Dãy truy hồi tuyến tính – Công cụ ma trận

Trương Phước Nhân, 22/08/2017

Một dãy số s   s0 , s1 , s2 ,...  
được gọi là truy hồi tuyến tính bậc k nếu tồn tại các hằng số
k 1
a0 , a1 ,..., ak 1  thỏa sn  k   ai sn i với mọi n  0 . Xác định dạng của một dãy số truy hồi tuyến tính ?
i 0
Trong bài viết “Dãy truy hồi tuyến tính – Phương pháp toán tử” ta đã chưa ra hướng giải quyết cho câu
hỏi trên bằng lý thuyết toán tử, trong bài viết này ta tiếp cận vấn đề theo quan điểm mô hình ma trận
Ta tiến hành chuyển đổi bài toán như sau :
 a0 a1 a2 ... ak 2 ak 1 
 sn  k 1   
   1 0 0 ... 0 0 
s
 nk 2   0 1 0 ... 0 0 
Đặt: vn   sn  k 3  , n  0 . Khi đó : vn1  Avn , n  0 , trong đó A   
   0 0 1 ... 0 0 
 ...   ... ... ... ... ... ... 
 s   
 n   0 0 0 ... 1 0 

Thật vậy, bằng tính toán trực tiếp ta thu được :
 a0 a1 a2 ... ak  2 ak 1   sn  k 1   a0 sn  k 1  a1sn  k  2  ....  ak 1sn   sn  k 
      
 1 0 0 ... 0 0   sn  k  2   sn  k 1   sn  k 1 
 0 1 0 ... 0 0   sn  k 3   sn  k  2   sn  k  2 
Avn      
 0 0 1 ... 0 0   nk 4  
s sn  k 3   sn  k 3 
 ... ... ... ... ... ...   ...   ...   ... 
       
 0 0 0 ... 1 0   sn   sn 1   n 1 
s
 vn1  Avn
Áp dụng hệ thức truy hồi trên ta suy ra : vn  An v0
Từ phân tích trên ta suy ra : Vấn đề xác định dạng của một dãy truy hồi tuyến tính tương đương với việc tính
ma trận lũy thừa An . Theo lý thuyết đại số tuyến tính thì việc xác định ma trận lũy thừa An sẽ liên quan chặt
chẽ đến bài toán tìm giá trị riêng của ma trận A.
λ  a0 a1 a2 ... ak 2 ak 1
1 λ 0 ... 0 0
0 1 λ ... 0 0
Xét đa thức đặc trưng : PA  λ  
0 0 1 ... 0 0
... ... ... ... ... ...
0 0 0 ... 1 λ
Bằng việc khai triển Laplace định thức trên theo hàng thứ 1 ta thu được :
PA  λ   λk  a1 λk 1  a2 λk 2  ...  ak
Gọi λ1 , λ2 ,..., λk là các giá trị riêng của ma trận A , hay nói một cách nôm na là các nghiệm của đa
thức PA  λ  .
Trường hợp 1: Nếu λ1 , λ2 ,..., λk là đôi một phân biệt thì ma trận A là chéo hóa được. Theo lý thuyết đại số
tuyến tính thì ta tìm được một ma trận khả nghịch S sao cho A  SDS 1 , trong đó D là một ma trận đường
chéo có các phần tử trên đường chéo chính là λ1 , λ2 ,..., λk .
Khi đó: vn  SDn S 1v0
Suy ra: các thành phần của vn là tổ hợp tuyến tính của các lũy thừa λ1n , λn2 ,..., λnk nên sn là tổ hợp tuyến tính
của λ1n , λn2 ,..., λnk , hay sn  α1 λ1n  α2 λn2  ...  αk λnk .
Các hằng số α1 , α2 ,..., αk được xác định bằng cách giải hệ phương trình tuyến tính :
 α1  α2  ...  αk  s0
 λ α  λ α  ...  λ α  s
1 1 2 2 k k 1
 2
 λ1 α1  λ2 α2  ...  λk αk  s2
2 2

....

 λ1k 1α1  λk21α2  ...  λkk 1αk  sk 1

( lưu ý : ma trận hệ số của hệ này là ma trận Vandermonde ứng với λ1 , λ2 ,..., λk và theo giả thiết λ1 , λ2 ,..., λk
là đôi một phân biệt nên hệ này luôn luôn có nghiệm và nghiệm này là duy nhất)
Trường hợp 2: Giả sử λ1 , λ2 ,..., λt là các nghiệm của đa thức PA  λ  với số bội tương ứng m1 , m2 ,..., mt thì
thay cho việc chéo hóa ma trận A ta sẽ sử dụng biểu diễn Jordan của ma trận A .
 λi 1 0 ... 0 
 
 0 λi 1 ... 0 
Theo lý thuyết đại số tuyến tính thì các khối Jordan của ma trận A có dạng J mi  λi    0 0 λi ... 0  .
 
 ... ... ... ... 1 
 0 0 0 ... λ 
 i

 n  n i  j
Bằng một phép qui nạp đơn giản ta nhận thấy rằng phần tử ở vị trí  i, j  của ma trận J mni  λi  là   λi
 j i
k 
trong đó ta quy ước    0 nếu l  0 và k  l .
l 
Lập luận tương tự như trong trường hợp 1) ta sẽ tìm được các hằng số αij với i  1,2,..., t và j  0,1,..., mi  1
t mi 1 t mi 1
n
sao cho sn    αij   λni  j . Ta có thể viết lại công thức trên dưới dạng sn    βij n j λni  j
i 1 j  0  j i 1 j  0

Tài liệu tham khảo :

[1]. Bài giảng Algebraic Combinatorics của Lionel Levine , 15/02/2011
[2]. Titu Andreescu, Razan Gelca, PUTNAM and BEYOND, First Edition