1.

LITERATURA CS
literatura powstająca na Morawach do XVII w.

PAX ROMANA-PAX CYRILLOMETHODIANA-PAX BYZANTINA

Cyryl +869
Metody +885

A. Naumow Nowy, środkowoeuropejsko-bałkański typ kultury

MONOGENEZA MORAWSKO-PANOŃSKA
 język liturgiczny i literacki z rozwiniętym kanonem stylistycznym
 22 lata od misji CM – podwaliny (Pismo Święte, liturgiczne teksty cyklu dziennego,
tygodniowego i rocznego, zbiory praw Nomokanon, utwory patrystyczne i patrologiczne,
hagiografia i homiletyka), teoria przekładu sakralnego, twórczość własna – Progłas Cyryla,
Kanon ku czci św. Dymitra, Adhortacja Metodego
 triada idea-obraz-tekst
Po śmierci Metodego (885 r.) literatura cs poza jurysdykcją Cesarstwa Zachodniorzymskiego, przejście
na południe
A. Naumow, Wstęp [w:] Pasterze wiernych Słowian
Okres świetności Cesarstwa wschodniorzymskiego od końca IV wieku, wchłanianie nowych
pierwiastków kultury (judeochrześcijańska+antyczna+Azja Mniejsza+syryjska). Konflikty w
kościele – ikonoklazm, spór o pochodzenie Ducha Świętego.
Pojawienie się Słowian – od ok. V wieku, szczyt wędrówek w VII wieku, w 681 r. pierwsze
państwo bułgarskie rządzone przez Protobułgarów.
Osiągnięcia C i M (literatura): godność (dignitas) języka literackiego wbrew herezji trzech
języków, rozwinięty kanon stylistyczny do tłumaczeń i twórczości oryginalnej, system gatunkowy
lit. bizantyńskiej, szeroka działalność ideowa; literatura cs zaspokajała potrzeby religijne,
kulturowe, ideowe i społeczne
DWUDZIESTOLECIE CiM: 862–885 r.
RYTM LITERATUR CS

1. Monogeneza morawsko-pannońska 862–885 r.

2. I wpływ południowosłowiański (dominacja bułgarska) lata 80. IX w. – 1018 r. (niewola
bizantyńska)
3. Dominacja ruska (Ruś Kijowska – Ławra Kijowsko-Pieczerska) do XIII w.
4. Dominacja serbsko-bułgarska do niewoli tureckiej (1371 – Marica, 1389 – Kosowo)
tuż przed niewolą turecką nowy element – hezychazm
5. II połowa XV wieku – drugi wpływ południowosłowiański
 6. Dominacja polsko-ukraińska – pocz. XVII w. powołanie Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, od
początku XVIII w. wpływ polsko-ukraińsko-rosyjski (na lit. serbską, barok)

PIRAMIDA PROCHOROWA

BIBLIA
OJCOWIE KOŚCIOŁA
HYMNOGRAFIA (OFICJUM I IN.)
HAGIOGRAFIA (ŻYWOTY ŚWIĘTYCH)
HOMILETYKA (KAZANIA, MOWY, SŁOWA)
HISTORIOGRAFIA (LATOPISY, RODOSŁOWY, KRONIKI)
GATUNKI POMNIEJSZE (LITERATURA SAPIENCJALNA, PODRÓŻE DO ZŚw. LEGENDY, PODANIA)

REGUŁY ESTETYCZNE dla Slavia Latina i Slavia Orthodoxa

 pankalia
 teleologizm
Pseudodionizy Piękno jako siła sprawcza, wzorzec, wszystko powstaje dla piękna i jest tożsame z
dobrem
św. Bazyli Piękno równa się celowości
reprodukowanie boskiego piękna jako element sakralności
miejsce twórcy – podporządkowanie konwencji, umiejętność wybierania z kanonu, indywidualność –
umiejętny wybór i odtworzenie, powtórzenie ustaleń teologicznych
Etykieta literacka – system biblijny
 czas historyczny – epizody w dziejach stworzenia w cieniu sądu ostatecznego
 odniesienie do kosmicznego porządku
 rzeczywistość dziejąca się antytypem tj. wypełnieniem spraw, które już się stały
 Naumow – twórca „niedoskonałym medium hiperkonwencji”
 Biblia to „hiperkomunikacja między Bogiem a Człowiekiem”
OKRES BUŁGARSKO-MACEDOŃSKI
 car Borys Michał – pierwszy chrześcijański władca Bułgarii
 szkoła ochrydzka (Kliment i Naum)
bezpośredni sukcesor tradycji morawsko-panońskiej
oryginalne teksty (mowy, hymny św. Klimenta)
 szkoła plisko-presławska
syn Michała – Borys (car Symeon)
bp Konstantyn (hymnograf) – Służba ku czci św. Metodego, Modlitwa alfabetyczna,
Ewangelia pouczająca
Modlitwa abecadłowa – pisany akrostychem alfabetycznym utwór poetycki,jeden z
nielicznych utworów sylabicznych (dwunastozgłoskowiec) w lit. cerkiewnosłowiańskiej przed
XVIII w.

Jan Egzarcha (homiletyk) – słowiańska redakcja Hexaemeronu (rozważania estetyczne)

Czernorizec Chrabr – pierwszy traktat naukowo-filozoficzny O piśmie, koniec IX w.

Prezbiter Kozma Rozprawa przeciw bogumiłom

LITERATURA STAROBUŁGARSKA
Tajna księga albo Ewangelia Pseudo Jana – apokryf bogomilski
tajna księga heretyków z Concorezzo przywieziona tam z Bułgarii przez ich biskupa
Nazariusza
Pisana z perspektywy Jana Apostoła pytającego Jezusa
 szatan przed upadkiem jako boski budowniczy, w którego rękach były wszystkie
cnoty niebiańskie
 przypowieść o obrotnym rządcy – szatan chce przekonać do siebie aniołów, za co Bóg
karze go nadając mu oblicze podobne ludzkiemu
 szatan stworzył śmiertelnych ludzi o duszach upadłych aniołów
 Matka Boża jako anioł
 Eliasz i Jan Chrzciciel to jedna postać i wysłannik szatana
Josif Bradati (przełom XVII i XVIII w.) – kompilator i tłumacz zbiorów pouczeń i kazań
O niewiastach – pustelnik pyta diabła, czy w piekle jest więcej kobiet, czy mężczyzn. Diabeł
tłumaczy, że kobiet, bo te wodzą na pokuszenie jako młode niewiasty, a na starość zostają
czarownicami i wyręczają diabły w czynieniu zła
O duchownych – krytyka popów, którzy nie próbują zbliżyć się do wiernych, prostych i
niewykształconych – paradują przed nimi w wytwornych szatach i zamiast głosić zrozumiałe
nauki, odczytują modlitwy i psalmy z uczonych ksiąg
O pijaństwie – ostrzeżenie przed skutkami pijaństwa, które odbiera wszystko człowiekowi,
skazuje go na wyszydzenie i upadek, a w konsekwencji na bycie zawładniętym przez siły
nieczyste
O kaznodziei - duchowny jako ten, który nie spocznie, póki wierni nie zaczną go słuchać i póki
nie uratuje ich dusz

Żywot Iwana Rylskiego zwany ludowym albo bezimiennym – najstarszy utwór hagiograficzny
poświęcony św. Iwanowi Rylskiemu powstały w środowisku ludowym – znajdują się w nim
historie z podań ustnych o pustelniku z góry Ryły
Iwan – ubogi pasterz, który porzucił życie doczesne, żeby żyć w odosobnieniu. Brat kuszony
przez diabła do nienawiści i prześladowania Iwana. Ludzie ze wsi zabrali mu woła, którego
uwiązał wokół dębu i odszedł z samym wolim dzwonkiem w góry Ryły. Anioł przynosił mu
mannę z nieba do miejsc, w których przebywał. Nawiedzał go też diabeł i kusił, aby postradał
anielskość. W jaskini razem z Iwanem mieszkał jego bratanek – historia o zwiedzeniu przez
diabła i odebraniu dziecku życia. Wg żywotu Iwan spędzał w jaskiniach wiele miesięcy, a
potem przez siedem lat stał na skale i dzień i noc pościł. Iwan cudotwórca, moc modlitwy i
słów amen. Pocieszał go Jan Ewangelista (imiennik?). Iwan sam wykopał sobie grób. Pokłon
chciał mu złożyć car Piotr – Iwan sam wskazał do siebie drogę jego sługom i nakarmił ich
rozmnożoną manną z nieba, a jednego uzdrowił. Spotkanie z carem – kontakt przez słup
 dymu i sługi (namiot spotkania). 18 sierpnia Iwan umarł – śmierć zapowiedział mu anioł, biała
pszczola wleciała mu do ust i jego dusza wyleciała. Zwierzęta nawiedzały grób świętego by je
uzdrowił. Słudzy cara sprowadzili ciało świętego do Sredca – cudownie podniosło się z ziemi.

RUŚ – KONTEKST HISTORYCZNY

 chrzest Rusi – 988 rok (chrzest Włodzimierza)
 rywalizacja Kijowa z Nowogrodem
 inne ośrodki – Smoleńsk, Pskow, Riazań, od XV w. Moskwa
 rola mnichów w literaturze ruskiej, PRAWOSŁAWIE JAKO ELEMENT IDEOLOGII PANSTWOWEJ
 rozwój kultury miejskiej od XV wieku, na obszarach wiejskich „dwuwierze” – wg niektórych
badaczy chrystianizacja na Rusi zakończyła się dopiero w XVI wieku
 liturgizacja>katechizacja ludu ruskiego – teologia apofatyczna (katafatyczna dopiero od XVII
wieku) = brak dyskursu intelektualnego >> obrzędowość ma większy wpływ na literaturę
 niski poziom wykształcenia wśród duchowieństwa, niepiśmienność
 pierwsze teksty kształtują przekonanie o świętości i wyjątkowości Rusi >> topos narodu
bogonoścy i mesjanizmu już w latopisie Nestora, później także misjonizm
 rys antyzachodni/antyłaciński (wrogość Bizancjum wobec łacinników), dodatkową barierą
różnice językowe
 Jarosław Mądry (koniec wieku XI, dynastia Rurykowiczów) – prawosławie składnikiem idei
państwowej
 przeniesienie patriarchatu z Kijowa do Moskwy w I połowie XIV w.
 Upadek Konstantynopola 1453 r. – na obszarze Slavia Orthodoxa tłumaczone odejściem od
wiary prawdziwej (unia florencka z 1439 roku)

IDEOLOGIA PAŃSTWA MOSKIEWSKIEGO – OD CARA IWANA IV GROŹNEGO

cecha dystynktywna ruskiego prawosławia – idea wybraństwa I państwa moskiewskiego
W II połowie XV wieku wielki książę Iwan III ożenił się z Zofią Paleolog – podstawy ideologii III Rzymu
1533 – na tron wstępuje Ivan IV Groźny, od 1547 roku I car Wszechrusi
idea domostroj – idea łączenia życia rodzinnego i monastycznego („każdy dom ma być małym
klasztorem”) – służyła umacnianiu idei symfonii państwa i kościoła
Domostroj - zabytek literatury staroruskiej z XVI w. będący zbiorem przepisów obyczajowo-
prawnych, które miały za zadanie regulować życie rodziny bojarskiej oraz jej stosunek do
władającego cara i religii. Ponownie opracowany przez doradcę Iwana IV Groźnego, Sylwestra
Wielkie Czetji Mineje (1541) – mineje czytane, tj. żywoty 39 cudotwórców i mnichów, dod. hymny,
modlitwy i kanony przeznaczone do domowej lektury; kanonizacja mnichów miała charakter
ideologiczny
KONCEPCJA MOSKWY JAKO TRZECIEGO RZYMU POJAWIŁA SIĘ W KLASZTORACH („CZARNY KLER”,
GRUPY HERETYCKIE, SEKTY), PRAWOSŁAWIE STAJE SIĘ ORĘŻEM IDEOWYM
Wiek XVII – okres stagnacji i zamętu politycznego, pogłębienie się przekonania o prawosławiu jako
orężu
LATA 80. XVII W. – PRZYŁĄCZENIE KIJOWA DO CARSTWA ROSYJSKIEGO

 w granicach RP OB od unii lubelskiej 1569

 1658 – Akademia Kijowsko-Mohylańska
Dzieła od końca wieku XI do XII – Powieść lat minionych, Pouczenie Włodzimierza Monomacha, Słowo
o zakonie i łasce powstałe w Nowogrodzie, Słowo o wyprawie Igora
Metropolita Iłarion – pierwszy metropolita kijowski niegreckiego pochodzenia, działający za
czasów Jarosława Mądrego (XI w.)
Słowo o prawie i łasce wygłoszone w soborze św. Sofii w 1049 lub 1050 roku. Wyższość
chrześcijaństwa nad judaizmem, apologia Włodzimierza Chrzciciela, Rusi i cerkwi
Płacz Borysa i Gleba – liryczna fragmenty z Legendy o B i G, poświęcone synom Włodzimierza, którzy
zginęli z rąk ludzi najstarszego brata Świętopełka. Trzy utwory poświęcone BiG z przełomu XI i XII w.,
Powieść lat minionych, Legenda o BiG, Żywot BiG
Płacz Borysa po śmierci ojca Włodzimierza
Płacz Gleba po śmierci Borysa – urwany tekst
Słowo o ruinie ziemi ruskiej po śmierci wielkiego księcia Jarosława – prawdopodobnie wstęp do
większego utworu, gdyż tytuł nie odpowiada treści – sława pięknej i potężnej Rusi, chrześcijańskiego
kraju, którego boją się pogańskie plemiona
Okres rozbicia dzielnicowego od wieku XIII – Powieść o zburzeniu Riazania przez Batuchana, Słowo o
minie ruskiej ziemi, Żywot Aleksandra Newskiego,
XV wiek – Zadońszczyzna o Bitwie na Kulikowym Polu w 1380 roku

OKRES KIJOWSKI
 988 r. – chrzest księcia Włodzimierza i księżnej Olgi
 kontakty z katolicyzmem do XIV w., część władców akceptowała zwierzchnictwo papieża
 akcja przekładowa z greki i hebrajskiego
 historiografia – latopisy np. Powieść lat minionych/Kronika Nestora, tekst o początkach
chrześcijaństwa na Rusi
 Legenda o świętym Andrzeju (uznawanym za założyciela Kijowa)
 topos/mit wybraństwa w lit. staroruskiej – Naród Bogonośca, mesjanizm, misjonizm
 św. Teodozjusz – przełożony Ławry Kijowsko-Pieczerskiej, Zywot autorstwa Nestora
 teksty Nestora – Żywot św. Teodozjusza, Żywot św. Borysa i Gleba
OŚRODEK NOWOGRODZKI
 bp Łukasz Żydiata uznawany za złotoustego kaznodzieję
 metropolita Iłarion – Słowo o zakonie i łasce, czyli apologia Rusi i Cerkwi Ruskiej

Słowo o wyprawie Igora – NIEZNANY AUTOR I OŚRODEK, koniec XIII w., przedmiot sporów i
podejrzenie o falsyfikat
 trudny do okr. gatunkowo, wymieszanie rodzajów literackich, rozbudowana symbolika,
źródła folklorystyczne
 najbliższy powieści historyczno-wojennej
 okres rozbicia dzielnicowego, wyprawa Igora na Połowców
 przynależność do lit. narodowych ros., ukr., brus.
  odkryty pod koniec XVIII w., zachowane tylko fragmenty oryginałów

BUŁGARIA – KONTEKST HISTORYCZNY

 864 r. – chrzest chana Borysa Michała

 koniec IX wieku – założenie przez św. Klimenta szkoły piśmienniczej w Ochrydzie
Złoty okres lit. starobułgarskiej do 1018 roku. Do XIV w. teksty w Ochrydzie pisane głagolicą,
tłumaczenia kodeksów z greki (Kodeks Assemaniego, Kodeks Zografski, Psałterz Synajski) i
innych tekstów (Legenda sołuńska). W XII w. w środowisku ludowym powstaje Żywot ludowy
św. Iwana Rylskiego
 XIII-XIV w. – ośrodek w Tyrnowie, brak symfonii państwa i kościoła, bo na czele cerkwi stali
Grecy
W latach 80. XII wieku wyzwolenie spod pan. bizantyńskiego, drugą stolicą Tyrnowo
nazywane później drugim Konstantynopolem. Literatura nawiązywała do tradycji sprzed
niewoli. Niektóre utwory przypominały latopisy, przekłady żywotów świętych i kronik biz. W
XIII Synodyk cara Boriła w związku z synodem przeciw bogumiłom (oparty o synodyk z IX
wieku przeznaczony do walki z obrazami). Pod koniec XIII Opowieść o męczennikach
zografskich – relacja napaści krzyżowców na klasztor Zograf w 1275 roku i spaleniu mnichów
żywcem w wieży klasztornej. W XIV wieku najwyższy okres rozwoju. Ewangeliarz Iwana
Aleksandra autorstwa mnicha Symeona zawierający pochwały cara I.A. Popularne pateryki,
czyli opowieści bezpośrednio lub pośrednio związane z życiem mnichów (ich tradycja sięga IV-
VII wieku i były pisane w grece i łacinie, w Bułgarii od wieku XI – około 130 anonimowych
rękopisów powstających w czasie niewoli bizantyńskiej. Teksty zawierają opowieści z życia
mnichów, ich modlitwy, pracy, walki z grzechem i kontaktów ze światem świeckim, figura
mnicha-pijaka, mnicha-złodzieja, uwodziciela i zabójcy. To gatunek literacki najbliższy
literaturze nowożytnej.
Druga połowa XIII wieku – początki hezychazmu, od 1351 roku oficjalny ruch spajający
Greków, Bułgarów i Serbów. Jednym z pierwszych bułg. hezychastów Teodosij zw.
Tyrnowskim, założyciel monasteru w Kilifarewie pod Tyrnowem, jednego z przedstawicieli
szkoły tyrnowskiej. Organizatorem i przywódcą s.t. był patriarcha Ewtimij zw. Tyrnowskim,
przebywał w Kilifarewie, potem w Konstantynopolu, na Atosie, w 1371 roku wrócił do Bułgarii
i osiadł w mon. Św. Trójcy koło Tyrnowa. Z uczniami:
 dokonał weryfikacji tekstów liturgicznych
 porównał przekłady z oryginałami
 przeprowadził wielką reformę ortograficzną, ujednolicił używanie jerów, nosówek i
interpunkcji
 zabronił kopiowania ksiąg ludziom bez kompetencji
 reforma Ewtimiusza stała się wzorem dla reform serbskiej, rumuńskiej i ruskiej
cyrylicy
Ewtimij pisał m.in. żywoty (Iwan Rylski, Petka Tyrnowska) i homilie, pisał pięknym, kwiecistym
językiem (co zapoczątkowało styl splatania słów).
W 1393 roku Tyrnowo zajęli Turcy. Ewtimiusz przeżył oblężenie miasta i został skazany na
zesłanie. Po inwazji tureckiej z Bułgarii wyjechał także Konstantin Kostenecki, który rozpoczął
działalność w Serbii (reforma ortografii, Żywot Stefana Lazarevicia, Podróż do Palestyny).
Grzegorz Cambłak z Tyrnowa, uczeń Ewtimija, ekskomunikowany przez Konstantynopol.
Przebywał w Konstantynopolu, na Athosie, w Bułgarii, Serbii, Mołdawii, Moskwie i Wilnie, był
metropolitą kijowskim. Pisał kazania, żywoty, służby (Mowa pochwalna ku czci Cypriana,
Słowo pochwalne o Ewtimiu, Służba św. Stefanowi Deczańskiemu).
Na przełomie XIV i XV wieku tłumaczono również teksty o charakterze świeckim: Opowieści
o Ezopie, Karczmareczka Teofana, Bułgarska Carewna Persika.

CHORWACJA (DALMACJA I SLAWONIA)

- podział na Chorwację posawską/panońską i Chorwację dalmatyńską
- Dalmacja – ok. 800 roku chrzest Chorwatów będących wówczas pod panowaniem Franków
- 925 r. – zjednoczenie ziem chorwackich w Królestwie Tomislava
- 1102 – unia personalna z Węgrami
- 1409 – Dalmacja częścią Republiki Weneckiej do końca XVIII w.
- 1526 – bitwa pod Mohaczem (Ludwik II Jagiellończyk vs Sulejman Wspaniały)
- XIV-pocz. XIX w. Republika Dubrownicka
Dlatego główną cechą regionalizm, jedynie część Slawonii niezależna od Turków lub
Wenecjan (reliquie reliquiarum, później, od końca XV w. Królestwo Slawonii)
X-XII w. – tradycja głagolicka nielegalna (korzenie sięgające dekretu Hadriana II zezwalającego
na używanie języka słowiańskiego w liturgii)
głagolica kanciasta – Baszćanska plocza (1100) na Krku, zapis darowizny króla Dmitara
Zvonimira kościołowi św. Łucji oraz informacje o tym kościele
Synody splickie (wg tradycji podejmujące problem liturgii słowiańskiej) z X w.
XIII-XIV w. – swobodne użycie scs, głgolicy i obrządku slow.
XV w.- drukarnie głagolickie
XVI w. – działalność reformacyjna np. u boku Trubara, drukarnia w Urach w Wirtembergii
XIX – bp Juraj Strossmayer – akademia głagolicka na Krku
Chorwacka literatura średniowieczna przeznaczona jest także dla twórcy z niższych stanów:
korpusy religijno-dydaktyczne, różnorodność pisma i różnice dialektalne mają znaczenie
drugorzędne, jednolity system – funkcję jednolicącą pełnił KK
Trudna działalność głagolitów – mity chorwackie np. o świetym Hieronimie, który miał
pochodzić ze Strydonu i stworzyć głagolicę, albo o pochodzeniu Cyryla i Metodego – mieli
pochodzić z Solony k. Splitu
TRZY DIALEKTY – średniowiecze i renesans – d. czakawski, w Dubrowniku sztokawski
kajkawski (ok. Zagrzebia) – język literacki od wieku XVII
LITERATURA TRZECH JĘZYKÓW (scs, cakavski, łacina), TRZECH ALFABETÓW (bosancica,
glagolica, łacinka) I DWÓCH OBRZĄDKÓW
LITERATURA GŁAGOLICKA – różne formy wersyfikacyjne i narracyjne (poezja, dramat,
legendy, romanse, przekład Ksiąg Katona Mądrego)
Szibenska molitva – pisana w dialekcie czakawskim (typ ikavsko-ekavski), pieśń z I poł. XIV w.,
jeden z najstarszych tekstów chorwackiej łacinki, znaleziona w klasztorze św. Franciszka w
Szybeniku, zapisał ją franciszkanin Pavao Sibencanac, oparta o wzorce włoskie (lauda, pieśń
dziękczynna) oraz Credo
Šiško Menčetić – patrycjusz z Dubrownika, obok Dżore Drżicia czołowy przedstawiciel
renesansu dubrownickiego i chorwackiej odmiany petrarkizmu
Literatura dubrownickiego patrycjatu. Mancetic pisał sztokawszczyzną,
dwunastozgłoskowcem z cezurą pośrodku, był arystokratą, kontynuatorem liryki trubadurów
i petrarkistów, znanym w Dubrowniku awanturnikiem. Uwaga Rapackiej: chorwacki
petrarkizm unikał sonetu.
Drżić był duchownym i prawnikiem z zamożnej rodziny plebejskiej, bardziej powściągliwy w
utworach. Obaj sięgali po inspiracje z folkloru rodzimego
Sisko Mencetic, Błogosławiona niech będzie godzina, parafraza petr. Błogosławiony niechaj
ów dzień będzie
P.l. błogosławi całokształt miłości do ukochanej, przede wszystkim cierpienie, niespełnienie
erotyczne (dreszcz żądzy nękał, czczych pragnień otchłań), ale także młodość i uroda, którym
go obdarowała, zachwianie równowagi intelektualnej i moralnej, sprzeczne uczucia
Dżore Drzic, Skarbiec łaski swej cały
Donna angelicata, kobieta doskonała, darowana z niebios, duchom podobna lubo aniołom w
niebie, Będę sławił twe imię i piękno twoje głosił
Młodzieży nadobna – utwór wzorowany na monologach Cyganek, popularnym gatunku poezji
karnawałowej
BAROK
Ivan Gundulić – najwybitniejsza postać baroku chorwackiego, członek wybitnej rodziny
patrycjuszowskiej, urzędnik państwowy zakochany w literaturze, autor poematu Osman nt.
bitwy pod Chocimiem
Gdy ni głos, ni wzdychanie – kwestia M iljenka z sielanki dramatycznej Dubravka. Miljenko
prosi ukochaną by wejrzała na jego serce spopielone, skoro nie wierzy w jego miłosne
cierpienia. Zwraca się do chłodnego strumyka, by wyszmerał ukochanej o jego cierpieniu.
Ivan Bunić – Chwalę ową chwilę – kolejna, późniejsza parafraza Petrarki, co charakteryzowało
dubrownicki barok (wierność petrarkizmowi)
Ivan Bunić pochodził ze znanej rodziny patrycjuszowskiej, był handlarzem i dyplomatą,
pięciokrotnym rektorem Republiki.
Kanikuła – najwybitniejszy zbiór chorwackiej liryki barokowej
Ignjat Djurdjević – duchowny katolicki, tłumacz z wielu języków, poeta, skandalista miłosny,
napisał wiersz Łzy skruszonej Magdaleny
Rozkosze miłosne – erotyk, pl opisuje piękno nagiej ukochanej i miłość do niej, nazywa ją
Słoneczną Słonecznicą

CZECHY I MORAWY
  874 r. – chrzest Czech
 X i XI – dwa obrządki (łaciński i słowiański)
 dwa epizody – sazawski (środkowe Czechy k. Kutnej Hory) – kultywacja 1035-1095 r.
języka słowiańskiego w liturgii – to nie próba kontynuacji tradycji morawskiej, mnich
Prokop – kultywator trad. cyrylometodejskiej – bywał na Rusi i w Bułgarii, stąd kult
św. Benedykta z Nursji, Wacława, Borysa Michała
 praski - klasztor Emaus – na zaproszenie króla w latac 30. XIV w. przybywają głagolici
chorwaccy
Literatura s-c-s

 piśmiennictwo nieoryginalne
 wyjątek: hagiografia – legendy o księżnej Ludmile i jej wnuku, księciu Wacławie,
później św. Prokop i Wojciech – utwory dwujęzyczne – żywoty świętych z dynastii
Przemyślidów
 historiografia: Kronika Czechów Kosmasa, utwór łaciński, dzieje narodu do 1125 r.
 literatura w języku czeskim: Panie, zmiłuj się nad nami z X w., Święty Wacławie,
wojewodo czeskiego kraju z XII w.
 przede wszystkim liryka religijna, a także wierszowane legendy (epika), świecka epika
rycerska
 anonimowa Alexandreida (XIII/XIV w.) – ośmiozgłoskowiec, poemat epicki opiewający
losy Aleksandra Macedońskiego
 Kronika Dalimila (ukończona w 1314 r.) – dzieje czeskie spisane prostym, niereg.
wierszem
 epika religijna: Legenda o św. Prokopie, Żywot św. Katarzyny
W II poł. XIV w. bardzo obfity repertuar w języku czeskim, utwory religijne, epika rycerska,
utwory dydaktyczno-moralizatorskie, satyry, dramaty, oisy podrózy, legendy, romanse
duchowe. Odbicie poziomu kulturalnego rozwiniętego społeczeństwa feudalnego.
Od XIV w. na tronie czeskim zasiadali Luksemburgowie. Od XI w. Czechy były częścią I Rzeszy.
CZECHY JAKO POŚREDNIK WZORCÓW ZACHODNIOEUROPEJSKICH
1348 – Uniwersytet Karola w Pradze

 Żywoty sw. Wojciech

 historiografia, poezja, hymnografia
 czechizmy w polszczyźnie
 Bogurodzica, Chrystus zmartwychwstan jest
Drzewo się liściem odziewa – antologia średniowiecznej czeskiej poezji miłosnej
I. Drzewo się liściem odziewa – pieśń z XIV w., wiosna, mężczyzna zraniony przez
kobietę tęskni do niej. Gdyby zdradził jej imię, ludzie by mu radzili, żeby nie
obnosił się ze swoją miłością. PL uważa, że najważniejsza w relacji jest wierność,
również zachowywanie w tajemnicy imienia ukochanej.
II. Żal tajemny (pieśń) – PL tęskni za ukochaną, której nie może widywać. Boi się, że
ta o nim zapomni i pamięta każde jej miłe słowo. Nazywa ją swoim „sokołem z
szarym oczkiem” i prosi, żeby zawsze była mu wie9rna.
III. Snopkiem mirry jest mój miły – trochę biblijny styl (sensualne porównania,
snopek mirry, ukazywanie oblicza, szukanie ukochanego po mieście, słowo
„oblubieniec”; pisany z perspektywy kobiecej)
IV. x
 V. x

5. Renesans, humanizm i reformacja w lit. zachodniosłowiańskich

5.1. Chorwacja
XV wiek – złoty okres literatury średniowiecznej, a jednocz. narodziny renesansu i humanizmu
W l. 20. XV w. Republika Wenecka przejmuje kontrolę nad miastami dalmatyńskimi (poza
Dubrownikiem, który rozkwita)
trzy centra-źródła: Włochy (Padwa), Sorbona, dwór węgiersko-chorwacki
ośrodki humanistyczne we wszystkich większych miastach: Zadar, Split, Trogir, Sibenik
szczyt rozkwitu – przełom XV i XVI wieku, literatura po łacinie, w późniejszym okresie lit.
renesansowa w języku narodowym
humanizm dokrynalny (Ilja Crijević) postulujący zrezygnowanie z języka narodowego na rzecz łaciny
znikoma rola drukarni (paradoksalnie), duża część tekstów renesansowych w rękopisach
Marko Marulić – pisarz głównie łaciński, autor poematu Judyta w jęz. narodowym. Dzieje biblijnej
Judyty nabrały patriotycznego wydźwięku wobec zagrożenia ze strony Turków
Judyta w dial. czakawskim
Początki lit. renesansowej – petrarkowska poezja miłosna, niewiadome źródła takiego wyrobienia
językowego, aby moc pisać dwunastozgłoskowcem w podwójnych, rymowanych dystychach
Dżore Drżić i Sisko Mencetic
Dojrzały renesans – lata 20. XVI w.
1526 – klęska pod Mohaczem
wiek zwycięstwa literatury narodowej opartej o wzorce włoskie

estetyzm i hedonizm

różnice między Dubrownikiem (kosmopolityzm, literatura elitarną rozrywką) i Dalmacją (tradycje

maruliciewskie, antytureckie, patriotyczne)
1667 – trzęsienie ziemi w Dubrowniku

Dalmacja – dwa kręgi (Hvar, Zadar)

PETRARKIZM – od wczesnego petrarkizmu (XV w.) do bembizmu (2 poł. XVI w.) do antypetrarkizmu
(XVII)
Bembizm – Pietro Bembo, postulowanie powrotu do czystego Petrarki jako wzorca, oczyszczenie
poezji z sensualizmu i erotyki
inne gatunki:
- komedia, zwł. komedia plautowska (zasada trzech jedności i odpowiedniości stylu, stały zestaw ról)
– gł. przedstawiciel Marin Drżić, pisał językiem plebeuszy, poza komediami także sielanki
- dramat pastoralny
Reformacja
Ruch reformacyjny objął jedynie peryferie ziem chorwackich i wpływy były dość powierzchowne.
Docierały one z dwóch ośrodków: luteranizm ze Słowenii (tu niezwykle znacząca rolę odegrał Primož
Trubar, choć ostatecznie kontrreformacja zniszczyła jego dorobek na wiele stuleci) i kalwinizm z
Węgier. Najbardziej znaczące było utworzenie drukarni w Urach (Wirtembergia), gdzie drukowano
książki dla Chorwatów. Najbardziej znaczącą rolę odegrali duchowni głagoliccy: Stjepan Konzul
Istranin i Antun Dalmatin – ich głownym dziełem był przekład Nowego Testamentu, drukowali we
wszystkich trzech alfabetach, sięgali tez do różnych dialektów. Jurij Dalmatin. Potem takie działania
podejmie kontrreformacja.
5.2. Czechy
Humanizm w Czechach – II połowa XV w.
razem z Polską, Morawami i Węgrami – humanizm środkowoeuropejski
Od 1419 r. husyci
Epopeja husycka (1419-1436) – ruch antyfeudalny (chłopi, biedota miejska, rzemieślnicy) przeciw
żywiołowi niemieckiemu (patrycjat, fudałowie duchowni)
Granice czasowe piśmiennictwa husyckiego sięgają czasu przed i po rewolucji – około 70 lat XV w.
1434 – bitwa pod Lipanami

 społeczne podstawy literatury

 wypieranie łaciny
 Jan Hus (1371-1415, spalony na stosie po soborze w Konstancji) – kazania, traktaty,
polemiki
 O Kościele, O pisowni czeskiej
 Petr Chelczicki – wolny chłop, pisał tylko po czesku
Nauki husyckie przyjęły się na Kujawach, w Wielkopolsce i Małopolsce
Dla Czechów ważnym ośrodkiem była Akademia Krakowska
W Polsce rozwój właściwego humanizmu w XVI w., centrami dwory, nowe ośrodki (Krk, Poznań,
Zamość, Wilno). Gl. przedstawiciele: Andrzej Frycz-Modrzewski, Maciej Miechowita
Biblia Wujka (1599)
W Czechach nie rozwinie się perarkizm – husytyzm nie pozostawia miejsca na lirykę miłosną
Słowacja – Martin Rakovsky – „Księga o rozwarstwieniu Rzeczpospolitej”, „O władzy państwowej”
Humaniści-latyniści kształceni we Włoszech: Viktorin Kornel, Mikulasz Konacz, Jan Blahoslav
Drukarstwo!
W okresie renesansu wpływ lit. czeskiej na sąsiadów słabnie – kraj ogarnięty protestantyzmem i
husytyzmem
Wiktoryn Kornel - urzędnik państwowy, znal prawo rzymskie i lacinę. Opowiadał się za językiem
czeskim
Jan Blahoslav – przekład Nowego Testamentu i gramatyka jęz. czeskiego
poza tym rozwój lit. jarmarcznej, plebejskiej
Rada zwierząt
2. „Renesans prawosławny” i hesychazm
Renesans prawosławny – zwrot ku filozofii, sztuce antycznej na dworze dynastii Paleologów
hesychazm – nurt prawosławnego mistycyzmu, gr. en hesychia – w całkowitym milczeniu. Od
1352 r. oficjalna doktryna Kościoła Prawosławnego
w tle spory dot. możliwości przebóstwienia człowieka (światło z Góry Tabor) – spór
humanistów/racjonalistów Barlaamem na czele oraz ortodoksów (hesychastów) z Grzegorzem
Palamasem na czele
praktyki hesychastów: modlitwa Jezusowa, asceza, kontemlacja, medytacja
styl splatania słów, tzw. piękne pisanie obecne w lit. serbskiej, bułgarskiej i ruskiej od II poł. XIV
do końca XVI w. Podniosły, napuszony styl łączenia cytatów z Pisma Świętego i wyszukanych
środków poetyckich
Bułgaria – szkoła tyrnowska pod patronatem patriarchy Eutymiusza
Grzegorz Cambłak
Serbia – despota Stefan Lazarević, mniszka Jefimija, Konstantyn Kostenecki, Cambłak, starzec
Siluan
Ruś Moskiewska – „drugi wpływ południowosłowiański”
3. Literatura okresu niewoli tureckiej
Serbia – cykl kosowski, dwa nurty, łączyły je postacie Sawy i Simeona, przymierze
świętosawskie i przymierze kosowskie, triada świetosci, zdrady i bohaterstwa, okres
Despotowiny do 1459 roku
Stefan Lazarević mecenasem kultury i sztuki, Napis na słupie kosowskim, Słowo miłości,
Konstantin Kostenecki Żywot despoty Stefana Lazarevicia,
Bułgaria – raja, wiadomix, literatura ograniczona do zubożałych monasterów
pocz. XV wieku – Kronika bułgarska opisująca dzieje Bułgarii od 13 do 15. wieku. Na początku
niewoli lit. na zachodzie Bułgarii
Władysław Gramatyk – Panegiryk Rylski, Opowieść o przeniesieniu Relikwii Iwana Rylskiego
Dymitr Kantakuzen Modlitwa do Bogurodzicy
Szkoła sofijska – pocz. XVI w., zislamizowana Sofia, istniały dwie szkoły kształcące
duchownych oraz kilka klasztorów, utwory hymno- i hagiograficzne poświęcone
męczennikom sofijskim, którzy odmówili poturczenia (Georgi Nowy, Nikoła Nowy)
Wiek XVIII – damaskiny (kazania Damaskinosa Studyty, jako pierwszy przełożył Grigorij z
Prilepu), poza tym utwory o niskiej wartości artystycznej, ludowienie języka literackiego
Najwybitniejszy Damaskiniarz – bp Josif Bradati, mnich z Ryły, przekłady Jana Chryzostoma,
twórca rękopiśmiennej szkoły rylskiej
 Bułgarscy duchowni katoliccy – modlitewnik Abagar opublikowany w Rzymie w języku
stanowiącym mieszaninę jęz. scs, potocznego bułgarskiego i serbskiego
Chorwacja (Slavonia) – Reliquie reliquiarum,
Kongres berliński – 1878
4. Barok na gruncie literatur Slavia Orthodoxa
Rola kultury ruskiej Rzeczpospolitej dla zmiany modelu literatur postbizantyńskich (od Unii
Brzeskiej do AK-M i wpływ polsko-ukraińsko-rosyjski na literaturę serbską)

Unia brzeska – 1596

1658 – założenie Akademii Kijowsko-Mohylańskiej (od lat 30. kolegium Kijowsko-
Mohylańskie)
Znacząca przemiana w dziejach Słowian Prawosławnych

Twórcy baroku ukraińskiego:

- Piotr Mohyła
- Symeon Połocki – bruski mnich, propagator łacińsko-polskiej literatury, twórca poezji
sylabicznej
- Dymitr Tuptało
Łazarz Baranowicz
TEOFAN PROKOPOWICZ – Regulament duchowny Piotra Wielkiego (to już oświecenie, 1721),
TP był rektorem AK-M

Największy wpływ katolicyzmu, później protestantyzmu (licea austrowęgierskie,

Bratysława, Kierzmark, pietyści z Halle)

SERBIA
 nauczyciel Maksim Suworow
 Zaharije Orfelin, Plac Srbije, „Slavenosrpski magazin”,
 G. St. Venclović, Jovan Rajić
UKRAINA
Melencjusz Smotrycki – Lament, personifikacja Cerkwi Prawosławnej jako „jedynej,
umiłowanej córki”, a następnie matki, którą zdradziły własne dzieci. Cerkiew lamentuje nad
swoim pięknem i przepychem, który bezpowrotnie straciła
MS – antyunita, później zwolennik unii
Łazarz Baranowicz – rektor Kolegium K-M
Wszystkim wiosna nie jest sprośna – pl wychwala piękno natury na wiosnę i prosi Boga o taki
sam rozkwit w jego duszy, rozwój cnót
Gospodarzu stary, pomóż na Tatary – modlitwa o przywrócenie jedności między Kozakami,
Polakami, Rusinami, o uchowanie od najazdu tatarskiego, wroga chrześcijan
Nie będzie, jako świat światem, Rusin Polakowi bratem – apel o jedność Rusinów i Polaków,
którzy powinni się zjednoczyć we wspólnej walce z półksiężycem tj. Turkami i Tatarami
Rusin do Polaka coś po polsku gdaka – humorystyczny tekst o niezrozumieniu Rusinów i
Polaków ze względu na język. Pragnienie „powrotu czasów”, w których Polacy i Rusini walczyli
ramię w ramię z Turkami
5. Barok na zachodniej słowiańszczyźnie
Barok – styl zwycięskiej kontrreformacji

Czechy
1620 – klęska protestantów czeskich pod Białą Górą, koniec walk z Habsburgami
 krwawe konsekwencje zrywu, egzekucje przywódców bitwy
 rekatolizacja
 jezuici
 palenie ksiąg czeskich na stosach
 wynarodowienie wyższych warstw, język czeski zdegradowany do twórczości ludowej
 językowe uniezależnianie się Słowaków
Literatura głównie religijna – jasełka, pieśni jarmarczne, ballady, bajki
historiografia
Bohuslav Balbin – Wyciąg z dziejów czeskich (miniona wielkość narodu)
Adam Michna – Lutnia czeska, kompozytor
Jan Amos Komensky – senior generalny braci czeskich (ruch religijny ostatecznie przyłączający
się do protestantow), tworca ruchu pansofia, Listy do nieba, Labirynt świata i raju serca,
Świat w obrazach, zarodki prozy filozoficznej

lit. dworska – Vaclav Jan Rosa, przede wszystkim językoznawca, twórca słowników czesko-
łacińskich i Gramatyki czeszczyzny (po łacinie)
SŁOWACJA

 anonimowa poezja
 Sztefan Selecky, Obraz pani krasnej piórem malowany – jedyny zachowany przykład
słowackiej barokowej poezji miłosnej. PL wychwala wdzięki nieznanej z imienia
panny, porownuje ją do rzymskiej bogini, postaci biblijnych, muzy, pisze o jej pięknie,
ale również chwali jej czystość i dziewictwo
 Feliks Kadliński – pieśń o Marii Magdalenie
 Hugolin Gavlovicz – poezja dydaktyczno-refleksyjna
Zbiór Juhaska szkoła
Każdy więcej sobie winszuje niż tobie – bajka o wilkach i kruku, który dotrzymywał im
towarzystwa tylko po to, żeby dostać padlinę. Gdyby wilki były martwe, je tez by
zjadł. Morał na końcu
Zbiór Chrześcijańska szkoła
Ci, co wiele mają, również umierają – paralelizm składniowy (gdzie…), motyw
wanitatywny, zrównanie wszystkich wobec śmierci

CHORWACJA
1699 – pokój w Karłowicach, odbicie Slawonii z rąk Turków
1667 – trzęsienie ziemi w Dubrowniku, życie kulturalne przenosi się na północ

 barok dubrownicki
Osman Ivana Gundulicia
wysoka literatura, Giambattista Marino marinizm (zaskakiwanie),
chiabreryzm
 poezja religijna, sielanka pasterska
Ivan Bunić-Vuczić – poezja miłosna, konceptualistyczna
Ignjat Djurdjević – motyw Magdaleny Pokutującej
Marin Drżić – komedia, eklogi pasterskie
Fran Krsto Frankopan – członek rodu szlacheckiego Frankopanów,
Pavao Ritter Vitezović – Stemmatografia, utwór historiograficzny przedstawiający
ideę wielkochorwacką
Mario Orbini – Il Regnio delli Slavi, tekst historiograficzno-fantastyczny,
mitologizujący

OŚWIECENIE
reformy terezjanskie i józefińskie (1740-1790)
ujednolicone programy szkolne, najczęściej o profilu protestanckim, reformy
centralizacyjne, opór w Chorwacji, entuzjastyczne przyjęcie Serbów
1781 – patent tolerancyjny

KORYTARZE PRZEPŁYWU IDEI OŚWIECENIOWYCH

• Wiedeń, Buda, Peszt • Rosja • Włochy • Grecja (ośw. lewantyńskie, Bułgaria)
Klasycyzm – dla literatur słowiańskich znaczył

 wprowadzenie kanonu literackości

 zniesienie antytez barokowych
 racjonalne zasady w kulturze
 funkcja dydaktyczna literatury
 poetyki – ścisłe podziały, hierarchizacja stylów i gatunków
ZASADA TRZECH STYLÓW ŁOMONOSOWA (wysoki, średni, niski)
Literatura podporządkowana funkcjom pozaestetycznym – powielanie wzorców i unikanie
oryginalności, sztuka jako rzemiosło, poeta doctus, utwory wykształconych dla
wykształconych, piśmiennictwo dla ludu, walka z zacofaniem, zdrowy rozum

SERBIA I CHORWACJA (od 1868 Królestwo Chorwacji, Dalmacji i Slawonii)

 na pograniczu baroku i oświecenia Zaharije Orfelin (Monografia Piotra Wielkiego,

Księga przeciwko papiestwu rzymskiemu)
 Dositej Obradović ofkors
 Antun Kaniżlić (Slavonia) – Święta Rozalia, wzorzec dubrownicki
 Tito Brezovaczki – Żak Maciej Czarnoksiężnik – teatr szkolny, utwory
historiograficzne
 Andrija Kaczić Mioczić (franciszkanin) – Razgovor ugodni naroda slovinskoga –
swoista „Biblia pauperum”, zawierająca barokowo-fantastyczny opis dziejów
 narodów południowosłowiańskich oraz właściwe już dla oświecenia hasła dot. nauki i
oświaty
 Klasycyzm w literaturze chorwackiej – trudno uchwytny – „immanentny”, raczej typ
świadomości i orientacja kulturowa jeśli chodzi o wierność dziedzictwu antycznemu
i renesansowemu. W Dalmacji klasycyzmu w ogóle brak! (mówi się jedynie o
„latynizmie”).
SŁOWENIA

 kontrreformacja
 brak oświecenia sensu stricto
 język niemiecki do pojawienia się France Preserna i Jerneja Kopitara
 baron Żiga Zois, wokół którego gromadzili się wykształceni w Wiedniu racjonaliści,
późniejsi działacze odrodzeniowi
CZECHY
reformy Józefa II – Tolerancpatent (1781) kresem kontrreformacji

 możliwość nawiązywania do tradycji Husa i Komensky’ego, wykształcenie urzędników

niemieckojęzycznych, zniesienie poddaństwa, możliwość przeprowadzki do miast
 kodyfikacja języka
 racjonalizm
 Józef Dobrovsky – Historia czeskiego języka i literatury
 Józef Jungman – 1825 pięciotomowy Słownik czesko-niemiecki
 Vaclav Tham – dramaturg, ok. 50 sztuk po czesku (tematyka historyczna)
 Józef Kajetan Tyl – sentymentalista, pisał dramaty historyczne
 Frantisek Palacky – Dzieje narodu czeskiego w Czechach i na Morawach
SŁOWACJA

 dwa ośrodki religijne – Trnawa (katolicy chcący używać słowackiego) i Bratysława

(protestanci - czeskiego)
 język niemiecki jako urzędowy
 próby kodyfikacji języka słowackiego
 Józef Ignacy Bajza – pierwsza powieść Przygody i doświadczenia młodzieńca
Renego
 Anton Bernolak – Rozprawa filologiczna o literach Słowian, Gramatyka słowiańska
 Jan Holly – poezja klasycystyczna
UKRAINA

 Hryhorij Skoworoda – wychowanek AK-M, wykładał filozofię i poetykę w kolegiach,

potem podróżował z hebrajskim PŚ, fletem i zeszytem wierszy, pisał po łacinie, ale też
językiem mówionym; Dialog, czyli rozmowa o starożytnym świecie; system
filozoficzny o współistnieniu 3 światów: mikrokosmosu, makrokosmosu oraz świata
symbolicznego zawartego w Biblii
 Ivan Kotlarevski
 Taras Szewczenko na pograniczu romantyzmu i oświecenia