VỢ CHÔNG A PHỦ (Tô Hoài) tâm hồn nhạy cảm, trong trái tim thiết tha yêu cuộc
ảm, trong trái tim thiết tha yêu cuộc sống của cô đã thông qua
I. KHÁI QUÁT VỀ TÁC GIẢ VÀ TÁC PHẨM
1. Tô Hoài là nhà văn xuất sắc của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Tô Hoài sáng tác
theo xu hướng hiện thực, thiên về phản ánh những sự thật của cuộc sống đời
thường trong những trang viết bình dị, tinh tế và đầy chất thơ. Tô Hoài có vốn
hiểu biết phong phú và sâu sắc về cuộc sống, đặc biệt là đối với những phong tục
tập quán độc đáo của nhiều vùng đất khác nhau, có sự gần gũi, gắn bó với cuộc
sống và con người miền núi khiến những tác phẩm viết về đề tài miền núi trở
thành mảng sáng tác quan trọng và có giá trị của Tô Hoài.
2. Truyện ngắn Vợ chồng A Phủ được sáng tác năm 1952 in trong tập Truyện
Tây Bắc (1953). Vợ chồng A Phủ không chỉ là truyện ngắn hay nhất trong tập
Truyện Tây Bắc nói riêng, trong mảng sáng tác của Tô Hoài về đề tài miền núi
nói chung mà còn là một tác phẩm có giá trị của văn xuôi Việt Nam hiện đại khi
phản ảnh chân thực và sinh động con đường của nhân dân miền núi cao Tây Bắc
đi theo cách mạng.
3. Hoàn cảnh ra đời
- Tác phẩm là kết quả của chuyến đi cùng bộ đội vào giải phóng Tây Bắc năm
1952. Đây là chuyến đi thực tế dài tám tháng sống với đồng bào các dân tộc thiểu
số từ khu du kích trên núi cao đến những bản làng mới giải phóng của nhà văn.
- Truyện kể về số phận cùng con đường tham gia đấu tranh của Mị và A Phủ.
Qua đó tái hiện cuộc sống tù đọng bế tắc của người dân nghèo miền núi Tây Bắc
dưới ách thống trị của bọn phong kiến thực dân đồng thời là bài ca về sức sống,
khát vọng tự do hạnh phúc của người lao động miền núi và con đường giải phóng
cuộc đời của họ.
II. NHÂN VẬT MỊ
1. Thái độ trân trọng con người đã được Tô Hoài thể hiện khi miêu tả
những phẩm chất tốt đẹp của nhân vật Mỹ
- Mị là một cô gái xinh đẹp, tài hoa. Cổ có tài thổi sáo, thổi đàn môi, Mị uốn
chiếc lá trên môi, thổi lá cũng hay như thổi sáo, trai làng vì mê tiếng sáo mà ngày
đêm thổi sáo đi theo Mị, đứng nhẵn cả chân vách đầu buồng Mị. Sức quyến rũ
mạnh mẽ của tiếng sáo cho thấy cái tài và cái tình của người thổi sáo. Có lẽ, Mị
đã gửi biết bao tình cảm, biết bao khát khao vào tiếng sáo ấy khiến vẻ đẹp trong
tiếng sáo mà làm rung động mê đắm lòng người.
- Mị là người con gái có tính cách mạnh mẽ, tự chủ. Cũng như nhiều cô gái khác,
Mị khao khát yêu và đã có người yêu theo sự lựa chọn của trái tim mình. Trước
món nợ của cha mẹ và ý định bắt Mị về làm dâu gạt nợ của nhà thống lí, Mị tha
thiết xin được ở nhà cuốc nương, trồng ngô trả nợ thay cho cha mẹ, Mị khóc xin
cha “đừng bản con cho nhà giàu” - cô muốn tự quyết định số phận của mình mà
không chấp nhận biến mình thành thứ hàng hoá gả bán cho nhà giàu.
- Mị vốn là cô gái có trái tim vị tha, nhân hậu. ở nhà với cha mẹ, Mỹ là người
con rất hiểu thảo, nết na, chăm chỉ. Mị tự nguyện làm việc trả nợ thay cho bối
khi bị bắt về làm dâu gạt nợ cho nhà thống li, không chịu nổi kiếp sống đoạ đầy
đau khổ Mị muốn tự giải thoát bằng cái chết, vậy mà vì thương bố, sợ làm liên
luy đến bố, Mị lại gạt nước mắt, chấp nhận quay về nhà thống lí, chấp nhận sống
tiếp cuộc đời nô lệ nhọc nhằn, khổ ải, cuộc sống đáng sợ hơn cả cái chết.Hầu như
Mị đã có đủ những phẩm chất tốt đẹp để được hưởng một cuộc sống bình yên,
được hạnh phúc.
2. Giá trị tố cáo của tác phẩm đối với những thế lực tàn bạo của bọn phong
kiến vùng cao cũng như sự xót thương cho thân phận con người được bộc lộ
rõ nét khi Tô Hoài miêu tả Mị trong những bất hạnh của kiếp sống làm dâu
gạt nợ
- Mị không được sống với tình yêu của mình, không được tự quyết định cuộc đời
mình. Vì món nợ của cha mẹ, Mị đã bị bắt về làm con dâu gạt nợ cho nhà thống
lí. Bề ngoài, Mị là con dâu nhưng thực chất bên trong thì lại là con nợ. Nếu chỉ là
con dâu, có thể Mị còn có một chút vị trí nào đó trong nhà thống lí; nếu chỉ là
con nợ, có thể một ngày nào đó Mị còn hi vọng trả xong nợ mà giải thoát. nhưng
Mị lại bị cùng lúc hai trong dây trói buộc, và Mị hiểu rằng cô sẽ phải sống trong
thân phận nô lệ khốn khổ của mình cho đến hết đời. Mị không dám chết vì sợ
làm liên lụy đến cha, cũng không dám nghĩ đến việc thoát ra khỏi kiếp sống trâu
ngựa khổ sở vì sự ám ảnh, trói buộc của thần quyền: ta là thân đàn bà, nó đã bắt
ta về trình ma nhà nó rồi thì chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây. Chế độ phong
kiến vùng cao với sức mạnh tàn bạo của cường quyền và sự vây bủa độc ác của
thần quyền đã đẩy người con gái xinh đẹp hiền thảo vào kiếp nô lệ cay đắng,
nhục nhã.– Cũng như bao người phụ nữ miền núi khác. Mị phải chịu cảnh áp bức
bóc lột nặng nề như một người ở không công trong kiếp sống làm dầu gạt nợ. Cô
phải làm việc liên miên, con trâu con ngựa còn có lúc đúng gãi chân, nhai cỏ,
còn Mị và những người đàn bà khác trong nhà thống lí thi vùi mặt vào việc cả
đêm, cả ngày. Trong nhà thống lí, Mị sống cô đơn, thầm lặng trong căn buồng
chỉ có một chiếc cửa sổ lỗ vuông bằng bàn tay. Lúc nào trông ra cũng chỉ thấy
trăng trắng, không biết là sương hay nắng, không biết là ngày hay đêm – căn
buồng ấy như một ngục thất giam cầm người tù chung thân, như một nấm mồ
chôn vùi tuổi thanh xuân của Mị. Mị còn bị hành hạ đau đớn cả về tinh thần và
thể xác. Bất cứ lúc nào, Mị cũng có thể bị trói, bị đánh một cách dã man, vô lí.
Định đi chơi trang đêm hội mùa xuân như mọi người đàn bà khác ở Hồng Ngài,
Mị bị A Sử trói đứng vào cột nhà; xoa thuốc cho A Sử suốt đêm, khi kiệt sức mà
thiếp đi liền bị nó đẹp chân vào mặt; nhưng thậm chí, ngay cả khi Mị chỉ ngồi
sưởi lửa, hơ tay, không động chạm đến ai, chỉ biết mình với ngọn lửa, A Sử đi
qua, ngứa tay cũng đánh Mị ngã ngay xuống của bếp. Quả là Mị bị đánh đập,
hành hạ như với con vật, đồ vật, không vi bất cứ một lí do gì.
3. Sự thấu hiểu và xót thương cho số phận bất hạnh của nhân vật cũng hiện
ra qua việc Tô Hoài miêu tả chân thực những biến đổi xót xa của Mỹ khi bị
đày ải trong nhà thống li
3.1. Tâm lí: – Những năm tháng sống trong nhà thống lí đã khiến người con gái
có ý thức tự chủ mạnh mẽ ngày xưa nay dường như đã không còn sức phản
kháng. Cuộc sống của Mị chỉ còn như sự tồn tại của cỏ cây, cuộc đời Mị bây giờ
chỉ là chuỗi ngày mòn mỏi với những ý nghĩ buông xuôi phó mặc, đầu hàng số
phận: Bây giờ thì Mị tưởng mình cũng là con trâu, mình cũng là con ngựa, là con
ngựa phải đối ở cái tàu ngựa nhà này đến ở cái tàu ngựa nhà khác, ngựa chỉ biết
việc ăn cỏ, biết đi làm mà thôi. Không còn mong mỏi, khát khao, mọi suy nghĩ
mệt mỏi của Mị chỉ hướng tới cái chết như đoạn đường cuối cùng trong cuộc đời
buồn tủi: người đàn bà đã cỏ chồng ở Hồng Ngài chỉ còn biết cầm roi đi theo
đuôi ngựa của chồng cho đến chết hoặc ta là thân đàn bà, nó đã bắt ta về trình ma
nhà nó rồi thì chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây. Trong căn buồng lạnh lẽo,
tăm tối, Mị nghĩ rằng mình cử chỉ ngồi trong cái lỗ vuông ấy mà trông ra đến bao
giờ chết thì thôi. Đó là những suy nghĩ của một người hầu như không còn sức
sống, một người sống như đang chết, sống trong cảm giác chờ sự giải thoát từ cái
chết!
3.2. Tính cách: Tâm li cam chịu buông xuôi cũng biến người con gái yêu đời,
nhân hậu, có ý thức sâu sắc về quyền được hưởng hạnh phúc của cá nhân mình
nay trở thành người đàn bà lạnh lùng, vô cảm.
- Mị vô cảm với nỗi đau khổ của người khác. Trong những đêm đông lạnh lẽo ở
Hồng Ngài, A Phủ bị trói tới mấy đêm bên đống lửa, vậy mả, hàng đêm Mị vẫn
thản nhiên ra ngồi thổi lửa hơ tay, dừng dựng và thờ ơ... Thậm chí, chính Mị
cũng ý thức được sự vô cảm của mình khi cô nghĩ rằng nếu A Phủ có là cái xác
chết đứng đầy cũng thế thôi – trái tim nhân hậu của cô hình như đã nguội lạnh.
- Nhưng đáng sợ hơn, Mị còn vô cảm với nỗi đau khổ của chính bản thân mình.
Nếu trước đây, khi mới sống trong nhà thống lí. Mị giãy giụa, phản kháng. thậm
chí cô muốn dùng cái chết như một cách tiêu cực nhưng quyết liệt để chống lại
số phận, để tự giải thoát thì bây giờ, sau những năm tháng bị doạ đây khổ ải,
ngay cả khi cha đã chết, không còn gì ràng buộc, Mị cũng chẳng còn tưởng đến
chết nữa. Mị đã không thiết sống mà cũng chẳng thiết chết, ở lâu trong cái khổ
Mỹ quen khổ rồi. Khi đã không còn ý thức được nỗi đau khổ, Mị chẳng còn thiết
nghĩ đến việc tự giải thoát khỏi cái số kiếp mà cô coi là đã an bài, cứ tiếp tục
sống như đang chết dần. Khi bị A Sử trói, đánh một cách dã man, vô lí, Mị cũng
thờ ơ, dừng dưng, không tức giận, tủi hờn hay sợ hãi – Mị đã hoàn toàn vô cảm
với tất cả những nỗi đau cả về thể xác lẫn tinh thần của chính bản thân mình.
3.3. Cách sống của Mị cũng thay đổi đến xót xa. Ngày xưa, cô Mị trẻ trung.
hồn nhiên yêu đời, say mê thổi kèn lá, thổi sáo, ngày xưa, cô Mị hảo hứng, chăm
chỉ làm nương đỡ dẫn cho cha mẹ bây giờ, Mị làm việc như một cái máy vô hồn,
vô cảm, một công cụ lao động biết nói mà câm lặng. Mị không còn những ý thức
tối thiểu về thời gian hay không gian. Mị tinh thời gian bằng chuỗi những công
việc nhàm chán và nhọc nhằn, những công việc triền miên tuần hoàn từ năm này
sang năm khác, mùa này sang mùa khác. Không gian đối với Mị chi là cái buồng
lạnh lẽo, tối tăm có cái ô cửa vuông nhỏ bằng bàn tay mà Mị nghĩ rằng mình cử
chỉ ngồi trong cái lỗ vuông ấy mà trông ra đến bao giờ chết thì thôi.
3.4. Tâm lí cam chịu, buông xuôi, cách sống âm thầm, lặng lẽ đã in dấu sâu
đậm lên dáng vẻ bên ngoài của Mị, cô sống lùi lũi lặng thầm như con rùa
nuôi sau xó cửa. Những đêm đông vô tận ở Hồng Ngài, Mị chỉ biết làm bạn với
ngọn lửa, tìm kiếm hơi ấm, sự an ủi ở ngọn lửa, cô độc âm thầm như một cái
bóng. Còn bạn ngày, lúc nào cũng vậy, dù làm gì, ở đâu, Mỹ cũng cúi mặt, mặt
buồn rười rượi. Người ta thường trông thấy Mị lặng lẽ bên tảng đả, cạnh tàu
ngựa nhà thống lí. Cuộc sống đau khổ, tủi cực đã lấy đi của Mị tất cả sức sống,
niềm vui khiển cô câm lặng như một tảng đá bên tảng đá, u tối âm thầm như trâu
ngựa cạnh tàu ngựa.
4. Tuy nhiên, chính lòng tin yêu sâu sắc vào con người đã giúp Tô Hoài
khám phá và miêu tả thật chân thực sự hồi sinh sức sống tiềm tàng, mãnh
liệt trong lòng người đàn bà bất hạnh qua những diễn biến tâm trạng và
hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân
4.1. Bức tranh thiên nhiên và cuộc sống con người miền Tây Bắc khi mùa
xuân đến đã được miêu tả trong những đoạn văn thật trữ tình, giàu chất thơ
để làm nền cho sự hồi sinh sức sống của nhân vật. Đó là cảnh những đứa trẻ
con tinh nghịch đốt những lều canh nương để sưởi lửa, hình ảnh những cái váy
hoa đem ra phơi trên những mỏm đá xoè như những con bướm sặc sỡ, sắc vàng
ứng của cô giành trong gió và rét dữ dội, hình ảnh những đám trai gái đánh pao,
chơi quay, thổi khèn, thổi sáo say sưa; đặc biệt là âm thanh tiếng sáo gọi bạn tình
lững lơ ngoài đầu núi. Những âm thanh, màu sắc, hình ảnh ấy đã tạo nên bức
tranh mùa xuân đẹp thơ mộng, nồng nàn, rạo rực tinh yêu, tràn trề sức sống. Đó
là những yếu tố ngoại cánh góp phần gọi dậy những khát vọng tình yêu và hạnh
phúc vẫn âm i đầu đó trong lòng Mỹ.
4.2. Diễn biến tâm trạng và hành động của Mị trong đêm tình mùa xuân.
- Biểu hiện đầu tiên của sự hồi sinh sức sống trong lòng Mị là chi tiết Mị nghe
tiếng sáo vọng lại, thiết tha, bởi hổi. Người đàn bà vô cảm thờ ơ với tất cả, nay
không chỉ chú ý lắng nghe tiếng sáo từ xa vọng lại, cô còn hình dung ra bóng
người lấp ló đầu núi thổi sáo gọi bạn tình, còn nhân ra sắc thái thiết tha, bối hồi
của tiếng sáo, thậm chỉ người đàn bà âm thầm câm lặng ấy đã nhằm thầm bài hát
của người đang thổi. Bằng cách ấy, cô đã trở về với quá khứ, nhớ lại những giai
điệu ngọt ngào từ thuở xa xôi, đã bắt đầu mở lòng mình để đón nhận và hoà vào
âm thanh nồng nàn của tình yêu gởi trong tiếng sáo.
- Sau đó, Mị lén lấy rượu ra uống. cảnh Mị uống rượu được miêu tả thật tinh tế,
thể hiện chân thực những biến đổi âm thầm mà dữ dội trong tâm hồn người đàn
bà tưởng như đã nguội tắt sức sống. Cô uống ực từng bát- uống như để say, để
quên, uống như một người đang chết khát; uống như muốn dùng cái men say của
rượu để dìm đi những nuối tiếc, khát khao và phẫn uất đột ngột bùng cháy trong
lòng; uống như muốn mượn cái đắng cay của rượu làm vợi đi những cay đắng
trong lòng Mị uống rượu và lại nghe văng vắng tiếng sáo gọi bạn đầu làng. Tử
năng nắng không chỉ gợi tả tiếng sáo ở xa, đó còn là những âm thanh của hoài
niệm đưa Mị trở về với tiếng sáo và bài hát của người bạn tình năm xưa, khiển
Mi như trở lại với cô gái xinh đẹp tài hoa thuở nào, uốn chiếc là trên môi thổi là
cũng hay như thổi sáo. Có bao nhiêu người mê, ngày đêm đã thổi sáo đi theo Mị.
- Người đàn bà tưởng như không còn sợi dây liên hệ với cá hiện tại và quá khứ,
không thiết nghĩ đến tương lai, nay làm mặt – sống về ngày trước với bao nhiêu
khát vọng tình yêu, khát vọng tuổi trẻ, do giác của quá khứ mãnh liệt đến mức
gần như xoá mờ những bất hạnh của hiện tại khiến Mị thấy phơi phới trở lại,
lỏng đột nhiên vui sướng. Mị bất ngờ nhận ra mình trẻ lắm. Mị vẫn còn trẻ. ý
thức được mình hãy còn trẻ, lòng cũng như trẻ lại, Mị bỗng muốn được đi chơi,
được tới những đảm vui, những cuộc vui, hoà vào không khi rạo rực của mùa
xuân, của tình yêu, hạnh phúc. Nhưng ý muốn được đi chơi trong đêm hội mùa
xuân như mọi người đàn bà khác ở Hồng Ngài lại khiến Mị nhớ ra bao nhiêu
năm nay. A Sử không bao giờ cho Mị đi chơi, mà Mị cũng chẳng thiết đi. Nhớ
đến điều đó, Mị cũng đồng thời nhận thức sâu sắc tình trạng phi lí trong cuộc hôn
nhân của mình khi A Sử với Mị không có lòng với nhau mà vẫn phải ở với nhau.
Cái thực tế đau. khổ mà cô đã quen, đã thờ ơ chấp nhận đến mức không còn
tưởng đến sự chết nữa, nay bỗng trở nên phi lí tới không thể chấp nhận. Mị đột
ngột muốn chết, nếu cỏ nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay...
chết để không phải nhớ lại quá khứ và những ước mơ, khao khát của mình, nhớ
lại chỉ thấy nước mắt ưa ra. Muốn chết là biểu hiện mãnh liệt nhất, dữ dội nhất
của sự thức tỉnh lòng ham sống, lòng khát khao hạnh phúc, niềm khát khao ấy
tạo ra sự xung đột gay gắt với tình trạng vô nghĩa lí của thực tại. Khi bắt đầu
nhận ra nỗi cay đắng, phản uất trong lòng mình, cảm thấy không thể tiếp tục
chấp nhận kiếp sống tủi cực đau đớn, cũng có nghĩa là Mị đã thoát ra khỏi tình
trạng lầm lũi vô cảm suốt bao năm nay.
- Mị lấy ống mỡ, xắn một miếng bỏ thêm vào đĩa đèn cho sáng, rồi Mị quấn lại
tóc, với cái vây hoa... chuẩn bị đi chơi. Đây là những chi tiết cụ thể nhưng lại
hàm chứa ý nghĩa ẩn dụ sâu sắc; đó vừa là sự thể hiện niềm mong ước được sống
một cuộc sống tươi sáng, mới mẻ, đẹp đẽ hơn, vừa là những hành động đấu tranh
lặng lẽ, tự phát nhưng thật quyết liệt của Mỹ với số phận. Nhưng sự hồi sinh của
Mị đã bị vùi dập thật độc ác. A Sử trói đứng Mị vào cột nhà bằng sợi dây trói tàn
bạo và bằng cả mái tóc thanh xuân của cô, xong hắn tắt đèn, đóng cửa, để Mỹ
đứng trong căn phòng giam đầy bóng tối. Cuộc đời một lần nữa đóng lại tăm tối
trước mắt cô. Tuy nhiên, ảo giác rạo rực về tình yêu và tuổi trẻ vẫn nương theo
tiếng sáo rập rờn đau Mỹ đi theo những cuộc chơi, những đảm chơi... khiến Mỹ.
hầu như không biết mình đang bị trói. Mị quên cả hiện tại với dây trói và phòng
giam đầy bóng tối. A Sử trói được thân xác Mị nhưng đã không còn kiềm giữ
được tâm hồn người con gái nhận ra mình vẫn còn thanh xuân và khao khát được
hưởng tình yêu, hạnh phúc trong tuổi thanh xuân. Chỉ đến khi Mị vùng bước đi,
sợi dây trói thắt vào tay chân đau không cựa được. Mị mới tỉnh lại và trở về với
hiện thực phũ phàng, nghiệt ngã. Trong cảm nhận cay đắng của Mị lúc đó, tiếng
cáo tượng trưng cho tình yêu và hạnh phúc đột ngột biến mất. Mị không nghe
tiếng sáo nữa. Chỉ còn nghe tiếng chân ngựa, tiếng chân ngựa đạp vào vách, nhai
cỏ, gãi chân là những âm thanh của thực tại, đưa Mị trở lại với sự liên tưởng đau
đớn bởi kiếp sống không bằng con ngựa của mình.
- Vậy mà, dù đã trở lại với thực tại tàn nhẫn, suốt đêm mùa xuân ấy, quá khứ vẫn
nồng nàn tha thiết trong nỗi nhớ của Mị với hơi rượu toả, tiếng sáo rập rờn, tiếng
chó sủa xa xa... Mị phải sống trong dằng xé đau đớn giữa những khát khao cháy
bỏng vừa hồi sinh và thực tại phũ phàng đang hiện hữu ngay trong sợi dây trói và
căn buồng giam đầy bóng tối. Sức sống cùng những khát vọng đã trở lại và cũng
đã bị vùi dập tàn nhẫn, nhưng sau đêm hội mùa xuân ấy, có lẽ nó sẽ mãi còn âm
ảnh, thao thức trong lòng Mị, dù chỉ là mơ hồ, xa thoảng. Sau bao nhiêu năm
tháng, Mị đã tỉnh táo nhận ra thân phận trâu ngựa của mình, đã thổn thức nghĩ
mình không bằng con ngựa nhà thống lí. Khi đã nhận ra sự khổ ải, cảm nhận về
sự khổ ải sẽ càng thấm thía. Từ nay, có lẽ Mị sẽ không thể yên ổn với những suy
nghĩ buông xuôi, cam chịu của minh để tiếp tục sống cảnh trâu ngựa cho đến
chết. Khát vọng hạnh phúc, khát vọng tình yêu trong tuổi trẻ đã hồi sinh, đã bị
vùi dập và đang chờ đợi một ngọn gió thổi bùng lên lần thứ hai.
5. Sức sống của Mị đã một lần bừng thức trong đêm tình mùa xuân năm
nào, cũng đã bị dập tắt bởi sự tàn bạo của A Sử, sức sống ấy lại trở về với
Mị, mãnh liệt, bất ngờ, triệt để, trong đêm đông cắt dây trói cứu A Phủ và
tự giải thoát.
– Sau đêm tình mùa xuân năm ấy, thái độ và dáng vẻ bên ngoài của Mị dường
như lại quay về với con người cũ, nhẫn nhục và vô cảm. Tuy nhiên, sức sống vẫn
âm i tiềm tàng đâu đó trong lòng Mị, đó là điều mà thậm chí chính Mị cũng chưa
tự nhận ra. Có lẽ cô vẫn nghĩ lòng mình đã chết hẳn và không thể ngờ sức sống
mãnh liệt ấy sẽ trở về với cô trong một đêm đông lạnh lẽo ở Hồng Ngài.
- Sự vô cảm với nỗi đau của cả người khác và chính mình được thể hiện trong
những chi tiết miêu tả thái độ, tâm tư của Mị khi hàng đêm ra sưởi lửa, hơ tay ở
bếp lửa gần nơi A Phủ bị nhà thống lí bắt trói đứng ở cây cọc ngoài trời. Có tới
mấy đêm, Mị thờ ơ, không đoái hoài đến cảnh một người con trai bị trói, bị đói
và rét đang chờ chết ngay bên cạnh mình. Mị cũng ý thức được sự vô cảm của
mình khi thản nhiên thổi lửa, hơ tay bên cạnh một người sắp chết, thậm chí cô
còn nghĩ rằng Nếu A Phủ cỏ là cái xác chết đứng đấy cũng thế thôi. Thật ra thì
cô không chi thờ ơ với nỗi khổ của A Phủ, bản thân minh bị A Sử đánh ngã
xuống của bếp, cô còn dùng dung, không thấy bất bình, chẳng hề sợ hãi, đêm
sau, Mị vẫn ra ngồi sưởi như đêm trước.
- Nhưng một cái gì đó chưa chết hẳn trong lòng Mị mới đột ngột thức dậy trong
một đêm khi ngẫu nhiên Mị quay sang và nhìn thấy dòng nước mắt lấp lãnh bò
xuống hai hôm mà đã xám đen lại của A Phủ. Một người con trai khoẻ mạnh,
cường tráng bây giờ hốc hác thê thảm với hai hãm mà đã xám đen khi bị trói
đứng chờ chết. Một người con trai ngang tàng mạnh mẽ bây giờ phải lặng lẽ
khóc, dòng nước mắt không thể kiềm chế vì quá cay đắng, không thể che giấu vì
không tự lau đi được. Dòng nước mắt đàn ông lấp lánh trong ánh lửa khiến nỗi
thống khổ, sự đau đớn và bất lực cùng cực của con người trở nên hiện hữu sống
động. Cảnh tượng ấy làm Mị nhớ lại cảnh mình cũng từng bị trói, cũng từng
khóc cay đắng, nước mắt cũng chảy xuống miệng, xuống cổ, không biết lau đi
được. Nỗi đau đớn, tủi cực của mình trong quá khứ đã giúp Mị nhận ra nỗi đau
đớn, tủi cực của A Phủ đêm nay, Mị cảm nhận nỗi đau của A Phủ bằng nỗi đau
của chính minh, sự đồng cảnh đã dắt dẫn cho trái tim vô cảm thờ ở của Mị trở về
với những sự đồng cảm đầu tiên. Hình dung ra cái chết của mình nếu tiếp tục bị
trói như thế; nhớ tới cái chết của người đàn bà ngày trước ở nhà thống lí; nghĩ
đến cái chết của A Phù sắp tới - Mị bất chợt nhận ra tất cả những cái chết ấy đều
có nguyên nhân từ sự tàn bạo của cha con thống lí Pá Tra, lòng thương thân thức
dậy tỉnh thương người, lòng nhân hậu dẫn đến sự căm hờn, phẫn uất: Chúng nó
thật độc ác! Với bản thân mình, Mị có vẻ như đã cam chịu: ta là thân đàn bà, nó
đã bắt ta về trình ma nhà nó rồi thì chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây, nhưng
trong lòng Mị lại phòng phất nghĩ về sự vô lí trong cái chết của A Phủ: người kia
việc gì phải chết thế. Sau bao nhiêu năm tháng sống trong sự thờ ơ vô cảm, có lẽ
đây là ý nghĩ đầu tiên Mị dành cho người khác, bất bình thay cho người khác.
Xúc cảm của trái tim nhân hậu vị tha tiếp tục đậm nét hơn khi Mị nhận ra tình
cảnh của A Phủ; chỉ đêm mai là người kia chết, chết đau, chết đói, chết rét, phải
chết.... Những từ chết xuất hiện liên tiếp trong tâm trí Mị cũng là một biểu hiện
rõ nhất của niềm ham sống một lần nữa đã trở lại với Mỹ, trở lại với sự kinh
hoàng về cái chết, với nỗi phẫn uất về cái chết của những con người hiền lành
lương thiện, những con người cùng cảnh ngộ. Nghĩ tới việc nếu A Phủ trốn thoát,
Mị phải chết thay. Mị cũng không thấy sợ. Như vậy, nguyên nhân khiến Mị cởi
trói cho Á Phủ không phải vì sợ liên luy mà do sự thúc đẩy của cảm giác bất
bình, phẫn uất, do sự thức tỉnh của lòng nhân hậu, thương người, sự đồng cảm
với những người cùng cảnh ngộ, là sự vùng dậy tự phát, đột ngột mà quyết liệt
trong sự bức bách khắc nghiệt của hoàn cảnh. Dẫu vậy, khi rút dao cắt dây trói
cho A Phủ, Mị vẫn như đang làm theo sự mách bảo của tiềm thức mơ hồ tồn tạo
trong một tấm lòng nhân hậu vẫn chưa hoàn toàn bị huỷ hoại, vì thế nên khi gỡ
được hết dây trói ở người A Phủ thì Mị cũng hốt hoàng, có lẽ lúc ấy, lí trí của Mị
mới chợt nhận ra tiềm thức đã xui khiến cô làm một việc thật ghê gớm!
- Giải thoát cho A Phủ, Mị cũng đồng thời thoát ra khỏi trạng thái vô cảm, lặng
lẽ, trái tim nhân hậu hồi sinh thì đồng thời khát vọng sống cũng hồi sinh. Mộ đã
không còn vô cảm với nỗi đau khổ của người khác thì cũng đến lúc không thể
tiếp tục vô cảm với nỗi đau khổ của chính mình. Có lẽ, sau giây phút đứng lặng
trong bóng tối, nhìn A Phủ lao vụt đi, hình ảnh một con người trên bờ vực của
cái chết đang mạnh mẽ thoát ra khỏi chốn địa ngục trần gian, tìm cho mình sự
sống khiến Mị đột ngột hiểu điều minh cần phải làm ngay bấy giờ, ngay lập tức,
đó là tự giải thoát đời mình khỏi sự thống trị, đây ải, trói buộc tàn bạo của cường
quyền và thần quyền trong suốt bao năm qua. Sau đó, tác giả đã miêu tả những
hành động của Mỹ trong những câu văn ngắn cùng những động từ mạnh mẽ, gắp
gáp: Mị cũng vụt chạy ra... Mị vẫn băng đi. Mị đuổi kịp... Mị nói, thở... Không
còn những dòng độc thoại nội tâm, dường như những hành động của Mị nhanh
hơn cả lí trí, những hành động chịu sự chi phối của khát vọng sống vốn luôn tồn
tại đâu đó trong tiềm thức, khát vọng sống đã đột ngột thức dậy mãnh liệt và bất
ngờ trong lòng Mị. Người đàn bà lặng lẽ, vô hồn, vô cảm ấy đang hối hả tự cứu
mình, người dàn bà cầm lặng như tảng đá ấy đã cất lên tiếng nói xin được giải
thoát: A Phủ cho tôi đi, người đàn bà hơn một lần muốn chết ấy nay khẩn thiết
mong được sống, mong được theo A Phủ bởi nỗi kinh hoàng trước cái chết: ở
đây thì chết mất. Khát vọng sống mãnh liệt đã thức tỉnh hoàn toàn như sự thức
tỉnh khát vọng tuổi trẻ, tình yêu trong đêm tình mùa xuân và không còn dừng lại
ở áo giác hay khát khao mà đã trở thành những hành động quyết liệt, triệt để
chống lại số phận, chống lại vòng cương toà độc ác của cha con nhà thống li,
giành lại cho mình quyền được sống, quyền tự do.