C FakepathC FakepathC Fakepathxetti Cebr-Muhazire-1

FƏSİL I
XƏTTİ CƏBR
§1.1. Matrislər və onlar üzərində əməllər
Fərz edək ki, və natural ədədləri verilmişdir.

sayda sətiri, sayda sütunü olan düzbucaqlı şəklində cədvəl
düzəldək:
Bu cədvələ ölçülü düzbucaqlı matris deyilir və aşağıdakı

kimi yazılır:
sayda ) ədədlərinə
matrisin elementləri deyilir. yazılışında ( ) indekslərinin
sətiri, isə sütunun nömrəsini göstərir. Matrisləri latın
əlifbasının böyük hərfləri ilə işarə edirlər, məsələn
və s. Bəzən ölçülü matrisini qısa
şəkildə =( ); kimi yazırlar. olduqda,
7
yəni sətirlərinin sayı sütunlarının sayına bərabər olan matrisə
tərtibli kvadrat matris deyilir. olduqda isə bu matrisə
düzbucaqlı matris deyilir.
Məsələn matrisi 2 tərtibli kvadrat matris,
matrisi isə ölçülü düzbucaqlı matrisdir.
Ölçüləri eyni olub, uyğun elementləri üst-üstə düşən iki

matrisə bərabər matrislər deyilir.
Matrislər üzərində əməllər dedikdə matrisi ədədə vurmaq
və bölmək, matrislərin toplanması və çıxılması, matrislərin hasili
əməllərdən istifadə olunur. Qeyd edək ki, matrisi matrisə bölmə
anlayışı yoxdur. Bütün elementləri sıfra bərabər olan matrisə
sıfır matris deyilir və O kimi işarə olunur. Hər hansı bir
matrisini ixtiyari ədədinə vurmaq bu matrisin bütün
elementlərini həmin ədədə vurmaq deməkdir. Yəni,
Məsələn, matrisini 3-ə vuraq:
8
Bərabər ölçülü olan iki ; ;
matrislərinin cəmi elə bir
matrisinə deyilir ki, onun elementləri və
matrislərinin uyğun elementlərinin cəminə bərabərdir:
; .
Bu tərifdən alınır ki, matrislərin toplanması aşağıdakı
xassələrə malikdir:
1. ;
, burada - tərtibləri eyni
olan ixtiyari matrislərdir.
Matrisin ədədə vurulması aşağıdakı xassələrə malikdir:
1. ; burada - ixtiyari matrisdir,
2. ; burada - ixtiyari matrisdir,
3. ; burada - ixtiyari
matris, - isə istənilən ədədlərdir.
Matrislərin vurulması matrislərin toplanmasından fərqli
və mürəkkəb əməliyyatdır. Fərz edək ki, ;
( ) matrisinin sütünlarının sayı ;
matrisinin sətirlərinin sayına bərabər olan iki
matris verilmişdir. Onda və matrislərinin hasili
ölçülü elə ; matrisinə deyilir ki, bu
matrisin elementləri aşağıdakı düstur ilə təyin edilir:
9
; .
Yəni,
Matrislərin hasilinin tərifindən aşağıdakı iki xassə

doğrudur:
1) , burada -nin sətirləri sayı -nın
sütünları sayına, -nin sətirləri sayı isə -nin sütünları sayına
bərabərdir.
2) , burada və eyni ölçülü
matrislər olub, hər ikisinin sütunları sayı -nin sətirləri sayına
bərabərdir.
İki matrisin hasilinin olması üçün birinci matrisin
sütunlarının sayı ikinci matrisin sətirlərinin sayına bərabər
10
olmalıdır, yəni istənilən natural ədədlər olduqda,
ölçülü A matrisini ölçülü B matrisinə vurduqda
ölçülü C matris alınır ( ). Əgər birinci matrisin
sütunlarının sayı ikinci matrisin sətirlərinin sayına bərabər
deyilsə, onda bu matrislərin hasili təyin olunmayıb. Qeyd edək
ki, matrisi təyin olunduğu halda matrisi təyin
olunmaya bilər. Məsələn, ölçülü matrisini, ölçülü
matrisinə vurmaq olar, çünki matrisinin sütunlarının sayı
ilə matrisin sətirlərinin sayı 3-dür. Buna görə hasil
matrisi ölçülü olacaqdır. Amma matrisinin matrisinə
hasili yoxdur, çünki matrisinin sütunları sayı 2, matrisinin
sətirləri sayı isə 5 olduğundan.
-nın sütunları sayı -nin sətirləri sayına, -nin
sütunları sayı isə -nın sətirləri sayına bərabər olan halda həm
, həm də təyin olunub və hər iki hasil matris kvadrat
matrislərdir. Lakin ola bilsin ki, və matrislərinin
tərtibləri müxtəlif olacaqdır. Məsələn, matrisi ölçülü,
matrisi isə ölçülü matris olduqda hasili tərtibli
kvadrat matris, isə tərtibli kvadrat matris olar.
olduqda, yəni, və hər ikisi eyni tərtibli kvadrat matris
olduqda və matrisləri də həmin tərtibli kvadrat
matrislərdir. Lakin bu halda da və hasil matrisləri
11
bərabər olmaya bilərlər. Əgər = olarsa, onda və
matrisləri bir-birilə komutativ matrislər adlanır.
Məsələn, , verilib. və matrislərinin
hasilləri , kimi olur. Beləliklə,
. Elə eyni tərtibli kvadrat matrislər vardır ki, onlar üçün

hasilin yerdəyişmə xassəsi doğru olur.
Matrisin diaqonal elementlərindən başqa bütün
elementləri sıfır olarsa, onda bu matrisə diaqonal matris deyilir.
şəkildə olan tərtibli kvadrat matrisə
diaqonal kvadrat matris deyilir. Əgər
olarsa, yəni olarsa, onda istənilən
tərtibli kvadrat matrisi üçün olur.

Diaqonal elementləri vahid olan diaqonal matrisə vahid
matris deyilir, yəni olduqda bu diaqonal matris
12
şəklə düşür. -yə tərtibli vahid matris
deyilir. ixtiyari tərtibli kvadrat matris olduqda

bərabərliyi ödənilir.
Matrisin sətirləri ilə sütunlarının yerini dəyişdikdə alınan
matrisə transponirə edilmiş matris deyilir. Məsələn, istənilən
matrisində sətirlərlə sütunların yerini
dəyişsək alınan matrisi matrisinin
transponirə edilmiş matrisi olur.
Misal 1. , olduqda
matrisini tapın.
Həlli
A matrisini 4-ə, B matrisini isə 2-yə vururuq, yəni
, . Onda matrisi
13
şəklində olur.
Misal 2. , olduqda,
matrisini tapın.
Həlli
matrisi ölçülü, matrisi isə ölçülüdür.
Onda tərifə görə matrisi ölçülü olacaqdır.
Matrislərin vurulma qaydasına əsasən
Aşağıdakı misalları həll edin:
1. , olduqda
matrisini tapın.
14
2. , olduqda
matrisini tapın.
3. , olduqda
matrisini tapın.
4. , olduqda
matrisini tapın.
5. , olduqda matrisini
tapın.
tapın.
tapın.
15
tapın.
9. , olduqda
matrisini tapın.
10. , olduqda
matrisini tapın.
11. olduqda matrisini tapın.
12. olduqda matrisini tapın.
16
§1.2. Determinantlar və onların xassələri
Əgər matrisin tərtibi birə bərabərdirsə, onda bu matrisin

yalnız bir elementi var ki, bu elementə (ədədə) həmin matrisin
determinantı deyilir.
Fərz edək ki, 2 ölçülü kvadrat matrisi
verilib. ədədinə A matrisinin iki tərtibli

determinant deyilir və
kimi işarə olunur.
İndi isə üç tərtibli kvadrat
matrisinin determinatına tərif verək.
ədədinə matrisinin üç tərtibli determinant deyilir və
17
Üç tərtibli determinantı Sarryus üsulu ilə hesablama
qaydasına baxaq:
Sadəlik üçün determinantın xassələrini üç tərtibli

determinantlar üçün ifadə edəcəyik. Həmin xassələr ixtiyari
tərtibli determinantlar üçün də doğrudurlar.
Xassə 1. Matrisin transponirə edilmişi ilə özünün
determinantı bərabərdir. Yəni,
Bu xassədən çıxır ki, determinantın sətir və sütunları

eyni hüquqludurlar.
Xassə 2. Determinantda bütün elementləri sıfır olan sətir
(sütun) varsa, bu determinant sıfra bərabərdir.
18
Məsələn, və ya .
Xassə 3. Determinantın ixtiyari iki sətirlərinin

(sütunlarının) yerlərini dəyişsək, determinantın yalnız işarəsi
dəyişər. Yəni, məsələn, -da birinci və ikinci sətirlərin yerlərini
dəyişsək,
və ya
olar.
Xassə 4. İki sətiri (sütunu) eyni olan determinant sıfra
bərabərdir.
Məsələn, , ikinci və üçüncü sətirlər
eynidirlər və ya , birinci və ikinci sütunlar
eynidirlər.
Xassə 5. Əgər determinantın hər hansı bir sətirinin
(sütunun) bütün elementlərini eyni bir ədədə vursaq,
determinantın qiyməti də həmin ədədə vurular. Yəni,
19
.
Bu xassədən çıxır ki, hər hansı sətir (sütun)

elementlərinin ortaq vuruğunu determinant işarəsi xaricinə
çıxarmaq olar.
Xassə 6. İki mütənasib sətiri (sütunu) olan determinant
sıfra bərabərdir.
Məsələn, determinantının birinci və
ikinci sətirləri mütənasibdirlər. Deməli, birinci sətir

elementlərini -3-ə vursaq ikinci sətir alınar. Ona görə bu
determinant sıfra bərabərdir.
Xassə 7. Əgər determinantın hər hansı sətirinin (sütunun)
bütün elementləri iki toplananın cəmi şəklindədirsə, onda bu
determinant elə iki determinantın cəminə bərabərdir ki, birinci
determinantın həmin sətirində birinci toplananlar, ikinci
determinantın həmin sətirində ikinci toplananlar durur, hər iki
determinantın qalan sətirləri isə əvvəlki determinantın uyğun
sətirləri ilə eynidirlər.
Məsələn,
20
.
Xassə 8. Determinantın hər hansı bir sətirinin (sütunun)
bütün elementlərini eyni bir ədədə vurub, başqa bir sətirin
(sütunun) uyğun elementlərinə əlavə etsək, determinantın
qiyməti dəyişməz.
Məsələn, verilmiş determinantda birinci sətir
elementlərini -ya vurub, ikinci sətir elementlərinə əlavə edək.
Onda aşağıdakı bərabərliyi alarıq:
Misal 1. determinantını hesablayın.
Həlli
Verilmiş determinantı Sarryus üsulu ilə həll edək:
21
1. determinantını hesablayın.
22
§1.3. Minor və cəbri tamamlayıcı anlayışları.

Determinantların sətir və sütun elementlərinə görə
ayrılışları
İxtiyari -tərtibli determinantda elementinin durduğu

-ci sətiri və -ci sütunu pozmaqla alınan -tərtibli
determinanta elementinin minoru deyilir və kimi işarə
olunur. Məsələn, üç tərtibli
23
determinantında elementinin durduğu 3-cü sətiri və 2-ci
sütunu pozmaqla alınan ikitərtibli determinantı
elementinin minorudur: .
düsturu ilə təyin olunan ədədinə

elementinin cəbri tamamlayıcısı deyilir. Məsələn, yuxarıdakı
üçtərtibli determinantında elementinin cəbri tamamlayıcısı
olacaqdır. Aydındır ki, cəbri tamamlayıcı minordan yalnız işarə

ilə fərqlənə bilər.
Misal 1. dörd tərtibli determinantında -2
elementinin cəbri tamamlayıcısını tapaq. Bunun üçün -2-nın

durduğu 4-cü sətiri və 3-cü sütunu pozmaqla yaza bilərik:
24
Üç tərtibli determinantının
elementinin minoru cəbri tamamlayıcısı isə
olar.
matrisinin birinci sətir elementlərinin uyğun cəbri

tamamlayıcıları olsun.
Tərif 1. kimi təyin olunan ədədə
matrisinin tərtibli determinantı deyilir və

tərtibli determinanta verilən bu tərif induktiv tərifdir.
Yəni, tərtibli determinant tərtibli determinantla,
tərtibli determinant tərtibli determinantla və s. dördtərtibli
determinant üçtərtibli determinatla təyin etmək olur.
Teorem 1. Determinantın ixtiyari bir sətirinin və ya bir
sütununun bütün elementlərinin öz cəbri tamamlayıcılarına
hasilləri cəmi bu determinanta bərabərdir.
25
Bu teoremi determinantın i-ci sətir və j-ci sütunları üçün
aşağıdakı düsturlarla ifadə edək:
və
.
Məsələn,
.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi -tərtibli determinantda hər
bir elementinin cəbri tamamlayıcısı -tərtibli bir
determinant ilə hesablanır. Göründüyü kimi -nın birinci və ya
26
ikinci düsturdan istifadə edildikdə -tərtibli determinant əvəzinə
sayda -tərtibli determinant hesablanmalıdır. Aydındır
ki, bu teoremdən istifadə etdikdə determinantda hansı sətirdə və
ya sütunda daha çox sıfırlar varsa, determinantı həmin sətir və
ya sütun elementlərinə nəzərən hesablamaq daha məqsədə
uyğundur. Belə ki, bu halda həmin sətir və ya sütundakı sıfır
elementlərinin cəbri tamamlayıcılarını hesablamaq lazımdır.
Teorem 2. -tərtibli determinantda baş diaqonaldan bir tərəfdə
olan bütün elementlər sıfra bərabərdirsə, onda determinant baş
diaqonal elementlərinin hasilinə bərabərdir. Məsələn,
Teorem 3. Determinantın hər hansı bir sətirinin (sütununun)

digər bir sətirin (sütunun) uyğun elementlərinin cəbri
tamamlayıcılarına hasilləri cəmi sıfra bərabərdir.
Bu teoremi aşağıdakı iki düstur ilə ifadə etmək olar:
,
.
Misal 2. matrisinin cəbri tamamlayıcısını tapın.
Həlli
27
Matrisin cəbri tamamlayıcısının tərifindən
alırıq.
1. matrisində minorunu tapın.
4. matrisinin cəbri tamamlayıcısını tapın.
5. matrisinin cəbri tamamlayıcısını tapın.
6. matrisinin cəbri tamamlayıcısını
tapın.
28
§1.4. Tərs matris. Matrisin ranqı və onun
tapılma üsulları
Tərif 1. tərtibli kvadrat matrisi üçün elə matrisi varsa

ki,
olsun, onda -ə matrisinin tərs matrisi deyilir və kimi

işarə olunur.
Qeyd edək ki, burada yazılışı simvoldur, onu mənfi
üstlü qüvvət kimi başa düşmək olmaz.
Teorem 1. Kvadrat matrisinin tərs matrisi olması üçün zəruri
və kafi şərt matrisinin determinantının sıfırdan fərqli
olmasıdır.
Fərz edək ki, A və B hər ikisi n tərtibli kvadrat
matrislərdir, onda
bərabərliyi doğrudur. Buradan alırıq ki,

.
Tərif 2. Determinantı sıfra bərabər olan matrislərə məxsusi və
ya cırlaşmış matrislər, determinantı sıfırdan fərqli olan
29
matrislərə isə qeyri-məxsusi və ya cırlaşmamış matrislər
deyilir.
Teorem 2. Hər bir qeyri-məxsusi A matrisinin tərs matrisi
vardır və həmin tərs matris aşağıdakı düstur ilə təyin olunur:
Burada -ilə A matrisinin determinantı, ilə

determinantında elementinin cəbri tamamlayıcısı işarə
olunmuşdur.
Misal 1. matrisinin tərs matisini tapın.
Həlli
olduğu üçün tərs matris
vardır. -nın elementlərinin cəbri tamamlayıcılarını tapaq:
Teorem 2-yə əsasən
30
Bu matrisin verilən matrisin tərs matrisi olduğunu yoxlayaq.
Bunun üçün A-nı A-1-ə vuraq:
Hasildə vahid matrisi alındı. Deməli, tapılan matris verilən

matrisin tərs matrisidir.
Göründüyü kimi, bu yolla verilmiş n tərtibli matrisin tərs
matrisini tapmaq üçün bir dənə n tərtibli determinant ,
sayda - tərtibli determinant ( cəbri tamamlayıcıları)
hesablanmalıdır. Bu isə çox vaxt və hesablama tələb edir.
Elementar çevirmələrdən istifadə etməklə, heç bir cəbri
tamamlayıcı hesablamadan ( olduqda) verilmiş matrisin
tərs matrisini tapmaq olar. Bunun üçün A matrisinin sağ tərəfinə
n tərtibli vahid matrisini yazıb, alınmış ölçülü
matrisin yalnız sətirləri üzərində elementar çevirmələr
aparmaqla A-nın yerində n tərtibli vahid matrisinin alınmasına
nail olmaq lazımdır. Bu zaman əvvəlki vahid matrisin yerində
alınan yeni matris A matrisinin tərs matrisi olacaqdır. Bunu
sxematik olaraq belə yazmaq olar:
.
Fərz edək ki, ölçülü düzbucaqlı matris verilmişdir:
31
.
işarə edək. Yəni, və ədədlərindən kiçiyini

ilə işarə edək. Məsələn, ölçülü matris üşün p=6
götürülməlidir.
Bu matrisdə ixtiyari olaraq sayda sətir və k
sayda sütün götürək. Bu sətir və sütunların kəsişməsində duran
elementlərdən düzəldilmiş k tərtibli determinanta bu matrisin k
tərtibli minoru deyilir. Matrisin hər bir elementinə onun bir
tərtibli minoru kimi baxılır.
Misal 2. matrisinin tərsini tapın.
Həlli
Matrisin tərsini 2 üsulla tapaq:
1-ci üsul. Matrisin tərsinin tapılma düsturu
şəkildədir.
Əvvəlcə A matrisinin determinantını hesablayaq:
32
.
A matrisinin cəbri tamamlayıcıları
şəklində hesablanır. Hesablamalarımızı tərs matrisin düsturunda

yerinə yazsaq
33
şəkildə tapmış oluruq.
2-ci üsul. A matrisinin yanında vahid matris yazırıq
və birinci matris üzərində hansı
əməliyyatı aparsaq ikinci matrisdədə həmin əməliyyatı aparırıq.

Matrislərin 3-cü sətirini 1-ci sətirdə yazsaq
şəklədə olur. Birinci sətiri 2-yə vurub 2-
ci sətirlə tərəf-tərəfə çıxsaq alırıq.
Alınmış matrislərdə birinci sətiri 5-ə, ikinci sətiri 3-ə vurub
tərəf-tərəfə çıxsaq alırıq. Sonuncu
matrislərdə ikinci sətiri 3-ə, üçüncü sətiri 5-ə vurub tərəf-tərəfə
34
çıxsaq alırıq. Birinci və ikinci
sətirləri 5-ə, üçüncü sətiri isə (-20)-yə bölsək
almış oluruq. Bu isə onu göstərir
ki, .
Tərif 3. Matrisin sıfırdan fərqli minorlarından ən yüksək

tərtibinə bu matrisin ranqı deyilir.
Yalnız bütün elementləri sıfır olan matrisin ranqı sıfra
bərabər ola bilər. olçülü A matrisinin ranqı ən çoxu p-yə
bərabər ola bilər, burada .
A matrisinin ranqının r-ə bərabər olmasını rangA=r kimi
yazırlar. Matrisin ranqının r-ə bərabər olması o deməkdir ki, bu
matrisdə r tərtibli minorlardan heç olmazsa biri sıfırdan
fərqlidir, tərtibi r-dən böyük olan minorların (əgər belə minor
varsa) hamısı sıfra bərabərdir.
35
Nəzərə almaq lazımdır ki, əgər matrisin bütün tərtibli
minorları sıfra bərabərdirsə, onda tərtibli minorların da
hamısı sıfra bərabərdirlər. Doğrudan da, ixtiyari tərtibli
minorda k tərtibli minordan bir sətir və bir sütun artıqdır. Bu
tərtibli minoru həmin sətir və ya sütun elementlərinə görə
açsaq, bütün k tərtibli minorlar sıfra bərabər olduqları üçün
tərtibli həmin minor (determinant) da sıfra bərabər olacaqdır.
Matrisin ranqını hesablayarkən kiçik tərtibli minordan
başlayıb daha yüksək tərtibli minorlara keçmək lazımdır. Əgər
sıfırdan fərqli k tərtibli minor tapılmışdırsa, onda tərtibli
minorlardan yalnız həmin minoru özündə saxlayanları
hesablamaq lazımdır. Əgər belə minorların hamısı sıfra
bərabərdirsə, onda matrisin ranqı k-ya bərabərdir.
Yuxarıda qeyd etdiklərimizdən görünür ki, matrisin
ranqını bu üsul ilə tapmaq üçün bir neçə determinant
hesablanmalıdır. Matrisin ranqını hesablamaq üçün başqa bir
üsulu da vardır ki, bu zaman heç bir determinant hesablamaq
lazım gəlmir. Bu üsulu vermək üçün bəzi köməkçi anlayışları
verək.
Tərif 4. Aşağıdakı 3 şərtlər ödənərsə, onda bu çevirmələrə
matrisin elementar çevirmələri deyilir.
1.İxtiyari iki sətirin və ya sütunun yerlərinin dəyişdirilməsi;
36
2. İxtiyari bir sətirin və ya sütunun bütün elementlərinin sıfırdan
fərqli eyni bir ədədə vurulması;
3. Hər hansı bir sətir və ya sütun elementlərinin eyni bir ədədə
vurulub digər sətir və ya sütunun uyğun elementlərinə əlavə
edilməsi.
Elementar çevirmələrin və matrisin ranqının təriflərindən
çıxır ki, elementar çevirmələr matrisin ranqını dəyişmir.
Elementar çevirmələr vasitəsi ilə sıfırdan fərqli hər bir matrisi
diaqonal şəklə gətirmək mümkündür.
Tərif 5. Matrisdə ikinci sətirdən başlayaraq, hər bir sətirdə
sıfırdan fərqli ilk elementin sütun nömrəsi özündən əvvəlki
sətirdəki sıfırdan fərqli ilk elementin sütun nömrəsindən böyük
olarsa, belə matrisə pilləli şəkildə olan matris deyilir.
Aşağıdakı matrislərə baxaq:
Bu matrislərdən A və B pilləli şəkildədirlər. C matrisi isə

pilləli şəkildə deyil. Belə ki, matrisində 2-ci sətirdəki sıfırdan
37
fərqli ilk elementin (7-nin) sütun nömrəsi (2), 1-ci sətirdəki
sıfırdan fərqli ilk elementin (5-in) sütun nömrəsindən (2-dən)
böyük deyil (ona bərabərdir).
Aydındır ki, pilləli şəkildə olan matrisi diaqonal şəklə
gətirərkən alınan matrisdə baş diaqonalda duran sıfırdan fərqli
elementlərin sayı pilləli şəkildə olan matrisin sıfırdan fərqli
sətirlərinin sayına bərabər olur. Bu fakt ümumi halda da
doğrudur. Ona görə pilləli şəkildə matrisi diaqonal şəklə
gətirməyə ehtiyac qalmır. Pilləli şəkildə olan matisin ranqı onun
sıfırdan fərqli sətirlərinin sayına bərabərdir.
Misal 3. matrisinin ranqını tapın.
Həlli
Əvvəlcə verilmiş matrisin determinantını hesablayaq:
Deməli verilmiş matrisin ranqı 3 deyil. Matrisin

determinantı 0 olduğundan, həmin matrisin minorlarına baxaq:
minoru 0-dan fərqli olduğundan, verilmiş matrisin

ranqı 2-dir, yəni .
38
1. matrisinin tərsini tapın.
5. matrisinin ranqını tapın.
39
§1.5.Vektorlar və onlar üzərində xətti əməllər.
Vektorların xətti asılılığı. Bazis vektorlar
Yalnız ədədi qiyməti ilə xarakterizə olunan kəmiyyətlərə

skalyar kəmiyyətlər və ya skalyarlar deyilir. Məsələn,
uzunluq, sahə, həcm, kütlə skalyar kəmiyyətlərdir. Ədədi
qiymətindən əlavə həm də istiqaməti ilə xarakterizə olunan
kəmiyyətlərə vektorial kəmiyyətlər və ya sadəcə olaraq
40
vektorlar deyilir. Məsələn, qüvvə, sürət vektorial
kəmiyyətlərdir. Riyaziyyatda vektorları istiqamətlənmiş düz xətt
parçaları ilə göstərirlər. Vektorları iki böyük hərflə göstərdikdə
birinci hərf ilə onun başlanğıcı, ikinci hərf ilə sonu işarə olunur.
Vektorları bir kiçik hərf ilə də işarə edirlər. Məsələn, və
s. Başlanğıc və son nöqtələri üst-üstə düşən vektora sıfır vektor
deyilir və kimi işarə olunur. Vektoru göstərən düz xətt
parçasının uzunluğuna bu vektorun modulu və ya uzunluğu
deyilir. vektorunun modulu kimi, vektorun modulu

Hər bir vektorun verilməsi üçün onun modulu və
istiqaməti məlum olmalıdır.
Sıfır vektorun modulu 0-a bərabər hesab olunur,
istiqaməti isə müəyyən hesab olunmur.
Bir-birinə paralel, modulları bərabər və istiqamətləri eyni
olan vektorlara bərabər vektorlar deyilir. Bir düz xətt və ya
paralel düz xəttlər üzərində yerləşən vektorlara kollinear
vektorlar deyilir. Məsələn, vektorları kollineardırlar.
vektoru isə vektorlarının heç biri ilə kollinear deyil.
Kollinear vektorlar ya eyni istiqamətli (məsələn və ), ya da
əks istiqamətli (məsələn ilə və ya ilə ) olurlar.
Başqa sözlə, kollinearlıq o deməkdir ki,
vektorunun koordinatları,
41
vektorunun koordinatları ilə
mütənasibdir. Yəni, …, bərabərlikləri
doğrudur. Qeyd edək ki, sıfır vektor hər bir vektor ilə kollinear
hesab olunur.
Məsələn. Aşağıdakı verilmiş valyuta mübadilə cədvəlinə baxaq.
Valyuta 1$ dollar 1€ avro 1KWD 1£GBP
1$ dollar 1 0,9174 0,3096 0,8219
1€ avro 1,09 1 0,3374 0,8959
1KWD 3,229 2,963 1 2,654
1£GBP 1,216 1,116 0,3766 1
Aydındır ki, bu cədvəlin hər bir sütunu digər sütunlarla
mütənasübdir. Verilmiş cədvəldə 3-cü sütunu
=(0,9174;1;2,963;1,116) kimi, 2-ci sütununu
=(0,3096;0,3374;1;0,3766) kimi işarə edək. Onda vektorunu
2.963-ə vurduqda vektorunu alarıq.
Yəni, (0,9174;1;2,963;1,116)=2,963(0,3096;0,3374;1;0,3766).
Deməli, və vektorları kolleniardır.
42
Bir neçə vektoru toplamaq, çıxmaq və ədədə vurmaq
olur. Bu əməllərə vektorlar üzərində xətti əməllər deyilir.
Qeyd edək ki, hər bir vektora yerdəyişmə kimi baxmaq olur.
Məsələn, vektoru A nöqtəsini B nöqtəsinə köçürür.
İndi isə vektorların toplanmasını araşdıraq. =
vektoru ilə vektorunun cəmi vektounun B ucündan
başlanğıcı bu nöqtədə olub, vektoruna bərabər vektorunu
çəkib, vektounun başlanğıcı olan A ilə vektounun sonu
olan E-ni birləşdirən vektoruna deyilir: = + . Doğrudan
da vektoru A nöqtəsini B nöqtəsinə, = vektoru isə B
nöqtəsini E - nöqtəsinə köçürür və nəticədə A nöqtəsi E
nöqtəsinə keçir.
Vektorların cəmi üçün aşağıdakı xassələri doğrudur:
+ = , + = + , ( + )+ = +( + ).
Qeyd edək ki, vektorların bu toplanma qaydası sayı
ikidən çox olan vektorlar üçün də
doğrudur. Məsələn, = , ,
A
= vektorlarının cəmi +
vektorunu verir: + + = .
a
vektorunun həqiqi B b E
ədədinə hasili aşağıdakı kimi təyin
edilən vektoruna vektorun ədədə vurulması deyilir:
1) ;
43
2) olduqda -nin istiqaməti -nın istiqaməti ilə
eyni, olduqda isə əksdir.
vektorunun -ya hasilini və ya kimi işarə
edirlər. Məsələn, = vektoru üçün 3 = , -2 = .
(-1) vektoruna vektorunun əksi deyilir və - kimi
işarə olunur.
vektorundan vektorunu çıxmaq elə vektoru tapmaq
deməkdir ki, + = olsun. Amma, - fərqinə vektoru ilə
vektorunun əksi olan - vektorunun cəmi kimi baxılması daha
əlverişlidir. Məsələn, = vektoru ilə vektorunun
fərqini tapmaq üçün = vektorunun sonundan - vektoruna
bərabər olan =- vektorunu çəkmək lazımdır. Aydındır ki, -
= .
Aşağıdaki tərifi verək.
Tərif 1. Nizam ilə götürülmüş n sayda ixtiyari
həqiqi ədədləri vasitəsilə təyin olunan vektora n – ölçülü vektor
deyilir və kimi işarə edilir.
Burada ədədləri x vektorunun koordinatları
adlanır.
Məsələn, 5-ölçülü vektorunun
koordinatları 1,3,-2,4,6 ədədləridir.
44
Tərif 2. Əgər və vektorlarının bütün uyğun koordinatları
bərabər olarsa, onda həmin vektorlara bərabər vektorlar deyilir
və kimi yazılır.
Başqa sözlə, və
vektorları üçün olarsa, onda
x və y bərabər vektorlar adlanır.
Məsələn, və
vektorlarının uyğun koordinatları bərabər olduğu üşün həmin
vektorlar bərabərdir.
Tərif 3. və
vektorlarının cəmi aşağıdakı qaydada təyin olunan vektora
deyilir:
.
Məsələn, və vektorlarının cəmi
aşağıdakı vektordur:
Vektorlar cəminin aşağıdakı xassələrə malik olduğunu asanlıqla

yoxlamaq olar:
Xassə 1. (yerdəyişmə).
Xassə 2. (qruplaşdırma).
Xassə 3. İxtiyari x üçün .
Xassə 4. İxtiyari x vektoru üçün , .
45
Xassə 5. , .
Xassə 6. .
Xassə 7. .
Tərif 4. İki vektorun cəmi və vektorun həqiqi ədədə vurulması
əməlləri yuxarıda göstərilən qaydada təyin olunmuş
şəkilli vektorlar çoxluğu n-ölçülü
vektorlar fəzası adlanır və kimi işarə edilir.
İndi isə vektorların xətti asılılığı anlayışını verək. Fərz
edək ki,
(1)
ixtiyari vektorlar, isə istənilən həqiqi ədədlərdir.
vektoruna (1) vektorlarının xətti
kombinasiyası deyilir.
Tərif 5. Verilmiş vektorları üçün elə heç olmasa
biri sıfırdan fərqli ədədləri varsa ki,
(2)
olsun, onda vektorlarına xətti asılı vektorlar və
ya xətti asılı sistem deyilir. Əgər (2) münasibətində
olarsa, onda vektorlarına xətti
asılı olmayan vektorlar deyilir.
Aşağıdakı teorem doğrudur.
46
Teorem 1. Vektorlar sisteminin xətti asılı olması üçün zəruri və
kafi şərt bu vektorlardan ixtiyari birinin yerdə qalan vektorların
xətti kombinasiyası şəklində göstərilə bilməsidir.
Əgər vektoru vektorlaru ilə
(3)
münasibətini ödəyirsə, onda (3) ifadəsi onu göstərir ki,
vektoru vektorlarının xətti kombinasiyasıdır.
Məsələn, , və , olarsa, onda
.
Deməli, 0 vektoru vektorlarının xətti kombinasiyasıdır.
Aydındır ki, baxdığımiz misaldakı ,
vektorları xətti asılıdır.
Aydındır ki, iki və vektorlarının kollinear olması
üçün zəruri və kafi şərt bu vektorların xətti asılı olmasıdir.
Tərif 6. Fəzada bir müstəvi və ya paralel müstəvilər üzərində
olan üç vektorlara komplanar vektorlar deyilir.
Üç vektorun komplanar olması üçün zəruri və kafi şərt
onların xətti asılı olmasıdır.
İndi isə bazis vektorlar anlayışını verək.
Tərif 7. Müstəvi üzərində yerləşən, kollinear olmayan və
müəyyən ardıcıllıqla götürülmüş ixtiyari iki vektorlarına
həmin müstəvi üzərində bazis vektorlar deyilir.
47
Teorem 2. Müstəvi üzərindəki hər bir vektorunu həmin
müstəvi üzərindəki ixtiyari bazisi üzrə
= (4)
şəklində ayırmaq olar və bu ayrılış yeganədir.
(4)-dəki ədədlərinə -nın bazisi üzrə
koordinatları deyilir.
Tərif 8. Komplanar olmayan və müəyyən ardıcıllıqla
götürülmüş ixtiyari 3 vektora bu fəzada bazis vektorlar deyilir.
Fəzada bazis vektorları adətən ilə işarə
edirlər. Aşağıdakı teorem doğrudur.
Teorem 3. Fəzada hər bir vektoru istənilən bazisi
üzrə
= (5)
şəklində yeganə qayda ilə ayırmaq olar.
(5)-dəki ədədlərinə isə vektorunun fəzadakı
bazisi üzrə koordinatları deyilir.
Qarşılıqlı perpendikulyar olan uzunluqları vahidə
bərabər olan bazis vektorlara ortonormal bazis vektorlar
deyirlər. Müstəvi üzərində bazis vektorlar ilə, fəzada isə
ilə işarə olunur və
, .
Müstəvi üzərində ortonormal bazis üzrə olan ayrılış
48
(6)
şəklində, fəzada isə
(7)
şəklində yazılır.
(6) ayrılışına malik olan vektorunun uzunluğu
,
fəzada (7) ayrılışına malik olan vektorunun uzunluğu isə
düsturu ilə hesablanır.

Misal 1. və olduğunu bilərək
-ni hesablayın.
Həlli
Əvvəlcə vektorunu tapıb, sonra
vektorunu tapırıq:
.
Vektorun uzunluğu düsturuna görə
alarıq.
Misal 2. vektorun , ,
bazis vektorları üzrə ayrılışını yazın.
Həlli
49
Sətirləri , ,
vektorlarından düzəldilmiş matris
şəklindədir. Bu matrisin determinantını hesablayaq:
Deməli, , , vektorları
bazis vektorlardır. Onda
olur. Buradan
sistem tənliyini alırıq və bu sistemi həll etsək
almış oluruq. Beləliklə,
vektorunun bazis vektorları üzrə ayrılışı
şəklində olur.
50
§1.6. XƏTTİ FƏZA
Xətti cəbrin əsas anlayışlarından biri də xətti fəzadır. Bu

anlayışla bir qədər ətraflı tanış olaq.
Qeyd edək ki, 1.5-ci paraqrafda tanış olduğumuz
fəzasında təyin olunmuş toplama və ədədə vurma əməllərinə
bənzər əməllər, göstərilən xassələrə malik olmaqla daha
ümumi çoxluqlarda da təyin oluna bilər.
Tərif 1. Fərz edək ki, X ixtiyari təbiətli x, y, z,... , elementlər
çoxluğudur. Aşağıdakı şərtlər ödəndikdə X xətti fəza adlanır:
I. X çoxluğunda ixtiyari iki elementin cəmi əməli təyin
edilmişdir, yəni X çoxluğundan götürülmüş ixtiyari iki x, y
elementləri üçün x +y elementi X çoxluğuna daxildir (bunu
, üçün kimi işarə edəcəyik).
II. X çoxluğunda ixtiyari elementin həqiqi ədədə hasili cəbri
əməli təyin edilmişdir, yəni X çoxluğundan götürülmüş
ixtiyari x elementi və ixtiyari α həqiqi ədədi üçün αx elementi
51
X çoxluğuna daxidir (bunu üçün kimi işarə
edəcəyik).
III. X çoxluğunda təyin edilmiş bu əməllər aşağıdakı
xassələrə malikdir:
1. , üçün (yerdəyişmə);
2. üçün
(qruplaşdırma);
3 . elə sıfır elementi var ki, üçün
;
4. üçün elə elementi var ki,
y elementi, x -in əksi adlanır və kimi işarə edilir;

5. üçün ;
6. və ədədləri üçün
(αβ)x=α(βx);
7. və ədədləri üçün
(α+ β)x= αx + βx;
8. və üçün
α(x+ y)=αx+ αy.
Əgər X çoxluğunda təyin edilmiş vurma əməli həqiqi ədədlər
üçün təyin olunmuşdursa, onda X həqiqi xətti fəza, kompleks
ədədlər üçün təyin olunmuşdursa, kompleks xətti fəza adlanır.
Aydındır ki, həqiqi xətti fəzadır. Xətti fəzanın 1-8
52
xassələrindən istifadə etməklə xətti fəzada sıfır elementin və
ixtiyari elementin əksinin yeganə olduğunu göstərmək olar.

1. və olduğunu bilərək -
ni hesablayın.
2. və olduğunu bilərək -ni
hesablayın.
3. , olarsa, vektorunun
uzunluğunu tapın.
4. , olarsa, vektorunun
uzunluğunu tapı
5. və olarsa, vektorunun
uzunluğunu tapı
6. Müstəvidə , verilmiş vektorların bazis
təşkil edib etmədiyini göstərin.
7. Müstəvidə , verilmiş vektorların bazis
təşkil edib etmədiyini göstərin.
8. Fəzada , , verilmiş
vektorların bazis təşkil edib etmədiyini göstərin.
53
9. Fəzada , ,
verilmiş vektorların bazis təşkil edib etmədiyini göstərin.
10. Fəzada verilmiş və vektorların
kollinear olub olmadığını göstərin.
13. vektorunun , bazis vektorları
üzrə ayrılışını yazın.
14. vektorunun , bazis vektorları
üzrə ayrılışını yazın.
15. vektorunun , ,
bazis vektorları üzrə ayrılışını yazın.
16. vektoru neçə ölçülü fəzaya daxildir?
17. vektoru neçə ölçülü fəzaya daxildir?
54
§1.7. Xətti cəbri tənliklər sisteminin əsas həll
üsulları
§1.7.1. Xətti cəbri tənliklər sisteminin Kramer üsulu
ilə həlli
n sayda məchulları olan və m sayda

tənlikdən ibarət olan xətti cəbri tənliklər sistemi belə yazılır:
. (1)
Burada verilmiş ədədlər olub, əmsallar
adlanırlar. ədədləri məlum ədədlərdir, onlara
sərbəst hədlər deyilir. əmsalının birinci indeksi i bu əmsalın
iştirak etdiyi tənliyin nömrəsini, ikinci j indeksi isə bu əmsalın
qarşısında durduğu məchulun nömrəsini göstərir. (1) sistemində
sərbəst hədlərdən heç olmazsa biri sıfırdan fərqlidirsə, bu
sistemə bircins olmayan sistem və ya qeyri-bircins sistem
deyilir. olduqda isə (1)-ə bircins xətti cəbri
tənliklər sistemi deyilir.
dənə ədədlər qrupu o zaman (1)
sisteminin həlli adlanır ki, (1)-də əvəzinə , əvəzinə
55
və s. əvəzinə yazdıqda bu sistemin bütün tənlikləri
eyniliyə çevrilsinlər.
Heç olmazsa bir dənə həlli olan sistemə birgə və ya
uyuşan sistem, heç bir həlli olmayan sistemə birgə olmayan və
ya uyuşmayan sistem deyilir. Qeyd edək ki, ixtiyari bircins
xətti cəbri tənliklər sistemi həllinə malik
olduğu üçün birgədir. Bu həllə trivial həll deyilir.
(1) şəklində olan xətti cəbri tənliklər sisteminin
əmsallarından və sərbəst hədlərindən aşağıdakı iki matrisi
düzəldək:
, .
A-ya (1) sisteminin əsas, -ə isə genişlənmiş matrisi

deyilir. Əgər
işarə etsək, (1) xətti cəbri tənliklər sistemini matrislərin vurulma

qaydasından istifadə edərək, qısa şəkildə
(2)
56
şəklində yaza bilərik. (2)-yə xətti cəbri tənliklər sisteminin
matris şəklində yazılışı deyilir.
Teorem (Kroneker-Kapelli). Xətti cəbri tənliklər sisteminin
birgə olması üçün zəruri və kafi şərt bu sistemin əsas matrisinin
ranqının genişlənmiş matrisinin ranqına bərabər olmasıdır.
Qeyd edək ki, olması yalnız sistemin
birgə olduğunu bildirir. Bu halda sistemin həm yeganə, həm də
sonsuz sayda həlli ola bilər.
Yeganə həlli olan sistemə müəyyən, birdən çox sayda
həlli olan sistemə isə qeyri-müəyyən sistem deyilir.
Kroneker-Kapelli teoremi həllin varlığını təyin etməyə
imkan versə də, həllin tapılma qaydasını göstərmir. Xətti cəbri
tənliklər sisteminin müxtəlif həll üsulları vardır. Tənliklərinin
sayı məchullarının sayına bərabər olan aşağıdakı xətti cəbri
tənliklər sisteminə baxaq:
(3)
Bu sistemin əsas matrisinin determinantını ilə işarə
edək:
57
.
Bu determinanta sistem tənliyin əsas determinantı deyəcəyik.

Əsas determinantda birinci sütun əvəzinə sərbəst
hədlərini yazmaqla alınan determinantı , ikinci sütunda
sərbəst hədləri yazmaqla alınan deteminantı , və s. n-ci
sütunda sərbəst hədləri yazdıqda alınan determinantı ilə işarə
edək:
, , …, sistem tənliyin köməkçi determinantları

adlanırlar.
Teorem (Kramer). Tənliklərinin sayı məchullarının sayına
bərabər olan xətti cəbri tənliklər sisteminin əsas determinantı
58
sıfırdan fərqli olduqda bu sistemin yeganə həlli vardır və həmin
həll üçün
(4)
düsturları doğrudur.
(4)-ə Kramer düsturları deyilir.
Misal 1. sistem tənliyini Kramer üsulu ilə həll
edin.
Həlli
Sistem tənliyin əsas determinatını yazıb hesablasaq
olar, deməli determinant sıfırdan fərqlidir. Deməli, Kramer

qaydasını tətbiq edə bilərik. Onda
59
.
Buradan tənliyin kökləri , ,
olur.
§1.7.2. Xətti cəbri tənliklər sisteminin Qauss üsulu

ilə həlli
Fərz edək ki, bizə aşağıdakı xətti cəbri tənliklər sistemi

verilmişdir:
(1)
(1) sistemindəki tənliklərdən heç olmazsa birində dəyişəninin
əmsalı sıfırdan fərqlidir. Əks halda (1)-dəki məchulların sayı n-
dən az olardı. Sadəlik üçün fərz edək ki, .
60
(1)-in birinci tənliyini -ə vurub ikinci tənliyə,
-ə vurub üçüncü tənliyə və s. -ə vurub -ci tənliyə əlavə
etsək, alınmış yeni sistemin birincidən başqa bütün tənliklərində

məchulu iştirak etməyəcək. Yəni belə bir sistem alınacaq:
(2)
(2) sistemində birinci tənliyi olduğu kimi saxlayıb, sonrakı
tənliklərdən də yuxarıdakı qayda ilə məchullar ardıcıl olaraq yox
edilirlər. Aydındır ki, (1) tənliyi üzərində aparılan bu
əməliyyatları onun genişlənmiş matrisinin sətirləri üzərində
aparmaq olar. Xətti cəbri tənliklər sisteminin belə çevirilməsi
onun genişlənmiş matrisinin pilləli şəklə gətirilməsi deməkdir.
Genişlənmiş matrisi pilləli şəklə gətirdikdə aşağıdakıları nəzərə
almaq lazımdır:
1) Əgər matrisdə bütün elementləri sıfır olan sətir
alınmışdırsa, onu atmaq olar. Doğrudan da, belə sətirə uyğun
olan
tənliyi dəyişənlərin bütün qiymətlərində

doğrudur.
61
2) Əgər matrisdə sonuncu sütun elementindən başqa
bütün elementləri sıfır olan sətir alınmışdırsa, onda çevirmə
prosesini dayandırıb hökm etmək olar ki, bu sistem birgə deyil.
Doğrudan da, belə sətirə uyğun olan tənlik
şəklindədir və bu bərabərlik dəyişənlərin heç bir qiymətlərində

doğru ola bilməz.
Fərz edək ki, (1) sistemi birgədir. Onda Kroneker-
Kapelli teoreminə görə . A matrisinin
sütunları sayı n olduğu üçün olmalıdır. Aşağıdakı hallara
ayrı-ayrılıqda baxaq:
1) .
2) .
Birinci halda matrisini pilləli şəklə gətirdikdən sonra
alınmış yeni matrisdə sıfırdan fərqli sətirlərin sayı n olar. Yəni,
alınmış matris aşağıdakı şəkildə olar:
Bu matrisdə olmalıdır. Sonuncu

matrisə uyğun olan xətti cəbri tənliklər sistemini yazaq:
62
(3)
olduğu üçün (3)-dəki sonuncu tənlikdən -i birqiymətli
olaraq tapmaq olar: . -in tapılan bu qiymətini (3)-dəki
sonuncudan əvvəlki tənlikdə yerinə yazıb, -in qiymətini

tapmaq olar. Prosesi bu qayda üzrə davam etdirərək,
məchullarının hamısının qiymətlərini təyin etmək
olar.
Beləliklə, olduqda (1) sisteminin
yeganə həlli vardır.
Məchullarının sayı tənliklərin sayına bərabər olmayan xətti
cəbri tənliklər sisteminin ən ümumi həll üsullarından biri Qauss
üsuludur. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, sistemin
tənliklərindən birinin hər iki tərəfindəki bütün hədləri sıfırdan
fərqli eyni bir ədədə vurub, digər tənliyə əlavə etməklə sistemin
bəzi tənliklərində məchullar ardıcıl olaraq aradan çıxarılırlar.
Ona görə də bu üsula bir çox hallarda məchulların ardıcıl yox
edilməsi üsulu da deyirlər.
İndi isə bu hala aid bir misal göstərək.
63
Misal 1. xətti cəbri tənliklər sistemini Qauss
üsulu ilə həll edin.

Həlli
Sistem tənliyin genişlənmiş matrisini
şəklində yazıb, birinci sətiri 2-yə vurub, ikinci sətirlə tərəf-tərəfə

çıxaq
alınmış matrisdə ikinci sətiri 3-ə, üçüncü sətiri 2-yə vurub tərəf-
tərəfə çıxaq
Deməli, sistemin genişlənmiş matrisi üzərində çevirmələr

aparmaqla matrisi üçbucaq matrisə gətirdik. Burada üçüncü
sətiri tənlik şəklində yazdıqda
almış oluruq. İkinci sətirini tənlik şəklində yazaq və z=9 nəzərə

alsaq
64
alırıq. Matrisin birinci sətirini tənlik şəklində yazıb, y=-18 və
z=9 nəzərə alsaq
almış oluruq. Beləliklə sistem tənliyin həlli

olur.
Sərbəst məchullara müəyyən qiymətlər verməklə
aldığımız hər bir həll sistemin xüsusi həlli adlanır. Sərbəst
məchullara parametrlər kimi baxıb, baş məchulları onlar ilə ifadə
etməklə alınan həllə ümumi həll deyilir. İstənilən xüsusi həll
ümumi həlldən parametrlərə müəyyən qiymətlər verməklə alına
bilər.
1. sistem tənliyini Kramer üsulu ilə həll
edin.
edin.
65
edin.
4. sistem tənliyini Kramer üsulu ilə həll edin.
5. xətti cəbri tənliklər sistemini Qauss
8. xətti cəbri tənliklər sistemini Qauss üsulu
ilə həll edin.
66
FƏSİL II
ƏDƏDI ARDICILLIQLAR VƏ BIRDƏYIŞƏNLI
FUNKSIYALAR
§2.1. Ədədi çoxluqlar və bəzi riyazi məntiq
simvolları
Riyaziyyatda bir çox riyazi məntiq simvollarından

istifadə olunur. Əsas məntiqi işarələr aşağıdakılardan ibarətdir:
1. - ixtiyari
2. - varlıq
3. - inkar
4. - çoxluğun çoxluğa daxil olması və olmaması
5. - elementin daxil olması və olmaması
6. - yeganəlik
7. - və
8. - və ya
9. - alınır ki,
10. - ekvivalentlik (eyni güclü)
67
Natural ədədlər çoxluğu, onların əks ədədlər çoxluğu və
sıfırla birlikdə tam ədədlər çoxluğunu əmələ gətirir və ilə
işarə olunur. Yəni, .
Tərif 1. Fərz edək ki, və ədədləri verilmişdir.
Onda şəklində olan ədədlər çoxluğuna rasional ədədlər
çoxluğu deyilir və ilə işarə olunur.
ədədini çox vaxt kimi yazırlar. Deməli,
. Başqa sözlə, istənilən
( ) cütü müəyyən rasional ədədi təyin
edir.
Tərif 2. Rasional olmayan həqiqi ədədlərə irrasional ədədlər
deyilir.
Məsələn, ədədi irrasional ədəddir, çünki kvadratı 3 olan
müsbət ədəd irrasionaldır.
İrrasional ədədlər 2 sinifə bölünür: cəbri ədədlər və
transendent ədədlər.
İndi isə parça, interval və yarımintervallar haqqında məlumat
verək. Aşağıdakı işarələmələri daxil edək.
və ədədləri sonlu olduqada bərabərsizliyinin
bütün həllər çoxluğuna parçası, bərabərsizliyinin
bütün həllər çoxluğuna intervalı,
68
bərabərsizliyinin bütün həllər çoxluğuna -nı özündə saxlayan
yarımintervalı, bərabərsizliyinin bütün həllər
çoxluğuna -nı özündə saxlayan yarımintervalı deyilir.
İntervalın ucları sonsuz olan halları qeyd edək.
bərabərsizliyinin bütün həllər çoxluğuna -nı özündə
saxlayan yarımintervalı, bərabərsizliyinin bütün
həllər çoxluğuna intervalı, bərabərsizliyinin
bütün həllər çoxluğuna -ni özündə saxlayan
yarımintervalı, bərabərsizliyinin bütün həllər
çoxluğuna intervalı, çoxluğuna isə ədəd
oxu deyilir.
Tərif 1. Fərz edək ki, istənilən ( ) ədədi
verilmişdir. intervalına ədədinin ətrafı deilir.
Burada, .
Tərif 2. Parça, interval və yarımintervallara ədədi aralıqlar
deyilir.
Fərz edək ki, parçası verilmişdir. Bu parçanın
uzunluğunu (boyunu) ilə işarə edəcəyik. Ucları və olan
parça, yarıminterval və ya intervalın uzunluğunu (boyunu)
hesab edəcəyik. nöqtəsinə intervalının orta
nöqtəsi deyilir.
§2.2. Birdəyişənli funksiyalar
69
Fərz edək ki, və çoxluqları həqiqi ədədlər
çoxluğunun alt çoxluğudur.
Tərif 1. Əgər hər hansı qanununa görə istənilən
elementinə çoxluğunun yeganə elementi qarşı qoyularsa,
onda -ə çoxluğunda təyin və qiymətlər çoxluğuna daxil
olan funksiya deyilir.
Burada çoxluğu funksiyanın təyin oblastı,
çoxluğu qiymətlər oblastı
adlanır.
Fərz edək ki, funksiyası verilib, yəni
funksiyasının təyin olunduğu çoxluq , qiymətlər çoxluğu isə
olsun. funksiyası üçün elə bir M ədədi varsa ki, istənilən
üçün olarsa, onda funksiyasına yuxarıdan
məhdud funksiya deyilir. funksiyası üçün elə bir m ədədi
varsa ki, istənilən üçün olarsa, onda
funksiyasına aşağıdan məhdud funksiya deyilir.
Həm yuxarıdan, həm aşağıdan məhdud olan funksiyaya
məhdud funksiya deyilir.
İstənilən üçün hər iki tərəfdən məhdud funksiyalar
şərtini ödədiyindən elə ədədi vardır ki,

(1)
70
olur. Bəzən məhdud ardıcıllığa (1) şərtini ödəyən funksiya kimi
də tərif verilir.
Məhdud olmayan funksiyalara qeyri-məhdud
funksiyalar deyilir. funksiyası o zaman qeyri-məhdud
funksiya olur ki, üçün funksiyası şərtini
ödəyən heç olmazsa elə bir olsun. Məsələn,
funksiyası qeyri-məhdud funksiya, funksiyası isə
məhdud funksiyadır.
Əgər çoxluğundan olan və üçün olduqda
olarsa, onda funksiyasına artan funksiya,
olarsa, onda funksiyasına azalan funksiya
deyilir. olarsa, onda funksiyasına azalmayan
funksiya, olarsa, onda funksiyasına artmayan
funksiya deyilir. Artmayan və azalmayan funksiyalara monoton
funksiyalar deyilir. Artan və azalan funksiyalara ciddi
monoton funksiyalar deyilir. Məsələn, funksiyası
artan funksiya, funksiyası isə azalan funksiyadır.
simmetrik aralığında istənilən üçün
olarsa, onda funksiyasına tək funksiya, olarsa,
onda funksiyasına cüt funksiya deyilir. Məsələn,
çoxluğunda funksiyası tək, funksiyası cüt
funksiyalardır. Doğrudanda,
71
və
.
Fərz edək ki, funksiyası çoxluğunda təyin olunub.
Arqumentlərin istənilən qiymətində ( )
olarsa, onda funksiyasına dövrü funksiya deyilir. Burada
safırdan fərqli T ədədinə funksiyasının dövrü deyilir. Məsələn,
funksiyası ( ) dövrlü funksiyadır.
Misal. Dirixle funksiyası istənilən
rasional əddlə dövrü funksiyadır.

Fərz edək ki, funksiyası çoxluğunda təyin
olunmuş və qiymətlər çoxluğu çoxluğudur.
funksiyası isə çoxluğunda təyin olunub. t-nin hər bir
qiymətinə y-in müəyyən bir qiyməti uyğun gəlir, yəni
funksiyası şəklində olur. Burada
funksiyasına mürəkkəb funksiya deyilir. Bəzən buna
funksiyanın funksiyasıda deyilir. Məsələn,
funksiyası mürəkkəb funksiyadır.
Tutaq ki, çoxluğu funksiyasının təyin olunduğu
çoxluq, çoxluğu isə qiymətlər çoxluğudur. Əgər
çoxluğunun hər bir qiymətinə çoxluğudan yalnız
bir qiymət uyğun gələrsə, onda bu uyğunluğa funksiyasının
72
tərs funksiyası deyilir və kimi işarə olunur. Məsələn,
funksiyasının tərsi olur,
funksiyasının tərsi isə olur,

1. funksiyasının
qiymətlərini tapın.
2. funksiyasının
tapın.
3. funksiyasının artma və azalma aralıqlarını
tapın.
4. funksiyasının artma və azalma aralıqlarını
tapın.
5. funksiyasının artma və azalma
aralıqlarını tapın.
6. funksiyasının tərs funksiyasını tapın.

73
12. funksiyasının tək və ya cüt olduğunu göstərin.
13. funksiyasının tək və ya cüt olduğunu
göstərin.
16. funksiyasının tək və ya cüt olduğunu
göstərin.
17. olduqda funksiyasının tək və ya cüt
olduğunu göstərin.
§2.3. Ədədi ardıcıllıqlar, onların verilmə üsulları
və növləri. Ədədi ardıcıllığın limiti
Tərif 1. Natural ədədlər çoxluğunda təyin olunmuş funksiyaya

ədədi ardıcıllıq deyilir.
Ədədi ardıcıllıq və ya ( )
kimi işarə edilir.
Ədədi ardıcıllıqlar müxtəlif üsullarla verilə bilir. Əgər
ədədi ardıcıllığın ixtiyari həddini tapmağa imkan verən düstur
məlumdursa, bu düstura ədədi ardıcıllığın ümumi hədd düsturu
deyilir. Məsələn, ümumi həddi düsturu ilə
74
2,4,6,8,… cüt ədədlər ardıcıllığı, düsturu ilə
ədədi ardıcıllığı, düsturu ilə
ədədi ardıcıllığı verilir.

Elə ardıcıllıqlar vardır ki, onların bir neçə ilk həddi
verilir, sonrakı hədləri isə əvvəlki hədlər vasitəsi ilə tapmağa
imkan verən düstur verilir. Sonrakı hədləri tapmağa imkan verən
düstur rekurrent düstur, ardıcıllığın belə üsulla verilməsi isə
rekurrent üsul adlanır. Məsələn,
ardıcıllığının hədlərini
düsturundan istifadə etməklə ikinci həddən
başlayaraq sonrakı hədləri ,
kimi tapılır. Məşhur Fibonaççi ardıcıllığı rekurrent üsulla
düsturları ilə verilir.

Ardıcıllığın bir neçə həddi və yaxud bütün hədləri bir-
birinə bərabər ola bilər. Bütün hədləri bərabər olan ardıcıllığa
stasionar ardıcıllıq deyilir. Məsələn, 1, 1, 1,… stasionar
ardıcıllıqdır.
ardıcıllığı üçün elə bir M ədədi varsa ki, istənilən n
natural ədədi üçün olarsa, onda ardıcıllığına
yuxarıdan məhdud ardıcıllıq deyilir. ardıcıllığı üçün elə
75
bir m ədədi varsa ki, istənilən n natural ədədi üçün olarsa,
onda ardıcıllığına aşağıdan məhdud ardıcıllıq deyilir.
Həm yuxarıdan, həm aşağıdan məhdud olan ardıcıllığa
məhdud ardıcıllıq və ya hər iki tərəfdən məhdud ardıcıllıq
deyilir.
İstənilən n natural ədədi üçün hər iki tərəfdən məhdud
ardıcıllıqlar
şərti ödənildiyndən elə ədədi vardır ki, olur.

Bəzən məhdud ardıcıllığa şərtini ödəyən ardıcıllıq kimi
də tərif verilir.
Məhdud olmayan ardıcıllıqlara qeyri-məhdud
ardıcıllıqlar deyilir. o zaman qeyri-məhdud ardıcıllıq olur
ki, üçün ardıcıllığının şərtini ödəyən heç
olmazsa bir həddi olsun. Məsələn, -1, -2, -3,…, -n… ardıcılığı
yuxarıdan məhduddur, lakin aşağıdan məhdud deyil, 1, 4, 9,…,
… ardıcılığı isə aşağıdan məhduddur, lakin yuxarıdan məhdud
deyil. ardıcıllığı hər iki tərəfdən məhduddur.
ardıcıllığı qeyri-məhdud ardıcıllıqdır.

İstənilən n natural ədədi üçün ardıcıllığında
münasibəti ödənərsə, onda ardıcıllığına artan ardıcıllıq
76
deyilir. ardıcıllığının bütün hədləri özündən sonra gələn
hədləri üçün olarsa, onda ardıcıllığına azalan
ardıcıllıq deyilir. ardıcıllığının bütün hədləri özündən sonra
gələn və ya müəyyən nömrədən sonra gələn hədləri üçün
olarsa, onda ardıcıllığına azalmayan ardıcıllıq
deyilir. ardıcıllığının bütün hədləri özündən sonra gələn və
ya müəyyən nömrədən sonra gələn hədləri üçün
olarsa, onda ardıcıllığına artmayan ardıcıllıq deyilir.
Artmayan və azalmayan ardıcıllıqlara monoton ardıcıllıqlar
deyilir. Qeyd edək ki, monoton olan və olmayan ardıcıllıqlar da
vardır. Məsələn, ardıcıllığı azalan, ardıcıllığı artandır.
ardıcıllığı isə monoton deyildir.

Azalmayan ardıcıllığı üçün
olduğundan aşağıdan özünün ilk elementi ilə məhduddur,

yuxarıdan isə məhdud ola da bilər, olmaya da bilər. Artmayan
ardıcıllığı üçün isə
olduğundan yuxarıdan özünün ilk elementi ilə məhduddur,

aşağıdan isə məhdud ola da bilər, olmaya da bilər.
77
Əgər iki , ədədi ardıcıllıqları verilmişdirsə,
onda həmin ardıcıllıqlardan istənilən n natural ədədi üçün
cəmi və fərqini, hasilini,
ardıcıllıqların nisbətini düzəltmək olar.

Ədədi ardıcıllığın limitinə aşağıdakı kimi tərif verilir.
Tərif 2. İstənilən müsbət ədədi ( ) üçün -dan asılı elə
( ) nömrəsi varsa ki, -dan sonra
gələn istənilən -lər ( ) üçün şərti
ödənilərsə, onda ədədinə ardıcıllığının limiti deyilir
və kimi işarə olunur.
Ardıcıllığın limitinin tərifində modulun açılışından

istifadə etsək bərabərsizliyini
kimi yaza bilərik.

Tərif 3. Sonlu limiti olan ədədi ardıcıllığa yığılan ardıcıllıq
deyilir. Əks halda ardıcıllıq dağılan ardıcıllıq adlanır.
Dağılan ardıcıllıq elə ardıcıllıqdır ki, ya onun limiti
yoxdur, ya da bu ardıcıllıq qeyri-məhduddur.
İndi isə yığılan ardıcıllığın sadə xassələrini verək.
Teorem 1. Yığılan ardıcıllığın ancaq yeganə limiti var.
78
İsbatı. Bu teoremi əksini fərz etməklə isbat edək. Yəni, fərz
edək ki, yığılan ardıcıllığın iki müxtəlif limiti var:
olduğundan götürə bilərik. Limitin
tərifinə görə seçdiyimiz bu ədədindən asılı elə və

nömrələri var ki,
olduqda , (1)
olduqda (2)
olur. Əgər ilə və -nin maksimumunu, yəni
işarə etsək, onda olduqda (1) və (2) hər
ikisi eyni zamanda ödəniləcəkdir. Ona görə cəmin modulunun
xassəsindən və (1), (2)-dən istifadə edərək, olduqda alırıq:
Sonuncu bərabərsizlikdən alınır. Bu

isə ziddiyyəti göstərir, yəni bizim fərziyəmiz doğru deyil.
Deməli, yığılan ardıcıllığın limiti yeganədir. Teorem isbat
olundu.
Teorem 2. Yığılan ardıcıllıq məhduddur.
79
Tərif 4. Fərz edək ki, ardıcıllığı və
verilmişdir. Onda
ardıcıllığına ardıcıllığının altardıcıllığı deyilir.
Tərif 5. Fərz edək ki, ardıcıllığı və və ya
verilmişdir. Əgər
altardıcıllığı varsa ki, olsun, onda -ya ardıcı-
llığının xüsusi limiti deyilir.

ardıcıllığının xüsusi limitlərinin ən böyüyünə
onun yuxarı limiti deyilir və kimi işarə olunur.
ardıcıllığının xüsusi limitlərinin ən kiçiyinə onun aşağı
limiti deyilir və kimi işarə olunur.
Teorem 3. Ardıcıllığın yığılan olması üçün zəruri və kafi şərt

onun aşağı limiti ilə yuxarı limitinin bərabər olmasıdır.
Məsələn, ardıcıllığının yuxarı və aşağı
limitlərinə baxaq:
və .
Deməli, ardıcıllığının yuxarı limiti və aşağı limiti
olduğundan, bu ardıcıllıq yığılan ardıcıllıq deyil.
80
ardıcıllığı -nin cüt qiymətlərində 1-ə, tək qiymətlərində -1-ə
bərabər olduğundan, yuxarı limit 1, aşağı limit -1 olur. Qeyd
edək ki, məhdud ardıcıllıq yığılan olmayada bilir. Yuxarıda qeyd
etdiyimiz ardıcıllığı yuxarıdan 1-lə, aşağıdan -1-lə
məhduddur, lakin bu ardıcıllıq dağılan ardıcıllıqdır.
İndi isə sonsuz kiçilən ardıcıllığın tərini verək.
Tərif 6. Limiti sıfra bərabər olan ardıcıllıqlara sonsuz kiçilən

ardıcıllıqlar deyilir.
Tərifə əsasən olarsa, ardıcıllığına sonsuz
kiçilən ardıcıllıq deyilir.

Ardıcıllığın limitinin tərifindən istifadə edərək sonsuz
kiçilən ardıcıllıqlara aşağıdakı kimi də tərif vermək olar.
Tərif 7. İstənilən ədədi üçün -dan asılı elə N nömrəsi
tapmaq olarsa ki, olduqda olsun, onda
ardıcıllığına sonsuz kiçilən ardıcıllıq deyilir.
Məsələn, ardıcıllığı, olduqda
ardıcıllığı sonsuz kiçilən ardıcıllıqlardır.

Sonsuz kiçilən ardıcıllıqların aşağıdakı xassələri vardır.
Xassə 1. İki sonsuz kiçilən ardıcıllıqların cəmi də sonsuz kiçilən
ardıcıllıqdır.
81
Xassə 2. İki sonsuz kiçilən ardıcıllığın fərgi də sonsuz kiçilən
ardıcıllıqdır.
Bu iki teoremdən aşağıdakı nəticəni ala bilirik.
Nəticə. İstənilən sonlu sayda sonsuz kiçilən ardıcıllıqların cəmi
də sonsuz kiçiləndir.
Xassə 3. Sonsuz kiçilən ardıcıllığın məhdud ardıcıllığa hasili
sonsuz kiçilən ardıcıllıqdır.
Xassə 4. İki sonsuz kiçilən ardıcıllığın hasili də sonsuz
kiçiləndir.
Xassə 5. Əgər ardıcıllığının limiti a ədədidirsə, onda
sonsuz kiçilən ardıcıllıqdır.
Bu faktdan istifadə edərək aşağıdakı teoremin
doğruluğunu isbat etmək olar.
Teorem 4. Əgər və ardıcıllığlarının uyğun olaraq
limitləri a və ədədləridirsə, yəni , olarsa,
onda , olduqda
ardıcıllıqları da yığılandırlar və aşağıdakı bərabərliklər

doğrudurlar:
,
82
.
Teorem 5. Əgər yığılan ədədi ardıcıllığının bütün hədləri

(və ya müəyyən nömrədən sonra gələn bütün hədləri)
şərtini ödəyirlərsə, onda
ödənilir.
yığılan ardıcıllığının istənilən n natural ədədi üçün
bütün hədləri olmasına baxmayaraq, ola bilər.
Məsələn, ; olduqda, -in bütün hədləri
müsbətdirlər, amma limiti 0-a bərabərdir, yəni, .
Teorem 6. Tutaq ki, və hər ikisi yığılan ardıcıllıqlar
olub, ortaq a limitinə malikdirlər: . isə
elə ədədi ardıcıllıqdır ki, onun elementləri
şərtini ödəyirlər. Onda də yığılandır və onun da limiti a-ya

bərabərdir:
Teorem 7. Hər bir monoton məhdud ardıcıllıq yığılandır.
83
Ümumi həddin düsturu olan ardıcıllığı
artandır və yuxarıdan məhduddur. Teorem 7-ə görə bu

ardıcıllığı yığılandır. Bu ardıcıllığın limitinə e ədədi deyilir və
e ədədi irrasional ədəddir və .
Əsası e ədədi olan loqarifmə natural loqarifm deyilir və

ədədinin natural loqarifması kimi işarə olunur.
Misal 1. hesablayın.
Həlli
Verilmiş ardıcıllığın surət və məxrəci 2 dərəcəli çoxhədli
olduğundan kəsrin surət və məxrəcini -na bölüb limiti
hesablayaq, yəni
almış oluruq.
Həlli
Verilmiş ardıcıllığın surəti 4 dərəcəli çoxhədli ilə 3 dərəcəli
çoxhədlinin hasili olduğundan, surət 7 dərəcəli çoxhədlidir.
84
Məxrəc isə 2 dərəcəli çoxhədli ilə 5 dərəcəli çoxhədlinin hasili
olduğundan hasil 7 dərəcəli çoxhədli olur. Deməli, kəsrin surət
və məxrəcini -yə bölüb limiti hesablayaq:
Həlli
Verilmiş ardıcıllığı qoşmasına vurub və bölüb
sadələşdirsək
85
şəkildə almış oluruq. Sonuncu alınmış ardıcıllığın surət və
məxrəcini -na bölsək
Beləliklə aldıq ki, .
1. hesablayın.
2. hesablayın.
3. hesablayın.
4. 12n 3  5n 2  24n  34 hesablayın.

lim
n 5n 3  24 n 2  12 n  34
5. hesablayın.
86
6. hesablayın.
7. hesablayın.
8. hesablayın.
9. hesablayın.
10. hesablayın.
§2.4. Funksiyanın limiti. Limiti olan funksiyaların

xassələri
Fərz edək ki, funksiyası çoxluğunda təyin
olunmuşdur, a ədədi isə çoxluğunun limit nöqtəsidir.
Məlumdur ki, çoxluğundan a-ya yığılan sonsuz sayda
ardıcıllıqlar ayırmaq olar.
Tərif 1. a, A ədədləri üçün istənilən ( ) müsbət ədədi
üçün -dan asılı elə ( ) müsbət ədədi varsa ki,
şərtini ödəndikdə, olarsa, onda A
ədədinə funksiyasının a nöqtəsindəki limiti deyilir və
87
Tərif 1-ə funksiyanın limitinin «Koşi mənada» və ya «
dilində» tərifi deyilir.
Funksiyanın limitinin Heyne mənada tərifini verək.
Tərif 2. Əgər funksiyasının x arqumentinin elementləri a
ədədindən fərqli olub, a-ya yığılan istənilən
(1)
qiymətlərinə uyğun olan
(2)
ardıcıllıqlarının hamısı eyni bir b ədədinə yığılarsa, onda b
ədədinə funksiyasının a nöqtəsindəki limit deyilir və
Tərəf 2-yə funksiyanın limitinin «Heyne mənada» və ya

«ardıcıllıq dilində» tərifi deyilir. Funksiyanın limitinin Koşi və
Heyne mənada tərifləri ekvivalentdirlər.
Tərif 3. a, A ədədləri üçün istənilən ( ) müsbət ədədi
üçün -dan asılı elə ( ) müsbət ədədi varsa ki,
( ) şərtini ödəndikdə, olarsa,
onda A ədədinə funksiyasının a nöqtəsindəki sağ (sol) limiti
deyilir və ( kimi işarə olunur.
Yəni,
88
Teorem 1. Funksiyanın nöqtədə limitinin olması üçün zəruri və
kafi şərt həmin funksiyanın bu nöqtədə sağ və sol limitlərinin
varlığı və bir-birinə bərabər olmasıdır.
İndi isə arqument sonsuzluğa yaxınlaşdıqda
funksiyasının limitinə tərif verək.
Tərif 4. İstənilən müsbət ədədi üçün -dan asılı elə
müsbət ədədi varsa ki, arqumentinin şərtini ödəyən
bütün qiymətlərində münasibəti ödənərsə, onda
ədədinə funksiyasının şərtində limiti deyilir və
kimi yazılır.
Teorem 2. a ədədi müstəsna olmaqla a-nın müəyyən ətrafında

limiti olan funksiya bu nöqtənin müəyyən ətrafında məhduddur.
İsbatı. Tutaq ki, . Onda götürsək, limitin «

» dilində tərifinə əsasən olduqda, yəni
olduqda
olur. Teorem 1 isbat olundu.
Teorem 3. Funksiyanın eyni bir nöqtədə iki müxtəlif limiti ola
bilməz.
Bu teoremin isbatı ardıcıllıqlar üçün olan oxşar teoremin
isbatı kimidir.
Teorem 4. Fərz edək ki, A ədədi və funksiyalarının
a nöqtəsində eyni bir limitidir. Əgər funksiyası
89
olduqda olarsa, onda funksiyasınında a
nöqtəsində limiti var və A ədədinə bərabərdir.
Başqa sozlə, əgər və
olarsa, onda .
§2.5. Sonsuz kiçilən funksiyalar, onların xassələri və

müqayisəsi
Tərif 1. Limiti sıfra bərabər olan funksiyalara sonsuz kiçilən

funksiyalar deyilir. Yəni, istənilən müsbət ədədi üçün -dan
asılı elə müsbət ədədi varsa ki, şərtini
ödəndikdə, olarsa funksiyasına a nöqtəsində
sonsuz kiçilən funksiya deyilir.
Başqa sözlə, olarsa, onda funksiyasına
a nöqtəsində sonsuz kiçilən funksiya deyilir.

Məsələn, funksiyası üçün
olduğu üçün bu funksiya
nöqtəsində sonsuz kiçiləndir.

Sonsuz kiçilən funksiyaların aşağıdakı xassələri vardır.
Xassə 1. Məhdud funksiya ilə sonsuz kiçilən funksiyanın hasili
sonsuz kiçilən funksiyadır.
90
Xassə 2. Sabitin sonsuz kiçilən funksiyaya hasili sonsuz
kiçiləndir.
Xassə 3. Eyni bir nöqtədə sonsuz kiçilən iki funksiyanın cəmi,
fərqi və hasili də həmin nöqtədə sonsuz kiçilən funksiyadır.
Xassə 4. Eyni bir nöqtədə sonsuz kiçilən ixtiyari sayda
funksiyaların istənilən xətti kombinasiyası da sonsuz kiçiləndir.
İndi isə sonsuz kiçilən funksiyaların müqayisəsi ilə tanış
olaq.
Fərz edək ki, və hər ikisi a nöqtəsində sonsuz
kiçilən funksiyalardır, yəni .
Əgər olarsa, onda funksiyası a
nöqtəsində funksiyasına nəzərən daha yüksək tərtibli

sonsuz kiçilən funksiya deyilir və kimi yazılır.
Məsələn, , olarsa, onda
olduğu üçün
yazmaq olar.
Əgər olarsa, onda və -ə a
nöqtəsində ekvivalent sonsuz kiçilən funksiyalar deyilir.
91
Məsələn, , və olduğu
üçün x və funksiyaları nöqtəsində ekvivalent

sonsuz kiçilən funksiyalardırlar. a nöqtəsində ekvivalent sonsuz
kiçilən , funksiyaları deyilir və olduqda ~
kimi yazılır.
Tərif 2. Fərz edək ki, elə var ki, istənilən üçün
münasibəti doğrudur, onda çoxluğunda
funksiyası funksiyasına nəzərən məhduddur və
Əgər olarsa, onda və
funksiyalarına a nöqtəsində eyni tərtibli sonsuz kiçilən

funksiyalar deyilir. Məsələn, və
funksiyaları şəklində verilmişdir. Onda
və -i
sıfırdan fərqli olduğu üçün olduqda =O( )

yazmaq olar.
Tərif 3. Əgər olarsa, onda funksiyasına a
nöqtəsində sonsuz böyük funksiya deyilir.

92
Teorem 1. funksiyasının a nöqtəsində A limiti olması
üçün zəruri və kafi şərt funksiyasının a
nöqtəsində sonsuz kiçilən olmasıdır.
İndi isə iki funksiyanın cəminin, fərqinin, hasilinin və
nisbətinin limitlərini öyrənək.
Teorem 2. Əgər və funksiyalarının eyni bir a
nöqtəsində limitləri varsa, onda , və
olduqda funksiyalarının da a nöqtəsində
limitiləri vardır və aşağıdakı bərabərliklər doğrudurlar:
,
,
Funksiyaların bəzi mühüm limitləri aşağıdakılardır:
1) .
2) .
3) .
93
4) .
5) .
6) .
1. hesablayın.
2. hesablayın.
3. hesablayın.
4. hesablayın.
5. hesablayın.
6. hesablayın.
7. hesablayın.
8. hesablayın.
94
9. hesablayın.
10. hesablayın.
11. hesablayın.
12. hesablayın.
13. hesablayın.
14. hesablayın.
15. hesablayın.
16. hesablayın.
17. hesablayın.
18. hesablayın.
19. hesablayın.
20. hesablayın.
95
21. hesablayın.
22. hesablayın.
§ 2.6. Funksiyanın kəsilməzliyi
Tutaq ki, funksiyası nöqtəsinin müəyyən ətrafında

təyin olunub.
Tərif 1. Əgər funksiyanın nöqtədəki qiyməti funksiyanın həmin
nöqtədəki limitinə bərabər olarsa, onda funksiyaya kəsilməz
funksiya deyilir. Yəni,
lim f ( x )  f ( x 0 ) (1)
x  x0
bərabərliyi ödənirsə, onda f (x) funksiyasına nöqtəsində

kəsilməz funksiya deyilir.
İndi isə funksiya limitinin tərifindən istifadə edərək
kəsilməz funksiyaya dilində tərifini aşağıdakı kimi verək.
Tərif 2. Əgər istənilən   0 ədədi üçün elə   0 ədədi varsa
ki, bərabərsizliyini ödəyən bütün -lər üçün
f ( x)  f ( x0 )  
bərabərsizliyi ödənilirsə, onda f (x) funksiyasına nöqtəsində

96
Tərif 3. Əgər funksiya çoxluğun istənilən nöqtəsində
kəsilməzdirsə, onda həmin funksiyaya çoxluqda kəsilməz
funksiya deyilir. Başqa sözlə, əgər f (x ) funksiyası X
çoxluğunun (parçanın, intervalın və s.) hər bir nöqtəsində
kəsilməzdirsə, onda f (x ) funksiyasına həmin çoxluqda
Məsələn funksiyası ( , ) intervalında
kəsilməz funksiyadır.
Əgər y  f (x) funksiyası (a , b] yarım intervalında təyin
olunmuşdursa, onda onun b nöqtəsində soldan kəsilməzliyindən,
[a , b) yarım intervalında təyin olunduqda isə onun nöqtəsində
sağdan kəsilməzliyindən danışmaq olar.
Tərif 4. Əgər ( ) olarsa, onda

f (x ) funksiyasına nöqtəsində ( nöqtəsində) soldan
(sağdan) kəsilməz funksiya deyilir.
Funksiya təyin oblastının bütün nöqtələrində və yaxud
müəyyən hissəsində kəsilməz ola bilər. Məsələn, bütün ədəd
oxunda təyin olunmuş funksiyası təyin oblastının hər
bir nöqtəsində kəsilməzdir. Doğrudan da istənilən x0  ( , )
nöqtəsində
bərabərliyi ödənilir.
97
Tutaq ki, funksiyası X çoxluğunda təyin olunmuş
funksiyadır və qeyd olunmuş nöqtədir. İstənilən
üçün fərqinə arqument artımı deyilir.
fərqinə olduqda funksiya
artımı deyilir.
Tərif 5. Əgər funksiyasının nöqtəsindəki artımı
üçün və ya lim [ f ( x0   x)  f ( x0 )]  0 olarsa,

x 0
onda f (x) funksiyasına nöqtəsində kəsilməz funksiya

deyilir.
Buradan görünür ki, funksiyasının nöqtəsində
kəsilməz olması üçün arqumentin həmin nöqtədəki sonsuz
kiçilən artımına funksiyanın da sonsuz kiçilən artımı uyğun
olmalıdır. Məsələn, f ( x)  c (sabit) və  ( x)  x funksiyaları
istənilən nöqtədə kəsilməzdir.
Doğtrudan da
 f ( x)  f ( x   x)  f ( x)  c  c  0
və
  ( x)   ( x   x)   ( x)  ( x   x)  x   x
olduğundan
lim  f ( x)  0 , lim   ( x)  lim  x  0 .
x 0 x 0 x 0
98
Misal 1. funksiyasının kəsilməzliyini
araşdırın.
Həlli
Verilmiş funksiya nöqtəsindən başqa bütün oxda təyin
olunub. Arqumentə  x artımı verərək funksiyanın uyğun
artımını hesablayaq:
Buradan olduğundan olur.
Deməli nöqtəsindən başqa bütün oxda
funksiyası kəsilməzdir.
Misal 2. y  sin x funksiyasının kəsilməz olduğunu göstərin.
Həlli
Verilmiş funksiyanın funksiya artımını tapaq:
 x x
 y  sin( x   x)  sin x  2 cos x   sin
 2  2
və lim  x  0 olduğundan lim

x 0
 y  0 olur.
 x 0 2
Nöqtədə kəsilməz funksiyanın aşağıdakı xassələrini qeyd

edək və burada baxdığımız funksiyaların hamısının verilmiş
99
nöqtəsini öz daxilinə alan bir intervalda təyin olunduğunu fərz
edək.
Teorem 1. Nöqtədə kəsilməz funksiya həmin nöqtənin
müəyyən ətrafında məhduddur.
Teorem 2. Nöqtədə kəsilməz sonlu sayda funksiyalarının cəmi,
fərqi və hasili də həmin nöqtədə kəsilməzdir.
Teorem 3. Əgər f (x) və  (x) funksiyaları nöqtəsində
f ( x)
kəsilməzdirsə və  ( x0 )  0 olarsa, onda nisbəti
 ( x)
nöqtəsində kəsilməzdir.
Teorem 4. Əgər x   (t ) funksiyası t 0 nöqtəsində və
y  f (x) funksiyası x0   (t 0 ) nöqtəsində kəsilməzdirsə, onda
y  f [ (t )] mürəkkəb funksiyası t 0 nöqtəsində kəsilməzdir.
İndi elementar funksiyaların kəsilməzliyini qeyd edək.

f ( x)  c (sabit) və f ( x)  x funksiyaları bütün ədəd oxunda
kəsilməz olduğundan kəsilməz funksiyaların hasili haqqındakı

teoremə görə f ( x)  cx n ( n -natural ədəddir) funksiyası da
bütün ədəd oxunda kəsilməz olar. Onda
Pn ( x)  c0 x n  c1 x n1  ...  c n1 x  c n

çoxhədlisi də bütün ədəd oxunda kəsilməz funksiyadır, hər bir
a0 x n  a1 x n1  ...  an1 x  an
R( x) 
b0 x m  b1 x m1  ...  bm1 x  bm
100
rasional funksiyası isə iki kəsilməz funksiyanın nisbəti
olduğundan, məxrəcin sıfıra çevrilmədiyi bütün nöqtələrdə
kəsilməz olar.
f ( x)  a x (a  0) üstlü funksiyası bütün ədəd oxunda,
f ( x)  log a x (a  0, a  1) loqarifmik funksiyası isə (0, )
intervalında kəsilməzdir.
f ( x)  sin x və f ( x )  cos x bütün ədəd oxunda kəsilməz
olduğundan onların nisbəti olan

sin x cos x
f ( x)   tgx və f ( x)   ctgx
cos x sin x
funksiyaları da məxrəcin sıfıra çevrilmədiyi bütün nöqtələrdə
kəsilməz olar.
Teorem 5. Bütün elementar funksiyalar təyin oblastlarının
hər bir nöqtəsində kəsilməzdir.
Teorem 6. Funksiyasının nöqtədə kəsilməz olması üçün zəruri
və kafi şərt funksiyanın nöqtədəki qiyməti həmin nöqtədə
funksiyanın sağ və sol limitlərinə bərabər olmasıdır. Yəni
funksiyasının nöqtəsində kəsilməz olması üçün zəruri və kafi
şərt f ( x0  0)  f ( x0 )  f ( x0  0) bərabərliyinin ödənməsidir.
Teorem 6-ı limitin tərifindən asanlıqla alınır.
Tərif 6. Əgər funksiyanın nöqtədəki qiyməti funksiyanın həmin
nöqtədəki limitinə bərabər olmazsa, onda funksiyaya kəsilən
101
funksiya deyilir. Yəni olarsa, onda
funksiyasına nöqtəsində kəsilən funksiya deyilir və nöqtəsi
funksiyasının kəsilmə nöqtəsi adlanır.
Əgər olarsa, onda

nöqtəsinə funksiyasının aradan qaldırıla bilən kəsilmə
nöqtəsi deyilir.
Kəsilən funksiyanın iki növü vardır.
Tərif 7. Əgər nöqtəsi funksiyasının kəsilmə nöqtəsidirsə
və bu nöqtədə funksiyanın sonlu f ( x0  0) və f ( x0  0) sol və sağ
limitləri varsa, onda nöqtəsinə funksiyasının birinci növ

kəsilmə nöqtəsi deyilir.
Əgər funksiyası nöqtəsində f ( x0  0)  f ( x0  0)
münasibətini ödəyərsə, onda nöqtəsinə funksiyasının sonlu
sıçrayışlı kəsilmə nöqtəsi deyilir və d  f ( x0  0)  f ( x0  0) -yə
funksiyasının nöqtəsindəki sıçrayışı deyilir.

Tərif 8. Əgər nöqtəsi funksiyasının kəsilmə nöqtəsindirsə,
f ( x0  0) (sol) və f ( x0  0) (sağ) limitlərinin heç olmazsa biri
yoxdursa ya da sonsuzluğa bərabərdirsə, onda nöqtəsinə

funksiyasının ikinci növ kəsilmə nöqtəsi deyilir.
102
 1, x  0 olduqda,

Misal 3. f ( x)  signx   0, x  0 olduqda,
 1, x  0 olduqda

funksiyası x  0 nöqtəsində kəsi-
x  0 nöqtəsi bu funksi- у
ləndir.
yanın birinci növ (sonlu sıçrayışlı) 1
kəsilmə nöqtəsidir. f (0)  1 və

0 х
f ( 0 )  1 olduğundan x0
-1
nöqtəsində f (x ) funksiyasının
sıçrayışı d  2 olar.
sin x
Misal 4. f ( x)  ( x  0) funksiyası x  0 nöqtəsində
x
kəsilir. x  0 nöqtəsi bu funksiyanın birinci növ (aradan
qaldırıla bilən) kəsilmə nöqtəsidir.
f ( 0)  1  f ( 0) olduğundan f (0)  1 qəbul etsək, funksiya
x  0 nöqtəsində kəsilməz olar.
1
 , x  0 olduqda,
Misal 5. f ( x)   x
 2, x  0 olduqda

funksiyası, x0 nöqtəsində kəsiləndir. x0 nöqtəsi
funksiyanın ikinci növ kəsilmə nöqtəsidir. Bu nöqtədə:
f ( 0)  2 f ( 0)   və f (0)   .
103
1
Misal 6. f ( x)  sin ( x  0) funksiyası üçün x  0 ikinci
x
növ kəsilmə nöqtəsidir. Bu nöqtədə f (0) və f (0)
limitlərinin heç biri yoxdur.

İndi isə [a, b] parçasında kəsilməz f (x) funksiyasının
bir sıra əsas xassələrini şərh edək. Qeyd etmək lazımdır ki,
f (x ) funksiyasının parçanın a sol uc nöqtəsində kəsilməzliyi
dedikdə onun həmin nöqtədə sağdan kəsilməz
( f (a  0)  f (a )) və sağ üç nöqtəsində kəsilməzliyi dedikdə isə
həmin nöqtədə soldan kəsilməzliyi ( f (b  0)  f (b)) başa
düşülür.
Xassə 1. (Veyerştrassın birinci teoremi). Sonlu parçada
kəsilməz funksiya həmin parçada məhduddur.
Xassə 2. (Veyerştrassın ikinci teoremi). Sonlu parçada
kəsilməz funksiya bu parçada özünün ən kiçik və ən böyük
qiymətini alır.
Xassə 3. (Koşinin birinci teoremi). Parçada kəsilməz funksiya
həmin parçanın uc nöqtələrində müxtəlif işarəli qiymətlər alırsa,
onda parçada yerləşən ən azı bir nöqtə var ki, bu nöqtədə
funksiya sıfra çevrilir.
Xassə 4. (Koşinin ikinci teoremi). Əgər [a, b] parçasında
kəsilməz funksiyası həmin parçanın uc nöqtələrində fərqli
A  f (a )  B  f (b) qiymətlər alırsa, onda həmin A və B
104
ədədləri arasında yerləşən istənilən C ədədi üçün [a, b]
parçasında yerləşən ən azı bir  nöqtəsi var ki, f ( )  C
olar.
1. funksiyasının sağ və sol limitlərini
tapın.
2. funksiyasının nöqtəsində sağ və
sol limitlərini tapın.
3. funksiyasının nöqtəsində
sağ və sol limitlərini tapın.
4. funksiyasının nöqtəsində sağ
və sol limitlərini tapın.
5. funksiyasının kəsilmə nöqtəsini
tapın.
6. funksiyasının
kəsilməzliyini tədqiq edin.
105
7. funksiyasının kəsilməzliyini
tədqiq edin.
8. funksiyasının
kəsilməzliyini tədqiq edin.
9. funksiyasının kəsilməzliyini
tədqiq edin.
106
Fəsil III
Birdəyişənli funksiyanın diferensialı
§ 3.1. Funksiyanın törəməsi
Fərz edək ki, maddi nöqtə qanunu ilə düzxətli

hərəkət edir və anında cisim nöqtəsindədir.
zamanına artımı verək. Onda cismin orta sürəti
düsturu ilə hesablanır. Əgər nöqtənin
anında ani sürətini hesablamaq istəyiriksə, onda
ifadəsində olmaqla limitə keçsək
alarıq.
Tutaq ki, funksiyası parçasında təyin olunmuş

və kəsilməz funksiyadır və qeyd olunmuş nöqtədir.
İstənilən üçün fərqinə arqument artımı
deyilir. fərqinə olduqda
f ( x0  x)  f ( x0 )
funksiya artımı deyilir. x
kəmiyyəti və x0  x
107
aralığında f (x) funksiyasının arqumentə nəzərən qiymətlərinin
dəyişməsinin orta sürətini ifadə edir.
Tərif 1. Arqumentin artımı istənilən qayda ilə sıfra
yaxınlaşdıqda funksiya artımının arqument artımına olan
nisbətinin sonlu limiti varsa, onda bu limitə verilmiş funksiyanın
törəməsi deyilir və , kimi işarə olunur.
Tərifdən görünür ki,
Düz xəttin, absis oxunun müsbət istiqaməti ilə əmələ

gətirdiyi bucağın tangensinə həmin düz xəttin bucaq əmsalı
deyilir. y  f (x) funksiyasının x0 nöqtəsində f ( x0 ) törəməsi
funksiyanın qrafiki olan əyriyə M [ x0 , f ( x0 )] nöqtəsində çəkilmiş

toxunanın bucaq əmsalına bərabərdir, yəni k  tg  f ( x0 )
bərabərliyi ilə təyin olunur. Buradan törəmənin həndəsi mənası
alınır.
İndi isə verilmiş əyriyə M [ x0 , f ( x0 )] nöqtəsində çəkilmiş
toxunanının tənliyini yazaq. Düz xətlər nəzəriyyəsindən
məlumdur ki, M [ x0 , f ( x0 )] nöqtəsindən keçən və bucaq əmsalı
k  f ( x0 ) olan düz xəttin tənliyi
y  f ( x0 )  f ( x0 )( x  x0 )
108
şəklindədir. y 0  f ( x0 ) olduğundan
y  y 0  f ( x0 )( x  x0 )
alınır.
Misal 1. Törəmənin tərifindən istifadə edərək,
funksiyasının törəməsini tapın.
Həlli
Verilmiş funksiya üçün funksiya artımı
olduğundan törəmənin tərifinə görə,

Misal 2. Törəmənin tərifindən istifadə edərək, (
) funksiyasının törəməsini tapın.
Həlli
olduğundan törəmənin tərifinə və beşinci məhşur limitə görə,

Misal 3. Törəmənin tərifindən istifadə edərək, (
) funksiyasının törəməsini tapın.
109
Həlli
olduğundan törəmənin tərifinə və dördüncü məhşur limitə görə,

Həlli
olduğundan törəmənin tərifinə və birinci məhşur limitə görə,

Həlli
110
olduğundan törəmənin tərifinə və birinci məhşur limitə görə,
Fərz edək ki, funksiyası [a, b] parçasında təyin

olunmuşdur və kəsilməz funksiyadır, isə bu parçanın daxili
nöqtəsidir.
Teorem 1. Əgər funksiyasının nöqtədə sonlu törəməsi varsa,
onda bu funksiya həmin nöqtədə kəsilməzdir.
İstənilən kəsilməz funksiyanın həmin nöqtədə törəməsi
olmayada bilər. Məsələn, f ( x)  x funksiyası x0
nöqtəsində kəsilməzdir, amma bu nöqtədə törəməsi yoxdur.

x  0 nöqtəsində funksiya artımı şəklində
olur. Funksiyanın törəməsinin və modulun tərifindən alarıq:
və
111
Beləliklə aldıq ki, funksiyaının sıfıra
yaxınlaşdıqda limiti yoxdur. Bu da onu göstərir ki, x  0

nöqtəsində f ( x)  x funksiyanın törəməsi yoxdur.
Teorem 2. Əgər nöqtəsində sonlu sayda ( )

funksiyalarının sonlu tötəməsi varsa, onda bu funksiyaların
cəminin həmin nöqtədə sonlu tötəməsi var və cəmin törəməsi
törəmələri cəminə bərabərdir. Yəni,
Teorem 3. Əgər nöqtəsində f (x) və g (x) funksiyalarının

sonlu tötəməsi varsa, onda bu funksiyaların hasilinin də həmin
nöqtədə sonlu tötəməsi var və hasilin törəməsi
 f ( x)  g ( x)  f ( x) g ( x)  g ( x) f ( x)
Aşağıdakı xassələrə baxaq.
Xassə 1. Sabit vuruğu törəmə işarəsi xaricinə çıxarmaq olar.
Yəni, [c f ( x)]  c f ( x) .
Xassə 2. Əgər nöqtəsində f (x) və g (x) funksiyalarının
sonlu tötəməsi varsa, onda bu funksiyaların fərqinin də həmin
nöqtədə sonlu tötəməsi var və funksiyaların fərqinin törəməsi
onların törəmələri fərqinə bərabərdir. Yəni,
112
 f ( x)  g ( x)  f ( x)  g ( x) .
Teorem 4. Əgər nöqtəsində f (x) və g (x) funksiyalarının

sonlu tötəməsi varsa, onda bu funksiyaların nisbətinin də (
g ( x)  0 olduqda) həmin nöqtədə sonlu tötəməsi var və
funksiyaların nisbətinin törəməsi

 f ( x)  f ( x) g ( x)  g ( x) f ( x)
 g ( x)  
  [ g ( x)]2
İndi isə mürəkkəb funksiyanın törəməsini öyrənək.
Əgər x   (t ) funksiyasının t nöqtəsində, y  f (x)
funksiyasının uyğun x nöqtəsində sonlu tötəməsi varsa, onda
y  f  (t ) mürəkkəb funksiyasının da t nöqtəsində sonlu
tötəməsi var və onun törəməsi yt  yx  xt , və ya
 f  (t )  f ( x)   (t ) düsturu ilə hesablanılır. Məsələn,
mürəkkəb funksiyasının törəməsi
funksiyası şəklində olur.

İndi isə tərs funksiyanın törəməsini öyrənək.
Fərz edək ki, f (x) funksiyası [a , b] parçasında təyin
olunmuş, kəsilməz, monoton funksiyadır və onun [c, d ]
parçasında kəsilməz x   ( y ) tərs funksiyası var.
113
Teorem 5. Fərz edək ki, funksiyası nöqtəsinin
müəyyən bir ətrafında ciddi monoton və kəsilməzdir. Əgər
funksiyasının nöqtəsində sıfırdan fərqli sonlu
tötəməsi varsa, onda funksiyasının
nöqtəsinin müəyyən ətrafında təyin olunmuş tərs funksiyası
vardır, bu tərs funksiyanın nöqtəsində sonlu tötəməsi var və
bu nöqtədəki törəmə -a bərabərdir.
Misal 6. ( 1  x  1) funksiyasının tərs funksiyası
  
x  sin y    y   olar. Onda tərs funksiyanın törəməsi
 2 2
haqqında teoremə görə
1 1 1 1 1
y x     
xy (sin y ) cos y  1  sin y  1  x 2 ,
2
  
  ,  intervalında olduğundan
 2 2
1
(arcsin x)  .
1  x2
Ümumi halda, funksiyasının törəməsi
f ( x)
[arcsin f ( x)] 
1  [ f ( x)]2
114
Törəmənin yuxarıda qeyd etdiyimiz xassələrindən
istifadə edərək əsas elementar funksiyaların törəməsini öyrənək.
Fərz edək ki, f (x) funksiyasının sıfırdan fərqli sonlu
tötəməsi var. Onda mürəkkəb funksiyanın tötəməsi qaydasına
görə
ln f ( x)   f ( x) .
f ( x)
f ( x)
Bu bərabərliyin sağ tərəfindəki kəsrinə f (x )
f ( x)
funksiyasının loqarifmik törəməsi deyilir.

Mürəkkəb funksiyanın tötəməsi qaydasına görə
a   a
f ( x) f ( x)
 f ( x)  ln a ,
xüsusi halda, a=e olarsa
e   e
f ( x) f ( x)
 f ( x) .
Qüvvət funksiyasının törəməsi
y  [ f ( x)] ( x ) ( f ( x)  0) şəklində funksiyaya üstlü-

mürəkkəb funksiya deyilir. Üstlü-mürəkkəb funksiyanın
törəməsi
115
funksiyasına hiperbolik sinus,
funksiyasına isə hiperbolik kosinus funksiyası
deyilir. funksiyasına hiperbolik tangens,
funksiyasına isə hiperbolik kotangens funksiyası deyilir.

Hiperbolik funksiyaların tərifinə əsasən onların törəməsi
aşağıdakı kimi hesablanır:

 e x  ex  e x  ex
( shx )      chx,
 2  2

 e x  ex  e x  ex
(chx)      shx,
 2  2

 shx  ( shx)chx  (chx)shx ch x  sh x
2 2
1

(thx)     2
 2
 2 ,
 chx  (chx) ch x ch x

 chx  (chx)shx  ( shx)chx sh x  ch x
2 2
1
(cthx)     2
 2
 2 .
shx
  ( shx ) sh x sh x
İndi isə yuxarıda öyrəndiyimiz tərif və xassələrdən istifadə

etməklə əsas elementar funksiyaların törəməsi düstürları
cədvəlini verək:
116
u
1) c  0 7) (arcsin u ) 
1 u2
u
2) (u n )  n  u n 1  u  8) (arccos u )  
1 u2
u
3) (sin u )  u   cos u 9) (arctg u ) 
1 u2
u
4) (cos u )  u   sin u 10) (arcctg u )  
1 u2
u u
5) (tg u )  11) (log a u ) 
cos 2 u u  ln a
u u
6) (ctgu)   12) (ln u ) 
sin 2 u u
13) (a u )   a u  ln a  u  16) (chx)   shx

1
14) (e u )   e u  u  17) (thx)   2
ch x
1
15) ( shx)   chx 18) (cthx)    2
sh x
Misal 6. y  x  sin 3x  ln x funksiyasının törəməsini tapın.

5
Həlli
Funksiyaların cəminin törəməsi düsturuna görə
 
     
y   x 5  sin 3 x  ln x  x 5  sin 3 x   ln x  
1
 5 x 4  3 cos 3 x 
x
alınar.
117
1 7 1 5
Misal 7. y  x  x  tg 3 x funksiyasının törəməsini tapın.
7 5
Həlli
  
1 7 1 5  1 7  1 5  
y    x  x  tg 3 x    x    x   tg 3 x  
7 5  7  5  .
3
x x 
6 4
cos 2 3 x
Misal 8. y  sin(cos x) funksiyasının törəməsini tapın.
Həlli
Əgər cos x  u əvəzləməsini aparsaq y  sin u mürəkkəb
funksiyası alınar. Mürəkkəb funksiyanın diferensiallanması
qaydasına əsasən
yx  yu  xu  (sin u )u  (cos x)x 
.
 cos u ( sin x)   sin x cos(cos x)
x( x 2  1)
Misal 9. Verilmiş y  3 funksiyasının törəməsini
( x 2  1) 2
tapın.
Həlli
Loqarifmik diferensiallama üsülunu tətbiq etsək
y  3
x( x 2  1) 1
( x  1) 3
2 2

 ln x  ln( x 2  1)  2 ln x 2  1

 bərabərliyini
yaza bilərik. Buradan
118
x( x 2  1) 1  1 2x 4x 
y  3    2  2  və ya
( x  1) 3  x x  1 x  1 
2 2
x 4  6 x 2  1 x( x 2  1)
y  3 .
3 x(1  x 4 ) ( x 2  1) 2
Misal 10. y  x sin x funksiyasının törəməsini tapın.

Həlli
Üstlü-mürəkkəb funksiyanın törəməsi düsturundan istifadə
etsək
alarıq.
Funksiya parametrik şəkildə verildikdə törəməsini araşdıraq.
 x   (t )
Fərz edək ki, y  f (x) funksiyası 
 y   (t ), t  T
tənlikləri vasitəsi ilə verilmişdir.

Əgər x   (t ), y   (t ) funksiyalarının sıfırdan fərqli
sonlu törəmələri varsa, onda y  f (x) funksiyasınında sonlu
yt
törəmələri var və onun törəməsi y x  düsturu ilə hesablanır.
xt
Misal 11. funksiyasının törəməsini
tapın.
119
Həlli
Funksiya parametrik şəkildə verildiyindən məlum
düsturuna görə və
oldugundan
alarıq.
Misal 13. funksiyasının törəməsini tapın.
Həlli

Həlli
.
Həlli
120
Həlli
1. funksiyasının törəməsini tapın.
2. f x   x 2  5 funksiyasının törəməsini tapın.

121
§ 3.2. Funksiyanın diferensialı
Tutaq ki, funksiyası parçasında təyin olunmuş və

kəsilməz funksiyadır və qeyd olunmuş nöqtədir.
122
Tərif 1. Əgər elə ədədi varsa ki,
f ( x0  x)  f ( x0 )  A  x  o(x ), x  0
münasibəti ödənsin, onda funksiyasına nöqtəsində

diferensiallanan funksiya, A  x kəmiyyətinə isə nöqtəsində
funksiyasının diferensialı deyilir və df ( x0 )  A  x kimi işarə
olunur.
Funksiyanın nöqtədə diferensiallanması ilə bu nöqtədə
törəmənin varlığı arasında aşağıdakı teorem var.
Teorem 1. Funksiyasının nöqtədə diferensiallanan olması üçün
zəruri və kafi şərt həmin funksiyanın sonlu törəməsinin
olmasıdır.
Teorem 1-dən görünür ki, funksiyanın diferensialının
tərifində iştirak edən A ədədi funksiyanın nöqtədə törəməsinə
bərabərdir. Yəni, funksiyasının nöqtəsində
diferensiallanandırsa, onda A  f ( x0 ) olur. Beləliklə alırıq ki,
və
Göründüyü kimi funksiya artımı iki hissədən ibarətdir. Birinci

f ( x ) x hissəsinə funksiya artımının baş hissəsi deyilir.
Asanlıqla göstərmək olar ki, arqumentin artımı onun
diferensialına bərabərdir, yəni x  dx . Bunu nəzərə alaraq
funksiyanın diferensialını
123
dy  f ( x)dx
şəklində yaza bilərik. Deməli, funksiyanın diferensialı onun

törəməsi ilə arqumentin diferensialı hasilinə bərabərdir.
Fərz edək ki, diferensiallanan və funksiyaları verilib
və onların diferensialları
şəkilində olduğundan funksiyaların cəminin, fərqinin, hasilinin

və nisbətinin diferensialını hesablamaq üçün
d (u  v)  du  dv,
d (uv)  vdu  udv,
 u  vdu  udv
d   ,
v v2
düsturları doğrudur.
Misal 1. f ( x)  arcsin 3x  e 5 x funksiyasının diferensialını
tapın.
Həlli
3
y   5e 5 x olduğundan
1  9x 2
 3 
dy    5e 5 x dx və ya
 1  9x
2

3dx
dy   5e 5 x dx .
1  9x 2
124
İndi isə əsas elementar funksiyaların törəmələri düsturları
cədvəlindən istifadə edib elementar funksiyaların diferensialları
cədvəlini tərtib etdək:
1. (  -sabit ədəddir),
2. d (a u )  a u ln a  du (0  a  1) ,
d (eu )  eu  du
du
3. d (log a u )  ,
u ln a
du
d (ln u ) 
u
4. d (sin u )  cos u  du
5. d (cos u )   sin u  du
du
6. d (tgu ) 
cos 2 u
du
7. d (ctgu )  
sin 2 u
du
8. d (arcsin u ) 
1 u2
du
9. d (arccos u )  
1 u2
du
10. d (arctgu ) 
1 u2
125
du
11. d (arcctgu )  
1 u2
12. d ( shu )  chu  du
13. d (chu )  shu  du
du
14. d (thu ) 
ch 2u
du
15. d (cthu )  
sh 2u
1. funksiyasının diferensialını tapın.

7. funksiyasının diferensialını
tapın.
tapın.
126
tapın.
§ 3.3. Yüksək tərtibli törəmə və diferensiallar
Tərif 1. Fərz edək ki, funksiyasının (a , b) intervalında

kəsilməz törəməsi var. Onda funksiyasının (a , b) intervalında
törəməsinin törəməsinə funksiyasının (a , b) intervalında
127
ikinci tərtib törəməsi və ya ikitərtibli törəməsi deyilir və
d2y
y  , f ( x) , kimi işarə olunur. Yəni,
dx 2
2 1
Misal 1. y   olarsa, y  -i tapın..
2x  1 x
Həlli
y   ( y )  olduğundan əvvəlcə y  -i tapaq.
 
 2  1 4 1
y      
 2
 2,
 2x  1   x  (2 x  1) x

 4 1 16 2
y   2
 2  3
 3,
 (2 x  1) x  (2 x  1) x
olar.
Əgər funksiya parametrik şəkildə verilərsə, onun ikinci
tərtib törəməsi
d 2 y y tt  xt  y t  xtt

dx 2 ( xt ) 3
şəklində olur.
Misal 2. x  a cos t , y  b sin t , t  (0,  ) olarsa, yx -i tapın..
Həlli
Əvvəlcə törəmələrini tapaq:
128
xt   a sin t , yt  b cos t ,
xt   a cos t , yt  b sin t.

Onda
 b sin t  (a sin t )  (a cos t )a cos t
yx  
(a sin t ) 3
ab(sin 2 t  cos 2 t ) b 1
  2  3 .
 a sin t
3 3
a sin t
funksiyasının ikinci tərtib törəməsinin törəməsinə onun
üçüncü tərtib törəməsi və yaxud üçtərtibli törəməsi deyilir və
d 3 f ( x)
y, f ( x), ilə işarə olunur:
dx 3
y   ( y )  [ f ( x )]  f ( x ) .
Ümumiyyətlə, f (x ) funksiyasının ( n  1) -tərtibli
törəməsinin törəməsinə onun -tərtibli törəməsi deyilir və

d n y d ( n ) f ( x)
y ( n ) , f ( n ) ( x), , ,
dx n dx ( n )
ilə işarə olunur. Beləliklə,
y ( n )  [ y ( n1) ]  [ f ( n1) ( x)]  f ( n ) ( x) .
Verilmiş nöqtədə -tərtibli törəməsi olan funksiyaya
həmin nöqtədə dəfə diferensiallanan və yaxud -ci tərtibdən
diferensiallanan funksiya deyilir.
və funksiyalarının yüksək tərtibli törəmələrinin
aşağıdakı xassələrini qeyd edək
129
1. Sabit vuruğu -tərtibli törəmə işarəsi xaricinə çıxarmaq olar:
(cu ) ( n )  cu ( n ) .
2. -tərtibli törəmələri olan funksiyaların cəbri cəminin,
onların -tərtibli törəmələrinin cəbri cəminə bərabərdir:
(u  v)( n)  u ( n)  v ( n) .
3. iki funksiyanın hasilinin -tərtibli törəməsi aşağıdakı
düsturla hesablanılır:
n(n  1) ( n  2 )
(u  v) ( n )  u ( n ) v  nu ( n 1) v 1  u v   ... 
2!
n(n  1)...(n  k  1) ( n  k ) ( k )
 u v  ...  uv ( n ) .
k!
Bu düstura Leybnis düsturu deyilir.
Misal 3. [( x 2  1) sin x]( 20) -ni tapın.
Həlli
u  sin x və v  x 2  1 qəbul edək.
u   cos x, v  2 x
u    sin x, v  2
u    cos x, v  0

olduğundan, onda
130
[( x 2  1) sin x]( 20)  (sin x) ( 20) ( x 2  1)  20(sin x) (19) 2 x 
20  19  
 (sin x) (18)  2  sin  x  20  ( x 2  1)  40 x cos x 
2  2
 380 sin x  ( x 2  379) sin x  40 x cos x.

Qeyd edək ki, istənilən dəfə diferensiallanan funksiya
üçün -tərtibli törəmə düsturu çıxarmaq mümkün deyil, belə
funksiyalardan yalnız ardıcıl olaraq törəmə almaq olur.
Misal 4. y  sin x funksiyasının -ci tərtib törəməsini tapın.
Həlli
 
y   cos x  sin  x   ,
 2
 
         
y   sin  x    cos x     x    sin  x  2   ,
  2   2  2  2
 
y   sin  x  3   ,
 2
………………
 
y ( n )  sin  x  n   .
 2
Misal 5. y  a x (0  a  1) olarsa, y (n ) -i tapın.
Həlli
y  a x  ln a
131
y   a x (ln a ) 2

y ( n )  a x (ln a ) n
.
olarsa, onda y  e , y  e .
x (n) x
Xüsusi halda
Misal 6. y  ln x olarsa, y (n ) -i tapın.
Həlli
1
y 
x
1 1
y   2
 (1) 21  2
x x
2!
y  (1) 31 
x3
 
(n  1)!
y ( n )  (1) n1  .
xn
Fərz edək ki, funksiyası diferensiallanan funksiyadır və
onun diferensialı şəklindədir. f (x) funksiyası x-
dən xətti asılıdır. dx -isə x arqumentinin artımı olduğundan, x-
dən asılı deyil. Ona görədə, f ( x ) dx ifadəsi x arqumentindən
asılıdır və onu diferensiallamaq olar.
132
Tərif 2. Funksiya diferensialının diferensialına həmin
funksiyanın ikinci tərtib diferensialı və ya ikitərtibli diferensialı
deyilir və d 2 y , d 2 [ f ( x)] və s. kimi işarə olunur.
Diferensialın tərifindən istifadə edərək, funksiyanın
ikinci tərtib diferensialın ifadəsi
şəklindədir.
Eyni qayda ilə funksiyanın üçüncü tərtib diferensialın
ifadəsi
d 3 y  d (d 2 y )  d ( f ( x)(dx) 2 )  ( f ( x)(dx) 2 )dx  f ( x)(dx) 3
şəklində yaza bilərik.
Bu prosesi analoji qayda ilə davam etdirsək
d n ( y )  f ( n ) ( x)(dx) n
alınar.
Misal 7. funksiyasının ikinci tərtib
diferensialını tapın.
Həlli
Əvvəlcə mürəkkəb funksiyanın diferensiallanması
qaydasından istifadə edərək verilmiş funksiyadan ardıcıl iki
dəfə törəmə alsaq
133
.
Onda, ikinci tərtib diferensialın düsturuna görəə
olar.

1. funksiyasının ikinci tərtib
törəməsini tapın.
2. f x   x2  5 funksiyasının ikinci tərtib
3. funksiyasının üçüncü tərtib
4. funksiyasının ikinci tərtib diferensialını
tapın.
9. funksiyasının törəməsini
tapın.
134
tapın.
tapın.
§ 3.4. Diferensial hesabının əsas teoremləri (Roll,

Laqranj və Koşi teoremləri)
135
Diferensial hesabının əsas teoremləri dedikdə Roll,
Laqranj və Koşi teoremləridir. Bu teoremlərə bəzən «orta
qiymətlər haqqında teoremlər» də deyilir.
Teorem (Roll teoremi). Əgər funksiyası a , b parçasında
kəsilməz, ( a , b) intervalında diferensiallanan və həmin parçanın
uc nöqtələrində bərabər f ( a)  f ( b) qiymətlər alırsa, onda
( a , b) intervalında yerləşən heç olmasa elə bir  nöqtəsi var ki,
bu nöqtədə funksiyanın f x  törəməsi sıfra bərabərdir, yəni

f    0 .
İsbatı. a , b  parçasında funksiya sabit olduqda funksiyasının
törəməsi ( a , b) intervalının bütün nöqtələrində sıfra bərabərdir

və  nöqtəsi olaraq istənilən nöqtəni götürmək olar.
Fərz edək ki, funksiyası sabit olmayan funksiyadır.
funksiyası a , b parçasında kəsilməz olduğundan Veyerştrasın
ikinci teoreminə görə özünün dəqiq aşağı ( m 0 ) və dəqiq yuxarı (

M0 ) sərhədlərinin hər birini həmin parçanın heç olmasa bir
nöqtəsində alır. Sabit olmayan funksiyası üçün m 0  M 0 olar
və f ( a)  f ( b) şərtinə görə funksiya m 0 və M 0 sərhədlərinin
heç olmasa birini a , b parçasının daxili nöqtəsində alar. Tutaq
ki, funksiyası dəqiq aşağı m 0 sərhəddini daxili  nöqtəsində
alır: f ()  m 0 . Onda kifayət qədər kiçik olan ixtiyari x üçün
136
f   x   f   buradan olduqda
olduqda olur. x  0 şərtində bu
bərabərliklərində limitə keçsək
alırıq. Beləliklə f    0 və f    0 münasibətlərinə görə

f    0 olur.
Teorem (Laqranj teoremi). Əgər funksiyası a ,b
parçasında kəsilməz, intervalında diferensiallanandırsa,
onda intervalında yerləşən heç olmasa elə bir  nöqtəsi
var ki,
f ( b)  f ( a)  b  a  f  
bərabərliyi doğrudur.
Bu bərabərliyə Laqranj düsturu və ya sonlu artımlar
düsturu deyilir.
İsbatı. Verilmiş funksiyasından istifadə edib aşağıdakı şəkildə
f ( b)  f ( a)
F( x )  f ( x )  f ( a )  x  a 
ba
137
funksiyasına baxaq. Aydındır ki, F x  funksiyası a ,b
parçasında təyin olunub və kəsilməzdir, ( a , b) intervalında
diferensiallanandır və parçanın uc nöqtələrində bərabər
qiymətlər alır: F( a)  F( b)  0 . Onda Roll teoreminə görə onun
f ( b)  f ( a)
F x   f ( x )  törəməsi bir  ( a , b) nöqtəsində
ba
f ( b)  f ( a)
sıfra bərabərdir, yəni f    0. Axırıncı
ba
bərabərliyi sadələşdirsək, f ( b)  f ( a)  b  a  f   dusturu

alınır.
Teorem (Koşi). Fərz edək ki, f ( x ) və ( x ) funksiyaları a , b
parçasında kəsilməz, ( a , b) intervalında diferensiallanan və
həmin intervalın bütün nöqtələrində x   0 şərtini ödəyən
funksiyalardır. Onda ( a , b) intervalında yerləşən elə  nöqtəsi
var ki, bu nöqtədə
f (b)  f (a) f  

 b    a    
bərabərliyi doğrudur.
İsbatı. Teoremin şərtindən aydındır ki, a   b   0 , çünki
 a    b  olduqda Roll teoreminə görə bir  nöqtəsində
    0 (a    b) olur ki, bu da teoremin şərtinin pozulması
deməkdir. f( x) və ( x ) funksiyalarından istifadə edib,

köməkçi
138
f (b)  f (a)
F ( x)  f ( x)  f (a)   ( x)   (a) (6)
 b    a 
funksiyası quraq. Aydındır ki, F (x) funksiyası a ,b parçasında
kəsilməz, (a, b) intervalında diferensiallanandır və parçanın uc
nöqtələrində sıfra bərabərdir: F (b)  F (a )  0 . Onda Roll
f b   f a 
teoreminə görə onun F x   f x    x  törəməsi
 b    a 
( a, b) intervalının bir  nöqtəsində sıfra bərabərdir, yəni
f (b)  f (a )
f     ( )  0 . Buradan (5) bərabərliyi alınar.
ba
Nəticə.  x   x olduqda,  x   1,  a   a,  b   b olur və
f (b)  f (a) f   f (b)  f (a )
 düsturu Laqranjın  f ( )
 b    a     ba
düsturuna çevrilər. Deməli Laqranj teoremi Koşi teoreminin
xüsusi halıdır.
Tutaq ki,
P( x)  a0  a1 x  a2 x 2  ...  an x n(an  0) (1)
n -dərəcəli çoxhədli və a hər hansı həqiqi ədəddir. Bu
çoxhədlini həmişə x  a fərqinin qüvvətlərinə görə yazmaq
olar, yəni elə b0 , b1 , b2 ,..., bn ədədləri tapmaq olar ki,
P( x)  b0  b1 ( x  a)  b2 ( x  a) 2  ....  bn ( x  a) n (2)
bərabərliyi doğru olsun. (2) bərabərliyini ardıcıl olaraq dəfə
diferensiallasaq və alınan bərabərliklərdə x  a götürsək, onda
139
P ( k ) (a)
bk  (k  0,1,2,..., n) əmsalları üçün düsturu alınar. Bu
k!
qiymətləri (2) düsturunda nəzərə alsaq
n
P ( k ) (a)
P( x)   ( x  a)k (3)
k 0 k!
alarıq, onda (3) bərabərliyinə çoxhədli üçün Teylor düsturu
deyilir. a  0 olduqda isə
n
P ( k ) (0) k
P( x)   x (4)
k 0 k!
düsturunu alarıq. Bu düstura çoxhədli üçün Makloren düsturu
deyilir. Fərz edək ki, f (x) funksiyasının x  a nöqtəsini öz
daxilinə alan hər hansı intervalda ( n  1 ) tərtibə qədər ( n  1 daxil
olmaqla) bütün törəmələri var. Onda həmin funksiya üçün
n
f ( k ) (a)
T ( x)   ( x  a)k (5)
k 0 k!
çoxhədlisini düzəltmək olar. (5) çoxhədlisinə f (x )
funksiyasının n -dərəcəli Teylor çoxhədlisi deyilir. f (x )
funksiyası n dərəcəli çoxhədli olmadıqda f ( x)  T ( x) fərqi
ümumiyyətlə, sıfırdan fərqli olar. Bu fərqi R n( x ) ilə işarə etsək:

f ( x)  T ( x)  Rn ( x) və ya
n
f ( k ) (a)
f ( x)   ( x  a ) k  Rn ( x) . (6)
k 0 k!
140
(6) düsturuna f (x ) funksiyasının x a fərqinin
qüvvətlərinə görə yazılmış Teylor düsturu, Rn (x) funksiyasına isə

Teylor düsturunun qalıq həddi deyilir. Teylor düsturunun qalıq
həddi müxtəlif formaları vardır. Bunlardan
f ( n 1) ( )
Rn ( x)  ( x  a) n 1 ,   (a, x) ifadəsi qalıq həddin Laqranj
n  1!
şəkli adlanır. Burada olduğunu nəzərə
alsaq, Teylor düsturu
n
f ( k ) (a) f ( n 1a   ( x  a )
f ( x)   ( x  a)k  ( x  a ) n 1 . (7)
k 0 k! (n  1)!
Əgər (7) düsturunda a  0 götürsək

n
f ( k ) (0) k f n 1 x  n 1
f ( x)   x  x (0    1)
k 0 k! (n  1)!
kimi olur. Bu düstura f (x) funksiyasının Makloren düsturu

deyilir.
Məsələn, və funksiyaların Makloren düsturuna
görə ayrılışı
x2 xn x n 1 x
ex  1  x   ...   e , 0  1;
2! n! (n  1)!
x2 n
xn 1  
cos x  1   ...  (1) 2
 cos x  (n  2)  x n  2 ,
2! n! (n  2)!  2
0  1
141
şəkildə olur.
1) funksiyası üçün parçasında Roll
teoreminin doğru olmasını göstərin.
2) funksiyasına parçasında Laqranj
teoremini tətbiq edin və nöqtəsini tapın.
3) funksiyasına parçasında Koşi
teoremini tətbiq edin və nöqtəsini tapın.
4) funksiyasının Makloren düsturuna görə ayrılışını
tapın.
5) funksiyasının Makloren düsturuna görə ayrılışını
tapın.
6) funksiyasının Makloren düsturuna görə
ayrılışını tapın.
142

C FakepathC FakepathC Fakepathxetti Cebr-Muhazire-1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

C FakepathC FakepathC Fakepathxetti Cebr-Muhazire-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FƏSİL I

Fərz edək ki, və natural ədədləri verilmişdir.

Bu cədvələ ölçülü düzbucaqlı matris deyilir və aşağıdakı

Məsələn matrisi 2 tərtibli kvadrat matris,

matrisi isə ölçülü düzbucaqlı matrisdir.

Ölçüləri eyni olub, uyğun elementləri üst-üstə düşən iki

Məsələn, matrisini 3-ə vuraq:

Matrislərin hasilinin tərifindən aşağıdakı iki xassə

Məsələn, , verilib. və matrislərinin

hasilləri , kimi olur. Beləliklə,

. Elə eyni tərtibli kvadrat matrislər vardır ki, onlar üçün

şəkildə olan tərtibli kvadrat matrisə

diaqonal kvadrat matris deyilir. Əgər

olarsa, yəni olarsa, onda istənilən

tərtibli kvadrat matrisi üçün olur.

deyilir. ixtiyari tərtibli kvadrat matris olduqda

matrisində sətirlərlə sütunların yerini

dəyişsək alınan matrisi matrisinin

transponirə edilmiş matrisi olur.

Aşağıdakı misalları həll edin:

11. olduqda matrisini tapın.

12. olduqda matrisini tapın.

Əgər matrisin tərtibi birə bərabərdirsə, onda bu matrisin

Fərz edək ki, 2 ölçülü kvadrat matrisi

verilib. ədədinə A matrisinin iki tərtibli

kimi işarə olunur.

İndi isə üç tərtibli kvadrat

matrisinin determinatına tərif verək.

ədədinə matrisinin üç tərtibli determinant deyilir və

Sadəlik üçün determinantın xassələrini üç tərtibli

Bu xassədən çıxır ki, determinantın sətir və sütunları

Xassə 3. Determinantın ixtiyari iki sətirlərinin

Məsələn, , ikinci və üçüncü sətirlər

eynidirlər və ya , birinci və ikinci sütunlar

Bu xassədən çıxır ki, hər hansı sətir (sütun)

Məsələn, determinantının birinci və

ikinci sətirləri mütənasibdirlər. Deməli, birinci sətir

Misal 1. determinantını hesablayın.

Aşağıdakı misalları həll edin:

10. determinantını hesablayın.

12. determinantını hesablayın.

§1.3. Minor və cəbri tamamlayıcı anlayışları.

İxtiyari -tərtibli determinantda elementinin durduğu

sütunu pozmaqla alınan ikitərtibli determinantı

düsturu ilə təyin olunan ədədinə

olacaqdır. Aydındır ki, cəbri tamamlayıcı minordan yalnız işarə

Misal 1. dörd tərtibli determinantında -2

elementinin cəbri tamamlayıcısını tapaq. Bunun üçün -2-nın

elementinin minoru cəbri tamamlayıcısı isə

matrisinin birinci sətir elementlərinin uyğun cəbri

kimi işarə olunur.

Teorem 3. Determinantın hər hansı bir sətirinin (sütununun)

Misal 2. matrisinin cəbri tamamlayıcısını tapın.

Aşağıdakı misalları həll edin:

1. matrisində minorunu tapın.

2. matrisində minorunu tapın.

3. matrisində minorunu tapın.

4. matrisinin cəbri tamamlayıcısını tapın.

5. matrisinin cəbri tamamlayıcısını tapın.

6. matrisinin cəbri tamamlayıcısını

Tərif 1. tərtibli kvadrat matrisi üçün elə matrisi varsa

olsun, onda -ə matrisinin tərs matrisi deyilir və kimi

bərabərliyi doğrudur. Buradan alırıq ki,