Professional Documents
Culture Documents
Rozdzia É 1 - Wypalenie Zawodowe Piele Ęgniarek
Rozdzia É 1 - Wypalenie Zawodowe Piele Ęgniarek
Żadna praca nie jest pozbawiona stresu. Ponieważ jednak pielęgniarki kliniczne
pracują w środowisku z natury narażonym na duży stres – podejmując decyzje, które mogą
mieć wpływ na życie pacjentów – muszą zachować szczególną ostrożność, aby uniknąć stanu
psychicznego i fizycznego zwanego „wypaleniem”.
Należy wskazać na samym początku opracowania na bardzo ważny fakt, choć przez
ponad trzy ostatnie dekady trwają prace nad badaniami definiowania syndromu wypalenia
zawodowego – nie istnieje jasna, kompleksowa definicja problemu, która byłaby zrazem
jednoznaczna i zrozumiała dla wszystkich. Przez to owo zjawisko rozumie się na różne
sposoby, także same przyczyn powstania, skutki, sposoby przeciwdziałania. Badania
wskazują, że najbardziej stresującym doświadczeniem dla pielęgniarek w pracy jest
odpowiedzialność za zdrowie i życie drugiego człowieka. To przewidywalny wynik. Dany
zawód wiąże się właśnie z tego rodzaju dużym obciążeniem, które może w istotny sposób
determinować przez przeciążenie rozwój stanu, jakim jest wypalenie zawodowe1.
1 E. Kędra, K. Sanak, Stres i wypalenie zawodowe w pracy pielęgniarek, „Piel. Zdr. Publ.” 2013, nr 3, 2013, s.
120-123.
opiekę nad, mając na uwadze dobro podopiecznego stanowią duże obciążenie psychiczne, a
także fizyczne w pracy pielęgniarek. Wypalenie to nie tylko utrata sił, ale towarzyszą mu
depersonalizacja i obniżone poczucie własnych dokonań. Wyczerpanie emocjonalne uznaje
się za jeden z pierwszych i głównych objawów syndromu wypalenia zawodowego2.
Wypalenie zawodowe może być skutkiem nieustannego stresu, ale nie jest to to samo,
co nadmierny stres. Ogólnie rzecz biorąc, stres wiąże się ze zbyt dużym
obciążeniem: przytłaczającą presją, która wymaga nadmiernych obciążeń pod względem
fizycznym i psychicznym. Jednak zestresowani ludzie nadal mogą sobie wyobrażać, że jeśli
uda im się zapanować nad wszystkim, poczują się lepiej. Wypalenie oznacza uczucie pustki i
wyczerpania psychicznego i braku motywacji. Osoby doświadczające wypalenia
zawodowego często nie widzą nadziei na pozytywną zmianę w swojej sytuacji. Jeśli
nadmierny stres sprawia, że mają poczucie, że nie mogą poradzić sobie z ilością obowiązków,
wypalenie zawodowe oznacza poczucie wyczerpania. Chociaż zazwyczaj osoba zdaje sobie
sprawę, że jest pod wpływem dużego stresu, nie zawsze zauważa wypalenie zawodowe, kiedy
nastąpi. Powinno się w pierwszej kolejności zauważyć nadmierne obciążenie emocjonalne i
poczucie braku sił do dalszej pracy3.
3 Ibidem.
1.1. Czynniki predysponujące
4 M. Kupczyk, Syndrom wypalenia zawodowego – objawy, przyczyny, leczenie, skutki, [w:] Centrum Dobrej
Terapii, Specjalistyczny ośrodek pomocy psychologicznej, psychoterapeutycznej i psychiatrycznej, 2022, h ps://
www.centrumdobrejterapii.pl/materialy/syndrom-wypalenia-zawodowego-objawy-przyczyny-leczenie-skutki/
[Dostęp: 14.10.2023].
5 Ibidem.
tt
opieki, można mieć do czynienia z agresywnymi pacjentami, urazami, dylematami etycznymi
i wysoką śmiertelnością, a wszystko to skorelowane jest z wysokim poziomem stresu i
zwiększonym ryzykiem wypalenia zawodowego. Należy zaznaczyć, że uciążliwość pracy
zależy właśnie przede wszystkim od warunków jej wykonywania. Badacze zwracają uwagę:
„Nie ma wątpliwości, że środowisku w pracy pielęgniarki jest wiele czynników, które są
źródłem stresu i wpływają na poziom obciążenia psychicznego i wypalenia zawodowego”6.
Jeśli w miejscu pracy brakuje kultury dobrych praktyk pracy zespołowej i współpracy,
wypalenie zawodowe może być tam bardziej powszechne. Opieka nad pacjentem jest jednym
z najbardziej satysfakcjonujących aspektów pielęgniarstwa, ponieważ nawiązuje się kontakt
z pacjentami i odczuwa satysfakcję z pomagania im w wyzdrowieniu. Jeśli jednak pracuje się
na oddziałach intensywnej terapii lub w placówkach opieki u schyłku życia, emocjonalne
rozczarowanie związane z krótszym okresem rekonwalescencji i wyższą śmiertelnością może
prowadzić do zmęczenia współczuciem i zwiększonego wskaźnika wypalenia zawodowego.
W literaturze naukowej możemy zauważyć ważne wnioski traktujące o istocie pracy
pielęgniarek: „(…) wskazuje się na specyficzne uwarunkowania, cechy i wymagania zawodu
pielęgniarki, które z jednej strony różnicują ten zawód od innych, a z drugiej strony generują
poważne problemy i mają istotny wpływ na możliwość rozwoju wypalenia zawodowego. W
szczególności podkreśla się takie cechy zawodu, jak: codzienny kontakt z chorobą,
niepewność roli, niska możliwość kontrolowania otoczenia, wymóg stałej czujności,
zhierarchizowany układ zależności zawodowej, konieczność kontaktu z różnymi osobami
zaangażowanymi w ten sam problem”7.
Wypalenie zawodowe często ma swoje źródło w pracy. Jednak każdy, kto czuje się
przepracowany i niedoceniany, jest narażony na ryzyko wypalenia – począwszy od ciężko
pracującego pracownika biurowego, który od lat nie miał wakacji, po wyczerpaną mamę
niepracującą, opiekującą się dziećmi i wykonującą obowiązki domowe. Wypalenie zawodowe
nie jest spowodowane wyłącznie stresującą pracą lub nadmiarem obowiązków. Do wypalenia
zawodowego przyczyniają się inne czynniki, w tym styl życia i cechy osobowości. W
rzeczywistości to, co robi się w czasie wolnym i sposób, w jaki postrzega się rzeczywistość,
może odgrywać równie dużą rolę w powodowaniu przytłaczającego stresu, jak wymagania w
pracy lub domu. Badacze usiłują syntetyzować dotychczasowe ustalenia na temat czynników
obciążenia w pracy pielęgniarek i wskazują: „Zawód pielęgniarki związany jest nieodłącznie
z pomaganiem ludziom chorym, którzy znaleźli się w trudnej sytuacji życiowej. Bliski
empatyczny kontakt z drugim człowiekiem jest podstawą pracy i w tych warunkach bardzo
trudno jest bronić siebie. Zatraceni w pomaganiu – zatracamy instynkt samozachowawczy.
Czasem zewnętrzne okoliczności, takie jak: zła organizacja pracy, niskie wynagrodzenie, złe
relacje w zespole pracowniczym, do których dołączają się predyspozycje osobnicze,
wpływają na jakość naszego życia zawodowego i prywatnego. Gdy pielęgniarka nie ma
wsparcia ze strony przełożonych, narażona jest na wysoki poziom stresu emocjonalnego,
który prowadzi do zespołu wypalenia zawodowego. Ten z kolei manifestuje się
niekorzystnymi zjawiskami: problemami zdrowotnymi, rutyną, konfliktami w pracy,
obniżeniem jakości i efektywności pracy, a niekiedy w skrajnych przypadkach odchodzeniem
8 Ibidem, s. 295.
od zawodu”9. Trudno dobitniej ukazać problem. Wypalenie zawodowe to złożone
zagadnienie, w jakim różne przyczyny, objawy i skutki nakładają się na funkcjonowanie
osoby, jej relacje, wykonywanie pracy, zdrowie psychofizyczne.
9 G. Nowak-Starz, B. Kozak, K. Zdziebło, Wpływ stresu związanego z pracą zawodową na występowanie zespołu
wypalenia zawodowego u pielęgniarek pracujących w oddziałach zabiegowych i zachowawczych, „Studia
Medyczne”, 2013, nr 29, s. 17.
d) Poczucie bycia niedocenianym lub wrażenie, że praca danej osoby nie ma znaczenia12.
11M. Grabowski, Wypalenie zawodowe uznane jako jednostka chorobowa przez Światową Organizację Zdrowia,
h ps://forumpsychiatryczne.pl/wiadomosc/wypalenie-zawodowe-uznane-jako-jednostka-chorobowa-przez-
swiatowa-organizacje-zdrowia/28349 [Dostęp: 18.10.2023].
12 E. Wilczek-Rużyczka, Wypalenie zawodowe pracowników medycznych…, op. cit.
tt
Źródło: Pielągniarkicyfrowe.pl, 2018, https://www.pielegniarkicyfrowe.pl/2018/06/12/skutki-
wypalenia-zawodowego-mozna-rozpatrywac-w-roznych-aspektach/ [Dostęp: 19.10.2023].
b) Dbanie o swoją pracę lub życie domowe wydaje się całkowitą stratą energii;
d) Większość dnia spędza się na zadaniach, które wydają się otępiająco nudne lub
przytłaczające;
e) Czuje się, że nic, co się robi, nie ma znaczenia i nie jest dostrzegane przez innych13.
Większość ludzi miewa dni, kiedy czują się bezradni, przeciążeni lub niedoceniani –
kiedy wstanie z łóżka nawet wymaga wielkiej determinacji. Jeśli jednak osoba czuje się tak
przez większość czasu, może stopniowo się wypalić. Wypalenie zawodowe jest procesem
stopniowym. Nie stanie się z dnia na dzień. Objawy są początkowo subtelne, ale z biegiem
czasu stają się coraz poważniejsze. Należy pomyśleć o wczesnych objawach jako o sygnałach
ostrzegawczych. Jeśli poświęci się uwagę i aktywnie zredukuje stres, można zapobiec
13 Ibidem.
poważnemu wyczerpaniu. Jeśli się je zignoruje, w końcu się dojdzie do wypalenia. Fizyczne
oznaki i symptomy wypalenia zawodowego to:
f) Chwiejność emocjonalna;
g) Przygnębienie;
h) Drażliwość;
i) Poczucie pustki;
j) Pesymizm;
l) Anhedonia;
c) Używanie jedzenia, narkotyków lub alkoholu, kofeiny, leków, aby sobie poradzić;
f) Zaniedbywanie diety;
16 Ibidem.
Źródło: A. Klajda, L. Szewczyk, Syndrom wypalenia zawodowego w pracy pielęgniarek
psychiatrycznych, „Aspekty Zdrowia i Choroby” 2016, nr 1, s. 24.
Wypalenie zawodowe nie jest skutkiem licznych godzin pracy lub godzenia zbyt wielu
zadań, chociaż jedno i drugie odgrywa rolę w powstaniu tego zaburzenia równowagi
życiowej. Cynizm, depresja i letarg, które są charakterystyczne dla wypalenia zawodowego,
najczęściej pojawiają się, gdy dana osoba nie ma kontroli nad sposobem wykonywania pracy
lub jest proszona o wykonanie zadań, które są sprzeczne z jej przekonaniami. Równie ważne
jest dążenie do celu, który nie rezonuje z możliwościami, lub gdy danej osobie brakuje
wsparcia. Jeśli człowiek nie dostosuje obowiązków do prawdziwego powołania lub
przynajmniej nie zrobi sobie przerwy od czasu do czasu, może rozwinąć wypalenie
zawodowe, w efekcie problemy ze zdrowiem psychicznym i fizycznym, w tym bólów głowy,
zmęczenie, zgaga i inne objawy żołądkowo-jelitowe, a także zwiększone ryzyko
nadużywania alkoholu, narkotyków lub żywności17.
d) Dobre odżywianie: należy jeść wystarczająco dużo przed zmianą i w jej trakcie oraz
korzystać ze zdrowej żywności. Łatwo jest zaangażować się w opiekę nad pacjentem i
pominąć posiłki lub zjeść niezdrowe jedzenie, aby zaoszczędzić czas. Poświęcenie czasu na
zakup lub przygotowanie pożywnych posiłków w domu i w pracy może pomóc zachować
koncentrację i osiągać najlepsze wyniki;
e) Zrobienie sobie przerwy: ważne jest okresowe odrywanie się od pracy. Daje szansę
na odpoczynek, relaks i naładowanie rezerw fizycznych i emocjonalnych;
20 M. Sekułowicz, E. Kaczmarek, Ścieżki radzenia sobie matek dzieci z autyzmem: pomiędzy wypaleniem a
prężnością, „Niepełnosprawność” 2014, nr 13, s. 10.
22 Ibidem, s. 247.
Podczas pandemii COVID-19 studenci pielęgniarstwa przeszli na zajęcia w trybie
online. Ponadto stało się oczywiste, że w systemie opieki zdrowotnej występują pułapki, które
wpływają na opiekę nad pacjentem oraz zdrowie fizyczne i psychiczne
pielęgniarek. Wyzwania te obejmują niedobór personelu, niebezpieczne warunki pracy, straty
finansowe usługodawcy i niedofinansowane szpitale. W miarę postępu systemów opieki
zdrowotnej konieczne jest naprawienie tych luk, aby zapobiec złym wynikom leczenia
pacjentów.
Pielęgniarki na ogół uczą się i rozwijają kompetencje w trakcie swojej pracy oraz
współpracując z bardziej doświadczonymi koleżankami/kolegami. Czynniki strukturalne,
takie jak personel i organizacja usług, są również ważne w budowaniu
kompetencji. Wcześniejsze badania opisywały wzmacnianie pozycji pielęgniarek jako aspekt
wysiłków edukacyjnych w opiece paliatywnej, który może skutkować rozwojem kompetencji
i pozytywnie wpływać na relacje między pielęgniarką a pacjentem. Pielęgniarki posiadające
uprawnienia chętniej angażują pacjentów w codzienną opiekę i podejmowanie decyzji, mogą
też zyskać większą pewność w komunikacji z pacjentami. Właściwe kwalifikacje są podstawą
efektywności wykonywania danej specjalizacji. Jest szczególna, bo jak przyjęło WHO: opieka
paliatywna to „działanie, które poprawia jakość życia chorych i ich rodzin zmagających się z
zagrażającą życiu, nieuleczalną chorobą poprzez zapobieganie i znoszenie cierpienia, dzięki
wczesnej identyfikacji oraz ocenie i leczeniu bólu, a także innych problemów somatycznych,
psychologicznych, socjalnych i duchowych”.
W opiece paliatywnej ze względu na złożone potrzeby pacjenta konieczna jest
współpraca międzybranżowa. Jednakże współpraca międzybranżowa stanowi wyzwanie ze
względu na kwestie związane ze zrozumieniem ról, komunikacją i podziałem władzy. W
opiece paliatywnej często pojawiają się kwestie etyczne, które mogą powodować trudności w
relacjach pomiędzy grupami personelu, np. pielęgniarkami i lekarzami. Brakuje jednak
wsparcia organizacyjnego w rozwiązywaniu problemów etycznych.
Przegląd literatury ujawnia ograniczone badania na temat roli pielęgniarki
środowiskowej w opiece paliatywnej w kontekście społecznym. Znajomość roli pielęgniarki
środowiskowej może rzucić światło na to, w jaki sposób pielęgniarka pomocowa może
przyczynić się do poprawy praktyki i przesłanek skutecznego pełnienia tej roli.
Opieka paliatywna to specjalność opieki zdrowotnej skupiająca się na łagodzeniu
cierpienia pacjentów i rodzin w każdym wieku i na każdym etapie poważnej choroby. W
ostatniej dekadzie coraz więcej dowodów naukowych wskazuje, że opieka paliatywna
poprawia jakość życia pacjentów i ich opiekunów, zmniejsza objawy i zwiększa
prawdopodobieństwo śmierci w domu. W przeciwieństwie do opieki hospicyjnej, która jest
przeznaczona dla osób w ostatnich miesiącach lub tygodniach życia, opieka paliatywna
zaspokaja szeroki zakres potrzeb fizycznych, psychospołecznych, emocjonalnych i
duchowych pacjentów i ich rodzin. Podstawowe założenia opieki paliatywnej obejmują
opiekę skoncentrowaną na pacjencie, ciągłość opieki we wszystkich placówkach służby
zdrowia, wczesne wprowadzenie opieki paliatywnej w przypadku zdiagnozowania poważnej
choroby, interdyscyplinarną współpracę zespołową, ulgę w cierpienie oraz równy dostęp do
opieki paliatywnej. Zawodowe obowiązki pielęgniarek w zakresie opieki paliatywnej są
osadzone w istocie praktyki pielęgniarskiej i poparte kodeksem etycznym. Zarówno opieka
paliatywna, jak i pielęgniarska kładą nacisk na kompleksową opiekę wspierającą holistyczne
potrzeby pacjentów i ich opiekunów, w tym ocenę i leczenie zdrowia fizycznego,
emocjonalnego i duchowego. Pielęgniarki często dostrzegają zmiany w stanie zdrowia
pacjentów i są to momenty, w których można wprowadzić opiekę paliatywną. Chociaż
świadczenie opieki paliatywnej obejmuje kilka kompetencji pielęgniarskich, wszystkie
pielęgniarki zajmują się szczególnie podstawowymi aspektami opieki paliatywnej, które
obejmują leczenie objawów, komunikację i rzecznictwo.
Jedną z głównych korzyści opieki paliatywnej jest możliwość złagodzenia objawów
fizycznych i emocjonalnych u pacjentów i ich opiekunów. Mając za główny cel wspieranie
jakości życia pacjentów, opieka paliatywna kładzie nacisk na zarządzanie chorobą i/lub
leczenie powiązanych objawów. Podobnie opieka pielęgniarska ma na celu proaktywne
radzenie sobie z objawami za pomocą kompleksowego i wysokiej jakości
leczenia. Pielęgniarki stworzyły jedne z najwcześniejszych modeli leczenia objawów i są
liderami w przekładaniu na praktykę strategii leczenia objawów opartych na dowodach
naukowych.
Aby zapewnić doskonałą opiekę paliatywną, niezbędna jest wykwalifikowana i
empatyczna komunikacja. Pielęgniarki są przeszkolone w zakresie umiejętności
komunikacyjnych, które pozwalają im omawiać rokowania, cele opieki, opcje kliniczne
dotyczące planowania opieki z wyprzedzeniem oraz decyzje medyczne z pacjentami i
opiekunami. Biorąc pod uwagę ich dogłębną wiedzę na temat pacjentów, pielęgniarki mogą
ułatwiać delikatne rozmowy w sposób wspierający i niezagrażający, włączając obawy i
wartości opiekunów do rozmów na temat możliwości i celów leczenia. Dlatego pielęgniarki
są w idealnej pozycji do rozpoczęcia dyskusji na temat opieki paliatywnej, jeśli ocenią, że
pacjent jest otwarty na dyskusję na te tematy i mógłby skorzystać z usług opieki paliatywnej.
Ponieważ dziedzina opieki paliatywnej zmierza w kierunku wcześniejszego włączenia usług
do diagnozy choroby ograniczającej życie, pielęgniarki mogą omówić zasoby opieki
paliatywnej z pacjentem i opiekunami oraz podkreślić korzyści płynące z włączenia tej opieki
na wczesnym etapie choroby. W zespole opieki zdrowotnej pielęgniarki dzielą się
doświadczeniami i obawami pacjentów i opiekunów z innymi członkami zespołu
opiekuńczego oraz wspólnie pracują nad włączeniem informacji na poziomie pacjenta do
praktyki opartej na dowodach naukowych. Komunikacja pielęgniarska ma kluczowe
znaczenie w okresie przejściowym w opiece nad pacjentem, ponieważ punkt zwrotny od
leczenia mającego na celu wyleczenie do opieki paliatywnej może często być trudny zarówno
dla pacjentów, opiekunów, jak i zespołu opieki zdrowotnej.
Chociaż wezwania do wczesnej integracji opieki paliatywnej stają się opieką
standardową, dla pacjentów, opiekunów i lekarzy istnieją bariery kulturowe i praktyczne we
wprowadzaniu opieki paliatywnej. Znajomość pacjenta ma kluczowe znaczenie dla
wykwalifikowanej praktyki pielęgniarskiej i zwiększa zdolność pielęgniarek do rozwijania
pozytywnych relacji, angażowania się w praktykę ekspercką oraz stwarza możliwość
rzecznictwa pacjentów. Pielęgniarki są dobrze przygotowane do popierania i promowania
stosowania opieki paliatywnej w różnych placówkach opieki zdrowotnej. Pielęgniarki to
przeszkoleni orędownicy współpracujący w ramach interdyscyplinarnego zespołu, aby dzielić
się punktami widzenia i priorytetami pacjentów; umiejętności te są szczególnie potrzebne,
gdy pacjent cierpi na poważną chorobę. Wielu pacjentów nie jest świadomych dostępności
opcji zaawansowanej opieki, a pielęgniarki są przygotowane do omówienia opcji opieki
paliatywnej i ustalenia, w jaki sposób usługi opieki paliatywnej mogą rozwiązać problemy
medyczne, psychospołeczne i logistyczne pacjentów i ich opiekunów. Jako członkowie
zespołu opiekuńczego pielęgniarki mogą wykorzystać swoje umiejętności komunikacyjne,
aby wspierać obawy, zmartwienia i priorytety pacjentów i opiekunów podczas podejmowania
decyzji dotyczących leczenia.