Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Emanuel Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3

maja, Warszawa 1966.
Źródło: Relacja „Gazety Narodowej i Obcej” o przyjęciu w pałacu Radziwiłłowskim w dniu 5
czerwca 1791, [w:] Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 4, oprac. J. Michalski, E.
Rostworowski, J. Woliński, Wrocław 1961, s. 261.
Źródło: Dyzmy Bończy Tomaszewskiego, komisarza cywilno-wojskowego województwa
bracławskiego, nad konstytucją i rewolucją dnia 3 maja roku 1791 uwagi, [w:] Za czy przeciw
Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 maja. Antologia, oprac. A.
Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992, s. 161–192.
Źródło: Jerzy Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.
Źródło: Antoni Trębicki, Odpowiedź autorowi prawdziwemu uwag Dyzmy Bończy
Tomaszewskiego nad konstytucją i rewolucją dnia 3 maja, [w:] Za czy przeciw Ustawie
Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-
Krwawicz, Warszawa 1992, s. 193–260.
Źródło: Kazimierz Wielki (do Ludwika Węgierskiego):, [w:] Julian Ursyn Niemcewicz,
Kazimierz Wielki. Drama we trzech aktach. Reprezentowane na Teatrum Warszawskim dnia 3
maja 1792 w rocznicę obchodu Ustawy Rządowej, w: Tryptyk piastowski Juliana Ursyna
Niemcewicza, oprac. A. Mateusiak, Łódź 2015, s. 285–286.
Źródło: Piotr Derdej, Zieleńce–Mir–Dubienka 1792, Warszawa 2008, s. 90.
Źródło: „Gazeta Wyborcza”, Wypowiedź Dariusza Gawina w debacie „Po co nam polityka
historyczna?”, 2005.
Źródło: Polonez Trzeciego Maja, [w:] bibliotekapiosenki.pl.
 Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

Akces Stanisława Augusta Poniatowskiego do konfederacji targowickiej 24 lipca 1792.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

„Powolni radom i życzeniom tej monarchini [carycy Katarzyny II], tudzież ojcowską
troskliwością w kierowaniu we wszystkich okolicznościach starań naszych ku najlepszemu
dobru krajowemu powodowani, do dzieła wzwyż wzmiankowanej konfederacji z wojskiem
Rzeczypospolitej przystępujemy” – podpisując to oświadczenie w Warszawie 24 lipca 1792
r., Stanisław August Poniatowski przystąpił do konfederacji targowickiej. Tym samym król
dołączył do szlachty, która wystąpiła przeciwko reformom Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3
maja.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele
Wskażesz, dla kogo Konstytucja 3 maja oznaczała początek nowej, lepszej
rzeczywistości, a dla kogo koniec wolności.
Rozstrzygniesz, czy Konstytucja 3 maja musiała upaść i kto był za to odpowiedzialny.
Wyjaśnisz, dlaczego czasem obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja były
bardzo huczne, a czasem tajne albo w ogóle ich nie było.
Przeczytaj

Wiwat Konstytucja!
Twórcy Konstytucji 3 maja 1791 r. zdawali sobie sprawę, że zarówno sposób jej uchwalenia,
jak i niektóre zapisy budziły sprzeciw części szlachty. Z tego powodu podjęli działania
mające na celu zjednanie opinii publicznej. Już 5 maja tego roku sejm przyjął uchwałę
wprowadzającą kary za publiczne krytykowanie konstytucji. W tym samym miesiącu
powstało Zgromadzenie Przyjaciół Konstytucji (nazywane również Klubem Przyjaciół
Konstytucji), którego liderem został Hugo Kołłątaj. Członkowie klubu – posłowie,
intelektualiści, działacze polityczni – zbierali się w pałacu Radziwiłłowskim.

Na spotkaniach omawiali taktykę polityczną oraz projekty ustaw, które chcieli wnieść pod
obrady sejmu. W sposobie funkcjonowania nowe stronnictwo przypominało francuskie
kluby polityczne z czasów rewolucji 1789 r. Dbać o dobre imię konstytucji miało także
wojsko, które ruszyło na prowincję, aby agitować na rzecz ustawy rządowej i zwalczać
malkontentów (m.in. Franciszka Ksawerego Branickiego, Stanisława Szczęsnego
Potockiego, Seweryna Rzewuskiego, Józefa i Szymona Kossakowskich). Również król podjął
działania mające na celu popularyzację konstytucji. Na ilustracjach w galerii interaktywnej
przedstawiono sposoby upamiętniania Konstytucji 3 maja zarówno w XVIII stuleciu, jak
i kolejnych.


Jakub Kubicki, Projekt Świątyni Opatrzności Bożej, 1792 r. Pierwsza rocznica uchwalenia
Konstytucji 3 maja była okazją do wzmocnienia prokonstytucyjnej atmosfery wśród
obywateli. Król zlecił wzniesienie Świątyni Opatrzności Bożej, a w ramach obchodów
rocznicowych położył pod jej budowę kamień węgielny.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Co na to zaborcy?
Uchwalenie konstytucji usprawniającej rządy
i zamanifestowanie niezależności przez
Rzeczpospolitą najbardziej uderzało
w interesy Rosji i Prus. Katarzyna II wyraźnie
traciła wpływy w Polsce, natomiast Fryderyk
Wilhelm II obawiał się wzmocnienia
Rzeczpospolitej i jej ewentualnych dążeń do
odzyskania zagarniętych przez Prusy
prowincji. Ponadto Berlin (Prusy) chciał
poszerzać swoje terytorium kosztem państwa January Suchodolski, Szturm Oczakowa w 1789
polskiego, a nie bronić status quo. Austria roku, 1853 r. Rosja od początku była przeciwna
była skłonna poprzeć polską Ustawę Konstytucji 3 maja, ale zwlekała i pozostawała
oficjalnie neutralna, aż do momentu podpisania
Rządową, która zakładała przekazanie
pokoju kończącego wojnę rosyjsko-turecką
polskiego tronu po śmierci Stanisława
w styczniu 1792 r.
Augusta elektorowi saskiemu. Cesarz Leopold Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
II liczył na stworzenie układu, w którym
połączona unią Rzeczpospolita i Saksonia zneutralizują aktywność Prus, co zagwarantuje
utrzymanie równowagi politycznej w regionie. Fryderyk August II uzależniał jednak swoją
decyzję o przyjęciu polskiej korony od reakcji wszystkich państw zaborczych, zwłaszcza
Rosji.

Ustawa Rządowa z dnia 3 maja, wydanie z roku 1791.

Źródło: Michał Gröll, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Rewolucja francuska a Polska
Gazeciarz z Koblencji, karykatura z kwietnia 1792 r.
Poseł wiedeński ogłasza wybuch wojny między
Francją a Austrią na spotkaniu w Koblencji (dziś
w zachodnich Niemczech), dokąd wyemigrowała
część francuskich kontrrewolucjonistów.
Źródło: gallica.fr, domena publiczna.
rewolucjonistów, a dodatkowo związanie Prus i Austrii na zachodzie Europy dawało jej
wolną rękę w Rzeczpospolitej.
Wypadki we Francji miały duży wpływ na
wydarzenia w Rzeczpospolitej. Aktywność
francuskiej dyplomacji w tej części Europy
praktycznie wygasła, gdyż rewolucjoniści
skupili się na tłumieniu kontrrewolucji
i mobilizacji sił na wypadek interwencji
Austrii w obronie króla Ludwika XVI. Wobec
nieuchronności konfliktu między Francją
a cesarstwem Habsburgów pod koniec 1791 r.
cesarz Austrii Leopold II intensywnie
zabiegał o sojusz z Prusami. Przetasowania na
arenie międzynarodowej skutkowały
zbliżeniem się Austrii i Prus, a ich sojusz źle
wróżył Polsce. Kiedy Francja wypowiedziała
wojnę Austrii 20 kwietnia 1792 r., Katarzyna II
przyjęła tę wiadomość z zadowoleniem.
Osobiście potępiała działania

Konfederacja targowicka
Pomimo usilnych starań stronnictwa patriotycznego i dworu stosunkowo duża część
szlachty pozostawała przeciwna konstytucji. Przywiązana do swoich wolności, utyskiwała
na zniesienie wolnej elekcji. W jej oczach ustanowienie monarchii dziedzicznej groziło
wprowadzeniem absolutyzmu, który łączyła z tyranią i despotyzmem. Niezadowolenie
budziły także nielegalny sposób uchwalenia konstytucji, pozbawienie szlachty gołoty prawa
do czynnego udziału w sejmikach oraz otworzenie furtki do likwidacji podziałów
stanowych. Te sceptyczne nastroje rozbudzali przedstawiciele obozu hetmańskiego, którzy
zamierzali unieważnić wszystkie wprowadzone od 1788 r. ustawy. W marcu 1792 r. Stanisław
Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski i Franciszek Ksawery Branicki oraz Szymon
Kossakowski udali się do Petersburga, gdzie podpisali akt konfederacji przeciwko
nielegalnie uchwalonej Konstytucji 3 maja 1791 r. i uderzającym w szlachecką wolność
reformom Sejmu Wielkiego. Konfederaci wezwali na pomoc Katarzynę II, a ta chętnie jej
udzieliła, usprawiedliwiając w ten sposób zbrojną interwencję wojsk rosyjskich w Polsce,
planowaną od dłuższego czasu. Akt konfederacji został ogłoszony 14 maja 1792 r.
w Targowicy na Ukrainie – przyznanie, że zwołano ją w Rosji, a nie w Rzeczpospolitej,
czyniłoby ją nielegalną.
Mir, Zieleńce, Dubienka i kapitulacja
Wojsko polskie liczyło ok. 57 tys. żołnierzy i pod względem wielkości sił odstawało od
liczących w sumie 100 tys. żołnierzy oddziałów rosyjskich. Również poziom wyszkolenia
żołnierzy i ich wyposażenie nie dorównywały temu, którym dysponowali rosyjscy dowódcy.
Taktyka przyjęta przez rząd w Warszawie sprowadzała się do rozstawienia oddziałów wokół
granic i cofania się w miarę przebiegu działań wojennych w kierunku Warszawy, tak aby
uchronić ją możliwie jak najdłużej przed zajęciem przez obce wojska.

Książę Ludwik Wirtemberski z synem Adamem i bratem Aleksandrem , 1796 r. Książę Ludwik Wirtemberski, zięć
Adama Kazimierza Czartoryskiego, dowodził armią litewską. Książę spokrewniony był z władcami wszystkich
trzech państw zaborczych i dlatego wzbraniał się przed stawianiem oporu armii rosyjskiej, co zaowocowało
licznymi porażkami w Wielkim Księstwie, m.in. w bitwie pod Mirem.
Jaki wizerunek rodziny kreuje obraz?
Źródło: Wendelin Moosbrugger, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Wojciech Kossak, Po bitwie pod Zieleńcami, 1898 r. Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk
polskich z jeńcami po pobiciu wojsk rosyjskich. Armia koronna z ks. Józefem Poniatowskim i podlegającym mu
Tadeuszem Kościuszką na czele odniosła kilka spektakularnych zwycięstw, m.in. pod Zieleńcami i Dubienką,
jednak wojska rosyjskie przekroczyły linię Bugu już w lipcu 1792 r.
W jakim celu malarz wyeksponował właśnie tę scenę?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wobec osamotnienia na arenie międzynarodowej i przewagi militarnej Rosji król próbował

porozumieć się z Katarzyną II. Zaproponował przymierze i oddanie polskiego tronu jej
wnukowi Konstantemu, ale caryca nie zamierzała iść na ustępstwa. Zaleciła Stanisławowi
Augustowi zaprzestanie działań wojennych i przystąpienie do konfederacji targowickiej, co
wiązało się z oddaniem realnej władzy w państwie liderom Targowicy. Podczas narady króla
z najbliższymi współpracownikami, m.in. Ignacym Potockim, Hugonem Kołłątajem
i Adamem Kazimierzem Czartoryskim, większość opowiedziała się za przystąpieniem do
konfederacji i król tak też uczynił. W ten sposób zakończył wojnę polsko‐rosyjską, ale
poświęcił reformy Sejmu Czteroletniego. Część elit politycznych, w tym najbliżsi
współpracownicy Stanisława Augusta, którzy jak Hugo Kołłątaj doradzili mu szukanie
porozumienia z Rosją, potępili później tę decyzję, oskarżając go o zdradę.
Mapa ukazująca wojnę polsko-rosyjską w obronie Konstytucji 3 maja. Polecenie: Wskaż na mapie wygrane
przez Polaków bitwy. Dlaczego te zwycięstwa nie wpłynęły na ostateczny wynik wojny?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie sta c.polityka.pl, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
celebracja

(fr. celebration), świętowanie, uroczyste zachowywanie się

despotyzm

(gr. despotes - pan, władca), rządy władcy wyposażonego w nieograniczone uprawnienia

konfederacja

(łac. confoederatio – związek) zawiązywana przez szlachtę w wyjątkowych sytuacjach,

takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale
ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano
większością głosów

malkontent

(fr. malcontent – niezadowolony) osoba niezadowolona; bywało także stosowane

w odniesieniu do opozycji antykrólewskiej

status quo

(z łac. obecny stan rzeczy) stan prawny lub polityczny istniejący w danej chwili
 szlachta gołota

szlachta nieposiadająca ziemi na własność

Słowa kluczowe
Konstytucja 3 maja, konfederacja targowicka, wojna polsko‐rosyjska z 1792 r., upadek
Rzeczypospolitej, rozbiory Polski, II rozbiór Polski

Bibliografia
Łojek J., Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‐1795, Kraków 2004.

Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja,

Warszawa 1966.

Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897.

Mapa interaktywna

Wojna polsko‐rosyjska w 1792 r.

woda

tło

zabór pruski
 zabór rosyjski

Rzeczypospolita i jej lenna po I rozbiorze

zakreskowane
 Granice Rzeczypospolitej w 1792 r.

Ogłoszenie konfederacji targowickiej w maju 1792 r. (zawiązanej w Petersburgu w kwietniu

1792 r.)

W Targowicy w nocy z 18 na 19 maja 1792 r. przeciwnicy Konstytucji

ogłosili zawiązanie konfederacji w obronie wolności, a przeciwko
reformom Sejmu Czteroletniego i Konstytucji 3 maja. W rzeczywistości
akt konfederacji został podpisany w Petersburgu 27 kwietnia 1792 r. Wraz
ze zwołaniem konfederacji targowickiej rozpoczęła się wojna polsko-
rosyjska.
Liderzy konfederacji targowickiej:Stanisław Szczęsny Potocki (1752- 1805), wojewoda
ruski. Od 1784 roku należał do opozycji antykrólewskiej i współpracował z Rosją. Był z
przekonania republikaninem, zwolennikiem ograniczenia roli monarchy w państwie do minimum.
Próbował udaremnić próby reformy ustroju na sejmie czteroletnim. W 1792 r. został pozbawiony
przez Sejm wszystkich urzędów.Franciszek Ksawery Branicki (1730-1819), hetman wielki koronny.
Początkowo był stronnikiem Stanisława Augusta Poniatowskiego, jednak po I rozbiorze stanął na
czele własnego stronnictwa, opozycyjnego wobec dworu i opierającego działalność na współpracy
z Rosją. Należał do przeciwników Sejmu Wielkiego i Konstytucji 3 maja.Seweryn Rzewuski (1743-
1811), hetman polny koronny. Od 1775 r. był związany z Franciszkiem Ksawerym Branickim.
Występował przeciwko Radzie Nieustającej i dążył do zachowania dawnego ustroju
Rzeczpospolitej. Podczas Sejmu Wielkiego wydawał liczne pisma publicystyczne, w których
zwalczał projekty stronnictwa patriotycznego.Józef Kossakowski (1738-1794), brat Szymona
Kossakowskiego, biskup, pisarz i publicysta. Od lat 80. XVIII w. był związany z rosyjskim
ambasadorem w Rzeczpospolitej. Jako zagorzały przeciwnik Konstytucji 3 maja wraz z bratem
organizował konfederację targowicką na Litwie, szukając przy tym możliwości wzbogacenia się.

Kierunki najazdu wojsk rosyjskich

Działania obronne wojsk koronnych

 Działania obronne wojsk litewskich

Ważniejsze bitwy

Bitwa pod Zieleńcami rozegrała się 18 czerwca 1792 r. Wojska polskie

(15,5 tys.) pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego i Tadeusza
Kościuszki odniosły zwycięstwo nad armią rosyjską (11 tys.). Dla uczczenia
tego sukcesu Stanisław August ustanowił order Virtu Militari. Dziś jest
on najwyższym polskim odznaczeniem bojowym.Jan Piotr Norblin, Bitwa pod
Zieleńcami, 1792

Bitwa pod Dubienką miała miejsce 18 lipca 1792 r. Zaledwie 5 tys.

żołnierzy polskich pod dowództwem Tadeusza Kościuszki odniosło w niej
niespodziewane zwycięstwo nad liczącym 25 tys. (!) żołnierzy korpusem
rosyjskim generała Michaiła Kachowskiego.Chwalebne czyny i dokonania armii
księcia Poniatowskiego, grafika z 1823 roku. Dlaczego niektórzy historycy uważają, że legenda
Kościuszki miała swój początek w bitwie pod Dubienką?

Ustanowienie orderu Virtu Militari

Medale Virtu Militari z 1792 r. Dlaczego król postanowił ustanowić order po bitwie pod
Zieleńcami?Awers współczesnej gwiazdy orderowej.

Armia polska

Liczebność armii polskiej: ok. 57 tys. żołnierzy

Dane na podstawie: Tadeusz Cegielski, Łukasz Kądziela, Rozbiory Polski 1772-1793-1795,
Warszawa 1990, s. 236.

Armia rosyjska
 Liczebność armii rosyjskiej: ok. 100 tys. żołnierzy
Dane na podstawie: Tadeusz Cegielski, Łukasz Kądziela, Rozbiory Polski 1772-1793-1795,
Warszawa 1990, s. 236.

siatka

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Krys an Chariza i zespół oraz Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
Polecenie 1

Zapoznaj się z mapą, a następnie zaznacz „prawda”, jeżeli stwierdzenie jest prawdziwe, lub
„fałsz”, jeżeli jest fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Liczebność wojska rosyjskiego była niemal dwukrotnie
 
większa niż liczebność wojska polskiego.
Polacy próbowali powstrzymać armię rosyjską przed
 
zajęciem Warszawy.
W Mirze i Wilnie oraz pod Zieleńcami i Dubienką doszło
 
do kluczowych bitew tej wojny.
Wojska rosyjskie zdołały przekroczyć Bug.  
W 2012 r. obchodzono 220. rocznicę ustanowienia orderu
 
Virtu Militari.
Targowica leży współcześnie na terytorium Polski.  
Polecenie 2

Wykaż, że mapa (źródło A) ilustruje przebieg bitwy, o której mowa we fragmencie opracowania
historycznego (źródło B).

Źródło A

Mapa obrony linii Buga i bitwy pod Dubienką.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Tadeusz Korzon, Polona, 1894, licencja: CC BY-SA 3.0.

Źródło B

“
Piotr Derdej

Zieleńce–Mir–Dubienka 1792

Już od godziny 15.30 rozpoczęła się wymiana ognia między artylerią

polską i rosyjską, a o godz. 17 Kachowski zaczął przygotowanie ogniowe
do natarcia. W tym samym czasie jegrzy Sałtykowa zaatakowali zagajnik
z polskimi strzelcami i wyparli ich z zachodniej części lasku. Jednak
Polakom udało się utrzymać tę pozycję. […]
 Gen. Kachowski, wobec nieskuteczności natarcia czołowego, wydał
kawalerii rozkaz obejścia pozycji polskich przez kordon austriacki. […]
Pod osłoną lasu jazda rosyjska przeniknęła na tyły pozycji polskich.

Źródło: Piotr Derdej, Zieleńce–Mir–Dubienka 1792, Warszawa 2008, s. 90.

Twoja odpowiedź
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zapoznaj się z poniższymi tekstami źródłowymi, a następnie wykonaj polecenie.

Tekst A

“ Polonez Trzeciego Maja

Zgoda Sejmu to sprawiła,

Że nam wolność przywróciła.
Wiwat! Krzyczcie wszystkie stany:
Niechaj żyje Król kochany!

Taka jest narodu wola:

Za swych braci i za Króla
Obywatel każdy wszędzie
Życie swoje łożyć będzie.

Źródło: Polonez Trzeciego Maja, [w:] bibliotekapiosenki.pl.

Tekst B

“ Relacja „Gazety Narodowej i Obcej” o przyjęciu w

pałacu Radziwiłłowskim w dniu 5 czerwca 1791

W niedzielę, dnia 5 czerwca, stan rycerski dawał obiad na 300 osób dla
delegowanych od miast koronnych i W. Księstwa Litewskiego tudzież
obywateli miasta Warszawy, na który zaproszeni byli senatorowie,
ministrowie i wiele innych dystyngowanych osób. Jego Królewska Mość
Pan Nasz Miłościwy przed obiadem raczył zgromadzenie to odwiedzić,
oświadczając ukontentowanie swoje z jedności i uprzejmości, która
między obywatelami jednejże ojczyzny tak szczęśliwie wzrasta
i utwierdza się.
 Źródło: Relacja „Gazety Narodowej i Obcej” o przyjęciu w pałacu Radziwiłłowskim w dniu 5 czerwca 1791, [w:]
Materiały do dziejów Sejmu Czteroletniego, t. 4, oprac. J. Michalski, E. Rostworowski, J. Woliński, Wrocław 1961, s. 261.

Udowodnij, że po uchwaleniu Konstytucji 3 maja można było zaobserwować zachowania

inspirowane ideami oświecenia. Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do obu źródeł.

Ćwiczenie 2 輸

Przyjrzyj się ilustracjom i odpowiedz na pytania.

W czasie Sejmu Wielkiego życie polityczne kwitło nie tylko na Zamku Królewskim, ale
również w pałacach magnackich, gdzie po zakończeniu obrad kontynuowano dyskusje. Wskaż
mebel będący modnym elementem wystroju w tym okresie.

 

 
Ilustracje: Muzeum Narodowe w Warszawie.

Określ, w jakim stylu został wykonany mebel.

Ćwiczenie 3 醙

Przeanalizuj teksty źródłowe i wykonaj poniższe polecenia.

Tekst A

“ Dyzmy Bończy Tomaszewskiego, komisarza

cywilno-wojskowego województwa bracławskiego,
nad konstytucją i rewolucją dnia 3 maja roku 1791
uwagi

Sejm, mówię, teraźniejszy, jeżeli z pięciuset [z] okładem reprezentantów

składać go powinnych pozostałych kilkudziesiąt sejmem nazwać wolno,
depce całą władzę krajową, zrywa ogniwa, które go wiązały z narodem,
i wywracając tron prawdziwy Rzeczypospolitej buduje w ten moment na
zwaliskach jego majestat absolutyzmu.

Za każdą wolną, aż do naszych czasów, elekcją nowego króla

przyczyniał sobie Polak coraz więcej swobód i wolności, a za prawo do
tronu, za kondycją korony kładł tę szczęśliwą wolność ogólną i osobistą,
która najuroczystszą i najświętszą przysięgą, paktami zowiącą się, od
każdego króla obranego poprzysiężoną i zabezpieczoną była. Dzisiaj, gdy
zasiadających tron nasz od niej uwolniono, nie wywrócono
świętokradzką ręką całego gmachu wolności?

Odsunięta nie tylko od prawodawstwa, ale od wybierania

prawodawców, a co więcej własnych dla siebie sędziów uboższa
szlachta, cóż mieć będzie za swoją ojczyznę, kiedy prerogatywy
właściwe temu stanowi im odebrane. Dzisiaj w Polszcze do radzenia
swojej ojczyźnie fortuny potrzeba, przepychem i orderami zarażone
serca nad równość się wyniosły.
 Leje się krew obficie po całej Francji aż dotąd, zaniedbane rolnictwo,
opuszczone warsztaty, zgwałcona religia, pomieszane stany,
wyrządzane najokropniejsze morderstwa, zerwane wszystkie
społeczności i posłuszeństwa węzły powszechnej destrukcji tamtego
narodu wystawują obraz. Toż samo z czasem i u nas się stanie.

Źródło: Dyzmy Bończy Tomaszewskiego, komisarza cywilno-wojskowego województwa bracławskiego, nad konstytucją i
rewolucją dnia 3 maja roku 1791 uwagi, [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3
maja. Antologia, oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992, s. 161–192.

Tekst B

“
Antoni Trębicki

Odpowiedź autorowi prawdziwemu uwag Dyzmy

Bończy Tomaszewskiego nad konstytucją i
rewolucją dnia 3 maja

Polacy! Możnaż było w tak niebezpiecznym razie pilnować się

formalności, które zgubić naród mogły? Możnaż było zwlekać jedyny
sposób i jedyny moment zbawienia ojczyzny, kiedy prócz intryg, które
i tu w kraju, i za granicą czynić usiłowali ministrowie obcy, nadeszły
właśnie pod ten czas najgroźniejsze doniesienia ministrów
zagranicznych polskich, ostrzegające sejm o niezawodnych zamachach
na rozszarpanie ojczyzny, doniesienia wsparte na niewątpliwych
dowodach.

Ustanowiony następca za wolą całego narodu, za żądaniem wszystkich

prawie instrukcji. Odwołuję się do świadków bezkrólewiów i elekcji, co
się na nich pospolicie działo. Kilku potężnych magnatów spiknąwszy
[się], udeterminowało [zadecydowało] tego lub owego obrać królem.
Częstokroć było to jeszcze ułożono od zuchwałych arystokratów za
życia panującego. Czy ten król przyszły był zdatnym, czy niezdatnym,
mało to ich obchodziło, dosyć, że im najwięcej ofiarował korzyści.
 Burzą was pewnie pogromieni możnowładcy, że oto fortuny teraz trzeba
do posług ojczyźnie, że oto ubóstwo kazi szlachectwo, i może z was
niejeden daje się uwieść tymi podstępnymi wyrazy. Lecz cnotliwi,
chociaż w ubóstwie, poznajcie po większej części głos chytry, a miłość
ojczyzny i jej porządku pewnie w uczciwych sercach waszych odnosi
zwycięstwo nad zwodniczym podchlebstwem niedawnych waszych
tyranów.

Przystoiż tworzyć w swej imaginacji tych wysadzonych od królów

apostołów, którzy do buntu podżegają pospólstwo? Wypadaż
z okoliczności tak chwalebnej ustawy, przeciw której złość
najchytrzejsza nic znaleźć nie mogła, wmawiać odnowienie się u nas,
w Polszcze, krwawych francuskich przykładów?

Źródło: Antoni Trębicki, Odpowiedź autorowi prawdziwemu uwag Dyzmy Bończy Tomaszewskiego nad konstytucją i
rewolucją dnia 3 maja, [w:] Za czy przeciw Ustawie Rządowej. Walka publicystyczna o Konstytucję 3 maja. Antologia,
oprac. A. Grześkowiak-Krwawicz, Warszawa 1992, s. 193–260.

Zaznacz właściwe dokończenia zdań.

Autor tekstu A…

 popierał obóz hetmańsko-konserwatywny.

 był zwolennikiem Konstytucji 3 maja.

 był przeciwnikiem Konstytucji 3 maja.

Autor tekstu B…

 najprawdopodobniej należał do średniozamożnej szlachty.

 był zwolennikiem Konstytucji 3 maja.

 był przeciwnikiem Konstytucji 3 maja.

Napisz, który z autorów przekonał cię do swoich racji. Uzasadnij odpowiedź, podając dwa
użyte przez niego argumenty, które twoim zdaniem są najbardziej przekonujące.

Ćwiczenie 4 醙

Przeczytaj jeszcze raz teksty źródłowe z poprzedniego ćwiczenia i odpowiedz na pytanie.

W jakim celu autor tekstu A w ćwiczeniu 3 przyrównał polską sytuację do wydarzeń mających
miejsce we Francji? Czy słusznie posłużył się tym porównaniem?
Ćwiczenie 5 難

Wieczorem 3 maja 1792 r. w teatrze publicznym w Warszawie wystawiono sztukę Juliana

Ursyna Niemcewicza Kazimierz Wielki. Czy sztukę tę można uznać za przejaw uprawiania
polityki historycznej przez dwór? Uzasadnij odpowiedź, odwołując się do obu źródeł.

Tekst A

“ Kazimierz Wielki (do Ludwika Węgierskiego):

Stałością i zgodą przełamaliśmy tyle ciężkich trudności, stałością i zgodą

utwierdzim na zawsze losy wspólnej już dziś ojczyzny naszej.
Niepodległość lub śmierć niech będzie hasłem i nieodzownym
przedsięwzięciem naszym. [...]

Ominąłem bliskie powinne [tu: powinowaci] moje z rodu Piastów, was,

królu, radziłem, bo jedynie dobro i potęgę kraju mego miałem na
pierwszym względzie. Rządzić więc będziesz, królu, a berło, o które
przodkowie nasi ubiegając się, tyle strumieni krwi niewinnej wylali,
osiągniesz wśrzód pokoju i zgody [...]Panować będziesz nad narodem,
który kocha wolność nad wszystko, ale brzydzi się anarchią, bo doznał
okropnych jej skutków.

Źródło: Kazimierz Wielki (do Ludwika Węgierskiego):, [w:] Julian Ursyn Niemcewicz, Kazimierz Wielki. Drama we trzech
aktach. Reprezentowane na Teatrum Warszawskim dnia 3 maja 1792 w rocznicę obchodu Ustawy Rządowej, w: Tryptyk
piastowski Juliana Ursyna Niemcewicza, oprac. A. Mateusiak, Łódź 2015, s. 285–286.

Tekst B

“
„Gazeta Wyborcza”

Wypowiedź Dariusza Gawina w debacie „Po co

nam polityka historyczna?”
 W największym skrócie można powiedzieć, że [polityka historyczna] jest
to posługiwanie się przez demokratyczne (ale nie tylko) społeczeństwa
własnymi interpretacjami wydarzeń z przeszłości do osiągania – między
innymi – bieżących celów politycznych.

Źródło: „Gazeta Wyborcza”, Wypowiedź Dariusza Gawina w debacie „Po co nam polityka historyczna?”, 2005.

Twoja odpowiedź
Ćwiczenie 6 難

Zapoznaj się z ilustracjami oraz linią chronologiczną, a następnie udowodnij, że źródło

B powstało później niż źródło A.

Źródło A

Wielki cesarski krok.

Źródło: gallica.fr, domena publiczna.

Źródło B
Marzenie carycy Katarzyny II.
Źródło: bri shmuseum.org, domena publiczna.

3 maja 1791 – uchwalenie Konstytucji 3 maja

4 maja 1791 – manifest 26 posłów przeciw Konstytucji

9 stycznia 1792 – pokój w Jassach, koniec wojny rosyjsko-tureckiej

20 kwietnia 1792 – wybuch wojny francusko-austriackiej

27 kwietnia 1792 – podpisanie w Petersburgu aktu konfederacji,

ogłoszonego potem w Targowicy

18 maja 1792 – wkroczenie wojsk rosyjskich do Rzeczpospolitej

Uzasadnienie
Ćwiczenie 7 難

Przyporządkuj opisy do elementów ilustracji, których dotyczą. Opisy stanowią integralną część
źródła i są odautorskie. Numery na obrazku odpowiadają państwom: 2 – cesarstwo
Habsburgów, 3 – Prusy, 4 – Sardynia, 5 – Francja, 6 – Polska, 7 – Rosja. Następnie odpowiedz
na pytanie.

Czapka wolności, rysunek satyryczny, 1792

Źródło: gallica.fr, domena publiczna.

„Sardynia: Nie wysuwajcie zbyt

3
wygórowanych roszczeń [...].”

„Tak, dumna Rosjo, wyszepcze

złowieszczo mój niedźwiedź, jeżeli
1
nasza Konstytucja nie przypadnie Ci do
gustu...”

„Cóż, Panowie, przybywajcie,

poświęcimy naszą krew i majątki. Kogut
6
i niedźwiedź jeszcze mocno trzymają
czapkę wolności.”

„Irytujesz mnie Francjo, wypowiadając

4 mi wojnę, ale żołnierze Franciszka
pokażą Ci, do czego są zdolni.”

„Ja również pomogę, kogucie dumny

7
 7
w wyrywaniu Ci piór. Uważaj, żeby nie
stracić swojego pięknego ogona,

„Francuski kogut i polski niedźwiedź

2 trzymają czapkę wolności, ale niedługo
przyjdzie czas, żeby ją sprzątnąć”.

„Jaka Konstytucja! Jaki niedźwiedź!

Popatrzcie na te kule, które rozerwą
koguta, niedźwiedzia i Konstytucję.
5 Słyszycie ich dźwięk: przygotujcie
wasze ojczyzny i waszą krew.
W przeciwnym wypadku założą wam
na głowy możliwie najmniejsze czapki.”

Czy słowa włożone przez autora rysunku satyrycznego w usta Katarzyny II okazały się
prorocze?
Dla nauczyciela

Autor: Martyna Wojtowicz

Przedmiot: Historia

Temat: Wojna w obronie Konstytucji 3 maja

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum

Podstawa programowa:
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
XXVII. Upadek Rzeczypospolitej (wojna z Rosją i powstanie kościuszkowskie). Uczeń:
1) wyjaśnia wpływ konfederacji targowickiej na wybuch wojny z Rosją;
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
XXVII. Upadek Rzeczypospolitej (wojna z Rosją i powstanie kościuszkowskie). Uczeń: spełnia
wymagania określone dla zakresu podstawowego, a ponadto:
1) przedstawia przebieg wojny w obronie Konstytucji 3 maja, z uwzględnieniem roli dowódców;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne:

Uczeń:

wskazuje, dla kogo Konstytucja 3 maja oznaczała początek nowej, lepszej

rzeczywistości, a dla kogo koniec wolności;
rozstrzyga, czy Konstytucja 3 maja musiała upaść i kto był za to odpowiedzialny;
wyjaśnia, dlaczego czasem obchody rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja były bardzo
huczne, a czasem tajne albo w ogóle ich nie było.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
 konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

rozmowa nauczająca z wykorzystaniem ćwiczeń interaktywnych;

analiza materiału źródłowego (porównawcza);
dyskusja.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
telefony z dostępem do internetu.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel poleca jednemu z uczniów przeczytanie wyświetlonego na tablicy tematu

lekcji i zaproponowanie celu oraz kryteriów sukcesu. Zapowiada, że uczniowie
przećwiczą pracę z materiałami źródłowymi i multimediami związanymi ze
wspomnianym okresem historycznymi, sprawdzą także, jak radzą sobie z różnymi
typami poleceń. W ostatnim etapie sprawdzą swoją wiedzę, wykonując zestaw zadań.

Faza realizacyjna:

1. Praca w grupach z treścią e‐materiału. Każda z nich opracowuje fragment materiału

z sekcji „Przeczytaj”:

Grupa 1 i 5 – Wiwat Konstytucja!;

Grupa 2 i 6 - Co na to zaborcy?;
Grupa 3 i 7 - Rewolucja francuska a Polska oraz Konfederacja targowicka;
Grupa 4 i 8 - Mir, Zieleńce, Dubienka i kapitulacja.

Po zakończeniu pracy przedstawiciele zespołów prezentują przydzielone zagadnienie.

Pozostali uczniowie sporządzają notatki, mogą zadawać pytania i weryfikować
przedstawione informacje.
 2. Praca z multimedium („Mapa interaktywna”). Wybrana osoba czyta polecenie 1:
„Zapoznaj się z mapą, a następnie zaznacz „prawda”, jeżeli stwierdzenie jest
prawdziwe, lub „fałsz”, jeżeli jest fałszywe” z sekcji „Mapa interaktywna”. Po zapoznaniu
się z materiałem uczniowie dzielą się na grupy i opracowują odpowiedzi. Po ustalonym
wcześniej czasie przedstawiciel wskazanej (lub zgłaszającej się na ochotnika) grupy
prezentuje propozycję odpowiedzi, a pozostali uczniowie ustosunkowują się do nich.
Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia je, udzielając także uczniom informacji
zwrotnej.
3. Nauczyciel czyta polecenie 2: „Wykaż, że mapa (źródło A) ilustruje przebieg bitwy,
o której mowa we fragmencie opracowania historycznego (źródło B)” i poleca uczniom,
aby wykonali je w parach. Wybrana osoba prezentuje propozycję odpowiedzi,
a pozostali uczniowie ustosunkowują się do niej. Nauczyciel w razie potrzeby
uzupełnia ją, udziela też uczniom informacji zwrotnej.
4. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie wykonują indywidualnie następujące
ćwiczenia w sekcji „Sprawdź się”: 1‐4, a następnie porównują swoje odpowiedzi
z kolegą lub koleżanką.
5. Uczniowie w parach wykonują kolejne zadanie nr 5. Nauczyciel obserwuje postęp
pracy i udziela uczniom informacji zwrotnej.
6. Nauczyciel udostępnia uczniom za pomocą rzutnika lub tablicy interaktywnej
ćwiczenie 6. Uczniowie pracują indywidualnie. Po zalogowaniu się na telefonie,
tablecie lub komputerze przystępują do rozwiązywania zadania. Nauczyciel obserwuje
postęp pracy i rezultaty. Prosi wybranego ucznia, który wskazał błędne rozwiązanie,
o uzasadnienie swojej decyzji i zaprasza pozostałych uczniów do dyskusji.

Faza podsumowująca:

1. Omówienie ewentualnych problemów z rozwiązaniem ćwiczeń i poleceń z sekcji

„Sprawdź się”.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów.

Praca domowa:

1. Napisz streszczenie tekstu zawartego w sekcji „Przeczytaj”.

2. Wykonaj ćwiczenia interaktywne nr 7 i 8. Przygotuj uzasadnienia poprawnych
odpowiedzi.

Materiały pomocniczne:

Łojek J., Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.

Markiewicz M., Historia Polski 1492‐1795, Kraków 2004.
Rostworowski E., Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja,
Warszawa 1966.
Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kraków 1897.
Wskazówki metodyczne:

Uczniowie na podstawie sekcji „Mapa interaktywna” przygotowują prezentację

multimedialną będącą podsumowaniem lekcji.