UNIVERSITETI I TETOVËS

Fadil Sulejmani

Punim Seminarik

Lënda: Teoritë Antropologjike Bashkëkohore

Tema: Njeriu Njëdimensional – Herbert Marcuse

Mentor:
Kandidati:
Prof. Reshat Qahili Denis
Raufi
Tetovë, 2020
 PËRMBAJTJA

1. HYRJE.................................................................................................................................3

2. MBYLLJA E SHOQËRISË
LIBERALE.............................................................................6

3. AGJENTËT E NDRYSHIMIT: ELITAT, TË DËBUARIT — OSE TË

GJITHË?............11

4. NJË DEMOKRACI LIBIDIALE.......................................................................................14

5. PËRFUNDIM: Kufizimet dhe trashëgimia........................................................................17

6. LITERATURA..................................................................................................................21

3
 HYRJE

Në njeriun e tij klasik një-dimensional, Herbert Marcuse ofron një antropologji politike të
demokracisë liberale të shekullit XX, e cila është thellësisht pesimiste dhe është lexuar shumë që
në vitet 1960 dhe 1970 si një thirrje për veprim transformues në fushën e politikës dhe jetës së
përditshme.

Libri fillon duke adresuar konceptet e prezantuara nga Marcuse për të shpjeguar pse
veprimi politik transformues nuk ka të ngjarë të ketë sukses: me manipulim, nevoja false,
veprime shtypëse.

“Meqë në një aspekt nevojat njerëzore janë nevoja historike, andaj shtrohet çështja e
kritereve të dallimit të nevojave të vërteta nga nevojat e rrejshme historike.” 1 Pastaj ndajmë
kërkimin e Marcuses për agjentët e ndryshimit, të cilët sidoqoftë janë në gjendje të minojnë ose
anashkalojnë fuqinë totale të shoqërisë bashkëkohore, si dhe vizionin e saj normativ të një
demokracie libidale (epshore) të bazuar në një koncept të nënkuptuar të lirisë pozitive.

Në fund të librit, vlerëson si kufizimet e Njeriut Një-Dimensional, ashtu edhe ndikimin e

tij, edhe pse nuk dihen saktë, janë shumë aktuale midis teoricienëve bashkëkohorë që përpiqen të
kalojnë përtej teorive liberale të drejtësisë.

Njeriu njëdimensional i Herbert Marcuse, mund të lexohet në mënyra të ndryshme: si një

narracion distopik i shoqërisë kapitaliste pas Luftës së Dytë Botërore, si një vepër e teorisë
politike popullore, ose si një tekst frymëzues që ushtroi një ndikim të madh në lëvizjen
studentore të viteve 1960 në Shtetet e Bashkuara dhe Evropë.

Duke pasur parasysh shtrirjen në të cilën libri është botuar për herë të parë në vitin 1964,
shkoi kundër frymës ditore të asaj kohe, popullariteti i tij në atë kohë është diçka befasuese.

Të majtët tradicionalë, të cilët e mendonin kapitalizmin si një të keqe të pajustifikueshme,

por në rrugën e tij drejt zhdukjes, u tha nga Marcuse se "sistemi" mbizotërues ishte në të vërtetë i
nënkuptueshëm dhe nuk kishte asnjë kundërshtar të vërtetë. Mbrojtësit e Perëndimit të lirë,
ndërkohë, u përballën me pretendimin se liria perëndimore ishte një mjet shtypjeje.

1
Qahili, Reshat, Antropologjia Filozofike, ArbëriaDesign, Tetovë, 2012, fq. 148

4
 Duke u mbështetur në letërsinë moderne, historinë e filozofisë dhe njohuritë nga shkencat
shoqërore, Njeriu Njëdimendional përcjell një mesazh thellësisht pesimist: ku demokracia
parlamentare është një turp; si sfera publike dhe intimiteti personal po zhduken; dhe përparimi
teknologjik po rezulton në skllavërimin e individit. "Njeriu" ka lindur i lirë, por është ende në
zinxhirë - edhe pse ai (ose ajo) mund të mos i ndjejnë këta zhinxhirë.

Shumë njerëz e kanë lexuar Njeriun Njëdimendional si një thirrje për veprim
transformues dhe prapëseprapë, pretendimi kryesor i Marcuses është se pikërisht ky lloj veprimi
kolektiv nuk ka shumë të ngjarë të ndodhë, e lëre më të ketë sukses, në "shoqërinë e përparuar
industriale", sepse sipas tij “njeriu s’realizohet në punën që kryen, pasi jeta e tij është bërë mjet
pune”2.

Shoqëria moderne, argumentohet, paraqet kërcënime strukturore për vetë mundësinë e

një politike të mirëfilltë transformuese.

Marcuse shpjegon pse shoqëria duhet të ndryshohet dhe çfarë drejtimi duhet të ndërmarrë
ndryshimi i tillë, por para se ta bëjë këtë, ai insiston që rrugët për të ndryshuar janë bllokuar. Ky
bllokim, i cili ai e përshkruan si "bllokimin e universit politik" 3, nuk rezulton as nga apatia e
masave dhe as nga marrëdhëniet e prodhimit. As nuk është e shpjegueshme për sa i përket
shtypjes së hapur politike.

Marcuse ofron një antropologji politike të demokracisë liberale të shekullit XX. Në

zemër të librit të tij qëndron pretendimi se figura historike e qytetarit është zëvendësuar nga një
individ njëdimensional. Karakteristikat përcaktuese të kësaj të fundit janë "nevoja të rreme" dhe
"veprimi shtypës".

Sipas Marcuse, individët modernë po jetojnë në një gjendje natyrore artificiale nga e cila,
ndryshe nga tradita kontraktuese, nuk ka shpëtim.

Humbja graduale e kapaciteteve të qenësishme për speciet njerëzore, veçanërisht aftësia

për vetë-reflektim dhe empati, si dhe aftësia për të kritikuar kushtet në të cilat jetojnë njerëzit,
është edhe shkak-pasoja e imponimit të imperativave të pashembullta të vetë-fuqizimit shoqëror.

2
Qahili, Reshat, Antropologjia Filozofike, ArbëriaDesign, Tetovë, 2012, fq. 149
3
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 43.

5
 Libri është i ndarë në tre pjesë: "Shoqëria Njëdimensionale", "Mendimi Njëdimensional"
dhe "Shansi i Alternativave". Në vend që të shikoj në mënyrë kritike secilën nga këto pjesë, unë
preferoj të shtroj pyetjen se çfarë lloj teorie kritike parashtron Njeriu Njëdimensional.

Detyrat e një teorie të tillë, nëse nuk do të mbetet në sferën e utopisë, janë tre: ajo duhet
të identifikojë ato pengesa në shoqërinë moderne dhe politikën të cilat duhet të tejkalohen nëse
do të realizohet një shoqëri alternative; ai duhet të identifikojë agjentët e ndryshimit të cilët janë
të gatshëm dhe të aftë t'i heqin ato pengesa; dhe duhet të na paraqesë një vizion të qartë të
qëllimeve dhe objektivave që përcaktojnë shoqërinë e dëshiruar.

Me këto tre detyra në mendje, unë do të tregoj se si Marcuse përcakton pengesat, qëllimet
dhe agjentët shoqërorë të politikës së mirëfilltë transformuese. Si përfundim, do të diskutoj për të
metat e tekstit klasik të Marcuse si dhe arsyet pse disa nga elementët e tij ende tërheqin
vëmendjen.

6
 MBYLLJA E SHOQËRISË LIBERALE

Ashtu si mendimtarët e tjerë të lidhur me Shkollën e Teorisë kritike të Frankfurtit,

Marcuse e sheh gjendjen njerëzore në rrafshin e sundimit progresiv nga një sistem anonim,
gjithnjë e më global, që shkurton kufijtë e rendeve politike dhe kulturave historike.

Duke parashikuar teoricienët më të fundit, ai argumenton se pushteti sistemik

përfundimisht përshkon të gjitha marrëdhëniet shoqërore. Ai citon dhe pajtohet me dramaturgun
rumun France Eugène Ionesco, i cili karakterizoi "botën e kampeve të përqendrimit" të ndërtuara
gjatë sundimit nazist në Evropë jo si diçka të jashtëzakonshme ose unike, por si "tabloja dhe në
njëfarë sensi i shoqërisë së skëterrshme në të cilën ne zhytemi çdo ditë”4.

Kjo gjuhë shënohet nga e njëjta hiperbolë siç gjendet në vëzhgimet e filozofit
mendjemprehtë Theodor Adorno, i cili, në fillimin e viteve 1960, gjithashtu e pa Holokaustin si
shkatërrues të shoqërisë moderne si të tillë dhe që në përgjithësi, tregoi thellësisht ngjashmëri
midis demokracisë dhe diktaturës5.

Fuqia retorike e këtyre llojeve të deklaratave përgjithësuese rrjedh nga mënyra në të

cilën, për habinë e lexuesit, ata mohojnë dyndje të pranuara gjerësisht. Metafora
njëdimensionale e Marcuse nënkupton jo vetëm idenë e një “konvergjencës së të kundërtave” 6
totalitare në fushat e politikës dhe ekonomisë vendase dhe globale, por edhe nocionin se dallimi
midis utopisë dhe realitetit, përparimit dhe stagnimit, teknologjisë dhe politikës, dhe midis
niveleve të ndryshme të psikikës njerëzore të identifikuar nga Frojdi - egoja, superegoja dhe idi
po zhduken.

Ky pretendim nga ana tjetër mbështetet në një dallim thelbësor që Marcuse duhet të
mbajë në: dallimin midis thelbit dhe dukjes. Asgjë nuk është me të vërtetë siç duket, është pjesë
e përkufizimit të "sistemit" gjithëpërfshirës për të cilin flet Marcuse. Megjithatë, ndryshe nga
Hegeli dhe Marksi, Marcuse nuk beson më në një marrëdhënie dialektike midis këtyre dy
alternativave.

4
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 101.
5
Adorno, Theodor W., Metaphysics: Concept and Problems, Stanford University Press, Stanford, 2000, fq. 109.
6
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 43

7
 Përkundrazi, thelbi i gjërave fshihet pas dhe përtej paraqitjeve dhe nuk manifestohet
përmes një procesi historik në botën reale dhe në një mënyrë të pranueshme për të gjithë.

Individët janë grabitur nga aftësia, së pari për të bërë dallimin midis dukjes dhe realitetit,
dhe së dyti për të dalluar thelbin e sistemit që qëndron pas fasadës së pafajshme të pamjes. Kjo
aftësi kritike është objekt i "shtypjes" sistematike nga shoqëria njëdimensionale dhe institucionet
e saj. Kjo shtypje është pengesa kryesore për çdo transformim gjithëpërfshirës shoqëror ose
politik.

Një nga aspektet interesante të punës së Marcuse është se shtypja, siç e përkufizon ai, nuk
prek vetëm vetëdijen e individëve, por shkon edhe më thellë. Integrimi i plotë i të gjithë
individëve në shoqëri nuk bazohet vetëm në "një ndryshim në vetëdije" por në një "simulim të
nevojave dhe aspiratave, në standartin e jetesës, në aktivitetet e kohës së lirë".

Edhe fjalimi ynë, madje edhe opinioni publik, shkenca dhe filozofia bëhen funksione që i
shërbejnë vetë-përjetësimit të sistemit dhe përjashtimit të kundërshtimit. Marcuse vlerëson
cilësinë radikale të kësaj teze në një nivel tjetër, duke thënë se madje edhe energjitë psikologjike
dhe disqet e njerëzve janë të hapura për manipulime politike.

Kjo nuk është plotësisht pa precedent. Një tezë e manipulimit ekstrem ishte formuluar
tashmë nga Max Horkheimer në vitet '30. Pushteti politik, pretendoi ai, bëhet më intensiv pasi
lëviz përtej idesë së thjeshtë të të mësuarit, se si të kapërcejë rezistencën dhe fillon të futet dhe
kanalizon burimet e thella motivuese që ushqejnë atë rezistencë. Rezultati është një
“shtrembërim i efektit”7 në përputhje me kërkesat funksionale të sistemit shoqëror. Kur kjo
ndodh, lëndimet dhe padrejtësitë e kryera nga të fuqishmit nuk shkaktojnë konflikt politik dhe
me të vërtetë nuk mund të njihen as të tilla nga të pafuqishmit.

Marcuse pohon se shoqëria moderne po i afrohet shpejtë një faze të re kur "kohezioni
social do të forcohej në rrënjët më të thella instinktive" 8. Termi që ai zgjedh për këtë zgjerim të
madh të shtrirjes së pushtetit është "i kontrolluar" ose "desublimimi shtypës".

Desublimimi shtypës shënon një situatë në të cilën, si rezultat i rritjes së të ardhurave,

konsumit masiv dhe lirive të siguruara nga tregu, individët çlirohen nga ngarkesat e mundimit
7
Horkheimer, Max, “Egoism and Freedom Movement: On the Anthropology of the Bourgeois Era, MIT Press,
Cambridge, 1993, fq. 108.
8
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 100.

8
dhe pamjaftueshmërisë, por në të njëjtën kohë janë të dënuar për një jetë që nuk lë vend për
alternativa thelbësore.

“Civilizimi bashkëkohor, duke e ngritur në mënyrë kuantitative standartin jetësor, e ka

nxitur dëshirën për konsum të pakufizuar” 9. Marcuse nuk pretendon qartë se individët janë në
gjendje të kënaqin nevojat e tyre natyrore në një masë më të madhe se më parë - sepse, për
shembull, tabutë seksuale janë relaksuar. Ai është duke thënë, përkundrazi, se nevojat që
individëve u lejohen të kënaqin në shoqëritë më të lira, janë vetë produkt i manipulimit. Nevojat
në fjalë janë "nevoja të rreme" që janë "ngulitur" ose "mbivendosur" te njerëzit.

Njerëzit mund të mendojnë se po e kënaqin veten, por jeta e tyre me sa duket spontanisht
është vetë një produkt artificial. Koncepti i nevojave të rreme merr idenë Marksiste të vetëdijës
së rreme dhe e radikalizon atë.

"Vetëdija e rreme" është kuptuar për një numër të gjërave të ndryshme: ta shohësh botën
si një të dhënë të pandryshueshme, të padiskutueshme; interpretimi i kushteve sociale në aspektin
individual dhe të personalizuar; ose mos njohja e interesave të veta të një personi dhe që
qeveriset nga një ndjenjë e rreme fuqie ose pafuqie10.

Ndryshimi midis vetëdijës së rreme dhe nevojave të rreme, megjithatë, është se vetëdija e
rreme është e ndjeshme ndaj kritikës sepse në fund të fundit mbështetet në iluzione që mund të
përkthehen në propozime të falsifikueshme. Kjo nuk është e vërtetë për nevojat e pretenduara
false.

Kënaqësia e nevojave të veçanta mund të ketë pasoja të dëmshme; por a mund të jenë
edhe ato nevoja "false"? Duke iu përgjigjur po kësaj pyetjeje, Marcuse pranon një teori pozitive
të natyrës njerëzore e cila, megjithatë, mbetet e paqartë.

Në fund të fundit, argumenti i Marcuse mbështetet në një interpretim politik i teorisë

psikoanalitike të Frojdit. Modeli i mendjes së Frojdit përfaqëson psikikën si një mikrokozmos i
ngjashëm me makrokozmosin e gjendjes moderne.

9
Qahili, Reshat, Antropologjia Filozofike, ArbëriaDesign, Tetovë, 2012, fq. 149
10
Eyerman, Ron, False Consciousness and Ideology in Marxist Theory, Almquist & Wiksell International, Stockholm,
1981, fq. 268 – 277.

9
 Jeta e brendshme e individit nuk shihet si transparente dhe e organizuar lirshëm, rreth
preferencave dhe dëshirave të vetë-zgjedhura, por si një fushë beteje e forcave kundërshtare. Në
metapsikologjinë e Frojdit, është egoja që duhet të pohojë hegjemoninë e saj mbi superegon (zëri
i brendshëm i shoqërisë), si dhe mbi idin e pakujdesshëm dhe kaotik.

Frojdi i referohet pjesëve të psikikës si një territor i huaj, një gjendje e natyrës përtej
civilizimit, e cila sidoqoftë nuk mund të zbutet thjesht nga shtypja 11. Rruga e preferueshme është
ajo e "lartësimit", e cila mund të krahasohet me kërkimin e kompromisit nga fuqitë ndërluftuese.
Kur gjithçka shkon pa probleme, psikika funksionon si një federatë e rregulluar mirë, në të cilën
autoritetet mbizotëruese, vartëse dhe burimet e pushtetit bashkëjetojnë nën udhëheqjen e një
monarku dashamirës - pak a shumë si në Perandorinë shumëkombëshe Habsburg, të përmendur
në mënyrë të shprehur në këtë kontekst nga Frojdi12.

Nëse përkthejmë termin "desublimim shtypës" në metafora politike të Frojdit, kjo do të

thotë depozitim i një sovrani të arsyeshëm në favor të rregullit të turmës. Duke kaluar përtej
Frojdit, Marcuse bën lidhje të ngushta midis proceseve psikologjike dhe socio-politike fjalë për
fjalë.

Forcat e shoqërisë fitojnë fuqi mbi psikikën njerëzore duke dobësuar egon, duke fshirë
forcën e imperativave morale të përfaqësuar nga superego, dhe duke lejuar që epshi të investohet
më lirshëm në marrëdhëniet shoqërore. Por për Marcuse, ky nuk është një lajm i mirë, pasi ai
beson se një shoqëri, nëse do të çlirohet vërtet, duhet të bazohet në lartësimet e kulturës më të
lartë.

Kurdoherë që Marcuse evokon "idealin" e kësaj kulture më të lartë, ai i dorëzohet

tundimit të pesimizmit kulturor evropian. Në anën e sublimimit dhe kulturës së lartë qëndrojnë
Bodëler, Rasini, Tolstoji dhe Goethe; në kontrast të mprehtë ndaj tyre janë përshkrimet e
seksualitetit të desublimuar që shfaqen te Faulkneri, O'Neilli dhe Nabokovi dhe "tek të gjitha
historitë e orgjive të Hollivudit dhe Nju Jorkut, dhe tek aventurat e shtëpiakeve të rajoneve
periferike"13.

11
Brunner, José, Freud and the Politics of Psychoanalysis, Blackwell, Oxford and Cambridge, 1995, fq. 75 – 79.
12
Po aty, fq. 58.
13
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 98.

10
 Kështu flet filozofi i moshuar emigrant i cili ndalet pas një bote të gjatë evropiane dhe e
gjen Amerikën të papërpunuar dhe vulgare. Qasja e Marcuse ndryshon nga antropologjia politike
e mëparshme e Horkheimer, e cila është akoma marksiste në këmbënguljen e saj për caktimin e
fajit për gjendjen e tanishme të shoqërisë në një klasë qeverisëse që kundërshton pjesën tjetër të
popullsisë.

Sipas mendimit të Horkheimer, konflikti në klasë është zëvendësuar nga një ndërveprim
tejet simetrik midis elitave politike dhe kulturore dhe pjesës tjetër të popullsisë. Kur elitat
mbizotëruese përballen me kërcënime serioze për sundimin e tyre, ata i bëjnë thirrje emocionit
kolektiv sesa arsyetimit, në mënyrë që të bashkë-zgjedhin masat: "Me konsolidimin e një shtrese
të vogël monopolistësh të sjellë nga përqendrimi dhe centralizimi, aktiviteti kulturor merr formën
gjithnjë e më ekskluzive si dominimi i masave ”14.

Kështu që, procesi kulturor i formësimit të preferencave dhe motiveve është rreptësisht
lart-poshtë dhe i njëanshëm. Drejtuesit që përfaqësojnë perspektivat e klasave në pushtet
ndikojnë në publik, por publiku ka pak ndikim te liderët. Thënë kjo, madje edhe për Horkheimer
në vitet 1930, masat nuk janë aspak të ndjeshme në mënyrë të njëtrajtshme ndaj një propagande
të tillë. Për të, ishte kryesisht “mungesa e integrimit në një proces racional pune” 15 që i bëri
sektorët e popullatës psikologjikisht të varur dhe politikisht të padurueshëm.

Ky është një argument i ofruar më parë nga Max Weber dhe Antonio Gramshi, të cilët
gjithashtu perceptuan grupe sociale që nuk i nënshtroheshin disiplinës së punës prodhuese si pre
e lehtë për ideologët. Argumenti i Marcuse është një tjetër. Ai tregon gishtin jo te grupet
individuale shoqërore apo prirjet politike, por shoqëria në vetvete, me fuqinë e saj objektive,
anonime, teknologjike. Është e vërtetë që ai nganjëherë i referohet "Themelimit" ose "Krijuesve
të politikës", por në përgjithësi është "shoqëria" si një e tërë që përshkruhet si agjent aktiv i
shtypjes dhe manipulimit.

Në të njëjtën kohë, Marcuse mohon ekzistencën e klasave shoqërore që mendojnë dhe

veprojnë më racionalisht se të tjerët thjesht për shkak të pozitës së tyre shoqërore. Dikotomitë më
të vjetra siç janë njerëzit kundrejt qeverisë ose proletariati kundrejt borgjezisë zëvendësohen nga
kundërshtimi midis shoqërisë dhe burrave.
14
Horkheimer, Max, “Egoism and Freedom Movement: On the Anthropology of the Bourgeois Era, MIT Press,
Cambridge, 1993, fq. 83.
15
Po aty, fq. 67.

11
 AGJENTËT E NDRYSHIMIT: ELITAT, TË DËBUARIT — OSE TË GJITHË?

Por edhe kundërshtimi midis shoqërisë dhe individëve mund të jetë vetëm një i dukshëm,
pasi Marcuse tashmë ka deklaruar në parathënien e tij se qytetarët modernë jetojnë në një
"shoqëri pa kundërshtim". Kjo do të thotë që individët nuk shohin asnjë arsye për të ikur nga
gjendja artificiale e natyrës në të cilën ata jetojnë.

Ata nuk vuajnë privimin që karakterizojnë gjendjen e natyrës në Hobsit ose Rusos, dhe
nuk kanë ndjenjën e tjetërsimit, pasi kjo do të supozonte një distancë përballë shoqërisë, të cilën
ata e kanë humbur prej kohësh. Herë pas here, Marcuse përdor gjuhë dramatike për të ilustruar
shndërrimin e qytetarëve në objekte të thjeshtë të administratës dhe tregut.

Një shoqëri e ngjashme me vampirët gëlltitet dhe thith çdo lloj kundërshtimi, duke
rezultuar, siç e vendos Marcuse, në atrofinë e organeve mendore që janë të nevojshme për të
zhvilluar çdo dëshirë për ndryshim. Duke pasur parasysh këtë gjendje, është e pakuptimtë të
flasim për një "luftë për njohje të ndërsjellë" ose me të vërtetë për dominim, sepse në një botë që
vulos kërkesën e fundit të mbetur për rezistencë midis subjekteve të saj ekziston, por nuk ka
mbizotërim.

Në vend të sundimit, Marcuse zakonisht preferon termin manipulim. Max Weber

fuqimisht e përcaktoi fuqinë si probabilitetin, që një agjent do të arrijë të kapërcejë rezistencën e
një tjetri. Në të kundërt, manipulimi nënkupton një koncept më të gjerë të fuqisë, i cili bazohet në
"mjetet e minimit të rezistencës"16.

Ai nënkupton ndërhyrje delikate, zakonisht nga agjentë ose forca të panjohura. Kur
shkruan për median, teknologjinë ose partitë politike, Marcuse përdor shumë formulime që
sugjerojnë se ai ka pikërisht këtë lloj ndërhyrje në mendje. Manipulimi në mënyrë tipike bën që

16
Goodin, Robert E., Manipulatory Politics, Yale University Press, New Haven, 1980, fq. 8.

12
njerëzit të sillen në atë mënyrë që bie ndesh me dëshirat e tyre të vërteta. Është një teknikë për të
joshur individët dhe grupet larg ndjekjes së interesave dhe nevojave të tyre të vërteta.

Në shoqërinë "plotësisht të administruar" të Marcuses, qytetarët nuk kanë asnjë mënyrë të

përcaktojnë atë që mund të dëshirojnë, nëse interesat dhe nevojat e tyre nuk manipulohen nga
sistemi. Në këtë situatë, "ndryshimi cilësor duket i mundshëm vetëm si një ndryshim nga
jashtë"17.

Kjo metaforë hapësinore, e njohur nga historia e lëvizjes komuniste, mund të lexohet në
tre mënyra. Mund të nënkuptojë, së pari, që Marcuse po flirton me idenë e një diktature arsimore.
Në këtë qëndrim elitar ndaj atyre që preken nga "vetëdija e lumtur" e shoqërisë së përparuar
industriale, ne shohim besimin në fuqinë qytetëruese të kulturës së lartë evropiane që përzihet me
"Leninizmin e fshehtë"18 .

Së dyti, ndryshimi nga jashtë mund të nënkuptojë se ata që janë të përjashtuar nga
shoqëria u është caktuar një mision historik dhe revolucionar. Shpresa mbështetet te “të dëbuarit
dhe të jashtmit, të shfrytëzuarit dhe të persekutuarit të racave dhe ngjyrave të tjera dhe të
papunëve. Ato ekzistojnë jashtë procesit demokratik. . . . Kundërshtimi i tyre godet sistemin nga
jashtë dhe për këtë arsye nuk është mashtruar nga sistemi"19.

Së treti, Marcuse ndonjëherë devijon nga teza e manipulimit ekstrem, i cili thotë se
individët janë të paaftë për artikulimin e nevojave që nuk mund të plotësohen me lehtësi nga
sistemi ekzistues. Duke ndjekur një linjë më të dobët, ai argumenton se individët janë vetëm në
dukje të lumtur dhe në të vërtetë dyshojnë se ka diçka që mungon në jetën e tyre, edhe pse ata
nuk mund ta dinë ose të thonë saktësisht se çfarë është kjo. Ekziston një aprovim instinktual i
shkaktuar artificialisht, por ekziston edhe urrejtje dhe zhgënjim i përhapur.

Këto ndjenja të paartikuluara dhe të pangopura qëndrojnë përtej mundësive të sistemit

dhe bëjnë pjesë në pasojat e paqëllimta nga operacionet e këtij të fundit. Meqenëse këto ndjenja
zhgënjimi prekin secilin prej nesh, secili nga ne është gjithashtu një aktor i mundshëm në lëvizjet
e reja të opozitës.

17
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 72.
18
Holman, Christopher, Politics as Radical Creation: Herbert Marcuse and Hannah Arendt on Political
Performativity, University of Toronto Press, Toronto, 2013, fq. 78.
19
Chodorow, Nancy J., 1989. Feminism and Psychoanalytic Theory, Yale University Press, New York, 1989, fq. 256 –
257.

13
 Implikimi është se ekziston tek të gjithë një gjurmë e ndjeshmërisë thelbësore morale që
mund të ushqehet dhe zhvillohet përmes praktikës demokratike. Ky është lloji i leximit që
Christopher Holman ka ndërmarrë. Në zemër të një interpretimi ekzistencialist të tillë si ky - ai
që Marcuse ndonjëherë sugjeron - qëndron koncepti i aktit radikal i cili mund të lindë nga
vetëdija përfundimtare e pakënaqësisë strukturore. Ky koncept kthehet në nocionin e natyrës së
pakuptueshme "sensuale" të nevojave njerëzore, siç është formuluar në veçanti nga Marksi i ri.

Më vonë, Marcuse pa në lëvizjen studentore dhe të majtën e re përpjekjet për të shkëputur

individin sensual nga kategoritë e klasës dhe kombit dhe të provonte një formë të re të vetë-
edukimit estetik.

Në Njeriun Njëdimensional flitet për aktin e parë të revolucionit që duhet të përgatitet

paraprakisht në forma më të larta të vetëdijes. Në një fazë të mëvonshme, veprimit spontan i
jepet një rol edhe kur nuk është i rrënjosur në një vetëdije të zhvilluar revolucionare. Veprimi
radikal në formën e "goditjeve të egra, bojkotimeve, sabotimeve, veprimeve të lira të
mospërputhjes"20, është e mundur në çdo kohë dhe në të gjitha vendet.

Duke pasur parasysh këtë program aktivist, Njeriu Njëdimensional mund të lexohet jo
vetëm si një teori politike, por edhe si një veprimtari interpretuese, e cila kërkon të nxisë forma
të veçanta të sjelljes opozitare. Ajo që thotë Marcuse për gjuhën e shoqërisë industriale,
domethënë se është më shumë evokuese sesa demonstruese, është gjithashtu e vërtetë për gjuhën
e tij.

Teksti ka një dimension retorik ambivalent, një tipar i të cilit është një përdorim aktivisht
interpretues i gjuhës, i destinuar për të ndikuar në rrjedhën e ngjarjeve: të vërtetat që ai
komunikon nuk janë empirike, por profetike dhe të dizajnuara për të mobilizuar publikun.

Njeriu Njëdimensional përcakton përfundimin e një tradite të mendimit politik modern i

cili ankohet me zë për manipulueshmërinë e masave, konformizmin moral dhe mbylljen e
bashkësisë politike dhe me këtë retorikë e bën manipulimin më të vështirë, minon konformizmin
dhe prezanton elemente të reja të kundërshtimi në jetën politike. Sepse ishte njëkohësisht edhe
një veprimtari interpretuese, teoria kritike siç u shpjegua nga Marcuse ndihmoi në krijimin e
opozitës mundësinë e së cilës e mohoi.

20
Marcuse, Herbert, An Essay on Liberation, Beacon Press, Boston, 2000, fq. 83.

14
 NJË DEMOKRACI LIBIDIALE

Duke pasur parasysh karakterin e mbyllur dhe sistemor të shoqërisë së përparuar

industriale, në të cilën asgjë nuk është siç duket dhe njerëzit nuk janë në gjendje të depërtojnë
përmes fasadës, ndryshimi themelor politik nuk ka të ngjarë. Megjithatë, qëllimi i teorisë kritike
të Marcuse është shndërrimi i kësaj shoqërie, e cila nga ana tjetër presupozon transformimin e
individëve.

Ideali i një shoqërie alternative ose civilizimi i ri konsiston para së gjithash në tejkalimin
e gjendjes mbizotëruese të natyrës përmes qetësimit të ekzistencës. Si Marksistët tradicionalë,
Marcuse bën dallimin midis parakushteve objektive dhe subjektive për çlirim. Këto të fundit
përfshijnë pushtimin e nevojave të rreme që bllokojnë individët, grupet dhe shtetet në luftëra të
pafundme për pushtet dhe prestigj.

Në përgjithësi, Marcuse është pesimist në lidhje me shndërrimin e individëve në subjekte

revolucionare. Ai është, megjithatë, mjaft optimist kur bëhet fjalë për parakushtet objektive të
çlirimit. Automatizimi i proceseve të prodhimit në veçanti krijon bazën materiale për një
civilizim të ri edhe në kushtet e shoqërisë industriale të përparuar.

Teknologjia moderne e vendosur siç duhet është parakusht i demokracisë së mirëfilltë.

Kjo për shkak se automatizimi do t'u lejonte individëve të linin fushën e domosdoshme dhe të
kultivojnë talentin dhe prirjet e tyre në një mënyrë krejtësisht të re. Puna do të zëvendësohej me
lojën e lirë të kapaciteteve njerëzore dhe rrjedhën e lirë të energjive libidiale.

Ky është, natyrisht, një vizion po aq i paqartë sa është tërheqës dhe kujton utopitë politike
të kohërave të hershme. Ne nuk mësojmë asgjë më shumë rreth kësaj gjendje shoqërore të
shoqërisë, vetëm që individët në të rifitojnë aftësinë jo vetëm për sublimimin jo-shtypës, por

15
edhe për desublimimin dhe lëshimin e kontrollit. Një shoqërues i kësaj është aftësia për lumturi
të vërtetë dhe demokraci reale. Secila varet nga tjetra.

Marcuse kundërshton ndjekjen ekskluzive private të lumturisë që nuk shprehet në format

politike përkatëse. Në të njëjtën kohë, ai shmang bërjen e prononcimeve për llojet e
institucioneve politike që mund të ketë një shoqëri e çliruar.

Në të kundërt dhe për më tepër, ai është i qartë për natyrën objektive të kushteve teknike
funksionale që do të vazhdojnë të kufizojnë lojën e lirë të kapaciteteve njerëzore në të ardhmen:
"Sigurisht një shoqëri e pjekur dhe e lirë industriale do të vazhdonte të varej tek një ndarje e
punës, e cila shkakton pabarazinë të funksioneve. Një pabarazi e tillë kërkohet nga nevojat
autentike shoqërore, nga kërkesat teknike dhe nga dallimet fizike dhe mendore ndërmjet
individëve”21.

Kështu që, aparati teknologjik i çdo shoqërie kërkon mirëmbajtjen e një autoriteti të
caktuar funksional. Holman e ka përshkruar këtë pozicion si "menaxherializëm politik" 22 dhe ka
theksuar se i ka ardhur në majë të hundës me kritikën radikale të Marcuse për shoqërinë e
administruar dhe besimin që ai ndonjëherë e ekspozon në "energjitë eksperimentale" 23 të
shoqërisë bashkëkohore.

Një veçori tjetër e utopisë politike të Marcuse meriton të përmendet këtu. Apeli i kësaj
utopie rrjedh nga vëzhgimi se ngritja e paparë e standardit të jetesës që ka ndodhur në disa pjesë
të botës që nga Lufta e Dytë Botërore nuk është përputhur në asnjë mënyrë me një rritje të
lumturisë individuale. Përkundrazi, rritja ekonomike është shoqëruar me budallallepsje,
përjetësimin e mundimit dhe nxitjen e zhgënjimit.

Por nga kjo, Marcuse vazhdon të nxjerrë të kundërtën, por në asnjë mënyrë përfundim
logjikisht të domosdoshëm se më pak rritje dhe prodhim i zvogëluar i të mirave materiale janë
parakushte të lumturisë së shtuar. Në një hap të mëtejshëm, teza është aplikuar edhe për rritjen
demografike.

21
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 67.
22
Holman, Christopher, Politics as Radical Creation: Herbert Marcuse and Hannah Arendt on Political
Performativity. Toronto: University of Toronto Press, Toronto, 2013, fq. 82.
23
Marcuse, Herbert, “Some Social Implications of Modern Technology.” In The Essential Frankfurt School Reader,
Continuum, New York, 2002, fq. 145.

16
 Marcuse shprehet qartë se qetësimi i ekzistencës kërkon ulje të popullatës. Shoqëria
kritikohet për "ngurrime morale dhe fetare" që bëjnë, që ajo të zvogëlohet nga frenimi i rritjes
njerëzore: "Problemi nuk është vetëm (dhe ndoshta nuk është madje në radhë të parë) ai i
ushqimit të mjaftueshëm dhe i përkujdesjes për popullsinë në rritje – ai është së pari një problem
i numrit, thjeshtë i sasisë… Ai është krimi i një shoqërie, në të cilën popullsia në rritje e acaron
luftën për ekzistencë pa pyetur për zbutjen e mundshme të saj”24.

Jo vetëm që qeniet njerëzore kanë nevoja të rreme dhe konsumojnë shumë; ka edhe
shumë të tjerë. Kështu, utopia e Marcuse është e paqartë: ajo mund të lexohet si një pararendëse
e shqetësimeve bashkëkohore rreth festave dhe ekonomisë pas rritjes.

24
Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006, fq. 249.

17
 PËRFUNDIM: Kufizimet dhe trashëgimia

Kufizimi më i dukshëm i Njeriut Njëdimensional është prirja e tij drejt një lloj
mendjengushtësie drejt mizantropisë. Marcuse shpreh ndjenja që nuk janë larg nga ato të
historianit gjerman Oswald Spengler, i cili gjithashtu vajtoi shpronësimin e shpirtit të lirë nga një
industri e centralizuar mediatike dhe parashikoi që kjo do të rezultojë në përhapjen e "popujve
vendas" të ditëve moderne për të cilët jeta konsistonte thjesht në një sekuencë të ngjarjeve "pa
domethënie"25. Ndërsa kjo shtresë e Njeriut Njëdimensional mund të injorohet thjesht, aspektet e
tjera të tekstit paraqesin një sfidë më serioze për lexuesit. Në veçanti dallohen tre mospërputhje.

Së pari, lind pyetja nëse natyra njerëzore mund të manipulohet pafundësisht apo nëse
është një burim për çlirim. Koncepti i Marcuses për nevoja të rreme presupozon një natyrë
njerëzore që është potencialisht një burim i nevojave të vërteta dhe si rrjedhim edhe një kërcënim
për sistemin. Sidoqoftë, në shoqërinë moderne industriale, kjo natyrë thuhet se është pa formë
dhe e lakueshme.

Së dyti, Marcuse lëkundet midis pohimit se teknologjia moderne është një mjet i thjeshtë
dhe teza më radikale, që teknologjia krijon botën e vet e cila më pas zhvillohet në mënyrë të
pavarur nga marrëdhëniet e prodhimit dhe kushtet e pronësisë. Në një moment, problemi duket
se qëndron në "përdorimin shtypës" të potencialit teknologjik të shoqërisë. Ky është qëndrimi i
marrë nga Marcuse si mbrojtës i menaxherializmit politik. Në raste të tjera, teknologjia thuhet se
nuk është një mjet neutral, por një kulturë e tërë e vetvetes, përtej kontrollit të atyre që e përdorin
atë.

Së treti dhe së fundi, ekziston një mospërputhje midis imazheve të Marcuses për individin
dhe situatën ndërkombëtare gjatë Luftës së Ftohtë. Njeriu Njëdimensional i karakterizon
25
Spengler, Oswald, The Decline of the West. Vol. II: Perspectives of World History, New York, 1928, fq. 170 – 171.

18
individët dhe shtetet si njësi homologe që i nënshtrohen të njëjtës prirje gjithëpërfshirëse drejt
"konvergjencës të të kundërtave:" individët Njëdimensional, nuk luftojnë më me veten e tyre dhe
jetojnë pa tension të brendshëm; dhe shtetet moderne nuk përballen më me ndonjë kundërshtim
të brendshëm. Por Marcuse sugjeron gjithashtu që rendi ndërkombëtar reflektohet drejtpërdrejt
në marrëdhëniet e brendshme.

Sidoqoftë, kjo është në mëdyshje pasi Marcuse qëndron i heshtur për ekuivalentin e
brendshëm të Luftës së Ftohtë, e cila ishte një konflikt i vdekshëm i nxitur dhe i përmbajtur nga
aftësia e asgjësimit të ndërsjelltë. Përkundër mangësive të tij analitike, Njeriu Njëdimensional
është një tekst thellësisht rezonues, që është bërë një klasik i teorisë politike bashkëkohore.

Jo vetëm që ngacmoi një tel me seksione të gjera të publikut në vitet 1960 dhe 1970, duke
ndikuar në lëvizjet studentore në Shtetet e Bashkuara dhe Evropë, si dhe lëvizjet e reja sociale të
mëvonshme që përqendrohen në mjedis, paqe dhe drejtësi globale. Marcuse ka ndikuar gjithashtu
në debatet, në teorinë politike për karakterin ndryshues veçanërisht të dy dukurive qendrore në
demokracitë kapitaliste: fuqinë dhe lirinë.

Në lidhje me çështjen e fuqisë, duhet të theksohet se Njeriu Njëdimensional ishte

qartësisht inovativ në marrjen seriozisht të rolit të teknologjisë dhe fuqisë teknologjike në
shoqërinë moderne. Marcuse ngriti vetëdijen për faktin se është e vështirë të kritikohet ky lloj i ri
i fuqisë në kuptimin e koncepteve tradicionale të teorisë politike siç janë drejtësia ose barazia.

Libri i tij shprehu dhe kontribuoi në një ndjenjë në rritje të shqetësimit në lidhje me
përhapjen e menaxhimit të burimeve njerëzore dhe drejtimin e sektorit privat dhe publik,
përfshirë arsimin e lartë. Më e rëndësishmja, Marcuse parashikoi elemente thelbësore të asaj që
Steven Lukes e zhvilloi më vonë në një konceptim të plotë "radikal" të pushtetit.

Të dy Marcuse dhe Lukes pajtohen që pushteti mund të shkojë përtej aftësisë për të
imponuar vendime kundër interesave të të tjerëve dhe përtej kufizimit të vendimeve të marra nga
të tjerët. Ndërsa këto lloje të pushtetit nënkuptojnë se njerëzit mund të bëhen dhe të sillen kundër
interesave dhe nevojave të tyre të perceptuara, fuqia mund të ushtrohet edhe duke manipuluar
fshehtas ato nevoja dhe interesa në mënyrë, që njerëzit, që i nënshtrohen pushtetit të veprojnë me
dëshirë apo edhe për fat të mirë në mënyra që duken të kundërta për nevojat dhe interesat më
themelore të tyre.

19
 Sidoqoftë, Lukes e hedh poshtë në mënyrë të qartë tregimin e Marcuse për shoqërinë
bashkëkohore duke argumentuar se edhe fuqia më e përhapur "është gjithmonë e pjesshme dhe e
kufizuar" dhe e paaftë të "prodhojë një njeri njëdimensional"26.

Lukesi, pra, është shumë më afër frymës origjinale të teorisë kritike sesa Marcuse.
Qëllimi i teorisë kritike është të prodhojë një lloj njohurie, që prek shoqërinë që ajo eksploron
duke iu drejtuar anëtarëve të shoqërisë me qëllimin për të kontribuar në vetëdijen dhe ndriçimin
e tyre.

Brenda traditës së teorisë kritike, Marcuse është bërë një figurë mjaft margjinale për
shkak të konceptit të tij distopik të një fuqie totale, që e lë të pafuqishëm, të pavetëdijshëm, për
atë që u bëhet atyre dhe pa ndonjë dëshirë për ndryshim.

Në shkrimet me ndikim nga teoricienët kritikë si Jürgen Habermas ose Axel Honneth,
Marcuse zakonisht nuk përmendet. Sidoqoftë, në gjurmimin e orbitës së ndikimit të teorisë
politike të Marcuse, zbulojmë vazhdimësi të papritura dhe të panjohura midis Marcuses dhe
mendimtarit francez Michel Foucault.

Filozofi dhe psikoanalisti Joel Whitebook ka krahasuar figurën e Marcuses për Shoqërinë
Njëdimensionale me botën e përshkruar nga Michel Foucault në Disiplinë dhe Ndëshkim 27.

Whitebook shkon deri aty sa e quan Foucault një "Marcusean me veshje strukturore". Ai
tregon se të dy mendimtarët besojnë në pavlefshmërinë pothuajse të pafundme të trupave tanë
dhe kënaqësive; dhe që të dy kanë ndarë dhe përforcuar axhendën politike të lëvizjeve shoqërore
që synojnë të krijojnë forma të reja të jetës jashtë rezervuarit të disqeve tona seksuale të
adaptueshme dhe "polimorfe".

Kjo na sjell, më në fund, në çështjen e lirisë. Njeriu Njëdimensional i përket familjes së

gjerë të shkrimeve që kritikojnë lirinë "negative". Sipas Marcuses, çlirimi në formën e
desublimimit shtypës vetëm i hap rrugën skllavërimit tonë më radikal drejt shtytjeve dhe prirjeve
të parafinuara, të pamenduara dhe përfundimisht konformiste. Ky pretendim është i vërtetë dhe
në përputhje me vëzhgimin e John Stuart Mill se "edhe në atë që njerëzit bëjnë për kënaqësi,
konformiteti është gjëja e parë që mendohet"28.
26
Lukes, Steven, Power: A Radical View, Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2005, fq. 150
27
Whitebook, Joel, “Michel Foucault: A Marcusean in Structuralist Clothing.” Thesis Eleven, 2002, fq. 65.
28
Mill, John Stuart, “On Liberty.” In On Liberty and Other Essays, Oxford University Press, Oxford, 1998, fq. 68.

20
 Sidoqoftë, një nga arsyet pse Njeriu Njëdimensional ka humbur pjesën më të madhe të
blerjes është se nuk ka arritur me një koncept tërheqës alternativ të lirisë "pozitive". Përkundrazi,
ajo ilustron shqetësimin që thirrja e vetvetes sonë më të lartë dhe pretendimet për atë që është
objektivisht e mirë për njerëzit janë automjete për justifikimin e regjimeve paternaliste dhe
elitiste.

Kjo është në kundërshtim me idenë e të drejtave e cila është thelbësore për shumicën e
teorive të drejtësisë. Marcuse vë në skenë qendrën e "interesit të individit të lumtur", jo ide për
drejtësi, njohje të ndërsjellë ose rishpërndarje që kanë mbizotëruar debatet e fundit në teorinë
politike.

Prandaj, Njeriu Njëdimensional duhet të lexohet jashtë kornizave në mënyrë që të zbulojë

potencialet e tij për teori bashkëkohore. Një shembull është e Drejta e Lirisë së Axel Honneth e
cila, pa pranuar asnjë borxh ndaj Marcuses, megjithatë mund të lexohet si duke marrë idenë e
Marcuses se jeta demokratike ka nevojë për një themel libidinal. Për dallim nga shumica e
teoricienëve politikë bashkëkohorë, Honneth u jep “marrëdhënieve të intimitetit dhe dashurisë” 29
të paktën një vend në teorinë demokratike.

Duke reduktuar drejtësinë me lumturinë, Honneth zhvillon një koncept të lirisë

"shoqërore" të modeluar në idenë e Hegel-it për dashurinë romantike 30. Duke bërë thirrje
jorealiste që shoqëria moderne të riorganizohet në dritën e parimit të një lirie shoqërore si një
dashuri, ai kthehet në një markë utopike të socializmit që i ngjan konceptit të çlirimit të
Marcuses si "pajtimi i Logosit dhe Erosit".

Ndërkohë, një brez i ri i teoricienëve politikë të frymëzuar nga Shkolla e Frankfurtit

përsëri po i referohen Njeriut Njëdimensional në kërkim të një politike të re përtej teorive
liberale të drejtësisë që adreson "pyetjen etike se si duam të jetojmë".

29
Honneth, Axel, Freedom’s Right: The Social Foundations of Democratic Life, Columbia University Press, New York,
2014, fq. 141
30
Po aty, fq. 45 – 46.

21
 LITERATURA

1. Adorno, Theodor W., Metaphysics: Concept and Problems, Stanford University Press,
Standford, 2000.

2. Brunner, José, Freud and the Politics of Psychoanalysis, Blackwell, Oxford dhe
Cambridge, 1995.

3. Chodorow, Nancy J., Feminism and Psychoanalytic Theory, Yale University Press, New
York, 1989.

4. Eyerman, Ron, False Consciousness and Ideology in Marxist Theory, Almquist &
Wiksell International, Stokholm, 1981.

5. Goodin, Robert E., Manipulatory Politics, Yale University Press, New Haven, 1980.

6. Holman, Christopher, Politics as Radical Creation: Herbert Marcuse and Hannah

Arendt on Political Performativity, University of Toronto Press, Toronto, 2013.

7. Honneth, Axel, 2014, Freedom’s Right: The Social Foundations of Democratic Life,
Columbia University Press, New York, 2014.

8. Horkheimer, Max, “Egoism and Freedom Movement: On the Anthropology of the

Bourgeois Era, MIT Press, Cambridge, 1993.

9. Lukes, Steven, Power: A Radical View, Palgrave Macmillan, Basingstoke, 2005.

10. Marcuse, Herbert, “Some Social Implications of Modern Technology.” In The Essential
Frankfurt School Reader, Continuum, New York, 2002.

11. Marcuse, Herbert, An Essay on Liberation, Beacon Press, Boston, 2000.

12. Marcuse, Herbert, Njeriu Njëdimensional, Plejad, Tiranë, 2006.

13. Mill, John Stuart, “On Liberty.” In On Liberty and Other Essays, Oxford University
Press, Oxford, 1998.

14. Qahili, Reshat, Antropologjia Filozofike, ArbëriaDesign, Tetovë, 2012.

15. Spengler, Oswald, The Decline of the West. Vol. II: Perspectives of World History, Alfred
A. Knopf., New York, 1928.

16. Whitebook, Joel, “Michel Foucault: A Marcusean in Structuralist Clothing.” Thesis

Eleven, 2002.

22