Platon – Timaios

Wprowadzenie
Przeczytaj
Audiobook
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Roger Penrose, Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki, tłum. P.
Amsterdamski, Warszawa 1995, s. 183–184.
Źródło: Michał Heller, Timaios – filozoficzny mit o pochodzeniu i naturze świata, „Analecta
Cracoviensia” 1985, nr XVII, s. 111.
Źródło: Michał Heller, Timaios – filozoficzny mit o pochodzeniu i naturze świata, „Analecta
Cracoviensia” 1985, nr XVII.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 675.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 679.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 691.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 703.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 743.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677–682.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 686–687.
Źródło: Jean-Paul Sartre, Egzystencjalizm jest humanizmem.
Źródło: Jean-Paul Sartre, Mdłości.
Źródło: Ewa Lipska, My.
Źródło: Jarosław Iwaszkiewicz, Stary poeta.
 Platon – Timaios

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Timaios to jeden z ostatnich dialogów Platona. W utworze niewiele jest rozmowy, to raczej
wykład podejmujący zadanie wyjaśnienia genezy i natury kosmosu oraz człowieka, a także
związanych z nimi zjawisk – czasu, przestrzeni, ruchu, materii itp. Timaios jest wyrazem
poznawczego optymizmu filozofii, przekonania, że umysł jest w stanie przeniknąć genezę
i naturę rzeczywistości. Dzieło Platona przez długi czas było jednym z głównych źródeł
wiedzy o przyrodzie. Niektóre zawarte w nim poglądy nie tylko były żywe w następnych
stuleciach, ale stały się kanwą nowożytnych nauk przyrodniczych, jak np. kwestia
matematycznej natury świata.

O Timaiosie pisał prof. M. Heller:

“
Michał Heller

Timaios – filozoficzny mit o pochodzeniu i naturze

świata
Suma wiedzy o świecie, zawarta w tym dialogu, jest [...] tylko jednym
z wcześniejszych ogniw łańcucha, który dopiero po dwudziestu
 czterech stuleciach doprowadzi do teorii współczesnej fizyki
i kosmologii.
Źródło: Michał Heller, Timaios – filozoficzny mit o pochodzeniu i naturze świata, „Analecta Cracoviensia” 1985, nr XVII.

Każdy, kto jest zainteresowany śledzeniem początków tej ścieżki ludzkiej myśli, która
zaowocuje powstaniem współczesnych nauk przyrodniczych, powinien zapoznać się
z utworem Platona.

Twoje cele

Zapoznasz się z wybranymi wątkami dialogu Timaios.

Dokonasz analizy wybranych tez teoretycznych zawartych w dialogu Timaios.
Ocenisz wybrane tezy Timaiosa w perspektywie dziejów filozofii.
Przeczytaj

Timaios jest utworem długim, trudnym dla nieprzygotowanego odbiorcy i często

wikłającym się w bardzo szczegółowe rozważania. Ponieważ trudno go streścić, skupimy
się na przybliżeniu kwestii najważniejszych dla dziejów myśli, kilka pozostałych jedynie
zasygnalizujemy, inne zaś wypadnie pominąć.

Pochodzący ze średniowiecza rękopis łacińskiego tłumaczenia Timaiosa Platona.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Rozmówcami w dialogu są: Timaios, Sokrates, Hermokrates i Krytias. Timaios dzieli się na
dwie części. Pierwsza, znacząco krótsza, zawiera wątek organizacji doskonałego państwa –
tutaj rozmówcy wspominają swoją poprzednią dyskusję, którą Platon opisał w dialogu
Państwo, oraz opowieść o Atlantydzie. Druga część dialogu to obszerna wypowiedź
Timaiosa z Lokroi, który, według słów Kritiasa,

“
Platon

Timaios
ponieważ się najlepiej z nas rozumie na astronomii i najgorliwiej się
zajmował naturą wszechrzeczy, będzie mówił pierwszy, poczynając
od powstania wszechświata, a kończąc na naturze człowieka.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 675.
Atlantyda opisana w Timajosie i w Kri asu, mapa pochodzi z dzieła Kirchera Mundus subterraneus (Świat
podziemny, 1665).
Źródło: domena publiczna.

Podstawowy problem drugiej części dialogu jest następujący: skoro świat materialny, a więc
postrzegalny, istnieje, to należy odpowiedzieć na pytanie, jak to jest możliwe, czyli podać
uzasadnienie jego istnienia. Dlatego Timaios rozpoczyna od przedstawienia
metafizycznych oraz epistemologicznych założeń, które będą organizowały całość jego
wywodu.

“
Platon

Timaios
Otóż według mego zdania należy przede wszystkim rozróżnić te dwie
rzeczy. Coś, co istnieje wiecznie, a powstawania nie ma, i coś, co
powstaje zawsze, a nie istnieje nigdy. Jedno rozumem, który ujmuje
ściśle, uchwycić można jako zawsze takie samo, drugie mniemaniem
z pomocą spostrzeżeń nieścisłych daje się uchwycić jako coś, co
powstaje i ginie, a w rzeczywistości nie istnieje nigdy. A znowu
wszystko, co powstaje, powstaje z konieczności pod wpływem jakiejś
przyczyny. Nic nie może powstawać bez przyczyny.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677.
Możemy w powyższym fragmencie dostrzec trzy zasady platon
(1) zasadę dualizmu metafizycznego i hierarchii bytów, czyli od
wiecznych (koniecznych) oraz powstających (przygodnych);
(2) zasadę przyczynowości, czyli wyjaśnienie istnienia bytów po
(3) zasadę epistemologicznego racjonalizmu, oddającą właściw
przedmiotową dwu rodzajów poznania – wiedzę o ideach zdob
rozumnie, podczas gdy kosmos fizyczny może być jedynie prze
niedoskonałych mniemań opartych na postrzeżeniach.
Czym dla Platona jest kosmos fizyczny (świat)? Jest całością złożoną ze wszystkich rzeczy
skończonych, materialnych. Należy więc do bytów powstających i jako taki musiał mieć
przyczyny powstania: przyczynę sprawczą, która go powołała do istnienia, oraz modele,
według których to zachodziło. Przyczyna sprawcza to Platoński Demiurg – Budowniczy,
modele (wzorce) to wiecznotrwałe byty – idee. W odróżnieniu skończonych rzeczy
i wiecznych idei widzimy zastosowanie zasady dualizmu, natomiast w opisie pracy
Demiurga wprowadzenie zasady przyczynowości. Rzeczy postrzegalne, za pośrednictwem
wytwarzającego je Demiurga, czerpią z idei tak swoje istnienie, jak i swoją formę.

“
Platon

Timaios
Jeżeli wykonawca czegokolwiek patrzy wciąż na to, co jest
niezmienne, i jakimś takim się posługuje wzorem, kiedy jego postać
i zdolność wykonywa, wtedy koniecznie wszystko wychodzi
skończone i piękne. A jeśli patrzy na to, co zrodzone, i posługuje się
wzorem zrodzonym – wtedy niepiękne.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677.

Źródło: dostępny w internecie: Pixabay, domena publiczna.

Wzór świata był doskonały (idee). Dlaczego zatem świat ostatecznie doskonały nie jest?
Dlatego, że Demiurg zbudował świat z materii, ściślej z czterech żywiołów – powietrza,
ognia, wody i ziemi, i to materia, która jest ze swej natury zmienna, stanowi źródło
niedoskonałości kosmosu fizycznego. Świat nie jest doskonały, ale jest tak dobry, jak to
możliwe.

“
Platon

Timaios
Bóg chciał, żeby wszystko było dobre, a lichego żeby nie było nic, ile
możności, więc wziął wszechświat cały widzialny, który nie miał
spokoju, tylko się poruszał byle jak i bez porządku, wyprowadził go
z chaosu i doprowadził do ładu, uważając, że to ze wszech miar lepsze
niż tamto. Nie było racji i nie ma, żeby ktoś najlepszy robił coś innego,
jak tylko to, co najpiękniejsze.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 679.

Ponieważ Demiurg budował świat najlepszy z możliwych, to musiał posługiwać się nie tylko
najlepszymi wzorami, ale też najlepszymi regułami budowania i porządkowania świata.
Takie reguły, zdaniem Platona, zawarte są w arytmetyce i geometrii, dlatego zbudowany
świat ma naturę matematyczną, na przykład żywioły łączą się ze sobą zgodnie
z matematycznymi proporcjami. Platońska teza o matematycznej naturze świata była jedną
z najbardziej znaczących dla późniejszej ewolucji wiedzy.

Timaios omawia następnie liczne zagadnienia kosmologiczne, na przykład cechy świata

(ożywienie, uduchowienie, rozumność, jedyność), mechanikę budowania i tworzywo
świata, ruch i kształt świata, powstanie bogów i ciał niebieskich.
Źródło: dostępny w internecie: Pixabay, domena publiczna.

Duża część dialogu poświęcona jest problemom antropologicznym. Znajdujemy w Timaiosie

wiele wątków dotyczących powstania człowieka, jego biologii i fizjologii, np. wytłumaczenie
budowy i czynności ciała, w tym specyfiki kobiecości i męskości, opisy pracy zmysłów,
genezę wrażeń i uczuć. Ciekawe jest wytłumaczenie stworzenia człowieka, które wkłada
Platon w usta Demiurga i kieruje do gwiazd i bogów, czyli bytów, które Demiurg zbudował,
ale obdarzył nieśmiertelnością:

“
Platon

Timaios
Dotychczas jeszcze pozostają trzy rodzaje [istot żywych],
niezrodzone dotąd. Jak długo one na świat nie przyjdą, wszechświat
będzie niedokończony. Bo wszystkich rodzajów istot żywych nie
będzie miał w sobie, a powinien, jeżeli ma być należycie wykończony.
Gdybym ja zrodził je sam i one by ode mnie życie dostały, byłyby
równe bogom. Aby więc były śmiertelne, a ten wszechświat żeby był
istotnie całkowity, weźcie się wy, zgodnie z naturą, do wykonywania
istot żywych i naśladujcie moc moją, objawioną przy waszym
powstawaniu. I o ile wypada, żeby mieli w sobie coś równoimiennego
z nieśmiertelnymi, pierwiastek boskim zwany, rządzący w tych
pomiędzy nimi, którzy zawsze chcą iść za sprawiedliwością i za wami,
jak rzucę takie nasiona, dam początek i będą to mieli ode mnie.
A resztę śmiertelną dołożycie wy do tego, co nieśmiertelne,
i porobicie istoty żywe.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 691.

Z powyższego wynika, że racją powstania człowieka było osiągnięcie przez świat pełni.
Człowiek ma w sobie pierwiastek nieśmiertelny, duszę rozumną, która pochodzi od
Demiurga, oraz pierwiastek śmiertelny, ciało, pochodzący od gwiazd i bogów.

Z punktu widzenia historii myśli filozoficznej ważna jest część dialogu, którą Platon nazywa
ponownym początkiem rozprawy. Zawiera ona koncepcję materii i przestrzeni. Platon
uzupełnia swoją dualną zasadę rzeczywistości o element trzeci:

Platon
“ Timaios
I trzeci rodzaj istnieje. Jest nim zawsze przestrzeń. Jej się zguba nie
chwyta.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 703.

Przestrzeń w koncepcji Platońskiej jest tym, w czym mieszczą się budowane rzeczy. Dalej
następuje wytłumaczenie materii jako złożonej z czterech żywiołów i omówienie natury
żywiołów. Każdy z żywiołów zbudowany jest z najmniejszych drobin, wielościanów
foremnych: ogień z czworościanów, powietrze z ośmiościanów, ziemia z sześcianów i woda
z dwudziestościanów. Platon syntetyzuje tutaj wątek obecny w postaci problemu arche –
zasady w filozofii Jończyków, Empedoklesa czy Anaksagorasa. Ciekawa jest sugestia, którą
podaje tłumacz dialogu, że wprowadzenie koncepcji drobin ma związek z Platońską lekturą
atomistycznej koncepcji Demokryta. Należy również odnotować bardzo ciekawą
interpretację czasu ujętego w dialogu jako matematyczny porządek wydarzania się świata.
Czasowość nie jest oczywiście tak doskonała jak wieczność, zatem Platon nazywa czas
naśladowaniem wieczności. By jednak czas był podobny do wieczności, nie może, według
Platona, być otwartym na przyszłość, tylko zamykać się w cyklicznych, nieustannych
powrotach.

Źródło: dostępny w internecie: Pixabay, domena publiczna.

Dialog zamyka krótki fragment dotyczący powstania innych istot żywych oraz swoiste
podsumowanie:

Platon
“ Timaios
Tak tedy powiedzmy, że teraz już się skończyła nasza opowieść
o wszechświecie. Śmiertelne i nieśmiertelne istoty żywe ma w sobie
i napełniony jest nimi ten świat, istota żywa, widzialna, widzialne
rzeczy obejmująca, obraz swojego twórcy, bóg dostrzegalny
zmysłami, największy i najlepszy i najpiękniejszy i najdoskonalszy –
stał się ten jeden wszechświat i jest jednorodzony.
Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 743.

Słownik
kosmologia

(gr. kosmos – porządek, wszechświat; logos – słowo, nauka) wiedza o naturze i budowie
wszechświata (kosmosu)
Audiobook

Polecenie 1

Wysłuchaj fragmentów dialogu Timaios. W odniesieniu do każdego fragmentu wskaż co

najmniej jedną cechę świata.

Polecenie 2

W odniesieniu do każdego fragmentu odpowiedz na pytanie: Z jakiego powodu Demiurg

wyposażył świat w taką właśnie cechę?

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerFJdooC.html

Platon

Timaios

Więc naprzód się nad tym musimy zastanowić – bo to jest przedmiotem rozważania:
rozpatrzyć początek wszechrzeczy; czy świat istniał zawsze i nie miał żadnego
początku, czy też powstał kiedyś i miał jakiś początek. Otóż powstał. Bo jest widzialny i
dotykalny i ciało ma, a wszystkie tego rodzaju rzeczy są przedmiotami spostrzeżeń, a
przedmioty spostrzeżeń dają się ujmować mniemaniem przy pomocy spostrzeżeń
zmysłowych i okazały się tym, co powstaje i powstało. A powiedzieliśmy, że to, co
powstaje, musi powstawać pod wpływem jakiejś przyczyny. Rzecz w tym, żeby znaleźć
twórcę i ojca tego wszechświata, ale znalazłszy, mówić o nim do wszystkich –
niepodobna.
Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677–682.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerFJdooC.html

W związku z nim zastanowić się znowu nad tym, według jakiego wzoru wykonał świat
jego budowniczy, czy według tego wzoru, który zawsze jest taki sam, czy też według
zrodzonego. Jeżeli piękny jest ten świat, a wykonawca jego dobry, to jasna rzecz, że
patrzał na wzór wieczny. A jeśli nie, czego się nawet mówić nie godzi, to patrzał na
wzór zrodzony. Każdemu rzecz jasna, że na wieczny. Bo świat jest najpiękniejszy
spośród zrodzonych, a wykonawca jego najlepszy jest ze sprawców. W ten sposób
zrodzony, wykonany jest na wzór tego, co się myślą i rozumem uchwycić daje i zawsze
jest takie samo (…).

Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677–682.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerFJdooC.html

Więc mówmy, z jakiego powodu organizator zorganizował wszystko, co powstaje, i ten

wszechświat. Dobry był. A dobry nie ma w sobie żadnej zazdrości o nic. I on był od niej
wolny, więc chciał, żeby się wszystko stawało jak najbardziej podobne do niego. Kto by
się najbardziej skłaniał przyjąć taki początek powstawania i wszechświata, zgodnie z
przeważającym zdaniem ludzi rozumnych, czyniłby założenie najsłuszniejsze. Bóg
chciał, żeby wszystko było dobre, a lichego żeby nie było nic, ile możności, więc wziął
wszechświat cały widzialny, który nie miał spokoju, tylko się poruszał byle jak i bez
porządku, wyprowadził go z chaosu i doprowadził do ładu, uważając, że to ze wszech
miar lepsze niż tamto. Nie było racji i nie ma, żeby ktoś najlepszy robił coś innego, jak
tylko to, co najpiękniejsze. Obrachował więc sobie i znalazł, że spośród rzeczy z natury
swej widzialnych żadne dzieło nierozumne nie będzie nigdy jako całość piękniejsze od
dzieła rozumnego jako całości, a nie może mieć rozumu nic, co nie ma duszy.
Zważywszy to sobie, złożył rozum w duszy, a duszę w ciele i w ten sposób wszystko
zmajstrował, aby wszechświat był jak najpiękniejszy w swej naturze (…).

Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677–682.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerFJdooC.html

 Otóż czy słusznie przyjęliśmy jeden wszechświat, czy też słuszniej byłoby mówić o
wielu światach i to nieskończonych? Jeden, jeżeli ma być wykonany według wzoru. Bo
pierwowzór, obejmujący wszystkie zwierzęta pomyślane, nie może być w żaden sposób
drugim z pary wraz z jakimś innym. Bo znowu musiałaby istnieć jeszcze jedna „żywa
istota”, która by obejmowała tamte obie, i one byłyby jej cząstkami, i słuszniej należałoby
wtedy mówić, że odwzorowanie jest upodobnione do tej istoty obejmującej, a nie do
owych dwóch objętych. Więc żeby ten jeden świat był podobny do najdoskonalszej
istoty żywej, dlatego twórca światów nie zrobił światów dwóch ani ich nieskończonej
ilości, tylko powstał ten jeden świat, jednorodzony, i taki zostanie dalej (…).

Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677–682.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerFJdooC.html

A kształt dał mu odpowiedni i pokrewny. Dla tej istoty żywej, która miała w sobie
zawierać wszystkie istoty żywe, odpowiadałby kształt, który by sobą obejmował
wszystkie inne kształty. Zaczem wytoczył bóg świat na okrągło, w postaci kuli, on się w
każdym kierunku ciągnie równie daleko od środka aż do krańców. To kształt
najdoskonalszy ze wszystkich, najzupełniej wszędzie do siebie podobny. Uważał, że taki
kształt jednostajny jest bez porównania piękniejszy od niejednostajnego.

Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 677–682.
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż prawdziwe zdania.

Wyjaśniając powstanie kosmosu w Timaiosie, Platon odwołuje się do poglądów


sceptyckich.

 W dialogu Timaios dominuje problematyka społeczna.

 Timaios jest dialogiem poświęconym problematyce kosmogonicznej.

 Timaios jest dialogiem powstałym w późnym okresie twórczości Platona.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz zasady, które w dialogu Timaios tłumaczą powstanie kosmosu.

tak nie
Zasada crea o ex nihilo, stwarzania z niczego.  
Zasada przyczynowości.  
Zasada dualizmu metafizycznego.  
Zasada wielości światów.  
Ćwiczenie 3 輸

Rozwiąż krzyżówkę.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1. Miasto, z którego pochodził Timaios.

2. Kształt drobin, z których wg Platona składa się ogień.
3. To, w czym wg Platona mieszczą się rzeczy.
4. Platoński sprawca świata.
5. Według Platona powierzono im stworzenie cielesności człowieka.
6. Kształt drobin, z których wg Platona składa się woda.

Ćwiczenie 4 輸

Których z podanych w tabeli cech nie posiada kosmos opisany w Timaiosie?

Niematerialność. 
Przyczynowość. 
Przestrzenność. 
Rozumność. 
Skończoność. 
Jedyność. 
Doskonałość. 
Ćwiczenie 5 醙

Na podstawie wiedzy o filozofach przedplatońskich znajdź i wymień przynajmniej jeden wątek

obecny w ich poglądach, do którego nawiązania są widoczne w koncepcji kosmosu
w Timaiosie.
Ćwiczenie 6 醙

Zapoznaj się z Platońską koncepcją genezy i natury czasu. Na podstawie fragmentu 1 opisz
dylemat, przed którym stanął filozof. Na podstawie fragmentu 2 opisz rozwiązanie tego
dylematu.

Fragment 1

“
Platon

Timaios

Skoro bóg, ojciec wszechświata, zobaczył, że to odwzorowanie bogów

wiecznych [świat] porusza się i żyje, ucieszył się, a uradowany umyślił je
zrobić jeszcze bardziej podobnym do pierwowzoru. Więc tak jak
pierwowzór jest istotą żywą, wieczną, tak postanowił i ten wszechświat
do tej doskonałości doprowadzić. Natura „istoty żywej” była wieczna.
Nie było rzeczą możliwą, żeby tę naturę całkowicie przystosować do
wszechświata, który został zrodzony.

Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 686–687.

Fragment 2

“
Platon

Timaios

Więc umyślił zrobić pewien ruchomy obraz wieczności i porządkując

wszechświat robi równocześnie wiekuisty obraz wieczności, która trwa
w jedności, obraz idący miarowo, który my nazywamy czasem. Urządza
dni i noce i miesiące i lata, których nie było, zanim powstał
wszechświat, a teraz zaczęły powstawać równocześnie z syntezą
wszechświata. To wszystko są części czasu, a przeszłość i przyszłość to
są zrodzone postacie czasu. I my sami nie wiemy, jak niesłusznie
odnosimy je do istoty wiecznej i mówimy, że była, jest i będzie, a jej
 naprawdę przysługuje tylko to, że jest. „Było i będzie” wypada mówić
tylko o tym, co powstaje i przebiega w czasie, bo jedno i drugie to są
zmiany […]. [czas] się miarowo obraca i tylko naśladuje wieczność […].
Zatem czas powstał razem ze światem, aby razem zrodzone razem też
ustały, jeżeli kiedyś przyjdzie koniec świata i czasu. Powstał na wzór
wieczności, aby był do niej możliwie jak najpodobniejszy.

Źródło: Platon, Timaios, [w:] Dialogi, t. II, tłum. S. Witwicki, Kęty 1999, s. 686–687.

Dylemat Rozwiązanie dylematu

Ćwiczenie 7 難

Przeczytaj fragment artykułu naukowego autorstwa M. Hellera o Timaiosie. Następnie

odpowiedz na pytanie: Jakie założenie kryje się pod diagnozą Hellera, że mimo olbrzymich
braków w wiedzy empirycznej Platon dokonał antycypacji współczesnych teorii naukowych?

“
Michał Heller

Timaios – filozoficzny mit o pochodzeniu i naturze

świata

Rzecz bardzo zastanawiająca, że Platon odważył się na całościowe

przemyślenie problematyki filozoficzno-przyrodniczej dopiero przy
końcu życia, gdy cały system jego filozofii był już w pełni wykończoną
konstrukcją. Dialog Timaios, świadomie mityczny traktat o stworzeniu
świata, miał stać się ostatecznym uwieńczeniem Platońskiego systemu.
Forma tego dialogu nie jest najcelniejsza. Czytając, odnosi się wrażenie,
jakby pióro siedemdziesięcioletniego autora tępiało powoli. Subtelna
kompozycja dialogowa innych jego dzieł zostaje tu zastąpiona,
miejscami prawie nudnym, monologiem. Także jego myśl rwie się, wraca
powtórzeniami, nuży wgłębianiem się w zbyteczne detale, raczej
rozsadzające całość wizji. Ale mimo te wszystkie niewątpliwe zmagania
z wiekiem, Platon pozostaje sobą. Nie jest łatwo podążać za myślą
filozofa, ale jeśli ktoś potrafi dotrzymać mu kroku, dojrzy wizję
wstrząsającą swoją wielkością i głębią penetracji.

Z dzisiejszego punktu widzenia wiedza empiryczna o świecie, jaką

dysponował Platon, była niewielka i w dodatku silnie rozmyta naiwnymi
interpretacjami, wywodzącymi się z pomieszania prostych obserwacji
z tendencją do brania wyrażeń językowych za samą rzeczywistość. I oto
z takiego materiału została zbudowana wizja świata w zbyt wielu
miejscach uprzedzająca wyniki współczesnych nauk i filozoficznej
refleksji nad nimi, by można to było zrzucić tylko na karb przypadku.
Należy chyba przypuszczać, że fakt ten jest zasługą wnikliwości
metafizycznych zasad Platona, które, zastosowane do niedoskonałych
danych o świecie, potrafiły z nich wycisnąć aż tyle myślowego
tworzywa. W świetle tych uwag staje się zrozumiałe, dlaczego Timaios
nie mógł zostać napisany przed innymi dialogami twórcy Akademii.

Źródło: Michał Heller, Timaios – filozoficzny mit o pochodzeniu i naturze świata, „Analecta Cracoviensia” 1985, nr XVII,
s. 111.
Ćwiczenie 8 難

Jedną z najdonioślejszych zasad, które są obecne tak w Timaiosie, jak i w całej twórczości
Platona, jest zasada mówiąca o matematycznej naturze świata. Przeczytaj fragment z książki R.
Penrose’a Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki. Następnie stwórz
metaforę, w której zawrzesz relację między ludzkim umysłem, matematyką i światem
rzeczywistym, uzupełniając wybraną formułę:

Matematyka to dla ludzkiego umysłu...

“
Roger Penrose

Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i

prawach fizyki

Dzięki jakiemuś cudownemu wglądowi w istotę problemu Platon zdołał

dostrzec, mimo iż wtedy miał do tego bardzo wątłe podstawy, że
z jednej strony matematykę należy studiować dla niej samej i nie można
wymagać, aby jej pojęcia stosowały się ściśle do obiektów
poznawanych empirycznie; z drugiej zaś strony działanie rzeczywistego
świata zewnętrznego można ostatecznie zrozumieć tylko w kategoriach
ścisłej matematyki, to znaczy za pomocą obiektów z platońskiego
idealnego świata, poznawalnego na drodze intelektualnej!

Źródło: Roger Penrose, Nowy umysł cesarza. O komputerach, umyśle i prawach fizyki, tłum. P. Amsterdamski, Warszawa
1995, s. 183–184.
Dla nauczyciela

Autor: Katarzyna Maćkowska

Przedmiot: Filozofia

Temat: Platon – Timaios

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres podstawowy

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
VI. Filozofia Platona jako paradygmat metafizyki antynaturalistycznej. Uczeń:
4) porównuje platońską i biblijną koncepcję początku świata: Timajos (28 b – 30 c) a Biblia (Rdz 1,
1 – 2, 3).
VII. Filozofia i kultura europejska jako „przypisy do Platona”. Uczeń:
3) wyjaśnia sens potoczny i sensy filozoficzne terminu idealizm;
Lektura obowiązkowa
2) Platon, fragmenty z następujących dialogów (w związku z działami VI i VII pkt 2 treści
nauczania): Fedon (78 d – 80 b, 98 c – 100 b), Timajos (28 b – 30 c), Uczta (209 e – 212 c);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje obywatelskie;
kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje w zakresie wielojęzyczności;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele lekcji ( językiem ucznia):

Zapoznasz się z wybranymi wątkami dialogu Timaios.

Dokonasz analizy wybranych tez teoretycznych zawartych w dialogu Timaios.
Ocenisz wybrane tezy Timaiosa w perspektywie dziejów filozofii.

Cele operacyjne. Uczeń:

pojmuje rolę filozofii jako fundamentalnego składnika dziedzictwa kultury

śródziemnomorskiej;
rozpoznaje znaczenie filozofii jako istotnej części dziedzictwa kultury
śródziemnomorskiej;
 omawia poglądy filozofów reprezentatywnych dla poszczególnych epok kultury
europejskiej;
rozpoznaje wpływ starożytnej filozofii greckiej na europejską kulturę późniejszych
epok, a zwłaszcza na literaturę piękną, naukę i religię.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

ćwiczeń przedmiotowych;
z użyciem komputera;
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał: „Platon – Timaios”. Prosi uczestników zajęć o rozwiązanie ćwiczenia nr 1, 2
i 3 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w zakładce „Przeczytaj”.

Faza wprowadzająca:

1. Przedstawienie wyświetlonego na tablicy interaktywnej lub za pomocą rzutnika tematu

lekcji i celów zajęć. Wspólne ustalenie kryteriów sukcesu.
2. Pytanie otwarte. Nauczyciel loguje się na platformę, wybiera odpowiedni e‐materiał
i przystępuje do czynności organizacyjnych. Uczniowie również logują się w systemie
i dołączają do grupy. Po podaniu tematu lekcji nauczyciel wyświetla na tablicy
interaktywnej wybrane pytanie otwarte z e‐materiału, na które następnie uczniowie
 indywidualnie udzielają odpowiedzi. Nauczyciel, korzystając ze swojego panelu
użytkownika, odczytuje na głos wybraną odpowiedź lub odpowiedzi i rozpoczyna
dyskusję.
3. Krótka rozmowa wprowadzająca w temat lekcji: Timaios

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie przystępują do cichego czytania tekstu zawartego w sekcji

„Przeczytaj”, jeśli nauczyciel – na podstawie raportu na platformie – uważa, że
przygotowanie uczniów jest wystarczające, może pominąć tę czynność. Uczniowie
indywidualnie zapisują pięć najważniejszych ich zdaniem kwestii poruszanych
w tekście. Następnie w parach porównują swoje wybory. Nauczyciel prosi wybrane
pary o podsumowanie swojej pracy.
2. Praca z multimedium. Nauczyciel wyświetla na tablicy interaktywnej materiał z sekcji
„Audiobook”. Wybrany uczeń odczytuje treść polecenia: Wysłuchaj fragmentów dialogu
„Timaios”. W odniesieniu do każdego fragmentu wskaż co najmniej jedną cechę świata.
Klasa dzieli się na grupy i opracowuje propozycje odpowiedzi. Przedstawiciel
wskazanej grupy prezentuje propozycję rozwiązania zadania, a pozostali uczniowie
komentują. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia odpowiedzi uczniów, udzielając im
informacji zwrotnej.
3. Ćwiczenia przedmiotowe. Ćwiczenie nr 4 nauczyciel udostępnia uczniom za pomocą
tablicy interaktywnej lub rzutnika. Uczniowie pracują indywidualnie. Nauczyciel
obserwuje postęp pracy i rezultaty. Prosi wybranego ucznia, który wskazał błędne
rozwiązanie, o uzasadnienie swojej decyzji i zaprasza pozostałych uczniów do dyskusji.
4. Nauczyciel wyświetla uczestnikom zajęć ćwiczenie nr 5 i 6. Uczniowie tym razem
pracują w grupach. Ustalają wspólne stanowisko i wskazują wybraną odpowiedź,
używając telefonów lub komputerów. Nauczyciel kontroluje wyniki pracy uczniów
i prosi wybrane osoby o uzasadnienie swojej odpowiedzi.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”.

Wspólnie z uczniami poddaje refleksji proces dydaktyczny: czego się uczniowie
nauczyli, czy osiągnęli założone cele?
2. Wszyscy uczniowie podsumowują zajęcia, zwracając uwagę na nabyte umiejętności.

Praca domowa:

1. Uczniowie wykonują ćwiczenia nr 7 i 8 zawarte w sekcji „Sprawdź się”. Przygotowują

uzasadnienia poprawnych odpowiedzi.

Materiały pomocnicze:
 Walczak P., Metody aktywizujące w nauczaniu filozofii, w: „Analiza i egzystencja” 10
(2009).
Dydaktyka filozofii. Antropologia, red. S. Janeczek, Lublin 2010.
Tatarkiewicz W., Historia filozofii, Warszawa 2005.
Krokiewicz A., Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000.
Reale G., Historia filozofii starożytnej, t. 1‐5, tłum. Edward Iwo Zieliński, Lublin 1999.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Nauczyciel może wykorzystać medium w sekcji „Audiobook” do podsumowania lekcji.