KONU VI

KANTİTATİF KALITIM

Kalitatif karakterler, çoğunlukla bir gen çifti tarafından idare edilirler ve basit kalıtım takip ederler.
Dolayısıyla bu karakterler yönünden bitkisel karakterleri gruplara ayırmak kolaydır. Örneğin arpada;
başakçıkların siyah veya beyaz kavuzlu olması, başağın iki veya altı sıralı olması, kılçığın kaba veya düz
olması gibiTarımsal açıdan önem taşıyan birçok karakter, birden fazla gen tarafından kontrol edilen,
kantitatif karakterlerdir. Bu karakterlerin etkileri ölçülerek veya tartılarak ortaya konur.

Kalitatif Karakterler Kantitatif Karakterler

 Karaktere tesir eden gen sayısı azdır. Karaktere tesir eden gen sayısı fazladır.

 Çevre faktörlerinin tesiri çok azdır. Çevre faktörlerinin tesiri fazladır

 Metrik ölçülerle ölçülemezler, (kılçıklı-kılçıksız) Metrik ölçüler ile ölçülebilirler (gram, cm, vs.)

 Açılım sonucu oluşan fenotip gruplar kolayca Açılım sonucu oluşan fenotipik gruplar arasında
ayırt edilebilir. sınır çekmek mümkün değildir.

 Dominantlık vardır. Her genin tesiri az çok birbirine eşit olup,

dominantlık nadiren görülür.

 Genlerin tesiri nadiren kümülatiftir. Genlerin tesiri kümülatiftir

Genetik olarak karışık bir populasyonda yer alan bir bitkinin farklı genotiplerinden, verim bakımından
elde edilen veriler, düşük verim ile yüksek verim arasında sıralanacak olurlarsa; “Normal Dağılım
Grafiği” elde edilir.

Bir kantitatif karakterdeki varyasyon

Genotip + çevre + genotip x çevre interaksiyonunu ihtiva eder ve fenotipik varyans ile karakterize
edilir.

1
Genotip x çevre interaksiyonu :
Toprağın besin ve rutubet durumuna Sıcaklık, Gün uzunluğu, Işık yoğunluğu, Kültürel işlemler ve
diğer çevresel faktörlerden etkilenir.

Bir ıslah programındaki amaç:

Verim,
Ekstrem koşullara dayanıklılık
Yatmaya dayanıklılık
Tane veya yemin besin değeri gibi kantitatif karakterlerin kalıtımını belirlemek olduğunda, kantitatif
kalıtımın anlaşılması, bitki ıslahçıları açısından daha fazla önem taşır. Bir kantitatif karakteri
sınıflandırmak için o karakter bakımından çok sayıdaki bitkinin ölçülmesi gerekir.Yapılan ölçümlerden
elde edilen veriler değerlendirilerek, populasyondaki varyasyon belirlenir.
Örnek :
Çiçeklenme gün sayısı 70 ve 67 olan iki keten çeşiti arasında yapılan melezlemede F1’de elde edilen
verilere göre populasyonun varyansı aşağıdakı gibi hesaplanır.

Çiçeklenme Bitki fX (X-Xort) (X-Xort)2 f(X-Xort)2

Gün Sayısı(x) Sayısı (f)

62 3 186 -5,16 26,22 79,86

63 7 441 -4,16 17,31 121,17

64 9 576 -3,16 9,99 89,91

65 11 715 -2,16 4,67 51,37

66 13 858 -1,16 1,35 17,55

67 17 1139 -0,16 0,03 0,51

68 15 1020 +0,84 0,71 10,62

69 13 897 +1,84 3,39 44,07

70 10 700 +2,84 8,07 80,70

71 8 568 +3,84 14,75 118,00

72 4 288 +4,84 23,43 93,72

110 7388 707,51

Populasyonun Ortalaması(Xort)=(7388/110) =67,16'dır.

Populasyonun varyansı(V)=∑f(X-Xort)2/ ∑(n-1) =(707,51/109)=6,49'dur.
Populasyonun standart hatası(s)=(v)1/2= (6,49)1/2= 2,55’dir.
Populasyonda;

a) küçük varyans ve az standart hata, gözlemlerin populasyon ortalamasının etrafında toplandığını

ifade eder.
b) büyük varyans ve fazla standart hata gözlemlerin populasyonda geniş bir dağılım gösterdiğini ifade
eder.
Seleksiyon sonucu populasyonu temsil bakımından yapılan hata varyasyon katsayısı ile hesaplanır.
Varyasyon Katsayısı(%)= (s/Xort)x100= (2,55 /67,16)x100=% 3,8 (doğruluk payı % 96,2)
2
Ele alınan populasyon;
a) genetik olarak homozigot ise hesaplanan fenotipik varyansın çevre faktörlerinden ileri geldiği
kanaatine varılır.
b) heterozigot ise fenotipik varyasın bir kısmının genetik faktörlerden, bir kısmının ise çevre
faktörlerinden kaynaklandığı kanaatine varılır.

Karakterin Oluşumuna Etki Eden Gen Çifti Sayısı(n)=

(XortP1-XortP2)2 / 8(VF2-VF1)=D2 / 8(VF2-VF1)
XortP1 = Birinci ebeveynin ortalaması
XortP2 = İkinci “ “
D = Birinci ve ikinci ebeveynlerin farkı
Bir diploid bitki, iki homolog kromozomun aynı lokusunda, bir tane olmak üzere,her gruptan bir çift
allel geni ihtiva eder. Eğer
a) allel genler A1A1 veya A2A2 ise bitki, o lokus için homozigot;
b) allel genler A1A2 şeklinde ise bitki, o lokus bakımından heterozigottur.
Allellik kombinasyon sayısı, populasyondaki farklı allellerin sayısına bağlıdır.
Bir lokusta;
a) A1A2 gibi 2 allel gen var ise; A1A1, A1A2 ve A2A2 şeklinde 3 farklı;
b) A1, A2 ve A3 gibi 3 allel gen var ise; A1A1, A1A2, A1A3, A2A2, A2A3 ve A3A3 şeklinde 6 farklı,
c) n tane allel gen var ise
n(n+1)/2 kombinasyon oluşur.

Genlerin Etki Biçimleri

1) Eklemeli (Additif) Gen Etkisi: Her gen, karakterinin oluşumu üzerine eşit miktarda ve eklemeli
olarak etki yapar.
Örneğin dominant AA genotipi 1, resessif aa genotipi 0 ise Aa genotipi 1 kabul edilir.
2) Dominant Gen Etkisi : Dominantlık tam olduğu zaman, AA ve Aa genotipindeki bitkiler, aynı
fenotipik özelliği ortaya koyarlar. Zira A geni, a geninin etkisini ortadan kaldırır. Bu durumda
genotipler aa = 0, Aa = 2 ve AA = 2 şekli olur.

3) Epistatik Gen Etkisi : Bir lokusta bulunan gen diğer lokusta bulunan genin etkisini örter.
4) Değiştirici Gen Etkisi :Küçük etkiye sahip olan genler, büyük etkiye sahip olan genlerin etkilerini
kuvvetlendirir veya zayıflatırlar. Buğdayda, erkenciliği tayin eden büyük etkiye sahip genlerin yanında,
bu genlerin etkilerini değiştirici etkiye sahip bir seri küçük genin olduğu ve bunlar vejetasyon süresini
uzatıp/kısalttığı saptanmıştır.
Bir gen havuzunda yer alan;
a) farklı allel genlerin oranı gen frekansı,
b) farklı genotiplerin oranı genotipik frekans olarak tanımlanır.

Bir populasyondaki genetik eşitliğin matematiksel ilişkileri Hardy-Weinberg kanunu ile açıklanır. Bu
kanununa göre:bir populasyonda iki allelin bulunma ihtimali, populasyondaki allellerin
frekanslarından yararlanarak bulunabilir.
Populasyondaki;
a) Genlerin frekans eşitliği (p+q) = 1
b) Genotiperin frekans eşitliği (p+p)2=1
c) Dominant genin(p) frekansı= (pp+pq/2)/(pp+pq+qq)
d) Resesif geninin (q) frekansı = (qq+pq/2)/(pp+pq+qq)’dır.

Örnek:
Bitki boyunu bir gen çiftinin kontrol ettiği 100 bitkiden oluşan bir populasyondaki bitkilerden
36’sı AA genotipinde,
48 tanesi Aa genotipinde,
16 tanesi aa genotipinde ise :

3
A allel Geninin Frekansı=(AA+Aa/2)/(AA+Aa+aa)= (2x36+48/2)/200=120/200=0.6
a allel Geninin Frekansı=(aa+Aa/2)/(AA+Aa+aa)= (2x16+48/2) / 200 = 80/200 = 0.4’dır.

Genlerin frekans eşitliği; p+q=1=A+a=0.6+0.4=1

Genotiplerin frekans eşitliği
(p+q)2=1=(A+a)2= (0.62AA+2x0.6x0.4Aa+0.42aa)=0.36AA+0.48Aa+ 0.16aa
AA genotipinin frekansı= 0.36,Aa Genotipinin frekansı = 0.48aa genotipinin frekansı = 0.16 dır.

Bitki ıslahçısı açısından Hardy-Weinberg eşitliğinin anlamı :

ı) Yabancı döllenen bitki türlerinin sürekli genişleyen populasyonunda tesadüfi eşleşme meydana
gelir.
ıı) Islah populasyonlarında örnekleme hatasını ortadan kaldırmak için populasyonun yeterli büyüklüğe
sahip olması gerekir.
ııı) Kendine tozlanan bitkilerin doğal populasyonunda tesadüfi eşleşme olmaz.
ıv) Bir kantitatif karakteri ortaya koyan alleller bakımından yapılan seleksiyon,populasyondaki alleller
veya allellerin frekansını değiştirir.
v) Dominant allelleri seçerek yapılan seleksiyon sonucu populasyondaki resesif alleller tamamen
elimine edilemez. Ancak, homozigot resesif allelleri seçerek yapılan seleksiyon sonucu
populasyondan dominant alleller elimine edilebilir.

Kalıtım Derecesi (Heritabilite)

Karışık bir populasyonda bulunan bitkiler verim, bitki boyu, kışa-kurağa dayanma ve diğer birçok
karakterler bakımından farklılık arz ederler. Bu farklılık, genetik yapı, çevre faktörleri ve bunların
interaksiyonu sonucu ortaya çıkar. Bir bitkinin verimi üzerinde:
a) genetik faktörün etkisi daha fazla ise bu bitkinin kalıtım kabiliyetinin yüksek olduğu ve bu
potansiyelin döllerine aktarıldığı;
b) çevre faktörlerinin etkisi daha fazla ise bu bitkinin kalıtım kabiliyetinin düşük olduğu ve bu bitkinin
döllerinin her zaman aynı verimi vermediği kabul edilir.
Bir döldeki genetik varyasyon, çevre varyasyonuna oranla daha büyük ise; kalıtım derecesi de o
nispette yüksek, daha küçük ise; kalıtım derecesi o nispette düşük olur. Bir karakterdeki varyasyonun
genetik ve çevresel olarak kontrol edilebilen kısmı kalıtım derecesinin hesaplanmasında kullanılır.
Fenotipik varyans (Vp) = VG + VÇ
Genetik varyans (VG)= VA + VD + VE
Genotipik varyansın, fenotipik varyans içindeki miktarı, kalıtım derecesi olarak kabul edilir ve
H = VG/VP=VG/(VG+VÇ) eşitliği ile hesaplanır.
Hesaplanan bu kalıtım derecesi, geniş anlamda kalıtım derecesi olarak adlandırılır
Additif varyansın oranı kullanılarak hesaplanan kalıtım derecesi ise dar anlamda kalıtım derecesi
olarak ifade edilir ve aşağıdaki formül kullanılarak hesaplanır.
H (%) = (VA / VP) x 100
Genotipik varyans, fenotipik varyanstan çevre varyansının çıkarılması ile de belirlenir.
VG= VP-VÇ
Çevre varyansının(VÇ) hesaplanmasında;
F1’in varyansı (VF1), ebeveynlerin ortalama varyansları (VF1+VF2)/2
veya
F1’in ve ebeveynlerin ortalama varyansları (VF1+VP1+VP2) gibi
F2 populasyonuna çok yakın genetik olarak homojen (üniform) populasyonun varyansı kullanılır.

Örnek1/b
F1 bitkilerinin kendilenmesi sonucu 2200 bitkiden oluşan F2 populasyondan seçilen 110 bitkide
çiçeklenme gün sayısı belirlenmiş olup, genetik varyansı, kalıtım derecesini ve çiçeklenme gün
sayısına etki eden gen çifti sayısını hesaplayalım.

4
Çiçeklenme Bitki fx (X-Xort) (X-Xort)2 f (X-Xort)2
Gün Sayısı (x) Sayısı (f)

62 4 248 -4,94 24,40 97,60

63 8 504 -3,94 15,52 124,16

64 10 640 -2,94 8,64 86,4

65 12 780 -1,94 3,76 45,12

66 15 990 -0,94 0,88 13,2

67 16 1072 +0,06 0,004 0,064

68 13 884 +1,06 1,12 14,56

69 12 828 +2,06 4,24 50,88

70 8 560 +3,06 9,36 74,88

71 7 497 +4,06 16,48 115,36

72 5 360 +5,06 25,60 128,00

Toplam 110 7363 750,22

F2 Populasyonunun Ortalaması(Xort)= (fx)/n= 7363/110 = 66,94

F2 populasyonunun Toplam Varyansı (VF2) = ∑f (X-Xort)2 / (n-1) = 750,22/109 = 6,88

F1 generasyonundaki varyansın tamamı, çevre faktörlerinden ileri geldiğine, F2 populasyonundaki

varyans ise çevre ve genetik faktörlerin etkileri sonucu ortaya çıktığına göre;
F2 Generasyonundaki Toplam Varyans(VF2)=VP= VF2 = VG + VÇ
VF1 = Vç = 6,49 olarak daha önce hesaplanmıştır.
F2 generasyonundaki genotipik varyans, F2 generasyonundaki toplam varyanstan, F1
generasyonundaki varyansın (çevre varyansının) çıkarılması ile bulunur.
Toplam varyans (VP) = VG + VÇ
6,88 = VG + 6,49
VG = 6,88 - 6,49 = 0,39
Geniş anlamda kalıtım derecesi (% H) = (VG / VP) x 100 = (0.39 / 6,88) x 100 = % 5,67’dır.
Bu verilere göre;
F2 generasyonundaki toplam varyansın
% 5,67’sinin genetik yapıdan,
% 94,33’ünün ise
çevre faktörlerinden ileri gelmiştir.
Bu populasyondaki Çiçeklenme gün sayısına etki eden gen çifti sayısı ise;

Gen Çifti Sayısı (n) =

(XortP1-XortP2) 2 / 8(VF2-VF1)=
D2/8(VF2-VF1)= (70-67)2/8= (6,88-6,49)=
9/(8x0.39)= 2,88 ≈ 3’dür

5
Elde edilen bu sonu bu iki keten çeşidi arasında yapılan melezleme ile oluşturulan populasyondaki
bitkilerin çiçeklenme gün sayısının üç gen çifti tarafından kontrol edildiği ortaya koymaktadır.

Kalıtım Derecesi ve Seleksiyon :

Melezleme sonucu oluşan F2 generasyonundan yapılan seleksiyon,eğer karakter düşük kalıtım
derecesine sahip ise çok etkili olmazBir populasyonda ve belirli çevre şartlarında bir kantitatif
karakterin kalıtım derecesi, önemli ölçüde yüksek veya düşük ise bu karakter bakımından yapılacak
olan seleksiyonun yoğunluğu oldukça güvenilir ölçüt olarak değerlendirilebilir. Buğdayda tane
büyüklüğü ve başaklanma, mısırda koçan çıkarma, Soya fasulyesinde olgunlaşma tarihi yüksek kalıtım
derecesine sahip karakterlerdir. Verim, yatma, kışa dayanma ve protein oranı gibi karakterler ise
genellikle düşük kalıtım derecesine sahiptir.

Seleksiyonun Yoğunluğu ve Genetik Avantaj :

Karışık bir populasyonda, yüksek genetik potansiyele sahip olan hatlar veya tek bitkilere dayalı olarak
ıslah materyali sürekli olarak değerlendirilebilir. Islah materyali, bitki türüne bağlı olarak;
1) F2 generasyonundaki açılımlardan,
2) Geriye melezlenmiş bitkilerin oluşturduğu populasyondan,
3) Özel bir melezlemeden seçilmiş olan hatların oluşturduğu bitki grubundan,
4) Diğer materyal gruplarının karışımından oluşan populasyondan
5) tekrarlanan seleksiyon ile elde edilen bitki materyallerinden oluşur.
Bitki ıslahçısı seçeceği süper hatların sayısını, genel olarak, o hatların fenotipik performanslarına
dayandırarak belirler.Seçilecek bitki sayısı; ıslahın amacı örneğin yüksek verim ise populasyonun %
10’u ve ıslah hattı elde tutulacak ise populasyonun % 5’i kadar olmalıdır. Bir generasyonda beklenen
kazanç ya da genetik avantaj, populasyonun varyansından ve karakterin kalıtım derecesinden
yararlanarak hesaplanabilir.Bu amaçla ana populasyondan çok sayıda homozigot bitki seçilir ve
bunlardan uygun hatlar oluşturulur. Oluşturulmuş olan bu hatlar, çeşitli yer ve yılda tekerrürlü
denemelere alınarak her hattın arzu edilen karakter yönünden potansiyeli belirlenir.
Bir populasyondan seleksiyon sonucu elde edilecek genetik ilerleme
Genetik İlerleme (Gi) = I x (VP)1/2 x H

I = Seleksiyon yoğunluğuna göre değişim katsayısı

Seleksiyon yoğunluğu (%) I katsayısı

1 2.665
5 2.063
10 1.755
20 1.400

Bir populasyondan seçilen toplam bitki sayısı, seçilen bitkilerin de dahil olduğu populasyondaki
toplam bitki sayısına oranı seleksiyon yoğunluğu olarak ifade edilir.
Seleksiyon Yoğunluğu (%) = (Seçilen bitki sayısı/Populasyondaki bitki sayısı)x 100
Örneklemenin populasyonu temsil oranı, seleksiyon yoğunluğu artıkça artar, azaldıkça azalır.
Seleksiyon yoğunluğu % 100 ise bunun anlamı populasyondaki bitkilerin tamamı seçilmiş demektir.
Ancak pratikte bu mümkün değildir.Populasyondan bitkilerin seçiminde, seçilen bitkilerin
populasyonu % 100 temsil etmesi mümkün olmayıp, az yada çok bir varyasyondan söz konusudur.
Bir populasyondan yapılan seleksiyonda amaç; arzu edilen istikamette mevcut populasyonu
kullanarak, o populasyona göre daha üstün bir populasyon ortaya koymaktır. Mevcut populasyondan
seleksiyonla sağlanan gelişme, genetik avantaj olarak adlandırılır. Herhangi bir populasyonda yapılan
seçim sonucu elde edilecek olan genetik avantajın hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır.
Genetik Avantaj (%) = (Gi / Xort) x 100
Daha önce hesaplanan verileri dikkate alarak Genetik ilerleme ve genetik kazancı hesaplayalım.
6
Seleksiyon Yoğunluğu (%)=
(110/2200)x100=%5
Genetik İlerleme (Gi) = I x (VP)1/2 x H=
2.063 x (6,88)1/2 x 0,0567 = 0.307
Genetik Avantaj (%)=(Gi / Xort) x 100=
(0.307 / 66.94) x 100 = % 0.46
Özetle: Bu populasyondan çiçeklenme gün uzunluğu bakımından 110 bitki seçilirse, bu bitkilerin
dölleri, seçilmemiş olan F2 bitkilerinin döllerine göre % 0.46 daha üstündür.Bu populasyondan eğer %
5 F2 bitkisi yerine, % 10 F2 bitkisi seçilecek olursa elde edilecek olan kazanç daha az olacaktır. Pratikte
seleksiyon yoğunluğu en fazla % 10 olarak alınır. Kalıtım derecesi arttıkça elde edilen genetik kazanç
da artar.