15.

1 TEMEL FARK YUKSELTECIi

Ytikseltegler, BJT ve FET devreleri igeren, genellikle IC devreler igine paketlenen

ve gerilim veya akim kazanci saglayan elektronik devrelerdir. Ayrica gii¢ kazanci ya
da empedans doéniistiirme de yapabilir. Pratikte her elektronik uygulamanin ana kis-
mint olusturdugu igin, temel bir devre olma 6zelligine sahiptir. Yiikseltegler daha
6nce de gérdiigiimiiz tizere cesitli yollardan siniflandirilabilir. Her birisi 6ngériilen
frekans araliginda galisan diisiik frekans yiikseltegleri, ses yiikseltegleri, ultrasonik
yiikseltecler, radyo frekans (RF) yiikseltceleri, genis band yiikseltegleri ve gériintii
(video) ytikseltegleri vardir. Daha 6nce, kiiciik sinyal ve biiyiik sinyal yiikseltecleri
ile RC veya transformatér bagli yiikseltecleri incelemistik.
Fark ytikselteci, cok gesitli uygulamalarda kulanilan 6zel bir devre tiiriidiir. Gelin,
fark yiikselteglerinin temel 6zelliklerini ele alarak baslayalim. Fark yiikselteg bi-
riminin blok sembolii Sekil 15.1'de gésterilmistir. Gériilecegi iizere iki ayri giris

Girig 1 Calas1

Giris 2 Cikis2

Sekil 15,1 Fark yiikseltecinin

lok semasi.

695
(1 ve 2) ve iki ayri cikis (3 ve 4) ucu vardir. Fark yiikseltecinin nasil uy-
gulanabilecegini anlamak icin, ilk 6nce bu uglar arasindaki iliskiyi incelememiz ge-
rekir. Girig veya ¢ikis uclari topraga gére farkli potansiyelde olabildigi icin, Sekil
15.1'deki toprak baglantisinin farkli gésterildigine dikkat edin. Gerilimler, giris ug-
larindan birine veya her ikisine birden uygulanabilir ve cikis gerilimleri, her iki ¢ikis
ucunda da gériilecektir. Bununla beraber, her iki giris ve gikis ucu arasinda gok 6zel
baz: kutup (polarite) iliskileri vardir.
Sekil 15.2'de, asagidaki incelemede kullanilacak olan temel fark yiikseltecinin —
blok ve devre semasi verilmistir. Blok semada iki giris ve iki cikis gésterilmistir. Gi-
risler iki ayri transist6riin bazina uygulamir. Ancak goriilecegi tizere, V,, ve V5 cikig
uclarinin tek ya da iki giris sinyalinden etkilenmesini saglamak igin transistérlerin
emetérleri, ortak emetér direncine baglanmistir. Cikislar, transistorlerin kollektér
uclarindan alinmaktadir. Incelemeyi kolaylastirmak acisindan giris ve ¢ikis uclari da
numaralandirilmistir. Devre semasinda iki kaynak gerilimi vardir; ve pozitif ve ne-
gatif gerilim kaynaklarinin karsit uclarinin topraga bagli gibi anlagilmasina ragmen
devre icinde hi¢ bir toprak ucu gésterilmedigine dikkat edin. Yiikselte¢, tek bir ge-
rilim kaynagiyla da calisabilir.

Sekil 15.2 Temel fark yiikselteci:

(a) blok sema: (b) devre gemast.

Tek Girisli Fark Yikselteci

ilk 6nce, |. uca tek bir sinyalin uygulandig1, 2. ucun ise (0 V'a) topraga bagli ol-
dugu bir fark yiikseltecinin galigmasini ele alalim. $ekil 15.3'de 1. ugtaki V;, giris

696 Béliim 15.1 Temel Fark Yiikselteci

 sinyalinin ve 3. ugtaki V,, ¢ikiginin blok ve devre semalari gésterilmektedir. Blok
semada, siniisoidal bir girig ve yiikseltilmis, terslenmis bir ¢ikis oldugu gé-
riilmektedir. Devre semasinda ise, siniisoidal girisin ve ¢ikisin da kollektériinden,
180° terslenmis olarak alindig goériilmektedir ki, tek katli transist6rlti yiikseltece ilis-
kin eski bilgilerimize dayanarak bekledigimiz de budur.

TL!
Vi

(a)

Sekil 15.3 Park yiikseltecinin tek girisli olarak

galigmasi: (a) blok sema; (b) devre gemast.

Giris 2 topraklanmis oldugundan, 4. ugta cikig yokmus gibi gériilebilir, ancak bu

dogru degildir. Sekil 15.4'teki blok semada, 1. ugtaki Vj, girisinden kaynaklanan 4.
u¢taki Vo ¢ikigina sahip fark yiikseltecin calismasi gésterilmistir. 1. ugtaki Vj, girisi,
topraga gore kiiciik siniisoidal bir gerilimdir. Emetér direnci, her iki emetére de
bagh oldugundan, V;,‘den dolay: olusan gerilim, ortak emetér ucunda goriiniir. Top-
raga gore Olciilen siniisoidal gerilim, devrenin, emetér izleyici islevinin sonucu ola-
rak V;, ile ayni fazda ve onun yarisi kadar olacaktir.
Devrenin, emetér izleyici gibi davranan kismi Sekil 15.4c'de gésterilmistir. Dev-
renin gdésterilen emetér izleyici kismi icin Q;'in bazina uygulanan giris, Q)'in eme-
tériinde ayni polaritede ve onun yarisi kadar goriiniir. Emetér izleyici devresinin ka-
zancin birden daha az oldugunu (polarite terslenmesi olmaksizin) hatirlayin. Bu
emetor sinyali topraga gére dlciilmiistiir. Sekil 15.4d, devrenin, galigmasi emetir ge-
riliminden etkilenen Q?2 transist6r kismint_ géstermektedir. Q2'nin emetériindeki ge-
rilim, Q| transist6riiniinkiyle aynidir(emetérler birbirine baSlandigindan) ve bu ge-
rilim Q2'nin emetdriiyle toprak arasinda veya Q'nin bazi arasinda goriiniir (topraga
bagh oldugu igin). Eger Q2'nin emetériinden bazina Olciilen gerilim, gésterildigi

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 697

 gibi, Vi, girisiyle ayn fazda oldugu taktirde, Q2'nin bazindan emetdriine Ol¢iilen ge-
silim, (ers polaritede ayn sinyal olur. Boylece Q2'nin bazindan emetoriine dlciildiigti
zaman Vj;‘in genliginin yarisi civarinda bir gerilim elde edilir, ancak bu sinyal V;,'e
gore ters polaritededir. Q2 transistériiniin yiikseltme etkisi ve Rc2 yiik direnci, Q2'nin
kollektérii iizerinde, Q2'nin baz-emet6rii iizerinde biiyiiyen sinyalden yiikseltilen ve
terslenen bir cikis saglar. +Vee

Emetérden topragi (baza)

scklinde gésterilen bazdan
as oar at yénde élciilen
2 é. :

i ae: 1
=eae
‘ .
(a) 5 Ki, sinyali

(b)

Baz-emet6r arasina ere gel

uygulanan yiikseltilmis Pa

A
ve tersine cevrilmis sinyal $ er

Q)

Emetér /
izleyici etkisi Re Aym
Se burada bazdan
Ly) emetére Sl¢iilmiistiir (g6riildiigii
ea V. gibi tam zit yonde)
~Yee See aoe topraga
(c) (baza) Slgiilen gerilim

Sekil 15.4 Fark yiikseltecinin tek u¢glu galigmasi.

Ozet olarak, Vj, girisi, giris 1’e uygulanir ve cikig ucu 4 iizerinde biiyiiyen Vo, ile
ayn fazda yiikseltilir. 2. ugtaki giris topraklanmis olmasina ragmen, 4. ug¢ta ¢ikis
olusur. Aslinda, 1. ugtaki girisin, hem 3., hem de 4. ugta gikis sinyaline neden

698 Béliim 15.1 Temel Fark Yikselteci

 IReN, +. UGLARD CIRISIN 1. UGlaK] BITISIe AYN KULUPIU OLQUEUNU SOreDMIrizZ. WNCEKI DIL-
gilerimize dayanarak, burdan, 2. uca uygulanan bir girisin (1. u¢ topraklanmis),
$ekil 15.5b'de gésterilen cikis gerilimleri tiretecegi sonucu cikar.

Fark (iki-Uglu) Girisin Calismast

Fark yiikselteci devrelerinin galigsmasi igin yalnizca tek girisin kullanilmasina ek

olarak, her iki girige de sinyal uygulamak miimkiindiir; bu durumda iki cikis ucunda
ters polaritede gikislar goriiniir. Iki giris sinyalinin ters polaritede ve aym genlikte
oldugu durumlarda genellikle gift uglu veya fark (diferansiyel) giris modu kullanilir.
Bu durum, Sekil 15.6'da gésterilmistir.

aa 3— wean
ioe 5
a
Vv,4 [ 2. 4= 4 V, es %. {|
a L

* & () U ob (»)

Tek giris. crkiglar ters polaritede. Gokil 15.5

in

Sekil 15.6 Farkh giris

sinyalienyle galigma.

Simdi her bir girisin cikislar nasil etkiledigini ve olusacak ¢ikis sinyalinin neye
benzeyecegini ele almamuz gerekir. Bunu, her bir girisi, diger giris 0 V'tayken ayri
olarak uygulamyor gibi diistiniip sonucta her bir ucta olusan gerilimi toplamak

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 699

 ee etye. Sperpozisyen GAA BeNe Gmeme) Wesim vygsMayarak yapablinz. 5ckil
15.7a ve 15.76 her bir givig tek bagmna var oldwbn Zzamanki sonucu ve Seki) 15.7c
genel (toplam)\ calsman casterc. Luca wyeubinnn Sng, 4. neva vers polariiede yuk-
seltilmis bir gikis, 4. ugta ise ayni polaritede yiikseltilmis bir cikis olusturur. Bu-
radaki amacimiz agisindan, girigslerin esit genlikte ve olusacak gikislarin V degerine
gore egit genlikte oldugunu varsayin.
2. uca uygulanan girisin, 4. ugta ters polaritede yiikseltilmis bir gikis ve 3. ugta
aym kutuplu yiikseltilmis bir ¢ikig olusgur. Giris genliklerinin aym oldugu var-
sayiuldigindan ¢ikislarin genlikleri V olacaktir. Her iki durumda da ¢ikislarin her iki
cikis ucunda ayni polaritede olmasi 6nemli bir noktadir. Siiperpozisyon yénteminde,
her bir cikig ucunda olugan sinyaller toplanir ve Sekil 15.7c'de gériilen devrenin
genel caligmasi elde edilmig olur. Herbir giris icin gikislar ayni polariteye sahip ol-
dugundan her bir u¢taki ¢gikis, tek u¢lu galismada iiretilen cikislarin iki katidir. Uy-
gulanan girislerin aymi polaritede olmasi (veya her iki giris ucuna da ayni girisin uy-
gulanmasi) halinde, her bir giris tek basina etkin oldugundan, tek basina ¢alisan her
bir giristen kaynaklanan sinyaller, her bir cikisla ters polaritede; ve sonug¢taki cikis
Sekil 15.8'de gésterildigi gibi ideal olarak 0 V kadar olacaktir.

(a) (b)

ee 2V
Ge
Sekil 13.7 Yiiseltecin farkli_ giris-
lerle caligmasi: (a) Vj.=0; (b)V,,=0:
(c) Her iki giris de sifirdan farkl.
(c)
700 Béliim 15.1 Temel Fark Yikselteci
 Tek ve cift uglu calisma durumlarinda, galismayi tam bir perspektif iginde gérmek
igin, Sekil 15.9'daki iki fark yiikseltecinin baglantisin: ele alalim. Yukarida an-
latilanlardan, yiikselteglerin ayni (Gzdes) tek uclu kazanca sahip olmasi halinde 1.
katin cikislarinin, girislerden yiikseltecin kazanci oraninda, buna karsgilik 2. kat ¢1-
kisinin ise, 2. kata uygulanan girislerden yiikselteg kazancinin iki kati oraninda
biiyiik olacagin biliyoruz. Ornegin radyo anteninden, fonograf toplama_kar-
tusundan, vb. gelen baslangig sinyali tek ugludur ve bu sekilde kullanilir. Bununla
beraber, ikinci fark yiikselte¢ kati, kat kazancin ikiye ¢ikarmak icin iki-uclu olarak
calistirilabilir. 2. katin cikislarindan birisi (veya her ikisi de), sistemin bir sonraki
boliimii igin yiikseltilmis sinyaller tiretir. Farkli girislerle galismada egit ve ters po-
laritede sinyaller gerekmesine ragmen bu, 6zellikle tek ug girisli katin kazancindan
sonra elde edilebilmektedir.

hi Sadece V, ‘den dolayi

1

V
Sadece V, ‘dendolay1
y 2
Fan ll ae
VV

po t——*,
nN, ft Sadece lies dolay1

Vy
Sadece V, ‘den dolay1
1

Sekil 15.8 Ayn fazda sin-

yallerle caligilmasi,

Ki sip i 2 ] %

1. katin tek-uglu nee giris faridanna Sekil 15.9. Fark yiikselteci

galigmasi yali caligmasi katinin tek ve cift ug girisli
galigmast.

Béltim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 701

15.2 FARK YUKSELTEC/ DEVRELERI

Fark yiikselteglerinin temel 6zelliklerini inceledik; simdi de bazi devre ayrintilarini

ele alacafiz. Ozellikle, bir katin gerilim kazancini ve giris ile gikis empedanslarint
inceleyecegiz. [Ik énce, devre kavramlarinin tanitilmas: amactyla aynk devre tiir-
lerini inceleyecegiz. Daha sonra fark yiikselteclerinin gesitli kisrmlarinin IC tiplerini
ele alacagiz; ki bunlar, entegre devre seklindeki islem yiikselteglerinde kullanilan
tipik devrelerdir. Aymk fark yiikseltecinin temel devresi Sekil 15.10'da_ gés-
terilmistir. Giris sinyalleri, gene! durumda kaynak direncli gerilim kaynagi gibi gs-
terilmistir.

Veo
= +12V

: Karma Model, Modeli

hy ‘fe = 90 8 =90
Re SA2kQ peak 7 = 460
Cikas + -350K2
2 hoe

Q,

1k2

"\Z Re 220k2 %3, J* iomv

* Veg = -12V ial

Sekil 15.10 Temel fark yiikselteci devresi.

Devrenin DC Ongerilim Etkisi

ee

Devrenin gerilim yiikselteci gibi galigmasim ele almadan Gnce, devrenin nasil Gn-
gerilimlendigine bakalim. Sekil 15.11'de, devrenin ana dc gerilim ve akim de-
ferlerini gésterir. Sadece kaynak direngleri igeren ac sinyal-kaynaklari 0 V'a ayar-
lanmistir. Q;'in baz-emet6r arasi, topraktan baslayip, Rs; direncinden, baz-emetér
jonksiyonundan ve —Ve,'ye bagli Re direncinden gegen akimin yardimiyla Ver

702 Boéliim 15.2 Fark Yiikselteci Devreleri

dogru gerilim kaynagi ile ileri yonde 6ngerilimlenmistir (bakiniz Sekil 15.12a). De
gerilim ve akimlarim: ¢6zmek icin bir dizi denklem yazmamuz gerekecektir. Bununla
beraber hesaplamalarn daha dolaysiz kilmak igin yaklasik deSerler kullanmak da
miimkiindiir. Ornegin, Rs; kaynak direncinin tizerindeki dc gerilim diisiimii, asa-
Sidaki hesaplamada da goriildiigii gibi, gok kiiciiktiir (mikroamper diizeyinde tipik
bir baz akimi oldugunu varsayarsak):

Ip,Rs, = (100 wA) (1 kQ) = 100 mV = 0.1 V

Baz akiminin sadece 10 wA olmasi durumunda Rs; iizerindeki de gerilim diistimii, 10

mV olacaktir, ki bu da ihmal edilebilir. Ote yandan 10 kQ'luk kaynak direnci ile 100
HA‘lik baz akimi nedeniyle olusan | V'luk gerilim diisiimti ihmal edilebilir bir bii-
yiikliik degildir. Amaglarimiz icin, gerilim diisiimiiniin kiigiik oldugunu kabul ede-
cegiz (genellikle dogrudur) ve daha sonraki hesaplamalarimizda béyle bir var-
sayimda bulunup bulunamayacagimizin saglamasini yapacagiz.

Vp, =0 V kabul edersek,

Ip Rg
| 20 kl

Veg =-12V
Sekil 15.1] Devrenin de éngerilim
altinda davranigi,

Emetor gerilimi,
Ve=Ve, =Vp, - Vacs ‘nie
IS iy a ae Oh
Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 703
 (b)

Sekil 15.12 Fark ylikselteci devresinden biliimler: (a) girig béltimii; (b) gikig béliimii.

Bu durumda R¢ direncinden gegen akim:

Ie = Ve Vee (15.2)
Re
= 07-12 V) _ 11.3V 0565 mA
20kQ = 20k
Re iizerinden akan akim, her bir transistérden gelen emet6r akimlarinin toplamindan
olusur. Transistérler birbirine es segildigi taktirde her bir transist6riin emet6r akimi
Re'den tizerindeki toplam akimin yarisi olur.

Zz = ley= lt (15.3)

= car ae 0.2825 mA = 0.28 mA

704 Bélim 15.2 Fark Yiikselteci Devreleri

Simdi /g;'i asagidaki gibi hesaplayarak Vg, i¢in yaptigimiz varsayimin ne denli
dogru oldugunu kontrol edebiliriz:
Ie,
Ip, =
ipl (15.4)
= 0.mA28
— 3.08 WA
90+ 1

Bu da devrenin diger gerilim diisiimlerine kiyasla ihmal edilebilir. Sekil 15.12b'de,

devrenin cikis béliimiiniin devre semasi gosterilmistir. Kollekt6r akumi, emetér aki-
minin bulunmastyla elde edilebilir.

Ic, =e, (15.5)

= 0.28 mA

ve kollekt6r gerilimi

Ve = Vec om leyRe, (15.6)

= 12 V - (0.28 mA) (42 kQ) = 0.24 V = 0V

Fark Yiikselteci Devresinin AC Caligmasi

Devrenin ac caligsmasini incelemek icin biitiin de gerilim kaynaklarini sifir olarak

alip transistorlerin yerine kiigiik-sinyal ac esdeger devreleri koyacagiz. Sekil
15.13a, transistérlerin yerine karma esdeger devreleri konularak elde edilen ac es-
deger devre yer almaktadir. Devrenin karmasik goriindiigii aciktir; dolayisryla tiim
devrenin analizi de karisik olacaktur. Burada da sadelestirmeye yardimc: olacak baz
yaklasik degerler kullanarak hesaplan ayirmak miimkiindiir, b6ylece devrenin kticiik
pargalari ayri ayri analiz edilebilir.

Nie = Nios = hie, Nye = hyeo = hyes hoe} om Koeg =0

ve Rey =Re,=Re, Rs =Ry =Rs

oldugunu varsayabiliriz.

Boliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 705

 Sekil 15.13. Fark yiikseltecinin ac egdeger devresi: (a) karma model; (b) r, modeli.

AC GiRIS BOLUMU

OQ, transistériiniin kismi ac giris esdeer devresi Sekil 15.14'de gésterilmistir. QO,
transistértiniin emetériinden bakildiginda, kiicgiik bir ac esdeger direnci vardir ve
degeri,

Reo = Rs s thi fe
2 hie dl (15.7)

Sekil 15.10'daki degerler igin

R= 1kQ+ 4.1 kQ _ 560
90 + 1

706 Boliim 15.2 Fark Yiikselteci Devreleri

Rs

he =
« ‘J

4c,
heb
en N s,s,

Rg Re, Be RG =
Sas
+

N Ys, ¥

(a)

hyel
fe +b, { BR,
Sb 29,
Ie,

(b)

Sekil 15.14) Fark yiikseltecinin kismi ac egdeger devresi.

Re ve Rey direnglerinin paralel esdegeri, asagidaki degere sahip egdeSer ac di-

rencini verir:

RE lIRe> = Rey RE 56 x 20.000

= 55.80
Rep +Re 56+ 20.000

Fark yiikselteci devrelerinde genellikle Rg biiyiik degerlere sahip oldugundan,

Re >> Ro

olmasi halinde paralel esdegerin, $ekil 15.14a'da gésterildigi gibi yaklagik Rp, de-
gerine sahip oldugunu varsayabiliriz. Sonugta elde edilen ac esde%er devreyi kul-
lanarak ac baz akiminin degeri asagidaki gibi hesaplanir:

Vs, - V: Vee Ve
Tp, = SI Be = - 32 (15.8a)
Rs + hie + (hye + 1)R 2(Rs + hie)

Boélim15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 707

 V_,= Vs, - Vsy’yi fark giris gerilimi olarak tanimlarsak:

I jy) = Va
"(Rs + hie) (5:88)
AC CIKIS BOLUMU

Cikigs gerilimi,
Voi = A Rey

seklinde yazilabilir.

(15.8b) denkleminde ifade edildigi gibi /,, = Ay,l),, alinirsa

Vo, = —tueRe_ y,2(Rs + hie)

Devrenin ac fark

Ain Ye| =|. tee] =|. BRe as

Val | 2(Rs+ hj.) 2(Rs + Bre ) (15.9)
Br, >> Rs oldugu taktirde

Ad= __ BRe
PERE: -| ~ Re

2(Bre) 2re
Sekil 15.10'daki devre degerlerini kullanirsak

Ag a 90 x 42 kQ = 370.6

2(1 kQ + 4.1 kQ
sonucunu buluruz.

GIRIS$ DIRENCi

Sekil 15.14a'daki ac esdeger devreden, kaynaktan bakildiginda goriilen devrenin

giris direnci:
Ri = he + (hye + DR,,

(15.7) denklemindeki R,, degeri yerine konulduktan sonra

R; = Rj, = Rj = 2hjye + Rs = 2( Br, + Rs) (15.10)

Sekil 15.10'daki devre igin

R, = 2(4.1 kQ) + 1kQ = 9.2kQ

708 Bolim 15.2 Fark Yikselteci Devreleri

 CIKIS DIRENCI
Sekil 15.14a'daki ac esdeger devreden hesaplanan yaklasik ¢ikis direnci (/ige = 0
kabul edilmistir)

Ro = Ro, = Roy =Re (15.11)

Sekil 15.10'deki devre igin KR, = 42 kQ'dur.

ORNEK 15.1

Re, = Rey = 36kQ, Re = 18kQ, hy = B = 120, hie = 10kQ ve Rs, = 1.2 kQ de-
gerleri igin Sekil 15.10'daki fark yiikseltecinin fark kazancim (Aq), giris direncini
(Rj) ve cikis direncini (R,) hesaplayin.

Cozum:

Ad -| hjeRe _|__-12086x 10°) | - 193

2(Rs + hie) 2(1.2 x 10° + 10x 10°)
Rj = 2hie + Rs = 2(10 x 10°) + 1.2 x 10° = 21.2 kQ
Ro = Rc = 36 kQ

ORNEK 15.2

Rs = 0.Q, Re = 10 kQ, hy = 80 ve Vee = 20 V, Veg = -20 V degerleri igin Sekil

15.10'daki fark yiikseltecinin fark kazancinin 250 olmasi icin gereken kollektér
direncinin (R-) degerini bulun.

Céziim:
iw Ve - Vee 19.3 V « 1.93 mA
Re 10 kQ

In, = Ie 8 Wee 0.965 mA

r= 26=_26 = IT Q
Te 0.965

Agd= “Re ifadesinden,

2Ke
Re = 2reAg = 2(27(250) = 13.5 kQ

Badliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: iglemsel Yukseltecler 709

 ORNEK 15.3

V;, = 0 V, Vip = 5 mV rms,

Rs, = Rsy = 0 Q, Re = 24 kQ ve rey = rep = 90 Q de-
gerleri igin Sekil 15.10'daki devrenin V,, ¢ikis gerilimi ne olur?

Cozum:
Ae “Ro |
3
|- 133.3
2re 2(90)

Vo = AaVd = Aa(Vi, - Viz) = 133.3(0 - 5 mV) = -0.67 rms

15.3 SABIT AKIM KAYNAGI

Sabit Akim Kaynakli
Fark Yukselteci Devresi

Bir 6nceki devre incelemesinde dikkat edilmesi gereken 6nemli_ bir nokta,
Re, << Rg olmasi halinde Re degerinin ¢ok biiyiik ve ihmal edilebilir olmasidir. As-
linda, RX, degeri ne kadar biiyiikse, bir fark yiikselteci devresinin bazi 6zellikleri de o
kadar iyi olur. R,'nin cok biiyiik olmasinin temel nedeni, 15.3. Béliimde ayrintila- |
riyla incelenecek olan ve ortak isareti bastirma adi verilen bir devre fakt6riidiir.
De 6ngerilim hesaplari, emetér (ve dolayisiyla kollekt6r) akiminin kismen, Rg
deferiyle belirlendigi géstermektedir. Ornegin Veg = - 20 V gibi sabit bir negatif ge-
rilim kayna& olmasi durumunda 10 kQ'luk bir Re degeri, emetér direng akimuini asa-
sidaki oranda simrlayacaktrr:
Ips VEE=20V_=2mA
Re 10kQ

Tercihen Re = 100 kQ gibi daha biiyiik bir deger kullanilmasi halinde emetér di-
rencinden gecen de akiminin degeri séyle olacaktir:

Ip = VEE = 20V_=0.2mA=200 pA

ve Re = | MQ gibi gok daha biiyiik bir deger kullanilirsa:

Ig = 20N_=20 pA
1 MQ

Goriilecegi iizere, kullanilan Re degeri biiyiidiikge, transistériin uygun ¢alismasi icin

de emet6r akimi cok diismektedir, giinkti her iki transistértin emetér ve kollekt6r
akimi, zaten cok ktictik olan emet6r akiminin yarisi Kadardir.

710 Bélim 15.3 Sabit Akim Kaynagi

 Makul bir de emetér akimindan taviz vermeksizin yiiksek bir ac direnci elde et-
menin bir yolu, Sekil 15.15'teki gibi bir sabit-akim kaynaji kullanmakur. Te degeri
sabit akim kaynagi devresiyle istenilen degere (-1, 10,20 mA vb.) ayarlanabilir.
Sa-
bit akim kaynaginin ac direnci ideal olarak sonsuzdur ve pratikte 100 kQ'— | MQ
arasinda deSisir.

| Seki 1S.1S Sabit akim kaynakli

fark yiikselteci.
Vee
lyi tasarlanmis fark ylikselteglerin yapisi igin sabit akim kaynaginin kullani
mi kri-
tik bir 6nem tasir. Devrenin ayrik elemanlardan olusmus tiplerinde ve hatta
entegre
devrelerde durum budur. Asagida, her iki tip sabit akim kaynagi
igin bazi érnekler
verecesiz.

Ayrik Sabit Akim Kaynagi

Direng kullanilan bir sabit akim kaynagi Sekil 15.16'da gésterilmistir. Istenen
sabit akim, /¢ kollektér akimdir ve R}, Ro, Re direngleri ve Veg kaynagiyla
ayarlanur.
Sabit akim kaynagi ne kadar iyi calisirsa. Jc de bagh bulundugu devreden
o kadar az
etkilenecektir.

tc

Seki 15.16 Aynk sabit akim kaynajir

Bolim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yukseltecler

711
 Dc Sageniimn darn L_ agaMdaa gi hesaplamr (h 'e Re >> Ro varsayimistir):

Ve eSTe —s Ver (15.12)

Ve=Vp-0.7V (15.13)

ve Igo VE- Ver = J (15.14)

RE
Boéylece, daha Gnce diisiiniildiigii gibi, bir fark yiikselteci devresinin diger ki-
simlarinda kullanilmak iizere, bir kollekt6r veya sabit akim iiretilmis olur.
Sabit akim kaynaginin ac sinyalleriyle ¢aligmasinin ne oranda iyi oldugunu be-
lirleme konusunda énemli bir dzellik, ac gikis empedansidir. Ideal olarak, ac ¢ikis
empedansi sonsuzdur. $ekil I'S.16'daki devre igin, gergek gikis empedansi, Sekil
15.17'deki ac egsdeger devre kullanilarak bulunabilir. Bu ac esdeger devrede gikis
empedansi su denklem yardimiyla hesaplanabilir:

Roz Lii+ hyeRe

Noe | Ret hie+ Ri |IR2 (15.15)

Bu deer ne kadar biiyiik olursa, sabit akim kaynagi olarak devrenin caligmasi da o
kadar iyi olur.
I
aaa

I,

> >
$
$ h ie hy}
fet > ag
Noe
, +R,
SRillR2
>
| ed
C

= Sekil 15.17 Sabit akimh bir

ORNEK 15.4 devrenin ac esdejeri

Sekil 15.18'deki devrede sabit akim ve gikis direnci degerlerini bulun.

Coziim: Ve ee
ee aa ee
Ri + Ro 5.1kQ+5.1kQ
Ve = Vp - 0.7 V =-10 V-0.7 V=-10.7 V
— Ve- Veg _ -10.7 V - (-20 V) -93V
le
RE 2kQ 2kQ
= 4.65 mA=/ :

712 Béliim 15.3 Sabit Akim Kaynagi

ve cikis empedansi,

fe: hye RE
Re + hie + Ri |\Ro

—_:1002kQ) | _ 406 Ma
2kQ
+ 0.5 kQ + 21 ke

hy = 100
hy. = 1/100 k®
h, = 5002
 ——
| Moss)

Ry

= Veg = 0V
Ver

Sekil 15
ekil 15.20 Kanal ayarlamali
Sekil 15,19 Zener diyot kullanilan sabit akim d i. JFET'li sabit akim kaynaé.

JFET'li Sabit Akim Kaynagi

JFET veya kanal ayarlamali MOSFET miikemmel bir sabit akim kaynagi salar.
FET chemammn Vos = © NV olacak sekilde Ongeriimienmesi halinde sabi akim,
FET'in [pss akimina ayarlanir. Sekil 15.20, sabit akim kaynagi devresinin ne kadar
basit olabileceGini gosterir.

ENTEGRE DEVRELI (IC) AKIM KAYNAKLARI :

Orneimizdeki akim kaynagi, en popiiler IC'li devre diizenlemesidir. Sekil 15.21,

IC'li akim kaynaklarinin olusturulmasi igin kullanilan bazi temel formlari gés-
termektedir.

Rh |
=

Gir Vor ie Totr

le} %. Ss Q2 2

Qi Q
I Sekil 15.21 1C Sabit akim kay-
= —, naklan: (a) algak akim degerleri
= icin; (b) yiiksek girig empedansh
(a) (b) sabit akim kaynagt.

714 Béliim 15.3 Sabit Akim Kaynagi

Diisiik akim degerleri icin Sekil 15.21la'da gésterilen akim aynast devresi, oldukca
taninmis bir devredir. Q, transist6rii, Q > transistértintin sabit cikig akiminda ¢a-
ligtirilmasi igin sicaklik dengelemesi saSlayan diyot bali bir transistérdiir. Iki tran-
sistér birbiriyle es secilirse (ki elemanlar ayni yonga iizerinde birbirine cok yakin
yerlestirildigi zaman tipik durum budur) gikis akimi, Ick akim kaynagina baglanan
devreden bagimsiz olarak, Vcc kaynagi ve R direnci tarafindan belirlenen sabit de-
gerde kalacaktir. Sckil 15.21 b'deki devrede, akim kaynagindan daha yiiksek ¢ikis
empedanslari elde etmek icin ¢ikisa seri bir Q; transistérii konulmustur. Akim kay-
naginin empedansi ne kadar biiyiikse, devrenin galismasi da o kadar ideal olacakur.
Sekil 15.2 1a'daki devre icin girig akimi su degere ayarlanir:

Ige= NEC VBE = 1+ 2p (15.19)

Q, ve Qs transistérlerinin birbirine eg secildi&i varsayilirsa, biiyiik B degerleri du-
rumunda cikis, agagidaki degerde sabit tutulur:

Io = Bly =Tyjg- 2g 2 Tye (15.20)

Sekil 15.21 b'deki devre igin girig akim1,

Tir =
Vec —2VzE =lct+Tlp (15:21)
R
ve Q), Qo, Q3 es transistérler igin gikig akami

Lox =1e + 1g = I gi, (15.22)

Boéylece ¢ikig akimi, Vcc gerilimi, R direnci ve transistérlerin baz emetér arasi ge-
rilim diisiimiiyle belirlenir.

IC Devre Teknikleri

Tek bir IC yongasi iizerine bir islemsel yiikseltecin cesitli kisimlarini yerlestirilmesi,
bir dizi devre tekniZinin kullanilmasini gerektirir; bu tekniklerde istenen islevi saglamak
igin cogunlukla transist6r elemanlar: kullanilir ve direng sayist_ ve degerleri diisiik tu-
tulur. Kondansatérlerin sayisi kadar degerleri de diisiik tutulur. Genel IC devresinin daha
iyi anlagilmasi acisindan asagida temel devre parcalar: anlatilmisuir.

IC GERILIM KAYNAKLARI (ONGERILIM DEVRELERI)

Bir entegre devrede Ongerilim ya da referans gerilimi gerektigi zaman, Sekil

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yiikseltecler 715

 15.22'deki gibi baglantilar kullanilabilir. Sekil 15.22a'da, sabit gerilim saglayan
Zener diyodu tizerinden sabit bir Gngerilim akimt saglamak amaciyla kullanilan bir
JFET verilmistir. Daha sonra direng gerilim béliicii, Zener diyodunun gerilimini is-
tenen Ongerilim degerine (Vonceritim) diisiiriir; bu éngerilim, islemsel yiikselteg
devresinin diger kisimlarinda kullanilir. Sekil 15.22b'de, 6ngerilimi belli bir sicaklik
araliginda sabit tutmak amaciyla sicakhk dengelemesi (kompanzasyonu) saglamak
igin Zener diyoduna seri bir iki-kutuplu transistér eklenmistir. Iki-kutuplu tran-
sistértin baz-emetér arasi gerilim diisiimii, Zener diyodunkiyle ters orantili olarak
degisir; béylece Gngerilimin degeri, sicaklik deZistiZi zaman bile korunmus olur.
Ayn: IC yongasi iizerinde birbirine yakin konumda yerlestirildigi icin, hem Zener
diyodun hem de iki kutuplu transistériin birbirini izlemesi iyi bir diizeydedir.

+Voc

Q)

> s
DR, Ri
+ ¢
KY, Vonor Voncr

- 2 SR
$% : % 2°
|

(a) fp)
dekil 15.22 De Sngerilim veya referans geriliminin gelistirilmesi: (a) temel éngerilim devresi;
(b) sicaklik dengelemeli éngerilim devresi.

SABIT AKIM YUKLU FARK

YUKSELTECi KATI

Fark yiikselteg katlarinin IC'ler iizerinde nasil kuruldugunun anlasilmasina yar-

dime: olmak agisindan $ekil 15.23a'da sabit akim kaynakli bir temel kat, Sekil
15.23b'de ise daha biiyiik etkili Re degerleri ve dolayisiyla daha biiyiik kat gerilim
kazanci saglamak igin yiik direncinin yerine konan pnp akim kaynagi ylikleri gés-
terilmistir. Daha biiyiik kazang istenirse, Sekil 15.23c'deki gelistirilmis devre kul-
lamilabilir. Have direng ve transistérler, tek kat igin daha biiyiik etkili yiik empedans1
ve daha biiytik bir gerilim kazanci saflar.

716 Béliim 15.3 Sabit Akim Kaynagi

 Q;

Sekil 15.23 Simetrik Sabit-akim kaynaklarinin kullanildigi fark yikseltecinin IC bigimi.

Bélim15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 717

 DUZEY KAYDIRMA

Giris ve cikig kat: arasinda arabaglanti veya kondansator baglamanin getirdigi ki-
sitlamalar olmaksizin katlart birbirine baglamak icin, bir gerilim diizeyi kaydirma
devresi kullanmak gerekir. Sekil 15.24'te, giris ve gikis arasinda de diizey kaydirma
saglayan birkag tipik devre verilmistir. Sekil 15.24a'da, R, direncinin belirledigi ok
kigin ve Q> transistérii tizerinde belirlenen akimin diisiik de diizeyi diginda, cikis ge-
rilimi giris gerilimini izleyecektir. Sekil 15.24b'deki devrede giris ve gikis ara-
sindaki gerilim diigiimii, temelde Zener diyot gerilimi (ve Q, transist6riiniin baz-
emetor arasi gerilim diistimii degeri) ile belirlenir.

+Voc

Sekil 15.24 Duzey kuydinma devre-

leri: (a) direnglerle diizey kaydirma:
(b) Zener diyotla diizey kaydirma.

CIKIS KATI
Cikis katlars; girisler istenen cikis gerilim deSerine yiikseltildikten sonra, yiikii sii-
rebilecek bir sinyal saglamak icin kullanilir. Sekil 15.25 bazi gikig kati devrelerini
gésterir. Sckil 15.25a'da verilen devre, sadece klasik bir emetér izleyicidir; Sekil
15.25b'de ise, IC yongasinin kiiciik bir pargasim kullanarak biiyiik RK, deSeri sa8-
a

lamak icin, Ry yerine akim kaynaginin konuldugunu gosterir. Sekil 15.25c'deki cikis
devresi. ¢ikisin akim akitmasi ve ¢ekmesini saglayan, diyot tizerinden 6ngerilim-
jenmis siiriiciiyii igerir. Sekil 15.25d'de transistér Sngerilimi kullanan tam bir cikis
siiriiciisii verilmistir. Son olarak Sekil 15.25e'de verilen devre, Sekil 15.25c'deki
devrenin, ¢ikiga kisa devre korumasi eklenen deSisik bir diizenlemesidir.

718 Béliim 14.3 Sabit Akim Kaynag!

en
15.4 ORTAK ISARETIN BASTIRILMASI
Fark yiikseltecinin en 6nemli 6zelliklerinden biri, bazi istenmeyen gerilim sinyal tur-
lerinin tiplerini basturma veya giderme yetenegidir. Bu istenmeyen sinyallere "giirtiltii”

oa Ver

(d) Sekil 15.25) Cikig katlarn

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yiikseltegler 719

adi verilir ve toprak veya sinyal hatlarindaki kagak manyetik alanlarin yarattiklan
gerilimler veya gerilim kaynagindaki gerilim dalgalanmalari olarak ortaya ¢ukabilir,
Burada 6nemli olan, giiriiltii sinyallerinin, fark yiikseltecinde yiikseltilmesi istenen
sinyaller olmamasidir, Bu yiikselteglerin ayirt edici bir 6zelligi, giiriiltti sinyalinin
devrenin her iki girisinde de esit olarak gériinmesidir.
Ayn polaritede veya her iki giris ucunda da ortak olarak ortaya ¢ikan her is
tenmeyen sinyalin (giiriiltiiniin), fark yiikseltecinin ¢ikisinda biiyiik Glctide bas-
turilacagini séyleyebiliriz. Yiikseltilecek olan sinyal, ya sadece bir giriste ya da gi-
rislerin her ikisinde birden ters polaritede gériinecektir. Burada cevap arayacagimiz
soru sudur: istenmeyen giiriiltii ortaya ¢iktigi taktirde yiikselte¢ bu giiriiltiiyii ne 6l-
ciide bastiracaktir? Her iki giristeki ortak sinyalin bastirilmasina yiikseltecin ortak
isaret bastirmasi denilir ve ortak isareti bastirma orani (CMRR) olarak anilan sayisal
bir degerle ifade edilir.
Sekil 15.26a'da, iki giris sinyalli bir yiikselteg gésterilmistir. Genel olarak, bu sin-
yallerin tam olarak ters ve ayni polaritede bilesenler igerdi3i diisiiniilebilir. Ideal ¢a-
lismada, sinyallerin ters polaritede bilesenleri icin yiiksek kazang ve ayni po-
laritedeki bilesenleri igin sifir kazang saglayan bir fark yiikselteci arzu edilir.

(a)

—
34 |
A; Ve
il 1
(b)

Sekil 15.26 Fark ve ortak igaretle galigma: (a) ideal farkl: igaretli galigma; (b) ideal ortak igaretli caligma.

720 Béliim 15.4 Ortak isareti Bastirma

 1. uctan 2. uca dl¢iilen gerilim, fark gerilimi olarak diisiiniilebilir.

Va=Vi,-Vi, (15.23)

ideal durumda oldugu gibi V;, = -V;, ise

Va= Vj, - (- Vi) = 2V;, = -2Vi,

Genel olarak giris sinyallerinin ortak bilesenleri olabilir. Ortak bir girisi asagidaki
gibi tanimlayabiliriz:

Ve =} (Vi, + Vin) (15.24)

Ideal durumda (sekil 15.26b'de gésterilen) V;, = Vj, olur ve

Ve = ‘ (Vi; + Vir) = Vi, = Vis

(15.23) ve (15.24) denklemlerinden, V, ve V,'ye baghi olarak V;, ve V;, igin agagidaki
ifadeleri elde edebiliriz:

— Va
May Ves (15.25a)

Vip = Ve = Va (15.25b)
2
Bu durumda gikis gerilimleri s6yle ifade edilebilir:

V,, =A Vj, +A2Vi, (15.26a)

Vo. = A2 Vj, +A1 Viz (15.26b)

Burada A, = giris ucu I'den gikis ucu 3'e negatif gerilim kazancidir (girig ucu 2 top-
raklanmis).
A> = giris ucu 2'den cikis ucu 3'e pozitif gerilim kazancidir (giris ucu | top-
raklanmis).
Yiikseltecin fark ve ortak isaretli ¢alismasinin dikkate alinmasi daha 6nemlidir,
ciinkii bu, devrenin ortak isareti ne 6lgiide bastiracagini belirler. Yiikseltecin ¢a-
lismasinin incelenmesindeki bu ikinci yol, asagidaki gibi ifade edilen bir cikis ge-
rilimi verir:

Vo, =AWatAVe (15.27a)

V, 03 =— Aya + A.V, (15.27b)

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 721

Burada A, = ytikseltecin fark igaretli kazanci
A, = yiikseltecin ortak isaretli kazanci

Y
a
;ve V,. sirayla (15.23) ve (15.24) denklemlerde tanimlanmistr.

TERS POLARITELI GIRISLER

Girisler birbirine egit ve ters polaritede ise, V;,=V, ve Vj.=

'2
-V,, (15.23) denk-
leminden
Va = V;, - Vip = Ve- (-Vs) = 2V,

ve (15.24) denkleminden

Ve = 5 Vii + Vix) = ‘ [Vs + (-Vs)] =0

ifadeleri elde edilir. béylece (15.27a) denkleminden,

Voy = AwWa + AV. = Aq (2V;) +A, (0)

Vi =2 AgV

bu da, sadece fark isaretli galisma oldugunu (ve toplam kazancin Ay deSerinin iki
kati oldugunu) gésterir.

AYNI POLARITELi GIRISLER

Eger girisler birbirine esit ve ayn: polaritede, yani; V;, = V, = Vj, ise, (15.23)
denkleminden
Va=Vi, -Vin=Ve~ V.=0

ve (15.24) denkleminden

Ve= t (Vi, “tr Vin) = + (Vs +Vs) = Vs

béylece (15.27a) denkleminden,

Vo = Aya of A.V, = Ag (0) + A.V,

=A.V,

bu da sadece ortak isaretli calismanin oldugunu gésterir.

722 Béliim 15.4 Ortak isareti Bastirma

 Ortak isareti Bastirma Orani

Yukaridaki céziimler, fark yiikselteci devrelerinde A, ve A,‘nin nasil 6l-

ciilebilecegini géstermektedir.

1. Ay'yi Glgmek icin: Va = 1 V ve V,.= 0 V olacak gekilde V;, = -V;, = V, = 0.5 V

secin. Bu kosullar altinda cikis gerilimi Ay x (1 V) ve cikis ge-
rilimi de A,’ye esittir.
2. A.'yi dlg¢mek igin: Vy= 0 V ve V. = 1 V olacak gekilde V;, = V;, = V, = 1 V segin.
Bu durumda 6lciilen cikis gerilimi A,’ye esit olur.

Yiikselteg igin Ay ve A, 6l¢iilditikten sonra asagidaki sekilde tanimlanan bir ortak

isareti bastirma orani (CMRR) bulabiliriz:

CMRR = 44 (15.28a)
Cc

CMMR'nin degeri logaritmik olarak da ifade edilebilir:

CMRR (log) = 20 log oe (15.28b)

istenilen caligmanin, gok biiyiik Ay ve cok kiigiik A,'ye sahip olacagi agikur. Yani
ters polaritedeki sinyaller gikis ucunda biiyiik oranda yiikseltilmis olarak gGriiniirken,
ayn: polaritedeki sinyaller gogunlukla bastirilacak ve dolayisiyla ortak isaret kazanc1
A., ¢ok kiigiik olacaktr. Ideal olarak, Ay cok biiyiik ve A, sifirdir, bbylece CMMR de-
geri sonsuz olur. CMRR ne kadar biiyiikse, devrenin ortak isareti bastirmasi da o kadar
iyi olacaktr.
Cikis gerilimi igin asagidaki ifadeyi elde etmek miimkiindiir:

Vo, -= Ad Vahl + Frek

I
VaVe (15.29)

Girislerde gerilimin hem V,. hem de V, bilesenleri bulunsa bile, (1/CMRR)(V,/V,,;)

degeri cok kiigiik olacaktir, ciinkii CMRR cok biiyiiktiir ve ¢ikis gerilimi yaklasik
olarak A,V, olacaktir. Baska bir deyisle cikis, neredeyse tamamen fark sinyalinden
gelecek ve ortak isaret giris sinyalleri bastirilacaktir. Bazi pratik 6rnekler bu bil-
gilerin netlesmesine yardimci olacaktir.

ORNEK 15.5

V;, = 150 nV ve V;, = 100 xv giris gerilimleri igin fark yiikseltecinin gikig ge-
rilimini bulun, Yiikselteg, Ay = 1000'lik bir fark igaret kazancina sahiptir ve
CMRR degeri sdyledir: (a) 100; (b) 105.

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 723

 Coztm:

Va = Vi; - Viz = (150 - 100) pV = 50 pV

Ve = ~ (Vi, + Viz) ae. 125 uv

WRK IU, AKG Wr 7 ia,

_

(a) V, = Ag va(1+—1 Ve |= ag Va (1 + 1x 125.) = ay Vu (1.025)

CMRR Vu 100. 50
= (1000) (50 pV) (1.025) = 51.25 mV

Cikis, 50 wV'luk fark sinyali cikigindan yalnizca 0.025 wV ya da diger deyimle

%2.5 daha biiyiiktiir.

(b) Vv, = Aq va(1 + ane |= Aa Va (1.000025) = 100 x 50 uV = 50 mV

10

Ornek 15.5'den, CMRR degeri ne kadar yiiksekse, devrenin ortak giris sin-
yallerini o kadar iyi bastiracagim gorebiliriz. Dolayisiyla, fark yiikselteglerinde dik-
kate alinmasi gereken Gnemli fakt6rlerden birisi de devrenin ortak isareti bastirma
oranidir.
Sekil 15.27'de ézetlendigi gibi, herhangi bir girig ve gikig ucu arasindaki fark ka-
zancl:

| Aal = hye Re agg RE

hie
+ Ahje+ De Ure +r) (15.30)

Burada girig ve cikig arasindaki polarite iliskisi, hangi u¢larin kullanildigina bag-
lidir.
Ortak isaret kazanci ayrica, emet6r direngli bir devre kullanilarak asagidaki gibi
hesaplanabilir:

2RE (15.31)

veya R, ¢ikis direncine sahip sabit akim kaynakli bir devre igin:

_R
ars (15.32)

724 Béliim 15.4 Ortak igareti Bastirma

 +V,cc hpRe ee h eR c

~ Nie + hpere)

Sekil 15.27 Fark yukseltecleri Uzerinde fark ve ortak-igaret kazang iladelerinin gdsterilmesi,

ORNEK 15.6

Sekil 15.27'deki devrelerin fark ve ortak isaret ae ilgili CMRR de-

ferlerini hesaplayin:

Cozim:

Sekil 15.27a icin,

oe he Re 2 100(5 kQ)
= 38.17
2[hiet+ (hfe + Ire] 2[1.5 kQ + 101 (50 Q)

Ac

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 725

 Seki 13.27bdekt devre igin, dg = 38.17 (Seni {3.27adaki gibt) ({5.15) denk-
lemini kullanarak R,,'yu hesaplarsak

R, = 80 kQ(101) = 8.08 MQ

Sulans. Ai Aco Re 2 22 5300 i104

poyleee Ae 2Ry 2(8.08 MQ)
Ardindan da CMRR’'yi hesaplayabiliriz;

CMRR Ad S817 2 1.24 x 10°(=101.9 dB)

Ac 3.09 x 10°

15.5 iSLEMSEL YUKSELTECIN TEMELLERI

islemsel yiikselteg, kararli bir gerilim kazanci saZlamak icin gerilim geribeslemesi
kullanan cok yiiksek kazan¢li bir fark yiikseltecidir. Kullanilan yiikseltec, esasinda
yiiksek girig empedansi ve diisiik ¢ikis empedansi ile yiiksek agik cevrim kazancina |
(geribesleme sinyalinin olmadig: durum) sahip bir fark yiikseltecidir. Islemsel yiik-
seltecin tipik kullanim alanlar arasinda 6leek degistirme; toplama ve integral alma
gibi analog bilgisayar islemleri ve cesitli faz kaydirma, osilat6r ve enstriimetasyon
devreleri sayilabilir.
iki girisli, tek cikish bir islemsel yiikseltec, Sekil 15.28'de gésterilmistir. Fark
yiikseltecindeki girislerin cikisi nasil etkiledigini haturlayin. Burada girisler, ters-
lemeyen ve tersleyen girisleri g6stermek icin sirasiyla arti (+) ve eksi (-) ile iga-
retlenmistir. Arti girisine uygulanan sinyal, cikista aym polaritede ve yiikseltilmis
olarak g6riintirken, eksi (-) ucuna uygulanan giris, ¢ikista yiikseltilmis ancak ters-
lenmis olarak gériilecektir.

Tersleyen giris

Terslemeyen giris

Sekil 15.28 Teme islemsel yiikselteg.

islemsel yiikseltecin temel devre baSlantist Sekil 15.29a'da gosterilmistir. G6-

riildiigti gibi devre 6lgek deSistirici veya sabit kazan¢ katlama devresi olarak ¢alisir.
R, direnci tizerinden eksi giris ucuna bir V giris sinyali uygulanir. Cikis gerilimi,

726 Béliim 15.5 islemsel Yikseltecin Temelleri

 Ry direnci iizerinden ayni girig ucuna geribeslenir. Arti giris ucu topraga baglidir.
Simdi, devrenin toplam kazancini (V,/V,) bulmak istersek islemsel yiikselteg bi-
riminin bazi ayrintilarini incelememiz gerekir.
Sekil 15.29'da, islemsel yiikselteg yerine, R; giris direngli ve cikis gerilim kay-
nakli ve kaynak ig direncini igeren esdeger devre konulmustur. Sekil 15.29c'de gi-
riildiigii gibi ideal islemsel yiikselteg, sonsuz giris direncine (R; = °), sifir ¢ikis di-
rencine (R,, = 0) ve sonsuz gerilim kazancina (A, = ©) sahiptir. Ideal yiikselte¢
baglantis: Sekil 15.29d'de tekrar cizilmistir.

Ry
OT ——— a A Ae +

=
Ry a Ry 5
ipl -Yoks. ») —1— Vj 3%
+

i-
(a) (b)

Ry ww we
¥, —~wa—_4—_ et
R, R= :
Kj
yo Rize A, 44;

(c) (d)

Sekil 15.29 Islemsel yiikseltecin bir Glgek deBistirici olarak galigmasi: (a) femel bagkantist (sabit kazanch carpma
devresi); (b) islemsel yiikselteg devresinin etkisi; (c) ideal islemsel ylikselteg: (d) ideal esde®er devre.

Stiperpozisyon yOntemini kullanarak, V; gerilimini kaynaklardan gelecek olan bi-

legenleri cinsinden bulabiliriz. Sadece V; kaynagi durumunda (-A,V; sifirken),

V;, =—Re— Vi
Ri
+ Ry
Sadece -A,V; kaynagi durumunda (V, sifirken)

Viz = Rr (-Ay Vi)

R, + Ry

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: isiemsel Yiikseltecler 727

O halde toplam V; gerilimi ;

Vi= Vi, + Vip = —RE_ V+ Re. (Ay Vi)

Ri + Rr Ri
+ Ry

Bunu da V; igin ¢dzersek,

| en: Sea
Rpt (1+ ARI (15.33)
A, >> 1 ve A,R| >> Ry ise (ki bu genellikle dogrudur)

v;=—t vy,
AyR

V,/V, igin ¢G6zersek,

Vo — -Av Vi _ -Av RV — R
Vi Vi Vi yR R\

Vi Ri (15.34)

Sonug, giristen cikisa toplam gerilim oraninin, (A,'nin ¢ok biiyiik olmasi kosuluyla)
sadece R; ve Ry direng degerlerine bagh oldugunu géstermektedir.
R,= R, ise kazang;

olur ve devre, giris sinyalinin genligini degistirmez, yalnizca isaretini degistirir.

i
R= 2R, ise,

olur ve devre, giris sinyalinin polaritesini tersine ¢evirir ve 2 kat kazang saglar.
Ry ve R, igin tam direng degerleri segersek, genis bir kazang araligi elde ede-
biliriz; bu degerler, direng degerleri kadar tam (hassas) olur ve sicakliktan ve diger
devre faktérlerinden ¢ok az etkilenir.

Zahiri Toprak
ee

Cikis gerilimi, tipik olarak besleme gerilimi ile birkag volt degerinde sinirlanir.
Daha once de belirtildi3i gibi gerilim kazanclari cok yiiksektir. Ornegin V,, = -10 ve
A, = 10000 ise giris gerilimi;

728 Béliim 15.5 islemsel Yiikseltecin Temelleri

ee
olur.

Eger devrenin toplam kazanci (V,/V,) 6rnegin 1 olursa, V, degeri 10 V olacaktr. Bu

durumda diger biitiin gerilimlerle kargilastirildiginda V, degeri kiigiiktiir ve 0 V gibi
diisiiniilebilir. V; = O V olsa da ¢ikis, V; degeriyle yiikselteg kazancinin ¢arpimina
esit oldugundan, tam olarak 0 V deSildir.
V; = 0 olmasi, yiikselteg girisinde zahiri bir kisa devre veya zahiri toprak ol-
dugunu diistindiirmektedir. Zahiri kisa devre kavrami, gerilimin 0 V'a yakin ol-
masina karsilik, yiikselteg giriginden topraga herhangi bir akim akmadigi anlamina
gelir. Zahiri toprak kavrami grafik olarak sekil gésterir. Koyu cizgi, V; = 0 V ile bir
kisa devre bulundugunu diisiinebilecegimizi, ancak kisa devre iizerinden topraga hi¢
bir akim olmadigi igin bunun zahiri (gériinen) bir kisa devre oldugunu géstermek
igin kullanilmisur. Gésterildigi gibi akim, R, ve R; iizerindedir.
Zahiri toprak diisiincesini kullanarak, / akim: igin esitlikleri asaSidaki gibi ya-
zabiliriz.

f= Vi is Vo
Ry Ry

Ry Ry
wry wy

I I

4% ¥~ ov l,
i;=0

Sekil 15,30 Islemsel yiikseltec

iizerinde zahiri toprak.

Bunu V,/V, icin gézersek

Vo... Re
V; R

Ay degerinin gok biiyiik olmasi kosuluna bagli zahiri toprak kavrami, toplam gerilim
kazanci hesabini basitlestirmektedir. Sekil 15.30'daki devre fiziksel bir devre olmasa
da, toplam devre kazancinin bulunabilmesinde kolaylik sa$ladigi anlasilmaktadir.

Béliim 15 Dogrusal Entegre Devreler: islemsel Yikseltecler 729