 ls;fg M j}wf
 z]kf{÷jfn'ª, Nxf]dL M nfdf
 lwdfn M j/fª
 kx/L M ysfnL
 n]Krf M ljh'jf
 xfo' M kmf]rf]

s'g hfltsf] lgjf;nfO{ s] elgG5 <


 ls/fFt M lnDa'jfg, vDa'jfg
 u'?ª M td'jfg
 du/ M du/ft
 v; hflt M v;fg
 ef]6] M h8fg
 sf]r], /fhj+zL, lwdfn M sf]lrnf
s]lx hfltsf pkfgfdx?
 s';jfl8of M kTy/ss6\6
 n]Krf M /f]ª
 lwdfn M dw]zsf lnDa'
 lnDa' M ofSy'ªj\ f
 r]kfª M k|hf
 d';x/ M jgjf;L
 Jof;L M ;f}sf
 xfo' M jfo'
 Nxf]dL M sf/ef]6]
 ysfnL M tfDxfª
 ;tf/ M ;Gyfn÷xf]/
 ls;fg M p/fj
 /fO{ M v'Da'
hgu0fgf @)&* cg';f/ M
hfthfltsf] ;+Vof M !$@

hft cg';f/ hg;+Vof w]/} af6 yf]/} qmdz M


If]lq M !^=$% k|ltzt
kxf8L a|fXd0f M !!=@( k|ltzt
du/ M ^=( k|ltzt
yf? M ^=@ k|ltzt
tfdfª M %=^@ k|ltzt
d';ndfg M $=*^ k|ltzt
g]jf/ M $=^ k|ltzt
ofbj M $=@! Kf|ltzt
/fO{ M @=@ k|ltzt
;a}eGbf sd hg;+Vof ePs]f hflt-yf]/} af6 w]/} qmdz M
g'/fª M #^ hgf
ags/Lof M !*) hgf
s';'08f M @%^ hgf
;'/]n M #!* hgf
Nxf]dL M #%% hgf
afn'ª M $*! Hgf
/fp6] M %^^ hgf
ljleGGf hfltsf] hGd ;+:sf/ af/] hfgsf/L
 aRrf hlGdg] lalTs} Gjf/fg ug]{ / ;'Tfs]/LnfO{ & lbg;Dd g5'g] M Jof;L
 aRRff hGdbf hGd]s} lbg ufFpsf k~r enfBdL / ;fyLefO{ af]nfP/ ef]h u/L Gjf/fg ug]{ M yf?
 Gfjhft lzz'sf] uf]8fdf Gofp/L d';fsf] anL lbg] M j~h/f
 cfdfn] efn] NofP/ gv'jfP;DDf dfOt hfg gx'g] M ;tf/
 5f]/f ePdf s'v'/fsf] efn] / 5f]/L ePdf kf]yL sf6]/ Gjf/fg ug]{ M b'/f
 aRrf hGdg;fy s'v'/fsf] /utn] g'xfO{ lbg] M bg'jf/
 hGdg] lalQs} ! aif{sf] dfGg] M z]kf{
 aRrfsf] gfO{6f] em/]sf] lbg ;'Ts]/L rf]Vofpg] rng M lwdfn
 aRrf hGd]kl5dfq s]6Lsf] j}jflxs ljlw k'/f ePsf] dfGg] M Nxf]dL
 5f]/f hGDf] s'v'/fsf] kf]yL / 5f]/L hGDf] efn] sf6\g] M uGwj{
 5f]/f hGd] $ lbgdf 5f]/L hGd] # lbgdf ;'Ts]/L rf]Vofpg] M /fO{
ljleGGf hfltsf] d[To' ;+:sf/
 Dfflg;sf] gª / s]z c:t'sf] ?Kfdf ;]nfpg] M ;tf/
 Dfbf{ sfG5f] 5f]/f lsl/of a;g] M bg'jf/
 Dfg]{sf] gfddf rf}tf/f agfpg] M yfdL
 d[To' ;+:sf/df !)* aQL afNg] M tfdfª
 afFb/ dfg]{ hfndf nfz /fvL uf8\g] M /fp6]
 emofnaf6 jf leQf kmf]8L nfz lgsfNg] M n]Krf
 d[tssf] nfznfO{ nfdfsf] cf1f cg';f/ uf8\g] / hnfpg] M l;of/
 !@ cf}F lbg gª, s]z sf6]/ sfh lsl/of ;dfKt x'g] M g6
 cljjflxt d/] uf8\g], ljjflxt eP hnfpg] M g6
 nf]Ug] d/]klg ljw'jf gdflgg] M g]jf/
 ;;'/f dbf{ a'xf/L ;d]t ljw'jf x'g] M ;tf/
 k';df dfq lsl/of ug]{ M yfdL
 df5f dfg]{ hfnleq lsl/ofk'qL a:g] M jfbL
 afa' dbf{ df;', cfdf dbf{ b'w afg]{ M tfª\j]
 k'?ifnfO{ 3f]K6f], dlxnfnfO{ pQfgf] kf/L uf8\g] M yf?
 Dflg; d/]kl5 d[t z/L/nfO{ ;'4 hnn} :gfg u/fpg], gofF sk8f, rGbg nufO{ lbg] / s~rgh+3f lxdfnlt/ lz/
/fv]/ uf8\g] rng M n]Krf
n]vlso M
lautdf k|rngdf /x]sf hfthfltsf ljleGg k|yf, k/Dk/f tyf k|rngx? sltko nf]k e};s]sf 5g\ . xfnsf] cj:yfdf sltko v/fa
k|yfx? kl/j{tg eO{ ;Eo / hfu[t ;dfh lgdf{0f ePsf 5g\ . dfly pNNf]lvt cflbaf;L hghflt af/] hfgsf/Lx? ljleGGf j]e;fO{6 tyf
hfthflt ljz]if k':tsaf6 vf]h u/L pNNf]v ul/Psf] xf] . of] k|:t'lt cfof]u tof/L ug'{xg' ] ljBfly{x?sf] nflu hfgsf/Ld'ns /xf]; eGg]
clek|fo n] tof/ kf/]sf] 5' . olb s'g} hflt, wd{, ju{,;Dk|bfo jf sf]xL s;}sf] cf:yf k|lt gs/fTds c;/ kg{ k'u] Ifdf dfUb5' .

s'g ;flxTosf/nfO{ s'g pkfwL <


 /fi6«slj M dfwj k|;fb l3ld/]
 cflbslj M efg'eQm cfrfo{
 dxfslj M nIdL k|;fb b]jsf]6f -g]kfnL efifffdf _
 dxfslj M l;l4bf; cdfTo -g]jf/L efiffdf _
 dxfslj M ljBfklt -d}lynL efiffdf _
 sljlz/f]d0fL M n]vgfy kf}8]n
 o'uslj÷sfhL bfO{ M l;l4r/0f >]i7
 cfF;'slj MzDe'k|;fb 9'ªu\ ]n
 nf]sslj M clnldof
 slj s]z/L M lrQw/ x[bo
 o'jfslj M df]lQ/fd e6\6
 ztfAbL k'?if M ;Todf]xg hf]zL
 :j/ ;d|f6 M gf/fo0f uf]kfn
 :j/ lsGGf/L M tf/f b]jL
 :j/ ;fd|fuL M c?0ff nfdf
 ;+lut l;/f]d0fL M o1/fh zdf{
 Oltxf; l;/f]d0fL M afa'/fd cfrfo{
 cfw'lgs jfnldls M 8f= /d]zrGb| clwsf/L
 cfofd]nL slj M ltnljqmd g]Djfª
१) नेपाल बु नका ला ग प नैपन पु तकह

१) यस बखतको नेपाल- सरदार भीमबहादरु पा डे


२) यनलाई मैलेज तो दे ख (भीमसेन थापा)- बाबुराम आचाय
३) अब य तो क ह यै नहोस ्- बाबरु ाम आचाय
४) जंगबहादरु को बेलायत या ा
५) जनरल भीमसेन थापा- च र जन नेपाल
६) सबै जातको फूलबार - डोरबहादरु ब ट
७) हा ो समाज एक अ ययन- जनकलाल शमा
८) असहम त- सौरभ
९) मैले दे खेको नेपाल- हक गु ङ
१०) राजा, राि यता र राजनी त- गणेशराज शमा
११) बद लँ दो नेपाल समाज- चैत य म

आ मकथा
१) ओलि पयन- सरु े हमाल
२) वनोद चौधर - वनोद चौधर
३) आ मालाप- जगद श घ मरे
४) जीवन महा भयान- मदनम ण द त
५) मेरा कथाका पानाह - गणेशमान संह
६) आ नो कथा- व वे वर साद कोइराला
७) चना हराएको मा छे - ह रवंश आचाय
८) महको म- मदनकृ ण े ठ
९) मांगत कटुवालको आ मकथा- मांगत कटुवाल
१०) जीवन काँडा क फूल- झमक घ मरे
११) रोमाि चत जीवन- लोकराज बराल

यव
ु ा पु ताले ब ढ प ने पु तकह ः

१) समर लभ- सु वन भ टराई


२) स टर क पना- यु धर थापा
३) जुकरबग याफे- अि वनी कोइराला
४) पपला- मलन सं ौला
५) बसको मा छे - पा रजात
६) सपदं श- ता रणी साद कोइराला
७) करोड क तरु - अमर यौपाने
८) पाठशाला- तीथ गु ङ
१०) काि तपुर गाथा- कशोर नेपाल
११) लास याकमा िज दगी- ल मी उ ेती

म हलाह ले प नैपन पु तक

१) फूलको आँखामा- आनी छोइङ डो मा


२) लेखकक वा नी- ग त राई
३) सेतो धरती- अमर यौपाने
४) तुइन- सुरेश ा जल
५) राधा- कृ ण धरावासी
६) यासल रकक अ सरा- सु दर जोशी
७) उनी- अि वनी कोइराला
८) गौर - माधव घ मरे
९) वअि त वको खोज- अचना थापा
१०) पा तरणमा म हला- अि मता काशन गहृ
११) मेरा जीवनका पाना- गौरा सा

उप यासह
१) अनरु ाधा- वजय म ल
२) मुलुक बा हर- लैन संह वा दे ल
३) नयाँ तजको खोज- अ सत राई
४) श रषको फूल- पा रजात
५) घामका पाइलाह - धच गोतामे
६) माधवी- मदनम ण द त
७) अ ल खत- डा. ुवच गौतम
८) आज र मता छ- इ बहादरु राई
९) चपाइएका अनुहारह - दौलत व म ब ट
१०) अ वरल ब दछ इ ावती- रमेश वकल
११) कारागार- वा नरा गर
१२) व वको अवसान- राजे वर दे वकोटा
१३) नरे दाइ- व वे वर साद कोइराला
१४) पखाल भ र बा हर- पा रजात
१५) क टे ल सरको चोटपटक- व
ु च गौतम
१६) ेतक प- नारायण ढकाल
१७) उलार- नयनराज पा डे
१८) कनाल लज
ु - बु धसागर
१९) मि टका- कुमार नगरकोट
२०) पागल ब ती- स भ त
२१) प पसा याफे- नारायण वा ले

क वता मक कृ त

१) आमाको सपना- गोपाल साद रमाल


२) त ण तपसी- लेखनाथ पौडेल
३) घु ने मेचमा थ अ धो मा छे - भू प शेरचन
४) आगोनेर उ भएको मा छे - वमल नभा
५) हतारमा या ा- यामल
६) बसे नगच को बयान- वण मुका ङ
७) बीस शता द को गीत- वासु शशी
८) क नर- क नर - माधव घ मरे
९) अ त र त अ भलेख- दनेश अ धकार
१०) भो ल बा ने बहान- कृ णभष
ू ण बल
११) या पपो टबाट खसेको जन
ू - मनु मि जल

कथासं ह

१) नयाँ सडकको गीत- रमेश वकल


२) इतर िज लावासी- राजव
३) छापामारक छोर - महे श व म शाह
४) मो ा त फभर काठमाड - कुमार नगरकोट
५) वेत भैरवी- व वे वर साद कोइराला
६) थो ो छाता- नव सलवाल
७) ऐना- रामलाल जोशी
८) शु राज शा ीको च मा- राजे पराजुल
९) लाटो पहाड- उपे सु बा
१०) कथैकथा- गो व दबहादरु म ल ‘गोठाले’
११) इ बहादरु राईका कथाह

नाटक

१) अ धवेग- बालकृ ण सम
२) मसान- गोपाल साद रमाल
३) नमावीय- स भ त
४) बैकु ठ ए स ेस- मोहनराज शमा
५) कोह कन बबाद होस ्- वजय म ल

सं मरणा मक कृ त

१) उ रो र- धच गोतामे
२) धु प, स ला र लाल गरु ाँसह को फेदमा- पा रजात
३) आ नै आँखाको लयमा- खगे सं ौला
४) सोच- कण शा य
५) यार- नयनराज पा डे

वदे शीले नेपालका वषयमा लेखेका तीन च चत पु तक

१) जनता जागेका बेला- कयोको ओगुरा (जापानी)


२) यो नेपाल- ा सेल अनुभव (संकलक द धराज सापकोटा)
३) नेपाल- स वा लेभी

धम सं कृ त स बि ध 600 भ दा बढ नउ र संकलन
१) गौतम बु धले आ ना उपदे श कुन भाषामा दएका थए ? - पाल भाषा
२) वै णव धमअनुसार यग
ु लाई कुन आधारमा वभाजन ग रएको पाइ छ ? - भगवान व णल
ु े लएको
अवतारका आधारमा
३) ह द ु धममा मुन यजीवनको उ दे य चार पु षाथ ाि तलाई मा नएको छ, ती चार पु षाथ के के
हुन ् ? - धम, अथ, काम, मो
४) प हलेदे ख च लआएको र त रवाज, चालचलन अ दलाई के भ न छ ? - था
५) नेपालको उ र े मा बसोबास गन शेपा, लामा, लोवा आ द जा तका मा नसले आ नो माइल
छोर लाई सं कारका पमा बौ ध गु बाह मा चढाउने थालाई के भ न छ ? - झम
ु ा था
६) कुन सता द मा भगवान कृ णको ज म भएको थयो ? - इशा पूव छै ठौ सता द (6th century BC)
७) वै दक कालमा सबैभ दा ठूलो मा नस को हुने गद यो ? - पुरो हत
८) आय स यतालाई अक के नामले च न छ ? - वै दक स यता
९) समु म थन गदा नि कएको वषको नाम के हो ? - कालकुट वष
१०) नेपालको सबभ दा ठुलो तूप कुन हो ? - बौ धनाथ
११) अ ऋ षक प नी अनस
ु ूया हुन ् भने व श ठ ऋ षक प नी को हुन ् ? - अ धती
१२) दानवह का गु शु ाचायक प नी को हुन ् ? - जय ती
१३) वेद यासका बाबु र आमाको नाम के हो ? - पराशर ऋ ष र म यग धा
१४) मह ष वेद यासलाई अक कुन नामले च न छ ? - धैपायन
१५) ीम भागवत गीता महाभारतको कुन पव अ तगत पछ ? - भी म पव
१६) नागह का दे वता कसलाई मा न छ ? - वासुक नाग
१७) आषाढ शु ल एकादशीलाई ह रहयनी भ न छ भने का तक शु ल एकादशीलाई के भ न छ ? -
ह रबो धनी एकादशी
१८) मातातीथ औंसी (आमाको मुख हे न दन) क हले पछ ? - भा कृ ण औंसी
१९) महाभारतमा ौपद को सार ख ने यि त को थए ? - दश
ु ासन
२०) अि वनीकुमार दे वताका के हुन ् ? - वै य
२१) आ ना वाबुलाई सपले टोकेर म ृ यु भएप छ स पूण जा तलाई माछु भनी सपि ट य गन
पौरा णक राजा को हुन ् ? - ज मेजय
२२) धा मक तथा सां कृ तक मह वको स ध पर परागत भुपा जा ा कुन िज लामा मनाइ छ ? -
भ तपरु
२३) पौरा णक कथाअनुसार ौपद अि नकु डबाट पैदा भएको मा न छ भने सीता कहाँबाट पैदा भएको
म न छ ? - ज मनबाट
२४) भगवान ् व णुको वास थानलाई बैकु ठ भ न छ भने भगवान शवको वास थानलाई के भ न छ ?
- कैलाश
२५) रामको ब हनीको नाम के हो ? - शाि त
२६) अ धा धत
ृ रा लाई महाभारतको यु धको वणन सुनाउने को थए ? - स जय
२७) रामायणकालमा भारत र ील गा जो ने पल
ु को नाम के थयो ? - आदम पल

२८) भगवान व णुको छातीमा अ कत भग
ृ ु ऋ षको पैतालाको च हलाई के भ न छ ? - ीव स
२९) शेष नागको वास थानलाई के भ न छ ? - म णम डप
३०) राम र सीताबीच क तो ववाह भएको थयो ? - परा म ववाह
३१ - गाईजा ा कुन त थमा पदछ ? भा कृ ण तपदा
३२ - “गाईजा ा”लाई नेपाल भाषामा के भ न छ ? सापा
३३ - इ जा ा क हले मनाइ छ ? ावण शु ल चतदशी

३४ - हाँ य य गय उ सव भनेर कुन पवलाई च न छ ? गाईजा ा
३५ - इ जा ाको समयमा ग रने कुमार जा ाको चलन कुन राजाले चलाएका हुन ् ? जय काश म ल
३६ - नेपालको इ ायणी जा ा कहाँ मनाइ छ ? क तपुर (२०६९, लो.से.आ.)
३७ - १५/१५ दनमा पज
ु ार प रवतन भइरहने नेपालको एकमा मि दर कुन हो ? रातो म छ नाथको
मि दर
३८ - इ जा ाको समयमा ग रने कुमार जा ाको चलन कुन राजाले चलाएका हुन ् ? जय काश
म ल
३९ - ‘सावनक डोला’ नामक पव कुन समद
ु ायका म हलाले साउनको एक म हनास म मनाउने पव हो ?
रानाथा
४० - ‘इ जा ा’ को समयमा कसको रथया ा गराइ छ ? क) गणेश ख) भैरव ग) कुमार घ) मा थका
सबै
४१ - दश नमनाउने डंगोल र महजन थरका नेवारह ले वजया दशमी शु हुने चतुथ दे ख
फुलपातीस म ल लतपरु को कुन थानमा “ सकाल जा ा” मनाउने गदछन ् ? खोकना
४२ - द ू द ू याँ याँ वजे वर जा ा नेपालको कुन धा मक े मा ला ने मेला हो ? पशुप त े
४३ - “ र पु दनी” नाच कुन जा तको श ध नाच हो ? शेपा
४४ - “लाखेनाच” मल
ू तः कसले ना ने गदछ ? नेवार
४५ - हातमा थाल र थालमा चामल समेत राखेर मगर र छ याल जा तले ना ने गरे को “थाल नाच”
मल
ू तःकुन िज लाबाट शु भएको मा न छ ? या द
४६ - छो ा नाच कुन समुदायको नाच हो ? था
४७ - नेपालको पूव े मा च लत हुरा नाच कुन समद
ु ायले ना ने गछन ? ल वु
४८ - वडादश आसपास “सा खया नाच” कसले ना ने गदछ ? पि चम तराईका था
४९ - “ शल ” कुन नाच ना ने कलासँग स बि धत छ ? च डी नाच
५० - म हला हंसासँग स बि धत कमलर था कुन जा तमा च लत कु था हो ? था जा त (२०६८,
लो.से.आ.)
५१ - चौध वषस म भरतले रा य गरे को ठाउँ कुन हो ? न द ाम
५२ - वशेषतः मैथल समद
ु ायमा दद ब हनीह ले आ ना दाजु भाइको सख
ु सम ृ धी र दघायक
ु ो
कामना गद मनाइने पवलाई के भ न छ ? सामा चकेवा पव
५३ - कोजा त पू णमा भनेर आि वन शु ल पू णमालाई च न छ भने ल मीपूजा भनेर क हले
च न छ ? का तक कृ ण औंशी
५४ - घटालदे वी, अजयम कोट, अमरगढ तथा उ तारा डडे धुरामा पदछन ् भने श ध तथ थल
“तपोवन” कुन िज लामा पदछ ? दाचला

५५ - नौलाखा मि दर भनेर कसलाई च न छ ? जानक मि दर जनकपुरधाम
५६ - नेपालका क तवटा अ चल धा मक थलको नामबाट नामाकरण ग रएका छन ? २ वटा
५७ - ह द ु सं कारमा उि ल खत सो सं कार अ तगत तलको कुन पदन ? क. ब यार भ ख.वेदार भ
ग. गु आ म गमन घ. उपनयन
५८ - हचया म अव था क त वषस मको उमेरमा आव यक मा न छ ? ज म दे ख २५ वषस म
५९ - ह दहु ले गन कूल पूजालाई के भ न छ ? दे वाल
६० - गोव धन मठमा कुन वेदको चार सार हु यो ? ृ वेद
६१ - सामवेदमा क त शाखा छन ् ? १०००
६२ - भगवान ी रामले रावणलाई मारे प छ लंकाका राजा को भए ? वभीषण
६३ - े ीयह को स भार गद हँ ने यि त को हुन ् ? परशुराम
६४ - शवजीलाई पूरार , कृ णलाई मुरार भ न छ भने रामलाई के भ न छ ? खरार
६५ - सबैभ दा पूरानो वेद कुन हो ? ऋ वेद
६६ - सर वतीलाई मनपन रग कुन हो ? सेतो
६७ - महादे वका तीन ने लाई के केका तीक मा न छ ? अि न, सूय र च (२०७०, लो.से.आ.)
६८ - रावणले रचना गरे को पु तकह के–के हुन ् ? आक प र कुमार त
६९ - म जु ीका दईु शि त वरदा र “मो दा” लाई के को प मा न छ ? ल मी र सर वती
७० - ीमद–भागवत गीता महाभारतको कुन पवमा पदछ ? भी म
७१ - योगशा का वतक को हुन ् ? पत जल
७२ - समूह I र II मा जोडा मलाउनुहोस ् र कोडबाट सह उ र छा नुहोस ् । (लो.से.आ.२०७१)
७३ - रावणले सीता हरण गरे को थानको नाम के हो ? प चवट
७४ - पाँच पा डवह को पाँच भाइ छोराह लाई नदाएको बेलामा ह या गन पा को थए ? अ वथामा
७५ - कुवेरको बगचालाई के भ न छ ? चै रथ
७६ - सीतालाई हरण गरे पछ रावणले सव थम कसलाई मारे का थए ? जटायु
७७ - रावणको बगैचालाई के भ न छ ? अशोक वा टका
७८ - बलराम र ीकृ णबीच कुन स ब ध थयो ? दाजुभाइ
७९ - रावणको ससुराको नाम के थयो ? मा यवान
८० - शेष नागको अक नाम के थयो ? अन त
८१ - कुवेरको राजधानी कहाँ हो ? अलकापुर
८२ - आयुवदका वतक को हुन ् ? धनव तर
८३ - पंचशीलका पॉच स धा त भ तलको कुन वषय पदन ? (२०७२,लो.से.आ.) क) अह त ेप ख)
सरु ा ग) अना मण घ) शाि तपण
ू सहअि त व
८४ - धत
ृ रा का सय भाइ छोराम ये पा डवतफ म न जाने छोरा को हुन ् ? युयु सु
८५ - ौपद को भाइको नाम के थयो ? टधु न
८६ - कौरवको कुलगु को थए ? कृपाचाय
८७ - हनुमानको छोराको नाम के हो ? मकर वज
८८ - अ घ लो ज ममा ी र प छ लो ज ममा पु ष हुने महाभारतका पा को थए ? शख डी
८९ - उ र दशाका दे वता भनेर कसलाई भ न छ ? कुवेर
९० - समु म थन गदा न कने वषलाई कसले सेवन गरे का थए ? शव
९१ - वा मी क ऋ षको वा त वक नाम के हो ? र नाकर
९२ - होम ग रने अ नलाई के भ न छ ? च
९३ - राजा रामच को मत को थए ? सु व
९४ - रामक ब हनीको नाम के हो ? शा ती
९५ - पशुप तनाथका थम पुजार को हुन ् ? वामी शेखरान द (२०७३, लो.से.आ.)
९६ - रावणले सीता हरे को प चवट नेपालको कुन ठाउँ मा पदछ ? गोदावर
९७ - वय भूको उ प केबाट भएको मा न छ ? कमलको फूल
९८ - शैले वर दे वीको मि दर नेपालको कुन ठाउँ मा पदछ ? डोट
९९ - मिु लक धममा जकात भ ने श दले के जनाउँ दछ ? दान (२०६९, लो.से.आ.)
१०० - खर र दष
ु ण को हुन ् ? रावणको सेनाप त
१०१ - धत
ृ रा का सारथी को थए ? स जय
१०२ - महष वेद यास वारा र चत महाभारतलाई अक के नामले च न छ ? प चम वेद
१०३ - याय शा का पता भनेर कुन ऋ षलाई बुझउँ छ ? गौतम ऋ ष
१०४ - बैशाख कृ ण औंसीलाई मातातीथ औंसी भ न छ भने, आषाढ शु ल एकादशीलाई कुन नामले
च न छ ? ह रशयनी एकादशी
१०५ - नेपालको सबैभ दा ठूलो तुप कुन हो ? लुि बनी तुपा
१०६ - सबैभ दा बढ लोक भएको पूराण कुन हो ? क द परू ाण
१०७ - षटकोणलाई के–को तक मा न छ ? सर वती
१०८ - ‘बहाई धम’ कसले, क हले,कहाँ शु वात गरे का हुन ् ? बहउ लाले १९ औं शता द मा प सयामा
(२०६८, लो.से.आ.)
१०९ - परशरु ाम कसका छोरा थए ? जमद नी
११० - वेद क त वटा छन ् ? ४ वटा
१११ - उपवेद क त वटा छन ् ? चार
११२ - ब वकै सबै भ दा ठूलो काटमार हुने गढ माईमेला कुन िज लामा पदछ ? बारा
११३ - प हलो राशी मेष हो भने अि तम राशी कुन हो ? मीन
११४ - नेपालको सां कृ तक स पदाह को संर णका ला ग सं थागत पमा काय ग ररहे को
अ तराि य सं था कुन हो ? UNESCO
११५ - अ य तत
ृ ीया क हले पदछ ? बैशाख शु ल तत
ृ ीया
११६ - वेद क त वटा छन ् ? ४ वटा
११७ - घ टाकण चतद
ु श क हले पदछ ? ावण कृ ण चतद
ु श
११८ - ‘छठ’ पव क हले पछ ? का तक शु ल अ टमी
११९ - नागह का राजा भनेर कुन नागलाई च न छ ? वासक

१२० - सबै धमका मा नसलाई खु ला रहने “लोटस” मि दर कहाँ पदछ ? भारत
१२१ - ‘कुमार प ठ ’ ( श ठ नखः) क हले पदछ ? जे ठ कृ ण प ठ
१२२ - हर मका कुन मारकको भाग हो ? तप

१२३ - सुम तत भनेको के हो ? नेपालमा रहे को ाचीन यो तष थ (२०७०, लो.से.आ.)
१२४ - गठे मंगल कुन त थमा पछ ? ावण कृ ण चतुदशी
१२५ - पाटनमा बटुक भैरवको अ भलेखमा कुन ल छवीकाल न राज सादको उ लेख ग रएको छ ?
चाँगन
ु ारायण
१२६ - तलका म ये कुन सां कृ तक स पदा व व स पदा सूचीमा समावेश ग रएको छै न ? क.
बौ धनाथ मि दर ख. वय भू चै य ग. पशप
ु तनाथ मि दर घ. पनौ तमा रहे को सांकृ तक स पदा
१२७ - सांकृ तक स पदाको ि टकोणले काठमाड उप यकालाई क तो पमा च न छ ? मि दरै –
मि दरको सहर
१२८ - वदे शी म रा को सहयोगमा सव थम िजण वार भएको नेपालको स पदा कुन हो ? यातपोल
दे वल
१२९ - जयि थ त म लले ा हणलाई क त भागमा बाँडक
े ा छन ् ? २
१३० - धा मक पले नेपाल क तो रा य हो ? धम नरपे
१३१ - नेपाललाई धम नरे प रा य क हले घोषणा ग रएको हो ? २०६३ जे ठ ४
१३२ - भा शु ल तत
ृ ीयामा ह रता लका तज, भा कृ ण तपदामा गाईजा ा, भा कृ ण अ टमीमा
ीकृ ण ज मा टमी मनाइ छ भने ावण शु ल पू णमामा कुन चाड मनाइ छ ? जनैपू णमा
१३३ - स यवतीलाई के प न भ न छ ? म यग धा
१३४ - वेदम ये यजव
ु दमा क त शाखा छन ? १०१
१३५ - अथववेदमा क त शाखा छन ? ९
१३६ - काठमाड टे कु ि थत भीम भुवने वरको मि दर कसले बनाएका हुन ् ? माथवर संह थापा
१३७ - पशप
ु त े वकास कोषको संर कमा को रहने यव था छ ? धानम ी
१३८ - नेपाल सरकारको म त २०६६ असार ४ को नणयानुसार धा मक श हद घोषणा ग रएका यि त
को हुन ् ? पं.नारायण पोखरे ल
१३९ - वेदमा रहे का तीन का ड म ये तलको कुन का ड पदन ? क. ानका ड ख. उपासनाका ड ग.
कमका ड घ. बालका ड
१४० - शखी बु ध आई बसेको पवतलाई के भ न छ ? याना यो
१४१ - भारतीय धमगु साइवावाको ८५ वषको उमेरमा क हले नधन भयो ? २०६८ वैशाख ११
१४२ - गाईजा ा कुन त थमा पदछ ? भा कृ ण तपदा
१४३ - द जाप तका १३ वटा क यासँग ववाह गन ऋ ष को हुन ् ? क यप
१४४ - धनक दे वी भ नाले ल मी, व याक दे वी भ नाले सर वतीलाई च न छ भने भि तनी भ नाले
कसलाई च न छ ? मीरा
१४५ - हनम
ु ानका पु मकर वज हुन ् भने बाल पु को हुन ् ? अंगद
१४६ - कण भ नाले दानवीर, द ध च भ नाले दानी, भी म भ नाले ढ त भ ने बु झ छ भने
एकल य भ नाले के बु झ छ ? गु भ त
१४७ - हनुमान भ नाले काम फ े गन, चाण य भ नाले नी तवान, सुदामा भ नाले ग रब भ ने बु झ छ
भने व भषण भ नाले के बु झ छ ? कुल ोह
१४८ - नारद भ नाले कुरौटे , दव
ु ासा भ नाले रसाहा, यु धि ठर तथा ह रच लाई स यवाद भनेर
च न छ भने जनक भ नाले केलाई च न छ ? ानी
१४९ - स य, त
े ा, वापर, क लयुग मशः कुन–कुन त थमा सु भएका हुन ् ? वैशाख शु ल तत
ृ ीया,
का तक शु ल नवमी, भा कृ ण योदशी र पौष आमाव या
१५० - पा डु सहवास गन अस म भएप छ पा डुको वीकृ तले कुि तले धमराजको तफबाट
यु धि ठरलाई ज म दएक थइन भने भम, अजन,
ु नहकुल र – सहदे वलाई मशः कस–कसको तफबाट
ज म दएक थइन ? वायु, इ र अि वनीकुमार
१५१ - ऋतु ६ वटा, करण ७ वटा योग, न २७ वटा, तथा स व सर ६० वटा पदछन ् भने तथी र
प ह मशः क त–क त वटा पदछन ् ? १५ र २
१५२ - अ ऋ षक प नी अनुसुया तथा पु दव
ु ासा हुन ् भने भगवान ीकृ णका पु को हुन ् ?
यु न
१५३ - हनुमानक माता अ जनी, ुवक माता सुनी त, प र तक माता उ रा हुन ् भने अ भम युक
माता को हुन ् ? सुभ ा
१५४ - आइतवारका वामी शव हुन ् भने दे वता को हुन ् ? अ नी
१५५ - ी मधुमा तलका म ये कुन पदन ? क. मह ख. चनी ग. स खर घ. यू
१५६ - ी १ भ नाले छोरा र ीमतीलाई च न छ भने ी २ भ नाले कसलाई च न छ ? आ ना
कामदारलाई
१५७ - हमालयक पु ी पावती हुन ् भने उनक ीमती को हुन ् ? मेनका
१५८ - ि चयन धमको मु य थलाई बाइबल भ न छ भने कवीरको मु य थलाई के भ न छ ?
बीजक
१५९ - “नमाज” प दा ब ने आसनलाई के भ न छ ? जानमा
१६० - प चमहाभूतमा नपन तलका म ये कुन हो ? क. वजुल ख. प ृ वी ग. आकाश घ. वायु
१६१ - तलका म ये नवरसमा नपन कुन हो ? क. वीर ख. सस
ु ु त ग. हाँ य घ. ंग
ृ ार
१६२ - नवर नमा नपन तलका म ये कुन हो ? क. नीलम ख.प ना ग. म यराज घ. गोमेद
१६३ - ह द ू दशनका ६ वटा शा ह म ये दइएको शा र वतकको स ब धमा कुन भनाइ ठ क छ
? क. याय शा –गौतम ऋ ष ख. सां यशा –क पल ग. योगशा –पत जल घ. उि ल खत सबै ठ क
छन ्
१६४ - स ध बौ ध धा मक थल गोट हवा कुन िज लामा पदछ ? क पलव तु
१६५ - महाभारतमा क त लोक छन ? १,००,०००
१६६ - बुढा सु बाको मि दरमा के–को बल दइ छ ? सँग
ु ुर
१६७ - गोरखाको मनकामना मि दरमा कुन जा तको पुजार हु छन ? मगर
१६८ - राम ल मणले पंचवट मा बनाएको मि दर कहाँ पदछ ? गोदावर नद को कनारमा
१६९ - गौतम बु धको बदनाम गन बु धक प नी हुँ भनी सावज नक गन म हला को हुन ् ? चचा
माण वका
१७० - ह रहर े र आद याग भ नाले नेपालको कुन तीथ थललाई जनाउँ छ ? दे वघाट
१७१ - नेपालको स ध धा मक थल पशुप तनाथमा प हलो पटक पूजा क हले रो कएको थयो ?
व.सं. २०६५ पुस १७
१७२ - ह द ू दशनका ६ वटा शा ह म ये ३ वटा शा र तीनको वतकका स ब धमा तलका
म ये कुन ठ क छ ? क. वैशे सक शा –कणाद ख. उ र ममांसा वेदा त– यास ग. पव
ू ममांशा–
जौ मनी घ. उि ल खत सबै ठ क छन ्
१७३ - शैले वर भगवतीको मि दर कुन िज लामा पदछ ? डोट
१७४ - उ तारा दे वीको मि दर नेपालको कुन िज लामा रहे को छ ? डडेलधुरा
१७५ - संसारको सबै भ दा ठूलो धा मक थ मा नएको महाभारतको रचना कसले गरे का थए ?
वेद यास
१७६ - सतलादे वीको बहान के हो ? गधा
१७७ - जैनधमका “सं थापक आय” भनेर कसलाई च न छ ? तथ कर
१७८ - वय भुका दईु आँखालाई केको तीक मा न छ ? क णा र ान (२०६८, लो.से.आ.)
१७९ - ी व थानी त कथा कुन पूराणबाट लइएको हो ? क द पूराण
१८० - वषा र दयाका दे वता भ नाले कसलाई बु झ छ ? मि छ नाथ
१८१ - काम दे वको वाहन के हो ? सुगा
१८२ - पटक महा वहार कहाँ पदछ ? त बत
१८३ - भगवान रामच को नवास थानलाई के भ न छ ? साकेत
१८४ - म सर म हनाको दे वता भनेर कसलाई भ न छ ? केशव
१८५ - व वको सबैभ दा अ लो बौ ध तप
ु कहाँ अवि थत छ ? लिु बनीमा
१८६ - ह द,ू बौ ध र इ लाम धमावल बीह को आ थाको के मा नने पवत एड स पक कहाँ पदछ
? ीलंका
१८७ - सकडा दे वीलाई अक कुन नामले च न छ ? छ नम ता
१८८ - धरधाम दािज ल ग, बाजव
ु राह रो पा, धुले वर दै लेख तथा कंका लमाई बारा िज लामा पदछन ्
भने अमर नारायण तथ थल कुन िज लामा पदछ ? पा पा
१८९ - मोद बेनी पवत, प चदे वल का लकोट, दाउ नेगढ नवलपरासी तथा गले वर धाम या द
िज लामा पदछन ् भने ब डमा लका तथ थल कुन िज लामा पदछ ? बाजरु ा
१९० - पूवको पशुप त भनेर कुन महादे वलाई च न छ ? हलेसी
१९१ - कलश कुन दे वताका तक मा न छ ? ब ण
१९२ - दे वताह का बै य भनेर कसलाई च न छ ? अ वी नकुमार
१९३ - शख धमको धम थ गु थ सा हवको थम ख डलाई के भ न छ ? पहला महला
१९४ - वा रकापु रमा था पत शारदा मठमा कुन वेदको चार– सार हु यो ? सामवेद
१९५ - शेपा जा तको धम थलाई के भ न छ ? फो यु
१९६ - मुसलमानह को प व तीथ थल “म का” कुन दे शमा पदछ ? साउद अरब
१९७ - पूराणह म ये सबैभ दा का छो पूराण वा १८ औं पूराणको नाम के हो ? अि न पूराण
१९८ - रामले थापना गरे को शव लगंलाई रामे वर भ न छ भने हनुमानले थापना गरे को
शव लगंलाई के भ न छ ? अनुम त
१९९ - नेपालको सबभ दा पूरानो धम कुन हो ? शैव (२०६९, लो.से.आ.)
२०० - पा डवह कुन वंशका थए ? कु वंश
२०१ - अनुलोम र तलोम केसँग स बि धत छन ? ववाह
२०२ - साउने स ाि तलाई के प न भ न छ ? ककट स ाि त
२०३ - शखह को प व पं ी कुन हो ? बाज
२०४ - गाय ी म कुन वेदमा उ लेख छ ? ऋ वेद
२०५ - ह द ु र बौ ध धमका साझ दे वता भनेर कसलाई बु झ छ ? मि छ नाथ
२०६ - मिु तनाथमा कसको मू त रहे को छ ? व णु भगवान
२०७ - कणाल अ चलको च लत दे वताको नाम के हो ? म टो
२०८ - जँग
ु ा भएको महादे वको मू त नेपालको कुन थानमा छ ? नेपालगंज
२०९ - महादे वको घाँट मा रहे को नागको नाम के हो ? वासक

२१० - अ य तत
ृ ीया क हले पछ ? वैशाख शु ल तत
ृ ीया
२११ - ह द ु धम अनुसार दश दान कम क हले स प न ग र छ ? मन बेलामा
२१२ - नेपालको स ध दे वता मि छ नाथको अक नाम के थयो ? आयव लभ
२१३ - पशुप त े ले क त भू–भाग ओगटे को छ ? क रव ६४२ हे टर
२१४ - मुसलमानह ले म हनाभर त ब ने कायलाई के भ न छ ? रोजा
२१५ - चार वेद म ये सबैभ दा पूरानो वेद कुन हो ? ऋ वेद
२१६ - इ को ब ह तयार कुन ऋ षको ह डीबाट वनेको थयो जुन ब ले ब ृ ासुरलाई मारे का थए ?
दधच
२१७ - दग
ु ा स तशती च डी कुन पूराणबाट लएको हो ? माक डेय पूराण
२१८ - समु म थन गदा नि कएक पर र भा हुन ् भने बष कुन हो जसलाई भगवान शवजीले
सेवन गरे का थए ? कालकुट
२१९ - रामायणको कुन का डमा ीरामको ज म भएको उ लेख छ ? बाल का ड
२२० - भ गरथ भ नाले केलाई च न छ ? प र मी
२२१ - ढुि डराज कुन दे वताको उपनाम हो ? गणेश
२२२ - भगवान ीकृ णले कंशलाई मारे प छ मथरु ाका राजा को भएका हुन ् ? उ सेन
२२३ - र नाकर अथात मह ष बाि मक वारा ल खत रामायणमा क त का ड छन ? ७
२२४ - आ ना पतालाई सपले टोकेर म ृ यु भएप छ स पूण सप जा त कै बनास गछु भनेर सपि ट
य गन यि त को हुन ् ? ज मेजय
२२५ - धत
ृ रा तथा पा डुका पता को हुन ् ? व च बय
२२६ - लेखक अथात छटो ले े भनेर गणेशलाई च न छ भने दे वताका वै य भनेर कसलाई च न छ
? अि वनीकुमार
२२७ - वैपायन भनेर च नने महष वेद यासक ीमती को थइन ् ? पगंला (बे या)
२२८ - पाँच पा डवक ीमती ौपद को चर हरण गन यि त को हुन ् ? दश
ु ासन
२२९ - पूराणह १८ वटा छन ् भने, उपपूराण क तवटा छन ् ? १८
२३० - व याक दे वी सर वतीलाई सेतो रं ग मन पदछ भने शनीलाई क तो रं ग मन पदछ ? कालो
२३१ - रामच ले १४ वषस म वनवासमा रहँ दा बसेको वनको नाम के थयो ? च कुट
२३२ - वय भु नाथ नेपालमा, ता शला पा क तानमा पदछ भने वण शला कहाँ पदछ ? थाई या ड
२३३ - रावणका ससुरा मा यवान, ीमती म दोदर , भाई व भषण, छोरा इ िजत तथा अ तकाय र
ब हनी सप
ु णखा थइन भने सेनापती को थए ? खर र दष
ु ण
२३४ - यु धि ठरका तफबाट ौपद ले त ब यलाई ज म दएक थइन ् भने भीम, अजन,
ु नहकुल र
सहदे व तफबाट मशः कस–कसलाई ज म दएक थईन ् ? मशः सुतसोम, ुतकम, शता नक र

ु सेन
२३५ - अजनका
ु छोरा अ भम यू हुन ् भने ना त को हुन ् ? प र त
२३६ - गु तवासमा ब दा यु धि ठर कंक तथा ौपद सै र भएर भेष बदलेका थए भने भम, अजन,

नहकुल, सहदे वले मशः कुन नामले भेष बदलेका थए ? मशः ब लभ, बहृ नला, अ र ठनेमी
( ि थक) र ति पाल
२३७ - कु भकणका छोराह को–को हुन ् ? कु भ र नकु भ
२३८ - भगवान शवको न ृ यलाई ता डव भ न छ भने ना याव थालाई के भ न छ ? नटराज
२३९ - ी दःु ख भ तलका म ये कुन पछ ? क. आ दभौ तक ख आ ददै वक ग. आ याि मक घ.
उि ल खत सबै पछन
२४० - रामायणका अनुसार रावणले सीता हरण गरे र लगेको थान कुन हो ? प चवट
२४१ - अथव वेदमा उ लेख भए अनुसार इ को धनु कसले बनाएका हुन ् ? अनु
२४२ - कृ णका गु साि दपनी हुन ् भने कौरवका कुल गु को हुन ् ? कृपाचाय
२४३ - भी म पतामहको अक नाम के हो ? दे व त तथा गाँगेय
२४४ - भमक ीमती ह ड बा हुन ् भने ह ड बाका पु को हुन ् ? घटो चक
२४५ - पा डवह का पाँचभाई पु ह नदाएको बेलामा ह या गन पा को हुन ् ? अ व थामा
२४६ - सीता हरण गरे प छ रावणले सव थम केलाई मारे का थए ? जटायु
२४७ - भमसेनका ना त को हुन ् ? पव रक
२४८ - राजा जरास धलाई खु टा फ याएर मान यि त को हुन ् ? भमसेन
२४९ - वसुदेव ीकृ णका पता हुन ् भने बलराम को हुन ् ? दाजु
२५० - इ जा ा क हले मनाइ छ ? ावण शु ल चतदशी

२५१ - वणा म यव थामा ा हचया म, गह
ृ था म, वान था म र स या मह का ला ग मशः
क त क त वष तो कएको थयो ? २५,५०, ७५ र सो भ दा मा थ
२५२ - ह द ु धमका अनुसार मनु य जीवनको उदे य ४ पु षाथ ाि तको ला ग मा हुनुपदछ भ नएको
छ । ती ४ पु षाथह के के हुन ् ? धम, अथ, काम र मो
२५३ - वतमान नेपाल समाजलाई ह द ु धम सं कार अनुसार क त वण र जातमा वभाजन ग रएको
पाइ छ ? ४ वण ३६ जात
२५४ - ह द ु धमको सबैभ दा मुख र प व धा मक थ कुन हो ? वेद
२५५ - ह द ु धमको मूल आधार कुन धमलाई मा न छ ? बै धक धम
२५६ - कुन तथीको दन पशप
ु तनाथमा बौ ध मक
ु ु ट चढाइ छ ? का तक शु ल अ टमी
२५७ - आयह ले सव थम रचना गरे को वेद ऋ वेद हो भने, ऋ वेदमा सबैभ दा धेरै उ लेख ग रएको
नद कुन हो ? सर वती
२५८ - भक
ृ ु ट को बा यकालको नाम खुकुनी हो भने सीता को बा यकालको नाम के हो ? बैदेह
२५९ - राम र सीता बीच कुन ववाह भएको थयो ? परा म ववाह
२६० - परू ाण र उपपरू ाण १८/ १८ वटा छन ् भने, उप नषद क त वटा छन ? १०८
२६१ - जैन धमका मु य गु मु य दे वतालाई के भ न छ ? तीथा कर
२६२ - महा वर जैन क त औं तीथा कर हुन ् ? चौ बस
२६३ - इसाई धमका वतक इसा म सह हुन ् भने उनले कहाँ बसेर आ नो उपदे श सन
ु ाएका थए ?
इजरायलको जे सेलम
२६४ - यहुद धमावल वीह लाई कुन जातीय नामले पक
ु ार छ ? ह ु
२६५ - यहुद धमको धम थ ले े यि त को हुन ् ? हजरत मुसा
२६६ - क यु सयस धम र ताओधम चीनमा उ प भएका हुन ्, भने श तो धम कहाँ उ प भएको
हो ? जापान
२६७ - एउटै मा भगवान मा ने मुि लमह (ई लामह ) ले केलाई दे वताको बोल मा छन ् ? कुरान
२६८ - गौर शंकर हमाललाई के को तक मा न छ ? शव पावती
२६९ - प च दे वमा पन पाँच दे वताह म ये गणेश र सूय दई
ु दे वता हुन ् भने यस भ नपन दे वता
तलका म ये कुन हो ? क. प ृ वी ख.दे वी ग. व ण घ. शव
२७० - प च वायु भ पन वायु म ये समान र यान दई
ु वायु हुन ् भने अ य तीनमा तलको कुन पदन
? क. उदान ख. अपान ग. ाण घ. उि ल खत सबै पछन ्
२७१ - जैन धमको धा मक थ वचानामत
ृ हो भने यहुद धमको के हो ? कैवाला
२७२ - नेवार समुदायमा क याको मा सक धम सु हुनु अगा ड नै बेलसँग ग रने ववाहलाई के
भ न छ ? इ ह ववाह
२७३ - बैशाख म हनाका दे वता मधस
ु ुदन, भा रम हनाका ऋ षकेश हुन ् भने का तक म हनाका दे वता को
हुन ् ? दामोदर
२७४ - ब णक
ु ा १० अवतार म ये थम म य हो भने दश कुन हो ? क क
२७५ - सबै भ दा ठूलो पूराण क द पूराण ८१०००) लोक हो भने सबै भ दा सानो पूराण कुन हो ?
अि न पूराण
२७६ - का तकेयलाई मनपन व वा अमला, ल मीलाई आँप, इ लाई अशोक हो भने शवलाई मनपन
व वा कुन हो ? बेल र ा
२७७ - शतला दे वीको वाहन गधा, का तकेयको मयुर, ल मीको लाटोकोशेरो हो भने श नको बहान के हो
? ग ध
२७८ - कुटमा के के पदछन ् ? पपला, सुठो र म रच
२७९ - पा थभरा तथ थल कहाँ पदछ ? ता लेजङ

२८० - महाभारतको भ म पवमा उ लेख भए अनुसार अजनलाई
ु कराँत े बाट ा त भएको सबै
भ दा शि तशाल ह तयार कुन हो ? पशप
ु ता
२८१ - कुन दनबाट उ रायण शु हु छ ? माघे सं ाि त
२८२ - सखह कुन दनलाई वषभर को सबैभ दा प व दन मा दछन ? बैशाख १
२८३ - भदौ म हनाको कृ ण प को औंसीलाई के भ न छ, जुन दन बाबुलाई खुवाउने औंसीका नामले
पन यात छ ? कुसे औंसी
२८४ - नेपालमा गाईलाई के को तकको पमा लइ छ ? ल मी
२८५ - ह द ु धममा काग र कुकुरलाई कसको दत
ु को पमा पुजा ग र छ ? यमराज
२८६ - वेद ४ वटा छन ् भने उपवेद क त वटा छन ् ? ४ (२०७२, लो.से.आ.)
२८७ - शा ल ामलाई कुन भगवानको तकको पमा बु झ छ ? व णु
२८८ - युगको आव यकता अनुसार ब णु भगवानको व भ न अवतारमा प ृ वीमा अवतरण हु छ भनी
कुन धा मक थमा उ लेख भएको पाइ छ ? वेद
२८९ - ह द ु धमावल वीह ह रहर, पाशुपत, शैव र बै णव गर चार स दायमा बभ त छन ् भने
बौ ध धमाल वीह कत स दायमा बभ त छन ? तीन
२९० - नेपालमा बौ धमाग कुन कुलक पु ीलाई कुमार बनाई ह द ु एवं बौ धमाग दव
ु ैले पुजा गर
टका हण गन चलन छ ? शा य
२९१ - बै णव र शैवको म ण ब णु र महादे वको एक प कुन धा मक स दायको सा त प हो ?
ह रहर स दाय
२९२ - नेपालको धा मक इ तहासमा धा मक स ह णत
ु ा र सह–अि त वको वजारोपण कुन कालमा
भएको पाइ छ ? ल छवी काल
२९३ - बौ ध, शैव र बै णव समद
ु ायले आ–आ नो इ ट दे वता मानी कुन दे वताको पज
ु ा गदछन ?
मछ नाथ
२९४ - ब णक
ु ो धनल
ु ाई सार ग र च लाई शद
ु शन भ न छ भने गधालाई के भ न छ ? कौमद
ु क
२९५ - ववाह पूव कुि तले कोसँग संसग गर कणलाई ज म दएक थइन ? सूय
२९६ - ीकृ णको शंखलाई पा चज य, अजनको
ु शंखलाई दे वद भ न छ भने, यु धि ठरको शंखलाई के
भ न छ ? अन त वजय
२९७ - ब णुको ख गलाई न दक, रामको धनुलाई अजगव भ नएझै अजनको
ु धनुलाई के भ न छ ?
गा डीव
२९८ - छठ पव क हले मनाइ छ ? बैशाख शु ल ष ठ
२९९ - बाला चतद
ु शी माग शु ल चतुदशीमा पदछ भने, ववाह पंचमी क हले पदछ ? मं सर वा माग
शु ल पंचमी
३०० - धा य पू णमा माग शु ल पू णमामा पदछ भने ीपंचमी वा वस त पंचमी वा सर वती पूजा
क हले पदछ ? माघ शु ल पंचमी
३०१ - फागु पू णमा फा गुण शु ल पू णमामा पदछ भने महा शवरा ी क हले पदछ ? फा गुण कृ ण
चतद
ु शी
३०२ - महाभारतमा क तवटा पवह छन ् ? १८
३०३ - महाभारतको प हलो पव आ दपव हो भने अि तम पव कुन हो ? वगारोहण पव
३०४ - गता महाभारतको कुन पवबाट झ कएको हो ? भ म पव
३०५ - १०० भाई कौरव म ये पा डव प मा म ने एकमा यि त को थए ? युयु सु
३०६ - शवको धनुलाई के भ न यो ? पनाक
३०७ - इ लाम धम थको नाम के हो ? कुरान (२०७०, लो.से.आ.)
३०८ - हनुमानको गदालाई लौह त भ, अजनको
ु धनुलाई गाि डव व णुको च लाई शुदशन नारदमुनीको
वणा म दती भ न यो भने कणको धनुलाई के भ न यो ? वजय
३०९ - रावणको तरवार (ख ग) लाई च हाँस भ न यो भने, रामको धनुलाई के भ न यो ? अजगव
३१० - औषधी ब ानको उ प आयव
ु दबाट भएको हो भने सं गतको उ प कुन वेदबाट भएको हो ?
सामवेद
३११ - प च त भ पन दई
ु वृ म दार र पार जात हुन ् भने अ य तीनमा तलको कुन पदन ? क.
ह रच दन ख. क पव ृ ग. साल घ. वेल
३१२ - अन त ल के वर मि दर कहाँ रहे को छ ? भ तपरु
३१३ - ‘इ जा ा’ को समयमा कसको रथया ा गराइ छ ? क) गणेश ख) भैरव ग) कुमार घ) मा थका
सबै
३१४ - वगका राजा इ क आमाको नाम के हो ? बसु धारा
३१५ - ह द ू मथकका अनस
ु ार अजुनका छोराको नाम के थयो ? अ भम यु
३१६ - ह द ु शा का अनुसार हा डका सिृ टकता को हुन ् ? हा
३१७ - हराएको सामान भेटाई दने व वास ग रएको चपट गणेशको मू त कहाँ छ ? पाटन
३१८ - दक यो लङ गु बा कुन िज लामा पदछ ? ता लेजङ

३१९ - भगवान ् बु धको आ शष पाएको चरा कुन हो ? सारस
३२० - ल लतपुरको कु भे वर (मि दर),उ मत भैरवको थापना, गोरखनाथ र गोकण वरको पूजाको
चलन कसले गरे का थए ? जयि थ त म ल
३२१ - चाँगुनारायणको व.सं. ५२१ को अ भलेखमा कसको वणन ग रएको छ ? मानदे व दि वजय
३२२ - वालेक केदारधाम कहाँ पछ ? बैतडी
३२३ - नेपालमा बु ध जय ती क हलेदे ख मनाउन था लएको हो ? व.सं. २००७ प छ
३२४ - काठमाड मा रहे को भ काल दे वीको मि दर भएको थान अथवा भ काल थलको अक नाम
के हो ? ज जापीठ
३२५ - काठमाड को टे वहालमा रहे को संकटा भनेर च नने कुन दे वताको मि दर हो ? पदमा तक
दे वताको
३२६ - महाभारतको कुन पवमा नेपाललाई वषय (िज ला) को पमा वणन ग रएको छ ? वन पव
३२७ - ाचीनकालमा वयंभूनाथलाई के भ न यो ? युयान
३२८ - आ धका रक पमा बु धको ज म थल क हले प ा लागेको हो ? १८९५ डसे बर १
३२९ - ावण शु लप चमीलाई के भनेर च न छ ? नागप चमी
३३० - भगवान स ब धी अ ययनलाई के भ न छ ? Theology
३३१ - वापर युगका च वत राजा यु धि ठर हुन ् भने क लयुगका च वत राजा को हुन ् ? भोजराज
३३२ - भगवान ् व णल
ु े प हरने मालालाई के भ न छ ? वैजय ती
३३३ - भगवान गौतम बु धको म ृ यु प चात बौ ध धमको बारे मा ले खएको प हलो थ कुन हो ?
मल
ू सवाि त वनय
३३४ - गौतम बु धलाई बु ध व ा त गछ भनेर ठोकुवा गन यि त को हुन ् ? कौ ड य
३३५ - मि छ नाथलाई कसको पालामा काठमाड उप यका याइएको हो ? नरे दे व
३३६ - इ तहासमा य त, भए अनुसार मि छ नाथलाई कहाँबाट याइएको हो ? काम प कामा ाबाट
३३७ - ल छवीकालमा जनतालाई क त भागमा वभ त ग रएको थयो ? दईु भागमा (पौर र जानपाद)
३३८ - सीता भ नाले प व बु झ छ भने मरा भ नाले के बु झ छ ? भि तनी
३३९ - अ याि मक नेता साईबाबाको वा त वक नाम के हो ? स यनारायण राजु
३४० - “ र पु दनी” नाच कुन जा तको श ध नाच हो ? शेपा
३४१ - रोमनका यु धका दे वता भनेर कसलाई मा न छ ? मास
३४२ - अ तराि य म सँगठनको महासि ध नं १६९ केसँग स बि धत छ ? आ दवासी जनजा त
३४३ - जानक नवमी भ नाले कुन त थलाई जनाउँ छ ? वैशाख शु ल नवमी
३४४ - नेपाल भाषालाई भारतले क हले संवैधा नक मा यता दएको थयो ? २०४९ भा ४
३४५ - “ ाथना गन ओठ भ दा सेवा गन हात प व हु छन ।” यो भनाई कसको हो ? स य साइ बाबा
३४६ - राजनी तक मनोका ा समेत परू ा ग र दने दे वीका पमा च नने छ नम ता दे वीको मि दर
कहाँ पछ ? स तर
३४७ - ह द ु धम अनस
ु ार काज या गदा १३ दनमा गरे पु ने गर इि तहार जार गन राणा
धानम ी को हुन ् ? जु धशमशेर
३४८ - गौतम बु ध ज मनासाथ नुहाइएको पोखर लाई के भ न छ ? पु क रणी तीथ
३४९ - महादे वका तीन ने का तीक के–केलाई मा न छ ? अ नी, सूय, च (२०७०, लो.से.आ.)
३५० - नेपालको एक मा जैन मि दर कहाँ रहे को छ ? काठमाड को ाने वरमा
३५१ - त बती धा मक गु दलाई लामा भारतमा क हले दे ख नवा सत छन ् ? सन ् १९५९ दे ख
३५२ - बु ध धमको झ डामा क त रं ग हु छन ् ? ५ वटा
३५३ - गौतम बु ध क आमा माया दे वीको नधन हुँदा उनी क त उमेरका थए ? ५ दन
३५४ - आय व लभ नेपालका कुन यात दे वताको अक नाम हो ? म छ नाथ
३५५ - नेपालमा प हलो पटक भारत आ दे शका यात भगवान त प त वालाजीको मू त दशनको
ला ग काठमाड को खुला म चमा क हले रा खएको थयो ? २०६८ फागुन १३ नेपालको प हलो
३५६ - ब ृ दावन कुन ठाउँ मा नमाण हुँदैछ ? भ तपुर ७ द धकोटको अन त ल गे वर प रसर
३५७ - मा म प चदे वल कहाँ पछ ? का लकोट
३५८ - पाँच योगको समागम हुँदाका बखत पन दपंखा या ाका ला ग सौरमासको स ाि त, च मासको
पू णमाको अ त र त अक के हुनप
ु छ ?क) रे वती न ख) हषण योग ग) आ द यवार घ) मा थका सबै
३५९ - बौ ध धमसँग स बि धत पु तक पटक भ तलको कुन पदछ ? (२०७१, लो.से.आ.) क)
वनय पटक ख) शि त पटक ग) अ भध म पटक घ) मा थका सबै
३६० - नवरा ीमा पूिजने व भ न दे वीह म ये प हलो दन कुन दे वीको पूजा आराधना गन ग र छ ?
शैलपु ी
३६१ - पूराणह म ये नेपाल बारे सबैभ दा धेरै बयान भएको पूराण कुन हो ? क ध पूराण
३६२ - टबाट बनेको नेपालको सबैभ दा ठूलो मि दर कसलाई मा न छ ? पाटनको महाबौ ध मि दर
३६३ - भगवान गौतम बु धले ान ाि तका ला ग उपयोग गरे को मा नने साधना ब ध बप यनाका
आधु नक अ भय ता कसलाई मा न छ ? स य नारायण गोय का
३६४ - बौ ध दशन र तामाङ सं कृ त अ ययन गन स कने ‘ याङजेन याल ’ नेपालको कुन िज लामा
रहे को छ ? रसव
ु ा
३६५ - स ाट अशोकले हद बुधे जाते शा यमु न भगवान अ भलेख स हत शला त भ राखेको बु ध
ज म थललाई डा. फुहररले क हले प ा लगाएका थए ? सन ् १८९९ डसे वर १
३६६ - आव यक शु कुन धमको धा मक थ हो ? जैन धम
३६७ - गौड दे शका राजा च डदे व वय भू र गुहे वर को दशनाथ नेपाल आएको बेला वय भू
निजकमा नमाण गरे का ५ कुट ह म ये वसुपुर, अि नपुर २ – कुट ह
हुन ् भने अ य तीन कुट भ
तलको कुन कुट पछ ? क) वायुपुर ख) नागपुर ग) शाि तपुर घ) मा थका सबै
३६८ - आईतबार, आि वन शु ल पू णमा, रे वती न , याघात हषण योग र च हणको योग गर ५
दल
ु भ संयोग भएमा मनाईने पव कुन हो ? दपंखा या ा
३६९ - चाव हल ि थत बौ ध तुपा ( वहार) कसले बनाएको हो ? चा मती
३७० - ीक दे वताह को मख
ु को हुन ् ? Zeus
३७१ - “कैलाशनाथ महादे व” नामले च नने नेपाल ि थत भ तपुरमा रहे को व वकै अ लो शव मू तको
उचाई क त रहे को छ ? १४३ फट
३७२ - ग क नामक नेवार भाषाको पु तक कसले लेखेको हो ? धु वाँ सायमी
३७३ - दश तहारमा बदा दने चलन क हलेदे ख चलेको हो ? २००८
३७४ - राउटे , कसान, मेचे, जनजा तह कुन समह
ू अ तगत पदछन ् ? लोपो मख
ु समह

३७५ - राि य द लत आयोग क हले गठन भयो ? २०५८ चै
३७६ - सामािजक भेदभाव तथा छुवाछुत थाको अ य गन मुलुक ऐन क हले जार ग रयो ? २०२०
भा १
३७७ - िजरे ल, छ याल जनजा त कुन समूह अ तगत पदछन ् ? सु वधा व चीत
३७८ - नेपालको प हलो जा तय स हालय काठमाड को कुन ठाउँ मा छ ? भक
ृ ु ट म डप
३७९ - व.सं. २०६८ सालको जनगणाअनुसार सबैभ दा सबैभ दा बढ सं यामा रहे को जनजा त कुन हो
? मगर
३८० - मुलुक ऐनअनुसार जा तपातीको आधारमा भेदभाव गनलाई क त सजाय हुने यव था छ ? एक
वष कैद ३ हजार ज रवाना
३८१ - हालस म नेपालको कुन िज लालाई कमलर मु त िज ला घोषणा ग रएको छ ? दाङ
३८२ - नेपाललाई छुवाछुत मु त दे श घोषणा क हले ग रएको हो ? व.सं.२०६३ जेठ २१ गते
३८३ - राई, ल बु, छ याल, िजरे ल ज ता जनजा तह कुन समूहमा पदछन ् ? सु वधा वि चत
३८४ - भाँडे सं ाि त नाच कुन िज लामा कसले मनाउने पव हो ? बझाङ, बाद
३८५ - म हलाको लासलाई तेल लगाएर गा न लैजाने चलन कुन जा तमा छ ? धमाल
३८६ - सतार जा तका म हलाह ले लगाउने पार पा रक पोशाकलाई के भ न छ ? पालाहा द
३८७ - नेपाल सरकारले क हलेदे ख कमैया मुि तको घोषणा गरे को हो ? व.स. २०५७ ावण २
३८८ - नेपालमा आ दबा स जनजाती राि य त ठानको थापना क हले भयो ? ब.सं.२०५८
३८९ - आ दवासी, जनजाती उ थान गन नेपाल सरकारबाट थापना ग रएको सं थाको नाम के हो ?
आ दबासी, जनजाती उ थान राि य त ठान
३९० - चेपा ग जातीको वकासका ला ग कुन काय म याईएको थयो ? जा वकास काय म
३९१ - चउर को वोट दाइजो दने चलन कुन जा तमा छ ? चेपाङ
३९२ - अ त ग रब जा तका पमा च नने जा त कुन हो ? मस
ु हर
३९३ - पा क बो ने जात भ नाले कुन जा तलाई जनाउँ छ ? झाँगड
३९४ - िज डग केसँग स बि धत छ ? चेपाङ व ती
३९५ - ज तसक
ु ै ग रब भए प न मनको नामबाट चौतार बनाउनु पन चलन कुन जा तमा छ ? थामी
३९६ - ववाह गदा केटा र केट प का स धी स धी लडाइँ गन चलन कुन जा तमा छ ? कुमाल
३९७ - सतारको मु य मा नसलाई के भ न छ ? मा झहडाम
३९८ - मरे प छ प न ववाह गन अनौठो चलन कुन जा तमा रहे को छ ? थामी
३९९ - म ृ यु भएमा बाँदर मान जालमा राखेर गाडने चलन कुन जा तमा छ ? राउटे
४०० - नेपाल सरकार वारा सूचीकृत ५९ जनजा त म ये सा रता दर, गाँस, आवास, पेशा, भाषा,
जनसं याको आकार आ दको आधारमा क त भागमा वग करण ग रएको छ ? ५
४०१ - हाल नेपालमा द लत जा त भनेर क त थरलाई सूचीकृत ग रएको छ ? २३
४०२ - राउटे , कुसु डा, ले चा, वनक रया, सरु े ल ज ता जा तह कुन समह
ू मा पदछन ् ? लोपो मुख
४०३ - पैसा छोए पाप ला छ भ ने व वास कुन जा तमा पाइ छ ? राउटे
४०४ - “खा ची” भाषा कुन जा तले बो ने भाषा हो ? चेपाङ र राउटे
४०५ - राउटे ह को नाइकेलाई के भ न छ ? मानबहादरु
४०६ - आ दवासी जनजा त महासंघका अनुसार लोपो मुख जा तको सं या क त रहे को छ ? १०
४०७ - राि य जनजा त वकास स म तको गठन क त सालमा भएको हो ? व.स. २०५३
४०८ - नेपालमा आ दवासी च र को सबैभ दा पूरानो जा त कुन हो ? राउटे
४०९ - नेपाल सरकार वारा सूचीकृत आ दवासी जनजा त म ये १२ जनजा त अ तसीमा तीकृत समूह
तथा २० जनजा त सीमा तीकृतमा पछन ् भने क त जनजा त सु वधा वि चतमा पछन ् ? १५
४१० - हमाल े मा वसोवास गन जनजातीम ये उ नत समूहमा पन जनजाती कुन हो ? थकाल
४११ - हमाल े का आ दवासी जनजा त म ये सु वधा वि चत समह
ू मा नपन जनजा त कुन–कुन
छन ् ? भोटे र मुगाल
४१२ - हमाल े का आ दवासी जनजा त म ये सीमा तकृत समह
ू मा ७ उ नत समह
ू मा १ जनजाती
पदछन ् भने सु वधा वि चत समह
ू मा क त जनजा त पदछन ् ? ८
४१३ - होमा था ग े का बा स दालाई के नामले च न छ ? लोवा
४१४ - म ृ यु सं कार गदा १०८ ब ी बा ने काय गन जा त कुन हो ? तामाङ
४१५ - कुन जा तले सपथ खाँदा दब
ु ो र ढु गो लएर सपथ खाने चलन छ ? ल बु
४१६ - झा े नाच कुन जा तमा च लत न ृ य हो ? गु ङ
४१७ - “ र पु दनी” नाच कुन जा तको स ध नाच हो ? शेपा
४१८ - गेहडी नाच कुन जा तको स ध नाच हो ? माझी
४१९ - दोचा कुन े का मा नसले लगाउने पोसाक हो ? हमाल
४२० - हमाल दे शको मुख स ध चाड कुन हो ? होसार
४२१ - हमाल े मा वसोवास गन आ दवासी जनजा तम ये सीमा तीकृत समूहमा परको जनजा त
क त छन ् ? ७
४२२ - हमाल े मा बसोबास गन मु य जनजातीह कुन–कुन हुन ् ? शेपा, भोटे , थकाल आ द
४२३ - शेपा जा तका मा नसह ले कुन धम मा छन ् ? बौ ध
४२४ - हमाल े मा बसोबास गन आ दवासी जनजा तम ये “उ नत समह
ू ” मा पन जनजा त कुन हो
? थकाल
४२५ - हमाल े का मा नसह को मु य पेशा के रहे को छ ? पशप
ु ालन
४२६ - “सेलो” कुन जा तसँग स बि धत छ ? तामाङ
४२७ - बहुप त था कुन जा तमा रहे को छ ? शेपा
४२८ - या ु ग नाच र धान नाचलाई पवका पमा मनाउने जा त कुन हो ? ल बु
४२९ - हमाल े मा बसोबास गन जनजा तह ले मा ने मु य धम कुन हो ? बौ ध र बोनपो
४३० - नेपाल सरकार वारा सूचीकृत आ दवासी जनजातीम ये हमाल े मा ब ने आ दवासी जनजाती
समूह क त छन ् ? १९
४३१ - म न र द ु पव कुन जा तको मख
ु पव हो ? शेपा
४३२ - हमाल भेगमा ब ने जा तले लगाउने पर परा जु ालाई दोचा भ न छ भने था म जा तले
लगाउने काठको जु ालाई के भ न छ ? पोलो
४३३ - पूवका मा नस भनेर नेपालका कुन जा तलाई च न छ ? शेपा
४३४ - शेपा जा तको मुल थलो कहाँ रहे को छ ? सोलुखु बु
४३५ - ववाहमा ज ती जाँदा तथा मलामी अगा ड व दक
ु प काउने चलन कुन जा तमा रहे को छ ?
ल बु
४३६ - हमाल े मा बसोवास गन शेपा र थकाल ह को धम सं कृ त कोसँग म दोजु दो दे ख छ ?
त वतीह सँग
४३७ - भ ी मधेसमा ब ने जनजातीको सं या क त छ ? ७
४३८ - तराई े मा वसोवास गन जनजा तम ये अ त सीमा तकृत समूहमा नपन जा त कुन हो ?
धमाल
४३९ - तराई े मा वसोवास गन आ दवासी जनजातीम ये लोपो मुख समूह अ तगतका जनजा त
कुन–कुन हुन ् ? कसान र मेचे
४४० - तराई े मा वसोवास गन आ दवासी जनजा तम ये लोपो मुख, अ त सीमा तकृत र
सीमा तकृत समूह अ तगत पन जनजा तह क त क त छन ् ? २,३,५
४४१ - भ ी मधेसका आ दवासी जनजा त म ये सीमा तकृत समूहमा रहे का जनजा त कुन–कुन हुन ् ?
कुमाल र दराई
४४२ - भ ी मधेसका आ दवासी जनजाती म ये अ त सीमा तकत ृ समहूमा नपन जनजा त तलका
म ये कुन हो ? कुमाल
४४३ - भ ी मधेसका आ दवासी जनजा त म ये लोपो मुख समूह, अ त सीमा तकृत समूह र
सीमा तकृत समूह अ तगतका जनजा त क त क त छन ् ? मशः २,३,२
४४४ - ल ठ नाच नेपालको कुन जा तमा च लत छ ? था जा त
४४५ - नेपालका था ह ले मनाउने माघी पव क हले पदछ ? माघ १
४४६ - तराई े मा वसोवास गन आ दवासी जनजा तम ये सीमा तकृत समूह अ तगत नपन जा तह
तलका म ये कुन हुन ् ? सतार
४४७ - चुरौट भाषा बो ने समुदाय कुन हो ? मुसलमान
४४८ - वडादश आसपास “सा खया नाच” कसले ना ने गदछ ? पि चम तराईका था
४४९ - भरा कुन जा तको पूरो हत हो ? था
४५० - ‘वेस’ कुन जा तको उ थानको ला ग स य सं थाको नाम हो ? था
४५१ - दराई आ दवासी जनजा त कुन समह
ू अ तगत पदछ ? सीमा तकृत
४५२ - मोरङमा ब ने गनगाई जा तको मा नसलाई के भ न छ ? म डल
४५३ - नेपालमा नेपाल भाषाप छ सबैभ दा बढ बो लने भाषा कुन हो ? मैथल
४५४ - ब याप त कुन भाषाका स ध क व हुन ् ? मैथल
४५५ - आ दवासी र जनजा तह म ये तराई े मा बसोवास गन आ दवासी जा त समूह क त छन ् ?
१०
४५६ - मधेशको ल बु भ नाले कुन जा तलाई बुझाउँ छ ? धमाल
४५७ - तराईका मैथल वासी समुदायको सबै भ दा ठूलो छठ पवमा कुन भगवानको उपासना ग र छ ?
सूय
४५८ - था जा त वारा बडा दसमा कृ णको कथामा आधा रत भै ग रने नाचगानलाई के भ न छ ?
स खया नाच
४५९ - कमा धमा नाच कुन जा तमा ना च छ ? झागड
४६० - मधेशको ल वु मा नने जा त कुन हो ? धमाल
४६१ - मुम कुन जाती र जनजाती भ पदछ ? तामाङ
४६२ - नेपालका म य तराईका िज लाह मा छ रएर बसेका उराउह ले बो ने भाषालाई के भ न छ ?
झागड, धाँगड, उराउ, मा थका सबै
४६३ - सादका पमा ‘ठे कुवा, भस
ु व
ु ा ’ज ता प रकार मूलतः कुन चाड वशेषमा खाने खा य प रकार
हुन ् ? छठ
४६४ - कुलङ
ु जा तले मकालु हमाललाई के भ दछ ? सेसेलङ

४६५ - मौर वाजा कुन जातीको परम परागत वाजा हो ? छ याल
४६६ - गु ङ जा तको घरको भ ामा को रने एक कारको भ े च लाई के भ न छ ? पूराती च
४६७ - कराँत समुदायको वेदलाई के भ न छ ? मु धम

४६८ - मधेशको ल बु भ नाले कुन जातीलाई जनाउछ ? सतार
४६९ - “साकेला सल ” नाच कुन समुदायमा च लत छ ? कराँती
४७० - झ झया नाँच कुन जा तमा च लत छ ? मै थल
४७१ - लाकोल जा तको मु य बसोबास कहाँ हो ? बैतडी
४७२ - आ दवा स जनजा त उ थान त ठान ऐन, २०५९ अनस
ु ार सु वधा वि चत जनजा त क त रहको
छन ् ? १५ जा त
४७३ - छो ा नाच कुन समद
ु ायको नाच हो ? था
४७४ - मघौटा नाच कुन समुदायको स ध नाच हो ? था
४७५ - चासोक ता नाम पव कुन जा तको महान पव हो ? ल बु
४७६ - शेपा जा तका म हलाले लगाउने पर परागत पोशाकलाइ के भ न छ ? पांगलेन
४७७ - ‘ या’ नामक सं कार कुन जा तमा रहे को छ ? तामाङ
४७८ - से ो सल नाच कुन समद
ु ायको न ृ य हो ? बा हङ राई समुदाय
४७९ - पा क बो ने जात भनेर कुन जा तलाई च न छ ? झाँगड
४८० - कसान जा तलाई अक के नामले प न च न छ ? उराव (२०७२, लो.से.आ.)
४८१ - पहाडी े मा बसोबास गन आ दवासी जनजा तम ये अ त सीमा तकृत समूहमा पन जनजा त
क त छन ् ? ३
४८२ - नेपालमा आ दवासी/जनजा तम ये चेपाङ जनजा त तलको कुन वग करणमा पदछ ? अ त
सीमा तकृत
४८३ - तामाङ जा तको म ृ यु सं कारलाई के भ न छ ? धेवा
४८४ - चमार जा तका म हलालाई के भ न छ ? चमैन
४८५ - कुन जा तले बाहा पवलाई फूलको उ सवको पमा मनाउँ छन ् ? सतार
४८६ - मगर जा तमा रहे को छोर बे ने चलन तथा भाउजू, सा नमा यहोन चलनम थ तब ध कसले
लगाएका हुन ् ? भीमसेन थापा
४८७ - पौल –सन
ु ौल था कुन समद
ु ायसँग स बि धत छ ? ल बु
४८८ - मंगलबारका दन केट मा ने र मंगलबार नै ज ती जाने जा त कुन हो ? चेपाङ
४८९ - कुसु डाको मु य बसोबास थल कुन हो ? सुखत, दै लेख
४९० - च डीनाचमा ना ने त रकालाई के भ न छ ? शल
४९१ - बा गाउँ लेको मु य बसोबास े कुन हो ? मु ताङ
४९२ - सतारह को मु य मा नसलाई के भ न छ ? माझीहडाम
४९३ - म ृ यप
ु छ घेवा गराउने चलन कुन जा तमा छ ? तामाङ
४९४ - चनारा जा तको मु य बसोबास थल कुन हो ? गोरखा
४९५ - जाती पव कुन जातीले मनाउने पव हो ? धमाल
४९६ - ब चरोले दार का ने जा तको पमा आफूलाई चनाउने जा त कुन हो ? राउटे
४९७ - कमाधमा पूजा कुन जा तले मनाउँ छन ् ? झागड (उराउ जा त)
४९८ - ‘जा ी पव’ कुन आ दवासी समुदायको चाड हो ? धमाल
४९९ - धमाल जा तको टोलको मु खया तथा पज
ु ार लाई के भ न छ ? माझी
५०० - डो पा िज लाका तराल मगरह ले बो ने भाषालाई के भ न छ ? काइके
५०१ - मै थल समाजमा भाईब हनीको बचको ेमको पवलाई के नामले च न छ ? सामाचकेवा
५०२ - फो यू कुन जा तको धम थ हो ? शेपा
५०३ - सतारह को मु य दे वताको नाम के हो ? ठाकुर
५०४ - माघी पव मु य गर कुन जनजातीसँग स बि धत छ ? था
५०५ - िजपा भ नाले कुन जातीलाई बु झ छ ? िजरे ल
५०६ - चेपाङ जा तलाई अक कुन नामले प न च न छ ? जा
५०७ - तीन दन लगाएर लास जलाउने चलन नेपालको कुन जातीको म ृ यु सं कार हो ? दनुवार
५०८ - िजरे ल जातीको परू ो हतलाई के भ न छ ? ना सो
५०९ - शेपा जा तको मु य पव कुन हो ? होसार
५१० - नेपालका जंगलह मा घुम ते जीवन बताउने जातीह कुन–कुन हुन ् ? राउटे र कुसु डा
५११ - व व आ दवासी जनजा त दवस क हले मनाई छ ? August 9
५१२ - धमालह को मुखलाई के भ न छ ? दे उ नया
५१३ - राई जा तले वषमा क तपटक च डी नाच ना दछन ् ? २ पटक
५१४ - दस नाँच कुन जा तले ना दछन ् ? सतार
५१५ - डो पा िज लामा बसोबास गन मगरह लाई के भ न छ ? तराल मगर
५१६ - तारो हा ने तयो गता कुन जा तमा छ ? मना गे
५१७ - पैसा छोए पाप ला छ भ ने व वास गन जा त कुन हो ? राउटे
५१८ - आ दवासी च र को सबभ दा पूरानो जा त कुनलाई मा न छ ? राउटे
५१९ - थकाल जा तको मूल वसोबास थल कहाँ हो ? मु ता को थाकखोला
५२० - ले चा जा तको मु य बास थान कहाँ हो ? इलाम
५२१ - जनजा त सँ ालय कहाँ रहे को छ ? क तपुर
५२२ - सतारह को मु य ब ती भएको िज ला कुन हो ? मोरङ
५२३ - कौरा र मा नी नाच कुन जा तमा च लत छ ? मगर (२०६८, लो.से.आ.)
५२४ - छ याल जा तको पूरो हतलाई के भ न छ ? भा जा
५२५ - ल बु जा तको पूरो हतलाई के भ न छ ? फेदा वा
५२६ - तामाङ जा तको परू ो हतलाई के भ न छ ? लामा
५२७ - मनको नाममा चौतार बनाउनुपन चलन कुन जा तमा छ ? थामी
५२८ - राई जा तको लोक य बाजा कुन हो ? बनायो
५२९ - सबैभ दा धेरै जनसं या भएको जनजा त कुन हो ? मगर
५३० - महाकाल नाच कुन जातीसँग स बि धत छ ? यापु
५३१ - पा थभरा पज
ु ा कुन जा तसँग स बि धत छ ? िजरे ल
५३२ - नेपालको क तवटा िज लामा था जा तको बाहु यता रहे को छ ? ६ िज ला
५३३ - ववाहमा स दरु साटासाट गन चलन कुन जा तमा छ ? झाँगड
५३४ - माघी, सख
ु रा ी र स वा पव कुन जा तका मु य चाडपव हुन ् ? था
५३५ - होटे पव कुन जा तले मनाउछन ् ? गु ङ
५३६ - पानी पानलाई जेठमा गो वेलना चाड कुन समुदायमा मनाइ छ ? था
५३७ - लोपो मख
ु कुसु डा जा तबाट प हलो पटक नाग रकता पाउने को हुन ् ? राजामामा
५३८ - मु धुम कुन जा तको धम थ हो ? कँरात
५३९ - था समुदायका कृषकह ले खेती पातीको पूजा व प मनाउने पवलाई के भ न छ ? हरे र
५४० - आ दवासी जनजा त उ थान राि य त ठान ऐन, २०५८ अनुसार क त जनजा तलाई आ दवासी
जनजा त भ समेटेको छ ? ५९
५४१ - स वा पव राजवंशी जा तसँग स बि धत छ भने माघी पव कुन जा तसँग स ब धी छ ? था
५४२ - आ दवासी जनजा त त ठानको वग करण अनुसार उ नत समह
ू मा परे का जनजा तह कुन–
कुन हुन ् ? नेवार र थकाल
५४३ - क चनजंघा हमाललाई इ टदे वता मा ने जा त कुन हो ? ले चा
५४४ - ववाहमा दल
ु ाहाका साथ कालो छाता अ नवाय हुनप
ु न चलन कुन जा तमा छ ? राई
५४५ - ससुरा मदा वुहार समेत वधवा हुने चलन कुन जा तमा छ ? सतार
५४६ - नेवार म हलाले टाउकोमा लगाउने सुनको गहनालाई के भ न छ ? वु लन
५४७ - मं सर म हनामा मा ववाह गन अनौठो चलन कुन जा तमा छ ? थामी
५४८ - पालाहा द श दले सतार जा तको म हलाले लगाउने पोशाकलाइ जनाउँ छ भने, छे ची श दले केलाई
जनाउँ छ ? होसारको मु य दन
५४९ - होमीह को गाउँ को मु खयालाई प वु भ न छ भने गु ङ समुदायको मु य मा नसलाई के
भ न छ ? चवा
५५० - मजार कुन जा तको मु य मा नसलाई भ न छ ? माझी
५५१ - महाकाल नाँच यापु जा तसँग स वि ध छ भने, सर वती नाँच कुन जा तसँग स बि ध छ ?
तामाङ
५५२ - “इह ” श दले केलाई जनाउँ दछ ? नेवार जा तको वेल ववाह
५५३ - छे लो हा ने तयो गतालाई पवको पमा मनाउने दरु ा जा तको मु य वसोवास थल कुन हो ?
लमजङ
ु को दरु ा डाडा
५५४ - कुन जा तको ववाहमा स दरु था छै न ? तामाङ
५५५ - चेपाङको मु य चाडलाई के भ न छ ? चोनाम
५५६ - राि य जनजा त वकास स म तको अ य को हु छ ? थानीय वकास म ी
५५७ - चेपाङ जा तलाई जा जा त भनेर व.स. २०३४ सालमा नामाकरण ग रयो भने नेपाल सरकारले
क हले दे ख जा वकास काय म लागू गरे को हो ? व.स. २०३५
५५८ - कारभोटे भनेर कुन जा तलाई च न छ ? होमी
५५९ - जनजा त स हालय कहाँ रहे को छ ? क तपुरको च पावती
५६० - कुन जा तको लाशलाई मरे प छ काटे र ग धलाई खुवाइ छ ? डो पो
५६१ - यासी जा तको मुख चाडलाई के भ न छ ? धबला
५६२ - पहर जा त नेपालको कुन ठाउँ मा वसोवास गदछन ् जन
ु मातस
ृ ा मक पा रवा रक ढाँचा छ ?
का ेपला चोक
५६३ - दो ो ववाह गरे को लो नेले घर छा नप
ु न चलन कुन जा तमा छ ? होमी
५६४ - धुलेल जा तको वसोवास वझाङको धुल गाउँ हो भने यो जा तको मुख चाड कुन हो ? लागा
५६५ - चेपाङ जा तको बाहु यता कुन कुन िज लामा पाइ छ ? चतवन, गोरखा, मकवानपुर
५६६ - हायु जा तको मु य थलो कुन हो ? रामेछाप र स धल

५६७ - ववाह गदा केट को अपहरण गन चलन कुन जा तमा रहे को छ ? पुनेल
५६८ - पु षको लाशलाई सेतो कपडाले र वा नी मा नसको लाशलाई रातो कपडाले का ो वेन चलन
कुन जा तमा छ ? गु ङ
५६९ - छोर वाइले अंश पाउने था कुन जा तमा छ ? मतवाल े ी
५७० - दनुवार समाजको मु खयालाई भा जन भ छन ् भने, धमाल समाजको गाउँ मुखलाई के भ न छ
? दे उ नया
५७१ - उराव भनेर समेत च नने जा त कुन हो ? कसान (२०७२, लो.से.आ.)
५७२ - राजवंशीह ले बो ने भाषालाई के भ न छ ? ताजपु रया
५७३ - मरे प छ “घेवा” गन चलन कुन जा तमा रहे को छ ? तामाङ
५७४ - यासी जा तको मु य वसोवास थल कहाँ हो ? दाचला

५७५ - शपथ खाँदा दव
ु ो र ढु गो लएर खानप
ु न चलन कुन जा तमा छ ? ल वु
५७६ - उधौल र उभौल कुन जातीको मह वपूण सां कृ तक पव हो ? कराँत जाती (२०७०,लो.से.आ.)
५७७ - पु षको लाश घो टो तथा म हलाको उ ानो पारे र गा ने चलन कुन जा तमा छ ? था
५७८ - कुन जा तलाई वोडो नामले प न च न छ ? मेचे
५७९ - सतार जा तको मु य थलो कहाँ रहे को छ ? झापा, मोरङ
५८० - सुपार ववाहको चलन कुन जा तमा रहे को छ ? धमाल
५८१ - ब चाको नाइटो झरे को दन सु केर चो याउने र वारान गन जा त कुन हो ? धमाल
५८२ - बा मासे नाँच कुन जा तको स ध न ृ य हो ? था (लो. से .आ. २०७०)
५८३ - पा क वो ने जात भनेर कुन जा तलाई च न छ ? झागड
५८४ - कोचे, मेचे, सतार, कसान, वातर तथा ग गाइ जा तह को बाहु यता कुन कुन िज लामा वढ
रहको छ ? मोरङ, झापा
५८५ - भोट बमले प रवार अ तगतका भाषा म ये नेपालमा सबभै दा बढ जनसखय्ं ाले बो ने भाषा
कनु हो ? तामाङ
५८६ - कुमाल जा त कुन वगमा पदछ ? सीमा तीकृत
५८७ - स रजा अथात असारे पुजा कुन जा तको मु य चाड हो ? धमाल
५८८ - कसान जा तको मु य वसोवास कुन िज लामा रहे को छ ? झापा
५८९ - होमी जा तको मु य वसोवास संखुवासभा तथा थामी, िजरे ल, सुरेल जा तको वसोवास दोलखा
िज लामा छ भने, ले चा जा तको वसोवास थल कुन िज लालाई मा न छ ? इलाम (२०७२, लो.से.आ.)
५९० - दल
ु ाहा वरामी परे प न ह तयार त न ध पठाइ ववाह स प न गन चलन था जा तमा छ
भने, वहे प छ दल
ु ह लाई वदाइ गदा ब ी र वषको याला दने चलन कुन जा तमा रहे को छ ? था
५९१ - था , ग गाइ, धमाल, ताजपु रया, सुनवार, तामाङ, भुजेल, पहर , दरु ा तथा होपा ज ता जातह
कुन समूहमा पदछन ् ? सीमा तीकृत
५९२ - सउढ को खलाई पुजा गन जा त कुन हो ? मेचे (२०७२, लो.से.आ.)
५९३ - कुन भाषा प रवारलाई आय प न भ न छ ? भारोपेल
५९४ - ग गाइ जा तलाई के भनेर प न च न छ ? म डल
५९५ - धुलेल जा तको इ टदे वतालाई के भ न छ ? लाँगा
५९६ - बजल
ु ा गो कुन जा तको कुल दे वता हो ? ग धव
५९७ - का क को वाटुलेचौर कुन जा तको मु य वसोवास थल हो ? ग धव
५९८ - लाकड जा तको मु य वसोवास थल भएको िज ला कुन हो ? वैतडी
५९९ - जा त यव थाको वणन कुन वेदमा ग रएको छ ? ऋ वेद (२०७०,लो.से.आ.)
६०० - था को पूरो हतलाई के भ न छ ? गु वा वा भरा
६०१ - ल बुको पूरो हतलाई फेदाङवा वा सा वा भ न छ भने, राईको पूरो हतलाई के भ न छ ? डोपा
६०२ - गु ङ समद
ु ायको मु य मा नसलाई चवा भ न छ भने था को गाउँ मख
ु लाई के भ न छ ?
भलभ सा
६०३ - गु ङको पूरो हतलाई या े भ न छ भने, सन
ु व
ु ारको परू ो हतलाई के भ न छ ? नासो
६०४ - सुरेल जा तको बसोबास मू यतः कुन िज लामा छ ? दोलखा (२०७१,लो.से.आ.)
६०५ - “ याधा” कुन जा तको स मानसूचक स बोधन हो ? कडौर
६०६ - जनैपु णमाका दन यागत
ु ालाई भात खव
ु ाउने चलन कुन जा तमा वधमान छ ? नेवार
६०७ - चेपाङको पूरो हतलाई के भ न छ ? पाँडे
६०८ - े ीलाई काजी, साक लाई मजार, ल बु, थकाल लाई सु वा भनेज तै था लाई के भ न छ ?
चौधर
६०९ - उधौल र उभौल गर वषको २ पटक मनाइने साकेलाद अथात च डीनाच कुन जा त वशेषको
नाच हो ? राई
६१० - डु जे पव शेपा जा तको मु य पव हो भने चासोक ताङनाम कुन जा तको पव हो ? ल बु
६११ - सुखरा ी पव था जा तको मु य पव हो भने, इद कुन जा त वशेषको पव हो ? मुसलमान
६१२ - छठ पव मनाउने नेपालको मुख समुदाय कुन हो ? मैथल (२०७१, लो.से.आ.)
६१३ - दाङ िज लामा ब ने था लाइ डगारौ था भ न छ भने, था ह मा उ च जातको था केलाई
मा न छ ? राना
६१४ - था जा तले खाने दउँ सोको खानालाई के भ न छ ? मंगी
६१५ - झागडह को झगडा मलाउने यि तलाई के भ न छ ? भाइजन
६१६ - म ृ यु सं कारमा १०८ वटा व ी वा ने काय (या जा) कुन जा तमा छ ? तामाङ
६१७ - शेपाले मा यजनलाई गन अ भवादन याङसस
ु ी हो भने संवोधन गदा एक आपसमा तामाङ
भ ने चलन कुन जा तमा छ ? थकाल
६१८ - मामाले गाईको दा लोले गलामा वाधेर छे वर गन चलन कुन जा तमा छ ? राई
६१९ - ववाह हुनु दईु ह ता अगावै दल
ु ाहालाई दई
ु हात खु टा र घाट मा समेत दा लोले वाधेर आ नो
भाषामा कुटु ब वारा उपदे श दने चलन कुन जा तमा रहे को छ ? माझी
६२० - वेहुल भ याउँ दा ढोकामा भाले काट सो माथी कु चाई भ याउने चलन मगर जा तमा छ
भने, बेहुलालाई कालो मोसो दल ज तीको वागत गन चलन कुन जा तमा छ ? राजवंशी
Source : social site

 cleif]s clwsf/L ©
!=& g]kfnsf] jt{dfg cfly{s cj:yf
 Avishek Adhikari-cleif]s clwsf/L

cfly{s ljsf;sf] cjwf/0ff / ljsf;qmd


 ;g\ !(#) sf] ljZj cfly{s dlGb / To;kl5 vf; u/L bf];|f] ljZjo'4kl5 cfly{s ljsf; ug{
cljsl;t /fi6«x?n] of]hgfa4 lasf; k|of; ;'? u/] .
 ;g\ !(%)–&) ;Ddsf] bzsdf cfly{s a[l4 ePdf cfly{s ljsf; / ul/aL lgjf/0f :JtM x'G5 eGg]
cjwf/0ff :j?k ;g\ !(^) df trickle down theory ;'? eof] .
 ;g\ !(&) sf] bzsdf cfwf/e"t cfjZostf sf cfwf/df ljsf;sf] ult cuffl8 a9fpg yflnof] .
 ;g\ !(*) sf] bzsdf lbuf] ljsf; df hf]8 lbOof] .
 ;g\ !(() sf] bzsdf dfgj ljsf; df hf]8 lbO{of] .
 ;g\ !((% b]lv Growth with equity / poverty reduction df hf]8 lbO{of] .
 ;g\ @))) sf] bzsdf Growth pro–poor / tt\ kZrft Inclusive development df hf]8
lbg yflnof] .
ljZg cy{tGq af/] hfgsf/L

10
9
8
5.3 4.7
7
6
3.9
5 2.8 2023 A.D
4 2022 A.D
1.3
3
4.4 5
3.4 4
2
2.7
1
0
ljZj cy{tGq ljsl;t cy{tGq pblodfg tyf pblodfg tyf Go'g cfo ePsf
ljsf;lzn cy{tGq ljsf;lzn Pl;ofnL ljzf;zLn cy{tGq
cy{tGq

cfly{s ;j]{If0f @)&(÷*) sf dxTjk"0f{ tYof+sx?


– K|fltJolQm s'n ufx{:y pTkfbg M !#(( cd]l/ls 8n/\
8n/ -*=!
*=! k|ltztn] a[l4 ePsf] _
– k|ltJolQm s'n /fli6«o cfo M !$!) cd]l/ls 8n/
– k|ltJolQ
tJolQmm s'n /fli6«o vr{of]Uo cfo M !&&@
!&&@ cd]l/ls 8n/

– @)&( kmfNu'g ;DDfsf] d'b|f:kmLt M &=(# cd]l/ls 8n/


– Uft cf=j sf] cf}ift d'b|fl:kmlt M %=%# cd]l/ls 8n/ /x]sf] lyof] .
– @)&( kmfNu'g ;Ddsf] cfGtl/s C0f M!) va{ !) ca{ @* s/f]8
– afXo C0f M !) va{ ^( ca{ &* s/f]8 u/L u/L ;+l3o ;/sf/sf] C0f bfloTj ? @) va{ *) ca{ ^ s/f]8
k'u]sf] 5 .

– ;/sf/L :jfldTjsf] $$ dWo] @% ;/sf/L ;+:yfgx? Gffkmfdf /x]sf 5g eg] !( ;+:yfgx? 3f6fdf
;~rfng eO/x]sf 5g 5g\ .
– rfn' cf=j @)&(÷*) df g]kfnsf] cfly{s j[l4b/ M @=!^ k|ltzt df l;ldt x'g] k|If]k0f
– ;g\ @)@@ df ljZjsf] cfly{s j[l4b/ M #=$ k|ltzt
– rfn' cf=j df u08sL k|b]zsf] cfly{s j[l4b/ M #=&$ -;a}
;a}eGbf al9 _
– ;a}eGbf sd M !=*) afudlt k|b]z
– s[lif If]qsf] j[l4b/ M @=&# k|ltzt
– u}/s[lif If]qsf] j[l4b/ M !=(@ k|ltzt

– cfly{s aif{ @)&(÷*) df g]kfnsf] cfly{s a[l4 cfwf/e"t d'Nodf @=!^ k|ltzt x'g]
– ut cfly{s aif{df g]kfnsf] cfly{s a[l4 cfwf/e"t d'Nodf %=@^ k|ltzt /x]sf] lyof]

ljljw M
– blIf0f Pl;ofnL d'n'sdWo ;a}eGbf Hofbf cfly{s a[l44/ dfnlbE;sf] &=@ k|ltzt x'g]5 @)@# df
;a}eGbf sd cfly{s a[l44/ l>n+ssf] # k|lltztdf
tztdf l;ldt x'g] .
s'n ufx{:y pTkfbgdf g]kfnL cy{tGq

24.1

s[lif If]qsf] of]ubfg


pBf]u If]qsf] of]ubfg
;]jf If]qsf] of]ubfg
13.5
62.4

s'n ufx{:y pTkfbg -%# %# va{ *! Ca{ @$ s/f]8 _


k|fylds If]q -@$=!_ lålto If]q -!#=% _ t[lto If]q - ^@=$ _
s[lif M @$=! pBf]u If]q M %=&
u}/ s[lif M &%=( lgdf{0f If]q M %=*
vfgL If]q M )=%!
ljB't, UofF; M !=^
kfgL, cfk"lt{, 9n M )=$^
 s[lif If]qsf] of]ubfg M @$=! K|fltzt
 pBf]u If]qsf] of]ubfg M !#=% k|ltzt
 ;]jf If]qsf] of]ubfg M ^@=$ k|ltzt
 Afl9 M afudtL k|b]z M #^=( k|ltzt
 sd d M s0ff{nL k|b]z M $=! k|ltzt
– s'n e"efusf] $%=#! K|fltzt jgh+ jg Ufn If]q /x]sf]
– jg If]q dfq M $!=^( k|ltzt –afFsL a[6o\ fg If]q
– @)&( kmfNu'g d;fGt ;Dd /]l8of] g]kfnsf] k|;f/0f kx'Fr M (@ k|ltzt hg;+Vofdf
– @)&( kmfNu'g d;fGt ;Dd 6]lnlehg k|;f/0f kx'Fr M &@ k|ltzt 3/w'/Ldf
– @)&( kmfNu'g d;fGt ;Dd cfwf/e"t vfg]kflg kx'r k'ug]sf] hg;+Vof M ($=(# k|ltzt hg;+Vofdf
– OG6/g]6sf] 3gTj M !#)=^$ k|ltzt
g]kfndf ul/la

– Ufl/lasf] /]vfd'gL /x]sf] hg;+Vof M


!%=! K|fltzt
– ax'cfoflds ul/ladf /x]sf] hg;+Vof M
!&=$ k|ltzt
zxl/ If]q M !@=# k|ltzt
u|fld0f If]q M @* k|ltzt
– ax'cfoflds ul/ ul/aL
aL ;'rsf+s M )=)&$
k|ltzt
– ax'cfoflds ul/lasf] ltj|tf M $@=%
k|ltzt
cfly{s j[l4 $=! /xg] M ljZj j}+s
– rfn' cfly{s aif{df g]kfnn] $=! k|ltztsf] cfly{s j[l4b/ xfFl;n ug]{ ljZj j}+ssf] k|If]k0f /x]sf]
– ljZj a}+s cg';f/ cfufld cf=j df g]kfnsf] cfly{s j[l4b/ $=( k|ltzt k'Ug]5 .
bLuf] ljsf;

– efjL k':tfsf cfjZostf;Fu ;Demf}tf gul/sg jt{dfg k':tfsf] cfjZostf kl/k"Lt{ ug'{ bLuf] ljsf;
xf] .
– bLuf] ljsf;nfO{ eljiok/s ljsf;, l6sfp ljsf; / ljgfz ljgfsf] ljsf; klg elgG5 .
– ;+o'Qm /fi6«;+3Lo ljsf; tyf jftfj/0f cfof]usf] u7g -a|'6Nof08 sld;g _ sf] u7g\ ;g\ !(*# df
ul/Psf] lyof] .
– o; cfof]un] g} ;j{k|yd bLuf] ljsf; zAbsf] k|of]u u/]sf] lyof] .
bLuf] ljsf;sf cJoox?
 sltj6f cJoox? 5g\ M # j6f
 s] s] x'g\ M cfly{s, ;fdflhs / jftfj/l0fo cJoo
 cfly{s cJoo leq s] s] kb{5g\ M u|fld0f ljsf;, zx/L ljsf;, pBf]u ljsf;
 ;fdflhs cJoo leq s] s] kb{5g\g M :jf:Yo, /f]huf/L, hf]lvdaf6 ;'/Iff, ;fdflhs ;'/Iff / lzIff
 Jfftfj/l0fo cJoo leq s] s] kb{5g\g M hldg, kflg, phf{ / zlQm, jftfj/0fLo ;r]tgf, lj1fg / k|ljlw
bLuf] ljsf; nIo
 ;+o'Qm /fi6«;+3sf] g]t[Tjdf ljZjsf ;femf ;d:ofnfO{ ;fd'lxs / Ps?ktfsf ;fy ;Daf]wg ug]{ k|of;sf]
?kdf ;g
;g\ @)!% ;]K6]Da/ @% df /fi6«;+l3o dxf;efaf6 kfl/t ljZj ljsf;sf] !% aif]{ -;g\ @)!^ b]lv
@)#) ;Dd_ dfu{lrq g} bLuf] ljsf; nIo xf] .
 o:sf] d"n gf/f M Transforming our world world by 2030 xf] .
 bLuf] ljsf; nIodf !& nIo / !^( j6f ;"rsx? /x]sf 5g 5g\ .
bLuf] ljsf;sf !& nIox? qmdz M
1. No poverty
2. Zero hunger
3. Good health and well being
4. MQuality
Quality education
5. Gender equality
6. Clean water and sanitation
7. Affordable and clean energy
8. Decent wo workrk and economic
growth
9. Industry, innovation and
infrastructure
10. M Reducing inequality
11. sustainable cities and
communities
12. Responsible consumption and production
13. climate Action
14. life below water -g]g]kfnsf] ;Gbe{df nfu' gx'g] nIo _
15. life on land
16. peace, justice an and d strong institutions
17. partnerships for the goals
bLuf] ljsf; nIo k|flKtdf g]kfn] to u/]sf] nIox?
 Kf|ltlbg !=@% 8n/eGbf sd cfo ePsf] hg;+VofnfO{ % k|ltzt k'of{pg]
 Kf|ltJolQm cfDbfgL @%)) 8n/ k'of{pg]
 Dfft[ d[To'b/ k|ltnfv &) df emfg]{
 ;dfg sfdsf nflu dlxnf / k'?if HOfnf cg'kft ! k'of{pg]
 (( k|ltzt hg;+VofnfO{ vfg]kfgL ;]jf pknAw u/fpg]
 k|fljlws tyf Joj;flos l;k, o'jf k|f}9 ;+Vof *&=% k|ltzt k'of{pg]
 ljB't kx'Fr ePsf] hg;+Vof (( k|ltzt k'of{pg]
 s'n ufx{:y pTkfbg j[l4b/ k|ltJolQm & k|ltzt k'of{pg]
 x[bo3ft, SSofG;/,
ofG;/, dw'd]x h:tf /f]uaf6 dg]{ ;+Vof -#)––&)
&) aif{ _ nfO{ & k|ltztdf emfg]{
 pkef]u lugL ;'rsf+s )=!^ df emfg]{
 cJojl:yt a;f]af; ug]{ ;ª ;ª\Vof
Vof !@% df emfg]{
 cf}Bf]lus If]qaf6 pT;h{g x'g] xl/t UofF;nfO{ ^ k|ltztdf emfg]{
 !% cf}F of]hgfsf] cfwf/aif{df g]kfnsf] cfly{s j[l4 ^=* k|ltzt -nIo !)=# _ k'of{pg]
ah]6 @)*)÷*!
– s:n] k|:t't u/] M cy{dlGq k|sfz z/0f dxt
– slxn] k|:t't u/] M @)*) h]7 !% ut]
– s'n ah]6 M !& va{ %! ca{ #! s/f]8
– rfn' tkm{ M !! va{ $! ca{
– k'FhLut M # va{ @ ca{
– ljlQo Joj:yfkg M # va{ & ca{
– /fh:j M !@ va{ $* ca{ ^@ s/f]8
– j}b]lzs cg'bfg M $( ca{ ($ s/f]8
– j}b]lzs C0f M @ va{ !@ ca{ &% s/f]8
– cfGtl/s C0f M @ va{ $) ca{
k|b]z / :yflgo txnfO{ cg'bfg
– ljlQo ;dfgLs/0f M ! va{ $^ ca{
– k|b]z M %* ca{ ^& s/f]8
– :yflgo tx M *^ ca{ #% s/f]8
– ;;t{ cg'bfg M @ va{ @& ca{
– K|fb]z M #% ca{ &@ s/f]8
– :yflgo tx M ! va{ (! ca{
– ljz]if cg'bfg M !# ca{ @# s/f]8
– k|b]z M $ ca{ #^ s/f]8
– :yflgo tx M * ca{ &@ s/f]8 (^ nfv
– /fh:j afF8kmfF6 M b'j}nfO{ ul/ ! va{ &# ca{ (@ s/f]8
cf=j @)*)÷*! ah]6sf k|d'v ljz]iftf
– cfly{s j[l4b/ ^ k|ltzt x'g] cg'dfg ul/Psf]
– d'b|f:kmLt ^=% k|ltztdf l;ldt /flvg]
– ;+;b ljsf; sf]if k'g M sfof{Gjogdf NofOg]
– ;fdflhs ;'/Iff eQf oyfjt
– ufFhf v]tLsf nfuL ;DefJotf cWog ul/g]
– cf}lrTo gePsf @) j6f ;+:yf vf/]h ug]{
– k|f]T;fxg eQf vf/]h, gofF uf8L glsGg], gofF ejg gagfpg], cfufld aif{ b]zsf] ;fj{ef}d d'Nofªsg
ug]{,
– jf6/ k|md b lxdfno gfdn] a|flG8ª ul/ kfgL lgof{t ul/g]
– kmfu'gleq ah]6sf] l;4fGt / k|fyldstf ;+;bdf k]z ul/g]
– gjhft lzz'sf nflu ldNs a}+s ;~rfng ul/g]
– ;a} ;/sf/L ejg Ps} l8hfOgsf x'g], km/s l8hfOgnfO{ ah]6 glbg]
– gofF sDklg btf{ ubf{ z'Ns gnfUg], Ps ;o ?k}Fofdf btf{ ug{ ;lsg]
– Ps ca{eGbf al9sf sfo{qmddf cg'udg ;ldlt agfpg]
– ljBfnon] lbjf vfhfdf h+s km'8 lbg gkfpg]
– (% k|sf/sf cf}ifwL lgMz'Ns ul/g]
– cfufdL cf=j df nufgL ;Dd]ng ug]{
– ;"rgf k|ljlwdf j}b]lzs nuflgsf] l;df x6fOPsf]
– kfFrvfn lgdf{0flwg cf}Bf]lus u|fdsf] gfd dlxnf pBd u|fd
– !!) :yflgo txdf !% xhf/ e"ldlxgnfO{ nfnk'hf{
– Jfftfj/l0fo d'Nof+sg k|ltj]bg #) lbgleq :jLs[t lbOg]
– @)@# b]lv @)#@ nfO{ ko{6g bzssf ?kdf dgfOg]
– #^ k|sf/sf lgof{tdf k|bfg ul/Fb} cfPsf] cg'bfgdf lg/Gt/tf
– Gful/s p8\ofg k|flws/0f 6'qmfOg] / g]kfn jfo';]jf lgudsf] k'g{;+r/gf
– cfufdL b'O{ aif{leq ztk|ltzt hgtfdf ljB't ;]jf k'of{Og]
– x'nfs art j}+s vf/]h
– ;fj{hlgs ;+:yfgnfO{ sDkgL 9fFrfdf ;~rfng ug]{
– /]ld6\ofG; af]G8 hf/L ug]{, a}+s vftfdf Kofg clgjfo{ ug]{
– Kfyn}of , l;d/f, u08s x'Fb} lj/uGh;Ddsf] sf]l/8/nfO{ af/f k;f{ cf}Bf]lus sf]l/8f]/sf ?kdf ljsf;
ug]{
– Yfk !* xhf/ rf/ ;o x]S6/ hldgdf l;FrfO ;]jf lj:tf/ ul/g]
– (;o d]ufjf6 ljB't /fli6«o k|;f/0f k|0ffnLdf yk ul/g], s"n ljB't pTkfbg # xhf/ ^ ;o d]ufjf6
k'of{Og]
– K|fltJolQm ljB't vkt $%) lsnf]jf6 306f k'of{Og]
Afh]6sf gf/fx?
– pTkfbg ;fydf c'gbfg xftdf
– >dsf] ;DDffg /fi6«sf] cleofg
– sf]vb]vL zf]s;Dd ;fdflhs ;'/Iff
– v]taf/Ldf k|fljlws ;]jf, ptkfbgdf 6]jf
– afnaflnsfnfO{ ljBfnodf Nofpg] , l;sfpg] / l6sfpg]
– u'0f:tl/o :j:y pkrf/ M hgtfsf] clwsf/
– pTkfbg / /f]huf/ M ;d[l4sf] cfwf/
– l;FrfOdf nufgL , v]taf/Ldf kflg
s'g k|b]zsf] slt ah]6 -cf=j @)*)÷*! sf nflu _
2080/81 Budget for provinces of Nepal
7E+10
62709078000
6E+10

5E+10
44114632000
40469700000
4E+10 36243510000
33427200000 33379770000
29265900000
3E+10 provinces of Nepal

2E+10

1E+10

sf]zL k|b]z dw]z k|b]z afudtL k|b]z u08sL k|b]z n'DaLgL k|b]z s0ff{nL k|b]z ;'b'/klZrd
k|b]z

– sf]lz M #^ ca{ @$ s/f]8 #% nfv !) xhf/


– dw]z M $$ ca{ !! s/f]8 $^ nfv #@ xhf/
– afudlt M ^@ ca{ &) s/f]8 () nfv &* xhf/
– u08sL M ## ca{ $@ s/f]8 &@ nfv
– n'lDalg M $) ca{ $& s/f]8 (& nfv
– s0f{nL M ## ca{ #& s/f]8 (& nfv & xhf/
– ;'b'/klZrd M @( ca{ @^ s/f]8 %( nfv
– Kf|b]zsf] ah]6 s'n b'O va{ && ca{ /x]sf] 5 .
cf=j @)*)÷*! sf] lglt tyf sfo{qmd -!** a'Fb] lglt _
– ;fj{hlgs ldlt M @)*) h]7 % ut]
– ;fj{hlgs ug]{ M /fi6«klt /fdrGb| kf}8]n
k|d'v ljz]iftf
 o'jf;Fu ;/sf/ x'g] 5}gg\ a]/f]huf/ cleofg cGt{ut cfufdL b'O{ aif{leq kfFr nfv cfGtl/s
/f]huf/L yk ug]{
 @)*) sf] bzsnfO{ ko{6g bzs / ;g\ @)@% nfO{ laz]if ko{6g aif{sf] ?kdf dgfpg] lglt
 cf=j @)*)÷*! b]lv sfof{Gjogdf cfpg] u/L ;fdflhs / cfly{s ?kfGt/0fsf nflu ;dtfd'ns
Pj+ ;dfhjfb pGd'v cy{tGq lgdf{0f ug]{ 9fFrfdf !^ cf}F cfjlws of]hgf th'{df ul/g]
 /fli6«o /fhdfu{df kg]{ 7'nf glbdf cfjZostf cg';f/ l;Ug]r/ la|h lgdf{0f ug]{
 xl/0f, d[u, aFb]n, sflnhx?sf] Joj;flos kfng,
 ltnu+uf cfFvf c:ktfnaf6 pTkflbt n]G; ljZj ahf/df a|flG8ª ug]{
 d]s Og g]kfn / d]8 Og g]kfn cleofgnfO{ ;xof]u
 @) k|ltzt;Dd dx+uf] ePklg :jb]zL j:t' vl/b
 Afiff{ofddf dfl;s %) / lxFpbdf #) o'lg6;DD ljB't vkt ug]{nfO{ lgz'Ns
 k|To]s b'O{ lhNnfdf Po/ PDa'n]G; ;]jf
 x/]s :yflgo txdf :df6{ ljBfno
 :jrflnt Hofnf k|0ffnL nfu' ug]{
 Ps 6f]n, Ps ;fd'lxs s[lif pTkfbg, Ps j8f Ps ljz]if pTkfbg / Ps kflnsf Ps pTkfbg
If]qsf] lglt
 x]6f}8f sk8f–pBf]u, uf]/vsfnL /a/ pBf]u / a'6'jn wfuf] sf/vfgfnfO{ ;~rfngdf NofOg]
 bf]wf/f–rfFbgL ;'Vvf aGb/ufx tLg aif{leq lgdf{0f ug]{
 rf/ 7'nf gbLdf hn oftfoft sf] Joj:Yff
 cfljisf/ sf]if :yfkgf
 d'6'/f]u tyf SofG;/ lgbfg ug{ ;a} k|b]zdf ;'k/ :k]l;ofnLl6 c:ktfn
 hUufwgL k|df0f k"hf{ a}+s vftf, :yflo n]vf gDa/ / ;jf/Lrfns cg'dltkq lnFbf /fli6«o kl/rokq
clgjfo{
 gofF lxdfn cf/f]x0fsf nfuL v'Nnf ug]{
 ljb]zl:ylt s'6lglts lgof]uaf6 klg JolQmut 36gf btf{ ;'? ul/g]
 b'O{ aif{leq ;a}sf] 3/df lah'nL k'of{pg]

k|wfgdGqL s[lif cfw'lglss/0f kl/of]hgf -@)&# ;fpg b]lv @)*@ c;f/;Dd_


– @)&#÷)(÷@^ sf] dlGqkl/ifbsf] lg0f{ocg';f/ cf=j= @)&#÷)&$ b]lv !) aif{sf nflu g]kfnsf & j6}
k|b]z / && j6} lhNNfnfO{ ;d]6L k|wfgdGqL s[lif cfw'lglss/0f kl/of]hgf ;'? ePsf] 5 .
– o; kl/of]hgfn] # aif{leq vfBfGgdf cfTdlge{/ x'g], @ aif{leq t/sf/L afnL / df5fdf , & aif{leq
k|d'v kmnkm"Nf afnLdf cfTdlge{/ x'g] nIo /fv]sf] 5 .
Kl/of]hgfsf d'Vo $ j6f ;+jfxsx?
qm=;+ ;+jfxs ljljw hfgsf/L
! ks]6-@&&^_ ;fgf Joj;flos s[lif pTkfbg s]Gb| ljsf; sfo{qmd
@ Ans -##^_ Joj;flos s[lif pTkfbg s]Gb| ljsf; sfo{qmd
# hf]g -!)^_ Joj;flos s[lif pTkfbg tyf k|zf]wg s]Gb| ljsf; sfo{qmd
$ ;'k/ hf]g - a[xt Joj;flos s[lif pTkfbg tyf cf}Bf]lus s]Gb| ljsf; sfo{qmd
!^_
s[lif ;'k/ hf]g
– g]kfn ;/sf/n] @)&# ;fndf k|wfgdGqL s[lif cfw'lglss/0f kl/of]hgf cGt{ut & j6f k|b]znfO{ ;d]6]/
b]xfo adf]lhd !^ j6f ;'k/ hf]g If]q 3f]if0ff ul/Psf] 5 M
@)&# ;fndf 3f]if0ff u/]sf] ;'k/hf]g
k|b]z lhNNff pTkfbg
sf]lz k|b]z emfkf wfg
dw]z k|b]z af/f df5f
afudtL k|b]z sfe|]knfGrf]s cfn'
u08sL k|b]z sf:sL t/sf/L
n'lDalg k|b]z bfª ds}
s0ff{nL k|b]z h'Dnf :ofp
;'b'/klZrd k|b]z s}nfnL ux'F
n'lDalg k|b]z ?kGb]xL df5f
cf=a= @)&$÷&% df yk ul/Psf ;'k/ hf]gx?
k|b]z lhNNff pTkfbg
dw]z k|b]z wg'iff df5f
afudtL k|b]z l;Gw'nL h'gf/
u08sL k|b]z :ofª\hf ;'Gtnf hft
n'lDalg k|b]z alb{of wfg
slkna:t' wfg
u'NdL slkm
;'b'/klZrd 88]nw'/f cfn'
s~rgk'/ wfg

s[lif M

– g]kfndf s[lif If]qdf kz'kIfLsf] of]ubfg M sl/a @$=! k|ltzt


– g]kfndf s[lif bzs dgfOPsf of]hgfx? M !) cf}F / !! cf}F
– g]kfndf %) lhNnfdf kfmk/ v]tL ul/Psf] 5
s[lifdf cfj4 hg;+Vof M–
– g]kfn >dzlQm ;j]{If0f ;g @))* cg';f/ &#=( k|ltzt
– !% cf}F ;j]{If0f ;g @))* cg';f/ &#=( k|ltzt
– GDP df s[lif If]qsf] of]Ubfg Ö@$=! k|ltzt
ljljw hfgsf/L
 s'n ufx{:y pTkfbgdf s[lif If]qsf] of]Ubfg -kGw|f} of]hgf_ M @&Ü
 s[lif If]qdf cfjå hg;+Vof - kGw|f} of]hgf_ M ^)=$Ü
 xfn sfod s[lif ljsfz /0flggL M ;g @)!%–@)#%
 g]kfndf s[lif bzs M !) cf}F / !! cf}F of]hgf cjwL
 g]kfnsf] s"n e"efudWo] s[lifof]Uo hldg M!&=(&Ü -@#%## ju{ ls ld _
 g]kfndf e"ld;'wf/ sfo{qmd nfu' u/LPsf] M lj ;+ @)@!
 /fli6«o s[lif lglt hf/L M lj ;+ @)^!
 s[lif k|wfg d'n'sdf x'g'kg]{ k|ltJolQm s[lifof]Uo e"dL M)=!(Ü -g]kfndf )=^* /x]sf]_
;ftf}F /fli6«o s[lif u0fgf @)&*
– Gflthf ;fj{hlgs ldlt M @)*) ebf} @!
– s[lif k]zfdf ;+nUg k/ljf/ M ^@ k|ltzt
– b]ze/ s[ifs kl/jf/ M $! Nfv #! xhf/
– d'Vo s[ifsdf k'?ifsf] lx::ff M ^&=^ k|ltzt
– d'Vo s[ifsdf dlxnfsf] lx:;f M #@=$ k|ltzt
– s[lifof]Uo hldg M @@ nfv !* xhf/ x]S6/
– a9L s[ifs kl/jf/ ePsf] k|b]z M sf]zL k|b]z
– a9L s[ifs kl/jf/ ePsf] lhNnf M emfkf
s[lif ljdf M
sfof{Gjog M lj=;+ @)^( b]lv
cf=j @)&)÷)&! b]lv afln tyf kz'k+IfL aLdf ;dfj]z
s[lif If]qsf sfof{qmdx? M
n'lDalg, s0f{fln / ;'b'/klZrd k|b]zsf !) lhNnfx?df Plzofln ljsf; j}ªs \ sf] ;xof]udf ;fgf tyf
demf}nf s[ifs cfo:t/ a[l4 cfof]hgf ;'? ePsf]
pTkfbgsf] cfwf/df s[lif aflnx? M
vfBfGg wfg, ds}, ux'F, sf]bf], hf}, kmfk/
gub]jfnL pv', cfn', t]nxg, h'6 / dx
cf}Bf]lus afln pv', df5f, lrof / h'6
bnxg d';'/f], e6df;, df;, c/x/, rgf
d;nf afnL cb'jf, a];f/,n;'g, v';f{gL, cn}FrL
s[lif ;Fu ;DaGwLt ljljw hfgsf/L

g]kfndf lrof v]tL af/] ljljw hfgsf/L

 ljZjsf] klxnf] gub] afln M lrof


 lrof pTkfbg ug]{ k|d'v /fi6« Mef/t, l>n+sf, s]Gof,O08f]g]l;of, lrg - efl; s] Olr _
 kxfl8 lhNnfdf pTkfbg x'g] lrof M cyf]{8S; lrof
 t/fO{sf lhNnfdf pTkfbg x'g] lrof M l;l6l; lrof
 g]kfndf pTkflbt x'g] lrof M rd]lnof lrof kl/jf/ cGtu{t sf] lrof xf]
 al9 lrof aufg ePsf] lhNNff M Onfd -%%(* aufg _
 al9 lrof pTkfbg ug]{ lhNnf M emfkf
 @)#( ;fndf /fhf lj/]Gb« åf/f lrof If]q 3f]lift % lhNNff M emfkf, Onfd, kfFry/, t]x|y'd, wgs'6f
_emfO kft] w _
 g]kfnsf] !$ lhNnfdf lrof v]tL x'g] u/]sf] 5
 lrofdf kfOg] tTj M 6]lgg
 :d/0f /xf]; , g]kfndf lrof pTkfbg k|lt x]S6/ !)) ls=u|f /x]sf] 5

g]kfndf skmL v]tL af/] hfgsf/L

 g]kfndf slkm lbj; M d+l;/ ! ut]


 slkmsf] 3/ M Olyof]lkof
 a9L slkm pTkfbg ug]{ b]z M a|flhn
 a9L slkm vkt ug]{ b]z M lkmGNfo\f08 - !@ lsnf] slkm k|lt JolQm k|lt aif{ _
 ljZjdf dx+uf] slkm -sf]lk n'jf _ M O08f]g]l;of
 g]kfndf slkm v]ltsf] ;'?jft M lj;+ @)!! df u'NdLsf] cf}krfl/s ?kdf
 g]kfndf slkm Nofpg] JolQm M ;Gt lx/fnfn uL/L -j{df af6 g]kfn NofPsf _
 cGt/fli6«o slkm lbj; M cS6f]a/ !
 Joj;flos slkm v]lt ;j]{If0f - @)&%–@)&^ _ M s]Gb«Lo tYof+s ljefu
 ;a}eGbf a9L slkm pTkfbg x'g] lhNnf M sfe|]knf~rf]s - @@! d]l6«s 6g ;Dd _
 sfe|]knf~rf]s kl5 slkm al9 pTkfbg x'g] lhNnf M :ofªhf / l;Gw'kfnrf]s
g]kfndf kfOg] slkmsf] hft M c/fljs ju{sf] l6lksf / aa{g

g]kfndf lsljkmn v]tL af/] hfgsf/L

 lsljkmnsf] g]kfnL gfd M 7]sLkmn


 lsljkmn ;j{k|yd km]nf k/]sf] :yfg M ofªh] EofnL -rLg_
 lsljkmn s'g b]zsf] /fi6«Lo kmn M Go'lhNof08
 g]kfndf lelqPsf] ldlt M bf]nvf lhNnfsf] rl/sf]6 / lhl/ af6 -cf=a @)#^–#& _

cGo s]xL hfgsf/Lx?


ldlt–lj=;+ ljj/0f
!*@% sd{rf/LnfO tnasf] ?kdf hUuf lbg] rng ;'?
!(@) lrof v]lt ;'? - s0f]{n uh/fh l;+x n] ;'? u/]sf _
!(&# klxnf] !) aif]{ s[lif ljsfz of]hgf -rGb« zd;]/ _
@))& vfB tyf s[lif dGqfnosf] :yfkgf- klxnf] s[lif dGqL – e/tdl0f zdf{ _
@))( h'Dnfaf6 of;f{u'Daf l6Kg ;'? ul/Psf], df]lxoflg ;DaGwL P]g NofO e"ld ;'wf/ cfof]u u7g
@)!! u'NdLsf] cfkrf}/af6 slkm v]ltsf] ;'?jft ul/Psf] -;Gt lx/fnfn lul/n] jdf{ af6 NofPsf _
@)!^ ljtf{ pGd'ng P]g, latf{ hUufnfO /}s/ hUufdf kl/0ft
@)!* lsk6 hUuf Joj:yf vf/]hL ePsf], klxnf] s[lif u0fgf ;'? ePsf]
@)## lrof ljsf; lgudsf] :yfkgf, /]zd v]tLsf] ;'?jft -a]nfotaf6 _
@)#( lrof If]q 3f]if0ff –/fhf lj/]gb| åf/f
@)$@ u'NdLsf] an]6S;f/df skmL k|zf]wg s]Gb| :yfkgf
@)%) h]7 /fli6«o lrof tyf slkm ljsfz af]8{ sf] :yfkgf,
@) cWoIf s[lif dGqL x'g] Joj:yf
!& hfgf ;b:o /xg] Joj:yf
s'g lhNnfdf ;a}eGbf a9L s] pTkfbg
 wfg,;'kf/L, lrof M emfkf
 ux'F, cfn', df5f M af/f
 kmfk/, :ofp M d':tfª
 skf; M bfª, afFs]
 ;"lt{ M l;/fxf
 ?b«fIf M ef]hk'/
 ds}, tf]/L M rLtjg
 sf]bf] M l;Gw'kfNrf]s
 pv' M ;nf{xL
 h'6 M df]/ª
 h'gf/ M l;Gw'nL
 skmL M sfe|]knf~rf]s

ljljwM
 g]kfnsf k|d'v bnxg afln qmdz M d;'/f], e6df;, df;, c/x/, u|f; lk, rgf, x;{ u|fd
 g]kfndf a9l pTkfbg x'g] vfBfGg afln qmdz M wfg, ds}, ux'F, sf]bf], hf}F, kmfk/
 g]kfndf $ k|d'v gub]afln qmdz M;Gkf6, pv', ;'lt{, t]nxg
 h'6 a9L pTkfbg x'g] lhNnf M emfkf, df]/ª, ;'G;/L, ;kt/L
 skf;sf] v]tL u/Lg] % lhNnf M bfª, gofF g]kfn - afFs], alb{of, s}nfnL, s~rgk'/ _
 sd s[lifof]Uo e"dL ePsf % lhNnf M dgfª, d':tfª, 8f]Nkf, /;'jf, x'Dnf
 a9L s[lifof]Uo d"dL ePsf % lhNnf M df]/ª, emfkf, ;nf{xL, l;/fxf, ;'G;/L

s[lif ljsfz /0flglt @)&@–@)(@


s[lif ljsfz /0flgltnfO ;kmn kfg]{ cfwf/:tDex? M
 ;'zf;g
 pTkfbsTj
 gfkmfd'ns Joj;fos/0f
 k|lt:kwf{Tds
s[lif ljsfz /0flgltaf6 s] xfFl;n ug]{ M
 vfB tyf kf]if0f ;'/Iff
 ul/la Go'lgs/0f
 s[lif Joj:yfkg / k|lt:kwf{Tdstf
 cRr / cem} yk ;dtfd'ns cfo
 lszfgsf clwsf/sf] ;'/Iff / ;b[9Ls/0f
e"ld ;'wf/ P}g @)@! cg';f/ hUufsf] jlu{s/0f M
– cAan M ;a}eGbf /fdf] df6f] jf hUuf
– bf]od M bf];|f] sf]l6sf] hUuf
– l;d M t];|f] sf]l6sf] hUuf
– rfxf/ M sd;n vfnsf] hUuf
s'g sfo{qmd sxfF ;~rfng ul/Psf] 5<
qm=;+ sfo{qmd sxfF ;~rfng /x]sf] 5 <
! Rofpsf] lah pTkfbg v'dn6f/ nlntk'/
@ /]DAff] 6«fp6 df5f g'jfsf]6 -lj=;+ @)$& df hfkfgaf6 NofOPsf]
# cfn' pTkfbg sf:sL÷sfe|]
$ /fOhf]ljod sNr/ df6f] lj1fg dxfzfvf
% ;fgf] b'wfn' ufO{ c5fd
^ a+u'/sf] kf7fkf7L pTkfbg wgs'6fsf] kflv{af;
& e'/f df5f pTkfbg t/x/f-;'g;/L_, lqz'nL -g'jfsf]6_
* af]lwlrQ ltdfn, sfe|]
( 6«kn Rofp /f]Nkf -@)&) af6 _
!) Pef]sf8f] wgs'6f - cd]l/sf / d]lS;sf]af6 pTklQ ePsf] o; kmnsf]
j}1flgs gfd Persea American xf] . ;a}eGbf a9L
Pef]sf8f] pTkfbg ug]{ /fi6« d]S;Lsf] xf] . @)&% d+l;/ * df
Plzofsf] klxnf] Pef]sf8f] ;Dd]ng wgs'6f df ;DkGg ePsf]
xf] . wgs'6fnfO{ Pef]sf8f]sf] /fhwfgL klg elgG5 .
!! s[lif ko{6gsf] cjwf/0ff Onfd-sfof{Gjog n]vgfy sf:sLaf6 ePsf] _
!@ h}t'g v]tL dsjfgk'/sf] lrTnf«
!# yf]kf l;FrfO{ sfo{qmd Oh/fonaf6
!$ z'Godf cfwfl/t k|fs[lts ;'/]Gb|gu/, emfkf
v]tL sfo{qmd
! ufpF ! pTkfbg
– cjwf/0ff M ;g\ !(&(
– cjwf/0ffsf/ M hfkfgL gfu/Ls d'/Llxtf] lx/fdfTy'
– g]kfndf ;'?jft M cf=j @)^#÷^$ af6
– s'g lhNnfaf6 ;'? M bf]nvf lhNNff -nf]Qmf v]tL _
– nf]uf] ;fj{hlgs ldlt M lj=;+ @)&! ;fn c;f]h !@
– nf]uf] tof/ ug]{ M gjHof]lt ;'j]bL
Ps ufpF Ps pTkfbgdf s'g lhNNff s] sf] nflu k|Voft M
lhNnf pTkfbg lhNnf pTkfbg
;'g;/L a];f/ s~rgk'/ s]/f
Onfd, dsjfgk'/ lslj v]tL afFs] d';'/f]
wg'iff df5f emfkf ;'kf/L
;Kt/L cfFk DofubL l6d'/
bf]nvf nf]Qmf ndh'ª u|fdL0f s[lif ko{6g
kfFry/ csa/] vf];f{gL uf]/vf s[lif ko{6g
l;Gw'kfNrf]s cuf{lgs skmL 8f]6L h/fOnf] rfdn
nlntk'/ cfls{8 km"n Onfd, sf;sl s[lif ko{6g
pbok'/, bfª afv|fkfng t]x|y'd afv|fkfng
afFs] d';'/f] bfn lrtjg af;dtL rfdn
:ofªhf skmL v]tL albof{ a]n
afh'/f h}t'gsf] v]tL ef]hk/ ;'Gtnf
?kGb]xL b'w 8]/L afUn'ª xft]sfuh
g'jfsf]6 df5fsf] e'/f :ofªhfsf] jflnª cb'jf k|zf]wg
/fd]5fk, l;Gw'nL h'gf/ eQmk'/, kj{t nK;L
/;'jf, g'jfsf]6, 6«fp6 df5f sfe|] 8]/L
vf]6fª, dxf]Q/L cfn' v]tL tfKn]h'ª cn}FrL
kfNkf cb'jf s}nfnL rfdn k|zf]wg
wgs'6f afv|fkfng

lglh If]qsf] ;a}eGbf 7'nf] hnljB't cfof]hgf M


– @)&( kmfu'g @# ut] k|wfdGqLåf/f Joj;flos ljB't pTkfbgsf] pb\3f6g
– ;f]n'vf]nf - b'wsf]zL _ hnljB't cfof]hgf
– lghL If]qsf] nufgLdf lgdf{0f ePsf] ;a}eGbf 7'nf] hnljB't cfof]hgf
– *^ d]ufjf6 Ifdtfsf]
– ;fx; phf{ sDkgL ln= n] ;f]n'v'Da'sf] ;f]n'b'ws'08 gu/kflnsf / y'n'ª b'wsf]zL ufFpkflnsf lgdf{0f
ePsf]
cGo s]xL ;Gbe{x?
– @)&! r}q @# M ljB'lto k|0ffnLaf6 b/vf:t ;+sng cf/De
– @)&@ M g]kfnsf] ;+ljwfgåf/f ;'/Iff lgsfo /;+ul7t ;+:yfsf kbdf kbk"lt{sf] nflu lnlvt kl/Iff
;~rfng ug]{ lhDd]jf/L yk
– @)&@ k'; ^ M pQ/k'l:tsfsf] bf]xf]/f] kl/If0f ;'? -/f=k= k|yd >]0fL / lålto >]0fL jf ;f] ;/x _
– @)&# M P;]:d]G6 ;]G6/ d]yf]8f]nf]hL kl/If0f k|ljlwsf] ;'?jft-dxf;lrj jf ;f] ;/x kbsf] kf7\oqmd df
dfldnf ljZn]if0f k|:t'lts/0f cflb ;dfj]z
– @)&% M /f=k= lålto >]l0f pk;lrj ck|fljlws kbdf Og af:s]6 pS;/;fOh kl/If0f ;'?jft
– @)&^ h]7 !% M Ps}k6s (!^! kbsf nflu :yflgo txsf] lj1fkg

s'g b]zaf6 slt ko{6s cfP


– cfly{s ;j]{If0f @)&(÷*) cg';f/ ;g @)@@ df b]zut ?kdf ko{6s cfudg M
ef/t M #$=! k|ltzt -;a}eGbf al9 _
cd]l/sf M !@=% k|ltzt
a]nfot M &=# k|ltzt
ci6«]lnof M $=$ k|ltzt
a+unfb]z M $=! k|ltzt
cGo d'n's M #^=^ k|ltzt
Tousit in Nepal in 2022

india
america
belayat
australia
bangaladesh
other countries
;g\ @)@@ df g]kfn e|d0f ug]{ p2]Zo cg';f/ ko{6ssf] cfudg
g]kfn 3'Dg cfpg] ko{6ssf p4]Zo
70
64.7
60
50
40
30 g]kfn 3'Dg cfpg] ko{6ssf p4]Zo
20
10 12.9 10 12.4

0
dgf]/~hg lty{ofqf kbofqf / cGo p4]Zo
kj{tf/f]x0f

– dgf]/~hg M ^$=& k|ltzt


– lty{ofqf M !@=( k|ltzt
– kbofqf / kj{tf/f]x0f M !)=) k|ltzt
– cGo p2]Zo M !@=$k|ltzt

g]kfnsf] ljlQo ;+/rgf -@)&( kmfu'g;Dd _


– jfl0fHo a}+s M @! Jf6f
– ljsf; a}+s M !& j6f
– ljQ sDklg M !& j6f
– n3'ljQ sDklg M ^$ j6f
– k"jf{wf/ ljsf; a}+s M ! j6f
– hDdf a}+s tyf ljlQo ;+:yf M !@)
– @ k'g{ladf sDklg ;lxt #^ ladf sDklg
– #!#&# ;xsf/L ;+:yf ;~rfngdf /x]sf 5g\ .

g]kfndf of]hgfa4 ljsf;


lglZrt nIo tyf p2]Zok|fKt ug{ lglZrt ;dofjlwleq s]Gb|Lo clwsf/Lx¿åf/f lgof]lht ¿kn]
ul/g] cy{tGqdflysf] lgoGq0f tyf lgb]{zg g} of]hgf xf]. of]hgfdf k"0f{ /f]huf/L, c;dfgtf 36fpFb}
hfg], ul/aL 36fpg], ;fwg;|f]tsf];b'kof]u ug]{, cfly{s ljsf;sf] ult tLj| agfpg], ;Gt'lnt ljsf;
k|f]T;flxt u/fpg], cfTdlge{/tftkm{ pGd'v x'g], ;fdflhs ;'/Iff / cfly{s l:y/tf k|bfg
ug]{ h:tf p2]Zox¿ cGtlg{lxt x'G5g\. g]kfndf of]hgfsf] Oltxf; Tolt w]/} k'/fgf] 5}g . !)$
jif{;Dd g]kfnsf] zf;gsf] afu8f]/ /f0ffx¿n] xftdf lnP klg of]hgfa4 ljsf;sf nflu vf;
sbdx¿ rfn]gg\. oBlk /f0ff k|wfgdGqL h'4;d;]/n] @) jifL{o of]hgfsf] 3f]if0ff u/]sf lyP . t/
o;nfO{ sfof{Gjogdf NofOPg . /fhg}lts l:y/tf / lbzfaf]w :ki6 gePsf sf/0fn] ubf{ @))&
;fnkl5 cfly{s of]hgfsf] ;'¿jft geP tfklg o; ;DaGwdf k|z:t u[xsfo{x¿ eP . @))*
;fndf klxnf]kN6 ah]6sf] Joj:yf eof]. lj=;+= @)!# ;fnb]lv g]kfndf of]hgfa4 ljsf;sf]
yfngL ePsf] xf]. oL ljleGg of]hgfx¿nfO{ ;ª\If]kdf tn k|:t't ul/Psf] 5 M
k|yd k~rjifL{o of]hgf -@)!#–@)!*_
k|yd k~rjifL{o of]hgf lj=;+= @)!# ;fn cflZjg ! ut]b]lv ;'? eO{ @)!* ;fn >fj0f
d;fGt;Dddf k"/f ePsf] lyof].
p2]Zo
-s_ pTkfbg / /f]huf/L j[l4 ug]{
-v_ e]befj/lxt tl/sfn] hgtfsf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg]
-u_ eljiodf of]hgfx¿sf nflu k"jf{wf/ tof/ ug]{ qmddf cfjZos cfly{s ;j]{If0fx¿ ;DkGg ug]{
k|fyldstf
-s_ oftfoft / ;~rf/
-v_ l;FrfO pmhf{ / jg
g]kfn kl/ro÷159
-u_ s[lif tyf s[lifhGo
-3_ ;fdflhs ;]jf
-ª_ pBf]u, vfgL / ko{6g
bf];|f] lqjifL{o of]hgf -@)!(–@)@@_
bf];|f] lqjifL{o of]hgf @)!( ;fnb]lv ;'? eO{ @)@@ ;fndf k"/f eof] .
p2]Zo
-s_ a9\bf] hg;ª\Vofsf] cfjZostf k"/f ug{ s[lif tyf cf}Bf]lus If]qsf] pTkfbg j[l4 ug]{
-v_ d"No l:y/tf sfod u/L ljsf;sf] jftfj/0f l;h{gf ug]{
-u_ >dd"ns k|ljlwsf] k|of]u u/L /f]huf/Lsf cj;/x¿ a9fpg]
-3_ Gofof]lrt ;fdflhs Joj:yf sfod ug]{
k|fyldstf
-s_ oftfoft / ;~rf/
-v_ ;fdflhs ;]jf
-u_ pBf]u, vfgL tyf ko{6g
-3_ s[lif, l;FrfO, jg tyf vfg]kfgL
-ª_ pmhf{ (Energy)
-r_ ljljw
t];|f] k~rjifL{o of]hgf -@)@@–@)@&_
t];|f] k~rjifL{o of]hgf lj=;+= @)@@ ;fndf ;'? eO{ @)@& ;fndf ;dfKt ePsf] lyof]. o;
of]hgfn] !% jif{leq /fli6«o pTkfbgnfO{ bf]Aa/ ug]{ nIo lnPsf] lyof]. o;cg';f/ /fli6«o cfodf !(
k|ltzt, k|ltJolQm cf};t cfo ( k|ltzt, vfBfGg pTkfbgdf !% k|ltzt / gub]afnLdf &#
k|ltztn] j[l4 ug]{ nIo /x]sf] lyof].
p2]Zo
-s_ s[lif If]qsf] vfBfGg pTkfbgdf j[l4 Nofpg]
-v_ s[lifdf Joj:yfd"ns ;'wf/ ug]{
-u_ cfwf/e"t If]qx¿ ljsf; ub}{ n}hfg]
-3_ cf}Bf]lus ljsf;sf] k"jf{wf/ l;h{gf ug]{
-ª_ j}b]lzs Jofkf/df ljljwtf Nofpg]
-r_ ;fdflhs cfjZostf k"/f ub}{ hfg]
k|fyldstf
-s_ oftfoft / ;~rf/
-v_ s[lif, l;FrfO, jg tyf vfg]kfgL
-u_ pBf]u
-3_ ;fdflhs ;]jf
-ª_ cGo -ljljw_
rf}yf] k~rjifL{o of]hgf -@)@&–@)#@_
rf}yf] k~rjifL{o of]hgf lj=;+= @)@& ;fndf ;'? u/L @)#@ ;fndf k"/f eof] .
p2]Zo
-s_ pTkfbg j[l4df clwstd hf]8 lbg]
-v_ ljsf;sf cfwf/e"t cfjZostfx¿ k"/f ub}{ n}hfg]
-u_ Jofkf/ ljljwLs/0f / Jofkf/ lj:tf/df clws dxŒj k|bfg ug]{
-3_ cfly{s l:y/tf / ljsf; ultdf ultzLntf Nofpg]
-ª_ >dzlQmsf] clwstd pkof]u / hg;ª\Vof lgoGq0ftkm{ Wofg lbg]
-r_ zf]if0f/lxt ;dfh l;h{gfsf] cfwf/ tof/ kfg]{
k|fyldstf
-s_ oftfoft / ;~rf/
-v_ s[lif, e"ld;'wf/ tyf jg
-u_ pBf]u, jfl0fHo, vfgL tyf ljB't\
-3_ k~rfot, lzIff, :jf:Yo / cGo ;fdflhs ;]jfx¿
-ª_ tYofª\s
kfFrf}F k~ralif{o of]hgf -@)#@–@)#& _
p2]Zo
-s_ hg;fwf/0fx¿sf nflu cfjZos kg]{ pTkfbg j[l4df hf]8 lbg]
-v_ >dzlQmsf] clwstd pkof]u ug]{
-u_ k|fb]lzs ;Gt'ng sfod u/L k|fb]lzs PsLs/0ftkm{ hf]8 lbg] k|fyldstf
-s_ s[lif, e"ld;'wf/, l;FrfO, jg, e";+/If0f / k'gjf{;
-v_ oftfoft / ;~rf/
-u_ pBf]u, jfl0fHo, ljB't\ tyf vfgL
-3_ ;fdflhs ;]jf -lzIff, :jf:Yo cflb_
5}6f}“ k~rjifL{o of]hgf -@)#&–@)$@_
p2]Zo
-s_ pTkfbg j[l4b/df tLj|tf Nofpg]
-v_ pTkfbgzLn /f]huf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf ug]{
-u_ hgtfsf] Go"gtd cfwf/e"t cfjZostf k"/f ug]{
k|fyldstf
-s_ s[lif, l;FrfO tyf jg
-v_ pBf]u, vfgL / ljB't\
-u_ ;fdflhs ;]jfx¿
-3_ oftfoft / ;~rf/
gLltx¿
-s_ s[lif If]qsf] ljsf;tkm{ ljz]if hf]8 lbOg]
-v_ ;fgf, 3/]n' / s'6L/ pBf]ux¿sf] ljsf;nfO{ dxTj lbg]
-u_ lgsf;L Jofkf/ / ko{6gsf] ljsf;df hf]8 lbg]
-3_ k|fs[lts ;|f]t ;Dkfbsf] ;+/If0f / hn;|f]tsf] ljsf;tkm{ ljz]if Wofg lbOg]
-ª_ tof/L cfwf/zLnfsf] k"0f{ pkof]u ul/g]
-r_ cy{tGqsf] ;f]rg Ifdtf -Absorptive Capacity_ lj:tf/ / hg;ª\Vof lgoGq0f ug]{
gLltx¿ cg';/0f ul/g] 5
/0fgLlt
-s_ cfly{s lg0f{o ljs]Gb|Ls/0f
-v_ ;+:yfut cfwf/x¿sf] ljsf;
-u_ ;'b[9 tyf ;Ifd ljsf; k|zf;g
-3_ tflnd k|fKt hgzlQm ljsf;
-ª_ lgdf{0f ;fdu|Lsf] cfk"lt{df j[l4
;ftf}“ k~rjifL{o of]hgf -@)$@–@)$&_
;ftfF} k~rjifL{o of]hgf lj=;+= @)$@ ;fnb]lv ;'? eO{ @)$& ;fndf k"/f eof] .
p2]Zo
-s_ pTkfbg b/df j[l4 Nofpg]
-v_ pTkfbgzLn /f]huf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf ug]{
162÷g]kfn kl/ro
-u_ hgtfsf] Go"gtd cfjZostfx¿ k"/f ub}{ n}hfg]
k|fyldstf
-s_ s[lif, l;FrfO tyf jg
-v_ pBf]u / ljB't\
-u_ ;fdflhs ;]jfx¿
-3_ oftfoft / ;~rf/
gLltx¿
-s_ s[lif If]qsf] ljsf;df ;jf]{kl/ k|fyldstf lbOg]
-v_ jg;Dkfbsf] ljsf; / e";+/If0fdf hf]8 lbg]
-u_ hn;|f]tsf] ljsf;df hf]8 lbg]
-3_ 3/]n' pBf]usf] ljsf; tyf lj:tf/ k|f]T;flxt ul/g]
-ª_ lgsf;L Jofkf/ k|j4{gsf nflu clws hf]8 lbg]
-r_ ko{6g ljsf;df hf]8 lbg]
-5_ hg;ª\Vof j[l4b/df lgoGq0f ul/g]
-h_ cfly{s PsLs/0f ug]{
-em_ ljsf; k|zf;gnfO{ ;'b[9 / ;Ifd agfpg]
cf7F“} k~rjifL{o of]hgf -@)$(–@)%$_
cf7f}F k~rjifL{o of]hgf lj=;+= @)$( b]lv @)%$ ;Dd ;~rfng ePsf] lyof] .o; of]hgfsf] k|d'v
p2]Zox¿ lgDgfg';f/ lyP M
!_ lbuf] cfly{s j[l4 xfl;n ug]{
@_ ul/aL 36fpg]
#_ If]qLo c;Gt'ng sd ug]{
k|fyldstf
-s_ s[lif ;3gtf / ljljwLs/0f
-v_ pmhf{ ljsf;
-u_ u|fdL0f k"jf{wf/ ljsf;
-3_ /f]huf/L l;h{gf / hgzlQm ljsf;
-ª_ hg;ª\Vof j[l4df lgoGq0f
-r_ cf}Bf]lus ljsf; / ko{6g k|j4{g
-5_ lgof{t lj:tf/, ljljwLs/0f
-h_ ;dli6ut cfly{s :yfloTj
g]kfn kl/ro÷163
-em_ ljsf; k|zf;gdf ;'wf/
-`_ cg'udg / d"Nofª\sg
If]qut gLltx¿
-s_ s[lif pTkfbg j[l4df ef}uf]lns If]qLo -Agro-ecological zone_ pko'QmtfnfO{ clws
k|fyldstf lbOg]
-v_ nfebfos / lgof{td"ns s[lif pkhsf] Jofj;foLs/0f / ljljwLs/0ftkm{ hf]8 lbg]
-u_ cf}Bf]lus afnL pTkfbgdf pRr k|fyldstf k|bfg ug]{
-3_ s[lif k|;f/ sfo{df k|efjsfl/tf Nofpg] -ufpFn], s[ifs sfo{stf{x¿ pkof]u ul/g]_
-ª_ s[lif pTkfbg / pTkfbgsf ;fwgx¿af/]df lghL If]qsf] ;xeflutf j[l4tkm{ clws dxTj k|bfg
ul/g]
-r_ s[lif cg';Gwfg tyf s[lif k|;f/tkm{ hf]8 lbOg]
-5_ s[lif nufgL k|lqmofnfO{ ;s];Dd ;/n agfpg]
-h_ ;xsf/Lsf] ljsf; tyf lj:tf/df hf]8 lbOg]
gjf}“ k~rjifL{o of]hgf -@)%$–@)%(_
p2]Zo
/fi6«sf] ljsf; cufl8 a9fpFb} n}hfg] p2]Zocg'¿k @) jif]{ bL3{sfnLg ljsf; cjwf/0ff;Fu tfbDo
sfod u/L /fi6«sf] k|d'v r'gf}tLsf] ¿kdf /x]sf] ul/aLnfO{ bL3{sfnLg / k|efjsf/L ¿kdf 36fpg
…ul/aL lgjf/0fÚ ug]{ Psdfq d"n p2]Zo gjf}F of]hgfn] /fv]sf] lyof].
k|fyldstf
-s_ s[lif tyf jg
-v_ hn;|f]t
-u_ dfgj ;+;fwg / ;fdflhs ljsf;
-3_ cf}Bf]uLs/0f, ko{6g ljsf; / cGt/f{li6«o Jofkf/
-ª_ ef}lts k"jf{wf/
gLlt
-s_ cfly{s ;'wf/sf] k|lqmof cyjf k4lt ;'b[9 kfb}{ cfly{s j[l4b/ km/flsnf] agfpFb} nlug]
-v_ bL3{sfnLg s[lif of]hgf sfof{Gjog u/L s[lif If]qsf] ljsf; tyf lj:tf/ sfo{qmd cufl8
a9fpg]
-u_ e"–:jfldTjsf] ;d:of lg/fs/0f ub}{ e"lddfly e"ldxLg ls;fgsf] kx'Fr a9fpFb} s[lifsf]
pTkfbsTj a9fpg] tyf s[lifdfly cfwfl/t pBf]ux¿sf] ljsf; tyf lj:tf/åf/f cfDbfgL /
/f]hfuf/Lsf cj;/x¿ l;h{gf u/L ul/aLsf] ;d:of sd ub}{ n}hfg]
-3_ hg;xeflutfnfO{ d'Vo cfwf/ agfpFb} ljs]Gb|Ls/0f, :yfgLo ljsf; tyf dfgjLo ;+;fwg
ljsf;sf] dfWodaf6 lk5l8Psf hflt hghfltx¿sf] cfly{s tyf ;fdflhs pTyfg ug]{
-ª_ pBdzLn / l;kd"ns tflndsf] ;~rfng tyf lj:tf/åf/f :j/f]huf/L / /f]huf/sf cj;/x¿
k|fKt ug{ ;dy{jfg\ hgzlQm pTkfbg ul/g]. To:tf sfo{qmdx¿nfO{ ul/aL lgjf/0fsf] k|d'v dfWod
agfO{ k|fljlws ;xfotf, ;/;Nnfx, C0f k|jfxh:tf ;]jfx¿ Jofks ¿kdf u|fdL0f tx;Dd lj:tf/
ul/g]
-r_ s[lif, 3/]n' tyf ;fgf pBf]u / ko{6g If]qsf] ljsf;nfO{ u|fdL0f tx;Dd lj:tf/ u/L cfo
cfh{g / /f]huf/Lsf cj;/x¿df Jofkstf Nofpg].
-5_ ;fwgsf] ;Lldttftkm{ Wofg lbO{ ;fwgnfO{ ;s];Dd l56f] / Hofbf k|ltkmn lbg], /f]huf/Ld"ns
Gofof]lrt ljt/0fnfO{ ;3fp k'¥ofpg] vfnsf s[lif, ;fgf pBf]u / ko{6gtkm{ s]lGb|t ul/g]
-h_ j}b]lzs Jofkf/df lgsf;L Jofkf/nfO{ clwstd k|f]T;flxt ul/g]. Jofkf/ ljljwLs/0fsf] gLlt
cg';/0f ubf{ t'ngfTds nfe / k|lt:kwf{Tds jftfj/0f tof/ ug{ sfg'gL / ;+:yfut k"jf{wf/
ljsf; ub}{ nlug]
-em_ cfly{s tyf ;fdflhs k"jf{wf/sf] Jofks ljsf; tyf lj:tf/åf/f cy{tGqsf] pTkfbg / pTkfbg
Ifdtf a9fpFb} n}hfg]
b;f}“ k~rjifL{o of]hgf -@)%(–@)^$_
p2]Zo
!= b]zdf ljBdfg ul/aLsf] cj:yfaf6 pGd'lQm;lxt Ps ;';+:s[t, cfw'lgs Pjd\ k|lt:kwf{Tds
Ifdtfo'Qm hg;dfh l;h{gf ug]{ -bL3{sfnLg p2]Zo_ .
@= ;/sf/, :yfgLo lgsfo, u}/;/sf/L If]q, lghL If]q / gful/s ;dfhsf] ;+o'Qm ;xeflutfdf ;|f]t
;fwgx¿sf] ;d'lrt kl/rfng ub}{ cfly{s cj;/ Pjd\ /f]huf/Lsf If]qx¿ lj:tf/ ug]{ /
;zQmLs/0f, dfgjLo ljsf;, ;'/Iff tyf nlIft sfo{qmddfkm{t dlxnf, blnt, b'u{d If]qsf
afl;Gbfnufot clt ul/a Pjd\ lk5l8Psf ju{sf] ;fwg tyf cfly{s pknlAwx¿df kx'Fr j[l4 ub}{
cfly{s, dfgjLo Pjd\ ;fdflhs kl/;"rsx¿sf] ;'wf/ u/L ul/aL 36fpg]. -cNksfnLg cyjf b;f}F
of]hgfsf] p2]Zo_
ljz]if hf]8 lbPsf If]qx¿M
/fli6«o k|fyldstf, ljBdfg ;d:of / ljsf; ;Defjgfsf cfwf/df b;f}F of]hgfdf ljz]if hf]8 lbOg]
lgDgcg';f/sf If]qx¿ klxrfg ul/Psf lyPM
s_ s[lif ljsf;, k|fs[lts ;|f]tsf] lbuf] Joj:yfkg tyf h}ljs ljljwtf
v_ u|fdL0f k"jf{wf/x¿sf] ljsf; tyf u|fdL0f pmhf{
u_ hg;ª\Vof Pjd\ ;fdflhs ;]jf / cfwf/e"t ;fdflhs ;'/Iff
3_ gLlh If]qsf] e"ldsfdf ko{6g, hn;|f]t, ;"rgf k|ljlw tyf cf}Bf]lus Pjd\ Jofkfl/s If]qx¿sf]
ljsf;
ª_ dfgjLo ;+;fwgsf] ljsf; / dlxnf ;zQmLs/0f
r_ blnt, hghflt tyf ljkGg ju{sf] pTyfg Pjd\ /f]huf/L tyf cfwf/e"t ;'/Iffsf nflu nlIft
sfo{qmd
5_ :yfgLo ljsf; tyf u}/;/sf/L Pjd\ ;fd'bflos ;+:yfx¿sf] ;'b[9Ls/0f
h_ b'u{d If]q Pjd\ If]qut ljsf;df hf]8
em_ u|fdL0f k|ljlwdf kl/dfh{g Pjd\ pRr k|ljlwsf] k|of]u
`_ ;'zf;gsf] k|Tofe"lt / clej[l4
6_ jftfj/0f ;+/If0f tyf k|j4{g
7_ /fli6«o Pjd\ If]qLo:t/sf k"jf{wf/x¿sf] ljsf;
/0fgLlt
!= pRr, lbuf] / km/flsnf] cfly{s j[l4
-@_ ;fdflhs If]q / k"jf{wf/ ljsf;
-#_ nlIft sfo{qmd
-$_ ;'zf;g
P3f/f}“ lqjifL{o cGtl/d of]hgf -@)^$÷^%–@)^^÷^&_
hgcfGbf]ng @)^@–^# kl5sf] lqjifL{o cGtl/d of]hgfn] ;d[4, cfw'lgs / Gofok"0f{ g]kfnsf] lgdf{0f
ug]{ bL3{sfnLg ;f]rcg'¿k /f]huf/Ld"ns, ul/aL lgjf/0f pGd'v km/flsnf] cfly{s j[l4 xfl;n ug]{Ù
;'zf;g k|j4{g tyf ;]jf k|jfxdf k|efjsfl/tf a9fpg ef}lts k"jf{wf/ ljsf;df nufgL j[l4 ug]{,
;fdflhs ljsf;nfO{ hf]8 lbg]Ù ;dfj]zL ljsf; / nlIft sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{ p2]Zox¿
lnPsf] lyof]. ef}lts ;+/rgfx¿sf] k'glg{df0f / k'gM:yfkgfÙ åGå k|efljtx¿nfO{ /fxt, k'gM:yfkgf
tyf ;fdflhs PsLs/0f / ;dfof]hgÙ ljsf;sf ;a} ;+/rgf, If]q / k|lqmofx¿df pk]lIft ;d'bfo,
If]qsf] ;dfj]zLs/0fÙ s[lif, ko{6g tyf pBf]unfO{ 6]jf k'Ug] ljB't\ ljsf;,;8s, l;FrfO tyf
;~rf/h:tf ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; tyf lzIff, :jf:Yo, vfg]kfgL ;/;kmfOsf] ljsf;dfkm{t
dfgj ;+;fwgsf] ljsf;nfO{ of]hgfn] k|fyldstf lbPsf] lyof].
afx|f“} lqjifL{o of]hgf -@)^&÷^*–@)^(÷&)_
bL3{sfnLg ;f]r
cfufdL b'O{ bzsleqdf g]kfnnfO{ clt sd ljsl;t d'n'saf6 ljsf;f]Gd'v d'n'sdf ¿kfGt0f u/L
qmdzM ;d[4, zfGt, Gofok"0f{ g]kfn agfpg] o; of]hgfsf] bL3{sfnLg ;f]r /x]sf] 5 . o; cj:yfdf
g]kfndf pRr cfly{s j[l4 xfl;n eO{ ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof Go"g /xg] 5 / g]kfn Ps
;d[4 cfw'lgs /fi6«sf] ¿kdf ljsl;t ePsf] x'g] 5 . b]zsf ;a} If]qdf zflGt / ;'zf;g sfod
ePsf] cj:yf x'g] 5 . ;a} g]kfnLx¿n] cfˆgf] eljio ;'lglZrt ug{sf nflu ;dfg cj;/ pkof]u
u/]sf x'g] 5g\. ;dfhdf sfg'gL, ;fdflhs, ;f+:s[lts, eflifs, wfld{s, cfly{s, hftLo, n}+lus,
zf/Ll/s / ef}uf]lns;d]tsf ;a} k|sf/sf lje]b / c;dfgtf cGTo ePsf] x'g] 5 .
nIo
;g\ @)!% ;Dddf ;x;|fAbL ljsf; nIox¿ k|fKt ug{ ;Ddfghgs / nfehGo /f]huf/L l;h{gf
ug]{, cfly{s c;dfgtf 36fpg], If]qLo ;Gt'ng xfl;n ug{ / ;fdflhs jl~rtLs/0fnfO{ x6fpFb}
cfd g]kfnLsf] hLjg:t/df ;'wf/ Nofpg] / lbuf] cfly{s j[l4dfkm{t ul/aLnfO{ @! k|ltztdf
k'¥ofpg] nIo /x]sf] lyof].
p2]Zo
/f]huf/L s]lGb|t ;dfj]zL tyf ;dGoflos cfly{s j[l4 u/L ul/aL lgjf/0f / lbuf] zflGt :yfkgfdf
;3fp k'¥ofpFb} cfdhgtfsf] hLjgdf kl/jt{gsf] k|ToIf cg'e"lt lbnfpg' o; of]hgfsf] k|d'v p2]Zo
/x]sf] lyof].
/0fgLlt
o; of]hgfn] ;dli6ut /0fgLltdf /f]huf/L s]lGb|t km/flsnf] cfly{s j[l4 xfl;n ug]{ efjL ;ª\3Lo
k|b]zx¿ / If]qLo ;Gt'ngnfO{ ;d]t Wofgdf /fVb} ljsf;sf k"jf{wf/x¿ l;h{gf ug]{Ù ;dfj]zL tyf
;dGoflos ljsf; ug]{Ù d'n'ssf] cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0fnfO{ ;3fp k'¥ofpg]Ù ;'zf;g Pjd\ ;]jf
k|jfxnfO{ k|efjsf/L agfpg] / ljsf;df d"n k|jfxLs/0f ug]{;d]tsf lgDg /0fgLltx¿ cl3 ;f/]sf]
lyof] M
!= ;/sf/L, lghL, ;fd'bflos / ;xsf/L ;a} If]qsf] ;+o'Qm k|of;df /f]hfu/Ld"ns tyf ul/aL
lgjf/0fpGd'v lbuf] / km/flsnf] cfly{s ljsf; xfl;n ug]{
@= b]zsf] efjL ;ª\3Lo :j¿knfO{ 6]jf k'¥ofpg] / k|fb]lzs cfly{s j[l4;d]tnfO{ ;xof]u k'Ug] u/L
ef}lts k"jfwf{/ tof/ ug]{
#= lbuf] zflGt xfl;n ug{ ;dfj]zL tyf ;dGoflos ljsf;nfO{ hf]8 lbg]
$= cfly{s, ;fdflhs ;]jf ;'b[9 u/L /fHosf] cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0fdf ;3fp k'¥ofpg]
%= ;'zf;gsf] k|Tofe"lt u/]/ ;]jf k|jfxnfO{ k|efjsf/L t'NofpFb} ljsf; sfo{nfO{ glthfd"vL agfpg]
^= lghL tyf ;fd'bflos / ;xsf/L If]qsf] ljsf; / cf}Bf]uLs/0f, Jofkf/ tyf ;]jf If]qnfO{ /fli6«o
ljsf;sf] k|of;df d"nk|jfxLs/0f u/L cfly{s j[l4 / :yfloTj ;'b[9 ug]{ k|fyldstfsf If]qx¿
o; of]hgfn] lgDglnlvt k|fyldstfsf If]qx¿sf] klxrfg u/]sf] lyof] M
!= ef}lts tyf ;fdflhs k"jf{wf/x¿sf] ;Gt'lnt ljsf;
@= s[lif If]qsf] ljsf;nfO{ k|fyldstf lbFb} ko{6g, pBf]u / lgof{t Jofkf/nfO{ dxTj lbO{ /f]huf/L
l;h{gf / cfly{s j[l4 ug]{
#= pk]lIft ;d'bfo, If]q / lnËsf] ;dfj]zLs/0f u/L ljsf;df 6]jf k'¥ofpg nufgL a9fpg]
$= dfgjLo hLjgofkgsf] lgldQ cTofjZos ;]jf -vfgkfgL, pmhf{, ljB't,\ ;8s, ;~rf/, vfB
;'/Iff, cf}ifwf]krf/, lzIff_ sf] pknAwtf / lg/Gt/tfnfO{ ;'lglZrt ug{ oL If]qx¿df cfjZos
nufgL clej[l4 ug]{
%= ;'zf;gsf] clej[l4 u/L hgtfnfO{ k'¥ofpg] ;]jf ;'ljwf u'0f:t/o'Qm agfO{ ;'ky d"Nodf ;dodf
pknAw u/fpg hf]8 lbg]
^= jftfj/0f ;+/If0f u/L hnjfo' kl/jt{gaf6 kg]{ c;/ Go"g ug]{ / cj;/x¿sf] pkef]udf Wofg
lbOg]
&= /fli6«o :t/df k|fyldstf k|fKt dxTjk"0f{ / cfdhgtfnfO{ k|ToIf /fxt lbg] sfo{qmd /
cfof]hgfx¿nfO{ pRr k|fyldstf lbg]
= t]/f}“ of]hgf -cfly{s jif{ @)&)÷&!—@)&@÷&#_
k[i7e"ld M
g]kfn cem} klg clt sd ljsl;t d'n'ssf] ¿kdf /x]sf] 5 . /fhgLlts k|lta4tf;lxt ljsf;
sfo{df yk k|efjsfl/tf Nofpg ;lsPdf g]kfnnfO{ clt sd ljsl;t /fi6«af6 dWod cfo ePsf]
ljsf;zLn /fi6«sf] ;"rLdf :t/f]Gtlt ug{ ;lsg] ;Defjgf /x]sf] 5 . o;sf ;fy} ;x;|fAbL ljsf;
NfIo
Pjd\ blIf0f Pl;ofnL If]qLo ;xof]u ;ª\u7gsf ljsf; nIo xfl;n ug]{ / lbuf] ljsf;nufotsf
ljifox¿nfO{ ;Daf]wg u/L xl/t cy{tGqnfO{ k|j4{g ub}{ ul/aL Go"gLs/0f ug]{tkm{ of] of]hgfnfO{
s]lGb|t ul/Psf] kfOG5 .
bL3{sfnLg ;f]r M ljqmd ;+jt\ @)&( -;g\ @)@@_ leq g]kfnnfO{ cltsd ljsl;t /fi6«af6
ljsf;zLn /fi6«df :t/f]Gtlt ug]{ p2]Zo M b]zdf JofKt cfly{s tyf dfgjLo ul/aL 36fO{
cfdhgtfsf] hLjg:t/df k|ToIf kl/jt{gsf] cg'e"lt lbnfpg]
of]hgfsf] k|d'v nIo M ul/aLsf] /]vfd'lg /x]sf] hg;ª\Vof !* k|ltztdf emfg]{ . cGo nIox¿
tflnsf %=! df lbOPsf] 5 .
/0fgLlt
pk/f]St p2]Zo / nIo xfl;n ug{ of] of]hgfn] b]xfosf /0fgLltx¿ ckgfPsf] 5 M
-!_ ljsf; k|lqmofdf lghL, ;/sf/L / ;xsf/L If]qsf] of]ubfg clej[l4 u/L ;dfj]zL, km/flsnf]
Pjd\ lbuf] cfly{s j[l4 xfl;n ug]{
-@_ ef}lts k"jf{wf/sf] ljsf; ug]{
-#_ ;fdflhs ;]jfsf If]qx¿df kx'Fr, pkof]u / u'0f:t/ clej[l4 ug]{
-$_ ;fj{hlgs tyf cGo If]qx¿df ;'zf;g clej[l4 ug]{
-%_ nlIft ju{, If]q / ;d"xsf] cfly{s / ;fdflhs ;zQmLs/0fdf clej[l4 ug]{
-^_ hnjfo' kl/jt{g;Fu cg's'ng x'g] u/L ljsf; sfo{qmdx¿ ;~rfng ug]{
k|fyldstfsf If]qx¿
of] of]hgfn] tf]s]sf k|fyldstfsf If]qx¿ b]xfocg';f/ 5g\ M
-!_ hnljB't\ tyf cGo pmhf{ ljsf;
-@_ s[lif If]qsf] pTkfbsTj j[l4, ljljwLs/0f / Jofj;foLs/0f
-#_ ko{6g, pBf]u / Jofkf/ If]qsf] ljsf;
-$_ cfwf/e"t lzIff tyf :jf:Yo, vfg]kfgL tyf ;/;kmfO If]qsf] ljsf;
-%_ ;'zf;g k|j4{g
-^_ ;8s tyf cGo ef}lts k"jf{wf/ ljsf;
-&_ k|fs[lts ;|f]t / jftfj/0f ;+/If0f

rf}wf}“ of]hgf -@)&#÷&$ – @)&%÷&^_


;f]r M :jfwLg, ;d'Ggt tyf ;dfhjfb pGd'v /fli6«o cy{tGq Pjd\ ;d[4 g]kfnL
nIo M ;fdflhs Gofo;lxtsf] nf]ssNof0fsf/L /fHo x'Fb} dWod cfo ePsf d'n'ssf] :t/df k'Ug]
p2]Zo M pTkfbgzLn /f]huf/L pGd'v / Gofok"0f{ ljt/0f;lxtsf] pRr cfly{s
j[l4åf/f ›'t ul/aL Go"gLs/0f ub}{ cfly{s ;fdflhs ¿kfGt/0f ug'{
rf}wf}+ of]hgfsf] k|d'v cfly{s, ;fdflhs / ef}lts nIo
of]hgfsf /0fgLlt
!= s[lif If]qsf] ¿kfGt/0f, ko{6g, cf}Bf]lus Pjd
Pjd\ ;fgf tyf demf}nf Joj;fosf] lj:tf/dfkm{t
pTkfbg j[l4 ug]{
@= pmhf{, ;8s tyf xjfO{ oftfoft, ;"rgf tyf ;~rf/ / u|fdL0fdL0f–;x/L
;x/L tyf lqb]zLo cfa4tf
ljsf;sf nflu k"jf{wf/ lgdf{0f ug]{
#= ;fdflhs ljsf; / ;fdflhs ;'/Iff Pjd\ Pjd ;fdflhs ;+/If0fdf hf]8 lbFb} dfgj ljsf;df pRr
tyf lbuf] ;'wf/ ug]{
$= cfly{s, ;fdflhs Pjd Pjd\ zf;sLo ;'wf/, s'zn Pjd Pjd\ hjfkmb]xL ;fj{hlgs ljQ, :jR5, kf/bzL{
/ hgd}qL ;fj{hlgs ;]jf Pjd Pjd\ dfgj clwsf/sf] ;+/If0f / k|j4{g ub}{ ;du| ;'zf;g k|j4{g ug]{
%= n}ªlusl\ us ;dfgtf, ;dfj]zLs/0f, jftfj/0f ;+/If0f, lj1fg tyf kk|ljlwsf] pRrtd k|of]u tyf
;+:yfut Ifdtf a9fpg]
bL3{sfnLg ;f]r @!))
k[i7e"ld
;ª\3,
3, k|b]z / :yfgLo txsf] lgjf{rg ;DkGg eO{ d'n'sdf /fhgLlts :yfloTj k|fKt ePsf] 5 .
/fhgLlts :yfloTjsf] hudf tLj| cfly{s ljsf; / ;d[l4sf] b"/ufdL ;f]r ;lxtsf] /fli6«o nI nIox¿
lgwf{/0f ug{'kg]{5 . cfo j[l4, u'0f:t/Lo dfgjk'FhL lgdf{0f / cfly{s hf]lvdsf] Go"gLs/0f ub}{ lj=;+=
@)&( ;Dddf clt sd ljsl;t b]zaf6 ljsf;zLn b]zdf :t/f]Gglt ug]{ / lj=;+= @)*& ;Dddf
lbuf] ljsf; nIo xfl;n ub}{ pRr dWod cfo:t/ ePsf] d'n'sdf :t/f]Gglt x'g] u/L o;
bL3{sfnLg ;f]r tof/ ul/Psf] 5 . ;fdflhs Gofodf cfwfl/t ;dtfd"ns ;dfh lgdf{0f ug]{tkm{
bL3{sfnLg ;f]r nlIft /x]sf] 5 . cfGtl/s tyf afXo ;|f]t-;fwg ;fwg nufot cy{tGqsf ;xof]uL
If]qsf] kl/rfngaf6 ¿kfGt/0fsf sfo{qmddf nufgL s]lG›t ub}{ bL3{sfnLg ;f]rn n] lnPsf nIo
xfl;n ul/g] 5 .
bL3{sfnLg ;f]r
æ;d[4 g]kfn, ;'vL g]kfnLÆ
;d'Ggt, :jfwLg / ;dfhjfb pGd'v cy{tGq;lxtsf] ;dfg cj;/ k|fKt, :j:y, lzlIft, dof{lbt /
pRr hLjg:t/ ePsf ;'vL gful/s a;f]af; ug]{ d'n's .
bL3{sfnLg /fli6«o /0fgLlt
!= tLj|, lbuf] / /f]huf/d"ns cfly{s j[l4 ug]{
@= ;'ne tyf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf / lzIffsf] ;'lglZrt ug]{
#= cfGtl/s tyf cGt/b]zLo cGt/cfa4tf
cGt/cfa4 Pjd\ lbuf] ;x/÷a:tL ljsf; ug]{
$= pTkfbg / pTkfbsTj clej[l4 ug]{
%= k"0f{, lbuf] / pTkfbgzLn ;fdflhs ;'/Iff tyf ;+/If0f ug]{
^= ul/aL lgjf/0f / cfly{s ;fdflhs ;dfgtf ;lxtsf] Gofok"0f{ ;dfh lgdf{0f ug]{
&= k|fs[lts ;|f]tsf] ;+/If0f / kl/rfng tyf pTyfgzLntf
pTyfgzLntf ljsf; ug]{ /
*= ;fj{hlgs ;]jfsf] ;'b[9Ls/0f, k|fb]lzt ;Gt'ng / /fli6«o Pstf ;+j4{g ug]{,
bL3{sfnLg ;f]rsf k|d'v kl/df0ffTds nIox¿
kG„f}“ of]hgf -cfly{
cfly{s jif{ @)&^÷&&–@)*)÷*!_
@)&^÷&&
k[i7e"ld
g]kfnsf] ;+ljwfgdf ;d'Ggt, :jfwLg / ;dfhjfb pGd'v cy{tGqsf] lgdf{0f ug]{ kl/sNkgf ul/Psf]
5 . tLj| / ;Gt'lnt cfly{s ljsf;, ;d[l4, ;'zf;g / gful/sn] ;'vsf] cg'e"lt k|fKt ug]{ b"/b[li6
kG„f}F of]hgfn] /fv]sf] 5 . ;ª\3Lo
3Lo ;+/rgfdf tLg txsf] s'zn cGt/;/sf/L ljQ Joj:yfkg /
lghL, ;xsf/L tyf ;fd'bflos If]q;Fusf] ;xsfo{åf/f nlIft p2]Zo xfl;n ug]{ of] klxnf] of]hgf x'g]
5 . o; of]hgfn] jt{dfg k':tfn] g} cg'e"t ug]{ u/L ;d[l4 / ;'v k|fKt ug]{ / ;dfhjfb pGd'v
cy{tGqsf] cfwf/ lgdf{0f ug]{5 . cfo j[l4, u'0f:t/Lo dfgjk'FhL lgdf{0f / cfly{s hf]lvdx¿sf]
Go"gLs/0f ub}{ lj=;+= @)&( ;Dddf cltsd ljsl;t d'n'saf6 lljsf;zLn
jsf;zLn b]zdf :t/f]Gglt ug]{ /
lj=;+= @)*& ;Dddf lbuf] ljsf; nIonfO{ xfl;n ug]{ ;f]r ;lxt pRr dWod cfo:t/ ePsf]
d'n'sdf k'Ug] u/L kGw|f}F of]hgf th{'df ul/Psf] 5 .
/fli6«o nIo
kG„f}F of]hgf …;d[4 g]kfn, ;'vL g]kfnLÚ sf] bL3{sfnLg ;f]r xfl;n ug]{ cfwf/ of]hgfsf] ¿kdf /xg]
5 . ;f]adf]lhd ;d[4 cy{tGq, ;fdflhs Gofo tyf kl/is[t hLjg ;lxtsf] ;dfhjfb pGd'v
nf]ssNof0fsf/L /fHosf] ¿kdf ¿kfGt/0f ub}{ pRr cfo:t/ ePsf] d'n'sdf :t/f]Gglt x'g] cfwf/
lgdf{0f ug]{ o; of]hgfsf] /fli6«o nIo /x]sf] 5 .
/fli6«o p2]Zo
!= ;j{;'ne, u'0f:t/Lo / cfw'lgs k"jf{wf/ lgdf{0f, pTkfbgzLn / dof{lbt /f]huf/L clej[l4, pRr,
lbuf]
buf] / ;dfj]zL cfly{s j[l4 tyf ul/aL lgjf/0f ub}{ ;d[l4sf] cfwf/ lgdf{0f ug{'
@= u'0f:t/Lo :jf:Yo tyf lzIff, :j:y tyf ;Gt'lnt jftf jftfj/0f,
j/0f, ;fdflhs Gofo / hjfkmb]xL
;fj{hlgs ;]jf sfod u/L ;ª ;ª\3Lo
3Lo zf;g Joj:yfsf] ;'b[9Ls/0f ub}{ gful/snfO{ kl/is[t / dof{lbt
hLjgofkgsf] cg'e"lt u/fpg'
#= ;fdflhs
;fdflhs–cfly{
cfly{s ¿kfGt/0f tyf :jfwLg /fli6«o cy{tGq lgdf{0f u/L b]zsf] :jfledfg, :jtGqtf
/ /fli6«o lxt ; ;+/If0f ug{'
/fli6«o /0fgLlt
!= tLj|, lbuf] / /f]huf/d"ns cfly{s j[l4 ug]{
@= ;'ne tyf u'0f:t/Lo :jf:Yo ;]jf / lzIffsf] ;'lglZrt ug]{
#= cfGtl/s tyf cGt/b]zLo cGt/cfa4tf Pjd\ Pjd lbuf] ;x/a:tL ljsf; ug]{
$= pTkfbg / pTkfbsTj clej[l4 ug]{
%= k"0f{, lbuf] / pTkf
pTkfbgzLn
bgzLn ;fdflhs ;'/Iff tyf ;+/If0f ug]{
^= ul/aL lgjf/0f / cfly{s ;fdflhs ;dfgtf ;lxtsf] Gofok"0f{ ;dfh lgdf{0f ug]{
&= k|fs[lts ;|f]tsf] ;+/If0f / kl/rfng tyf pTyfgzLntf ljsf; ug]{ /
*= ;fj{hlgs ;]jfsf] ;'b[9Ls/0f, k|fb]lzs ;Gt'ng / /fli6«o Pstf ;Da4{wg ug]{ .
Kfl/Iff df k|fo ;f]lw/xg] M g]kfnsf] cfly{s ljsf;
 Ps ufFp Ps pTkfbg sfo{qmd s'g b]zaf6 ;'?jft ePsf] M hfkfg
 dWo kxf8sf slt lhNnfdf slkm v]lt ul/G5 M $) lhNnf
 /fli6«o s[lif u0fgf slt slt aif{sf] km/sdf ul/G5 M !)÷!) aif{df
 ljZj ko{6g lbj; slxn] dgfOG5 M ;]K6]Da/ @&
 g]kfndf :jf:Yo ljdf sfo{qmd slxn] b]lv nfu' ul/of] M @)&@ r}q @% -s}nfnL, afUn'ª,
Onfd _
 g]kfn ;/sf/n] cfkm\g} nuflgdf lgdf{0f u/]sf] k|yd hnljB"t cfof]hgf s'g xf] M ;'Gb/L
hnljB"t cfof]hgf
 afnfh' cf}Bf]lus If]qsf] :yfkgf ldlt M la=;+ @)!^
 lgdf{0fflwg k"j–{ klzrd /]ndfu{sf] nDafO{ slt /x]sf] 5 M ($% ls=ld
 g]kfndf ;j{k|yd slxn] ah]6 k|:t't ul/of] M lj=;+ @))* df3 @!
 k[YjL /fhdfu{sf] /fli6«o sf]8 slt xf] M H04
 g]kfn ;/sf/sf] cfkm\g} nufgLdf lgld{t k|yd hnljB't cfof]hgf s'g xf] M ;'gb/L hnljB't
cfof]hgf
 ljZjdf of]hgfa4 ljsf;sf] ;'?jft slxn] ePsf] lyof] M ;g\ !(@*
 g]kfndf gofF ;|]:tf k|0ffnLsf] ;'?jft ldlt M @)!* r}t @
 6S;f/d} ulNt ePsf] l;SsfnfO{ s] elgG5 M lkm8f]

 g]kfn j}+s lnld6]8 sf] :yfkgf ldlt M !(($ sflQs #)


 ljZjsf] ;a}eGbf ;kmf gf]6 s\'g b]zsf] /x]sf] 5 M cd]l/sf
 ljZjsf] ;a}eGbf kmf]xf]/ gf]6 s'g b]zsf] /x]sf] 5 M tfOjfg
 n}+lus pQ/bfoL ah]6 sxfF af6 ;'?ePsf] xf] M ci6«]lnof af6
 g]kfndf ;j{k|yd slxn] ah]6 k|:t't ul/Psf] lyof] M @))* df3 @!
 g]kfndf xfn;Dd k|rngdf /x]sf gf]6x?sf] ;+Vof slt M !! j6f
 g]kfn n] s:tf] cy{Joj:yfnfO{ k|>o lbPsf] 5 M v'Nnf tyf ahf/d'vL
 Ps ufFp Ps pTkfbgdf slkm v]lt M :ofª\hf
 Ps ufFp Ps pTkfbgdf s[lif ko{6g M Onfd
 s[lif ljsf; j}+s sf] :yfkgf ldlt M @)@$
 l6;' sNr/ ubf{ cfn' / uf]ne]8fFsf] ldl>t ?knfO{ s] elgG5 M kf]df6f]
 Ps ufFp Ps pTkfbgsf] cjwf/0f s:n] NofPsf M hfkfgsf df]l/lxsf] lx/fdf6\;' -;g\ !(&(_
 ;a}eGbf l56f] a9\g] ag:klt M afF;
 Vff]N;fsf] ;'g M cn}FrL
 g]kfnsf k|d'v @ /]zfbf/ afnL M ;Gkf6 / skf;
 rNtL vftfsf] ;'?jft sxfFaf6 ePsf] xf] M a]nfot
 g]kfndf slt k|ltzt 3/kl/jf/;Fu s[lifof]Uo e"ld /x]sf] 5 M &&=% k|ltzt
 ljZjdf ;a}eGbf w]/} cb'jf pTkfbg ug]{ b]z M ef/t -g]kfn t];|f] _
 jfl0fHosf] v}/f] sfuh elg s'g gub] afnLnfO{ lrlgG5 M ;gkf6
 lrlgsf] efF8f] eg]/ s'g b]znfO{ lrlgG5 M So'jf
 Njfª\ sf] 6fk' eg]/ s'g b]znfO{ lrlgG5 M hl~hjf/
 ?vdf kmNg] ;a}eGbf 7"nf] kmn M s6x/
 lslj kmnsf] g]kfnL gfd M 7]sL kmn
 g]kfndf x]nf] :jf:Yo sfo{qmdsf] ;'?jft slxn]af6 ePsf] xf] M la=;+ @)^(
 skf; pTkfbg x'g] lhNnfx? M afFs], alb{of, s}nfnL, s~rgk'/
 ljZjsf] h'g;'s} :yfgdf kfOg] jg:klt M b'jf]
 g]kfndf kfOg] cn}FrLsf k|s/ M /fd;fO{, uf]n;fO{, 8Da/;fO{
 g]kfndf /]Gaf] 6«fp6 df5fkfng s'g lhNnfaf6 ;'?jft ul/Psf] xf] M g'jfsf]6
 g]kfnsf] klxnf] s[lif OGhLgLo/ M x't/fd j}w
 g]kfn n] s'gs'g of]hgfnfO{ s[lif bzs sf] ?kdf dgfof] M bzf}F / P3f/f}F
 dgf:n' kbofqf dfu{ slxn] v'NNff ul/of] M ;g\ !((@
 ljZjs} pTs[i6 kbofqf dfu{ M cGgk"0f{ /fp08 kbofqf dfu{
 g]kfnd klxnf] ko{6g lglt slxn] nfu' ul/of] M @)#%
 kmfNu'gGb ljdfg:yn s'g lhNnfdf /x]sf] 5 M Onfd
 g]kfndf /]n oftfoftsf] :yfkgf M !((#
 rGb|flul/ s]ansf/ :yfkgf M @)&# >fj0f ^
 hnljB't ljsf; lglt , @)%* ;/sf/af6 slxn] :jLs[t eof] M @)%* c;f]h @( ut]
 df]xg zd;]/ n] !% aif]{ of]hgf th'{df ug{ slxn] of]hgf th'{df ;ldlt lgdf{0f u/]sf lyPM
lj=;+ @))%
 g]kfnsf] ;a}eGbf al9 ;+lrt If]q ePsf] lhNnf s'g xf] M af/f
 k|yd k~ralif{o of]hgf s] df cfwfl/t lyof] M j}b]lzs ;xof]u
 pbok'/ l;d]G6 sf/vfgf s'g b]zsf] ;xof]udf lgdf{0f ePsf] xf] M hfkfg
 g]kfnsf] ;a}eGbf 7"nf] nflnu'/f;F sxfF kfOG5 M Onfsf] d+unaf/]
 g]kfnsf] ;a}eGbf xf]rf] ljdfg:yn M lj/f6gu/ ljdfg:yn
 OG6/g]6 ;]jf slxn]b]lv k|of]udf cfPsf] lyof] M ;g\ !(^)
 g]kfndf slt lsl;dsf of;f{u'Daf kfOG5g\ M !# k|sf/sf
 g]kfnsf] s"n e"efusf] slt k|ltzt e"ld s[lifof]Uo /x]sf] 5 M !&=(&
 cleif]s clwsf/L ©

You might also like