HISTORIA

APOLONIUSZA,
KRÓLA TYRU

WSTĘP,
PRZEKŁAD,
KOMENTARZ
Jakub Zbądzki

ISBN 978-83-66546-40-0

9 788366 546400
HISTORIA APOLONIUSZA,
KRÓLA TYRU
 HISTORIA
Wydanie książki było możliwe dzięki hojności
niżej wymienionych darczyńców: APOLONIUSZA,
Zdzisław Koczarski KRÓLA TYRU
Maciej Cegliński
Mateusz Grabowski
Mariola Feszczuk
WSTĘP, PRZEKŁAD, KOMENTARZ
Olga Feszczuk
Jakub Zbądzki
Bartosz Kołoczek
Joanna Kulawiak-Cyrankowska
Paulina Łukasik
Ewa Witan
Tomasz Kuźniar
Joanna Zbądzka

Warszawa 2023
Recenzja WSTĘP
dr hab. Radosław Piętka

Redakcja językowa
Joanna Kłos

Korekta językowa
Julia Braun
Historia Apoloniusza, króla Tyru jest jednym z najsłynniejszych staro-
Skład i łamanie żytnych romansów. Chociaż współcześni amatorzy tego cieszącego
PanDawer, www.pandawer.pl się znaczną popularnością gatunku literackiego mogli się z nią nigdy
nie zetknąć, przed wiekami docierała do wielu odbiorców. Z początku
krążyła w pierwotnym, dość chropawym kształcie, następnie w redak-
Projekt okładki
cjach ambitnych twórców chcących poprawić kulejący miejscami styl
Paweł Pietrzyk
czy fabularne niespójności, by wreszcie trafić do znanego zbioru Gesta
Romanorum, a nawet stać się podstawą sztuki Szekspira zatytułowanej
ISBN 978-83-66546-40-0 Perykles, książę Tyru. Nic w tym szczególnie dziwnego. Antyczne po-
wieści, podobnie jak dzisiejsze, miały wielką moc oddziaływania. Ich
zadaniem było przeważnie oczarowanie czytelników nadzwyczajnymi
przygodami dwóch szlachetnych, zadurzonych w sobie postaci, przed
© Copyright by Jakub Zbądzki którymi piętrzyły się niezliczone przeszkody. Nigdy nie można było
© Copyright 2022 by Global Scientific Platform Sp. z o.o. mieć pewności, co stanie się choćby już za moment, ponieważ liczba
niespodziewanych zwrotów akcji często przekraczała wszelkie życio-
we prawdopodobieństwo. W tym tkwił jednak cały urok opowieści.
Historia Apoloniusza zmodyfikowała ten wzorzec w znacznym stopniu,
Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa stawiając w centrum nie skromną zakochaną parę, a kilka rodzin, i to
www.sublupa.pl
borykających się z dramatycznymi problemami, m.in. takimi jak kazi-
rodcze popędy. Mroczny motyw z pewnością musiał przyciągać, ale po-
wieść nie bazowała w żadnym wypadku na taniej sensacji. Nadzieja na
zwycięstwo nad złem, humor i… kultura, która pozwoliła bohaterom
Książka wydana ze środków pozyskanych poprzez portal polakpotrafi.pl oraz przetrwać w nieprzyjaznym świecie, rozświetlały skomplikowane losy
przez Global Scientific Foundation. protagonistów i czyniły całe dzieło czymś więcej niż prostą historyjką
dla spragnionych dreszczyku emocji.

5
 Wstęp
Losy Apoloniusza zasługują jednak na uwagę nie tylko osób lubią-
cych od czasu do czasu uronić łzę podczas lektury albo pomartwić się
o bohaterów znajdujących się w tarapatach. Są frapujące również pod
względem naukowym, ponieważ rodzą mnóstwo pytań: kto był autorem
całej opowieści? Czy wersje tekstu, które przetrwały – tzw. redakcja A i B
– mają jakąś wartość literacką, czy też, jak dowodzą niektórzy badacze,
to tylko niezgrabne i pełne luk streszczenia, zaledwie cienie zaginionego
oryginału? Czy wymowa dzieła jest chrześcijańska, czy pogańska? Wiel-
ka zagadkowość utworu wywołała w ostatnich latach żywe zaintereso-
wanie literaturoznawców i zaowocowała znakomitymi wydaniami1, nie
wspominając już o całym mnóstwie artykułów, w których prowadzono
zagorzałe spory o nawet najbardziej fundamentalne dla Historii Apoloniu-
sza kwestie. To wielka atrakcja dla dociekliwych osób, zwłaszcza z zacię-
ciem polemicznym.
Przyjrzymy się po kolei wszystkim tym nurtującym problemom. Za-
czniemy od przeglądu badań i wyjaśnienia przyczyn, dla których ostat-
nio wypowiedziano na temat Historii Apoloniusza tyle sprzecznych opi-
nii. Później przejdziemy do samej opowieści – aby ją w pełni zrozumieć,
skoncentrujemy się na klasycznych kategoriach opisu takich jak fabuła,
gatunek, narracja, kompozycja i język. Jak się przekonamy, rozważania
na ostatni z wymienionych tematów scalą nasze pojęcie o pozostałych
aspektach dzieła. Na koniec prześledzimy recepcję dzieła, by móc wresz-
cie rozpocząć samą opowieść. Przeprawa ta nie zawsze będzie łatwa, ale
warto się jej podjąć – przy odrobinie wysiłku uda nam się dotrzeć do
źródeł zasłużonej sławy Apoloniusza.
1 Zob. D. Tsitsikli, Historia Apollonii Regis Tyri, Königstein im Taunus 1981;
G.A.A. Kortekaas, Historia Apollonii Regis Tyri, Groningen 1984; G. Schme-
ling, Historia Apollonii Regis Tyri, Leipzig 1988; E. Archibald, Apollonius of
Tyre. Medieval and Renaissance Themes and Variations, Cambridge 1991; S. Pa-
nayotakis, The Story of Apollonius, King of Tyre. A Commentary, Berlin–Boston
2012.
6 7
1. Podstawowe problemy
1. Podstawowe problemy
Niestety autor Historii Apoloniusza jest nam nieznany. Ostatnie próby pre-
cyzyjnego ustalenia, kim był, miały miejsce na przełomie XIX i XX wieku.
Wówczas Aleksander Riese przedstawił w swoim wydaniu romansu2 teo-
rię, wedle której tekst napisał Ksenofont z Efezu. Propozycja ta przez długi
czas miała licznych zwolenników i dopiero niedawno obalił ją Antonio
Scarcella3. Obecnie uczeni są ostrożniejsi i pozwalają sobie co najwyżej
snuć pewne przypuszczenia dotyczące profesji autora powieści. Jak wska-
zuje Stelios Panayotakis4, zwykle mówi się o retorze, biorąc pod uwagę
styl tekstu (choć ten jest bardzo niejednorodny i byłoby to dość śmiałe
stwierdzenie), albo o lekarzu, uznając zawarty w nim opis anabiozy5 i jej
odwracania za zbyt fachowy, by mógł go napisać laik (mimo że sam stan
tzw. pozornej śmierci nie został opisany wyjątkowo szczegółowo).
Najwcześniejsze wersje Historii Apoloniusza, którymi dysponujemy,
pochodzą z przełomu V i VI w.6 Są to napisane po łacinie recenzje A (RA)
i B (RB) wyodrębnione przez Riesego. Wiemy, że musiały powstać po
zbiorze zagadek Sympozjusza z IV/V w., ponieważ zawierają w sobie aż
dziesięć z nich. Jednocześnie na pewno nie są późniejsze niż anonimo-
wy traktat z VII w. De dubiis nominibus poświęcony gramatyce, który jako
przykład użycia wyrazu gimnazjon podaje sformułowanie gymnasium
patet („gimnazjon jest otwarty”) z trzynastego rozdziału opowieści, oraz
pieśń 6.8 zmarłego w 568 r. Wenancjusza Fortunata zawierająca porów-
2 A. Riese, Historia Apollonii regis Tyri, wyd. 2, Lipsiae 1893, s. XVI.
3 Zob. A.M. Scarcella, Aspetti del diritto e del costume matrimoniali nel romanzo
di Eliodoro, „Materiali e contributi per la storia della narrativa greco-latina”
1993, nr 1, s. 57–96.
4 S. Panayotakis, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. 1.
5 Anabioza to przypominający śpiączkę, hibernację czy śmierć stan ograni-
czenia jakichkolwiek czynności i funkcji organizmu.
6 Istnieją mocno dyskusyjne fragmenty dwóch greckich papirusów z II/III w.
odwołujące się do postaci Apoloniusza, ale nie pasują do fabuły zachowa-
nego romansu, dlatego raczej się je odrzuca. Zob. R. Kussl, Papyrusfragmente
griechischer Romane: ausgewählte Untersuchungen, Tübingen 1991, s. 141–159.
 Wstęp
nanie: Tristis erro nimis patriis exul ab oris / quam sit Apollonius naufragus
hospes aquis („Błądzę z dala od brzegów ojczystych – tułacz smutniejszy /
Niż Apoloniusz ów, rozbitek oraz gość wód”7)8. Na ogół przyjmuje się na
bazie ustaleń Elimara Klebsa9, że RA i RB mają źródło w utworze z prze-
łomu II i III w., gdyż pewne aspekty ich świata przedstawionego, takie
jak zwyczaje, typ inskrypcji czy system monetarny, odpowiadają właśnie
tym czasom. Ten ostatni element jest jednak na tyle zaskakujący, że może
skłaniać ku zgoła innej hipotezie. Jak przypomina George Kortekaas, na
początku IV w. sestercje wychodzą z obiegu, ale nie znikają z literatury,
odniesienia do nich tracą za to stopniowo jakikolwiek związek z rzeczy-
wistością10. I tak w RA mają zupełnie fantastyczną wartość, a przy tym
opisuje się je jako wykonane ze złota, co jest niezgodne z prawdą. Na
dodatek autor RB, chcąc poprawić błędy poprzednika, zmienia w swej
nieświadomości jedynie materiał, z którego wykonywano monety, na
srebro. Gdyby w obu recenzjach posługiwano się sestercjami tak, jak to
było faktycznie w II czy III w., bronienie na tej podstawie tezy o istnieniu
pierwowzoru byłoby nieco bardziej zrozumiałe. W tej sytuacji można
natomiast z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić, że autor, który
próbował przedstawić dawne czasy, nie miał o nich zbyt dużego pojęcia.
Taką myśl wspiera też pierwsze zdanie utworu, wedle RA: In ciuitate An-
tiochia rex fuit quidam nomine Antiochus, a quo ipsa ciuitas nomen accepit
Antiochia („Był w Antiochii pewien król o imieniu Antioch, od którego
miasto otrzymało nazwę”11). Autor w nieco baśniowej konwencji12 roz-
7 Przekład mojego autorstwa.
8 G. Garbugino, Historia Apollonii Regis Tyri, [w:] A Companion to the Ancient
Novel, red. E.P. Cueva, S.N. Byrne, Malden (MA)–Oxford–Chichester 2014,
s. 138.
9 Zob. E. Klebs, Die Erzählung von Apollonius aus Tyrus: Eine geschichtliche Un-
tersuchung, Berlin 1899, s. 228.
10 G.A.A. Kortekaas, The Story of Apollonius, King of Tyre. A Study of Its Greek Ori-
gin and an Edition of the Two Oldest Latin Recensions, Leiden–Boston 2004, s. 24.
11 Wszystkie z podanych tłumaczeń Historii Apoloniusza są mojego autorstwa.
12 Nie wszyscy uczeni uznają jednak tę baśniowość. Dla Kortekaasa to zwykłe
wprowadzenie do opowiadania postaci przez użycie osobowej formy cza-
8 9
1. Podstawowe problemy
poczyna opowieść o wydarzeniach znacznie dla niego wcześniejszych,
pewna archaizacja jest więc celowa. Ciekawe jest przy tym pytanie, czy
miał on świadomość, że Antiochia została założona na przełomie III
i II w. p.n.e. – jeśli tak, jego rozeznanie w historii musiało być rzeczywi-
ście niewielkie, skoro na hellenistyczny świat nałożył realia późniejsze
o tyle wieków. Jeśli nie, to tym gorzej, ponieważ w efekcie musiałby opi-
sywać dawne czasy w sposób poniekąd przypadkowy. Wierność rzeczy-
wistości historycznej nie jest jednak mocną stroną romansu i nie musi
nią być. Dlaczego więc na podstawie kryterium świata przedstawionego
uznawać, że tekst powstał w II lub III w. n.e., co przez dziesiątki lat było
wręcz niepodważalne?13 Można powiedzieć na poły żartobliwie: Klebs
i późniejsi badacze byli przekonani, że pod spodem Historii Apoloniusza
coś się koniecznie musi kryć – tekst bardziej zgodny z realiami histo-
rycznymi, bogatszy, sprawniejszy stylistycznie, napisany w innym języku
bądź przepełniony inną religijnością – ponieważ dzieło, którym dyspo-
nujemy, uważali za zbyt niejednorodne, a nawet słabe pod względem li-
terackim. Właściwie wszyscy uczeni myśleli o tym utworze, poruszając
się wewnątrz systemu, który stworzył Klebs. Jeśli więc chcemy dokładnie
zrozumieć, jak postrzegano Historię Apoloniusza jeszcze całkiem niedaw-
no, musimy przyjrzeć się tezom tego badacza.
Klebs ogłosił w swoim wydaniu, że pierwowzór14 był pogański i łaciń-
ski. Dwa wieki później w języku Rzymian miało powstać jego streszcze-
nie zawierające nieco chrześcijańskich interpolacji, na podstawie których
sownika esse (być), a nie formuła typu „Dawno, dawno temu był sobie…”.
Zob. G.A.A. Kortekaas, Commentary on the „Historia Apollonii Regis Tyri”, Lei-
den–Boston 2007, s. 3–4.
13 O ile mi wiadomo, krytycznie odniósł się do tego jedynie Ralph Hexter.
Zasugerował mianowicie, że Historia Apoloniusza jest raczej utworem od-
twórczo postarzanym przez chrześcijańskiego autora, a nie pogańskim dzie-
łem precyzyjnie uzupełnionym o elementy chrześcijańskiej doktryny. Zob.
G.A.A. Kortekaas, Historia Apollonii Regis Tyri, Groningen 1984, rec. R. Hexter,
„Speculum” 1988, nr 1, s. 188.
14 Używam tego terminu na oznaczenie rzekomo istniejącego dzieła, na bazie
którego według niektórych badaczy miały ostatecznie powstać teksty RA i RB.
 Wstęp
opracowano niezależnie obie wspomniane już recenzje. Kolejni badacze
odnosili się do tego pozytywnie lub krytycznie, zawsze pozostając jednak
w ramach wyznaczonych przez Klebsa. Przykładem drugiego podejścia
jest stanowisko Kortekaasa – przyznawał on, że pierwowzór musiał być
pogański, twierdząc jednocześnie, że został napisany w języku greckim.
Następnie ktoś miał go streścić i przy tym znacznie zmienić, w tym wy-
padku również w duchu chrześcijańskim. Z tej ostatniej wersji zdawał się
czerpać autor RA, a z RA i ze skrótu autor RB15.
Nie są to oczywiście jedyne propozycje16, za to jak w soczewce skupia-
ją najważniejsze kwestie, z którymi musimy się zmierzyć. Pierwszą z nich
i najbardziej podstawową byłby język ewentualnego oryginału. Badacze
z XIX w., jak Alexander Riese czy Erwin Rohde, dowodzili na podstawie
fabuły i świata przedstawionego bazujących na romansach w rodzaju
tych Charitona czy Achillesa Tatiusa, że łacińska Historia Apoloniusza bez
wątpienia musiała zostać wcześniej napisana po grecku. Typowali Kseno-
fonta z Efezu, którego Opowieści efeskie najbardziej ją przypominają, albo
jakiegoś jego naśladowcę17. Wychodząc z tego założenia, usilnie starali
się odtworzyć pierwowzór. Te podobieństwa są jednak nieco zwodnicze
i obecnie się je kwestionuje, czemu później bliżej się przyjrzymy. Współ-
cześni uczeni uznający, że istniał grecki oryginał, są nastawieni raczej na
analizę stylistyczną niż fabularną. Ich czołowym przedstawicielem jest
15 Oba te systemy przedstawia w swoim wydaniu Kortekaas. Zob. G.A.A. Kor-
tekaas, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. 14.
16 Trzeba jednak dopowiedzieć – jak wskazują Costas Panayotakis i Maaike
Zimmerman – że wydanie Kortekaasa zostało dobrze przyjęte, stało się na-
wet bazą dla Thesaurus Linguae Latinae, a zawarte w nim tezy wiele osób
zaakceptowało, więc obiegowa wiedza o Historii Apoloniusza opiera się na
wiedzy właśnie tego uczonego. Są jednak i tacy badacze, którzy do tego
stopnia nie zgadzają się z błędnymi ich zdaniem wywodami Kortekaasa, że
zdarza im się nie uwzględniać jego artykułów i edycji w bibliografii, jak to
ma w zwyczaju np. Schmeling. Zob. G. Schmeling, The Novel in the Ancient
World, Leiden 1996, rec. C. Panayotakis, M. Zimmerman, „Mnemosyne”
1999, nr 1, s. 95.
17 E. Rohde, Der griechische Roman und seine Vorläufer, Leipzig 1914, s. 441.
10
1. Podstawowe problemy
Kortekaas, który w brzmiących helleńsko frazach i w pewnych niezbyt
jasnych miejscach tekstu dostrzega ślady tłumaczenia na łacinę i na tej
bazie próbuje rekonstruować pierwowzór. Jeśli ma rację i obie recenzje
są przekładami, stawia to przed nami kolejne problemy, na które wska-
zuje m.in. Elisabeth Archibald18: czy RA to tłumaczenie swobodne, czy
wierne? Czy zawarte w nim partie poetyckie albo łacińskie zagadki Sym-
pozjusza byłyby autorskim wkładem, czy też nawiązywałyby do jakichś
greckich form? Są to pytania bez odpowiedzi, ale może wcale nie trzeba
ich udzielać. Inni uczeni, jak Stelios Panayotakis, zauważają bowiem, że
późna łacina jest tworem wyjątkowo niekoherentnym, w którym mie-
szają się elementy greckie i rzymskie, pogańskie i chrześcijańskie, wy-
tworne i wręcz prostackie19. Wyodrębnianie jednego z tych aspektów,
w tym wypadku grecyzmów, byłoby sztuczne, zwłaszcza że – jak zazna-
cza z kolei Schmeling – nie przesądzają one o greckości tekstu. Widać
to po Metamorfozach, czyli złotym ośle Apulejusza oraz Satyrikonie Petro-
niusza, które je przecież zawierają, chociaż zostały napisane po łacinie20.
A trzeba pamiętać, że Historia Apoloniusza jest znacznie późniejsza i co za
tym idzie jeszcze dalsza od wzorcowego języka Rzymian. Mocnym argu-
mentem Schmelinga przeciwko tezie o greckim pierwowzorze jest też to,
że w dziele odnajdujemy wyłącznie nawiązania do literatury łacińskiej
z Wergiliuszem i Owidiuszem na czele21. Chcąc odrzucić jego tok rozu-
mowania, musielibyśmy uznać wszystkie cytaty i parafrazy za interpola-
cje, ale że nawet Kortekaas uznaje zakres dodatków za raczej niewielki22,
nie mógłby się w ten sposób bronić. Choć wciąż będzie to rzecz sporna,
można przyjąć, że Historia Apoloniusza jest tekstem łacińskim i nie musi
mieć żadnego pierwowzoru, napisanego obojętnie w jakim języku.
18 E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s. 8.
19 S. Panayotakis, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. VIIII.
20 G. Schmeling, Notes on the Text of the „Historia Apollonii Regis Tyri”. Part 1,
„Latomus” 1994, nr 1, s. 133.
21 Tenże, The History of Apollonius King of Tyre, [w:] Latin Fiction, red. H. Hof-
mann, London 2004, s. 144.
22 G.A.A. Kortekaas, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. 17.
11
 Wstęp
Co jednak zrobić z kolejnym problemem, nad którym głowili się
Klebs i Kortekaas, czyli religijnym aspektem dzieła? Znajdujemy w nim
wiele elementów pogańskich – m.in. pomstowanie na Neptuna i ob-
chodzenie jego święta, porównanie Apoloniusza do Apollona czy mo-
dlenie się do Manów – ale nie brak także ewidentnie chrześcijańskich,
jak wyrażenia zaczerpnięte z Wulgaty i z dzieł hagiograficznych, a także
bezpośrednie nawiązania do scen z Biblii i do żywotów świętych: Marci-
na (obdarowanie Apoloniusza połową płaszcza23) i być może Agnieszki
Rzymianki (bronienie przez Tarsję dziewictwa). Utwór jest niespójny
pod tym względem do tego stopnia, że pod jego koniec Diana posyła do
Apoloniusza anioła – to chyba ulubiony przykład badaczy24 – ale może
nawet tak zawiłą rzecz da się rozwikłać. Jak widzieliśmy, Klebs i Korte-
kaas uznali, że mamy do czynienia z przekształceniem pierwowzoru we-
dle idei nowej religii. Po ich stronie stanęliby też George Schmeling czy
Pieter-Jan Enk, którzy wskazywali na możliwość łatwego ich zdaniem
usunięcia interpolacji. Chcielibyśmy w tym wywodzie skupić się na jed-
nej z kwestii poruszonych przez ostatniego z badaczy, ponieważ dobrze
ilustruje ona tok myślenia, który wcale nie musi być słuszny. Jako przy-
kład tego, że elementy chrześcijańskie są późnym dodatkiem, Enk po-
dał drugie zdanie utworu: Is habuit unam filiam, uirginem speciosissimam,
in qua nihil rerum natura exerrauerat, nisi quod mortalem statuerat („Miał
jedną córkę, wyjątkowo piękną pannę – natura nie poskąpiła jej niczego
oprócz nieśmiertelności”). Ponieważ ten passus zawiera myśl niemożliwą
do zaakceptowania z punktu widzenia chrześcijanina, Enk uznał, że ża-
den wyznawca nowej religii czegoś podobnego by nie napisał, więc pier-
23 Może to mieć jednak drugie znaczenie – podstawą dla interpretacji byłby
prawdopodobnie obecny także w Τόξαρις ἢ Φιλία (Toksaris ē filia, Toksaris
albo o przyjaźni) Lukiana motyw współdzielenia ubogiego życia przez parę
przyjaciół kierujących się filozofią cynicką. Zob. S. Panayotakis, The Divided
Cloak in the „Historia Apollonii Regis Tyri”: Further Thoughts, [w:] K. Doulamis,
Echoing Narratives: Studies of Intertextuality in Greek and Roman Prose Fiction,
Ancient Narrative Supplements 13, Groningen 2011, s. 185–199.
24 P.J. Enk, The Romance of Apollonius of Tyre, „Mnemosyne” 1948, nr 1, s. 235.
12
1. Podstawowe problemy
wowzór z pewnością musiał być pogański25. W tym stwierdzeniu kryje
się niewyartykułowane założenie, że człowiek, który dodał treści chrze-
ścijańskie, był bardzo niedbały lub wręcz pozbawiony inteligencji, skoro
fastrygi są aż tak widoczne. Można jednak polemizować z argumentami
Enka. Wiadomo przede wszystkim, jak często w tekstach z późnego an-
tyku elementy pogaństwa i chrześcijaństwa mieszają się w sposób dla
nas przedziwny, a pytanie o wyznanie autora jest nierzadko bezzasadne,
ponieważ aspekty religijne dzieła zależą nie tyle od jego światopoglądu,
ile od celów, jakie sobie wyznaczył26. Dlatego są inni badacze uznający
integralność duchowych treści Historii Apoloniusza, jak Stelios Panayota-
kis, który wskazuje przy tym, że mają one raczej charakter erudycyjny
(podobnie jak liczne nawiązania do rzymskich klasyków), a zatem nie
niosą ze sobą znaczeń teologicznych, tylko rozwijają utwór o nowe moż-
liwości interpretacji27. Wspaniałym przykładem jest dokonana przez tego
uczonego analiza postaci Archistraty – matki, która zdecydowała się po
urodzeniu „zachować czystość” i zostać kapłanką bogini Diany w świąty-
ni w Efezie, co jako żywo przypomina o Maryi, zarazem matce i dziewicy,
zwłaszcza że do opisu królewny użyto formuł inuiolabilis oraz inuiolabiter
pochodzących z pism chrześcijańskich i używanych w kontekście nie-
pokalanego poczęcia, a samą miejscowość również łączono z Maryją28.
Można zatem przyjąć, że Historię Apoloniusza napisał chrześcijanin, choć
jego zamierzenia raczej nie były w większym stopniu religijne. Wydaje
się także, że elementy pogańskie były składnikiem nie do końca kohe-
rentnego światopoglądu autora, a nie tylko efektem archaizacji tekstu
czy sztucznie doklejonymi dodatkami.
25 Tamże.
26 Klasyczny wywód w tym duchu przeprowadził Clive Staples Levis. Zob.
C.S. Lewis, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i re-
nesansowej, tłum. W. Ostrowski, Kraków 2008, s. 75–85.
27 S. Panayotakis, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. 8.
28 Tenże, The Temple and the Brothel: Mothers and Daughters in „Apollonius of
Tyre”, [w:] M. Paschalis, S. Frangoulidis, Space in the Ancient Novel: Ancient
Narrative Supplementum, Gronigen 2002, s. 102.
13
 Wstęp
Następnym pewnikiem – jak chcielibyśmy wykazać, tylko pozornym
– jest stwierdzenie Klebsa i Kortekaasa, że RA i RB są zaledwie stresz-
czeniem pierwowzoru. To nieco ryzykowna teza już choćby ze względów
formalnych, ponieważ skróty dzieł nie liczyły więcej niż piętnaście stron,
a Historia Apoloniusza jest dwukrotnie dłuższa, jak zauważa Schmeling29.
Trzeba jednak przyznać, że mimo tej objętości rzeczywiście obie recen-
zje sprawiają miejscami wrażenie streszczenia. Archibald wskazuje tu
na braki w umotywowaniu postępowania bohaterów czy ich charaktery-
styce, niemal pozbawioną komentarzy, surową narrację i prostotę zdań
złożonych na ogół współrzędnie. Nie możemy nawet dokładnie poznać
świata przedstawionego ze względu na wyjątkowo ubogie opisy – nie
znamy w większości wypadków fizjonomii postaci, ich ubrań czy choćby
wyglądu budynków30. Za takim tokiem myślenia kryje się założenie, że
pierwowzór musiał być dziełem rozbudowanym i zręcznie napisanym,
ale jest to bardzo wątpliwe. Przedstawione wnioskowanie wynika raczej
z naszych przyzwyczajeń – przywykliśmy do bardziej skomplikowanych
i wyszukanych form powieści, więc szybko zauważamy wszelkie niedo-
statki. Jak stwierdza żartobliwie Tomas Hägg, równie dobrze moglibyśmy
posądzać współczesnych autorów słabej beletrystyki o nieudolne stresz-
czanie31. Naturalnie nikt tego nie robi, ale oskarżanie o to dzieł, których
powstanie jest owiane tajemnicą, przychodzi znacznie łatwiej. Co cieka-
we, z tymi zarzutami spotyka się nie tylko anonimowy autor omawiane-
go dzieła, ale też Ksenofont z Efezu, „podejrzany” o udział w napisaniu
Historii Apoloniusza. Braki jego Opowieści efeskich były jednym z ważniej-
szych argumentów na rzecz podobieństwa obu dzieł, a co za tym idzie
wspólnego autorstwa! Podobne tezy jednak jakiś czas temu odparto32.
Powtórzmy – Historia Apoloniusza sprawia wrażenie streszczenia, po-
nieważ nie przystaje do naszych oczekiwań literackich. Wcale jednak nie
29 G. Schmeling, Notes…, dz. cyt., s. 134.
30 E. Archibald, Apollonius of Tyre..., dz. cyt., s. 12.
31 T. Hägg, The Novel in Antiquity, Berkeley–Los Angeles 1983, s. 153.
32 Zob. T. Hägg, Die Ephesiaca des Xenophon Ephesios – Original oder Epitome?,
„Сlassica et Mediaevalia” 1966, nr 27, s. 118–161.
14
1. Podstawowe problemy
aspiruje do miana znanej nam dobrze powieści realistycznej ani jeszcze
bardziej złożonych form. O wiele bardziej odpowiada literaturze ponie-
kąd sensacyjnej, bazującej na dodawaniu kolejnych epizodów33. Dlatego
nie musimy np. skrupulatnie zgłębiać motywów postępowania postaci.
Może ich zwyczajnie nie być. Nie powinniśmy też doszukiwać się inter-
polacji w partiach tekstu świadczących o nielogicznym postępowaniu bo-
haterów, jak to czyni choćby Ben Edwin Perry, uznając, że bezsensowna
decyzja króla Antiocha, by nie zabić Apoloniusza od razu, została sztucz-
nie dodana przez kogoś, kto zauważył konieczność uzasadnienia długich
wojaży bohatera34. Perry jest bardzo blisko prawdy, ale raczej to sam autor
zdecydował o opieszałości władcy, która pozwoliła na te wyprawy. Zwło-
ka stwarza bowiem możliwość rozwoju dalszych wydarzeń, jak stwierdza
Stelios Panayotakis35. Nie jest to eleganckie rozwiązanie, ale to nie subtel-
ności oczekiwali dawni czytelnicy, rozmiłowani przecież w jeszcze słab-
szych pod względem literackim historiach, przy których nawet Opowieści
efeskie wywierałyby wielkie wrażenie, jak przekonuje Hägg36. I wydaje się,
że to właśnie postawa tych dawnych odbiorców dowodzi wartości dzie-
ła. Trudno sobie wyobrazić, żeby banalne streszczenie, które trudno na-
wet nazwać utworem literackim, mogło zyskać tak wielką popularność
w późniejszych czasach. Archibald wspomina o aż 114 manuskryptach
łacińskich od IX do XVII w. i niezliczonych wersjach w językach narodo-
wych: tekst tłumaczono wtedy na język francuski, włoski, grecki, czeski
i węgierski, a jego wersję zawartą w Gesta Romanorum przekładano także
na polski i holenderski37. Badacze wielokrotnie wspominają, jak bardzo
33 Northrop Frye’s Uncollected Prose, oprac. R.D. Denham, Toronto–Buffalo–
London 2015, s. 162.
34 B.E. Perry, The Ancient Romances, Berkeley 1967, s. 298.
35 S. Panayotakis, The Logic of Inconsistency: Apollonius of Tyre and the Thirty-
-Days’ Period of Grace, [w:] Authors, Authority and Interpreters in the Ancient
Novel. Essays in Honor of Gareth L. Schmeling, red. S.N. Byrne, E.P. Cueva,
J. Alvares, Groningen 2006, s. 214–215.
36 T. Hägg, The Novel…, dz. cyt., s. 161.
37 E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s. 3.
15
 Wstęp
ceniony był to romans, czyni tak nawet Kortekaas38, ale niestety takie
stwierdzenia mają charakter poniekąd komunału, ponieważ nie wyciąga
się z nich dalej idących wniosków. Wydaje się, że należy przyjąć za do-
brą monetę tę piękną recepcję Historii Apoloniusza i przyznać, że to my,
żyjący współcześnie, możemy się mylić, a niekoniecznie odbiorcy sprzed
wieków.
Na koniec musimy wreszcie określić, co wiemy o samych tekstach,
którymi dysponujemy – o okolicznościach powstania obu recenzji, rela-
cjach między nimi i ich wartości. Wiemy już, że RA i RB powstały na
przełomie V i VI w. Jak podaje Archibald39, zachowały się trzy odpisy RA:
niepełny z IX w. (Laurentianus), zmieszany z wersją RB, określany jako RC
z XII w., i kompletny z XIV w. (Parisinus). Pism swobodniej opartych na
RA naliczono piętnaście. Przetrwało także siedem odpisów RB, z których
najwcześniejszy, pochodzący z IX w. (Vossianus), urywa się na rozdziale 36
i trzeba go uzupełniać sekcją z egzemplarza z XII w. (Oxoniensis). Tekstów
bazujących na RB jest co najmniej pięćdziesiąt. Obecnie wśród badaczy
panuje zgoda, że RB to próba ulepszenia RA, zwłaszcza pod względem
językowym, poprzez nadanie jej bardziej klasycznego poloru (usunięcie
wyrażeń zdrobniałych lub nieeleganckich, poprawienie składni i rytmu
kolejnych fraz), ale też fabularnym, za sprawą uzupełnienia RA o przy-
czyny poszczególnych wydarzeń czy imiona bohaterów40. Zmiany są
miejscami dość znaczne – dowiadujemy się np., że dzieło, które czytamy,
spisał sam Apoloniusz – i zdaniem części badaczy mogą być pomocne
w odtwarzaniu rzekomego greckiego pierwowzoru41, choć równie dobrze
możemy uznać je za przejaw inwencji autora RB.
Historia Apoloniusza jest jak widać dziełem bardzo zagadkowym, ale
trudno nie odnieść wrażenia, że za jej tajemniczość w dużej mierze odpo-
wiadają badacze, którzy dopatrywali się kolejnych ukrytych za nią rzeczy,
chcąc dotrzeć do innego tekstu, pełniejszego i piękniejszego, a zarazem
38 G.A.A. Kortekaas, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. 3, 31.
39 E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s 9.
40 Tamże, s. 11, 25–30.
41 G. Garbugino, Historia Apollonii Regis Tyri…, dz. cyt., s. 137.
16
2. Fabuła
bardziej typowego i jednoznacznego. Takie postępowanie wydaje się jed-
nak prowadzić na manowce. Być może zrozumiemy z Historii Apoloniusza
znacznie więcej, ograniczając się do wersji, którymi dysponujemy – to
zapewne wystarczy, skoro przez wieki czytelnicy nie mieli do nich za-
strzeżeń. Spójrzmy więc najpierw na to, co przyciągało najbardziej, czyli
samą opowieść.
2. Fabuła
Układ zdarzeń w Historii Apoloniusza nie jest przesadnie skomplikowany.
Utwór rozpoczyna dramatyczna scena, w której król Antioch gwałci swo-
ją córkę. Dziewczyna nakłoniona przez nianię nie mówi nikomu o prze-
stępstwie i rozpoczyna życie w kazirodczym związku z ojcem. Ponieważ ze
względu na wiek musi zostać wydana za mąż, władca ogłasza, że za żonę
pojmie ją ten, kto rozwiąże jego zagadkę. Udaje się to młodemu księciu
Apoloniuszowi z Tyru, za co Antioch go prześladuje. Bohater uchodzi do
Tarsu. Jak dowiaduje się od swojego rodaka Hellenika, został wpisany na
listy proskrypcyjne. Słysząc o nękającym mieszkańców głodzie, ratuje ich
poprzez ofiarowanie im ogromnej ilości zboża, w zamian za co pomaga-
ją mu w ucieczce statkiem. Podczas żeglugi dochodzi do sztormu, okręt
Apoloniusza się rozbija, a on sam trafia przypadkiem do Cyreny. Pod swój
dach przyjmuje go biedny rybak. Bohater wkrótce go opuszcza i napoty-
ka w gimnazjonie władcę Pentapolis Archistratesa. Dzięki swojemu oby-
ciu i kulturze Apoloniusz zyskuje jego uznanie i otrzymuje rękę królewny
Archistraty. Po kilku miesiącach, kiedy okazuje się, że Antioch zginął ra-
żony piorunem, Apoloniusz wyrusza razem z żoną w morską podróż, aby
objąć po nim tron. Archistrata rodzi na statku, a podczas połogu zapada
w anabiozę. Ponieważ wszyscy sądzą, że nie żyje, załoga przygotowuje dla
niej trumnę, Apoloniusz zaś każe pochować ją w morzu. Kobieta zostaje
przypadkiem odnaleziona i odratowana przez lekarzy z Efezu, a później na
własne życzenie umieszczona w świątyni Diany. Apoloniusz postanawia
oddać nowo narodzoną córkę Tarsję przyjaciołom z Tarsu, Stranguilliowi
i Dionizjadzie. Przysięga, że póki jego dziecko nie wyjdzie za mąż, będzie
17
 Wstęp
przebywał w Egipcie i nie zetnie włosów, brody ani paznokci. Mija czterna-
ście lat. Nienawidząca Tarsji Dionizjada chce ją zabić rękami swojego rząd-
cy Teofila, ale w ostatniej chwili pojawiają się piraci i zabierają dziewczynę
ze sobą. Rządca udaje, że się jej pozbył, a Stranguillio i Dionizjada wmawia-
ją innym, jakoby zmarła w wyniku nagłej choroby. Społeczność Tarsu bu-
duje dla niej grobowiec. Tymczasem piraci sprzedają Tarsję stręczycielowi
z Mityleny, ale dziewczyna zachowuje dziewictwo, ponieważ udaje jej się
wzbudzić litość w jego zarządcy i w księciu Atenagorasie, którzy ją wspiera-
ją. Apoloniusz przybywa do Tarsu, by wydać córkę za mąż. Dowiedziawszy
się o jej rzekomej śmierci, opuszcza miasto, a wiatry zanoszą jego statek do
Mityleny. Przypadkiem brzegiem przechadza się Atenagoras. Załoga Apo-
loniusza zaprasza go na pokład. Książę poznaje losy ich pana i postanawia
mu pomóc. Przeczuwając, że Tarsja jest jego córką, posyła po nią. Tarsja
wypróbowuje Apoloniusza zagadkami. Kiedy usiłuje go objąć i pocieszyć,
ten uderza ją. Zrozpaczona dziewczyna zaczyna opowiadać o swoich nie-
szczęściach, przez co dochodzi do szczęśliwego rozpoznania. Stręczyciel
zostaje za karę spalony na stosie, a bohaterowie ruszają do Tarsu. W trak-
cie podróży Apoloniusz ma wizję – anioł każe mu żeglować do Efezu. Tam,
w świątyni Diany, poznaje go żona. Wszyscy razem trafiają ostatecznie do
Tarsu i mszczą się na Stranguilliu i Dionizjadzie. Apoloniusz oddaje rękę
swojej córki Atenagorasowi, czyniąc go królem Antiochii. Na koniec boha-
terowie udają się do Cyreny. Po szczęśliwie spędzonym roku umiera stary
Archistrates, a następcą na tronie zostaje jego zięć. Hellenik i rybak zostają
wynagrodzeni za pomoc udzieloną przed laty. Apoloniusz spisuje swoje
przygody. Jego żona rodzi mu syna, wszyscy żyją długo i szczęśliwie.
O czym w istocie opowiada Historia Apoloniusza? Najciekawsze i najtraf-
niejsze odpowiedzi skupiają się na elementach dla tego dzieła unikatowych.
Tomas Szepessy wskazuje, że skoro nie ma tu żadnej pary kochanków, na
której na dłużej skupiałaby się narracja, a emocje zakochanych zarysowane
są bardzo ogólnie, nie ma sensu mówienie o utworze jako o kolejnym typo-
wym romansie antycznym, jak chcieli wcześniejsi interpretatorzy42. Badacz
42 T. Szepessy, The Ancient Family Novel (A Typological Proposal), „Acta Antiqua
Academiae Scientiarum Hungaricae” 1985–1988, nr 31, s. 359.
18
2. Fabuła
zaproponował zamiast tego termin family novel, czyli „powieść” (noweletę?43)
koncentrującą się na założeniu, rozbiciu i ponownym połączeniu się rodziny.
Wskazał przy tym na odległe źródła i motywy widoczne już w komediach
Plauta i tragediach Eurypidesa44 oraz trend w postaci zbliżonych historii
powstających w podobnym czasie co Historia Apoloniusza – jak Narrationes
de caede monachorum in monte Sinai przypisywane św. Nilowi z Ancyry czy
Pseudoklementyny wskazujące na stopniowy rozwój takiego właśnie gatunku.
Możliwe, że jednym z typowych dla niego wątków było kazirodztwo, o któ-
rym traktują i ostatni ze wspomnianych tekstów, i omawiana opowieść, na co
zwraca uwagę Elisabeth Archibald45.
Rozważania nad rolą incestu w Historii Apoloniusza mają zresztą dłu-
gą historię. Niedawno podsumował je Giovanni Garbugino46. O tym, że
głównym wątkiem są relacje między ojcami a córkami, także w erotycz-
nym kontekście, mają świadczyć konstrukcja postaci i kompozycja utwo-
ru. Otóż wszyscy główni bohaterowie – Antioch, Apoloniusz, Archistra-
tes i Atenagoras – mają po jednej córce, brak im za to synów i żon (lub
są one z różnych powodów nieobecne), co już samo w sobie jest zastana-
wiające. Ponadto cała historia dzieli się wyraźnie na trzy części: pierwsza
mówi o Antiochu i jego córce oraz Apoloniuszu, druga o Archistratesie,
jego córce Archistracie i Apoloniuszu, a trzecia o Apoloniuszu, jego cór-
ce Tarsji i Atenagorasie, przy czym motyw kazirodztwa może przewijać
się we wszystkich wspomnianych partiach. Najbardziej wyraziste są pary
scen odwołujące się do przedstawionego na początku tekstu gwałtu: są
to kolejno przedstawienie bezsenności i wtargnięcia do cudzej sypialni
(najpierw gwałcącego córkę króla Antiocha, potem Archistraty idącej
opowiedzieć ojcu o uczuciach względem Apoloniusza) oraz krwawienie
po zranieniu przez mężczyznę (córki Antiocha, następnie Tarsji uderzo-
nej przez Apoloniusza).
43 Noweleta – forma epicka dłuższa niż nowela, ale krótsza niż powieść, zazwy-
czaj liczy od 7,5 tys. do 40 tys. słów.
44 Tamże, s. 360–364.
45 E. Archibald, Incest and the Medieval Imagination, New York 2001, s. 148.
46 G. Garbugino, Historia Apollonii Regis Tyri…, dz. cyt., s. 140–141.
19
 Wstęp
Tej teorii nie sposób zastosować do całego utworu – od razu nasuwa-
ją się choćby pytania o to, dlaczego relacje Atenagorasa czy Stranguillia
z ich córkami zostały w utworze ledwo zarysowane, jeśli w ogóle – jednak
nie sposób jej zlekceważyć, ponieważ wydaje się w dużej mierze dotyczyć
protagonisty. Badacze od dawna zastanawiali się, dlaczego pozostawił
Tarsję u swoich przyjaciół na czternaście lat i wyjechał w daleką podróż,
w dodatku składając tak surową przysięgę (żałoba po śmierci żony nie
jest do końca przekonująca, ponieważ tradycyjnie trwa rok), i dlaczego
tak szybko po powrocie dał jej za męża Atenagorasa, nie pytając jej nawet
szczególnie o zdanie. Pojawiały się przypuszczenia, że prędkie zamążpój-
ście może być śladem poprzedniej, niezachowanej wersji dzieła, w której
Apoloniusz nieświadomie popełnił akt kazirodztwa – zgodnie z tą hipo-
tezą pospieszna decyzja bohatera służyłaby odsunięciu ryzyka kolejne-
go okropnego czynu47. Alexander Krappe wskazał nawet możliwe źródło
tego wątku w postaci tragedii Eurypidesa Alkmeon w Koryncie48. Jest to
ciekawa hipoteza, może tylko niepotrzebnie zakłada istnienie jakiegoś
pierwowzoru. Apoloniusz wcale nie musiał się bać, że zgwałci Tarsję po
raz drugi – a po raz pierwszy. Imponujący wywód na ten temat przepro-
wadził George Kortekaas49. Oparł go na założeniu, że motywację bohate-
ra można zrozumieć dzięki rozsianym w utworze wzmiankom dotyczą-
cym astrologii. Chodzi tu przede wszystkim o czytane przez Apoloniusza
księgi chaldejskie, powoływanie się przez Dionizjadę w trakcie rozmowy
z nim na układ gwiazd, a także częste słowa różnych postaci dotyczące
losu. Kortekaas stwierdził, że Apoloniusz potrzebował kilkunastolet-
niego odosobnienia, ponieważ po upływie tego czasu jego córka Tarsja
osiągnęłaby wiek stosowny do zamążpójścia i w ten sposób uniknąłby
kazirodztwa, a mógłby się go obawiać, znając niepomyślną konfigura-
47 E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s. 16.
48 A. Krappe, Euripides. „Alcmaeon” and the Apollonius Romance, „Classical Quar-
terly” 1924, nr 18, s. 57–58.
49 G.A.A. Kortekaas, The „Historia Apollonii Regis Tyri” and Ancient Astrology:
A Possible Link between Apollonius and κατοχή, „Zeitschrift für Papyrologie
und Epigraphik” 1992, nr 85, s. 71–85.
20
2. Fabuła
cję ciał niebieskich. Czas w Egipcie spędziłby jako katochos (gr. κάτοχος
– więzień boga), czyli osoba, która po zaznaniu licznych nieszczęść od-
daje się pod opiekę bóstwa, szukając spokoju oraz szansy na usunięcie
zmazy, i zamieszkuje w świątyni, zajmując się tam sprawami kultu. Taka
hipoteza pozwoliłaby wyjaśnić szczególnie trudne miejsca w tekście, jak
jawny brak wstydu Apoloniusza za swój zaniedbany wygląd (każdy kato-
chos miał być powszechnie poważany) czy uderzenie Tarsji po tym, gdy
próbowała go przytulić, co pasowałoby do awersji względem sfery seksu-
alnej (która mogła cechować ludzi pragnących oczyszczenia z żądzy). Ta
interpretacja ułatwiałaby też wyjaśnienie mniej istotnych, ale wciąż pro-
blematycznych passusów, np. ogromnego zaskoczenia Dionizjady na wi-
dok Apoloniusza – słusznie mogła spodziewać się, że nie wróci już nigdy
– czy zwrotu bohatera sanctissimi hospes („najczcigodniejsi gospodarze”),
który jest w literaturze łacińskiej wyjątkowo rzadki, lecz w kontekście re-
ligijnej motywacji postaci wydaje się doskonale zrozumiały. Perspektywa
Kortekaasa spaja dzieło, a przy okazji rehabilituje głównego bohatera.
Niektórzy uczeni mieli go bowiem za kupca i widzieli w wyprawie do
Egiptu powody czysto ekonomiczne (a ignorowali partie tekstu świad-
czące o jego hojności, np. rozdawanie za darmo zboża), tymczasem za-
sługiwałby raczej na taki przydomek, jaki nadano mu w średniowieczu
– pius, czyli pobożny50. Tę frapującą hipotezę mogłoby też potwierdzać
zakończenie: zło zostaje ukarane, a dobro (i cnoty) nagrodzone51 – rodzi-
na znów jest razem i żyje szczęśliwie, a na dodatek głównemu bohate-
rowi rodzi się syn, co ma eliminować ryzyko kazirodztwa, jak zauważa
Archibald52. Z całą pewnością Historia Apoloniusza jest powieścią o war-
tości prawdy i czystości. Silvia Montiglio celnie wskazała, że szczerość
50 Pius to przymiotnik o dość szczególnym znaczeniu trudnym do oddania
w języku polskim. Wskazuje na pełną szacunku postawę w relacjach między
rodzicami a dziećmi, mężami i żonami, rządzącymi i rządzonymi, bogami
a ludźmi. W przypadku Apoloniusza zapewne chodziłoby o walkę z popę-
dem seksualnym w trosce o córkę.
51 E. Archibald, Incest…, dz. cyt., s. 101.
52 E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s. 18.
21
 Wstęp
i szlachetność bohaterów za każdym razem popłacają: Tarsja dzięki nim
zachowuje dziewictwo, a jej ojciec odzyskuje majątek, status i rodzinę,
nie wspominając już o korzyściach, które odnoszą inne postaci53. Nie
musi to oczywiście jeszcze oznaczać, że Apoloniuszem na pewno kieru-
ją mroczne pobudki. Pewne podejrzane dla Kortekaasa elementy tekstu
dałoby się wyjaśnić inaczej, wskazując choćby, że czytanie ksiąg chaldej-
skich byłoby wyrazem kultury i erudycji, zaniedbany wygląd – oznaką
żałoby, a długotrwały pobyt w Egipcie przejawem epizodycznego charak-
teru romansu (do czego jeszcze wrócimy). Odczytanie badacza wydaje się
jednak wciąż jednym z bardziej interesujących i odkrywczych.
3. Gatunek
Wiedząc już, o czym traktuje Historia Apoloniusza, możemy przyjrzeć się
gatunkowi, który reprezentuje. Powszechnie mówi się o niej jako o typo-
wej powieści antycznej. Z całą pewnością dzieli z greckimi romansami
typu awanturniczego w rodzaju Historii Chajreasza i Kalliroe Charitona
czy Opowieści etiopskiej Heliodora czas i abstrakcyjną przestrzeń, by po-
służyć się określeniami Michaiła Bachtina. Nie ma w niej czasu histo-
rycznego, który pozwalałby umieścić utwór w konkretnych latach (stąd
takie problemy z datowaniem tekstu!). Przygody bohaterów są osadzone
wyłącznie w czasie biograficznym o dość niezwykłym charakterze, nic
bowiem w nim się nie zmienia. Postacie w zasadzie się nie starzeją, nie
zmieniają – jest tak, jakby upływ lat nie miał na nie wpływu. Jak wskazu-
je Bachtin, czas ma charakter powierzchowny i odpowiada bezpośrednio
przygodom bohaterów, którymi zresztą kieruje czysty przypadek: „ważne
jest, aby zdążyć uciec, dogonić, wyprzedzić; trzeba znajdować się albo nie
znajdować się akurat w określonej chwili w określonym miejscu, spotkać
53 Zob. S. Montiglio, „Telling My Whole Life with His Words”: Recognitions in
Apollonius of Tyre, [w:] taż, Love and Providence: Recognition in the Ancient No-
vel, Oxford 2013, s. 190–202.
22
3. Gatunek
się albo się nie spotkać”54. Konkretności brakuje też przestrzeni. Bohate-
rowie muszą przemierzać setki kilometrów i ważny jest fakt samego wę-
drowania, nie charakterystyka poszczególnych miejsc: „Dla rozbicia się
okrętu konieczne jest morze, ale jakie to morze będzie w sensie geogra-
ficznym i historycznym – rzecz zupełnie obojętna. Przy ucieczce ważne
jest przedostanie się do innego kraju, dla porywaczy także ważne, aby
wywieźli swoją ofiarę do innego kraju, ale jaki to będzie kraj – również
zupełnie obojętne”55.
Nie sposób też zignorować licznych typowych dla romansu motywów,
które pojawiają się w Historii Apoloniusza. Do nich należy zaliczyć jakże
charakterystyczny powrót Archistraty do życia, porwanie Tarsji przez pi-
ratów i sprzedanie jej stręczycielowi, pomoc biednego rybaka, złą ma-
cochę, nieudolnego sługę z morderczymi zamiarami, podróże morskie
i katastrofę statku, poleganie na snach i wizjach, rozpoznanie56 czy też
happy end (choć mamy tu raczej motyw z baśni – żyli długo i szczęśliwie –
a typowe zaślubiny pojawiają się w tekście nieco wcześniej). Można mieć
co do tego różne zastrzeżenia. Widzieliśmy już, że miłość pary zakocha-
nych nie jest w niej wcale dominującym wątkiem, istotne byłyby raczej
sprawy rodzinne. Wątpliwości można mnożyć – choćby zauważając, że
w żadnym ze znanych nam tego typu utworów głównym bohaterem nie
jest książę (a na końcu nawet i król). Mimo to Historia Apoloniusza z całą
pewnością wyrasta z romansu, tyle że nie ogranicza się do przetwarzania
starych wątków.
54 M. Bachtin, Czas i przestrzeń w powieści, przeł. J. Faryno, „Pamiętnik Literac-
ki” 1974, z. 4, s. 278.
55 Tamże, s. 283.
56 Rozpoznanie jest oczywiście motywem znacznie starszym (występuje już
u Homera), ale pozostaje przy tym jednym z wyróżników romansu. Warto
odnotować, że w Historii Apoloniusza jest dość oryginalne, to znaczy bazuje
nie na fizycznych oznakach w rodzaju znamion, a w całości na wyznaniach
o charakterze autobiograficznym, i to takich, których prawdziwości nie da
się podważyć, ponieważ ich celem nie jest dowodzenie niczego: Tarsja opo-
wiada o swoich losach, chcąc wyrzucić z siebie emocje, Apoloniusz zaś, żeby
spełnić wolę bogini. Zob. S. Montiglio, dz. cyt., s. 193.
23
 Wstęp
Warto zaznaczyć, że niektórzy badacze, tacy jak Niklas Holzberg,
uznali, że Historia Apoloniusza nie przystaje do powieści idealizującej
w rodzaju utworu Charitona ani powieści komiczno-realistycznej typu
Satyrykonu Petroniusza i Metamorfoz Apulejusza, należałoby natomiast
umieścić ją w zbiorze dzieł z pogranicza – w terminologii Holzberga frin-
ge novels57. Mają się one łączyć z pozostałymi rodzajami pod względem
struktury i motywów, ale tylko częściowo, natomiast ze sobą mają niewie-
le wspólnego. Uczony zalicza do nich utopie i fantastyczne podróże, fik-
cyjne biografie, historyczne opowiadania w formie listu, fabularyzowane
opowieści o Troi i wczesnochrześcijańską literaturę fabularną. Historię
Apoloniusza umieszcza w tej ostatniej kategorii, trudno jednak powiedzieć
dlaczego, ponieważ sam stwierdza, że elementy religijne nie mają dla niej
wielkiego znaczenia. Prezentuje poza tym niekiedy dość wątpliwe stwier-
dzenia. Uznaje np., że rolę pary zakochanych przejęli spokrewnieni ze
sobą ludzie (ale motyw realizują Apoloniusz z żoną oraz w pewnym stop-
niu Atenagoras z Tarsją, nie Antioch z córką!). Ponadto zakłada z całko-
witą pewnością, że tekst nie jest pełnoprawny, tylko stanowi streszczenie
greckiego oryginału – trudno dojść od takiej przesłanki do uznania, że
ma się do czynienia z dziełem zasługującym na włączenie do kanonu
starożytnych. Naszym zdaniem Historia Apoloniusza mimo rozwinięcia
nowych wątków sytuuje się znacznie bliżej powieści idealizującej niż po-
zostałe dzieła z kręgu fringe novels, a propozycja jej radykalnego odcięcia
zasługuje na rewizję.
Warto podkreślić też charakterystyczne dla powieści antycznej i wi-
doczne w tym dziele okazjonalne sięganie po inne gatunki literackie,
czego najwyraźniejszym przejawem są obecne m.in. u Charitona partie
liryczne. W Historii Apoloniusza są to nie zawsze udane heksametry: opis
nieoczekiwanej burzy morskiej, śpiewne przedstawienie przez Tarsję jej
uczuć i losów oraz zagadki wypełniające aż dwa rozdziały utworu. Choć
przesadą byłoby mówienie o formie prosimetrum, czyli przeplatania się
prozy z wierszem, bez wątpienia jest to urozmaicenie. Opowieść ożywia-
ją także elementy dramatyczne – mowa nie tylko o licznych dynamicz-
57 N. Holzberg, Powieść antyczna, przeł. M. Wójcik, Kraków 2003, s. 40–41.
24
3. Gatunek
nych dialogach, ale też o scenkach rodem z komedii (obecnych zresz-
tą i u Charitona). Dobrym tego przykładem są zwłaszcza trzy passusy.
W jednym z nich Atenagoras próbuje nakłonić załogę Apoloniusza, aby
pocieszyła go i namówiła do wyjścia z ładowni na górę statku. Okazuje
się, że oferowane za to majtkowi dwie sztuki złota to za mało, chyba że
ten mógłby kupić sobie za nie zapasowe kończyny, ponieważ Apoloniusz
zapowiedział połamanie nóg temu, kto mu przeszkodzi. W drugim gru-
pa zalotników udaje się do króla, prosząc o ostateczną decyzję w sprawie
ręki jego córki. Ten obiecuje, że niebawem powiadomi ich o swoim po-
stanowieniu, a tymczasem prosi o rozejście się. Zaraz jednak faktycznie
każe im iść precz – tuż po tym, jak dowiaduje się, że jego córka kocha
Apoloniusza. Najbardziej komiczny jest jednak rozbudowany epizod
odwiedzin u Tarsji kolejnych klientów domu publicznego – urabianych
przez nią tak sprytnie, że wszyscy dają jej pieniądze zupełnie za nic. Ben
Perry wskazywał, że humor w Historii Apoloniusza miejscami jest rodem
z Plauta58 i że autor zdaje się niekiedy rezygnować z prowadzenia logicz-
nego wątku opartego na zasadach prawdopodobieństwa, byle tylko osią-
gnąć efekt komiczny. Dla przykładu: po porwaniu przez piratów i wysta-
wieniu na targu Tarsja została sprzedana stręczycielowi, ponieważ drugi
licytator – szlachetny książę Atenagoras – poddał się w trakcie licytacji,
uznając, że spędzenie z nią jednej nocy będzie znacznie tańsze niż kup-
no jej na własność. O ile można jeszcze przyjąć taki wyrachowany tok
rozumowania, o tyle nie da się sensownie wyjaśnić, dlaczego po wizycie
u niej, poruszony jej nieszczęściem i całkowicie zauroczony, nie wykupił
jej, tylko zapłacił standardową kwotę za odwiedziny59. Perry stwierdził,
że gdyby autor wybrał prostszy wariant, nie mógłby umieścić w dziele za-
bawnego komentowania porażek kolejnych klientów60. Ów badacz pew-
nie by się z tym nie zgodził, ale podał przy okazji doskonały argument na
58 B.E. Perry, The Ancient Romances…, dz. cyt., s. 314.
59 Chyba że uznamy zwłokę za celową. Niektórzy sugerują, że Atenagoras wo-
lał się upewnić, czy przypadkiem Tarsja nie zaszła w ciążę, i dlatego zwlekał.
Zob. G. Schmeling, Historia Apollonii Regis Tyri…, dz. cyt., s. 148.
60 B.E. Perry, The Ancient Romances…, dz. cyt., s. 315.
25
 Wstęp
rzecz epizodyczności dzieła61: autor nie tylko stworzył komiczną scenkę,
ale też dał czas Apoloniuszowi na dotarcie na miejsce i Atenagorasowi
na zaaranżowanie spotkania62. Na marginesie warto dodać, że Perry do-
strzegł też w Historii Apoloniusza elementy rodem z tragedii, np. w postaci
próby zamordowania Tarsji przez rządcę Dionizjady. Uczony stwierdził
przy okazji, że autor, chcąc stworzyć taką scenę, musiał specjalnie ode-
słać głównego bohatera do Egiptu aż na czternaście lat63 – po wywodzie
Kortekaasa wiemy jednak, że powody dla wyjazdu mogły być innego ro-
dzaju. Wciąż możemy za to przyjąć wniosek Perry’ego dotyczący obecno-
ści w utworze wyraźnie zarysowanych scen dramatycznych.
Historia Apoloniusza byłaby zatem poniekąd romansem nowego typu:
czerpiącym jak dawniej z liryki i dramatu, a w szczególności komedii,
i chętnie wykorzystującym wszelkie dobrze znane czytelnikom motywy,
za to o nowej tematyce – rodzinnej i nieco bardziej mrocznej.
4. Kompozycja
Historia Apoloniusza dzieli się na pięćdziesiąt jeden rozdziałów, nie jest to
jednak koncepcja samego autora, a Riesego. Niedoskonałość podziału jest
oczywista i w niektórych miejscach jasno widać jego sztuczność, ale zo-
stał powszechnie przyjęty i od tej pory nie wprowadzano do niego zmian.
W utworze widać tendencję do tworzenia par albo trójek64. Możemy łatwo
wskazać na klamrę: utwór rozpoczyna się gwałtem Antiocha na córce pod
nieobecność żony, a kończy odzyskaniem przez Apoloniusza żony i córki.
Część dwójek wiąże się z motywem kazirodztwa – są to dwie sceny w sy-
61 Jak już widzieliśmy, w innym miejscu Perry stawia tezę, że nielogiczna zwło-
ka króla Antiocha w zabiciu Apoloniusza koniecznie musi być interpolacją,
chociaż równie dobrze mogłaby stanowić przykład na wymyślanie kolej-
nych wydarzeń ad hoc.
62 S. Panayotakis, The Logic of Inconsistency…, dz. cyt., s. 318.
63 Tamże, s. 310.
64 Wymienia je: E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s. 12–15.
26
5. Narracja
pialni, w których występują król i księżniczka, a także dwukrotne zranienie
kobiety przez mężczyznę. Dwa razy pojawiają się też zmagania z zagadka-
mi. Wiele postaci ma także swoich „dublerów”. Dwóch rządców próbuje
skrzywdzić Tarsję – jeden ma za zadanie ją zabić, drugi pozbawić dziewic-
twa – i obu się to nie udaje. Jest też para niewolników nieudaczników na-
leżących do Antiocha i Dionizjady. Występują dwie skrajnie różne nianie:
zła, która namawia dziewczynę do ulegania ojcu, i dobra, odkrywająca
przed Tarsją prawdę o jej rodzicach. Powstają także dwa pomniki. Apolo-
niusz spotyka dwóch mężczyzn z nizin, Stranguillia i Hellenika – pierwsze-
go karze, drugiego nagradza. Jeśli chodzi o trójki: są trzy sztormy, w wyni-
ku pierwszego Apoloniusz zostaje rozbitkiem, w drugim traci żonę, dzięki
trzeciemu trafia do Mityleny i odzyskuje rodzinę. Trzy razy pojawia się też
rozwiązywanie zagadek – gdy Apoloniusz przybywa prosić o rękę córki
Antiocha, kiedy księżniczka zakochuje się w bohaterze i pisze tajemniczy
list, który ktoś musi rozszyfrować, i kiedy Tarsja wypróbowuje swojego
ojca. Przykłady te można by mnożyć – jest ich naprawdę dużo. Tego rodza-
ju elementy kompozycji mogą wynikać w pewnym stopniu z zanurzenia
dzieła (przynajmniej w pewnym stopniu) w literaturze oralnej i charakte-
rystycznych dla niej rozwiązań, do czego jeszcze wrócimy. Trudno jednak
nie dostrzec przynajmniej w części z nich świadomych zabiegów retorycz-
nych służących zapewnieniu jedności dzieła przez powracające motywy,
jak zauważa również Archibald65.
5. Narracja
Po romansie spodziewalibyśmy się obecności narratora wszechwiedzą-
cego, trzecioosobowego, obiektywnego, niezaangażowanego – i tak też
jest w Historii Apoloniusza, z wyjątkiem może tylko jednej sytuacji, kiedy
główny bohater nie zwraca uwagi na powitanie rybaka, a narrator odnosi
się do tego w RA słowami fecit quod potentes facere consueuerunt: spreuit
hominem plebeium („zwyczajem możnych zlekceważył prostego człowie-
65 Tamże, s. 12.
27
 Wstęp
ka”)66, wychodząc w tej przykrej konstatacji poza ramy utworu i odnosząc
się wprost do świata rzeczywistego, w którym podobne zachowanie było
normą. To jednak tylko drobiazg, który nie zakłóca stosunkowo spój-
nej narracji. Rzeczą o wiele dziwniejszą dla nas współcześnie, być może
nawet bulwersującą, jest stworzenie sytuacji wywołującej napięcie spo-
wodowane niepewnością co do losu Archistraty i natychmiastowe wyja-
śnienie jej odbiorcy przy jednoczesnym utrzymywaniu bohaterów w nie-
wiedzy. I tak, gdy po urodzeniu córki żona Apoloniusza umiera, narrator
od razu wtrąca uwagę, że właściwie tylko wyglądała na martwą. Obda-
rzeni tą świadomością czytamy jeszcze o pogrzebie i cudownym odrato-
waniu kobiety przez medyka, który w ostatniej chwili zorientował się, że
ta żyje. Nie wzbudza to w odbiorcach emocji, jakich mogliby przecież
oczekiwać od romansu. Dlaczego autor RA zdecydował się na taki krok?
Jest to w istocie pytanie o jego świadomość gatunkową. Mógł zdawać
sobie sprawę z tego, że w romansach motyw śmierci i nieoczekiwanego
powrotu do życia przez wielokrotne powtarzanie stał się schematyczny,
chciał więc, uprzedzając fakty, dać nieco ironicznie do zrozumienia, że
i ta bohaterka oczywiście ożyje. Jeśli odmówimy mu takiej świadomości,
pozostanie stwierdzenie, że mamy do czynienia ze zwykłym ignorowa-
niem potrzeb odbiorców wynikającym z nastawienia wyłącznie na opo-
wiedzenie historii67. Ponieważ to jedyny taki przypadek w całym dzie-
le, kiedy autor rozmyślnie zniweczył suspens, nie da się jednoznacznie
stwierdzić, jakie były jego intencje.
6. Bohaterowie
Na świat przedstawiony składają się rozmaite postacie, zawsze jednoznacz-
nie dobre lub złe – mężczyźni i kobiety, młodzi i starzy, wolni i niewolnicy,
66 W RB fraza jest niemal analogiczna, brakuje w niej tylko przydawki ple-
beium.
67 S. Panayotakis, The Story of Apollonius…, dz. cyt., s. 6.
28
6. Bohaterowie
nisko i wysoko urodzeni, ludzie i istoty nadprzyrodzone68. Ponieważ Histo-
ria Apoloniusza to utwór o relacjach ojców z córkami, wydawałoby się, że
charaktery bohaterów powinny być stosunkowo złożone, ale tak nie jest.
Spośród postaci żeńskich dobrze możemy poznać tylko Tarsję, która jest
zresztą jakby kopią Apoloniusza. Zupełnie nie znamy żon Archistratesa,
Atenagorasa ani Antiocha (jak zauważono, matki w utworze pełnią funkcje
co najwyżej biologiczne69). O córce tego ostatniego nie wiemy praktycznie
nic, nie znamy nawet jej imienia, chociaż jest istotną postacią dla począt-
ku powieści. O córce Stranguillia i Dionizjady – Filomuzji – dowiadujemy
się tylko, że jest mało urodziwa, przez co inni z niej szydzą, i to już cała
charakterystyka. Wyraźniej przedstawiono Dionizjadę, stereotypową złą
macochę, a także Archistratę, postać z kolei całkowicie pozytywną, ale
ograniczoną do roli zakochanej kobiety, a później cnotliwej kapłanki oraz
żony. Obecni w utworze mężczyźni wcale nie wydają się bardziej skompli-
kowani. Zupełnie jednowymiarowi są nieznany z imienia rybak oraz rodak
Apoloniusza Hellenik – obaj biedni, za to o dobrym sercu. Pojawiają się też
rządcy lepsi moralnie niż ich panowie, nieco żałośni zalotnicy oraz dwaj
lekarze, stary i kierujący się doświadczeniem, oraz młody, słuchający swo-
jej intuicji. Główni bohaterowie męscy także są scharakteryzowani raczej
schematycznie. Antioch jest najgorszym z ojców, modelem złego króla,
a za niegodziwe czyny spotyka go zasłużona kara – z woli boga ginie rażo-
ny piorunem. Na przeciwnym biegunie jest Archistrates, wzorowy władca,
mądry, kulturalny, ceniący sztukę, a przy tym troskliwy ojciec szanujący
wybory córki i podkreślający rolę miłości w życiu. Ciekawszą postacią jest
Stranguillio, obdarzony sumieniem, ale uległy wobec żony do tego stopnia,
że zgadza się na posłanie przybranej córki na śmierć, za co zostaje ukarany
na równi z żoną niemającą żadnych skrupułów. Bardziej nieszablonowy
wydaje się również Atenagoras, który co prawda przesadnie dba o swoje
interesy, ale potrafi też zdobyć się na szlachetność. W dodatku jest bystry
– to on domyśla się, że Tarsja jest córką Apoloniusza, i aranżuje spotkanie
rodziny.
68 Tamże, s. 3–4.
69 Tenże, The Temple and the Brothel…, dz. cyt., s. 101.
29
 Wstęp
Jedyną postacią sprawiającą nieco kłopotów w interpretacji jest ty-
tułowy bohater. Wielu badaczy odnotowuje, że przy bliższym spojrze-
niu okazuje się niezbyt kryształowy. Często zarzuca się mu brak empatii
czy litości, które można dostrzec w zlekceważeniu biedaka i okrutnej ze-
mście na stręczycielu – zapominając w pierwszym wypadku, że to bar-
dzo typowa przywara wśród elit, a w drugim, że wszystko dzieje się za
aprobatą społeczności Tarsu. Nierzadko wskazuje się też na jego dziwną
postawę wobec rodziny. Uczeni zauważają, że Apoloniusza niezbyt inte-
resują uczucia córki, o czym świadczy wydanie jej za Atenagorasa bez
zapytania o zgodę70 i nieokazywanie uczuć Archistracie. Faktycznie zda-
nie Tarsji nie było dla niego istotne – czy ze względu na realia kulturowe,
w których to stanowisko ojca ma największe znaczenie, czy przez chęć
jak najszybszego usunięcia zagrożenia w postaci kazirodczego popędu.
Nie znajdziemy w nim też wiele pasji. Zachowuje się raczej jak ojciec niż
kochanek71, na ślub godzi się jakby z szacunku do monarchy, nie z miło-
ści, a kiedy zbliża się termin porodu, bardziej interesują go jego prawa
dynastyczne niż stan żony72. Kwestia czekającego na niego tronu również
budzi niepokój. Jeśli Apoloniusz dziedziczył po Antiochu, to musiał być
jego krewnym, może nawet synem73. Skoro tak, czemu starał się na po-
czątku o rękę królewny?74 Byłaby to postać zamknięta w sobie, niezbyt
troszcząca się o innych, mająca być może wypaczone skłonności. Żeby
zupełnie pogrążyć bohatera, można jeszcze odebrać mu wykształcenie
i kulturę. Wydawałoby się, że to najlepsze cechy Apoloniusza, w dodatku
bardzo istotne dla fabuły. Dzięki nim orientuje się on z pomocą kodek-
sów (w późniejszych wersjach opowieści nawet hebrajskich i arabskich),
że zagadka Antiocha nie ma klasycznego rozwiązania. Bez nich nie zy-
70 E. Archibald, Apollonius of Tyre…, dz. cyt., s. 14.
71 G. Schmeling, The History of Apollonius…, dz. cyt., s. 149.
72 G. Garbugino, Historia Apollonii Regis Tyri…, dz. cyt., s. 140.
73 Niektórzy sugerują nawet, że Apoloniusz był synem Antiocha i jego córki.
Zob. R. Merkelbach, Roman und Mysterium in der Antike: Eine Unterzuschung
zur antiken Religion, München–Berlin 1962, s. 161–162.
74 Northrop Frye’s Uncollected Prose… dz. cyt., s. 162.
30
6. Bohaterowie
skałby przyjaźni króla Archistratesa i miłości księżniczki, a nawet nie spi-
sałby swoich przygód. Pośrednim dowodem na wiedzę i obycie Apolo-
niusza jest też umysłowość Tarsji, która wyraźnie wdaje się w ojca: dzięki
wyedukowaniu zarabia dla stręczyciela organizacją widowisk, przez co
nie musi pracować w domu publicznym i ocala dziewictwo, a znajomość
zagadek okazuje się dla niej równie przydatna w relacji z ojcem, pozwala
bowiem na zbliżenie się do niego. Niektórzy badacze jednak podważają
to wykształcenie, wskazując, że wiedza bohaterów ma charakter czysto
użytkowy i służy tylko osiągnięciu sukcesu, polega przy tym w dużej mie-
rze na znajomości zagadek, więc jest uproszczona i irracjonalna, a w do-
datku nie daje postaciom żadnego ukojenia w trudnych sytuacjach egzy-
stencjalnych75. Ich obycie byłoby więc mocno przeceniane76.
To wszystko prawda, ale wyłącznie wtedy, kiedy przykładamy nasze
standardy do dawnych czasów. Skoro Apoloniusz był dawniej postacią
wzruszającą i cenioną, jednoznacznie pozytywną, to musimy uwzględ-
nić, że na jego negatywny wizerunek mają wpływ współczesne ideały:
większe poszanowanie kobiet, troska o ubogich czy przekonanie o war-
tości wiedzy samej w sobie. Być może największą przeszkodą w uznaniu
Apoloniusza za bohatera wrażliwego i zręcznie skonstruowanego jest
jego brak emocji. Część uczonych widzi w nieokazywaniu uczuć odle-
głość od ziemskich spraw, sakralność, echo czasu chrześcijaństwa77 albo
przejawy stoicyzmu78. Inni zauważają, że oznaką emocji są w utworze łzy,
a tych jest jednak dość dużo79. Jeśli przychylimy się do którejś z tych hipo-
tez, okaże się, że bohater wcale nie jest antypatyczny.
75 I. Lana, Studi su il romanzo di Apollonio, re di Tiro, Torino 1975, s. 75–102.
76 Frye mówi o Apoloniuszu ironicznie: „Gets in favor with king (Archistrates)
by playing ball with him and then massaging him”. Northrop Frye’s Uncollec-
ted Prose…, dz. cyt., s. 162.
77 G.A.A. Kortekaas, Commentary on the Historia Apollonii Regis Tyri, Leiden–Bo-
ston 2007, rec. D. Lateiner, Bryn Mawr Classical Review 2007.06.44, dostęp-
ny online: https://bmcr.brynmawr.edu/2007/2007.06.44/ [dostęp: 12.10.2022].
78 G. Schmeling, The History of Apollonius…, dz. cyt., s. 144.
79 I. Lana, Studi su il romanzo di Apollonio…, dz. cyt., s. 71–74.
31
 Wstęp
7. Język i oralność
Język utworu wydaje się niejednorodny. Składnia jest prosta, dominują
zdania pojedyncze albo złożone współrzędnie. Narracja jest powtarzal-
na, a w dodatku kolejne identyczne formuły pojawiają się raz za razem,
przez co tekst sprawia wrażenie dość monotonnego. Jednocześnie dialogi
są dość dynamiczne, zwłaszcza że wprowadza je na ogół tylko czasow-
nik ait (mówi) bez żadnego dodatkowego urozmaicenia. Przeważa mowa
niezależna, bardzo surowa, ponieważ brak opisów uczuć, reakcji czy
motywów poszczególnych postaci. Są to jedne z ważniejszych przyczyn,
dla których część badaczy uznawała Historię Apoloniusza za wybrakowa-
ne dzieło. Dzięki nim lektura powieści jest przynajmniej dość prosta –
tylko miejscami kogoś nawykłego do klasycznej łaciny może zaskoczyć
gramatyka, np. nietypowa rekcja – i oryginalny tekst nadaje się także dla
mniej zaawansowanych. Najbardziej zaś może zdumiewa dość niejedno-
rodny styl. W wielu miejscach wydaje się nie tyle prosty, ile wręcz pro-
stacki: słownictwo jest zbyt brutalne lub potoczne. Innym razem użyte
sformułowania są aż nazbyt uroczyste i poważne. Zarazem w tym samym
utworze zdarzają się naprawdę eleganckie zdania typu luctatur cum furo-
re, pugnat cum dolore, uincitur amore („zmagał się z obłąkaniem, walczył
z cierpieniem, ale przegrał z pragnieniem”), zabawne gry słowne, jak
quantum plus dabis, plus plorabis („płać i płacz”) czy fugere quidem potest,
sed effugere non potest („wprawdzie może uciekać, ale nie może uciec”),
a także bystre porównania rodzaju discumbentes non Apollonium sed Apol-
linem existimarent („ucztujący mieli wrażenie, jakby to był sam Apollo,
a nie Apoloniusz”), do tego liczne cytaty, nie tylko z Biblii, ale też z łaciń-
skich klasyków80.
Jak pogodzić prostotę i złożoność języka widoczne w tym samym tek-
ście? Wydaje się, że wiele problemów, także dotyczących innych aspek-
tów utworu, może rozwiązać wskazanie na oralne podstawy Historii Apo-
loniusza. Zrozumiemy wtedy bez uciekania się do koncepcji streszczenia,
80 Te same przykłady jako szczególnie godne odnotowania pojawiają się
u wszystkich badaczy, czy to Archibald, czy Panayotakisa, czy Schmelinga.
32
7. Język i oralność
dlaczego składnia jest parataktyczna, a narracja ma charakter formulicz-
ny. Stanie się jasne, dlaczego bohaterowie nie zmieniają się w czasie. Ła-
two się domyślimy, że dramatyczny charakter tekstu nie musi świadczyć
wyłącznie o zależności od komedii i tragedii, greckiej bądź rzymskiej,
nawet jeśli paralele są wyraźne. Pojmiemy, skąd bierze się tyle scen ukła-
danych parami lub trójkami. Zauważymy, że w sposób naturalny – co od-
krył Carlos Ruiz-Montero – całe dzieło opiera się na trzech zasadach: po-
wtórzenia (np. nieustannie występują te same czasowniki), paralelizmu
(choćby w postawach bohaterów: Apoloniusz i Tarsja są do siebie bardzo
podobni) czy kontrastu (m.in. żeglarze wesoło świętują Neptunalia, tylko
Apoloniusz cierpi w samotności)81. Wreszcie – uda nam się spostrzec, że
pewne elementy tekstu wcale nie są efektem zaniedbania obu autorów.
Dotyczy to zwłaszcza zupełnie zadziwiających rzeczy jak pojawianie się
lub znikanie fraz w zależności od tego, który z bohaterów jest ich odbior-
cą. Tak Stelios Panayotakis wyjaśnia to, że nie ma informacji o umieszcze-
niu w trumnie Archistraty listu zawierającego prośbę o pochówek, a póź-
niej nagle się on pojawia, gdy sięga po niego medyk – w końcu tylko on
może spełnić życzenie82. Nieco podobnie jest z pomnikiem wzniesionym
po śmierci Tarsji: tekst mówi o nim dwukrotnie, ale za każdym razem
napis jest nieco inny. Epitafium w perspektywie mieszkańców bardziej
akcentuje dobrodziejstwa Apoloniusza, a kiedy odczytuje je on sam, wy-
różnia relację między nim a jego córką83. Dostrzeżenie przepełniającej
opowieść oralności pozwala nam wyeliminować dużą część dotychczaso-
wych kłopotów badaczy i łatwiej przyjąć perspektywę dawnych odbior-
ców, czerpiących z Historii Apoloniusza niekłamaną przyjemność.
81 C. Ruiz-Montero, La estructura de la Historia Apollonii regis Tyri, „Cuadernos
de Filologia Classica” 1983–1984, nr 18, s. 291–334.
82 S. Panayotakis, Fixity and fluidity in Apollonius of Tyre, [w:] Seeing Tongues,
Hearing Scripts: Orality and Representation in the Ancient Novel, red. V. Rimmel,
Groningen 2007, s. 313.
83 Tamże, s. 314.
33
 Wstęp
8. Recepcja
Historia Apoloniusza zyskała nadzwyczajną popularność w wiekach
średnich, renesansie i baroku, co widać nie tylko po rozprzestrzenianiu
się w Europie jej kolejnych kopii, ale też po liczbie parafraz, tłumaczeń
i nawiązań. Warto przyjrzeć się co najmniej kilku z nim, by zrozumieć,
jak zróżnicowane było podejście do powieści. Pierwszą ze znanych nam
przeróbek są metryczne Gesta Apollonii regis Tyri z ok. 950 r. w formie dia-
logu mężczyzn o imionach Saxo i Strabo, którzy opowiadają sobie dzieje
bohatera. Poemat kończy się w miejscu odpowiadającym treścią ósmemu
rozdziałowi romansu – być może istniała dalsza część, ale się nie zacho-
wała. Dzieło powstało w środowisku klasztornym i nosi wyraźne ślady
uczoności, zwłaszcza w postaci greckich wyrazów. Nie jest pewne, z ja-
kich powodów je napisano. Wyraźnie intelektualny charakter parafrazy
sugeruje, że w utworze ceniono wysoką wartość kultury oraz wykształce-
nia – być może dlatego starano się przechować pamięć o nim. Erudycja
stanowi jednak prawdopodobnie po prostu znak czasów (i miejsca). Na-
leży też dodać, że dawne tłumaczenia często nie siliły się na szczególną
wierność. Widać to wyraźnie w pierwszym wernakularnym przekładzie
Historii Apoloniusza, pochodzącym z początku XI w. tekście staroangiel-
skim, z którego zachowały się rozdziały 1–22 oraz 48–51 i który wyraźnie
dostosowuje opowieść do ówczesnych realiów i gustów, np. przez odpo-
wiednią terminologię albo złagodzenie romantycznych wątków. Następ-
ne tłumaczenia często będą nie mniej swobodne: zasadą było raczej od-
stępstwo niż podążanie za pierwowzorem.
Motywacja dla powstania utworu staje się z pewnością wyraźniejsza
w przypadku sławniejszego poematu Pantheon Gotfryda z Viterbo w trzech
edycjach z 1187, 1188 i 1191 r., bazującego na wcześniejszym utworze tego
samego autora, Liber universalis. Oba z nich mają charakter historyczny
i przedstawiają dzieje świata od jego stworzenia. Pantheon zawiera sekcję
zatytułowaną De Apollonio rege Tyri et Sidonis et eius infortunis atque fortunis.
Powieść o Apoloniuszu została potraktowana tak, jakby nie była fikcyjna.
Jego losy wprzęgnięto w porządek historii – zaczynają się tuż po śmierci
Aleksandra Wielkiego – a fabułę okrojono z elementów kojarzących się
34
8. Recepcja
z romansem, takich jak postać niani, umieszczenie szlachetnej bohaterki
w domu publicznym czy motyw rozpoznania. Autor ewidentnie starał się
dotrzeć do czegoś, co uznawał za prawdziwe źródło opowieści, i oczyścić
znane mu wersje z dodanych później wątków awanturniczych. Na margi-
nesie warto odnotować, że Historia Apoloniusza pojawiała się w wielu śre-
dniowiecznych księgach zawierających treści historyczne, nie znaczy to
jednak, że uznawano ją za zapis rzeczywistych wydarzeń – kodeksy te są
po prostu jak na nasze standardy dość niejednolite.
Historia Apoloniusza pojawia się też w słynnym zbiorze łacińskich
i wernakularnych pieśni Carmina Burana pochodzącym z XIII w. Utwór
składa się z dziesięciu strof i dzieli się na dwie równe części – pierwszą
śpiewaną z perspektywy Apoloniusza i drugą w ujęciu trzecioosobowym.
Obie przedstawiają ogólnikowo przeżycia bohatera od ucieczki przed
Antiochem aż do szczęśliwego zakończenia, z tym że nie koncentrują
się na fabule. Osoba, która nie zna powieści, z pewnością będzie mia-
ła znaczne trudności ze zrozumieniem sensu pieśni. Skupia się ona bo-
wiem w dużej mierze na emocjach Apoloniusza, jego zakochaniu i bólu,
a także na ogólnej refleksji nad zależnością człowieka od zmiennych ko-
lei losu. Uczuciowość utworu jest reprezentatywna dla nastrojów epoki
i wykazuje związki z tradycją trubadurską. Wątek miłosny był zresztą
wyeksponowany także w zachowanej szczątkowo starofrancuskiej wer-
sji romansu pochodzącej prawdopodobnie z XII w. Córka króla Antio-
cha modli się w niej o powodzenie Apoloniusza. Być może odegrała tam
większą rolę i była w nim nawet zakochana? Tego nie wiemy, ale wydaje
się, że charakter obu tekstów mógł być zbliżony.
Najważniejsze dla rozprzestrzeniania się opowieści o Apoloniuszu
były bez wątpienia powstałe prawdopodobnie pod koniec XIII w. Gesta
Romanorum, o których już wspominaliśmy, ze względu na ich ogromny
zasięg i liczne tłumaczenia na języki narodowe. Przygody Apoloniusza
początkowo pojawiały się jednak w bardzo niewielu manuskryptach, być
może dlatego, że nadanie im charakteru exemplum nie było łatwe. Dzieło
z pewnością traktowano dwojako – jako ostrzeżenie przed nieszczęściami
biorącymi się z żądzy oraz zachętę do znoszenia cierpień mimo przeciw-
ności losu – i wymiar dydaktyczny był w nim w pewien sposób obecny,
35
 Wstęp
jednak historia jako jedyna w zbiorze nie kończyła się morałem z alego-
rią i wyjaśnieniem zgodnym z doktryną chrześcijaństwa. Kto wie, czy nie
rozprzestrzeniała się właśnie pomimo braku wyraźnego pouczenia, a ze
względu na żywą, ciekawą akcję?
Motywy religijne o wiele mocniej eksponuje wersja hiszpańska – Libro
de Apolonio – zachowana w manuskrypcie z XIV w., powstała zapewne nie-
co wcześniej. Wyrugowano z niej starożytne realia, a całość została schry-
stianizowana. Wątkom miłosnym odebrano żar, dodano modlitwy do
Boga i Maryi, winą za zachowanie czarnych charakterów obarczono diabła,
a nawet zmieniono charakter głównego bohatera: Apoloniusz traktuje sie-
bie jak wielkiego grzesznika, choć raczej bez żadnego wyraźnego powodu
(chyba że uwzględnimy interpretację wskazującą na jego kazirodcze popę-
dy). Jest to przykład rzadkiej wcześniej tendencji do nadawania opowieści
jednoznacznie religijnego charakteru. Podobnym tropem podążą niektó-
re z późniejszych wersji, jak grecka Διήγησις πολυπαθούς Απολλωνίου
του Τύρου (Diēgēsis polypathous Apollōniou tou Tyrou) z XV w., jedna
z silniej przesiąkniętych chrześcijaństwem: pojawia się w niej np. chrzest
Tarsji, powiadomieniu Apoloniusza o śmierci żony towarzyszą znaki obec-
ne podczas ukrzyżowania Jezusa, a rozpoznanie bohaterów ma miejsce
w Wielkanoc. Nieszczęścia głównego bohatera porównuje się także do
Hioba. Trzeba jednak zaznaczyć, że religijna recepcja powieści nie była
tą najczęstszą. Zdarzały się nawet wersje, które nie dość, że zachowywały
świeckość, to starały się ocalić i objaśnić elementy typowo antyczne albo
niezgodne z ówczesną moralnością – jak choćby gdy Apoloniusz pomógł
królowi w kąpieli czy Tarsja całowała uczestników uczty – widać to w czter-
nastowiecznych włoskich wersjach napisanych w dialekcie toskańskim.
Ujęcie duchowe, ale znacznie swobodniejsze, można znaleźć w an-
gielskim poemacie Confessio amantis Johna Gowera z 1390 r. Umierają-
cy z miłości narrator wzywa na pomoc Wenus, która zjawia się, by mu
pomóc poprzez wysłuchanie jego spowiedzi i pouczenie. Wyleczyć mają
go przede wszystkim opowieści o siedmiu grzechach głównych… wymie-
rzonych przeciwko samej bogini miłości. Ponieważ nieczystość w sze-
rokim rozumieniu nie wydaje się znieważać Wenus, Confessio amantis
koncentruje się na kazirodztwie – dlatego też pojawiają się w niej dzieje
36
8. Recepcja
Apoloniusza. Dydaktyczny aspekt historii jest bardzo wyraźny: zwyrod-
niała żądza zostaje ukarana, a wytrwałość i cnoty nagrodzone. Gower ła-
godzi przy tym drastyczne obrazy i pozwala bohaterom na większą czu-
łość. Religijny wymiar utworu jest dość oczywisty, ale w dziele dominuje
ton, któremu najbliżej byłoby do tego obecnego w tekstach francuskich
odnoszących się do tradycji trubadurskiej.
Koniec nawiązań do rycerzy i miłosnych pieśni widać w reprezenta-
tywnych dla późnego średniowiecza kilku tekstach czeskich z XV w., na
których bazie powstawały kolejne edycje w XVII i XVIII w. oraz prze-
kłady na sąsiednie języki słowiańskie. Nie ma w nich już tradycji rycer-
sko-trubadurskiej (choć zachowują emocjonalność utworu), elementy
chrześcijańskie są ograniczone, a całość dostosowano do ówczesnych re-
aliów. Nie odbiegają jednak zanadto od oryginału, chociaż zdarza się im
rozbudować pojedyncze wątki – dowiadujemy się np. więcej o Antiochu,
którego wątek w pierwowzorze dość szybko się ucina. Warto dodać, że
z jednej z czeskich edycji korzystał też anonimowy polski tłumacz Gesta
Romanorum, które okazały się w 1543 r. Na drugim biegunie pod wzglę-
dem wierności wobec Historii Apoloniusza jest wydana niewiele później
Britannia, sive de Apollonica humilitatis, virtutis et honoris porta w czterech
księgach heksametrem pióra Jacoba Falckenberga z 1578 r. – zdecydowa-
nie uhistoryczniona. Jej fabuła została nałożona na Księgi machabejskie
i zawiera mnóstwo wątków, które mogą zdumiewać, jak wyprawa Apo-
loniusza na Jerozolimę, podróż do Egiptu po przejęcie władzy, podboje
krajów Bliskiego Wschodu… Tendencja do traktowania Historii Apoloniu-
sza jako tekstu fikcyjnego, ale mającego odzwierciedlenie w prawdzie hi-
storycznej, choć była marginalna, zupełnie nie wygasła.
Najsłynniejszą przeróbką jest z pewnością dramat z 1609 r. Perykles,
książę Tyru, napisany przynajmniej w części przez Szekspira84. Bazuje on
84 Badacze podejrzewają, że pierwsza część utworu, zresztą mocniej odbiega-
jąca od oryginału, nie była jego autorstwa. Typuje się zwykle George’a Wil-
kinsa. Na marginesie warto dodać, że pewne zainteresowanie powieścią
o Apoloniuszu widać też w Komedii omyłek – zbieżne jest rozdzielenie rodzi-
ny i rozpoznanie przez żonę Emilię męża Egeona w Efezie.
37
 Wstęp
w dużej mierze na Gowerze, który zresztą rozpoczyna swoją wypowie-
dzią każdy prolog jako jedna z postaci występujących w utworze – oraz
na The Patterne of Painefull Adventures Lawrence’a Twine’a, wersji stosunko-
wo wiernej, może poza epizodem, w którym Apoloniusz udziela na koń-
cu piratom przebaczenia (jako że do porwania Tarsji zmusiła ich bieda)
i czyni ich rycerzami. Dzieło dość mocno przypomina oryginał, nawet
pomimo zmiany większości imion i pojedynczych wątków – np. zorgani-
zowania przez króla Pentapolis turnieju rycerskiego dla kandydatów na
męża jego córki czy braku powrotu do domu na koniec utworu. Doce-
niano je za wydźwięk moralny i przekonujące odzwierciedlenie cierpień
bohaterów, zwłaszcza w części jednoznacznie szekspirowskiej, utwór był
też stosunkowo popularny i chętnie wystawiany. Z czasem zaczęto kryty-
kować go za epizodyczność i zgrzyty wynikające z próby zmieszczenia ro-
mansu w formule dramatu, ale w zasadzie do dziś jest istotnym punktem
odniesienia w kulturze. Czasami może nawet bardziej niż sama Historia
Apoloniusza, co widać choćby po wierszu Marina T.S. Eliota odwołującym
się wprost do niego, a nie do dawnej powieści.
Opowieść o Apoloniuszu zaczęła tracić na znaczeniu w zasadzie do-
piero od XVIII w., choć krążyła jeszcze w różnych wersjach po najdalszych
krańcach Europy – od nowogreckich parafraz z XIX w. po islandzkie rę-
kopisy powstające nawet jeszcze w XX w. W miarę spadku jej popular-
ności zaczęła zyskiwać za to większe zainteresowanie literaturoznawców,
co, jak widzieliśmy, zaowocowało dość intrygującymi sporami. Mimo tej
burzliwej historii nigdy jednakże nie doczekała się pełnoprawnego pol-
skiego tłumaczenia. Nadeszła więc pora, by zapełnić tę lukę – tylko jak to
zrobić, gdy dzieło jest tak nieoczywiste?
9. Uwagi do przekładu, komentarza i tekstu wydania
Potocznie przyjmuje się, że tłumaczenie jest piękne albo wierne – oczy-
wiście zupełnie błędnie85. Co jednak, kiedy przekłada się tekst ubogi sty-
85 Zob. S. Barańczak, Ocalone w tłumaczeniu, Poznań 1992, s. 15–16.
38
9. Uwagi do przekładu, komentarza i tekstu wydania
listycznie, wręcz irytujący rozmiłowanych w literaturze współczesnych
czytelników, słowem – brzydki? Czy słuszniejsze byłoby jego wygładza-
nie, czy też próba oddania jego faktycznej formy? W pierwszej wersji
tłumaczenia przyjęliśmy założenie, że przekład w miarę możliwości nie
pominie żadnego zbędnego w naszym odczuciu powtórzenia, niezręcz-
ności, osobliwości czy błędu, zachowując jednocześnie czytelność. Po-
stanowiliśmy w szczególności utrzymać elementy charakterystyczne
dla języka łacińskiego (rozpoczynanie zdań od spójnika, wprowadzanie
wypowiedzi przez słowo „mówiąc”, utarte wyrażenia jak „wielkim gło-
sem”) oraz obecne w oryginale formuły, tłumacząc je jednakowo – jeśli
oczywiście się dało. Bywa, że w języku polskim jednemu słowu „wszyscy”
odpowiada kilka łacińskich: omnes, toti, uniuersi, albo że łacińskie słowo
może mieć szerszy zakres znaczeniowy niż polski odpowiednik (np. laeta-
re – cieszyć się, pojawia się, gdy całe miasto jest w euforii z powodu zjed-
noczenia Apoloniusza i córki, ale także wtedy, kiedy król Antioch czerpie
przyjemność z kazirodztwa).
Okazało się, że tego rodzaju przekład filologiczny odbiera znacz-
ną radość z lektury. Nie da się skupić na śledzeniu zagmatwanych
losów bohaterów, potykając się ciągle o powtórzenia czy usterki sty-
listyczne. Wcale nie muszą się one występować w tłumaczeniu, żeby
było ono wierne. Pamiętajmy, że z perspektywy dawnych czytelników
Historia Apoloniusza była rewelacyjna. Nie odczuwali jej defektów tak,
jak mogliby współcześnie wyrobieni miłośnicy książek: ich punktem
odniesienia była literatura oralna oparta na zupełnie innych założe-
niach. Chcąc oddać ich wrażenia i przyjemność, którą mogli czerpać
z powieści, musieliśmy nieco ją wygładzić. Pokierowaliśmy się cztere-
ma zasadami: likwidowania powtórzeń przez zastępowanie ich synoni-
mami i zaimkami (lub całkowite usunięcie), miejscowego poprawiania
niezręczności stylistycznych i wskazywania oryginalnego brzmienia
w komentarzu w stosownych miejscach, zacierania śladów składni
parataktycznej, łączenia albo rozdzielania zdań na bardziej przejrzy-
ste. Osoby, które zechcą porównać tłumaczenie z oryginałem, zwrócą
pewnie uwagę zwłaszcza na różnice w sposobie wprowadzania dialo-
gów. Jak już wspomnieliśmy, w narracji Historii Apoloniusza pojawia się
39
 Wstęp
niemal wyłącznie neutralny czasownik ait, który można oddać jako
„mówi” bądź „powiedział(a)” czy „rzekł(a)”. To, co w oryginale nie bu-
dzi zastrzeżeń, w przekładzie jednak nużyłoby i odwracało uwagę od
samej treści. Dlatego użyto rozmaitych form dostosowanych do kontek-
stu – jak „odezwał(a) się”, „oznajmił(a)”, „odparł(a)”, „spytał(a)”, na co
on(a)” itd. Podobnie usunięto znaczną część powtórzeń w postaci rze-
czowników oznaczających role poszczególnych postaci oraz ich imion,
zastępując je zaimkami lub zupełnie pomijając. Teksty ułożone wier-
szem (pieśni i zagadki), ale z popsutym metrum, przełożono heksame-
trem, nie siląc się na oddawanie ich defektów. Na marginesie należy
odnotować, że w tłumaczeniu ujednolicono imiona między RA i RB.
W obu recenzjach pojawiają się wersje oboczne (odpowiednio Helle-
nicus i Elanicus, Stranguillio i Stranguilio), przyjęto jednak warianty
z RA jako powszechnie stosowane – powinno to ułatwić dyskutowanie
o tekście. Sądzimy, że tego rodzaju uspójniony przekład o charakterze
bardziej popularnym czy literackim okaże się znacznie przystępniejszy
od filologicznego i będzie miał szansę na wyjście poza grono specjali-
stów, na co powieść o Apoloniuszu zdecydowanie zasługuje.
Komentarz do łacińskich wersji Historii Apoloniusza zawiera uwa-
gi natury językowej, do polskich – merytorycznej. Nie wyczerpuje on
wszystkich możliwych kwestii (wtedy musiałby znacząco przerosnąć
objętością całą książkę), a jedynie zaznacza najważniejsze zdaniem
autora kwestie, których omówienie może ułatwić odbiór tekstu. Ponie-
waż uwag nie powtarzano, te do RB są znacznie skromniejsze, wskazują
przede wszystkim na ważniejsze różnice w stosunku do RA. Przy tym
niekiedy, czytając dany rozdział, warto sięgać równolegle po komenta-
rze do obu wersji. Dotyczy to głównie cytatów – w części łacińskiej po-
dano ich oryginalne źródła, a w polskiej tłumaczenia. W komentarzu
wykorzystano przede wszystkim informacje zawarte w pracach Korte-
kaasa86 i Panayotakisa87.
86 G.A.A. Kortekaas, Commentary on the „Historia Apollonii Regis Tyri”, dz. cyt.
87 S. Panayotakis, The Story of Apollonius…, dz. cyt.
40
10. Bibliografia
Tekst RA i RB zaczerpnięto z przytoczonego wcześniej poprawio-
nego wydania Riesego z 1893 roku. Nie jest to ono najdoskonalsze, choć
nie odbiega znacząco jakością od późniejszych edycji, ma natomiast
nad nimi znaczną przewagę w zakresie możliwości wykorzystania go
z uwagi na brak przeszkód dotyczących praw autorskich. Ponieważ ni-
niejsza książka ma raczej przybliżyć tekst Historii Apoloniusza, niż roz-
wiązać wszelkie problemy z nim związane, nie zdecydowano się na
zawarcie w niej aparatu krytycznego Riesego – ani na podjęcie próby
opracowania nowego wydania krytycznego obu recenzji, zdając sobie
sprawę, jak trudne i wielkie to przedsięwzięcie. Uwzględniono nato-
miast miejsca, które nie pojawiają się w najstarszych i uznawanych za
najważniejsze manuskryptach (dla RA Laurentianus i Parisinus, dla RB
głównie Oxoniensis), a jedynie w późniejszych. Oznaczono je kursywą.
Takie rozwiązanie pomoże choć częściowo naświetlić dzieje tekstu,
a jednocześnie nie przekroczy granic wydania z zamierzenia przezna-
czonego dla szerszego grona.
10. Bibliografia
Archibald E., Apollonius of Tyre. Medieval and Renaissance Themes and Va-
riations, Cambridge 1991.
Archibald E., Incest and the Medieval Imagination, New York 2001.
Bachtin M., Czas i przestrzeń w powieści, przeł. J. Faryno, „Pamiętnik Lite-
racki” 1974, z. 4, s. 273–311.
Enk P.J., The Romance of Apollonius of Tyre, „Mnemosyne” 1948, nr 1, s. 222–
237.
Hägg T., Die Ephesiaca des Xenophon Ephesios – Original oder Epitome?,
„Сlassica et Medievaelia” 1966, nr 27, s. 118–161.
Hägg T., The Novel in Antiquity, Berkeley–Los Angeles 1983.
Holzberg N., Powieść antyczna, przeł. M. Wójcik, Kraków 2003.
Garbugino G., Historia Apollonii Regis Tyri, [w:] A Companion to the Ancient
Novel, red. E.P. Cueva, S.N. Byrne, Malden (MA)–Oxford–Chichester,
2014, s. 133–145.
41
 Wstęp
Historia Apollonii regis Tyri, oprac. A. Riese, Lipsiae 1893.
Klebs E., Die Erzählung von Apollonius aus Tyrus: Eine geschichtliche Unter-
suchung, Berlin 1899.
Kortekaas G.A.A., Commentary on the Historia Apollonii Regis Tyri, Leiden–
Boston 2007.
Kortekaas G.A.A., Commentary on the Historia Apollonii Regis Tyri, Lei-
den–Boston 2007, rec. D. Lateiner, Bryn Mawr Classical Review
2007.06.44.
Kortekaas G.A.A., Historia Apollonii Regis Tyri. Prolegomena, Groningen
1984.
Kortekaas. G.A.A., Historia Apollonii Regis Tyri, Groningen 1984, rec.
R. Hexter, „Speculum” 1988, nr 1, s. 186–190.
Kortekaas G.A.A., The „Historia Apollonii Regis Tyri” and Ancient Astrology:
A Possible Link between Apollonius and κατοχή, „Zeitschrift für Papyro-
logie und Epigraphik” 1992, nr 85, s. 71–85.
Kortekaas G.A.A., The Story of Apollonius, King of Tyre. A Study of Its Greek
Origin and an Edition of the Two Oldest Latin Recensions, Leiden–Boston
2004.
Krappe A., Euripides”.„Alcmaeon” and the Apollonius Romance, „Classical
Quarterly” 1924, nr 18, s. 57–58.
Lana I., Studi su il romanzo di Apollonio, re di Tiro, Torino 1975.
Lewis C.S., Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej
i renesansowej, tłum. W. Ostrowski, Kraków 2008.
Northrop Frye’s Uncollected Prose, oprac. R.D. Denham, Toronto–Buffalo–
London 2015.
Merkelbach R., Roman und Mysterium in der Antike: Eine Unterzuschung zur
antiken Religion, München–Berlin 1962.
Montiglio S., „Telling My Whole Life with His Words”: Recognitions in Apol-
lonius of Tyre, [w:] taż, Love and Providence: Recognition in the Ancient
Novel, Oxford 2013, s. 190–202.
Panayotakis S., Fixity and fluidity in Apollonius of Tyre, [w:] Seeing Tongues,
Hearing Scripts: Orality and Representation in the Ancient Novel, red.
V. Rimmel, Groningen 2007, s. 299–320.
42
10. Bibliografia
Panayotakis S., The Divided Cloak in the Historia Apollonii Regis Tyri: Further
Thoughts, [w:] K. Doulamis, Echoing Narratives: Studies of Intertextuali-
ty in Greek and Roman Prose Fiction. Ancient Narrative Supplements 13,
Groningen 2011, s. 185–199.
Panayotakis S., The Knot and the Hymen. A Reconsideration of „Nodus Virgi-
nitatis” (Hist. Apoll. 1), „Mnemosyne” 2000, fasc. 5, s. 599–608.
Panayotakis S., The Logic of Inconsistency: Apollonius of Tyre and the Thir-
ty-Days’ Period of Grace, [w:] Authors, Authority and Interpreters in the
Ancient Novel. Essays in Honor of Gareth L. Shmeling, red. S.N. Byrne,
E.P. Cueva, J. Alvares, Groningen 2006, s. 211–226.
Panayotakis S., The Temple and the Brothel: Mothers and Daughters in „Apol-
lonius of Tyre”, [w:] M. Paschalis, S. Frangoulidis, Space in the Ancient
Novel: Ancient Narrative Supplementum, Gronigen 2002, s. 98–117.
Panayotakis S., The Story of Apollonius, King of Tyre. A Commentary, Ber-
lin–Boston 2012.
Perry B.E., The Ancient Romances, Berkeley 1967.
Rohde E., Der griechische Roman und seine Vorläufer, Leipzig 1914.
Ruiz-Montero C., La estructura de la Historia Apollonii regis Tyri, „Cuader-
nos de Filologia Classica” 1983–1984, nr 18, s. 291–334.
Scarcella A., Aspetti del diritto e del costume matrimoniali nel romanzo di Elio-
doro, „Materiali e contributi per la storia della narrativa greco-latina”
1993, nr 1, s. 57–96.
Schmeling G., Notes on the Text of the „Historia Apollonii Regis Tyri”. Part 1,
„Latomus” 1994, nr 53, s. 132–154.
Schmeling G., The History of Apollonius King of Tyre, [w:] Latin Fiction, red.
H. Hofmann, London 2004, s. 141–152.
Schmeling G., The Novel in the Ancient World, Leiden 1996, rec. C. Pa-
nayotakis, M. Zimmerman, „Mnemosyne” 1999, nr 1 s. 86–103.
Szepessy T., The Ancient Family Novel (A Typological Proposal), „Acta An-
tiqua Academiae Scientiarum Hungaricae” 1985–1988, nr 31, s. 357–
365.
Tsitsikli D., Historia Apollonii Regis Tyri, Königstein im Taunus 1981.
43
 Spis treści

Wstęp ........................................................................................................ 5
1. Podstawowe problemy ........................................................................ 7
2. Fabuła ..................................................................................................... 17
3. Gatunek .................................................................................................. 22
4. Kompozycja........................................................................................... 26
5. Narracja .................................................................................................. 27
6. Bohaterowie .......................................................................................... 28
7. Język i oralność ..................................................................................... 32
8. Recepcja ................................................................................................. 34
9. Uwagi do przekładu, komentarza i tekstu wydania................... 38
10. Bibliografia .......................................................................................... 41
Tekst łaciński (I i III) wraz z przekładem (II i IV) ............................. 45
I. Historia Apollonii, regis Tyri (RA) .................................................. 46
II. Historia Apoloniusza, króla Tyru (RA)......................................... 47
Przypisy do tekstu łacińskiego ....................................................... 120
Przypisy do tekstu polskiego .......................................................... 121
III. Historia Apollonii, regis Tyri (RB) ............................................... 142
IV. Historia Apoloniusza, króla Tyru (RB) ........................................ 143
Przypisy do tekstu łacińskiego ....................................................... 208
Przypisy do tekstu polskiego .......................................................... 209

210
 t
,
a
H
WSTĘP,
PRZEKŁAD,
KOMENTARZ
Jakub Zbądzki

ISBN 978-83-66546-40-0

9 788366 546400