Wczesne dzieciństwo.

1. Wiek niemowlęcy- do 1 r.ż.

2. Wiek poniemowlęcy- od 2 do 3 r.ż.

Faza noworodka.

1. 1 m.ż.- okres przystosowawczy, tzw. "Stadium noworodka", dziecko przystosowuje się do

zmian temperatury, nowego sposobu oddychania i przyjmowania pokarmu oraz wydalania.

2. Przeciętna waga noworodka- 3,37 kg, wzrost 51,2 cm, głowa stanowi ok. 30% masy ciała,
tułów długi, kończyny krótkie.

3. Włóknisto- kostne spojenia kośćca czaszki:

a) ciemiączko duże (zarasta do 15 miesiąca)- spojenie kości czołowych i ciemieniowych,
b) ciemiączko małe (zarasta w pierwszym kwartale życia)- spojenie kości ciemieniowych
i potylicznych.

4. Postawa leżąca asymetryczna- głowa w jedną stronę, kończyny z tej strony, w którą
skierowana jest głowa wyprostowane a z przeciwnej skrzywione też w stronę, w którą
położona jest głowa..

5. Odruchy.
a) wspólne dla noworodka i dla człowieka dojrzałego:
 odruch źrenicowy,
 mruganie,
 ssanie,
 połykanie,
 wydalanie moczu i kału.

b) charakterystyczne tylko dla noworodka:

 odruch Babińskiego (unoszenie dużego palca przy podrażnianiu stopy),
 odruch toniczno- szyjny (czyli przybieranie postawy asymetrycznej),
 odruch Moro (unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała),
 odruch chwytny,
 odruch marszu automatycznego.
Utrzymanie się tych odruchów w 2 półroczu życia jest sygnałem nieprawidłowego
funkcjonowania układu nerwowego.

6. Rytm aktywności: snu i czuwania

a) P. Wolf- 6 poziomów pobudzenia- od głębokiego snu po krzyk,

 głęboki sen- regularny oddech, zamknięte oczy, brak ruchu gałek ocznych- 8-9h/dobę,
 sen lekki- szybkie ruchy gałek ocznych, nieregularny oddech- 8-9h/dobę,
 drzemka- otwarte, ale nieprzytomne oczy,
 bierne czuwanie- otwarte i przytomne oczy, spowolniona reakcja- 2-3h/dobę,
 aktywne czuwanie- otwarte oczy, reaguje na bodźce,
 aktywne czuwanie + krzyk- 1-4h/dobę.
b) noworodki śpią 16-18h/dobę, niemowlęta 13-14,
c) stan czuwania pojawią się 1 na 3-4h, głęboki sen co 50-60 min.

7. Zdolności sensoryczne noworodka.

 równowaga- podniesione, kiedy płacze- uspokaja się,

 dotyku- dotknięcie okolicy ust wywołuje znieruchomienie,
 smak- rozróżnia smaki, preferuje słodki,
 węch- rozpoznaje zapach mleka matki, odwraca się od nieprzyjemnych zapachów,
 słuch- preferuje dźwięki o czystych tonach, odwraca się w kierunku dźwięku,
 wzrok- akomodacja oczu i widzenie kolorów są ograniczone.

8. Poziom rozwoju narodzonego dziecka:

 skala Apgar- częstość uderzeń serca, reakcja na ból,

 skala Oceny Zachowania Noworodka wg Braselthona- reakcja na stres, kontrola
pobudzenia, napięcię mięśniowe.
 skala Farra- kolor skóry, kształt małżowiny usznej, podeszwowych pofałdowań skóry,
 skala Dubrowitza- zgięcie dłoni, sprężystość kończyn górnych, zdolność
utrzymywania głowy,
 skala Ballarda- meszek płodowy, brodawki piersiowe, małżowiny uszne, narządy
płciowe, ułożenie ramion.

9. A. Meltzoff i A.Moore- dzieci w 2-3 dobie życia są zdolne do naśladowania wyrazów

mimicznych swoich opiekunów.

Zmiany rozwojowe niemowlęcia.

1) Rozwój morfologiczny i zmiany fizjologiczne.

 1 r.ż. procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi- wzrost zwiększa się 50%,
waga podwaja się po 3-4 miesiącach,
 do 6 miesiąca "faza bierności"- ustrój dziecka i parametry biochemiczne są takie jak w
okresie płodowym,
 od 5-7 miesiąca "fizjologiczne urodziny"- po nich "faza ekspansji" prowadząca do
homeostazy,
 z pierwotnej kifozy ok. 3-4 wyodrębnia się lordoza szyjna a około 9-12 lordoza
lędźwiowa, powstająca w efekcie pionizacji ciała,
 szybki przyrost masy tkanki mózgowej, mielinizacja włókien nerwowych, nerwów
czaszkowych oraz rozrost pól i okolic kory,
 od 6 miesiąca rozpoczyna się proces wyżynania zębów mlecznych i trwa do 3 r.ż.,

2. Rozwój postawy ciała, lokomocji, chwytania i manipulacji.

Rozwój psychoruchowy- powiązanie psychiki i motoryki.

3 kierunki (prawa) rozwoju:

 cefalokaudalny- od części głowowej, przez tułów po część nożną,

 proksymodystalny- od osi podłużnej ciała na boki,
  łokciowo- promieniowy- w osi poprzecznej ciała od 5 małego ciała:

a) wcześniej przyswaja ruchy cykliczne (dwufazowe, np. poruszanie ręką z

grzechotką) niż acykliczne (trójfazowe, np. spostrzeganie, sięganie i
chwytanie),
b) w 3 miesiącu dziecko podniesione do pozycji pionowej zdolne jest sztywno
trzymać głowę, w 8 miesiącu samodzielnie siedzieć, w 10 stać, trzymając się
oparcia,
1. Rozwój lokomocji:

 3 m. obrót z pleców na bok

 5 m. z brzucha na plecy
 6 m. z pleców na brzuch
 8 m. samodzielne siadanie i pełzanie
 10-11 m. raczkowanie
 12-13 m. chodzenie

2. Rozwój umiejętności dowolnego chwytania:

 4-5 m. ruch wahadłowy, chwyt dłoniowo- łokciowy, sięga jedną ręką, postukiwanie,
potrząsanie,
 5-6 m. ruch łukowaty, chwyt prosty całą dłonią do góry, wykonuje symetryczne ruchy
ku przedmiotowi obiema rękami,
 6-8 m. ruch łukowaty, pochylenie całego ciała ku przedmiotowi, chwyt nożycowy,
przywodzenie kciuka do pozostałych palców, sięga jedną ręką, przedmioty przekłada z
ręki do ręki,
 8-9 m. uruchomiony staw nadgarstka, chwyt pensetkowy, chwytanie opuszkami
palców, angażuje obie ręce.

3. Koordynacja wzrokowo- ruchowa: chwytanie i sięganie przebiega pod kontrolą wzroku od

okresu chwytu dowolnego tj. od 4 m. Pod koniec okresu niemowlęcego dziecko manipuluje
przedmiotem używając obu rąk.

4. W 1 r.ż. dziecko manipuluje w sposób specyficzny, stosuje schematy czynnościowe.

Dopiero pod koniec 1 r.ż działania dziecka stają się specyficzne.

Rozwój poznawczy, czynności eksploracyjne.

1. Percepcja- zdaniem E.J. Gibson dziecko od 1st dni życia identyfikuje bodźce, które są
ważne dla jego orientacji w otoczeniu. Uczy się dostrzegać tożsamość obiektów. Noworodek
reaguje na zmianę intensywności światła: otwiera oczy w ciemności i zamyka je przy ostrym
świetle. Do ok. 3 m. proces akomodacji soczewek nie zachodzi prawidłowo, Co powoduje, że
niemowlę widzi obiekty oddalone od niego do około 21 cm. W 12 m. ostrość wzroku dziecka
dorównuje ostrości wzroku dorosłego. Po urodzeniu dziecko rozróżnia jednolicie szarą
powierzchnię od powierzchni pokrytej biało- czarnymi pasami o szerokości 2,5 cm. Między
1-3 m. dziecko dostrzega organizację obrazu. Między 3-5 m. pojawia się, a około 13 m.
rozwija widzenie stereoskopowo- binokularne, zapewniające widzenie głębi.

Ruchy gałek ocznych niemowlęcia są podobne jak u człowieka dorosłego, u noworodka

pojawiają się ruchy skakkadowe przy przenoszeniu wzroku z obiektu na obiekt. Niemowlęta
wykazują skłonność do skupiania wzroku na brzegach przedmiotów, a następnie, przy jego
poruszeniu się, przenoszą wzrok ku części środkowej i poszukują wyróżniających się cech.
Stwierdzono, że dzieci patrzą dłużej na twarz osoby mówiącej lub uśmiechniętej.

Noworodki odróżniają kolor czerwony od zielonego a w wieku 3 m. rozróżniają 4

podstawowe barwy, przy czym preferują żółtą i czerwoną w stosunku do zielonej
i niebieskiej. Percepcja ma charakter intermodalny. Współdziałanie słuchu i wzroku pojawią
się ok. 2 m.ż., następnie znów zaznacza swoje istnienie koło 5. Niemowlęta od 2-4 m. reagują
na odpowiedniość miny i tonu głosu.

Zdaniem Schumana każdy akt percepcji ma dwufazową strukturę. Składa się z fazy
inicjującej, w której jednostka zostaje pobudzona przez jakiś bodziec i finalizującej, która
niesie uspokojenie związane z osiągnięciem efektu poznawczego.

Rozwój przechodzi przez 3 etapy:

a) spostrzegania monosensorycznego pierwotnego- znajduje się tu faza inicjująca,

nastawiająca i aktywizująca, zostają pobudzone peryferyczne części receptora, np.
obrzeża siatkówki, zewn. części dłoni… tu następuje chwilowe zawieszenie głosu po
czym filozoficzna sentencja: „Yyy…Dupa… kurwa, przepraszam”- (cyt. z Agi )
W następnych fazach: uspokajającej i odprężającej zostają pobudzone centralne części
receptora a w fazie efektu poznawczego mamy mozaikę pojedynczych wrażeń.
b) spostrzeganie polisensoryczne- tu też faza inicjująca, nastawiająca i aktywizująca,
zostaje pobudzony jeden zmysł. W następnych fazach uspokajającej i odprężającej
zostaje zaangażowany zwykle dotyk, a w fazie efektu poznawczego mamy
identyfikację przedmiotu i stwierdzenie jego realności.
c) spostrzeganie monosensoryczne wtórne- zgadnijcie jakie ma fazy :-D, następuje
w nich pobudzenie jakiegoś zmysłu, lub odbiór znaku, np. słowa. W następnych
fazach, też już wiecie jakich ;-) mamy aktualizację notacji przedmiotu a w efekcie
poznawczym powstanie umysłowego obrazu przedmiotu.

2. Czynności eksploracyjne- prowadzą do zaspokajania potrzeb poznawczych jednostki,

występują w formie nastawienia receptorów, zbliżenia się do przedmiotu, manipulowania
nim. Zdaniem Piageta pojawienie się eksplorowania przedmiotów znamionują dwa zjawiska:

a) dziecko stosuje wiele różnych schematów czynnościowych do jednego przedmiotu,

b) przejawia tendencję do modyfikowania czynności w celu wykrycia właściwości
przedmiotu.

Podejmowane przez dziecko działania badawcze są zwykle krótkie, nie tak pewne jak
wykonawcze i nie towarzyszą im negatywne emocje. Czynności eksploracyjne prowadzą do
zdobycia informacji i doświadczeń poznawczych, dzięki którym dziecko może przejść na
wyższy etap rozwoju.

Czynności eksploracyjne zależą od pewnych cech działającego podmiotu, a także własności

samego obiektu. Badania J. Kaisera wykazały, że dzieci od 9- 12 m.ż. wychowywane np. w
domu dziecka przejawiały aktywność kierowaną na osoby, w porównaniu z dziećmi ze
środowisk optymalnych, które zajmowały się badaniem przedmiotów. W skupieniu uwagi
małego dziecka większą rolę odgrywają strategie fizyczne (wskazywanie, postukiwanie,
kierowanie ręką dziecka) niż werbalne.
Na początku 2 r.ż. coraz większą rolę odgrywa badanie za pomocą słów. W tym czasie
kształtuje się podstawowa reprezentacja świata przedmiotów fizycznych. Wtedy również
rozpoczyna się proces odkrywania umysłu, następuje to stopniowo:

a) 3 m.- społeczny uśmiech,

b) 5 m.- różnicowanie emocji,
c) 7-8 m.- lęk społeczny,
d) 9 m.- zabawy „daj- masz (wpierdol )”.

Stanowi to zalążek dziecięcej teorii umysłu, czyli fragmentu dziecięcej reprezentacji świata,
która dotyczy stanów psychicznych innych osób.

Przedwerbalne formy komunikacji.

Po urodzeniu dziecko rozpoznaje głos matki i odróżnia go od głosu innej kobiety, w

pierwszym miesiącu dziecko różnicuje dwa syntetyczne dźwięki mowy, które różnią się
początkową spółgłoską, np. p - b. W ciągu 3- 4 m.ż. większość kontaktów z matką ma formę
interakcji twarzą w twarz. Do komunikowania się z otoczeniem dziecko wykorzystuje
zachowania niewerbalne: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty. Wyróżniono kilka form płaczu
w zależności od barwy, siły i ciągłości krzyku. Płacz podstawowy charakteryzuje się
monotonnym, przerywanym krzykiem. Płacz z bólu cechuje krzyk z nagłym początkiem,
którego siła narasta, jest głośny i ostry. Płacz gniewny odznacza się poczerwienieniem
twarzy, przerywanymi łkaniami i długim czasem trwania.

S. Wolter i R. Eryting przedstawili kategoryzację gestów, wyróżniając dwie ich grupy:

a) gesty wskazujące, pojawiają się między 9 a 13 m.ż., wyrażają prośbę o przedmiot,

b) gesty reprezentujące, tworzą względnie trwałe układy ruchów ciała, rąk, mimiki,
występują powyżej 14 m.ż.,

Dla porozumiewania się dziecka w okresie prewerbalnym charakterystyczna jest komunikacja

ostensywna, polegająca na zwracaniu uwagi w otoczeniu przez ich wskazywanie. Kiedy
dziecko zaczyna posługiwać się językiem, łączy wyrażenia deiktyczne (wskazujące np. „tu,
tam”) z gestami.

Rozwój wokalizacji wg Starka:

a) stadium odruchowego krzyku i życiowych odgłosów (od 0-8 tydzień), dźwięki krzyku
są wskaźnikiem zdrowia dziecka, uwarunkowane są strukturą anatomiczną, istnieje
mała możliwość zmian dźwięków,
b) stadium gruchania i śmiechu (8-20 tydzień), wydaje dźwięki w społecznej interakcji,
sygnalizuje dyskomfort, przywołuje, prosi, pojawia się śmiech,
c) stadium zabaw wokalnych (16-30 tydzień), wypowiada proste sylaby z przedłużaniem
dźwięków, wydawane dźwięki są czymś pośrednim między gruchaniem a
gaworzeniem (paplaniem),
d) stadium samonaśladującego gaworzenia (od 25-50 tygodnia), częściej gaworzy gdy
jest samo, niż gdy są przy nim dorośli, produkcja dźwięków zaczyna spadać,
zmniejsza się liczba spółgłosek,
 e) gaworzenia i ekspresywnej mowy niezrozumiałej (od 9-18 miesiąca), wypowiedzi są
niezrozumiałe, ale oddają charakterystyczną intonacje.

Porozumiewanie się niemowlęcia z dorosłymi.

Wczesne kontakty matki z dzieckiem realizowane za pomocą środków werbalnych i

niewerbalnych zostały nazwane konwersacjopodobnymi. Poprzez ten kontakt dziecko
odkrywa rytm komunikacyjny i otrzymuje materiał językowy niezbędny do uczenia się
języka. C. Trevarthen nakreślił linię rozwoju komunikowania się w niemowlęctwie:

a) intersubiektywność pierwotna- dziecko interesuje się osobami, uczestniczy w

interakcjach, kieruje gesty, miny, spojrzenia przez zainteresowanie wyłącznie
przedmiotami, które stanowią płaszczyznę porozumienia, nie zaś samymi osobami,
b) wtórna intersubiektywność- dzieli zainteresowanie między osoby a przedmioty.

Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia.

Już w pierwszym miesiącu dziecko reaguje na podniecenie lub niepokój osoby, która je
karmi, w 2 m. dziecko ożywia się w kontakcie z dorosłym, uspokaja pod wpływem
pieszczotliwego przemawiania, a w 3 m. odwzajemnia uśmiech dorosłego. W 4 m. wyraża
niezadowolenie, gdy dorosły nie zwraca na nie uwagi, w 5 m. reaguje strachem na nieznane
osoby, w 7-8 m. próbuje zwrócić na siebie uwagę dorosłego płacząc lub gaworząc a w 10 m.
naśladuje ruchy dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy. W 6 m. dzieci potrafią wyrażać
te samą emocję Co twarz na którą patrzą. Dla prawidłowego rozwoju emocji dziecka
niezbędne jest przywiązanie, które rozwija się od chwili urodzenia. M. Ainsworth
wyodrębniła 3 typy przywiązania:

a) dzieci lękowe- unikające, nie przejawiają emocji negatywnych w czasie rozstania z

matką, ale gdy wraca unikają jej,
b) dzieci ufnie przywiązane- wykazują negatywne emocje gdy matka je opuszcza i
reagują entuzjastycznie na jej powrót,
c) dzieci lękowo- ambiwalentne- wykazują emocje w trakcie rozstania z matką i reagują
agresją przy jej powrocie.

Pod koniec 1st półrocza dziecko obserwuje inne dziecko i uśmiecha się do niego, w 3
kwartale gaworzy do innych dzieci, naśladuje ruchy rówieśnika, daje zabawkę i reaguje
protestem na jej zabranie. Pod koniec 1 roku próbuje zwrócić na siebie uwagę rówieśnika
gaworząc, złości się, gdy rówieśnik oddala się. Dziecko traktuje partnera podobnie jak inne
obiekty w otoczeniu: dotyka, popycha, pociąga.

Wiek poniemowlęcy.
1. Charakterystyka rozwoju fizycznego i motorycznego.

Zwolnienie przyrostu wagi przy szybko postępującym wzroście (wyszczuplenie), dalszy

proces kostnienia oraz utrwalanie fizycznych krzywizn kręgosłupa (lordoza szyjna i
lędźwiowa). Pierwsze kroki są krótkie, nieregularne, brak im koordynacji. Dziecko roczne
przyjmuje charakterystyczną postawę podczas chodzenia: tułów prosty, głowa pochylona,
ręce rozstawione szeroko. U dziecka 2-letniego następuje wydłużenie kroku, zanikanie
ruchów zbędnych (przyruchów), niższe unoszenie stóp.

Rozwój lokomocji w okresie poniemowlęcy.

1. 15 m. wchodzi po schodach „na Lasky’ego” (na czworakach ).

2. 18 m. ciągnie za sobą przedmioty na sznurku, wchodzi po schodach z pomocą
dorosłego.
3. 25- 30 m. schodzi po schodach bez trzymania się poręczy i stawiając nogi na
przemian, skacze i biega.
4. 36 m. jeździ na 3-kołowym rowerku, stoi na palcach.

Na 2 r.ż. przypada okres rozwoju manipulacji specyficznej, dostraja swoje ruchy do kształtu
przedmiotów. Zabawa z klockami (budowanie wieży): 18 m.- 3- 4 klocki, 21 m.- 5 klocków,
24 m.- 6 klocków, 30 m.- Lasky (8 klocków- ten to sra jak najęty ). Ok. 21 m. buduje
pociągi a ok. 30 budowle trójwymiarowe, np. mosty.

Uaktywnia się mechanizm naśladowania, większość dzieci w 2 r.ż. potrafi posługiwać się
łyżką, ołówkiem. Dzieci 2,5-roczne potrafią nałożyć części ubrania. trzylatek umie umyć
buzię, ręce i wytrzeć się ręcznikiem.

2. Rozwój czynności poznawczych jako podstawa różnicującej się aktywności.

Rozwój inteligencji sensoryczno- motorycznej.

Dzięki asymilacji funkcjonalnej (powtarzanie reakcji), uogólniającej (wykonywanie tej samej

reakcji w odpowiedzi na różne bodźce) i różnicującej (różnicowanie reakcji w zależności od
kontekstu) następuje poszerzanie reakcji dziecka, w efekcie czego powstaje czynność
psychiczna, której wewnętrznym modelem jest schemat.

Schematy czynnościowe:

a) stadium I- schematy czynnościowe pierwotne, wywodzą się z czynności odruchowej

organizmu, np. schemat ssania,
b) stadium II- połączenie stadium I z elementami sensomotorycznymi, co prowadzi do
powstania przystosowań nabytych, np. ssanie kciuka,
c) stadium III- 4-8 m.ż.- skierowanie aktywności dziecka ku światu przedmiotów i
wypracowanie schematów czynnościowych wtórnych (np. schemat potrząsania),
d) stadium IV- 8-12 m.ż.- łączenie schematów czynnościowych wtórnych w działaniu
dziecka,
e) stadium V- 12-18 m.ż.- dziecko wykorzystuje wiele schematów w kontakcie z jednym
przedmiotem.
f) stadium VI- 18- 24 m.ż.- dziecko może zastąpić realny przedmiot i działanie obrazami
umysłowymi.

Po stadium IV dziecko odkrywa stałość i obiektywność przedmiotów. Wcześniej zaś w III

stadium asymilacja funkcjonalna prowadzi do powstania 1st schematów funkcjonalnych klas
obiektów (np. przedmioty do potrząsania).
W okresie inteligencji sensoryczno- motorycznej dziecko odkrywa metody działania służące
do wywołania interesujących go rezultatów, np. okrywa związek między pewnymi
zdarzeniami w otoczeniu a przeżywaniem przyjemności. Podstawą tych odkryć jest
asymilacja uogólniająca.

Na podstawie asymilacji różnicującej odkrywa relację między elementem oznaczającym i

oznaczanym, np. ułożenie do karmienia jest elementem oznaczającym sytuację karmienia
(element oznaczany).

Funkcja symboliczna.

Pod koniec 1 r.ż. większość dzieci opanowuje niektóre symbole. W IV stadium inteligencji
sensoryczno – motorycznej pojawia się zdaniem Piageta funkcja symboliczna. Jest to
zdolność do przywoływania nieobecnych przedmiotów i zjawisk za pośrednictwem symboli i
znaków. Pierwsze jej przejawy to: przyswajanie mowy, pojawienie się zabawy symbolicznej,
naśladownictwo. Za najważniejsze uważa Piaget naśladownictwo odróżnicowanie, które
poprzedzane jest przez naśladownictwo bezpośrednie.

W wieku poniemowlęcym dziecko opanowuje różne symbole. W ciągu trzech pierwszych lat
dziecko opanowuje język na poziomie podstawowym, zna ok. 2000 słów, opanowuje także
systemy symboliczne: muzyka, rysunek, gesty czy liczby.

Połowa 2 r.ż. to ważny moment w nabywaniu przez dziecko wiedzy na temat stanów
mentalnych, czyli dziecięcych teorii umysłu. Dzieci myślą o nieobecnych i hipotetycznych
sytuacjach.

3. Rozwój zabawy.

Rodzaje zabaw:
 manipulacyjne: swobodne czynności podejmowane przez dziecko dla przyjemności,
np. potrząsanie grzechotką,
 konstrukcyjne: dziecko dąży do uzyskania jakiegoś wytworu i dostrzega rezultat
swojego działania, np. wieża z klocków,
 symboliczne: będące podstawą późniejszych zabaw tematycznych.

Koncepcja rozwoju zabawy wg Bornsteina:

1. Zabawy funkcjonalno- manipulacyjne:

 Stadium ogólnej aktywności funkcjonalnej, dziecko używa 1 przedmiotu w
zabawie,
 Niespecyficzne działania kombinowane, używa 2 lub więcej przedmiotów
niezgodnie z ich przeznaczeniem
 Manipulacje specyficzne używa 2 lub więcej przedmiotów zgodnie z ich
przeznaczeniem
 Stadium przejściowe, używa zabawki w sposób bliski jego założonej funkcji,
np. kładzie słuchawkę tel obok ucha nie wypowiadając żadnych słów.
2. Zabawy symboliczne:
 Udawanie skierowane na siebie, wykonuje działania w odniesieniu do samego
siebie, np. pije z pustej filiżanki
 Udawanie skierowane na innych, np. całuje lalkę
  Sekwencje czynności udawanych, łączy 2 lub więcej udawanych działań np.
całuje lalkę, kładzie ją do wózka,
 Zabawa w udawanie z przedmiotami zastępczymi, np. udaje, że klocek to
słuchawka tel.

Zabawa w udawanie stanowi ważną przesłankę w rozwoju dziecięcej wiedzy o świecie. A.

Leslie twierdzi, że strukturę wczesnej zabawy w udawanie pojawiającej się koło 18 m.ż.
można odczytać jako relacje między trzema elementami: podmiotem, którym jest zwykle
samo dziecko, podstawową reprezentacją, czyli aktualną zabawką i rozkojarzoną
reprezentacją (zwaną także reprezentacja drugiego rzędu), która dotyczy treści udawania.
Słowem kiedy dziecko udaje, że np. klocek jest filiżanką kawy nie przestaje rozumieć jakie są
prawdziwe właściwości klocka i jakie właściwości ma prawdziwa filiżanka. Reprezentacje
podstawowa i rozkojarzona angażują u dziecka inne poziomy przetwarzania.

Zdolność do udawania pojawia się między 18 a 24 m.ż., dzieci rozumieją także udawanie
innych osób i same zaczynają zachowywać się adekwatnie do tegoż udawania. Taka zabawa
to pierwsza z trzech form zabawy w udawanie tzw. zabawa przez odniesienie. Jest to forma
udawania abstrakcyjnego czyli przyjęcie, że jakiś obiekt jest tym czym naprawdę nie jest.
Druga forma udawania polega na traktowaniu obiektu jako rzeczywistego ale posiadającego
cechy, których rzeczywistości nie posiada (np. udawanie, że ma mokre ubranie podczas gdy
jest ono suche). Trzecia forma udawania to tzw. forma istnienia- polega na wyobrażaniu sobie
czegoś czego nie ma (np. włosów na głowie dresiarza, albo mózgu w jego głowie ).

4.Rozwój mowy i komunikacji.

W 2 i 3 r.ż. dziecko czyni znaczne postępy w operowaniu językiem. Pod koniec 1 r.ż. operuje
4-5 słowami a w następnych latach (do 6 r.ż.) opanowuje 9-10 słów dziennie. Dziecko tworzy
też wiele słów korzystając z powszechnych sufiksów. Dzieci stosują poznany zasób słów do
nazywania wszystkich obiektów, które są w jakiś sposób podobne do siebie- nazywa się to
zjawiskiem nad rozciągłości znaczeń i trwa od 5 tygodni do 8 miesięcy dla danego słowa.

Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem ich reprezentacji: 1st reprezentacji rozumienia
(zapis dźwięków, ich uporządkowanie oraz znaczenie), potem reprezentacji produkcji
(informacje artykulacyjne- łączenie dźwięków, akcent. Te dwie reprezentacje są
asymetryczne tak u dzieci jak i u dorosłych

Dziecko w przypadku tworzenia słów kieruje się powszechnymi regułami semantyczno-

syntaktycznymi, co prowadzi do zjawiska hiperregularyzacji (np. daj jeść piesowi – bo:
koniowi). W procesie opanowywania języka biorą udział mechanizmy wrodzone i kontekst
sytuacyjny środowiskowy. W 2 r.ż. dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny, jego
wypowiedzi mają formę holofraz (wypowiedzi jednowyrazowych). Następnie zaczyna
tworzyć zlepki dwuwyrazowe. Zaznacza się przewaga funkcji ekspresywnej i impresywnej
nad symboliczną. W 3 r.ż. słownik dziecka liczy już 1000-1500 słów, wzrasta długość
wypowiedzi. Dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzenia niż chłopcy. W drugim półroczu 2
r.ż. dominują wypowiedzenia jednokrotnie złożone współrzędnie, w 3 pojawiają się złożone
podrzędnie, pod koniec 3 wielokrotnie złożone współrzędnie i podrzędnie.

5. Rozwój emocjonalny i społeczny.

W 2 r.ż. dziecko pragnie przebywać z dorosłymi. Dzieci powyżej 13 m. przejawiają wyższy
poziom zabawy symbolicznej, jeśli w wieku 5 m. zachęcano je do zabawy. Dla 3 r.ż.
charakterystyczna jest faza naiwnej psychologii, czyli skłonności dziecka do mówienia o
własnych emocjach i refleksja nad nimi. Rozwój emocjonalny we wczesnych okresach życia
zależy od dojrzewania układu nerwowego. Między 2 a 3 r.ż. pojawiają się złożone uczucia,
jak: zazdrość, duma, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie. Wiążę się to z rozwojem poczucia
własnego „Ja”.

6. Rozwój obrazu własnej osoby.

Rosnąca samodzielność dziecka staje się podstawą do poczucia sprawstwa, a więc

świadomości, iż jest się autorem zdarzeń i zmian. Pierwsze przejawy poczucia „Ja” to
rozpoznawanie siebie w lustrem między 18-24 m. robi to 88% dzieci. Koncepcja C.H.
Cooleya twierdzi, że najważniejszym lustrem dla dzieci są inni ludzie i ich opinie, tzw. lustro
społeczne. Tworzące się poczucie „Ja” wyraża się w używaniu słowa „ja” w tzw. pędzie
posiadania (dziecko chętnie przywłaszcza sobie przedmioty i zaciekle broni rzeczy przed
rówieśnikami) oraz w dziecięcym negatywizmie, czyli przeciwstawiania się prośbom i
poleceniom osób dorosłych, co przybiera formę oporu fizycznego lub stanowczej i
konsekwentnej werbalnej odmowy.

Średnie dzieciństwo. Wiek przedszkolny (od 3 do 7).

1. Rozwój somatyczny i aktywność ruchowa.

Ma wszystkie żeby mleczne. W r.ż. dziewczynki- 94,5 cm, chłopcy- 95,5; masa ciała:
dziewczynki -14,5 kg, chłopcy – 14,8. W 6 r.ż. dziewczynki- 116,1 cm, chłopcy- 117,8; masa
ciała: dziewczynki – 20,9 kg, chłopcy- 21,8 kg . Na zmiany w rozwoju fizycznym dzici mają
wpływ: płeć, warunki środowiskowe, rasa.

W układzie nerwowym występują 4 rodzaje zmian:

 Mielinizacja włókien nerwowych, szczególnie w płatach czołowych,
 Wzrost liczby synaps i produkcji chemicznych neuroprzekaźników,
 Do 5 r.ż. większą rolę w fazie czuwania odgrywają fale „theta” (charakterystyczne dla
snu dorosłych) niż fale „alfa” (charakterystyczne dla zaangażowanej uwagi),miedzy 5
a 7 r.ż. ich udział się wyrównuje,
 Wzrasta koordynacja między płatami czołowymi a innymi częściami mózgu.

Obserwuje się wzrost sprawności motorycznej: biegi, skoki, chwyt i rzut piłką, nauka jazdy
na łyżwach, rowerze, ogólnie duża potrzeba ruchu zwana „głodem ruchu”. Chłopcy uzyskują
lepsze wyniki w czynnościach, które wymagają większej energii i siły, a dziewczynki w tych,
które wymagają równowagi, rytmiczności i precyzji. W 4-5 r.ż. ubierają się samodzielnie ,
posługują się sztućcami.

2. Procesy poznawcze.

A) Sprawności percepcyjne.

 W 5-6 r.ż. są w stanie śledzić piłkę wzrokiem i chwytać ją.

  Zaczynają rozpoznawać litery jako zbiory punktów, w 3-4 r.ż. potrafią
odróżnić pismo od tego, co pismem nie jest (np. od bazgrot) choć nie potrafią
jeszcze rozróżniać poszczególnych liter, ujmują pismo całościowo.
W następnym etapie różnicują litery, duże trudności sprawiają im te podobne
do siebie kształtem (np. E i F, M i W) ale najciężej zróżnicować im litery
będąc swoimi zwierciadlanymi odbiciami (np. b i d), dlatego nieraz nawet do 8
r.ż. piszą wiele liter jak w lustrzanym odbiciu.
 Potrafią wyodrębnić przedmioty uwikłane w nową konfigurację i rozpoznawać
go na podstawie analizy kształtu, trudności sprawia im kopiowanie figur
geometrycznych, 3 r.ż.- potrafi reprodukować, 3-4 r.ż.- krzyżyk, koło, 4-5 r.ż.-
szyny, 5-6 r.ż.- kwadrat, 6-7 r.ż.- trójkąt, spirala.
 Dzieci przedszkolne nie ujmują jeszcze dokładnie wielkości i proporcji
przedmiotów, największy problem mają w odnotowaniu zależności wielkości
od odległości w jakiej się znajduje, dlatego rysunki dziecięce nie uwzględniają
perspektywy.
 We wczesnym dzieciństwie zwiększa się zdolność rozróżniania barw i odcieni,
dzieci opanowują nazwy kolorów i poprawnie stosują je w odniesieniu do barw
podstawowych.
 Wzrasta wrażliwość słuchowa w zakresie słuchu muzycznego
i fonematycznego, wzrastają zdolności rozpoznawania melodii (umie to ok.
40% dzieci w 4 r.ż., 75% w 5 r.ż.). Dominują improwizacje wokalne. W wieku
5 lat dziecko imituje zasłyszane melodie mniej więcej utrzymując rytm i
intonacje. Słuch fonematyczny- umiejętność słuchowego rozróżniania
dźwięków mowy (fonemów) i słów dzięki dostrzeganiu cech odróżniających
jedną głoskę od drugiej, przy jednoczesnym utożsamianiu różnych wymówień
i cech głoski. Jest on podstawą opanowania czytania i pisania. Łatwe do
wymawiania są słowa złożone z występujących naprzemiennie po sobie
samogłosek i spółgłosek (tata, dupa ), do 6 r.ż. dwie spółgłoski następujące
po sobie czasem powodują opuszczenie jednej z nich (np. trawa = tawa).
W 6 r.ż. coraz lepiej wymawia nawet 3 spółgłoski następujące po sobie (np.
zgrzyt).
 6-7 r.ż. dziecko rozpoczyna naukę czytania i pisania, choć często rozpoczyna
się to wcześniej (G. i J. Doman- proponuje rozpocząć już w 1 r.ż.).
Opanowanie tych sztuk wymaga pewnych zdolności percepcyjnych, których
rozwojowi służą np. zabawy wymagające wizualnego różnicowania obiektów).

Zdobywanie orientacji w czasie.

Czas odbierany jest raczej subiektywnie niż obiektywnie, nie opiera się na danych
zmysłowych, lecz na zdolnościach umysłowych, jak pamięć, wyobrażenia, przewidywanie.
Zdaniem Piageta dziecko w wieku przedszkolnym ujmuje czas subiektywnie, czego
przejawem jest egocentryzm czasowy, czyli stawia w centrum zdarzenia dotyczące jego
samego. Dopiero ok. 12 r.ż. można mówić o porządkowaniu zdarzeń i rozumieniu relacji:
prędkość x droga x czas.

Badania Szumana: dziecko najpierw orientuje się w porach dnia, roku, potem w dniach
tygodnia, a wreszcie w godzinach. Dzieci w 3 r.ż. mają kłopoty ze spostrzeganiem kolejności
zdarzeń i nie ujmują kolejnych zdarzeń jako przewidywalne. Dzieci w 4 r.ż. i starsze potrafią
dawać w tym przypadku już poprawne odpowiedzi.
E. Clark: 6 stadiów w rozwoju umiejętności wyrażania relacji czasowych:
 opisuje następstwo 2 zdarzeń w czasie, używając prostego zdania,
 opisuje relacje czasowe zdaniami złożonymi współrzędnie, używa spójników,
 potrafi na pierwszym miejscu postawić drugie zdarzenie czyniąc z niego temat
wypowiedzi, zaś informacje o pierwszym zdarzeniu umieszcza w drugim zdaniu,
 opisując zdarzenia nie kieruje się porządkiem występowania ich w czasie,
 wyraża następstwa czasowe, używając słów: po, przed, kiedy
 szyk opisywania koresponduje z chronologicznym porządkiem wydarzeń.

Badania L. Harner: dzieci w 3 r.ż. zaczynają rozumieć relację słów „wczoraj” i „jutro”.
Badania S.A. Kuczaj: większość dzieci łączy słowo „nigdy” z czynnością negatywną, a słowa
„zaś”, „czasem” z czynnością pozytywną.
Badania M. Kielar- Turska: dzieci bez względu na wiek lepiej orientowały się w
przedstawionych w opowiadaniu zdarzeniach z przeszłości i przyszłości niż w zdarzeniach
rozgrywających się w teraźniejszości. Dzieci przedszkolne używają słowa „czas” w 3
znaczeniach:
 pora właściwa na wykonanie czegoś,
 wyodrębniony czas, w którym coś się dzieje,
 rodzaj rachuby czasu.

Orientacja w przestrzeni.

Orientacja w przestrzeni zależy od:

 koordynacji między zmysłami,
 zdobycia poczucia stałości otaczających obiektów,
 rozwoju sprawności lokomocyjnych i manipulacyjnych,
 opanowania nazw służących opisywaniu relacji przestrzennych.
Dziecko poszczególne miejsca wiąże z osobami, obiektami i zdarzeniami; opisując znane
pomieszczenie układają jedne przedmioty w relacji do drugich. W nieznanym otoczeniu
traktują swoje ciało jako punkt odniesienia do przedmiotów. Dzieci przedszkolne potrafią
rozpoznawać przestrzenie na obrazkach. Dzieci 4- letnie dobrze opanowują relację: wysoko,
daleko, góra, dół; trudności sprawiają im: przód, tył, wewnątrz.

B) Zmiany rozwojowe pamięci.

Zmiany dotyczą:
 wzrostu pojemności pamięci,
 powiększania się wiedzy o przedmiotach, które próbuje się zapamiętać,
 pojawienia się skutecznych strategii zapamiętywania,
 pojawienia się zdolności do myślenia o własnych procesach pamięciowych.

Pojemność pamięci.

W 4-5 r.ż. może odtworzyć szereg złożony z 4 cyfr, a w 6 z 6 cyfr. Zmiana pojemności wiąże
się z szybszym zachodzeniem operacji umysłowych i dojrzewaniem mózgu.

Strategie pamięciowe.
Używanie strategii można obserwować u dzieci przed 2 r.ż., a częstość ich stosowania
wzrasta pomiędzy 4 a 7. Badania dotyczyły 2 strategii: powtarzania i organizowania materiału
do zapamiętania- dzieci w wieku przedszkolnym są zdolne do używania strategii powtarzania
wówczas, gdy chcą coś zapamiętać; strategia grupowania elementów do zapamiętania
występuje ok. 7-8 lat.

Badania M. Jagodzińskiej: dzieci przedszkolne stosują wiele czynności prestrategicznych, tj.

podejmowanych ze względu na inny cel niż zapamiętywanie.

Metapamięć.

U dzieci 5- letnich można stwierdzić pewien stopień rozumienia procesu zapamiętywania, na

co wskazują ich wypowiedzi, iż łatwiej zapamiętać krótką listę słów niż dłuższą. Dzieci w 5
r.ż. częściej niż w 8 r.ż. błędnie oceniają swoje możliwości zapamiętywania.

3. Czynności myślowe.

Szeregowanie

Pod koniec wczesnego dzieciństwa dziecko potrafi zestawiać obok siebie obiekty tej samej
klasy różniące się wyraźnie rozmiarem, np. małą piłeczkę i dużą piłeczkę (do metalu ). Tak
powstają małe szeregi, które potrafi tworzyć 47% dzieci w 4 r.ż. i 61% w 5. W 5 r.ż. pojawia
się szeregowanie empiryczne, charakterystyczne dla inteligencji przedoperacyjnej. Dzieci
próbują losowo wybierać elementy z podanego zestawu i układać je wg wzrastającej-
malejącej wielkości. Uwagą obejmują dwa sąsiadujące ze sobą elementy i ustalają między
nimi relację większości albo mniejszości, zjawisko to nazwał Piaget dwoistością stanów
i przekształceń. Doskonalsza forma szeregowania zwana szeregowaniem systematycznym
pojawia się w 5 r.ż., a w 7 jest dominującym sposobem rozwiązywania zadań wymagających
grupowania elementów wg uporządkowanych różnic między nimi. Ta forma szeregowania
wskazuje na inteligencję operacyjną i wiąże się z rozwojem decentryzmu w ujmowaniu
zjawisk.

Klasyfikowanie

Polega na grupowaniu przedmiotów wg ich równoważników. Zdaniem Piageta czynność

klasyfikowania przekształca się w okresie przedoperacyjnym z tworzenia zbiorów
figuratywnych poprzez klasyfikowanie empiryczne, w klasyfikowanie hierarchiczne.

Umiejętność tworzenia zbiorów figuratywnych pojawia się między okresem inteligencji

sensomotorycznej a inteligencji przedoperacyjnej. Świadczy ona o zdolności do tworzenia
układów na zasadzie użytku, np. z kwadratu i trójkąta można zbudować domek.

Przygotowaniem do klasyfikacji hierarchicznej jest klasyfikacja multiplikacyjna polegająca

na stosowaniu więcej niż jednego kryterium, np. kształtu i koloru. Klasyfikacja hierarchiczna
wiąże się ze swobodnym łączeniem metody wstępującej i zstępującej, porównywaniem
ilościowym podzbiorów ze zbiorem, a także kwantyfikacją inkluzji polegająca na logicznym
porównywaniu zbiorów i podzbiorów (np. zwierząt jest więcej niż ptaków).
Koncepcja kategorii semantycznych: Człowiek tworzy układy podobnych obiektów przez
porównywanie ich do prototypu. Przykładami prototypowymi są bodźce podawane dzieciom
we wczesnej ontogenezie. Zdaniem Rosch prototypy kategorii percepcyjnych, takich jak kolor
są stałe i uniwersalne. Dzieci w 3 r.ż. preferują kolory podstawowe, a nie ich odcienie.
Kategoryzacja może zachodzić na kilku różnych poziomach:

 Podstawowym- odznacza się wysoką spójnością, przykłady tego poziomu cechuje

podobieństwo percepcyjne, a nazwy tych przykładów są proste i krótkie.
 Nadrzędny- cechuje go różnorodność percepcyjna przykładów, ich treściowe
podobieństwo wyraża się we wspólnej nazwie.
 Podrzędny- przykłady są subtelnie zróżnicowane, percepcyjnie i językowo.

Mandler wskazuje na potrzebę różnicowania kategorii percepcyjnych i konceptualnych.

Pierwsze kategorie percepcyjne zawierają wiedzę o tym, jak coś zrobić, czyli wiedzę
proceduralną, drugie wymagają wiedzy dotyczącej tego, jakie rzeczy są podobne- jest to
wiedza deklaratywna.

Myślenie kompleksowe pojawiające się po opanowaniu myślenia synkretycznego

(tj. globalnego, opartego na przywoływaniu grupowań znanych z doświadczenia- noga +
bucik ) jest charakterystyczne dla wieku przedszkolnego. Podlega ono w tym okresie
przekształceniom: od kompleksu skojarzeniowego, przez kompleks-kolekcja, łańcuchowy,
dyfuzyjny, do kompleksu pseudopojęcia. Kompleks pseudopojęcia tworzony jest na
podstawie cech obiektywnych i stałych. Pojęcia potencjalne budowane są na podstawie nazwy
podanej przez dorosłego, która to nazwa staje się kryterium budowania ugrupowania. Do
pojęć właściwych prowadzą zatem dwie drogi: od kompleksu pseudopojęcia do pojęć
potencjalnych.

Rozwój obrazów umysłowych

W koncepcji Piageta obraz umysłowy jest traktowany jako narzędzie wiedzy. Jest on formą
kopii rzeczywistości, która wywodzi się z naśladownictwa odróżnicowanego,
tzn. występującego pod nieobecność rzeczywistego obiektu i ma charakter zarysowy
i symboliczny. Pierwsze obrazy umysłowe pojawiają się około połowy 2 r.ż. Obrazy
umysłowe można podzielić na reprodukcyjne i antycypacyjne, oraz na statyczne, kinetyczne
i transformacyjne. Dzieci najlepiej odtwarzają stany extremalne: początkowy i końcowy-
trudności dostarcza im odtworzenie drogi transformacji.

Dziecięce rozumowanie przyczynowo-skutkowe

Jest to ujmowanie sekwencji zdarzeń w czasie, dostrzeganie i rozumienie transformacji

obiektów oraz zwracanie uwagi na różnice między stanami początkowymi i końcowymi.
Sposób wyjaśnienia przez dziecko przyczynowości cechuje intelektualny egocentryzm oraz
brak różnicowania między tym, co zewnętrzne- fizyczne, a tym, co wewnętrzne- psychiczne.
Dziecko przejawia tendencję by traktować rzeczy jako żywe i wyposażone w intencje,
podobnie jak ono samo. Dziecięcy egocentryzm bezpośredni (czasowy, przestrzenny,
przyczynowy) lub pośredni, przejawiający się w animizacji, antropomorfizacji
i artyficjalizmie, stoi u podstawy dziecięcego rozumienia przyczynowości. Dziecko zawsze
twierdzi, a nigdy nie udowadnia, gdyż sądzi, że inni myślą tak samo jak ono.
Dzieci w 3 r.ż. rozwiązują zadania wymagające łączenia przyczyn i skutków, jeżeli wiążą się
z sytuacjami znanymi im z doświadczenia.

3. Rozwój funkcji symbolicznej.

Posługiwanie się symbolami związane jest ze zdolnością do umysłowego wyobrażania

i posiadania umysłowej reprezentacji. U dzieci w wieku przedszkolnym występują różne
systemy symboliczne, co ma znaczenie dla dalszego rozwoju dziecka. Symboliczna
reprezentacja wiąże się z rozwojem procesów intelektualnych i może występować
równocześnie w wielu postaciach, np. zabawa, rysunek i mowa.

Zabawa symboliczna.

Zakłada zastępowanie jednych przedmiotów drugimi, a więc rozumienie relacji znaczący-

znaczony.

Stadium I (od 1-4 r.ż):

 Projekcja symbolicznych schematów na nowe obiekty (pożądania ).

 Rozdział między indeksami a działaniami.
 Kombinacja symboli.

Stadium II (od 4-7 r.ż.):

 Następuje odtwarzanie rzeczywistości w zabawie, a role uczestników stają się

nawzajem dopełniające.
 Aktywność symboliczna oddziela się od gestu i działania z przedmiotami i bardziej
wiążę się z przyjmowaniem ról.

Symboliczna reprezentacja w rysunku.

Bazgroty dziecięce mają początkowo charakter nieprzedstawiający i są wynikiem

pozostawiania śladów ołówka na papierze. Bazgroty przedstawiające pojawiają się wówczas,
gdy dziecko potrafi rysować proste kształty geometryczne i ich kombinacje oraz traktować je
jako graficzne symbole.

Zestaw rysunków dziecięcych obrazujący trend rozwojowy:

 Głowonóg.
 Schemat człowieka prosty.
 Schemat człowieka złożony.
 Poziome uporządkowanie przestrzeni na rysunku.
 Rysunek topologiczny.

W okresie średniego dzieciństwa dokonuje się rozwój symbolicznego przedstawiania

rzeczywistości w rysunku.
Cechy dziecięcych rysunków w wieku przedszkolnym:

 Porządkowanie przestrzeni na osi góra- dół oraz łączenie elementów.

 Symboliczne ujmowanie formy.
 Wzorcowość (najistotniejsze cechy rysowanego obiektu), przejrzystość (dziecko
rysuje to, co wie, ignorując granice świata wizualnego) oraz przekształcenie
rysowanych obiektów.
 Trudności w przedstawianiu trójwymiarowej przestrzeni, problem ten rozwiązują
stosując układ pasowy, układ topograficzny i układ kulisowy.
 Zależność rysunku od kontekstu kulturowego.

4. Dziecięce teorie umysłu.

Są to spójne koncepcje lub teorie przyczynowo-wyjaśniające, które pozwalają dzieciom

przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób przez odnoszenie się do pragnień, emocji,
wrażeń i przekonań. W 3 r.ż. dziecko potrafi przewidywać zachowania osób dorosłych w
odpowiedzi na jego płacz, uśmiech czy negatywne zachowanie. Natomiast nie rozumie różnic
między światem umysłowym a realnością i że jego percepcja rzeczy jest odmienna od samej
rzeczy i może się zmieniać. Ponadto nie rozróżniają stopnia posiadanej przez kogoś wiedzy.
Uważają, że można tylko albo wiedzieć, albo nie wiedzieć.
W 4 r.ż. dziecko odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od niej samej, a między 4 a 5
potrafi odróżniać realne zdarzenia od własnych przekonań na temat tych zdarzeń. Dzieci
lepiej (trzymać w klatce ) odczytują metafory konwencjonalne (np. zielone jak żaba) niż
oryginalne (huśta się jak wahadło zegara). W średnim dzieciństwie dzieci odróżniają myślenie
od innych form aktywności i wiedzą, że jest ono aktywnością wewnętrzną.

2 koncepcje:

1. A. M. Leslie- koncepcja poznawcza- podstawą dziecięcej wiedzy o umyśle w formie

reprezentacji stanowi mechanizm ToMM. Mechanizm ten ma charakter wrodzony
i służy przetwarzaniu informacji. Kieruje uwagę podmiotu, umożliwia intuicyjny
wgląd w stany umysłu, a jego przejawem jest zdolność do udawania. Udawanie
występuje w kilku formach:

 Udawanie substytucyjne- przedmiot jest tym, czym nie jest (np. Mateusz-
kobietą ).
 Udawanie właściwości, których przedmiot nie posiada (np. że Dr. Ślęczka jest
przystojny ).
 Udawanie egzystencjalne, czyli wyobrażanie sobie czegoś, czego nie ma
(zdany egzamin z HW ).

Najpierw kształtuje się pierwotna reprezentacja rzeczywistości związana z tworzeniem

się kategorii. Reprezentacja ta ma charakter trwały, w odróżnieniu od reprezentacji
udawanej, tzw. wtórnej lub rozkojarzonej, w której dziecko traktuje chwilowo dany
przedmiot zgodnie z cechami tej kategorii, do której należy przedmiot, jaki ma być
zastępowany.

2. P. de Villers- koncepcja konwersacyjna- rozumienie języka jest kluczem do

budowania teorii umysłu. Język skupia uwagę dziecka na rozróżnieniach pojęciowych
i umożliwia ich tworzenie.
 5. Sprawności językowe i komunikacyjne.

Słownictwo

Do 6 r.ż. dziecko opanowuje średnio 6-10 słów dziennie, tworzy wiele neologizmów.
Spontaniczne tworzenie neologizmów pełni funkcję wypełnienia luk w słownictwie.
Tworzenie nowych słów odbywa się zgodnie z regułą produktywności (wybierane są formy
preferowane w danej wspólnocie językowej), przejrzystości semantycznej (szukanie form
jasno wyrażających znaczenie) i regularyzacji (używanie formy typowych dla danego języka).

Kompetencja narracyjna.

Starsze dzieci wiążą historię z działaniem opartym na celu oraz uwzględniają pojawienie się
przeszkód i zakończenie historii. Nadal jednak rzadko opowiadania ich składają się z wielu
epizodów i równie rzadko epizody te są łączone w sposób przyczynowo-skutkowy.
Opowiadania dzieci przedszkolnych przedstawiają najczęściej konflikty interpersonalne.
Badania wykazują wpływ wieku i płci na zdolność do psychologicznej charakterystyki
bohaterów tworzonych przez dzieci opowiadań. W opowiadaniach dzieci od 3-5 r.ż. odnaleźć
można wszystkie elementy struktury opowiadania. Rzadko pojawiają się streszczenia, a także
charakterystyki czasowe, przestrzenne i społeczne przedstawionych zdarzeń i ich bohaterów.
Opowiadania dzieci w 6 r.ż. posiadają wyraźną kompozycję: przedstawiają przebieg zdarzeń,
zawierają zapowiedź rozwiązania akcji oraz opis tła akcji. Opowiadają zwykle o zdarzeniach
codziennych. Umiejętności narracyjne dziecka rozwijają się w kontakcie z osobą dorosłą.

Umiejętności konwersacyjne.

Dziecko uczy się uwzględniać punkt widzenia odbiorcy- wypowiedzi egocentryczne coraz
bardziej są zastępowane przez społeczne formy wypowiedzi (pytania, prośby, zaprzeczenia).
Ich wypowiedzi zależą od partnera w rozmowie np. w kontaktach z rówieśnikami częściej
zabierają głos, a ich wypowiedzi są dłuższe. Dzieci od 3-5 lat starają się włączyć partnera
w działanie własne, zaś starsze umieją dostosować własne działanie do działań partnera.
W rozmowach z dorosłymi większą aktywność wykazują dziewczynki i dzieci starsze. Okres
od 4-5 r.ż. jest nazywany wiekiem pytań. Pytania syntaktyczne- dotyczą organizowania
doświadczenia na podstawie własnego działania. Pytania heurystyczne- zmierzają
do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie.

6. Rozwój emocjonalny.

Między 2 a 6 r.ż. dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, zdobywa
zdolność regulowania ekspresji własnych emocji. Młodsze dzieci są skłonne zwracać uwagę
raczej na czynniki zewnętrzne wywołujące emocje, niż na wewnętrzne. Wzrastająca
świadomość i stosowanie odpowiednich procedur zaradczych sprawia, że wybuchy złości
stają się zawsze.

7. Rozwój społeczny.

Proces socjalizacji prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie

oraz wiedzy o rolach społecznych. Szczególnie ważne są zabawy w role. Ewolucja zabawy to
ewolucja stosunku dziecka do reguł: od zabaw w jawnych sytuacjach pozorowanych, których
dziecko sobie nie uświadamia (np. zabawa w mamę) do zabaw w utajonych sytuacjach
pozorowanych z jawnymi regułami, które dziecko przyjmuje świadomie (np. gra w szachy).
Poznawanie ról społecznych w zabawie pomaga dzieciom zrozumieć rzeczywiste role
dorosłych. Dzieci w wieku przedszkolnym podejmują zwykle społeczne formy zabawy,
ale najczęściej odgrywają swoje role nie troszcząc się o ustalenie związku granej przez siebie
roli z innymi. Pod koniec okresu przedszkolnego są zdolne do zabaw zespołowych
i wspólnego planowania. Dzięki zabawom tematycznym dziecko uczy się regulować własne
uczucia i rozumieć uczucia innych. Przyjaciel jest wyróżniony jako partner zabawy. Wiele
przyjaźni w wieku przedszkolnym cechuje wzajemność partnerów i niezależność
od fizycznych uwarunkowań. Zachowania takie jak empatia, udzielanie pomocy, dzielenie się
i współdziałanie, które są korzystne dla innych, a nie bezpośrednio dla osoby czyniącej dobro,
uważane są za zachowania prospołeczne. Dzieci od 3-4 r.ż. są bardziej skłonne odpowiadać
prospołecznie na zmartwienia dzieci, z którymi weszły w koleżeńskie relacje niż na kłopoty
innych. Dzieci starsze są zdolne do empatyzowania z osobami i postaciami, których nigdy nie
spotkały w rzeczywistości (trzeźwy Lasky ).

Negatywne zachowania dziecka.

Dzieci przejawiają 2 formy agresji- instrumentalną i wrogą.

Instrumentalna występuje w dążeniu do osiągania czegoś upragnionego (przedmiotu,
miejsca). W takim przypadku dziecko może popychać inne dziecko, uderzać.
Agresja wroga nazywana także zorientowaną na osobę jest obliczona na sprawienie bólu innej
osobie, zarówno przez odwet, jak i sposób ustalania dominacji. Wzrasta ona między 4 a 7 r.ż.
Między 1 a 2 r.ż. występuje wzrost agresji instrumentalnej skierowanej na rodzeństwo.
Powodem agresywnych zachowań często staje się przedmiot w ręku innego dziecka, który do
tego momentu nie stanowił obiektu pożądania.

8. Moralność dziecka.

Rozwój moralny dziecka postępuje od dostosowania się do nakazów i zakazów

do zachowania zgodnego z normami społecznymi. Starsze dzieci traktują zachowanie zgodne
z regułami jako instrument do uzyskania nagrody. Dziecko podporządkowuje się zasadom
narzuconym przez dorosłych, których obdarza szacunkiem, to właśnie szacunek prowadzi do
moralności polegającej na niewolniczym dostosowywaniu się do narzuconych przez innych
reguł- moralności heteronomicznej. W okresie tej moralności dziecko kieruje się zasadą
realizmu moralnego.

9. Osobowość dziecka.

W średnim dzieciństwie ujawniają się takie charakterystyki osobowościowe jak: skąpstwo,

uległość, chęć podobania się innym. Procesem, który odgrywa zasadniczą rolę
w kształtowaniu się osobowości jest ustalenie tożsamości płciowej. Zgodnie z koncepcją
Freuda dzieci już w 1 r.ż. są w stanie rozpoznać obiekty podobne do siebie- proces ten
nazywa pierwotną identyfikacją. Wtórna identyfikacja występuje po 3 r.ż. jako usiłowanie
upodobnienia się do modela- dziewczynki do matki, chłopcy do ojca. W wieku
przedszkolnym rozwija się zdolność do samokontroli. E. Macoby wyróżnia 4 rodzaje
powstrzymywania się, których opanowanie zapewnia samokontrolę.
Powstrzymywanie się od:

 Natychmiastowego działania.
 Ujawniania emocji.
 Szybkiego wyprowadzania wniosków.
 Dokonywania wyborów bez rozważenia sytuacji.

Dzieci w 4 r.ż. zaczynają świadomie kontrolować intensywność swoich emocji. Zdolność

samokontroli zaczyna rozwijać się między 3 a 6 r.ż. Dzieci stają się zdolne do planowania
swoich działań, działają systematycznie, są w stanie dostosować się do próśb i zaleceń
rodziców oraz kulturowych norm, bez konieczności zewnętrznej kontroli. Dzieci wchodzą
w okres średniego dzieciństwa ze świadomością własnej odrębności. Obraz własnej osoby
nosi cechy wynikające z typu dziecięcego myślenia. Składają się na niego imię, posiadane
rzeczy i codzienne zachowania. Dla rozwoju obrazu własnej osoby ważne jest odróżnianie
działań intencjonalnych od przypadkowych. Już w 2 r.ż. dzieci potrafią zapowiadać
czynności, które wykonują. W wieku przedszkolnym kształtuje się również samoocena.
Dzieci przed 7 r.ż. nie różnicują kompetencji w poszczególnych dziedzinach aktywności,
oceniają swoje zdolności bardzo wysoko, nie doceniając trudności rozwiązywanych zadań.