See discussions, stats, and author profiles for this publication at: https://www.researchgate.

net/publication/370684342

Çağdaş Türk Yazı Dillerinin Etimolojik Sözlükleri // Etymological Dictionaries

of Modern Turkish Writing Languages

Conference Paper · May 2023

CITATIONS READS

0 122

1 author:

Arş. Gör. Emine Gürbüz

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi
10 PUBLICATIONS 4 CITATIONS

SEE PROFILE

All content following this page was uploaded by Arş. Gör. Emine Gürbüz on 11 May 2023.

The user has requested enhancement of the downloaded file.

XI. ULUSLARARASI

BİLDİRİ KİTABI

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

16-18 EKİM 2019

EDİTÖRLER
Prof. Dr. Serkan ŞEN
Dr. Öğr. Üyesi Mediha MANGIR

SAMSUN, 2019
 I

İÇİNDEKİLER
AÇIŞ KONUŞMALARI

Samsun Valisi Osman KAYMAK...................................................................................1

Prof. Dr. Sait BİLGİÇ......................................................................................................3
Prof. Dr. Serkan ŞEN.......................................................................................................5
Prof. Dr. Abdurrrahman GÜZEL..................................................................................7

Prof. Dr. Celal DEMİR

XI. ULUSLARARASI DÜNYA DİLİ TÜRKÇE SEMPOZYUMU’NUN ARDINDAN.......24

BİLDİRİLER
Dr. Öğr. Üyesi Abdullah ELCAN
ALTAY TÜRKÇESİNDE EKSİZ YÖNELME DURUMU......................................................32

Prof. Dr. Abdullah KÖK- Özge EKER

KUTADGU BİLİG’DE “DEVLET YĀ-SI” METAFORU.......................................................40

Dr. Abdullah MERT

TÜRKÇE SÖZLÜK’TE YER ALAN İKİLİ / DOUBLET SÖZCÜKLER..............................49

Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL

MUSTAFA KEMAL ATATÜRK’E GÖRE TÜRK MİLLETİNİ BİRARADA TUTAN
KÜLTÜREL DEĞERLER........................................................................................................55

Arş. Gör. Adem BULUT

AZMAN SÖZCÜĞÜNE DAİR.................................................................................................73

Doç. Dr. Adem KOÇ

DEDEM KORKUT KİTABI’NDA “DENGE” VE “ADALET” KURGUSU.........................84

Prof. Dr. Ahmet BURAN - Prof. Dr. Ferit YUSUPOV (Rusya)

DİLBİLİMSEL COĞRAFYA, ALAN DİLBİLİMİ VE TÜRK LEHÇELERİ..........................91

Doç. Dr. Ahmet DEMİRTAŞ- Aysun ÖLKER

ELBİSTAN AĞZINDAN DERLEME SÖZLÜĞÜNE KATKILAR........................................99
 II

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet HAŞİMİ

ANADOLU AĞIZLARINDA TESPİT EDİLEN ARKAİK “Çav-“ SÖZCÜĞÜNÜN
DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ.........................................................................................................112

Dr. Öğr. Üyesi Ahmet TURAN DOĞAN

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE EDATLAŞAN BAZI ADLAR ÜZERİNE...............................122

Ahmet Zeki GÜVEN – Emrullah BANAZ

YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİCİLERİNİN ZORLANDIKLARI KONULAR
VE NEDENLERİ....................................................................................................................136

Doç. Dr. Ahmet Zeki GÜVEN-Feyza ULUSOY

YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ ALANINDA KELİME ÖĞRETİMİNDE
KULLANILAN YÖNTEM VE TEKNİKLER.......................................................................146

Dr. Albina KIRAN

ÇUVAŞ TÜRKÇESİ VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ ARASI AKTARIM SORUNLARI..........154

Prof. Dr. Ali CİN

ESKİ TÜRKÇEDEN GÜNÜMÜZE GİCİŞ- (KIÇI-/ KICI-/GICI-) FİİLİ HAKKINDA........164

Dr. Öğr. Üyesi Ali İhsan YAPICI

AKKADIOĞLU'NUN KABUSNAME TERCÜMESİNDE ATASÖZLERİVE
DEYİMLER............................................................................................................................174

Dr. Öğr. Üyesi Ali TAŞTEKİN

IŞIK GAZETESİNDEKİ FİSKE’LER YENİ BİR EDEBİ TÜR MÜ?....................................187

Doç. Dr. Alpay İĞCİ

TÜRKÇEDE KULLANILAN DİL ADLARININ YAPISI.....................................................205

Prof. Dr. Asiye Mevhibe COŞAR

TÜRKÇEDE CÜMLE TÜRLERİNE İLİŞKİN ADLANDIRMALARA DAİR
DEĞERLENDİRME VE SINIFLANDIRMA........................................................................220

Arş. Gör. Aslıhan ÖZTÜRK

AZMÎ-ZÂDE HÂLETÎ DİVANI’NDA TÜRKÇENİN SÖZ VARLIĞI.................................230

Dr. Ayfer AYTAÇ

DÎVÂNU LUGÂTİ’T-TÜRK’TE GEÇEN TAMU/YAMU EDATI......................................242

Arş. Gör. Dr. Aygün MEHERREMOVA (Azerbaycan)

ORTAK TÜRK ANITI “KÖROĞLU” DESTANININ DİLİNDE TEKRARLARIN ÜSLUP
ÖZELLİKLERİ.......................................................................................................................248
 III

Arş. Gör. Aysel AHMEDOVA (Azerbaycan)

TARYAT (TERHİN) YAZITININ SÖZ VARLIĞI: ORHON VE ESKİ UYGUR
KATMANLARI......................................................................................................................257

Öğr. Gör. Dr. Aysun GÜNDÜZ ÖNAL- Dr. Öğr. Üyesi Ali Osman YALKIN
GÖLLER YÖRESİ ve ÇEVRESİ AĞIZLARINDA TÜRKÇELEŞEN ALINTI KELİMELER
ÜZERİNE BAZI TESPİTLER................................................................................................269

Arş. Gör. Aysun KANMAZ

SAMSUN AĞZINDAN DERLENMİŞ DEYİMLER ÜZERİNE...........................................281

Ayşe Melike KURTARAN

YOZGAT AĞZINDAKİ BAZI İFADELERİN TOPLUMDİLBİLİMSEL AÇIDAN
DEĞERLENDİRİLMESİ.......................................................................................................293

Doç. Dr. Ayşe Nur SIR DÜNDAR

AĞIZ ARAŞTIRMALARI AÇISINDAN AHTERÎ-İ KEBÎR’İN ÖNEMİ.............................303

Arş. Gör. Dr. Ayşe ŞEKER

NEHCÜ’L-FERÂDÎS’İN KAYIP MERCANÎ NÜSHASI.....................................................323

Dr. Ayşe YILMAZ

CENGİZ AYTMATOV VE İKİ DİLLİLİK............................................................................329

Ayşegül GÖZEL
UYGURCADA “ÇAMBUDIVIP” KELİMESİNİN ANLAMI ÜZERİNE............................334

Doç. Dr. Bekir DİREKCİ-Mehmet YAVUZ

TÜRKÇE DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI VE ORTAOKUL TÜRKÇE DERS
KİTAPLARININ YARATICI YAZMA TEKNİĞİ AÇISINDAN İNCELENMESİ.............343

Dr. Öğr. Üyesi Bekir Şakir KONYALI

ÖMER SEYFETTİN’İN ÇÖZÜMLERİ IŞIĞINDA BİR SORUN OLARAK KONUŞMA
DİLİ-YAZI DİLİ AYRIMI.....................................................................................................352

Doç. Dr. Berdi SARIYEV

NUTUK’TAKİ RESMİ BELGELERDE TÜRK LEHÇELERİNİN İZLERİ ÜZERİNE BİR
DENEME................................................................................................................................361

Doç. Dr. Bilge BAĞCI AYRANCI

SINIF ÖĞRETMENİ ADAYLARININ SES TEMELLİ CÜMLE YÖNTEMİ VE CÜMLE
ÇÖZÜMLEME YÖNTEMİ HAKKINDA GÖRÜŞLERİ......................................................377
 IV

Arş. Gör. Buket Nur KIRMIZIGÜL

KUTADGU BİLİG’DE ‘SONLAMA VE TÜKETME’ METAFORU OLARAK yė- FİİLİ..388

Buket Selin ŞENER

4;0 – 6;0 YAŞ ARALIĞINDAKİ TÜRKÇEYİ EDİNEN ÇOCUKLARIN DOĞAL OYUN
BAĞLAMINDA AD-EYLEM KULLANIMLARINA YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA.......401

Doç. Dr. Bulat SIBGATOV (Tataristan)

XX–XXI. YÜZYILLARDA TATARISTAN'DA MILLI EĞITIM........................................406

Burak Can DEVECİ

MENSUR BİR YUSUF HİKÂYESİNDE NAZIM-NESİR GEÇİŞLERİNDE KULLANILAN
İFADELER.............................................................................................................................413

Arş. Gör. Burcu SIBIÇ

İLİM DİLİ OLARAK TÜRKÇE: MÜFREDÂT-I TIBBİYYE’DEKİ TÜRKÇE TIP
TERİMLERİ...........................................................................................................................428

Burcu YANIKLAR ULUÇ

GÖKTÜRK, YENİSEY YAZITLARINDA VE UYGUR DÖNEMİ METİNLERİNDE
KÖKTEŞLEME VE KÖKTEŞ TÜMLEÇLER......................................................................437

Prof. Dr. Can ÖZGÜR

MEMLÛK KIPÇAK SAHASINDA YAZILMIŞ BAYTARATÜ’L-VÂZIH ÜZERİNE
TESPİTLER............................................................................................................................457

Prof. Dr. Celal DEMİR

TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE DERS KİTABININ YERİ VE ÖNEMİ....................................463
Prof. Dr. Ceval KAYA
TRANSKRİPSİYON SORUNLARI.......................................................................................476

Derya AKÇELİK-Naile PAMUK-Mahmut TÜRKBEN-Dr. Öğr. Üyesi Bircan EYÜP

YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİ ALANINDA DİL ÖĞRETİM YÖNTEM VE
YAKLAŞIMLARINA YÖNELİK YAPILAN ÇALIŞMALAR ÜZERİNE BİR
İNCELEME............................................................................................................................480

Derya TOPÇU
2019 TÜRKÇE DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMINDAKİ DİL BİLGİSİ KAZANIMLARI İLE
6. SINIF TÜRKÇE DERS KİTABINDAKİ DİL BİLGİSİ ETKİNLİKLERİNİN EŞ
GÜDÜMLÜLÜĞÜ.................................................................................................................498

Prof. Dr. Dilek ERGÖNENÇ

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE KULLANILAN BAŞ SAĞLIĞI KALIP SÖZLERİ...............510
 V

Arş. Gör. Dilek UZUNKAYA

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ BAĞLAMINDA +Ça EKİNİN KULLANIM
ÖZELLİKLERİNİN TESPİTİ................................................................................................523

Dr. Öğr. Üyesi Dilek ÜNVEREN

YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE FOLKLORİK VE ETNOGRAFİK BİR
MALZEME: ANTROPONİM(LER)......................................................................................534

Ebru DİLBAS
TÜRK İŞARET DİLİ (TİD) DİL BİLGİSEL YAPISININ KONUŞMA DİLİ TÜRKÇEDEN
FARKLILIKLARI..................................................................................................................563

Arş. Gör. Dr. Ebru KABAKÇI YEŞİLTEPE

TÜRKİYE’DE İŞARET DİLİNİN ÖĞRETİMİ: GÖZLEMLER VE ÖNERİLER.................570

Dr. Öğr. Üyesi Ekrem GÜZEL

POSTMODERN ROMANA ÖZGÜ BAZI DİL KULLANIMLARI VE ANLATIM
TEKNİKLERİ.........................................................................................................................577

Doç. Dr. Elif AKTAŞ

TÜRKÇEYİ YABANCI DİL OLARAK ÖĞRENEN ÖĞRENCİLERİN ANA DİLLERİNE
VE TÜRKÇEYE İLİŞKİN METAFORİK ALGILARININ KARŞILAŞTIRILMASI:
BELÇİKA ÖRNEĞİ...............................................................................................................589

Doç. Dr. Elvira LATİFOVA (Azerbaycan)

RUSYA İMPARATORLUĞU’NUN KAFKASYA POLİTİKASINDA DİPLOMASİ DİLİ
OLARAK TÜRKÇENİN KULLANILMASI TARİHİNDEN...............................................599

Emine ÇİFTÇİ
TÜRKÇENİN İKİNCİ DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN “YABANCI
UYRUKLU ÖĞRENCİLER İÇİN TÜRKÇE” KİTABINDA KÜLTÜR AKTARIMI.........607

Arş. Gör. Emine GÜRBÜZ

ÇAĞDAŞ TÜRK YAZI DİLLERİNİN ETİMOLOJİK SÖZLÜKLERİ.................................615

Prof. Dr. Emir İçhem İdben ELHALİDİ (Irak)

IRAK TÜRKMENLERİNİN HOYRATLARINDA DİL ÖZELLİKLERİ.............................627

Dr. Öğr. Üyesi Emrah BOZOK

SAMSUN’DA GREK HARFLİ TÜRKÇE KİTABELER ÜZERİNE.....................................630

Dr. Öğr. Üyesi Emre Berkan YENİ

ALÎ ŞÎR NEVÂYÎ’NİN DİVANLARINDAKİ TÜRKÇE VE ALINTI SÖZCÜKLERİN
SIKLIKLARI..........................................................................................................................640
 VI

Prof. Dr. Ercan ALKAYA - Doç Dr. Zoya KİRİLLOVA (Rusya)

TATAR DÜNYASINI ARAŞTIRMA BİLİM CEMİYETİ VE FAALİYETLERİ.................647

Prof. Dr. Ercan ALKAYA – Dr. Gülim SHADİYEVA

TÜRK DİL BİLİMİNDE GÜZEL ADLANDIRMALARI SINIFLANDIRMA
SORUNU................................................................................................................................652

Doç. Dr. Erhan DURUKAN – Dr. Öğr. Üyesi İrem BAYRAKTAR

TÜRKÇE DERS KİTAPLARINDA DİL TEMASI İHTİYACI ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME...............................................................................................................657

Doç. Dr. Erkan HİRİK

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE BİR DEĞİŞTİRİM ÖRNEĞİ: “AYNEN”................................665

Dr. Öğr. Üyesi Erol KUYMA

İLK KUR’AN TERCÜMELERİNDE DURUM EKLİ TAMLAYICILARLA
GENİŞLETİLEN BİRLEŞİK FİİL ÖRNEKLERİ.................................................................677

Doç. Dr. Erol SAKALLI

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE OLUMSUZLUK VE GEREKLİLİK İŞARETLEYİCİSİ
{mAlI}....................................................................................................................................690

Doç. Dr. Ertan BESLİ

ESKİ TÜRKÇE FİİLLERİN İSTEM SÖZLÜĞÜNÜN YÖNTEMİ ÜZERİNE.....................696

Öğr. Gör. Esin AĞCA

ESKİ TÜRKÇEDE -mIş(İYELİK EKLERİ)kA YAPISI ÜZERİNE......................................702

Dr. Öğr. Gör. Esra Gül KESKİN

KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNDE -sA EKİNİN VE -sA EKLİ YAPILARIN
İŞLEVLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME................................................................709

Prof. Dr. Eyüp AKMAN

HZ. ALİ ve MÛKATİL CENGİNİN YENİ BİR NÜSHASI: KASTAMONU NÜSHASI......723

Dr. Öğr. Üyesi Ezgi DEMİREL

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNDE “Tėp” ZARF-FİİLİNİN İŞLEVLERİ ÜZERİNE BİR
DEĞERLENDİRME ..............................................................................................................728

Arş. Gör. Ezgioya MALKOÇ

HAKAS TÜRKÇESİ ATASÖZLERİ VE DEYİMLERİNDE GİYİM KUŞAM VE
SÜSLENME KÜLTÜRÜNE AİT SÖZ VARLIĞI................................................................735
 VII

Prof. Dr. Fahri TEMİZYÜREK – Aydın BAYAT

İNGİLTERE’DE YAŞAYAN TÜRK ÇOCUKLARININ TÜRKÇE ÖĞRENME
DURUMLARINA YÖNELİK VELİ VE ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ.................................744

Dr. Öğr. Üyesi Fatih KAYA

HEZARFEN HÜSEYİN EFENDİ’NİN LİSÂNÜ’L-ETİBBÂ ADLI ESERİNDE TÜRKÇE
HASTALIK VE RAHATSIZLIK İSİMLERİ.........................................................................758

Arş. Gör. Dr. Fatih Numan KÜÇÜKBALLI

W. RADLOFF’UN OPIT SLOVARYA TYURKSKİH NAREÇİY ADLI ESERİNDEKİ
ALTAY TÜRKÇESİ AĞIZLARI ARASINDA GÖRÜLEN FONETİK
FARKLILIKLAR....................................................................................................................770

Prof. Dr. Fatma AÇIK

ÇOLPAN VE NAİRİY’İN ŞİİRLERİNDE ENVER PAŞA....................................................784

Pof. Dr. Ferruh AĞCA – Öğr. Gör. Selin BAYRAK

ESKİ UYGURCA KÜÇİNTE SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE...........................................................798

Prof. Dr. Firengiz PAŞAYEVA

TÜRKÇEDE VE RUSÇADA TANRI VE ŞEYTAN İLE İLGİLİ DEYİMLER.....................810

Doç. Dr. Galibe HACIYEVA (Azerbaycan)

AZERBAYCAN – TÜRK DİLİNİN DİALEKT KATMANINDAN YABANCI DİLLERE
GEÇMİŞ SÖZLER.................................................................................................................820

Dr. Öğr. Üyesi Genç Osman GEÇER

CUMHURİYET’İN EŞİĞİNDE PEYAM-I SABAH’TA DİL VE EDEBİYAT
TARTIŞMALARI...................................................................................................................833

Prof. Dr. Gıyasettin AYTAŞ

TÜR ÖĞRETİMİNDE TERİM KARMAŞASININ GETİRDİĞİ SORUNLAR....................842

Doç. Dr. Gökçe YÜKSELEN PELER

KIBRIS’TA KIPÇAK VARLIĞINA KIBRIS AĞIZLARINDAN DELİLLER....................859

Arş. Gör. Gökhan ÖZCANER

TÜRK DİLİNİN TARİHİ GELİŞİMİ SÜRECİNDE TANRI KELİMESİ VE ANLAM
EVRENİ ÜZERİNE................................................................................................................872

Doç. Dr. Gülnara ALİYEVA KOŞKUN (Azerbaycan)

20. YÜZYILDA RUSYA’DA TÜRK SÖZLÜKÇÜLÜĞÜ ARAŞTIRMALARI..................885
 VIII

Dr. Öğr. Üyesi Gül YILMAZ ÇAL

TÜRK KÜLTÜRÜNDE KUŞLAR BAĞLAMINDA ATMACACILIK GELENEĞİ VE RİZE
AĞZINDAKİ İZLERİ.............................................................................................................890

Öğr. Üyesi Gülalek NURMUHAMMEDOVA (Türkmenistan)

TÜRKMEN ROMANINDA EĞİTİMLE İLGİLİ KAVRAMLAR.........................................904

Doç. Dr. Gülcan ÇOLAK

SÖZLÜKBİRİMLERİN ANLAMI İYİLEŞİR YA DA KÖTÜLEŞİR Mİ?............................914

Dr. Öğr. Üyesi Güldağ ÇETİNDAĞ SÜME

EĞİN (KEMALİYE) ELAGÖZLÜLERİNDE SESSİZ BİR HAYKIRIŞ: DUA VE
BEDDUALAR........................................................................................................................926

Dr. Öğr. Üyesi Gülsüm TARAKÇI

NİHAD SAMİ BANARLI VE TÜRKÇE................................................................................939

Gülşah AKSUNGUR – Dilek BİLGİN – Dilan KALAYCI

TÜRKİYE YETERLİLİKLER ÇERÇEVESİ’NİN TÜRKÇE DERS KİTABINA
YANSIMASI..........................................................................................................................950

Gülşah Azer EFE

TÜRK GRAMERİNDE SIFAT SORUNU.............................................................................966

Öğr. Gör. Dr. Gülşen MEHERREMOVA (Azerbaycan)

AZERBAYCANʼDA ORTAK TÜRK DİLİ ÜZERİNE ARAŞTIRMALAR (Prof. Dr. Tevfik
Hacıyevʼin Araştırmaları Üzerine)..........................................................................................975
Prof. Dr. Gülzura CUMAKUNOVA
KIRGIZ DİLİNİN YENİ LATİN ALFABESİ ÖNERİSİ ÜZERİNE.....................................981

Dr. Günel MİRZEYEVA (Azerbaycan)

İNGİLİZCEDE KULLANILAN TÜRKÇE KÖKENLİ KELİMELERE GENEL BİR
BAKIŞ.....................................................................................................................................987

Gürcan EMEKTAR
ATAYURT’TAN ANAYURT’A TÜRKÇENİN MÜZİK ÜZERİNDEN TAKİBİ................993

Doç. Dr. Güzeliye HAZİEVA (Tataristan)

TATAR VE TÜRK KÜLTÜRÜNDE TEDAVİ ve KORUMA KİŞİ ADLARI ÜZERİNE BİR
İNCELEME..........................................................................................................................1000
 IX

Doç. Dr. Habibe YAZICI ERSOY

BAŞKURT ÇOCUK OYUNLARINDA TEKERLEME VE BİLMECELERİN
ÖZELLİKLERİ.....................................................................................................................1006

Doç. Dr. Hacer TOKYÜREK

ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ METİNLERİNDEKİ ‘EDGÜ’ SÖZÜNÜN ÇİNCE
DENKLİKLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI...................................................................1018

Arş. Gör. Dr. Hanife ALKAN ATAMAN

YAŞAR KEMAL’İN VE FAKİR BAYKURT’UN ESERLERİNDE TANRI
TASAVVURU......................................................................................................................1025

Hanife GÜNEY – Dr. Öğr. Üyesi Mediha AKSU MANGIR

YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇENİN ÖĞRETİMİNDE ÇOCUK EDEBİYATI
ESERLERİNİN KULLANILMASI“METİN DEĞİŞTİRİMİ YÖNTEMİYLE ‘LEVENT
ÇANAKKALE'DE’ ÖRNEĞİ” ............................................................................................1038

Prof. Dr. Hasan Ali ESİR

1467 YILINDA MUHAMMED ADLI BİR MÜELLİF TARAFINDAN MANZUM
OLARAK YAZILAN SÎRET’TE TÜRKÇE SÖZ VARLIĞI..............................................1050

Araş. Gör. Hasan KIZILDAĞ

DEDE KORKUT HİKÂYELERİNİN SİNEMAYA AKTARIMINDA GELENEĞİN İCADI,
DİLİN ADAPTASYONU VE KURGUNUN YENİDEN YARATIMI: “SALUR KAZAN:
ZORAKİ KAHRAMAN” FİLMİ ÖRNEĞİ.........................................................................1063

Dr. Öğr. Üyesi Hatice EMİNOĞLU

SIRPÇA-HIRVATÇADA BULUNAN TÜRKÇE SÖZCÜKLERDEKİ ANLAM

DEĞİŞMELERİ....................................................................................................................1082

Prof. Dr. Hatice ŞAHİN

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE +CIK KÜÇÜLTME
EKİ........................................................................................................................................1095

Havva AŞI
TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE MUSTAFA KUTLU’NUN ESERLERİNDEN
YARARLANMA..................................................................................................................1104

Yard. Doç. Dr. Hayrettin PARLAKYILDIZ (KKTC)

YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇENİN ÖĞRETİMİ YABANCILARA DİLİMİZİ
ÖĞRETİRKEN KULLANILAN DERS KİTAPLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME..........1116

Dr. Öğr. Üyesi Himmet BÜKE

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ BAĞLAMINDA "OHT" SÖZCÜĞÜ ÜZERİNE...............1125
 X

Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin Kürşat TÜRKAN - Rabia SEKİTMEN

YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNİN KÜLTÜREL AKTARIM BOYUTUYLA
DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEN YARARLANMA................................................1132

Dr. Öğr. Üyesi Hüseyin YILDIZ

YALANCI EŞ DEĞER NEDİR, NE DEĞİLDİR? -TÜRK LEHÇELERİNDE YALANCI EŞ
DEĞER KELİMELER ÜZERİNE NOTLAR-.....................................................................1142

Doç. Dr. İbrahim ŞAHİN

ONOMASTİK VERİLER IŞIĞINDA ORTA TOROSLARDA İDİL BULGARLARI:
TIRNAK(LI) BOYU.............................................................................................................1154

Prof. Dr. İhsan KALENDEROĞLU

YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE TÜRKİYE’DEKİ DİL ÖĞRETİM
MERKEZLERİNİN DURUMU VE AKREDİTASYON ÖNERİSİ....................................1165

Prof. Dr. İhsan SAFİ

MAKBER’ İN ŞİİR DİLİ......................................................................................................1174

İlhan ERDEM – Ramazan ŞİMŞEK

BİR ELEŞTİREL SÖYLEM ANALİZİ DENEMESİ: TÜRKÇEYE YOLCULUK YABANCI
DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRETİMİ C1 DÜZEYİ OKUMA METİNLERİ.....................1189

Doç. Dr. İlhan UÇAR

TARİHÎ SEYİR İÇERİSİNDE GELENEKSEL TÜRK OKÇULUĞUNUN SOSYO-
KÜLTÜREL YANSIMASI VE BİR OKÇULUK TERİMİ OLARAK “YAĞMUR
OKU”....................................................................................................................................1208

Doç. Dr. İmaret SÜLEYMANOVA (Azerbaycan)

ANATÜRKÇENİN ÖĞRENİLMESİNDE DİYALEKTLERİN ROLÜ..............................1216

Doç. Dr. İslam VELİYEV (Azerbaycan)

ORTAK TÜRK ANİTİ MUSTAFA DARİRʼIN “YUSUF VE ZÜLEYHA” MESNEVİSİNDE
GRAMATİK ARKAİZMLER (TÜRKİYE TÜRKÇESİ ILE ORTAK
ÖZELLİKLER).....................................................................................................................1225

Öğr. Gör. İsmail ILGIN

HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİNDE ARAPÇA VE FARSÇADAN GEÇEN
SÖZCÜKLERDE ÇOKLUK İŞARETLEME......................................................................1232

Prof. Dr. Jale ÖZTÜRK – Fatma ÇOLAK

TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞİZLARİNDA ‘ŞİMDİ’ SÖZCÜĞÜNÜN VARYANTLARI....1247
 XI

Dr. Öğr. Üyesi Kaan YILMAZ

TÜRKİYE TÜRKÇESİNDE İLGİ VE İYELİK EKLERİNİN SIRA DIŞI BİÇİMLERİ

ÜZERİNE..............................................................................................................................1261

Doç. Dr. Kadriye TÜRKAN

BURDUR HALK KÜLTÜRÜNDE YAŞAYAN SÖZ VARLIĞI ÜZERİNE
TESPİTLER..........................................................................................................................1269

Prof. Dr. Kamil İŞERİ - Arş. Gör. Sibel ÇAPAN TEKİN - Arş. Gör. Esra AYDIN
ÖZTÜRK
METİN TÜRÜ SINIFLAMALARI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALARIN
DEĞERLENDİRİLMESİ.....................................................................................................1280

Arş. Gör. Kenan AZILI

ESKİ TÜRKÇEDE YENİ BİR DURUM KATEGORİSİ: LİMİTATİF................................1292

Kerime ÇALIŞ
ESKİ TÜRK YAZITLARINDA GEÇEN İNSANA YÖNELİK OLUMLU
NİTELEYİCİLERE KÜLTÜR DİL BİLİMSEL BİR BAKIŞ.............................................1302

Prof. Dr. Kerime ÜSTÜNOVA

HANGİ EYLEMLER DÖNÜŞLÜLÜK EKİ ALIR YA DA HANGİ EYLEMLER
DÖNÜŞLÜLÜK EKİ ALMAZ?...........................................................................................1309

Kübra ÇELİK
AKADEMİK TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE KULLANILAN
DERS KİTAPLARININ İÇERİK OLARAK DEĞERLENDİRİLMESİ.............................1318

Dr. Öğr. Üyesi Kürşat EFE

TÜRK DİL KURUMU YAZIM KILAVUZU’NA SAYISAL TERİMLER İÇİN
ÖNERİLER...........................................................................................................................1331

Doç. Dr. Lenura KOROGLU (Kırım)

İ. GASPIRALI DİLİNİN IDEOGRAPHIC (İDEOGRAFİK) LÜGATİ”NİN HAZIRLANMA
İLKELERİ.............................................................................................................................1344

Dr. Öğr. Üyesi Levent DOĞAN – Ceyda ERDİN

İ. GASPIRALI DİLİNİN IDEOGRAPHIC (İDEOGRAFİK) LÜGATİ”NİN HAZIRLANMA
İLKELERİ.............................................................................................................................1350

Prof. Dr. LEYLÂ KARAHAN

FALAN (~FİLAN) KELİMESİ ÜZERİNE..........................................................................1365
 XII

Doç. Dr. Lokman TANRIKULU – Murat GİR

YEDİ İKLİM TÜRKÇE ÖĞRETİM SETİNDE YER ALAN DİNLEME

ETKİNLİKLERİNİN ÖLÇME DEĞERLENDİRME TEKNİKLERİYLE İLİŞKİSİ
AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ (B1 SEVİYESİ DERS KİTABI ÖRNEĞİ).........1375

Maral TÖRE
TÜRKMENCEDE EKLENME SIRASINDA SÖZCÜK TABANINDA GÖRÜLEN
MORFOFONOLOJİK NÖBETLEŞMELER.......................................................................1397

Doç. Dr. Mehbube MEMMEDOVA (Azerbaycan)

AZERBAYCAN VE TÜRKİYE TÜRKÇELERİNDE EDATLARIN KULLANILMASINDA
LENGÜİSTİK ÖZELLİKLER.............................................................................................1407

Prof. Dr. Mehmet AYDIN (Kırgızistan)

KIRGIZİSTAN’DA İKİ DİLLİLİK VE ÇOK DİLLİLİK.....................................................1414

Prof. Dr. Mehmet CANBULAT - Arş. Gör. Serdar AKBULUT - Arş. Gör. Bilal ŞİMŞEK
TÜRKÇE DERSLERİNDE YARATICI YAZMA ETKİNLİKLERİNİN KULLANIMININ
UZMAN VE ÖĞRETMEN GÖRÜŞLERİ BAĞLAMINDA İNCELENMESİ...................1421

Doç. Dr. Mehmet KURUDAYIOĞLU – Fatih SEVİNDİK

İKNA EDİCİ KONUŞMA BECERİSİNİ GELİŞTİRMEYE YÖNELİK ETKİNLİK
ÖNERİLERİ..........................................................................................................................1432

Dr. Öğr. Üyesi Mehmet ÖZEREN

TACİKİSTAN’DAKİ KIRGIZ TÜRKÇESİ AĞIZLARININ SES ÖZELLİKLERİ............1442

Dr. Öğr. Üyesi Mehtap SOLAK SAĞLAM - Arş. Gör. Betül AMAN
TÜRK DİLİ BAĞLAMINDA ATATÜRK’ÜN DİL POLİTİKALARI ÜZERİNE
GÖRÜŞLERİ VE SAHA TÜRKÇESİ.................................................................................1466

Doç. Dr. Meriç GÜVEN

TÜRKÇEDE SIFAT (TAMLAMASI) GÖRÜNÜMLÜ SIFAT(TAMLAMASI) OLMAYAN
DİL BİRLİKLERİ.................................................................................................................1474

Öğr. Gör. Dr. Merve YORULMAZ KAHVE

MUĞLA İLİNDE HAYVAN ADLARIYLA KURULMUŞ SİLİKYERADLARI ÜZERİNE
BİR DEĞERLENDİRME.....................................................................................................1486

Dr. Öğr. Üyesi Muhammet Raşit MEMİŞ

TÜRKÇE ÖĞRETMENİ ADAYLARININ YAZMA EĞİLİMLERİNİN
İNCELENMESİ....................................................................................................................1492
 XIII

Prof. Dr. Mukhabbat QURBANOVA

ÖZBEK EDEBÎ METİNLERİNDE RETORİK SORU CÜMLELERİ VEYA SORUYLA RET
CÜMLELERİ........................................................................................................................1500

Dr. Murat ORHUN

TÜRKÇE ÖĞRETMENİ ADAYLARININ YAZMA EĞİLİMLERİNİN
İNCELENMESİ....................................................................................................................1507

Dr. Öğr. Üyesi Murat PARLAKPINAR

DİVAN ŞAİRLERİNİN İMAJ DÜNYASINDA YER EDİNMİŞ BAZI DEYİMLER
ÜZERİNE BİR İNCELEME.................................................................................................1515

Öğr. Gör. Dr. Murat Sami TÜRKER

WEB 2.0 ARAÇLARI KULLANARAK ETKİLEŞİMLİ ÖĞRENME ORTAMLARI
TASARLAMA......................................................................................................................1525

Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH

CODEX CUMANİCUS'TA 'BİLE / BİRLE' ÇEKİM EDATININ YENİ İŞLEVLERİ........1537

Prof. Dr. Mustafa CEMİLOĞLU

DİL VE EDEBİYAT ÖĞRETİMİ İLE DEĞERLER EĞİTİMİ AÇISINDANTÜRK DİLİ VE
EDEBİYATI DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI...................................................................1545

Doç. Dr. Mustafa DURMUŞ – Aslı ÇELİK

İKİNCİ / YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRENİCİLERİNİN BAŞLANGIÇ VE
ORTA DÜZEYLERİNDEKİ SÖZEL HATALARA YÖNELİK ÖĞRETİCİLERİN
DÜZELTME GERİ BİLDİRİMİ TERCİHLERİ..................................................................1552

Doç. Dr. Mustafa DURMUŞ – Öğr. Gör. Önder ÇANGAL

YABANCILARA TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE ÖĞRENİCİLERİN ÇEVRİM İÇİ YAZIŞMA
BECERİLERİNE İLİŞKİN YETERLİLİKLERİ VE İLGİLİ KAZANIMLARIN
BELİRLENMESİ..................................................................................................................1564

Dr. Öğr. Üyesi Muzaffer UZUN

ANLATIM BOZUKLUKLARINDA SÖZ DİZİMİ İLE İLGİLİ KABULLERE ELEŞTİREL
BİR YAKLAŞIM: EKSİKLİK Mİ EKSİLTİ Mİ?................................................................1577

Prof. Dr. Naciye ATA YILDIZ

ORTA KARADENİZ BÖLGESİNDE KADIN BAŞ GİYİMİYLE İLGİLİ SÖZ
VARLIĞI..............................................................................................................................1585

Dr. Öğr. Üyesi Naciye KARAHAN KÖK

BABURNÂME’DE ÖLÇÜ...................................................................................................1594
 XIV

Prof. Dr. Nadir İLHAN

TÜRKÇEDE TÜR VE FONKSİYON DEĞİŞTİREN EKLER/YAPILAR..........................1594

Prof. Dr. Naile HACIZADE

AZERBAYCAN VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ DEYİMLERİNDE RENK BİLDİREN
SÖZCÜKLERİN SİMGESEL ÖZELLİKLERİNİN DİL- KÜLTÜR BAĞLAMINDA
KARŞILAŞTIRILMASI.......................................................................................................1613

Dr. Öğr. Üyesi Necmi AKYALÇIN

TDK'NİN İNTERNET SAYFASINDA BULUNAN ATASÖZLERİ VE DEYİMLER
SÖZLÜĞÜ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME...............................................................1624

Prof. Dr. Nedim BAKIRCI – Doç. Dr. Bülent ARI

YABANCILARA TÜRKÇE DİLBİLGİSİ ÖĞRETİMİNDE SIRALAMA VE STRATEJİ
HATALARINA YÖNELİK ÇÖZÜM ÖNERİLERİ............................................................1637

Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN

AHMET CEVDET PAŞA’YA GÖRE 19. YÜZYILDA TÜRKÇE......................................1645

Dr. Öğr. Üyesi Nilüfer YILDIRIM

DERLEME SÖZLÜĞÜ’NDE YER ALAN METEOROLOJİ İLE İLGİLİ İFADELER
ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME...................................................................................1652

Dr. Nurhan GÜNER

CİNSİYET AYRIMCILIĞI BAĞLAMINDA TÜRKÇE SÖZLÜK’TEKİ TANIMLAMALAR
VE TANIKLAMALAR........................................................................................................1672

Dr. Öğr. Üyesi Oğuzhan KARABURGU

OSMANLICILIK DÜŞÜNCESİNE İRONİK BİR REDDİYE: ÖMER SEYFETTİN'İN
HÜRRİYET BAYRAKLARI HİKÂYESİ...........................................................................1686

Dr. Öğr. Üyesi Onur BALCI

GAGAVUZ TÜRKÇESİ VE KIRGIZ TÜRKÇESİNİN İKİNCİL ÜNLÜ UZUNLUKLARI
AÇISINDAN KARŞILAŞTIRILMASI................................................................................1693

Öğr. Gör. Osman ALBAYRAK

HALİL RIZA ULUTÜRK’ÜN ŞİİRLERİNDEKİ ALINTI KELİMELERE AZERBAYCAN
VE TÜRKİYE TÜRKÇESİ BAKIMINDAN BİR YAKLAŞIM.........................................1708

Doç. Dr. Osman YILDIZ

TANZİMAT’TAN CUMHURİYET’E TÜRKÇE ÖĞRETİMİ............................................1720

Dr. Ömer Faruk DEMİREL (Almanya)

Dr. RACHMATİ BEY’İN ALMANYA GÜNLERİ..............................................................1729
 XV

Prof. Dr. Özen YAYLAGÜL ÜSTÜNEL

KUTADGU BİLİG’DEKİ BAZI YAKIN-EŞANLAMLI SÖZCÜKLER VE
EŞDİZİMLİLERİ..................................................................................................................1738

Doç. Dr. Özge CAN

TÜRKÇE ÇOKSÖZCÜKLÜ BİLEŞENLERDE BİLİŞSEL EĞİLİM.................................1749

Doç. Dr. Özgür Kasım AYDEMİR – Kıvılcım POLAT

HAMDULLAH SUBHİ TANRIÖVER’İN ŞİİRLERİNDE İNSAN KAVRAM ALANI
ÜZERİNE SÖYLEM ÇÖZÜMLEMESİ..............................................................................1761

Dr. Özlem DAĞLI GÖKBULUT

ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÖĞRENCİLERİN TÜRKÇE OKUDUĞUNU ANLAMA
GÜÇLÜKLERİNİN GİDERİLMESİNDE OKUMA STRATEJİLERİNİN
KULLANIMI........................................................................................................................1772

Prof. Dr. Özlem FEDAİ – Dr. Sedat KARAGÜL

TÜRKÇE ÖĞRETMENİ ADAYLARININ ORTAOKUL TÜRKÇE DERS
KİTAPLARINDAKİ KONUŞMA ETKİNLİKLERİNİN NİTELİĞİNE İLİŞKİN
GÖRÜŞLERİ........................................................................................................................1787

Doç. Dr. Paki KÜÇÜKER

MEMLUK’TEN SİNOP’A DÜŞEN OK; BİR MEMLÜK OKÇUSU EMİR TAYBOGA VE
ESERİ....................................................................................................................................1802

Arş. Gör. Pervin EYVAZOV (Azerbaycan)

PROF. DR. BEKİR ÇOBANZADEʼNİN DİLCİLİK ARAŞTİRMALARİNDA
AZERBAYCAN TÜRKÇESİNİN KÖKENİ, ESKİ İZLERİ VE GELİŞMESİ
MESELELERİ......................................................................................................................1809

Dr. Öğr. Üyesi Rasim ÖZYÜREK

LİSELERİMİZDE TÜRK TOPLUMUNUN HEDEF VE İHTİYAÇLARINA CEVAP
VEREBİLECEK BİR EDEBİYAT EĞİTİMİ VE ÖĞRETİMİ NASIL
YAPILMALI.........................................................................................................................1815

Arş. Gör. Recep DEMİR

DÜZCE YÖRESİ AĞIZLARINDA FARKLI BİR FİİL ÇEKİMİ: ÜÇ ZAMAN EKİNİN
BİRLİKTE KULLANIMI.....................................................................................................1818

Dr. Öğr. Üyesi Rıdvan ÖZTÜRK

“MAVİŞELİM" HAPAKS KULLANIMI ÜZERİNE...........................................................1825

Prof. Dr. Rıfat GÜNDAY

EYLEM ODAKLI YAKLAŞIMA GÖRE TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK
SOSYOKÜLTÜREL BAĞLAMA DAYALI ÖĞRENİMİ ÖĞRETİMİ.............................1834
 XVI

Rümeysa ÇAKIR
DİKSİYON VE DİKSİYON EĞİTİMİNDE YÖNELİMLER: 2000-2019 YILLARI
ARASINDA YAPILAN LİSANSÜSTÜ TEZLER, MAKALELER VE
KİTAPLARÜZERİNE BİR META ANALİZ ÇALIŞMASI...............................................1847

Prof. Dr. Salim KÜÇÜK

BİR ÖLÇÜ BİRİMİ OLARAK TÜRKÇEDE AVUÇ...........................................................1874

Saule DAURENBEK
TÜRKİYE TÜRKÇESİ ÖĞRENEN KAZAK ÖĞRENCİLERİN SÖZLÜ
ANLATIMLARINDA DİLLERARASI ETKİLEŞİM.........................................................1891

Dr. Öğr. Üyesi Seçil HİRİK

TÜRKÇEDE SINIRLAYICI KATEGORİSİ........................................................................1902

Prof. Dr. Selahittin TOLKUN

KLASİK DOĞU TÜRKÇESİ ŞİİRİNDE - (X)p EKİNDEN KAYNAKLANAN YÜKLEM
SORUNU..............................................................................................................................1914

Öğr. Gör. Selçuk DAĞDELEN

SOSYAL MEDYADA ÂŞIKLIK GELENEĞİNE BİR ÖRNEK: HATAYLI PİR
BEKİR...................................................................................................................................1926

Dr. Öğr. Üyesi Serap EKŞİOĞLU

FİRDEVSÎ’NİN SÜLEYMÂN-NÂME ADLI ESERİNİN TÜRK DİLİ AÇISINDAN
ÖNEMİ..................................................................................................................................1941

Serdar BAŞUTKU – Nilgün ÇELİK

DİLLER İÇİN AVRUPA ORTAK ÖNERİLER ÇERÇEVE METNİ KAPSAMINDA
TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE TELAFFUZ.........................1951

Doç. Dr. Serdar BULUT

GÜMÜŞHANE İLİ VE YÖRESİ AĞIZLARINDA İKİLEMELER VE
YİNELEMELER...................................................................................................................1964

Arş. Gör. Serdar GÜRÇAY

İKNA DİLİ AÇISINDAN ALEVİ-BEKTAŞÎ VELÂYET-NÂMELERİ.............................1977

Prof. Dr. Serkan ŞEN – Nesil ALAGÖZ

KARAHANLI TÜRKÇESİ KUR’ÂN TERCÜMELERİNDEN RYLANDS VE TİEM 73
NÜSHALARININ ESKİCİLLİK BAKIMINDAN KARŞILAŞTIRILMASI.....................1988

Doç. Dr. Shahla AHMEDOVA (Azerbaycan)

AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE SAYI SIFATLARININ ANLAMSAL YAPISININ
SÖZLÜKBİLİMSEL ÇÖZÜMÜ..........................................................................................2005
 XVII

Prof. Dr. Suzan CANHASI (Kosova)

ÇEVREN DERGİSİNDE BATI BALKAN TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARI..................2009

Doç. Dr. Süleyman Kaan YALÇIN

AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE ÜNLÜ VE ÜNSÜZLERDE GÖRÜLEN DÜŞME VE
TÜREMELER.......................................................................................................................2016

Prof. Dr. Şaban DOĞAN

ESKİ UYGURCADAN ÇAĞDAŞ MOĞOLCAYA DİN TERİMLERİ ÜZERİNE
DEĞERLENDİRMELER (BURKAN, TENGRİ, SUDUR, TAMU
ÖRNEKLERİ).......................................................................................................................2032

Dr. Öğr. Üyesi Şamil ÇAN

TÜBİTAK LİSE ÖĞRENCİLERİ ARAŞTIRMA PROJE YARIŞMASI'NDA TÜRK DİLİ
VE EDEBİYATI PROJELERİ ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER.................................2037

Prof. Dr. Şerif Ali BOZKAPLAN

TÜRKÇENİN ARGO SÖZLÜĞÜNE KATKILAR..............................................................2044

Dr. Şeyda YEŞİLYURT

TÜRKÇENİN YABANCI DİL OLARAK ÖĞRETİMİNDE WEB 2.0
ARAÇLARI..........................................................................................................................2051

Doç. Dr. Şeyma BÜYÜKKAVAS KURAN

BİR “DİL TİRYAKİSİ” PEYAMİ SAFA.............................................................................2066

Arş. Gör. Şeyma GÜRLEYEN

GÜNÜMÜZ TÜRKÇE MÜZİK GRUBU ADLANDIRMALARI ÜZERİNE DİL BİLGİSEL
BİR DEĞERLENDİRME.....................................................................................................2074

Tarık UÇAR-Emre KONAÇOĞLU

YABANCI DİL OLARAK TÜRKÇE ÖĞRENİMİ / ÖĞRETİMİ İÇİN YENİ NESİL
İŞİTSEL GEREÇ: CEPYAYIN (PODCAST)......................................................................2083

Dr. Öğr. Üyesi Tuncay TÜRKBEN

ELEŞTİREL OKUMA EĞİTİMİ DOĞRULTUSUNDA METİN VE ETKİNLİK
TASARIMI...........................................................................................................................2093

Prof. Dr. Turgut TOK – Öğr. Gör. Yuliya TARASİUK (Ukrayna)

GAGAVUZ YERLEŞİM ADLARI ÜZERİNE BAZI TESPİTLER (MOLDOVYA,
UKRAYNA, BULGARİSTAN)...........................................................................................2107

Doç. Dr. Ümit HUNUTLU

TÜRKÇENİN ÇAYLA İLGİLİ SÖZ VARLIĞI...................................................................2113
 XVIII

Prof. Dr. Vahit TÜRK

TARİHİ METİN AKTARMALARI VE ÇAĞATAY TÜRKÇESİ METİNLERİNİN
AKTARILMASI ÜZERİNE.................................................................................................2126

Dr. Öğr. Üyesi Yasemin BAKİ

TÜRKÇE ÖĞRETMENLERİNİN YAZMA EĞİTİMİNDE YAŞANILAN SORUNLARA
İLİŞKİN GÖRÜŞLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ.......................................................2139

Dr. Öğr. Üyesi Yasemin ÇELİK

İKİ CÖNKTE ALINTI SÖZCÜKLERİN İMLASI VE SES DÜZENİ
ÜZERİNE..............................................................................................................................2156

Dr. Öğr. Üyesi Yaşar ŞİMŞEK

HZ. SÜLEYMAN KISSALARINDA HÜDHÜD.................................................................2169

Arş. Gör. Dr. Yaşar TOKAY

HAREZM-KIPÇAK TÜRKÇESİNDEKİ DEYİMLERDE KURGUSAL BİR YÖNTEM
OLARAK SÖZ İÇİ KARŞITLIK.........................................................................................2179

Doç. Dr. Yeter TORUN ÖĞRETMEN

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDE YEG / YİG SÖZCÜĞÜNÜN KARŞILAŞTIRMA
KATEGORİSİ BAĞLAMINDA GÖRÜNÜMLERİ............................................................2191

Yunus Emre UYAR – Gamze UYAR

DESTANLARIN TÜRKÇE ÖĞRETİMİNDE KULLANILMASI VE ÇOCUKLAR İÇİN
YENİDEN YAZILMASI......................................................................................................2202

Arş. Gör. Yusuf AYDIN – Ezgi KAYA

ORTAOKUL 7. SINIF ÖĞRENCİLERİNİN ÖZETLERİNDEKİ BÜYÜK ÖLÇEKLİ
YAPILARIN GÖRÜNÜMÜ.................................................................................................2211

Prof. Dr. Zeki KAYMAZ

KİTÂBU’L-İDRÂK ÖRNEĞİNDE EŞŞESLİLİK VE EŞYAZIMLILIKTAN DOĞAN
SORUNLAR ÜZERİNE.......................................................................................................2219

Prof. Dr. Zemfira SHAHBAZOVA - Doç. Dr. Kemale AHMEDOVA (Azerbaycan)

AZERBAYCAN VE TÜRKİYE TÜRKÇELERİNDE HİTAPLARİN LENGÜİSTİK
ÖZELLİKLERİ.....................................................................................................................2224

Prof. Dr. Zilola KHUDAYBERGENOVA

ÖZBEK TÜRKÇESİNDE “ZAMAN” KAVRAMININ FELSEFE VE DİLBİLİMİ
BAĞLAMINDA İNCELENMESİ ÜZERİNE......................................................................2231
 XIX

Zineb AZRİ
ARAPÇADAN TÜRKÇEYE GEÇEN VE YENİ ANLAMLAR KAZANAN
KELİMELER........................................................................................................................2239

Yrd. Doç. Dr. Ziyafet GASIMOVA (Azerbaycan)

AZERBAYCAN KÜLTÜRÜ ÖRNEKLERİNİN HALAÇ VARYANTLARI
ÜZERİNE..............................................................................................................................2247

Prof. Dr. Zuhal KÜLTÜRAL

KUTADGU BİLİG VE SIHHATNÜMÂ ADLI ESERLERDEN HAREKETLE SAĞLIK VE
SAĞLIKLI BESLENME......................................................................................................2258

Zuhal OLGUN
GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİNDEKİ TÖMER ÖĞRENCİLERİNİN TERS YÜZ
ÖĞRENME MODELİ HAZIR BULUNUŞLUKLARININ ÖLÇÜLMESİ.........................2267

Arş. Gör. Züleyha Hande AKATA

GÜNCEL TÜRKÇE SÖZLÜK’TE KADIN KAVRAMI VE TOPLUMDİLBİLİMSEL
SEZDİRİMLERİ...................................................................................................................2273
 617

Çağdaş Türk Yazı Dillerinin Etimolojik Sözlükleri

Arş. Gör. Emine GÜRBÜZ2

Özet

Türk dili çok köklü bir geçmişe sahip olmasının yanı sıra bu dilin bünyesinde barındırdığı kelimelerin
kökeni geçmişten günümüze kadar hep merak edilen bir konu olmuştur. Bu durumun doğal bir
sonucudur ki Türk dilinin etimolojisi ile ilgili çok fazla sözlük kaleme alınmış, etimolojik çalışmalar
yapılmış, Türk dili ve Türk dilinin kelime etimolojisi ile ilgili merak edilen sorulara ve problemlere
açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Günümüzde yaşayan bir kelimenin etimolojisi ile ilgili kesin bir yargıya
varabilmek için o kelimenin diğer Türk dillerinde nasıl yaşadığına ve nasıl seslik izler bıraktığına
bakmamız gerekir. Fonetik hadiseler neticesinde günümüze gelen kelimeler diğer Türk dillerinde bazı
ses denklikleri ile benzer şekilde yaşamaktadır. Bu sebepledir ki kelimenin aslî şekline ulaşabilmek için
diğer Türk dillerinde nasıl yaşadığı ayrıntılı bir şekilde incelenmelidir.Bu noktada Çağdaş Türk yazı
dillerinin etimolojik sözlükleri o dilde yaşayan kelimenin kökeni ile ilgili bize bilgi verebilmektedir. Biz
bu çalışmada Çağdaş Türk yazı dillerinin etimolojik sözlüklerini kronolojik bir sıra ile vermeye çalıştık.
Eklenebilecek başka sözlük çalışmaları da olmakla birlikte konunun Çuvaşça, Kazakça, Kırgızca,
Dolganca, Yakutça, Tuvaca, Özbekçe, Tatarca, Türkmence ve Başkurtça ekseninde genel olarak
çerçevesini çizmeye çalıştık. Bu alanda yapılacak olan güncel çalışmalar, etimolojik çalışmaların
aydınlatılması açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Çağdaş Türk Yazı Dilleri, Sözlükçülük, Etimoloji

1. Giriş
Türk dilinin ilk etimolojik sözlüğü olarak değerlendirilebilecek olan eserKâşgarlıMahmud
tarafından 11. yüzyılın ikinci yarısında Türkçeden Arapçaya yazılmış olan ansiklopedik bir sözlük
mahiyetindeki DîvânuLügâti’t-Türk’tür. Kâşgarlı, eserinde Türkçe kelimelerin Arapça karşılıklarını
verirken bazı kelime etimolojilerine de yer vermiştir. 3Kâşgarlı Mahmut’un Dîvân’ından sonra bu alanda
yapılmış en önemli çalışmalardan biri de Şemsettin Sami’ye aittir. Şemsettin Sami Kâmus-ı Türkî adlı
eserinde o zamanki Osmanlı Türkçesi’nin söz varlığında yer alan Arapça, Farsça, Rumca, İtalyanca,
İngilizce, Macarca ve Slav dillerinden geçen alıntı kelimelerin etimolojileri ile ilgili önemli açıklamalar
da yapmıştır. 4 Burada zikredilen temel kaynaklardan başka Türk dilinin etimolojisi ile ilgili hem
Türkiye’de hem de yurt dışında yayımlanmış pek çok kaynak bulunmaktadır. Bu kaynakların bir arada
tarihi kronolojide sıralanarak açıklandığı makaleler, tanıtım yazıları ve adı geçen sözlüklerin giriş
bölümlerinde yer alan sözlüklerde daha önce yapılan çalışmalarla ilgili bilgiler de yer aldığı için 5biz

2 Rize Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Eski Türk Dili Anabilim Dalı,
emine.gurbuz@erdogan.edu.tr
3 Kaşgarlı bazı kelimelerin anlamlarını açıklarken kelimenin aldığı ek ve bu ekten türeyen kelimelerin köken açıklamalarına da yer vermiştir.

Örneğin;tǖdaşkelimesinin anlamını açıklarken +daş ekinin fonksiyonlarına ve bu ekten türeyen karındaş, emigdaş, kadaş,
köŋüldaşkelimelerinin etimolojilerine de yer verilmiştir. Ahmet bicanercilasun,;ziyat akkoyunlu, (2018), kâşgarlımahmuddîvânulugâti’t-türk
giriş- metin- çeviri- notlar-dizin, ankara, s.175.
4Şemsettin Sami, modern Türk sözlükçülüğünün temelini attığı eserinde kullanımdan düşmüş olan ancak bazı türevleri hala kullanılan arkaik

kelimelerin etimolojik açıklamalarına da yer vermiştir: salık: (‫ )آليقﺻ‬s. <salmaktan> ucu zincirli topuz. Şemsettin Sami (2010), Kamus-ı Türkî,
yay. Haz. Paşa Yavuzarslan, TDK Yay., Ankara, s.1024.
5Gerek Türkiye’de gerek yurt dışında yapılmış etimolojik sözlükleri bir arada toplayan makaleler, tanıtım yazıları ve kitaplar için bkz.:

Ölmez, Mehmet (1998) “Etimoloji Sözlükleri”, Kebikeç Dergisi, 6. Sayı.

Ölmez, Mehmet (1994), “Türk Dillerinin Sözlükleri ve Türk Sözlükçülüğü”, Uygulamalı Dilbilim Açısından Türkçenin Görünümü, Dil Derneği
Yay., Ankara.

Ölmez, Mehmet (2019), ‘Etimoloji Sözlükleri Üzerine Kısa Bir Değerlendirme, Tanımı ve r-‘li Yabancı Kelimelerin Türkçeye Giriş Yolları’,
İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, Cilt: 59, Sayı 1, 119-130.
 618

burada muhtelif olarak Çağdaş Türk yazı dilleri içinhazırlanılmış olan etimolojik sözlük çalışmaları
üzerinde duracağız.

2. Çağdaş Türk Yazı Dillerinin Etimolojik Sözlükleri

16. yüzyılda başlayıp günümüze kadar gelen çağdaş Türk dillerinin sözvarlığı ve bu dillerin
kelimeyi yazılı veya sözlü olarak nasıl devam ettirdiği bir kelimenin kökenini takip etmek adına önem
arz etmektedir. Bundan dolayıdır ki günümüzde yaşayan bir kelimenin etimolojisi ile ilgili daha net bir
şeyler söyleyebilmemiz için mutlaka kelimenin çağdaş Türk dillerinde nasıl yaşadığına bakmamız
gerekir.Çağdaş Türk yazı dillerininsınıflandırılması pek çok kişi tarafından incelenmiş olmakla birlikte
Talat Tekin, Türk dillerinin tasnifini “Çuvaşça, Halaçça; Yakutça, Dolganca; Tuvaca, Karagas
Diyalekti; Hakasça, Orta Çulım, Mrass, Taştıp, Matur ve Yukarı Tom Diyalekti; Sarı Uygurca, Fu-
yüKırgızcası; Altaycanın kuzey diyalektleri (Tuba, Kumandı ve Çalkandu); Aşağı Çulım, Kondom ve
Aşağı Tom diyalektleri; Altayca.” (Tekin-Ölmez, 2003:56) şeklinde yapmıştır. Yaygın bir diğer görüş
ise Türk dillerini uzak ve yakın lehçeler olmak üzere iki ana grupta toplayan görüştür. Bu görüşe göre
Uzak lehçeler; Türkçe, Çuvaşça, Yakutça ve Halaççadan oluşur, bunlar “Türk dilleri” olarak da
adlandırılabilir, yakın lehçelerin tamamı “Türkçe” kolu içinde “Güneybatı/Oğuz Grubu (Türkiye
Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi, Gagavuz Türkçesi), Güneydoğu/Karluk Grubu
(Yeni Uygur Türkçesi, Özbek Türkçesi), Kuzeybatı/Kıpçak Grubu (Tatar Türkçesi, Kazak Türkçesi,
Kırgız Türkçesi, Başkurt Türkçesi, Nogay Türkçesi, Kırım Tatar Türkçesi, Karakalpak Türkçesi,
Kumuk Türkçesi, Karaçay-Balkar Türkçesi), Kuzeydoğu/Sibirya Grubu(Altay Türkçesi, Hakas
Türkçesi, Tuva Türkçesi)” şeklinde de tasnif edilmektedir. (Buran, 2019)6 Çağdaş Türk yazı dillerinin
mevcut etimolojik sözlükleri kronolojik olarak sıralanmıştır.

2.1. Çuvaşça Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.1.1. Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka
Çağdaş Türk yazı dillerinden Çuvaşça, bir r- ve l- dili olan Ana
Bulgarcanın bugünkü temsilcisidir. Türkçe ile Çuvaşça arasında düzenli
olarak değişen ses denkliklerinden dolayı bir kelimenin etimolojisi ile
ilgili bir çalışma yapılmak istendiğinde aynı kelimenin Çuvaşçada nasıl
yaşadığının da araştırılması kelimenin en asli şekline ulaşmak adına
önem taşımaktadır. 7 Çuvaşçanın etimolojisi ile ilgili ilk sözlük Vasiliy
Georgieviç Egorov tarafından hazırlanılan Etimologiçeskiy Slovar
Çuvaşskogo Yazıka(ÇuvaşDilinin Etimolojik Sözlüğü) adlı eserdir.81964

Yılmaz, Emine, “Kökenbilim (Etimoloji) Sözlüğü ve Türkçenin Kökenbilim Sözlükleri”, Edebiyat Ve Dil Yazıları, Ankara, s. 619-630.
Güner, Galip (2006), ‘Türkiye’de Kelime Etimolojisi Üzerine Yayımlanan Makalelere Dair Bir Bibliyografya Denemesi’, Journal Of Turkisch
Studies-Türklük Bilgisi Araştırmaları, s.77-93.
Eren, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, 1. Baskı, Ankara, S.Giriş:11-28
Osman Fikri Sertkaya, (2018), Kelime Dağarcığımızdan Etimoloji Araştırmaları, Akçağ Yay., İstanbul, s.18-24.
Marek Stachowski(2011), Etimoloji, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara.
Nadir İlhan(2007), Geçmişten Günümüze Türk Sözlükçülüğü ve Türk Dili Sözlükleri, Manas Yay., Elazığ, s. 94-97.
6Türk dillerinin tasnifi ile ilgili pek çok görüş mevcuttur. Bunların ayrıntılı izahları için bkz.: Reşit Rahmeti Arat (1953), Türk Şivelerinin

Tasnifi, s.62-110., Nurettin Demir(2006), “Türkiye’de Dil-Lehçe-Ağız Tartışmaları”, Derleyenler: Astridmenz-Christophschroeder, İstanbul
Bilgi Üniversitesi Yay., s.119-146.
7 Çuvaşça ve Türkçe arasındaki ses denklikleri ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Talat Tekin, - Mehmet Ölmez, (2003), Türk Dilleri/Giriş, Sanat

Kitabevi, 2. Baskı, İstanbul., s. 58-63.; Ahmet Buran(2018), Türk Dilinin Uzak Lehçeleri, Akçağ Yay., Ankara, s.21.

8 Tanıtım
ve eleştiri yazısı için bkz.: Hasan Eren, (1972). ‘Çuvaş Dilinin Etimologique Sözlüğü V. G. Egorov, Étimologičeskij Slovar’
Ćuvašskogo Jazyka. Çeboksarı, 1964, 355 S.’, Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı Belleten., s. 241-265.
 619

gibi erken bir dönemde yayımlanmış olan sözlük, erken dönem sözlüklerinin eksiklerini bünyesinde
taşır. Çuvaşça ile Türkçenin karşılaştırmalı etimolojik kaynağı olarak düzenlenmiş olan sözlükte madde
başları Çuvaşça açıklamalar ise Rusça olarak verilmiştir. Sözlükte Çuvaş Türkçesine ait 2600 kelimenin
etimolojisi verilmiştir. Sözlükte köken açıklaması yapılan her kelimenin diğer Tük dillerinde nasıl
yaşadığı ile ilgili de bilgi verilmiş, kelime alıntı bir kelime ise alıntılandığı dil ve o dildeki şekli ayrıntılı
olarak izah edilmiştir. Örneğin; arman «değirmen» maddesinde değirmen kelimesinin diğer Türk
dillerindeki Kırgızca tegirmen, Özbekçe tegirmon, Nogayca termen, Türkmence degirmen, Kara
Kalpakça digirmen şekilleri verildikten sonra Çuvaşça arman(<avărman) kelimesinin avăr- (~evir-)
«çevirmek» biçiminde etimolojik izahı yapılmıştır. (Egorov, 1964: 32) Sözlük bazı etimolojik
izahlarından dolayı eleştirilmiş olmakla birlikte o dönemin Çuvaşça söz varlığını listelemesi ve
Çuvaşçadaki kelimelerin bir kısmının kökenleri ile ilgili görüş öne sürmesi açısından etimolojik
çalışmalarda kullanılabilecek kaynaklardan biridir. Hasan Eren, sözlükle ilgili yazdığı tanıtım yazısında
sözlükte açıklaması yapılan kelimeler arasında düzeltilmeye muhtaç pek çok kelimenin bulunduğunu
ancak bu alanda yapılacak olan çalışmalarda kullanılabilecek bir kaynak olduğunu dile getirmektedir.
(Eren, 1972: 265)

2.1.2. Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka

Ses örgüsü ve gramer yapısı bakımından Türk dilleri arasında özel bir yer tutan Çuvaşça üzerine yapılan
ikinci etimolojik sözlük çalışması Michail Romanoviç Fedotov tarafından 1996’da hazırlanılan
Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskogo Yazıka(Çuvaş Dilinin Etimolojik Sözlüğü)adlı eserdir. Çuvaş
dilinin söz varlığı ve köken araştırması üzerine yazılan sözlük, Rusça olarak Çeboksarı’da
yayımlanmıştır. Sözlükte Radloff’un sözlüğü ile ilgili birtakım değerlendirmeler de yapılmış ve sözlük
hazırlanılırken Radloff’un sözlüğünde de faydalanıldığı dile getirilmiştir.
(Fedotov, 1996: 3-4) Çuvaşça madde başları Rusça olarak açıklanmış,
eserde kelime etimolojileri verilmesinin ardından kelime kaynaklarla da
desteklenmiştir. Örneğin; Анне (anne) kelimesinin etimolojik izahı
yapılırken kelimenin tarihi metinlerden kaynaklandırılarak tarihi
dönemlerdeki kullanımları verilmiş, ardından kelimenin Altayca, Teletütçe,
Şorca, Kumukça, Türkmence vs. şekilleri de verilmiş ve karşılaştırmalı bir
etimolojik izah yapılmıştır. (Fedotov, 1996: 47) Aynı şekilde kelime alıntı
bir kelime ise madde başı Çuvaşça olacak şekilde kelimenin alıntılandığı
dil ve o dilden Çuvaşçaya geçiş yolları ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
Örneğin sözlükte АВАЛ kelimesinin açıklamasını yaparken önce kelimenin
anlamı verilmiş, ardından Türkiye Türkçesindeki ävväl, ve Arapçadakişekli
kaynaklarıyla beraber verilmiştir. (Fedotov, 1996: 24) Sözlük iki ciltten
oluşmakla birlikte sözlükte bir de ekler bölümü yer almaktadır. Yazar ekler bölümünde de kökeni
tartışılan birkaç kelimenin etimolojisini vermiştir. (Fedotov,1996: 508-509) Egorov’un sözlüğüne göre
daha fazla kaynaktan yararlanabilmiş olması, kelimeleri tarihi metinlerle tanıklandırarak diğer Türk
dilleri ile karşılaştırmalı olarak açıklaması ve o dönem Çuvaşçasının söz varlığını ayrıntılı olarak
listelemesi açısından Çuvaşça çalışmalarında faydalanılabilecek kaynaklardan biridir.

2.2. Kazakça Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2..1. Kazak Tilinin Kıskaşa Etymologyyalık Sözdigi

19. yüzyılda yazı dili olan Kazak dilinin etimolojisi üzerine 1966
yılında Almatı’da Kazak TilininKıskaşaEtymologyyalıkSözdigiadlı bir
sözlük çalışması yapılmıştır. Kazak SSR ĞılımAkademiyasıTilBilimi
Enstiytüsiyayımları arasından çıkan ve 240 sayfadan oluşan eserin
 620

editörlüğünü ise A. Isqaqov, R. Sızdıkova, Ş. Sarıbayev yapmıştır. Kazak dilinin fonetik ve morfolojik
açıklamaları ile giriş yapılan kitapta (s.3-15) sözlük kısmı (s.16-230) sayfalar arasını kapsamaktadır.
Sözlük madde başları Kazakça olarak Kiril harfleri ile verilmiştir. Sözlük alfabetik bir düzen ile
hazırlanmıştır ve kullanımı kolaydır.1966 gibi erken dönemde yazılmış olmasından dolayı erken dönem
sözlüklerinin eksiklerini bünyesinde taşır. Sözlüğün kaynakçasına baktığımızda Eski Türkçenin izlerini
hala bünyesinde taşıyan Kazakça ile ilgili yeterli kaynaklar kullanmış ancak etimolojik anlamda henüz
yayımlanmamış olan sözlüklerden faydalanılamaması dolayısıyla bazı kaynak yetersizliklerinin
olduğunu da söyleyebiliriz. (s.233-240) Sözlükte kelimelerin açıklamaları yapılırken Kazakçada nasıl
yaşadığı ile ilgili gerekli izahlar yapıldıktan sonra diğer Türk dillerinde nasıl yaşadığı da kaynakları ile
beraber gösterilmiştir. Örneğin; Jarğanat (Жарғанат) kelimesinin açıklaması yapılırken kelimenin
Tatar Türkçesi, Kırgız Türkçesi ve Teleüt Türkçesindeki şekillerine de yer verilmiştir. (Isqaqov,
Sızdıkova, Sarıbayev, 1966: 82)Açıklaması yapılan kelime eğer alıntı bir kelime ise o kelimenin hangi
dilden alıntı yapıldığı ve o dildeki en eski şekli, Kazak Türkçesine giriş şekli ile beraber ayrıntılı olarak
açıklanmıştır.Örneğin; şardak (Шардак) kelimesinin açıklaması yapılırken bul söz Farsi tilinin sözi
bolı kerek diyerek kelimenin hangi dilden alıntı yapıldığını belirttikten sonra kelimenin o dilde Farsinin
‫( ر ﭽﻬا‬çähar) -<tört> (ЖӘНЕ) ‫( طاق‬tag) şeklinde köken izahı yapılmıştır. Sonrasında kelimenin
çahartak > çartak > çardak şeklindeki gelişimi de açıklanmış ve kelimenin Kazakçada nasıl yaşadığı
ile ilgili de ayrıntılı bilgi verilmiştir. (Isqaqov, Sızdıkova, Sarıbayev, 1966: 213) Sözlükte eski
dönemlerden alınan Soğdça, Toharca, Moğolca ve islâmiyetin kabulü ile beraber gelen Arapça ve
Farsça alıntı kelimelere de yer verilmiş olmakla birlikte sözlüğün geneline baktığımızda sözlükte
Kazakçanın söz varlığının aslını Türkçe sözlerin oluşturduğunu görmek mümkündür. Hazırlanış yılı
itibariyle erken dönem etimolojik sözlükler arasında değerlendirilebilecek olan sözlükte o dönem
Kazakçası üzerindeki Rusça etkisini kelimeler üzerinden görmek mümkündür. Kaynakça bakımından
çok zengin olmayan sözlük, o dönem Kazakçasının söz varlığının etimolojik izahlarının yazılmış olması
dolayısıyla Kazakça çalışmalarda kullanılabilecek kaynaklardan biridir.

2.3. Kırgızca Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.3.1. Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözdigi
1988 yılında M. Seydakmatovtarafından yayıma hazırlanılan ve
Frunze’de yayımı yapılan Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık
Sözdigi(Kırgız Dilinin Kısaca Etimolojik Sözlüğü) adlı çalışma,Kırgızca
üzerine yapılmış ilk etimolojik sözlük denemesidir. 9Türk tarihinin bilinen en
eski kavimlerinden biri olan Kırgızların tarihi metinlerle takip edilebildiği
kadarıyla 7. Yüzyıla dayanmaktadır ve o dönem konuşulan Kırgız Türkçesi
ağırlıklı olarak Eski Uygur ve Oğuz Türkleri ile ilişki içerisinde
bulunmuştur. 18. Yüzyıl ortalarında Kırgızcaya Arapça ve Farsça
kelimelerin de girmeye başlamasıyla yeni bir yazı dili oluşur. 1988 yılında
hazırlanılan Kırgızca’nın etimolojik sözlüğünde ise Kırgızların geçirdiği bu
tarihi seyri kelimeler üzerinden takip etmek mümkündür. Sözlükte tarihi
dönemler içerisinde Kırgızca’ya geçmiş Moğolca, Arapça, Farsça kelimelerin etimolojilerine de yer
verilmiştir. Kiril harfleriyle alfabetik bir düzenle hazırlanmış olan sözlükte bir kelimenin açıklaması
yapılırken kelimenin önce anlamına yer verilmiş sonra tarihi seyir içerisinde kelimenin nasıl bir
değişime uğradığı gösterilmiştir. Örneğin; adır (Адыр) kelimesinin etimolojisini verirken kelime ile
ilgili daha öncesinde yapılan etimolojik izahlara yer verdikten sonra kelimenin ad+ır şeklinde türetilmiş

9Kırgızca’nın sözlükçülük geleneği 1924’te “yudahin” tarafından çıkarılan Kırgızca-Rusça sözlüğe dayanmaktadır. Bununla beraber Kırgızca
ile ilgili etimolojik amaçlı yazılmamış olsa da tarihi seyri içinde Kırgızcanın yazı geleneğinin takip edilebildiği pek çok çalışmada yapılmıştır.
Ayrıntılı bilgi için bkz.: Akın, Cüneyt (2009): ‘Kırgız Sözlükçülüğü ve Kırgız Türkçesinin Sözlükleri’, Turkish Studies International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt 4, Sayı 4.
 621

bir kelime olabileceğini söylemiş ve +Ir ekinden türeyen çukur(чукур) (çu-ku+r), bukur (букур)
(buk+ur), kaçır (качыр) (kat+ır) kelimelerini de örnek göstermiştir. (Seydakmatov, 1988: 12) Sözlükte
gerekli yerlerde kelimenin diğer Türk dillerinde nasıl yaşadığına da değinilmiş ve Kırgızca ile diğer
Türk dilleri karşılaştırmalı olarak verilmeye çalışılmıştır. Örneğin; adaş (Адаш) kelimesinin etimolojisi
ile ilgili bilgi verilirken kelimenin Kırgızcada nasıl yaşadığına kelime ile ilgili başkaları tarafından
yapılan etimolojik izahlara yer verildikten sonra kelimenin ad+a+ş şeklinde etimolojik izahının
yapılabileceği ve kelimenin Kumuk Türkçesinde de benzer şekilde kullanıldığı ile ilgili bilgi verilmiştir.
(Seydakmatov, 1988: 11-12) Sözlükte yapılan bazı etimolojik tahliller tartışmaya açık olmakla beraber 10
kelimelerin izahları yapılırken en eski şekilleri ile beraber açıklanması ve kelimenin eski şekilleri ve
önceden var olan anlamları ile ilgili ayrıntılı izahlar yapılması açısından Kırgızca’nın söz varlığı ile
ilgili çalışmalarda kullanılabilecek kaynaklardan biridir. Örneğin; Carganat (ЖАРГАНАТ)
kelimesinin etimolojik izahı yapılırken kelimenin car+kanat’tan geliştiğini ve öncesinde car
kelimesinin deri anlamına geldiğini dile getirerek kelimenin en eskicil şeklini göstermiştir.
(Seydakmatov, 1988:90) Sözlüğe yazarın tabiriyle müphem, tartışmalı kelimeler alınmış olmakla
birlikte sözlük, Kırgızca temelinde Türk dillerinin genelinin karşılaştırmalı açıklamalı izahını
içermektedir. Sözlükte kelime izahları ardından incelenen kelimelerin bir listesi verilmiş (s.273-281),
izahları yapılan kelimelerin morfolojik tahlilleri lis (s. 282-292), fonetik tahlilleri listelenmiş (s. 293-
302), incelenen alıntı sözcüklerin bir listesine (s.303-304) yer verilmiştir. Sözlüğün kaynakçasına
baktığımızda erken dönem sözlüklerinin eksikliklerinin bünyesinde taşıdığını söyleyebiliriz.
Kırgızca’nın söz varlığını geçmişten o güne kadar ayrıntılı bir şekilde açıklaması bakımından etimolojik
çalışmalarda kullanılabilecek sözlüklerden biridir.

2.4. Dolganca Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.4.1. Dolganischer Wortschatz
Sovyet devriminden sonra yazı dili olan Yakutçanın diyalektleri
arasında yer alan Dolgan diyalekti (Nam-Aldan diyalekti, Kangal-Vilyuy
diyalekti, Dolgan diyalekti) (Tekin-Ölmez, 2003:70) üzerine Marek
Stachowski tarafından 1993 yılında Dolganischer Wortschatz(Dolgancanın
Sözvarlığı) 11 adında bir etimolojik sözlük denemesi yapılmıştır. Sözlüğün
giriş kısmında (s.13-24) 6 madde başı altında Dolganlar ve Dolganca ile
ilgili gerekli açıklar yapılmış ve sözlük kısmına geçilmiştir. Yazar
Dolgancanın söz varlığında yaşayan kelimelerin bazılarının Eski Türkçede
de mevcut olduğu, aynı zamanda Yakutçadaki ses değişmelerinin
Dolganca’da aynı şekilde korunduğu dolganca k< Eski Yakutça *k> Yeni
Yakutça x (ḫ) şeklinde yaşadığını dile getirmiştir. (Stachowski, 1993:17) Bu
açıdan etimolojisi araştırılan kelimenin Yakutçadaki ve Eski Türkçedeki arkaik şekilleri ile ilgili bilgi
edinebilmek adına Dolganca sözlüğe de bakılması gerekmektedir. Sözlükte alfabetik bir düzenle
kelimelerin açıklaması yapılırken kelimelerin önce Almanca açıklamaları yapılmış ardından etimolojisi
ile ilgili gerekli bilgiler verilmiştir. Açıklamalar esnasında Yakutçadaki şekillerine de yer verilen
sözlükte Dolganca sözcüklerin en eski şekli verilmeye çalışılmıştır. Yazar gerekli gördüğü yerlerde
Rusçadaki ve Osmanlıcadaki, Çuvaşçadaki şekillerine de karşılaştırmalı olarak yer vermiştir. Eski
Türkçedeki en eskicil şekillerin bugün hala bu dillerde yaşıyor olması dolayısıyla bu tür çalışmalar
kelimelerin en eski şekillerini tespit edebilmek açısından önem arz etmektedir. Örneğin sözlükte yer

10Örneğin sözlükteki al (ал) kelimesi üzerine yapılmış etimolojik izah tartışılmaya açıktır. (Seydakmatov, 1988:19)
11Ayrıntılıtanıtım ve değerlendirme yazısı için bkz.: Mehmet Ölmez(1994), “Dolganischer Wortschatz. Marek stachowski, Universytet
Jagielloński, Krokóv 1993, 264 s. (ISBN 83-233-0618-4)”, Türk Dilleri Araştırmaları, s. 201-206.
 622

alan ägin 12 kelimesi Yak. äŋin< *ägün > KB. ögünEski Türkçede ögün biçiminde bulunmaktadır.
(Stachowski, 1993: 43) Kitabın giriş kısmında da Dolganların kökenlerini ile ilgili açıklama yaparken
Ewenki kökenli olduklarını ve Yakutça konuşan bir kesimden kopan bir halk tarafından kullanılan bir
dil olduğunu söyleyen (Stachowski, 1993:16-24) yazar, dolgan kelimesinin etimolojik izahını dul+gan
şeklinde yapmıştır. (Stachowski, 1993: 81) Zengin bir kaynakçaya sahip olan sözlük, Dolganca’nın söz
varlığının etimolojik açıklamalarına yer vermesi açısında Yakutça ve Dolganca ile ilgili yapılacak olan
etimoloji çalışmalarında kullanılabilecek olan önemli çalışmalardan biridir.

2.5. Yakutça Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.5.1. StudienZum Wortschatz Der Jakutischen Ubersetsung Des Neuen Teatament
Marek Stachowski tarafından Yakutça üzerine yapılan bir diğer
çalışma da Studien Zum Wortschatz Der Jakutischen Ubersetsung Des
Neuen Teatament(İncilin Yakutça Çevirisi Üzerinden Yakutçanın Söz
Varlığı Çalışması) adlı sözlüktür. 1995 yılında yayımı yapılan sözlük,
İncilin Yakut Türkçesine çevirisidir. Kitap giriş, sözlük, Almanca dizin ve
İncil’in Yakutça çevirisinden oluşmaktadır. 17-43. sayfalar arasında
‘Vokabular’ yer alır. Esas kısmı oluşturan bu bölümde yazar, İncilin dini
terminoloji ile bağlantılı olarak çok sayıda dinî terimi de Yakutçaya
aktarmış ve bu aktarımı da o dönemin ve incilin dini terminolojisine uygun
şekilde yapmıştır; ‘ ırāẖtāğı : Kral (Yak. ‘çar’, harf. Iraktaki, uzaktaki, Rus
çarlarının Yakutistan’dan oldukça uzakta olmasından dolayı) =ET.
Iraḳ+taḳı. (Stakowski, 1995) Sözlük, İncilin bütününü kapsamamakla
beraber, Yakutçanın sözvarlığında yer alan kelimelerin köken bilgisi açıklamalarına da yer vermesi
açısından Yakutça ile ilgili bir kelimenin etimolojisi söz konusu olduğunda kullanılabilecek değerli
kaynaklardan biridir. “İncil sadece Yakut Türkçesine değil, aynı zamanda 6. Yüzyılın ortalarında
Çuvaşçaya da çevrilmiştir Yazar bu sözlükte İncilin daha önce bir çevirisinin daha yapıldığını ancak
buna ulaşamadığını da dile getirmiştir. “Hunlar arasında Ortodoksluğu yaymak isteyen Bizanslılar
Karduşt’un başkanlığında yedi yıllık bir çalışma sonucunda İncilin Hunca’ya (burada Bulgarcaya?)
çevirmişse de ne yazık ki bu çeviri günümüze kadar ulaşmamış ya da henüz bulunamamıştır (Ölmez,
1995:165). Stochowski, sözlüğünün kelimelerinin açıklamalarını yaparken kelimenin en eski şekillerine
de yer vermiş ve bu şekilde de Yakutça ile Eski Türkçe arasındaki bağlantının saptanmasına yardımcı
olmuştur. “Älbät-:‘(burada) güçlendirmek, artırmak, pekiştirmek’: bisiähä itäğäyäri älbät! (inancımızı,
imanımızı artır) L XVII.5<Mo. *älbä- = Kalm. elwə- ‘çoğalmak,artmak’ (Kal. MEJ 140) + Yak. -t-“
(Stachowski,1995:18) Sözlük, Eski Türkçe ile Yakutça arasındaki bağı karşılaştırmalı olarak vermesi,
dini terminoloji açısından Yakutçanın nasıl değerlendirilebileceği ve nasıl anlamlandırılabileceği, aynı
zamanda da Yakutçanın bünyesinde barındırdığı kelimelerin etimolojilerinin nasıl yapılabileceği ile
ilgili bilgi vermesi açısından Yakutçanın karşılaştırmalı etimolojik çalışmalarında kullanılabilecek
önemli kaynaklardan biridir.

2.6. Tuvaca Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.6.1. Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka
Tuva Türkçesi, bugün Rusya Federasyonu’na bağlı Tuva Özerk
Bölgesinde konuşulmaktadır. Altay, Hakas, Yakut Türkçesi ile beraber
kuzeydoğu grubuna dahil edilen Tuva Türkçesi bulunduğu coğrafya
itibariyle de pek çok arkaik unsuru bünyesinde barındırmaktadır. Örneğin
Eski Türkçedeki iç ve son ses «d», Türkiye Türkçesinde «y» olurken Tuva

12Kelime sözlükte şu şekilde açıklanmıştır; ägin-ägin: verschieden (artig), unterschiedlich; ä.-ä. Hirtän aus verschiedenen orten, aus dem

ganzen land, aus der ganzen welt: ä-ä. Hirdärgä hyryt-durch die ganze welt wandern (Stachowski,1993:43)
 623

Türkçesinde «d» olarak kullanılmaya devam etmektedir: ked- (giy-), kuduk (kuyu), çadak (yaya), çad-
(yay-) gibi. Türkiye Türkçesindeki bir kelimenin Eski Türkçe ile olan bağlantılarını tespit edebilmek
için Tuva Türkçesinde nasıl yaşadığına bakmak önem arz etmektedir. Tuva Türkçesinin etimolojisi ile
ilgili yapılmış ilk sözlük çalışması B. I. Tatarintsev tarafından 4 cilt halinde (I. Cilt A-B; 2000, II. Cilt
D-Y; 2002, III. Cilt K-L; 2004, IV. Cilt M-P; 2008) yayıma hazırlanılan Etimologiçeskiy Slovar’
Tuvinskogo Yazıka(Tuva Dilinin Etimolojik Sözlüğü)adlı sözlüktür. Sözlüğün tüm harfleri yazarın vefatı
üzerine tamamlanamamıştır. Zengin bir kaynakçaya sahip olan sözlükte kökeni tartışmalı olan kelimeler
ile ilgili de yorumlar yapılmış, tarihi metinlerden takip edildiği kadarıyla kökenine inilmeye
çalışılmıştır. Sözlükte kelimelerin etimolojik izahlarının yanı sıra kelime ile ilgili morfolojik ve fonetik
inceleme de yapılmıştır. Kökeni ile ilgili kesin bir şeyler söylenemediğinde tahmini bir çıkarım yapma
yoluna gidilmiştir. Örneğin кадык“kadık” kelimesinin izahını yaparken kökeni ile ilgili kesin bir şeyler
söylenemeyeceğini ancak d>z>y değişikliğine uğramış olabileceğini söylemiştir. (Tatarintsev, 2004/3:
45) Sözlük tamamlanmamış olmasından dolayı Tuva Türkçesinin tüm kelimelerini kapsamamaktadır.
Bu açıdan Tuva Türkçesinin tüm kelimeleri için kullanılması mümkün değildir.

2.6.2. Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Paralellen

Mehmet Ölmez tarafından yayımlanan çalışma, esas itibariyle
Tuvacanın söz varlığıyla ilgili bilgi vermek amacıyla hazırlanmış, bunun yanı
sıra 4450 kelimenin etimolojisine de yer verilmiştir. Eser 2007 yılında yayıma
hazırlanılmış ve Wiesbaden’de yayımlanmıştır. Eser yedi bölümden
oluşmaktadır. Giriş ve Tuvalarla ilgili gerekli bilgilerin verilmesinin ardından
Tuvaca-Türkçe-Almanca Sözlük (Ölmez, 2007:63-293) çalışmanın esas
bölümünü oluşturur. Madde başı kelimelerden sonra sözcüğün Türkçe ve
Almanca karşılıkları ve etimolojisine yer verilmiştir. Kelime alıntı bir kelime
ise kelimenin alıntılandığı dildeki orijinal şekli, kendi alfabelerindeki şekli ile
beraber verilmiştir. Köken bilgisi açıklanamayan veya şüpheli olan sözcükler
olduğu gibi bırakılmış, bazen de bir soru işareti ile ifade edilmiştir. Çalışmaya
göre Tuva Türkçesinin söz varlığının büyük bir kısmı Türkçe sözcüklerden
oluşmaktadır. Diğer dillerden Moğolca ve Rusça üzerinden pek çok kelime
geçişi de olmuştur. Tibetçe ve Çince sözcükler ya Moğolca aracılığıyla Tuva Türkçesine girmiş, ya da
Eski Türkçeden bugüne kadar bu dilde taşınmıştır. Sözlük, Dizinler (s.471-516) bölümünde alıntı
olduğunu düşündüğü her kelimenin kaynak dildeki orijinal şeklini vermiş ve sözcüğün kaynak dildeki
orijinal şeklinin Tuva Türkçesindeki değişiminin görülmesini kolaylaştırmıştır. Tuvaca çalışmalarında
kullanılabilecek değerli kaynaklardan biri olarak görülen eserle ilgili şu yorumlar yapılmıştır; ‘Büyük
emek sonucu uzun sürede hazırlanılan ve Tuva Türkçesinin köken bilgisi sözlüğü olarak alanındaki
boşluğu ziyadesiyle dolduran çalışma, diğer Türk yazı dillerinin köken bilgisi sözlüklerinin
hazırlanılmasına örnek ve Türk dilinin büyük köken bilgisi sözlüğüne kaynak olacaktır.’(Şahin,
2007:157-159) Çalışmada bütün bu incelemelerin neticesinde Tuva Türkçesinin söz varlığının büyük bir
çoğunluğunun Türkçe olduğu belirtilmiştir. %30’a yakın kısmının Moğolca kaynaklı olduğu ve
doğrudan sözcük veren dilin de Rusça olduğu dile getirilmiştir. Eser, Tuva Türkçesi çalışmaları için
kullanılabilecek temel kaynaklardan biridir.

2.7. Özbekçe Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.7.1. Üzbek Tilining Etimologik Lugati (Türkiy Sözlar)
Çağatay Türkçesinin devamı olarak kabul edilen Özbek Türkçesi, Türk dilinin tarihi
dönemlerinde başka dillerle olan kültürel münasebeti nedeniyle birçok kelimenin etimolojisi ile ilgili
bilgi vermektedir. Özbekçe için yayımlanmış ilk etimolojik sözlük, 2000 yılında Şavkat
 624

Rahmatullayevtarafından yayıma hazırlanılan Üzbek Tilining Etimologik Lugatiadlı sözlüktür. 600

sayfadan oluşan sözlük, üç cilt halinde 2000, 2003 ve 2009 yıllarında Taşkent’te yayımlanmıştır.
Sözlükte kelimeler kiril harfli, madde başları Özbekçe olacak şekilde gösterilmiştir. Sözlüğün giriş
bölümünde Özbekçe ile ilgili ayrıntılı bilgi verilmiş, ardından kelimelerin etimolojilerinin nasıl yapıldığı
açıklanmıştır. (Rahmetullayev, 2000/1:3-19)
Alfabetik bir düzende hazırlanmış olan sözlükte kelimeler
gösterilirken önce açıklamaları yapılmış, ardından kelimenin tarihi
metinlerden takip edilebildiği kadarıyla kökenine, türetilmiş bir kelime ise
ekine ve o ekten türetilen başka kelimelere yer verilmiştir. Örneğin Авра-
(avra-)fiilinin açıklamasını yaparken kelimenin ИШОНТИРИШ (işontiriş,
ikna etmek) şeklinde açıklaması yapılmış, ardından kelimenin önceki Türk
dillerindeki dinç manasını veren abır sıfatından -a eki ile fiil yapıldığı;
Özbekçedeki b’lerin v’ye, a’ların da ä’ya dönüştüğünü ve kelimenin abır+a-
> abra-> ävrä- şeklinde etimolojik izahının yapılabileceğini kaynaklarıyla
beraber açıklamıştır. (Rahmetullayev, 2000/1: 20) Kelime alıntı bir kelime ise
kelimenin hangi dilden alıntılandığını, alıntılandığı dilde nasıl yaşadığını ve
Özbekçeye geldiğinde kelimenin nasıl bir değişikliğe uğradığını ayrıntılarıyla göstermiştir. Örneğin;
БОКИРА (bokira) kelimesinin Arapça’da bākirat(un) şeklinde yaşadığını Özbekçe’de ā harfinin â
harfine dönüştüğünü ve sondaki t harfinin de kaybolduğunu bākirat→ бâкира (бокира) ayrıntılı
izahlarını vermiştir. (Rahmetullayev, 2003/2:78) Belirli aralıklarla üç cilt halinde yayımlanan sözlük,
Özbek Türkçesinin söz varlığını ortaya koyması, kelimelerin ayrıntılı etimolojik izahlarını yapması
dolayısıyla Özbek Türkçesinin etimolojisi için kullanılabilecek önemli kaynaklardan biridir.

2.8. Tatarca Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük çalışmaları

2.8.1. Tatar Teleneŋ Etimologik Süzlege
Kıpçak grubu içerisinde yer alan Tatarca, Türkiye Türkçesinde
kullanılan bir kelimenin Kıpçak grubu kuzeybatı Türkçesinde nasıl yaşadığı
ile ilgili önemli bilgiler vermektedir. Kelimenin aslî şekline ulaşmak için
Tatarcadaki durumuna da bakılması gerekmektedir. Tatarca adına muhtelif
olarak hazırlanmış sözlükler bulunmakla birlikte 2005 yılında Rifkat
Gazizcanoviç Ehmetcanov tarafından Tatar Teleneŋ Etimologik Süzlegeadlı
bir çalışma yapılmıştır. Dört cilt olarak hazırlanmış olan çalışma
Tatarcadaki kelimelerin etimolojilerini diğer Türk dilleri ile karşılaştırmalı
olarak vermesi ve kelimenin aldığı ekleri örnekleri ile türeyiş yollarını da
göstermesi bakımından Tatarca’nın kökeni için kullanılabilecek önemli
kaynaklardan biridir. Örneğin sözlükte ardak (Ардак) kelimesinin
etimolojisini anlatırken kelimenin Çuvaşça, Altayca, Yeni Uygurca,
Kırgızca Moğolca’daki durumlarını da göstermiş karşılaştırmalı olarak kelimenin aldığı eklerin
*irde<*erde<*arda şeklindeki gelişimini göstermiştir. Kelimenin fonetik özelliklerini ve Oğuz
grubunda (Türkmence, Azerice) t>d değişimine uğradığını ayrıntılarıyla izah etmiştir. Ve kelimenin
kökeninin türevlerinin артаклау “temizle-“<арытакла-у “arıtılmış, temizlenmiş”(←арыт-ык)
şeklindeki gelişimini göstermiştir.13 (Ehmetcanov, 2005/1: 103)
Sözlük zengin bir kaynakçaya sahip olmakla birlikte kelimelerin izahlarını yaparken bunlara da
vurgu yapması ve görüşlerini de öne sürmesi açısından Tatarcanın köken izahları için kullanılabilecek
bir kaynaktır. Sözlük Rusça hazırlanmış olması dolayısıyla kullanımı zor olmakla birlikte izaha muhtaç

13 Sözlüğün muhtemel en eski şekli ile ilgili bilgi verilmeye çalışılan sözlükte kelimenin Moğolcadan alıntı bir kelime olduğu ve geçiş şekilleri

de dile getirilmiştir. Монг. Арда, ардаг << асау (ат) şeklinde Moğolcadaki durumunu da açıklamıştır.
 625

kelimelerle ilgili önemli açıklamalar yapması ve Tatarcanın söz varlığını göstermesi bakımından önemli
bir kaynaktır.

2.9. Türkmence Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.9.1. Türkmen Diliniŋ Sözkökü (Etimologik) Sözlügü
Oğuz grubu Türk dillerinin doğu kolunu oluşturan Türkmence aslî
uzun ünlüleri sistemli olarak korur. Bundan dolayıdır ki Türkiye
Türkçesinde yaşayan bir kelimenin etimolojisi ile ilgili yapılan çalışmalarda
kelimenin Türkmencedeki durumuna bakmak faydalı olacaktır.
Türkmencenin etimolojisi üzerine yapılmış etimolojik sözlük denemesi
Soltanşa Atanıyazovtarafından alfabetik bir sıralama ile Türkmence olarak
yayıma hazırlanılmış olan Türkmen Diliniŋ Sözkökü (Etimologik)
Sözlügüadlı sözlüktür. 2004 yılında Aşgabat’ta yayımlanmış olan sözlük
496 sayfadan oluşmaktadır. Giriş kısmında Türkmencenin Türk dilleri
arasındaki yerine değinen ve daha önce Türk dilleri ile ilgili yapılmış olan
etimolojik sözlüklerle ilgili bilgi veren yazar, sözlüğün hazırlanış düzeni ile
ilgili bilgi vermiştir. (Atanıyazov, 2004: 6-13) Sözlükte kelimelerin
açıklaması yapılırken, önce sözlüğün anlamı verilmiş, alıntı bir sözcük ise
sözcüğün hangi dillerden geçtiği ve geçiş yolları ile ilgili açıklama yapılmış, uzun ünlülü parantez
içerisinde belirtilmiştir. Örneğin adamkelimesinin açıklaması14 yapılırken önce Arap sonra Fars dilinde
bulunduğu oradan islâmiyeti kabul eden Türk dillerine geçtiği, aslının Sanskritçe adamas sözünden
geldiği belirtilmiştir. Kelimenin ilk hecesinin uzun ünlülü olduğu da [a:dam] şeklinde gösterilmiştir.
(Atanıyazov, 2004: 20) Kelimelerin etimolojik izahları yapılırken gerekli yerlerde Eski Türkçe ile olan
bağlantılarını da izah etmişlerdir. Örneğin agaçkelimesinin etimolojik izahı yapılırken kelimenin Eski
Türkçedeki şekilleri ve metinlerden hareketle kelimenin nasıl açıklamasının yapılabileceği dile
getirilmiştir. (Atanıyazov,2004: 20) Gerekli yerlerde kelimelerle ilgili ayrıntılı örnekler de verilmiştir.
(Atanıyazov,2004: 21) Sözlükte gerekli görülen yerlerde sözcüğün diğer Türk dillerinde nasıl
kullanıldığı ve bu kelimenin Türkmencedeki durumu ayrıntılı olarak açıklanmıştır. Örneğin
ýassyk(yastık)kelimesinin açıklaması yapılırken öncelikle kelimenin Türkmencedeki açıklaması, olası
etimolojisine yer verilmiş ardından Türkçe, Başkurtça, Nogayca, Özbekçe, Tatarca, Azerice, Kazakça,
Yeni Uygurca, Karakalpakça, Tuvaca, Yakutça, Çuvaşça’daki şekilleri açıklanmış ve Türkmence ile
olan durumu karşılaştırmalı olarak verilmiştir. (Atanıyazov, 2004: 414) Zengin bir kaynakçaya sahip
olan ve o zamana kadar yapılan Türk dillerinin etimolojik sözlüklerinden faydalandığı anlaşılan sözlük
Türkmencenin sözvarlığını göstermesi ve mümkün mertebe köken bilgisi açıklaması yapması
bakımından çalışmalarda kullanılabilecek bir kaynak olarak değerlendirilmektedir.

2.10. Başkurtça Üzerine Yazılmış Etimolojik Sözlük Çalışmaları

2.10.1. İstoriko- Etimologiçeskiy Slovar’ Başkırskogo Yazıka
Tatar ve Kazak Türkçelerinin geçiş köprüsü halindeki Başkurt Türkçesi, şekil yapısı bakımından
Tatar Türkçesi ile hemen hemen aynı özellikleri gösterirken ses bakımından ondan farklılaşmıştır.
(Ersoy, 2007:753) Kuzeybatı Kıpçak grubuna dahil edilen Başkurt Türkçesinde genel Türkçedeki bazı
ses ve yapılar düzenli olarak yerini başka seslere bırakmaktadır. Genel Türkçedeki bir kelimenin
etimolojisi ile ilgili kesin bir kanıya varmak için kuzeybatı Kıpçak grubuna dahil edilen Başkurt
Türkçesinde kelimenin nasıl yaşadığına ve nasıl seslik izler bıraktığına bakmak gerekir. Başkurt

14adam [a:dam] – ılki arap, soňra pars we olardan hem yslam dininiň üsti bilen Türki dillere geçen bu sözüň asly Sanskrit dillerinde <<ynsan>>
manysyny aňladan adamas sözündendir, ýöne adam sözi Türki dillere <<ynsan>> däl-de, <<erkek adam>> manysynda geçipdir. Häzirem
türkmrn adam sözüni köplenç <<erkek>>, ayal, zenan ýa-da ayal adam sözlerini bolsa <<ayal>> manysynda ulanýarlar. (Atanıyazov, 2004:20)
 626

Türkçesinde kelimenin kökeninin nasıl açıklandığı da etimolojik çalışmalar için önem arz etmektedir.
Başkurt Türkçesi ile ilgili yapılmış ilk etimolojik sözlük çalışmasıT.M. Garibov tarafından yayıma
hazırlanılan İstoriko- Etimologiçeskiy Slovar’ Başkırskogo Yazıka (Tarihi-Etimolojik Başkurt Türkçesi
Sözlüğü) adlı sözlüktür. 2007 yılında Başkurdistan’ın başkenti Ufa’da yayıma hazırlanan sözlükte
açıklamalar Rusça olarak yapılmıştır. Garibov’un çalışmalarıyla “Başkurdistan Dilleri” dizisinin 10.
Kitabı olarak yayımlanan kitapta ilk yayım olarak sesli harflerle tek heceli kelimelerin açıklaması ve
etimolojik izahı yapılmaya çalışmıştır.
Sözlükte 1300’den fazla madde başı ve 3800’dn fazla Başkurtça
madde başının etimolojisi ile ilgili bilgi verilmiştir.140 sayfadan oluşan
sözlüğün giriş kısmında etimoloji kavramına, kullanılabilecek etimolojik
çalışmalara değindikten sonra, Başkurtça ile ilgili gerekli açıklamalar
yapılmış ve sözlükte yararlanılan kaynaklara yer verilmiştir. (Garibov,
2007: 6-9) Sözlükte sadece tek heceli sesli harflerle başlayan kelimelerin
etimolojileri verilmiş, açıklama yapılırken önce kelimenin Rusça
açıklamasını yer verilmiş, ardından kelimeye yer veren etimolojik
kaynaklar sıralanmıştır. Örneğin; эт kelimesinin etimolojisini yaparken
öncelikle köpek şeklinde kelimenin açıklaması yapılmış, ardından
Sevortyan, Sherback gibi kaynaklardan açıklandıktan sonra kelimenin
Modern Başkurtçada nasıl kullanıldığına ve bu kelimenin türevlerine
değinilmiştir. (Garibov, 2007: 47) Sözlük Başkurtçanın sözvarlığını tam olarak vermemekle beraber
3800’dn fazla Başkurtça madde başının etimolojisi ile ilgili bilgi vermesi açısından çalışmalarda
kullanılabilecek kaynaklardan biridir.
Müstakil olarak hazırlanmış bu sözlük çalışmalarının dışında, Çağdaş Türk yazı dilleri ile ilgili
sözlük mahiyeti taşımayan ancak etimolojik çalışmalarda kullanılabilecek önemli çalışmalar da
yapılmıştır. Türkoloji çalışmalarında geçmişte Karagasça, günümüzde ise çoğunlukla Tofalarca olarak
anılan ve Buryat Moğol Özerk Bölgesi’nde yaşayan Tofaların dili ile ilgili Valentin Rassadin tarafından
Fonetika i Leksika Tofalarskogo Yazıka (Tofaların Dillerinin Fonetiği ve Söz Varlığı) adında bir
sözlük çalışması yapılmıştır. (1971) Önceleri Tuvacanın bir ağzı olduğu düşünülen Tofaların sonrasında
müşterek bir dil olduğu düşünülerek Tofaların ses bilgisi ve sözvarlığı üzerinde duran ve yaklaşık 1400
sözcüğün kökeni ile ilgili açıklama yapılan bir çalışma hazırlanmıştır. Tofaların söz varlığı ile ilgili
yayımlanmış ilk çalışma olmasının yanı sıra etimolojik çalışmalarda kullanılabilecek bir sözlük olarak
değerlendirilmektedir. (Ölmez, 1999:145)
Bugün Rusya’nın Hakas Bölgesi’nde 80 ile 100 bin arası kişi tarafından konuşulan Hakasça
üzerine de etimolojik çalışmalar yapılmıştır. Hakasçanın söz varlığı ile ilgili çalışmalar halen daha
sürdürülmekle birlikte Hakasça ile ilgili Marek Stachowski tarafından 1995 yılında Etymological
Studies on Khakas Food Names (Hakas Yemek İsimlerinin Etimolojik Çalışması) adında Hakasça
yemek terimlerinin etimolojisini içeren bir çalışma hazırlanmıştır. Çalışmada 21 yemek teriminin kökeni
incelenmiştir. Kömäčäk: “flat cake made of unleavened dough with milk, spread with milk cream or fat
and baked in ashes’ (But. 17, Nr. 6)< *kömäč (>Brb. Kömäč ‘roll’ [Dm. 161], Uig.dial. kömöč ~kümäč
‘bread baked in ashes’ [Ten. 96]<köm-~göm- ‘to bury (in earth, ashes, etc.)”(Stachowski, 1995:149)
Hakasça söz varlığının az bir bölümünü ele alan çalışma, Hakasça çalışmaları açısından kullanılabilecek
önemli çalışmalardan biridir.
Çuvaş Türkçesinin etimolojisi ile ilgili yayımlanmış olan sözlüklerin dışında tam anlamıyla
sözlük mahiyeti taşımayan ancak Çuvaş Türkçesinin kelime etimolojisi ile ilgili önemli bilgilerin yer
aldığı bir diğer kaynak 1981 yılında M. F. Chernov tarafından yayıma hazırlanmış olan Issledovania po
Etimologii Chuvashkogo(Çuvaş Etimolojisi Üzerine Çalışmalar)adlı çalışmadır. 144 sayfadan oluşan
ve ağırlıklı olarak Çuvaşça ile ilgili kökeni tartışılan kelimelerin etimolojileri ile ilgili karşılaştırmalı
olarak bilgi verilen sözlükte Çuvaş Türkçesinin etimolojisi ile ilgili merak edilen konulara açıklık
 627

getirmeye ve açıklamalar yapılmaya çalışılmıştır. Bu açıdan Çuvaş Türkçesinin etimolojik çalışmaları

için yararlanılabilecek kaynaklardan biridir.

3. Sonuç ve Değerlendirme
1. Türkiye Türkçesinde yaşayan bir kelimenin etimolojisi ile ilgili net bir şeyler söyleyebilmek için
kelimenin diğer Türk dillerinde nasıl yaşadığına , Eski Türkçeden günümüze nasıl seslik izler
bıraktığına ve nasıl köken izahı yapıldığına bakmamız gerekir. Bu durumda Çağdaş Türk yazı dillerinin
etimolojik sözlükleri bize fikir verebilmektedir.
2. Buraya kadar açıklamaya çalıştığımız Çağdaş Türk yazı dillerinin etimolojik sözlükleriyle ilgili
genel bir değerlendirme yapacak olursak; Çuvaşça üzerine yayımlanmış olan sözlüklerden Fedotov’un
sözlüğü (1996) Egorov’un sözlüğüne göre (1964) daha geç bir tarihte yazılmış olmasından dolayı daha
zengin bir kaynakçaya sahiptir ve Çuvaşçanın sözvarlığı ile ilgili daha fazla kelimenin madde başı
olarak köken izahı yapılmıştır. Bu açıdan düşünüldüğünde Fedotov’un sözlüğü Çuvaşçanın etimolojisi
ile ilgili kullanılabilecek daha bilimsel bir kaynaktır.
3. Kazakça üzerine yayımlanmış olan sözlük (1966), erken dönem sözlüklerinin eksikliklerini
bünyesinde taşır ancak yazıldığı dönem itibariyle Rusçanın Kazakça üzerindeki etkisini kelimeler
yardımıyla tespit etmek mümkündür.
4. Marek Stachowski tarafından yayımlanan Dolganca (1993) ve Yakutça (1995) ile ilgili etimolojik
sözlükler, kelimelerin Dolganca ve Yakutça üzerinden Eski Türkçe ile olan bağlantılarını tespit etmek
adına kullanılabilecek önemli çalışmalardandır.
5. Tuvacanın etimolojisi ile ilgili yapılan iki sözlük çalışmasından Tatarintsev’e (2000) ait olan sözlük,
tamamlanamadığı için sözlükten tam olarak yararlanmak mümkün değildir. Ölmez’e (2007) ait olan
sözlükte ise Tuvacaya giren kelimelerin orijinalleri ile beraber verilmesi ve Tuvacada nasıl bir şekil
aldığının tespit edilebilmesi açısından kullanılabilecek bir kaynaktır. Ancak bu sözlük de Tuva
Türkçesine ait yalnızca 4450 kelimenin etimolojik izahı yapılmıştır.
6. Başkurtça üzerine yapılan sözlükte (2007) ise sadece tek heceli sesli harflerle başlayan kelimelerin
etimolojileri verildiği için sözlükten Başkurtçanın tüm kelimelerin etimolojik izahı için faydalanmak
pek mümkün değildir.
7. Genel olarak şunu söylemek mümkün ki Çağdaş Türk yazı dillerinin etimolojisi ile ilgili pek çok
çalışma yapılmış, bunların bazıları erken dönem sözlükleri olduğu için yüzeysel kalmış, bazıları ise bu
alanda büyük bir boşluğu doldurmuştur.
8. Bu alanda yapılacak güncel çalışmalar etimolojik çalışmaların aydınlatılması açısından önem arz
etmektedir.

Kaynakça

Akın, Cüneyt (2009): ‘Kırgız Sözlükçülüğü ve Kırgız Türkçesinin Sözlükleri’, Turkish Studies
İnternational Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt
4, Sayı 4.
Ataniyazov, Soltanşa (2004), Türkmen Diliniŋ Sözkökü (Etimologik) Sözlüğü, Aşgabat.
Chernov, M. F. (1981), Issledonia po etimologii Chuvashkogo (Çuvaş Etimolojisi Üzerine Çalışmalar),
Çeboksarı.
Ehmetcanov, Rifkat Gazizcanoviç (2005), Tatar Teleneŋ Etimologik Süzlege. Tom I, (A-Y), Birsk.
Eren, Hasan (1972). ‘Çuvaş Dilinin Etimologique Sözlüğü V. G. Egorov, Étimologičeskij Slovar’
Ćuvašskogo Jazyka. Çeboksarı, 1964, 355 s.’, Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı Belleten.
Garibov, T. M. (2007), İstoriko- Etimologiçeskiy Slovar’ Başkırskogo Yazıka (Tarihi-Etimolojik Başkurt
Türkçesi Sözlüğü), Ufa.
Kazak SSR Gılım Akademiyası. (1996) Kazak Tilinin Kıskaşa Etimologiyalık Sözdigi, Almatı.
 628

Ölmez, Mehmet (1994), Dolganischer Wortschaztz, Marek Stachowski, Universytet Jagielloǹski,Karko

1993, 264 s. (ISBN 83-233-0618-4),. Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı, Simurg Yay., Cilt 4,
201-206.

---------, Mehmet (1997), Studien zum Wortschatz der Jakutischen Übersetzung des Neuen Testaments,
Marek Stachowski, Polska Akademia Nauk-Oddzial Krakowie, PraceKomisji
Orientalistycznej, Nr. 23, The Engima Press, 64 s., Kraków 1995, Türk Dilleri Araştırmaları
Yıllığı, Simurg Yay., Cilt 5, 265-269

---------, Mehmet (1997), Marek Stachowski, Dolganische Wortbildung, Ksiçgarnia Akademieka,

Kraków, 1997, 124 s., ISBN 83-7188-169-X., Türk Dilleri Araştırmaları Yıllığı, Simurg Yay.,
Cilt 7., 271-276.

----------, Mehmet (2007), Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen Parallen
(Tuvacanın Sözvarlığı. Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle), Wiesbaden.

----------,Mehmet (1999), ‘Sibir Çevresi Türk Dilleri ve Sözlükleri’, Kebikeç Dergisi, Sayı 7-8.

Rahmetullayev, Şavkat (2000), Üzbek Tilining Etimologik Lugati (Türkiy Süzler), Taşkent.

Rassadin, Valentin (1971), Fonetika i Leksika Tofalarskogo Yazıka, Ulan-Ude.

Seydakmatov, K. (1988), Kırgız Tilinin Kıskaça Etimologiyalık Sözdüğü (Kırgız Dilinin Kısa Etimolojik
Sözlüğü), Frunze.

Stachowski,Marek (1993), Dolganische Wortbildung, Ksiçgarnia Akademieka, Kraków.

-------------,Marek (1995), Studien Zum Wortschatz Der Jakutischen Übersetzung Des Neuen
Testaments, The Enigma Press, Kraków.

-------------, Marek (1995), “Etymological Studies on Khakas Food Names”, Folia Orientalia, c. 32, s.
147-161.

Şahin,Erdal (2007), “Mehmet Ölmez Tuwinischer Wortschatz mit alttürkischen und mongolischen
Parallen (Tuvacanın Sözvarlığı. Eski Türkçe ve Moğolca Denkleriyle), Veröffentlichungen der
Societas Uralo-Altaica, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2007, 516 s.”, İlmî Araştırmalar,
Sayı 24, s.157-159.

Tatarintsev, B.,(2000), Cilt I (A-B), Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, Nauka.

-------------, B.,(2002), Cilt II (D-Y), Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, Nauka.

--------------,B.,(2004), Cilt III (K-L), Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, Nauka.

--------------, B.,(2008), Cilt IV (M-P), Etimologiçeskiy Slovar’ Tuvinskogo Yazıka, Nauka.

Tekin, Talat- Ölmez, Mehmet (2003), Türk Dilleri/Giriş, Sanat Kitabevi, 2. Baskı, İstanbul.

View publication stats