Seventh Edition

VECTOR MECHANICS FOR

ENGINEERS: STATICS
Ferdinand P. Beer
E. Russell Johnston, Jr.

Ders Notu:
Hayri ACAR
İstanbul Teknik Üniveristesi 8. Sürtünme
Tel: 285 31 46 / 116
E-mail: acarh@itu.edu.tr
Web: http://atlas.cc.itu.edu.tr/~acarh

© 2002 The McGraw-Hill Companies, Inc. All rights reserved.

¾ Giriş
¾ Kuru Sürtünme Kanunları: Sürtünme Katsayıları
¾ Sürtünme Açıları
¾ Kuru Sürtünme Problemleri
¾ Kamalar
¾ Kare Dişli Vidalar
¾ Mil Yatakları – Dingil Sürtünmesi
¾ Basınç Yatakları ve Disk Sürüklemesi
¾ Tekerlek Sürtünmesi: Yuvarlanma Direnci
¾ Kayış Sürtünmesi
Giriş

• Daha önceki bölümlerde temas yüzeylerinde sürtünme olmadığını

kabul etmiştik. Yüzeyler diğerlerine göre serbestçe hareket
edebilmekteydi

• Gerçekte tam sürtünmesiz yüzey yoktur. Birbiriyle temas halindeki

yüzeylerde, hareket halinde, yüzeye teğet kuvvetler oluşur ve bu
kuvvvete sürtünme kuvveti denir.

• Bunun yanında, sürtünme kuvvetinin şiddeti sınırlıdır ve yeterince

kuvvet uygulanırsa harekete engel olamaz.

• İki tür sürtünme vardır: kuru veya Coulomb sürtünmesi ve akışkan

sürtünmesi. Akışkan sürtünmesi yağlama mekanizmalarında
kullanılır. Bu bölümde sadece kuru sürtünme ile ilgileneceğiz.
Kuru Sürtünme Yasaları. Sürtünme Katsayıları.
• W ağırlığındaki blok yatay yüzey üzerine
yerleştirildiğinde, blok üzerine etkiyen kuvvetler:
ağırlığı ve yüzeydeki tepki kuvvetidir (N).
• Bloğa küçük bir yatay P kuvveti uygulansın.
Bloğun hareket etmesini engeleyecek sürtünme
kuvveti (F) harekete ters yönde ve temas
yüzeyine teğet olacaktır. Bu şekilde blok sabit
kalacaktır. Burada F statik-sürtünme katsayısıdır.
Denge Hareket • P kuvveti arttırılırsa, statik sürtünme kuvveti de
maksimum değerine kadar artacaktır (Fm)

Fm = µ s N
• P kuvveti daha da arttırılırsa blok hareket
etmeye başlayacaktır. Bu durumda F kuvveti
azalır ve kinetik-sürtünme kuvveti (Fk) adını
alır.
Fk = µ k N
Kuru yüzeyler için statik sürtünme
• Maksimum statik-sürtünme kuvveti:
katsayısının yaklaşık değerleri.
Fm = µ s N
Metal ile metal 0.15 – 0.60
• Kinetik-sürtünme kuvveti:
Ahşap ile metal 0.20 – 0.60

Taş ile metal 0.30 – 0.70 Fk = µ k N

Deri ile metal 0.30 – 0.60 µ k ≅ 0.75µ s
Ahşağ ile ahşap 0.25 – 0.50

Deri ile ahşap 0.25 – 0.50 • Maksimum statik-sürtünme kuvveti ve

kinetik-sürtünme kuvveti:
Taş ile taş 0.40 – 0.70

Toprak ile toprak 0.20 – 1.00

- normal kuvvet ile orantılıdır
Beton ile kauçuk 0.60 – 0.90 - temas yüzeylerinin tipine bağlıdır
- temas alanından bağımsızdır
• Rijit cisim yatay bir yüzeyle temas halindeyken dört durum söz konusudur:

• Sürtünme yok: • Hareket yok: • Hareket başlangıcı: • Hareket:

(Px = 0) (Px < Fm) (Px = Fm) (Px > Fm)

 Sürtünme Açıları
• Bazı durumlarda N normal kuvveti ile F sürtünme
kuvveti yerine bileşkesi R kuvveti kullanılır:

• Sürtünme yok: • Hareket yok: • Hareket başlangıcı: • Hareket:

Fm µ s N Fk µ k N
tan φ s = = tan φ k = =
N N N N
tan φ s = µ s tan φ k = µ k
• W ağırlığındaki bir bloğun θ açısına sahip bir yüzeye yerleştirildiği durumda,
sürtünme açıları ile çözüm yapmak daha kolaydır.

kritik sürtünme açısı

• Sürtünme yok: • Hareket yok: • Hareket başlangıcı: • Hareket:

 Kuru Sürtünme Problemleri
Har
e ket
yön
ü

• Bütün kuvvetler • Bütün kuvvetler biliniyor. • Statik sürtünme

biliniyor. katsayısı biliniyor.
• Hareket sınırda.
• Statik sürtünme katsayısı • Hareket yönü
• Statik sürtünme katsayısı
biliniyor. biliniyor.
araştırılır.
• Bloğun hareket edip • Uygulanan kuvvetin
etmeyeceği araştırılır. şiddeti veya yönü
araştırılır
SÜRTÜNME

0.4
SÜRTÜNME
SÜRTÜNME
Örnek 8.1
ÇÖZÜM:
• Sürtünme kuvveti hesaplanır ve
dengeyi sağlayacak olan normal
300 N
kuvvet bulunur.
100 N
• Maksimum sürtünme kuvveti ve
denge için gerekli sürtünme
kuvveti hesaplanır. Eğer büyükse
blok hareket eder.

• Maksimum sürtünme kuvveti

300 N ağırlığındaki blok açılı yüzeye
denge için gerekli sürtünme
yerleştirilmiştir ve 100 N’luk bir kuvvet
kuvvetinden küçükse blok
uygulanmaktadır. Blok ile yüzey
dengede olacaktır. Kinetik-
arasındaki sürtünme katsayıları:
sürtünme kuvveti hesaplanır.
µs = 0.25 ve µk = 0.20.
Bloğun dengede olup olmadığını ve
sürtünme kuvvetini bulunuz.
 ÇÖZÜM:
• Sürtünme kuvveti hesaplanır ve dengeyi
300 N sağlayacak olan normal kuvvet bulunur.

∑ Fx = 0 : 100 N - 53 (300 N ) − F = 0
⇒ F = −80 N
100 N ∑ Fy = 0 : N - 54 (300 N ) = 0
⇒ N = 240 N
• Maksimum sürtünme kuvveti ve denge için
gerekli sürtünme kuvveti hesaplanır. Eğer
büyükse blok hareket eder.

Fm = µ s N ⇒ Fm = 0.25(240 N ) = 48 N

Blok aşağıya doğru kayacaktır.

 300 N
• Maksimum sürtünme kuvveti
e ke
t denge için gerekli sürtünme
r
Ha kuvvetinden küçükse blok
dengede olacaktır. Kinetik-
sürtünme kuvveti hesaplanır.

100 N

F = 48 N
Factual = Fk = µk N
N = 240 N = 0.20(240 N )

⇒ Factual = 48 N
Örnek 8.3
ÇÖZÜM:
• W yüklemesinin desteklenebilmesi için
gerekli olan minimum x mesafesi,
dirseğin hareket etmek üzere olduğu
6 cm durumda gerçekleşir. Sürtünme
kuvvetleri maksimum değere sahip
olacaktır.
• Statik denge denklemleri ile x mesafesi
3
cm
hesaplanır.

Hareket ettirilebilen dirsek şekildeki

gibi 3 cm çaplı bir boruya geçirilmiştir.
Boru ile dirsek arasındaki sürtünme
katsayısı 0.25 ise, yüklemenin
desteklenebilmesi için gerekli
minimum x mesafesini hesaplayınız.
Dirseğin ağırlığı ihmal edilecektir.
 ÇÖZÜM:
• W yüklemesinin desteklenebilmesi için gerekli olan
minimum x mesafesi, dirseğin hareket etmek üzere
olduğu durumda gerçekleşir. Sürtünme kuvvetleri
maksimum değere sahip olacaktır.
6 cm
FA = µ s N A = 0.25 N A
FB = µ s N B = 0.25 N B
• Statik denge denklemleri ile x mesafesi hesaplanır.
3
cm
∑F x = 0: − N A + NB = 0 ⇒ N A = NB
∑ Fy = 0 : FA + FB − W = 0
x - 1.5 0.25 N A + 0.25 N B − W = 0
0.5 N A = W ⇒ N A = N B = 2W
6 cm ∑ M B = 0 : N A (6 cm ) − FA (3 cm ) − W (x − 1.5 cm ) = 0
6 N A − 3(0.25 N A ) − W ( x − 1.5) = 0
6 6(2W ) − 0.75(2W ) − W ( x − 1.5) = 0
cm

⇒ x = 12 cm
 Kamalar

• Kamalar – ağır yükleri • Blok için SCD: • Kama için SCD:

kaldırmak için kullanılan
basit makinalardır. ∑ Fx = 0 : ∑ Fx = 0 :
• Bloğu kaldırmak için
− N1 + µ s N 2 = 0 − µ s N 2 − N3 (µ s cos 6° − sin 6°)
gerekli kuvvet blok ∑ Fy = 0 : +P=0
ağırlığından oldukça
küçüktür.
− W − µ s N1 + N 2 = 0 ∑ Fy = 0 :
veya − N 2 + N3 (cos 6° − µ s sin 6°) = 0
• Sürtünme kamanın
kaymasını engeller. r r v veya
R1 + R2 + W = 0 r r r
• Bloğu kaldıracak P − R2 + R3 = 0
minimum P kuvveti
araştırılır.
 SÜRTÜNME - KAMA

P
P

Harekete
Harekete
başlayacak
başlayacak

P
 Kare Dişli Vidalar
• Kare dişli vidalar kriko, pres ve buna benzer makinalarda
başlık sıkça kullanılırlar. Analiz hesabı eğik bir düzlemde kayan bir
bloğun hesabına benzer. Sürtünme kuvvetinin temas alanına
dişli bağlı olmadığı daha önce belirtilmişti.

taban • Dişli W yükünü taşımaktadır ve kriko tabanı ile

mesnetlenmektedir. Dişli ile taban arasındaki temas, bunların
dişlerinin bir kısmı boyunca olur. Kola bir P kuvveti
uygulanarak dişli döndürülür ve W yükü kaldırılır.

• Tabandaki dişin açınımı şekildeki gibi bir doğru olarak

gösterilir. r dişin ortalama yarıçapı ise gerçek eğim yatayda
2πr, düşeyde L (vida yolu: vidanın birdönüşte ilerlediği
mesafe, adım: iki ardışık diş arasındaki uzaklık) ile bulunur.
• Sürtünme kuvveti alana bağlı olmadığına göre, iki dişin
gerçekteki temas alanından küçük bir temas alanı seçilebilir
ve dişli şekildeki gibi blok ile gösterilebilir.

• Q kuvvetinin oluşturduğu moment P kuvvetinin momentine

eşittir. Buradan gerekli P kuvveti hesaplanabilir:

⇒ Q = Pa r
• Yük kaldırma işlemi küçük ardışık adımlarla yapılıyorsa:
θ = φs
• Yük kaldırma işlemi sürekli olarak yapılıyorsa:

İlk hareket için → θ = φs

Daha sonra → θ = φk

φs > θ ise dişli kendi kendini kilitleyen türdedir.

• Dişli yük altında yerinde kalacaktır.

• Yükü alçaltmak için Q kuvveti uygulanmalıdır.

φs < θ ise dişli yük altında ters döner.

• Yükü dengelemek için Q kuvveti uygulanmalıdır.

 Örnek 8.5
ÇÖZÜM
• Vida yolu ve adım hesaplanır.
• Harekete başlayan blok SCD ’ı ile
tahtalar uygulanan kuvvet bulunur.

• Hareket başlamak üzere olan blok SCD ’ı

Bir mengene iki tahtayı birlikte ile mengeneyi gevşetecek kuvvet
tutmak için kullanılmaktadır. Çift kare bulunur.
dişli mengenenin ortalama çapı 2 cm
ve adımı 0.40 cm dir. Dişler
arasındaki sürtünme katsayısı
µs = 0.30 dur.
Mengeneyi sıkıştırmak için gerekli
maksimum tork (moment) 40 N*m ise
(a) tahta parçalarına etkiyen kuvveti,
(b) mengeneyi gevşetecek kuvveti
hesaplayınız.
 ÇÖZÜM
• Vida yolu ve adım hesaplanır.
Vida çift dişli olduğundan L ilerlemesi adımın 2 katıdır.
L = 0.8 cm

2 x(0.40cm) = 0.80cm
L 0.8cm
tanθ = = = 0.1273 ⇒θ = 7.3°
2πr = 2π cm 2π r 2π mm
tanφs = µs = 0.30 ⇒φs =16.7°
• Harekete başlayan blok SCD ’ı ile
tahtalar uygulanan kuvvet bulunur.

40 N ⋅ m
Q r = 40 N ⋅ m Q= = 8 kN
5 mm
Q 8 kN
( )
tan θ + φ s = W=
W tan 24°
W = 17.97 kN
• Hareket başlamak üzere olan blok SCD ’ı
ile mengeneyi gevşetecek kuvvet
bulunur.

Q
tan (φ s − θ ) = Q = (17.97 kN ) tan 9.4°
W
Q = 2.975 kN

Tork = Q r = (2.975 kN )(5 mm )

( )(
= 2.975 × 103 N 5 × 10 −3 m )

⇒ Tork = 14.87 N ⋅ m
Mil Yatakları – Dingil Sürtünmesi
• Mil yatakları dönel millerin yatay olarak
desteklenmesi için kullanılır.
• Mil yatağı tamamen yağlanmışsa, sürtünme direnci
dönme hızına, dingille yatak arasındaki boşluğa ve
yağın viskozitesine bağlıdır. Yatağın tam olarak
yağlandığı durumda, dingil ve yatak bir çizgi
boyunca birbirine değdiği kabul edilir.
• Her biri W ağırlığında iki tekerlek bağlanmış milden
yataklara gelen kuvvetler: tekerleklerin ağırlığı,
hareketi sağlayan kuvvet çifi (M) ve yataktaki tepki
kuvvetidir.
• Tepki bileşkesi -W olan yatay ve düşey kuvvetlerdir.
• Tepki tesir çizgisi mil merkezinden geçmez. R
kuvveti merkezin sağında ve merkeze göre momenti
kuvvet çiftinin M momentini dengeleyecek şekilde
belirli bir uzaklıkta bulunur.
• Bu nedenle mil ile yatak arasındaki değme, en alçak
A noktasında olmaz B noktasında olur.
• Bu konum, R tepkisi ile • Tepki tesir çizgisi • Grafik çözüm istenirse, R
yatak düzleminin mil merkezinden nin tesir çizgisi, merkezi
normali arasındaki geçiyorsa, M mil merkezinde olan
açıya, ϕk, eşit olacak kuvvet çifti ile r f = r sin φ k
şekildedir. aynı şiddete sahip
kuvvet çifti, -M, ≈ rµ k
∑M O =0 ilave edilmelidir.”
yarıçaplı çembere teğet
⇒ M = Rr sin φk olması gerekir. Bu çembere
≈ Rrµk “sürtünme çemberi” denir.
Basınç Yatakları ve Disk Sürüklemesi
Basınç yatakları dönel millere eksenel mesnet sağlamak için kullanılır.

İçi boş dönel bir mil olsun:

P
∆M = r∆F = rµ k ∆N = rµ k ∆A
A
rµ k P∆A
=
(a) uç yatağı (b) bilezik yatağı (
π R22 − R12 )
2π R2
µk P 2
M = ∫ ∫ r drdθ
(
π R22 − R12 )0 R 1

R23 − R13
= 23 µ k P
R22 − R12

R yarıçaplı dolu bir mil için:

M = 23 µ k PR
 Tekerlek Sürtünmesi: Yuvarlanma Direnci
Ağır yüklerin bağıl olarak küçük kuvvetlerle hareket ettirmek için kullanılır.

• tekerleğin veya yerin

• Herhangi bir anda, sürtünme direnci bulunur. deformasyona uğraması, yer
tekerleğin yere değmekte tepkisinin B noktasından
olan noktasının yere göre • Sürtünme kuvveti nedeniyle
uygulanmasına neden olur.
bağıl hareketi olmadığı oluşan momenti, M,
P kuvveti W ağırlığının B
için, dolaysız değme nedeniyle eş şiddetli fakat
noktasına göre momentini
sırasında olacak büyük ters yönlü P ve F
dengelemelidir:
sürtünme kuvvetlerini kuvvetlerinin oluşturduğu
engellemektedir. kuvvet çifti gerektirir. • Pr = Wb

• Kuvvetler: W, N • Kenarda sürtünme

olmaksızın kayacaktır. • b = yuvarlanma direnci
• W O’dan geçtiği için katsayısı.
TEKERLEK SÜRTÜNMESİ, BİR YÜZEYİN BİR BAŞKA YÜZEY ÜZERİNDE
YUVARLANMASI İLE OLUŞUR

BAŞLANGIÇTA SADECE DÖNME HAREKETİ DÜŞÜNÜLÜRSE:

HAREKETE BAŞLAMADAN ÖNCE,

HAREKETİ ENGELLEMEYE ÇALIŞAN
SÜRTÜNME KUVVETİ OLUŞUR.
W
SABİT HIZ İLE İLERİ DOĞRU SERBEST YUVARLANMA HAREKETİ :

TEMAS NOKTASININ YERE GÖRE BAĞIL HAREKETİ

OLMADIĞI İÇİN SÜRTÜNME KUVVETİ YOKTUR.
 W YÜKÜ ALTINDA TEKERLEK VE ZEMİN
GERÇEK DURUM
BİRAZ ŞEKİL DEĞİŞTİRİR.

TEKERLEK İLE ZEMİN ARASINDAKİ

DEĞMENİN BELİRLİ BİR ALANDA OLUR.

NORMAL

SÜRTÜNME KUVVETİ OLUŞUR

NORMAL KUVVET
 TEKERLEĞİN YUVARLANMASINI
SAĞLAMAK İÇİN P KUVVETİNİN
r W UYGULANMASI GEREKİR:

NORMAL P
KUVVET
NORMAL
KUVVET

Pr = Wb
R

b
YUVARLANMA DİRENCİ KATSAYISI
Kayış Sürtünmesi
ƒ T1 ve T2, kayış sağa doğru döndüğü duruma karşılık
gelsin.
ƒ Kayış elemanı için SCD:
∆θ ∆θ
∑ Fx = 0 : (T + ∆T ) cos − T cos − µ s ∆N = 0
2 2
∆θ ∆θ
∑ Fy = 0 : ∆N − (T + ∆T ) sin − T sin = 0
2 2
ƒ ∆N yi elemek için her iki taraf ∆θ’ya bölünür.
∆T ∆θ  ∆T  sin (∆θ 2 )
cos − µ s T + 
∆θ 2  2  ∆θ 2
ƒ ∆θ a sıfıra doğru yaklaşırsa fark oranları türev
olarak yazılabilir, dT
− µ sT = 0
dθ
ƒ Değişkenler ayrılıp integral alınırsa: θ = 0 to& θ = β
T2 T2 µs β
ln = µ s β or
&
= e
T1 T1
Örnek 8.8

8 cm
r = 1 cm

Şekildeki kayış A ve B kasnaklarını bağlamaktadır. Kasnaklar ile kayış

arasındaki sürtünme katsayıları µs = 0.25 ve µk = 0.20 dir.
Kayışlardaki maksimum izin verilen gerilme 600 N ise, kayış tarafından
kasnağaaktarılacak en büyük torku hesaplayınız.
 • Temas açısı küçük olduğu için, kayma
başlangıçta B kasnağında olur. B kasanğındaki
kayış gerilmeleri hesaplanır:

T2 600 N
= e µs β = e 0.25( 2π 3 ) = 1.688
T1 T1
T2 = 600 N 600 N
⇒ T1 = = 355.4 N
1.688

• Akasnağı için SCD çizilirse, torkun hesaplanması

için kasnak merkezinegöremoment hesaplanır:

∑M A = 0: M A + (8 cm )(355.4 N − 600 lb )N = 0
8 cm

T2 = 600 N ⇒ M A = 163.1 Ncm

T1 = 355.4 N