KON TROJAŃSKI

Geneza, ewolucja oraz recepcja mitu w starożytności

Jakże pragnęłabym ofiarow ać Czcigodnemu J u b ila to w i dar p ić r a

zgodny z zakresem Jego za in ter eso w a ć ) Cóż, k ied y n ie pozwala na to
za k res moich u m ie ję tn o ś c i. Mam jednak n a d z ie ję , że jako humanista
i s ta r o ż y tn ik p rzyjm ie K s.P r o f. Andrzej Bober tych k ilk a uwag do­
ty czą cy ch jed nego g r e c k ie g o m itu . M itu, k tóry p ow stał u za r a n ia
k u ltu r y an tyczn ej i n ie ty lk o mocno tk w ił do j e j sch yłk u w lu d z k ie j
świadom ości in sp iru ją cy poetów i a rty stó w , le c z p rzetrw ał aż do na­
szy ch czasów . Do p o ł. XX w. nazwa m itu b u d z iła j e s z c z e żywe sko­
j a r z e n ia szeroko wykorzystywane w lit e r a t u r z e p ię k n e j, a czasam i
nawet w p u b lio y s ty o e . V osta tn im ćw ierćw ieczu m it, jak w ie le in nych,
u le g ł zapom nieniu i zapewne ob ecn ie porównanie kogokolw iek do ko­
n ia tr o ja ń sk ie g o t r a f iło b y w p r ó ż n ię . Jednak my, s t a r o ż y tn lc y , bez
w zględu na s p e o j a liz a o j ę p otrafim y j e s z c z e c i ą g le sp o ty k a ć s i ę na
w spólnej p ła s z c z y ź n ie , jak ą j e s t znajom ość k u ltu r y a n ty o z n e j, a
przede w szystkim lit e r a t u r y 1 s z tu k i sta r o ż y tn e j G recji 1 Rzymu.
K onfrontowanie źr ó d e ł n a leżących do tych dwóch k a t e g o r ii d a je n ie j e d ­
n o k ro tn ie ciekaw e w y n ik i. P o n iże j będę s i ę p osłu giw a ć t ą w łaón le
m etodą, aby r z p o ió ś w ia t ło na gen ezę i ew olu cję m itu , a tak że na
h i s t o r i ę je g o odbioru w różnyoh o k o lic z n o ś c ia c h h lsto r y c z n y o h .
Mit o drewnianym koniu p o d stęp n ie wprowadzonym do oblegane-'
go m ia sta n ie w ystęp uje w lit e r a t u r z e s ta r o ż y tn e j przed "O syseją"*.
i n a leż y p rzyp u szczać, że z o s t a ł on wymyślony p rzez a u to ra poematu.
W ersja homerycka j e s t k rótk a 1 p ełn a niedomówień, o oh arak terze baś­
niowym. Wątek te n był autorowi po p rostu potrzebny d la m ożliw ie p rze­
konywującego w y ja śn ie n ia p rzyczyn upadku T r o i, a tym samym do p rze­
r z u c e n ia pomostu między "Odyseją" a " Ilia d ą " .
Mit n ie z o s t a ł wprowadzony do żadnego utworu n ie związanego
z cyklem troja ń sk im . Można by co najw yżej doszukiwać s i ę jeg o o d -

1 Odyssea IV 371-289; V III A92-51S; KI 523-S32.

 282

głosów w opowiadaniu P laton a o G ygesie k rólu L i d i i , k tó ry m iał

zn a le źó w podziemnym grobowcu ogromnego k onia z brązu, pustego
w środku, z drzwiczkam i w boku. O twarłszy d rzw iczk i z n a la z ł Gyges
w środku le ż ą c e g o n a g ieg o , martwego olbrzyma . Ponieważ jednak kod
w ystępujący w tym opowiadaniu j e s t z brązu, a n ie z drewna, p rzeto
są d z ę , że P laton a in sp iro w a ł n ie t y l e m it, i l e brązowy pomnik konia
tr o ja ń sk ie g o na a te ń s k ie j a k ro p o li /p o r . n i ż e j / .
W lit e r a t u r z e okresu C esarstw a Rzymskiego można zn a leźó próby
r a c j o n a lis ty c z n e j in t e r p r e t a c j i m itu , a ponieważ ic h autorzy powo­
łu j ą s i ę na "communis opinio"* p rzeto n a leży rozum ień, że korzys­
t a l i ze s t a r s z e j lit e r a t u r y h o m ero lo g iczn ej, n iew ą tp liw ie g r e c k ie j.
P liniusz** i P auzaniasz zgod n ie tw ier d z ą , że koń tr o j a ń s k i, to nio
in nego jak machina o b lę ż n le z a , przy ozym P lin iu s z p rec y zu je, że był
to p ro to typ taranu do rozw alan ia bram za jeg o czasów zwanego "aries"
/ i s t o t n i e głow a taranu b y ła ukształtow ana na wzór głowy b aran a/.
Znając t ę in t e r p r e ta c ję można zrozumień d la cz eg o W erg lliu sz w łożył
w u s ta Priama p ytan ia skierow ane do Sinona, ozy koń n ie j e s t przy­
padkiem machiną ob lężnlczą**. Autorzy rzymscy n ie zdaw ali so b ie oczy­
w iś c ie sprawy, że ic h I n te r p r e ta c ja j e s t równie fa n ta sty o zn a , jak
sam m it. W epoce opisyw anej przez Homera machiny o b lę ż n lc z e n ie by­
ły j e s z c z e zn an e. Można n atom iast id ąc tym śladem zastanow ló s i ę ,
j a k i wytwór rąk lu d z k ic h , w spółczesn y Homerowi, naprawdę za in sp ir o ­
wał p o e tę . Był nim n ie w ą tp liw ie o k ręt jako jedyna drewniana kon­
s tr u k c ja ó dużych rozm iarach pow szechnie znana i wykonywana w Gre­
c j i w o k r e s ie powstawania poematów hom eryoklch. Stąd t e ż w "Odysei*
E pejos w ystęp u je jako budowniczy k o n ia , nie za ś sn y ce rz , lub c i e ­
ś l a . Dodajmy, że p o etę zalnsp lrow aó mogły dodatkowo zoom orficzne oz­
doby okrętowych dziobów , np. końska protome.
Z w ięzło śó w e r s ji hom eryokiej, w ynikające stą d n ie j a s n o ś c i, a
zarazem kluczow e zn a cz en ie te g o mitu d la pow iązania "Odysei" z " I lla -

2 R esp u b lica I I 359 D-360 B; In a czej P.M .Sohuhl, Le "oheval de

T r o le " , "Revue A rch eologląu e" , S ś r ie 6 ,7 /1 9 3 6 / 186—188.
3 H is t o r ia N a tu r a lis VII 202.
A P e r ie g e s is I 2 3 ,8 .
5 A en els I I 150.
 283

dą" sp r a w iły , że z o s t a ł on podchwycony i zn a cz n ie r o z sz erz o n y p rzez

epigonów Homera, L esch esa w "Małej I li a d z ie " i A rk tin o sa w "Zagła­
d z ie I llo n u " . T reść ty ch utworów znana j e s t t y lk o w z a r y sa c h , z dwóch
późnych s t r e s z c z e ń P ro k lo sa i A p ollod orosa , a nadto ty lk o P rok los
w yraźnie r o z g r a n ic z a obu autorów 1 lo h d z i e ł a . S ądzę, że p o słu g u ją o
S ię a n a liz ą wyobrażeń sta r o ż y tn y c h można u zu p e łn ić owe s t r e s z c z e n ia ,
z w ła szc za w przypadku "Małej I lia d y " . Do k w e s t ii t e j j e s z c z e w rócę,
a na r a z ie postaram s i ę wprowadzić podstawowe u s t a le n ia ch ro n o lo ­
g ic z n e , w czym ź r ó d ła a r c h e o lo g ic z n e s ą n ie z m ie r n ie pomocne.
P rz y ję liśm y w y że j, że m it o drewnianym k oniu z o s t a ł wymyślony
sa m o d zieln ie p rzez au to ra "O dysei". Datowanie te g o poematu waha s i ę
od V III do V II,w . W o sta tn im t r z y d z i e s t o l e c i u z o s t a ły jednak zna­
le z io n e dwa p rzed m ioty, k tó r e p rzyn oszą u s t a le n ie term inu "antę quem".
Jeden z n io h , to fragm ent z a p in k i / f i b u l a / do sp in a n ia s z a t y . Zapin­
ka wykonana j e s t z brązowej b la c h y , z n a le z io n a w S e o c j i , najprawdoeado
b n ie j w Tebaoh, datowana na p ier w szą , lub 2 . p o ł. V III w. p r z .C h r .,
lub na jeg o k o n ie c /o k . 700 p r z .C h r ./. Na zachowanym fragm encie wy­
r y ty j e s t koń na c z te r e c h k ó łk a ch , z czterem a prostokątnym i oknami
w boku". N ie ma w ięc żadnej w ą tp liw o ś c i, że a r t y s t a w y o b ra ził w te n
sposób k o n ia tr o ja ń sk ie g o z otworami prowadzącymi do kryjów ki g r e c -
k io h wojowników.
Drugi przedm iot j e s t p ó ź n ie j s z y , a le o nieporów nanie w y ższej
w a rto śo l a r ty s ty c z n e j 1 dokum entalnej. J e s t t o ogromna amfora g l i ­
n ia n a z w ielopasow ą d ek oraoją fig u ra ln ą ^ n ie malowaną le o z r e l i e ­
fow ą, odkryta przed dwudziestoma la t y na w yspie Mykonos. S p e c j a l l ś -
o l od ceram ik i o y k la d z k iej d a tu ją j ą zgod n ie na ok. 670 r . p rz.C h r.
W p a s ie figuraln ym zdobiąoym s z y j ę n aczyn ia p rzedstaw ion y j e s t koń
na kółkaoh z p ięciom a otworami w boku 1 dwoma w s z y i . Co o lek a w sze,
ze w szy stk io h otworów w ych ylają s i ę wojownioy w yrzucający broń,
a i n n i , j u ż u zb ro jen i gromadzą s i ę u nóg k o n ia . D zięk i wprowadze­
n iu n ien a tu ra ln y ch p r o p o r c ji między koniem i ludźmi a r t y s t a a z y s -

6 F r o o lo s, c f r Epioorum Graeoorum Fragmenta, ed . G .K in kel, L lp sla e

1877, v o l . l , 3 7 , 4 9 ; P seu d o-A p ollod oros, Epitome 5 , e d . Loeb, C la a -
s i c a i L ib r a r y / v o l . 1 2 2 ,1 3 0 /.
7 K .F itts c h e n , Untersuchungen zum Beginn d er S a g en d a rstellu n g en
b e l den G rieohen, G B ttingen i9 6 9 , 182, Nr 98; B r it is h Museum
3 205.
 - 284

k a ł pożądany e f e k t . Dla o gląd ającego d ek oracje n aczyn ia o czy w iste

j e s t , że ma przed sobą n ie zwykłego k o n ia , le c z tr o ja ń sk ie g o k o lo ­
sa w k s z t a łc i e k o n ia .
Przyjm ując za s łu sz n e datow anie f i b u l i b eock iej na o k . 700
p r z .C h r ., a amfory c y k la d z k ie j naok. 670 p r z .C h r ., n a leży stw ie r ­
d z ić , że w p ier w sze j ć w ie r c i VII w. p rz.C h r. m it o trojańsk im ko­
n iu b ył ju ż znany w B e o o ji i na C ykladach. Oznaoza t o , że wówczas
"Odyseja", czy r a c z e j t r e ś ć "Odysei" b y ła ju ż rozpow szechniona na
wyspach i na lą d z ie greckim . Poemat m ustał w ięo powstać n ieco w cześ­
n i e j , przed końcem V III w. J e ś l i nawet oba wyżej omówione wyobraże­
n ia są ilu s t r a c ja m i n ie "O dysei", le c z poematów pohomerycklch, oo
t e ż j e s t prawdopodobne, to n ie z a k łó c a to naszego rozumowania w spra
w ie d aty n a js t a r s z e j w e r s ji m itu .
W s z tu c e g r e c k ie j VI i V w. s t a l e przedstaw iano te n sam epizod
opowiadania o koniu tro ja ń sk im . U s t a l i ł s i ę w ięo pewien schemat soc­
h y. Wyobrażano zazw yczaj k on ia na k ółk ach , w idocznego w p r o f ilu ,
z otworami, lub klapami uchylonymi w boku. Z tych otworów wygląda­
j ą , w yrzucają broń, wyskakują, lub o p u szczają s i ę po uznurzo wojow­
n ic y . W n a jb a rd zie j r o z w in ię te j form ie w ystęp ują także grupy Greków
ju ż uzbrojonych, m aszerująoyoh w kierunku T rojan, a nawet rozpoczy-
nających ju ż d z ie ło za g ła d y . N iew ątp liw ie do p opu la rn o ści tego mo­
tywu w sz tu c e p r z y c z y n iła s i e n ie ty lk o "Odyseja" i poemat Arktino—
s a , le c z tak że utwór p ó ź n ie js z y , "Zagłada T roi" S te s ic h o r o s a . Nie
sposób w ięo s t w ie r d ż ió , do k tórego z tr z e c h poematów—o d n ieśó n a le­
ży m alow idła na wazach g r e c k ic h , k oryn ck iej 1 a t t y c k ie j z l a t 560-
5509.
Najprawdopodobniej w tym samym c z a s ie pow stało n a js ta r s z e ma-
ło w id ło ta b lico w e /o b r a z na d r e w n ie / p rzed sta w ia ją ce pożar T ro i,
p ęd zla K lean th esa z Koryntu^**. Z dobiło ono wraz z drugim obrazem
/N arodziny A ten y/ św ią ty n ię Artemidy A if e j o ń s k ie j w p o b liż u O lim pii.

8 K .F ltts c h e n , d z .c y t ., 182-183, Nr 99, Museum Mykonos.

9 P or. A ryb allos k ory n ck i, K .S c h e fo ld , F rH griech ischo Sagenbllder
MHnchen 1964, 8 8 , 1 1 .3 9 ; fragm ent wazy czarn ofigurow ej a t t y e -
k i e j , tam że, I I 2 54-255, i l . 341; B e r lin Zachodni, S ta a t llc h e s
Museum, A ntike A b teilu n g , F 1723.
10 T .T o s l, F+.udi a r o h e o lo g lo i e l e t t e r a r l s u l l ' I l i o u P e r s is , F i-
renze 1957, 3 7 .
 - 285 -

Niewiele jednak można wyciągnąć informacji na ten temat z licznych

wprawdzie, ale skąpych wzmianek". O wiele lepiej jeat nam znane
słynne malowidło Polignota, "Zagłada Ilionu" /Iliupersis/ wykonane
krótko po 458 r. i zdobiące Leaohe Knidyjczyków w Delfach. Pauza-
niaaz opisał je dokładnie, lecz interesujący nas motyw zaledwie
zasygnalizował nadmieniając, iż artysta uwydatnił rozmiar trojań­
skiego konia ukazując jego głowę sterczącą powyżej murów miejskich^*
Jak popularny był ten motyw w starożytności niech świadczy fakt,
że Petroniusz wkłada w usta zwiedzających nieokreśloną bliżej pina-
kotekę właśnie opis obrazu "Zagłada Troi"". Był on zupełnie inaczej
skomponowany, niż ten w Delfach. Kod trojański zajmował honorowe,
centralne miejsce występująo w trzech scenach: budowania, wprowadza­
nia do Troi, opuszczania kryjówki znajdującej się w jego brzuchu
przez bohaterów. Obraz ten powstał nie wcześniej, niż w IV w. prz.
Chr., bo dopiero wówczas zaczęto przedstawiać, i to w różnych wer­
sjach skomplikowany epizod wprowadzania drewnianego konia do mias­
ta. Do tej kwestii jeszcze powrócimy, a na razie omówić wypada dwa
Interesująoe konie trojańskie odlane z brązu, znane tylko z opisów
i z napisów na ocalałych szozęśliwym trafem bazach.
Krótko przed 414 r. prz.Chr., artysta Strongylion wykonał na
zamówienie Chairedamosa z Koile pomnik wotywny ustawiony w sanktua­
rium Artemidy Braurońskiej na ateńskiej akropoli". Koń był dwa
i pół raza większy od naturalnego, a z otworu w jego boku wychyla­
li się czterej bohaterowie: dwaj synowie Tezeusza /Akamas i Bemofoon/
Menesteusz 1 Teukros. Te imiona wymagają głębszej analizy. W źró­
dłach literackich występują bowiem imiona odmienne. Wg Homera w kry­
jówce siedzieli: Odyseusz, Antlkles, Diomedes, Menelaos, Neoptole-
mos, wg Wergiliusza: Ulisses, Menelaus, Neoptolemus, Akamas, Epeus,
Machaon, Sthenelus, Thoas i Tisandrus. Lesches wreszcie wymienia tyl­
ko Simona. Jeśli dokonamy zestawienia trzech spisów /wg Homera, Wer-

11 Por. Athenaios VIII 346**; Strabo, Geographica VIII 3,12; Deme-

trios Skepsios, Trolkos diakosmos VIII; Pllnius, Historia Na-
turalls XXXV 15.
12 Periegesls X 26,2.
13 śatlricon 89,4-65, tłum. M.Brożek /Petroniusz, Satyryki, Wro­
cław 1968/ 106-108: "Ale widzę,żeś cały ugrząsł w tym obrazie
który przedstawia zdobycie Troi. Spróbuję więc to dzieło objaś­
nić ci w wierszach.
14 Aristophanes, Aves 1128-li30; Pausanlas, Perlegesis X 36,2;
 286

g l l i u s z a i P a u z a n la sza / to stw ierd zim y, że na ateńskim pomniku f i ­

gurowały aż trz y osoby n ie wymieniane w źródłaoh lit e r a c k ic h . B y li
to t r z e j A teńczycy: Demofoon, M enesteusz i Teukros. Należy przypusz­
c z a ć , że S tr o n g y lio n d z ia ła ł zgodnie z życzeniem k lie n t a p rzed sta ­
w ia ją c w yłą czn ie Ateńczyków, ch oć n ie fig u r o w a li o n i w źródłach l i ­
te r a c k ic h . W te n sposób wyolbrzymiano lo h z a s łu g i w w ojn ie tr o ja ń ­
s k i e j , a ta k że uwydatniono d z ie ln o ó ó , albowiem zarówno Homer, jak
je g o e p ig o n i p o d k r e ś la li, że do u kryoia w k oniu wybrani z o s t a l i Acha-
jo w ie n a j d z i e l n i e j s i . Tak tendenoyjne w yobrażenie tłum aczy s i ę oko­
lic z n o ś c ia m i. Pomnik ustaw iono zapewne w tym samym roku, w którym
wystawiona z o s t a ła t r y lo g ia tro ja ń sk a Eurypidesa /4 1 5 r . p r z .C h r ./.
Był to rok ważnyoh wydarzeń w to c z ą c e j s i ę ju ż od dawna w ojn ie p e lo -
p o n e s k le j. Zapewne w izerunek Ateńczyków, zwycięzców nad T roją, miał
stan ow ić dobry omen d la Ateńczyków w alcząoych ze S p a rtą .
Z wojną peloponeską w sposób b ezp ośred n i był t e ż związany dru­
g i pomnik k onia tr o ja ń s k ie g o , tak że z brązu, po którym podobnie jak
poprzednio p o z o s ta ł o p is P auzaniasza i baza z napisem^ . Było to wo­
tum d ziękczyn ne Argejczyków ofiarow ane Apollonow i D elfick iem u , ufun­
dowane z łupów zdobytych na S p arcie do 414 r.^& Wykonawcą b ył rz eź­
b ia r z a r g e js k i A n tyfan es. Można w ięc s t w ie r d z ić , że renesan s z a in te ­
resowań mitem o koniu trojań sk im , przypadająoy na BOhyłek V w. prz.
C hr., m iał podłoże h is to r y c z n e .
W IV w. pojaw ia s i ę w s z tu c e g r e c k ie j w c z e śn ie jsz y epizod t e ­
go samego m itu , a m ianow icie z n a le z ie n ie k on ia p rzez Trojan przed
murami m iasta 1 p e r y p e tie związane z wprowadzeniem go na "arx",
przed św ią ty n ię A teny. W lit e r a t u r z e ep izod te n w ystępuje w k ilk u
w ersja ch . Poświęcimy im n iec o uwagi, gdyż i w tym przypadku wyobra­
ż e n ia w sz tu c e mogą r z u c ić ś w ia tło na t r e ś ć zagin io n y ch poematów.
Wg nomera T rojan ie z n a le ź li w opustoszałym greckim ob o zie drew­
nianego konia i sami w prow adzili go na "arx". Po d y s k u s ji, w k tórej
padały p rojek ty z n is z c z e n ia ta je m n ic zej k o n str u k c ji, postanow iono

I n s c r ip tio n e s Graecae, e d . m inor, I 535.

15 P a u san ias, P e r le g e s is X 9 ,6 ; F o u ille s d es Delphes 111 1 ,385-386.
16 G .L lppold, G riech lsch e P la s t ik , Młinchen i95O, 1 8 9 ,21T.
 287 -

zostawić ją - przed świątynią jako dar dla bogów. Ukrytymi w ko­

niu ludźmi dowodził Odyseusz i on zadecydował w nocy o otwaroiu
kryjówki, opuszczeniu je j i rozpoczęciu d zieła zagłady. Wersja Les-
ohesa /wg Proklosa/ j e s t odmienna. Trojanie, aby wprowadzić konia
do miasta m usieli zburzyć ozęóoiowo mur i uczyn ili to wbrew gwał­
townym protestom Kasandry. Następnie, przekonani o zwycięstwie,
zao zęli ucztować. 0 północy z konia stojąoego na akropoli wyszedł
Sinon i dał greckiej flo o ie sygnał powrotu.
W poemacie Arktinosa wątek mitu je s t podjęty od momentu, gdy
Trojanie naradzają s ię , co z koniem uczynić. Ten poeta wzbogaca
wersję Homera i Lesohesa o protest Laokoona i jego okrutną śmierć
wraz z jednym tylko synom.
Obszerniejsze niż Proklos streszozen ie, najprawdopodobniej tych
samych poematów oykllcznyoh, pozostawił Apollodor*'. W te j w ersji
na pomysł budowy konia wpadł Odyseusz, ale na wykonawcę powołał
Epeusa, albowiem ten był architektem /por. w yżej/. Odyseusz kazał
Grekom sp a lić obóz, a na koniu wyryć napis: "Za powrót do domu Hel­
lenowie /sk ła d a ją / Atenie dar". Nawiasem mówiąc ten pomysł przyjął
s ię w litera tu rze rzymskiej, albowiem taki napis uzasadniał w spo­
sób logiczny /bez oudownośoi i fa n ta z ji/, dlaczego Trojanie wprowa­
d z i l i konia do sanktuarium b ogin i. Powtarza go w łacińskim brzmie­
niu L.Akcjusz w tra g ed ii "Deiphobos"* oraz Hyglnus w krótszej re­
dakcji***. Wracajmy jednak do cyklików wg Apollodora. Wersja je s t
w zasadzie zgodna ze streszczeniam i Proklosa /p r o test Kasandry, Lao­
koona, wezwanie flo ty greckiej przez Sinona/ z wyjątkiem jednego
szczegółu: Trojanie wprowadzają konia przez bramę nie rozbierająo
muru.
Treść poematu Lesohesa można ostatecznie zweryfikować na pod­
stawie płaskorzeźb na marmurowej płytoe zw. "Tabula Ilia c a Capito-
llna" . Jak bowiem g ło si objaśniająca inskrypcja, wydarzenia opi­
sane w "Małej Ilia d zie" przedstawił artysta wg Lesohesa /a treść

17 Apollodoros, Epitome 6,14-21.

18 O.Bibbeck, Traglcorum Komanorum Fragmenta, Lipsiae 1871^ igo.
"Minervae donum armipotentes Uanai abeuntes dicant" '
19 Fabularum lib e r 108: "Danai Mlnervae dono dant".
20 A.Sadurska, Lea tab les llia ą u e s , Warszawa 1964. 24-27 Mr i
p l . I , Rzym, Museum Capitolinum. ' ' *'
 288

" I lio u p ó r sis " wg S t e s ic h o r o s a /. "Małej I lia d z ie " pośw ięcona j e s t

c a ła s e r ia scen tw orzących jed en w ydzielony f r y z . N ależy do n ich
p r o t e s t Kasandry s t o j ą c e j przed Bramą S kajską, Sinon prowadzony
jako j e n ie c przed Priamem, Priam wskazujący ludziom ciągnącym k onia
Bramę Skajską 1 w r e sz c ie orszak złożon y z dwóch ta n c er zy i d z i e s i ę ­
c iu osób /T r o ja n ie i T r o ja n k i/ ciągnącyoh drewnianego k o n ia . W mu­
r z e obok bramy w idać w yraźnie duży wyłom.
Jedyna odmiana w w e r s ji W e r g illu sz a , t o d ługa opow ieść Sinona
tłum aczącego Priamowl rzekomy pomysł K alchasa z ło ż e n ia bogom na o f ia ­
rę je g o Sinona oraz rzekomą przepow iednię K alchasa d otyozącą bez­
p o śred n io drewnianego k o n ia . Wprowadzenie te g o monstrum do Troi za­
pew nić ma m iastu o sta te c z n e zw yoięstw o. Ta w ersja u za sa d n ia ła po­
myłkę 1 fa ta ln ą d e c y z ję Prlama, k tć re g o rzymski p oeta pragnął przed­
sta w ić w jak n a jk o rz y stn ie jsz y m ś w i e t l e . "Tabula I l i a c a C apitollna"
j e s t niem al w sp ółczesn a "E neid zie". Porównanie wyobrażonych na n iej
sc en z tek stem W er g illu sz a pozw ala s tw ie r d z ić dużą z a le ż n o ść poety
od poematu L esch esa. Nie j e s t w ykluczone, że 1 wykonawca p ła sk o ­
rzeźb /T eodoros z Sam os/ i W er g iliu sz k o r z y s t a li z teg o samego s tr e s z
c z e n la , albowiem ory g in a ln y t e k s t ju ż wówczas zapewne u le g ł zapom­
n ie n iu .
W s z tu c e g r e c k ie j ep izo d wprowadzania koni do T roi p ojaw iał
s i ę ty lk o sp orad yczn ie w IV -II w. prz.C hr. N a leża ł n atom iast do mo­
tywów s z c z e g ó ln ie łu b ian ych w p aństw ie rzymskim. Podobnie jak na
"Tabula I lia c a " j e s t on wyobrażany w p o s ta c i s e r i i so en rozgrywa­
ją cy c h s i ę pod murami, w p o b liż u Bramy S k a j s k ie j . W scenach tych
w y stęp u je Priam, Kasandra, sp orad yczn ie za ś S inon , Hekuba, H elena.
Koń um ieszczony j e s t na p la tfo r m ie na k ółk ach , c z ę s to paradnie przy­
s t r o j o n y , c ią g n ię t y p rzez grono Trojan na lin a c h . Towarzyszy mu n ie ­
k ied y orszak rozradowanych mieszkańców T r o i. Wyobrażenia te w ystę­
p u ją w 1-11 w. 1 niem al w sz y s tk ie są p ó ź n ie jsz e od "Eneidy", a więc
z a le ż n e b ezp ośred n io od poematu ła c iń s k ie g o , lub od i l u s t r a c j i zdo­
b ią cy ch zwoje z je g o tek stem .
Warto zauważyć, że podobnie jak w G recji w c z a s ie wojny p e lo -
p o n e s k ie j, tak w Rzymie w o k r e s ie Augusta n a s tą p iło wyraźne skoncen­
trow anie uwagi na m icie o koniu trojań sk im . Tłumaczy s i ę ono w po­
dobny sp osób , a m ianow icie na g ru n cie wydarzeń h isto r y c z n y c h . J u liu s z
Cezar i je g o a stęp o a w ykorzystyw ali do celów p o lity c z n y c h legen dę
 - 389 -

o Eneaszu i Askaniuszu, założycielach Lavlnium i Alba Longa, a więc

mitycznych protoplastach Romulusa. Nadto Askaniusz zwany także Julu-
sem miał byó założycielem rodu ju lijs k ie g o , przez oo Juliusze zys­
kiw ali pokrewieństwo z boginią Wenus^^. Najprzód Cezar, a następnie
August sprawując w Rzymie mecenat artystyczny upowszeohniał mity
trojań sk ie. Wyrazem te j p o lity k i w sztuoe monumentalnej są płasko­
rzeźby Ołtarza Pokoju na Polu Marsowym w Rzymie, ale podobne motywy
występowały w dekoracji wielu budowli publicznyoh oraz na monetach,
a te były w starożytności najpotężniejszym środkiem masowego prze­
kazu. Usilna propaganda przyniosła spodziewane rezu lta ty . Sceny
z wojny tr o ja ń sk iej, a wśród nich wprowadzanie do Trel drewnianego
konia zdobią llozne wnętrza domów mieszkalnych, a także występują
w sztuoe sepulkralnej, jako malowidła w grobowcaoh 1 płaskorzeźby
na sarkofagaoh w 1-11 w. Jak bardzo mit ten był w Rzymie popularny
może świadczyó fa k t, że Petroniusz pragnąc wykazaó bezbrzeżną igno­
rancję negatywnego bohatera swojej opowieści wkłada w usta Trymalchic
na zdanie o srebrnym kubku: "ubi Daedalus Nlobam ln equum Troianum
lncludlt"22.
Sceny z tego mitu spotyka s ię także poza I t a lią . Drewniany
koń figuruje na malowanej tarczy znalezionej w Bura Europos w Sy­
r i i , na ściennym fresku z Hermoupolls w Egipcie i nawet na płasko­
rzeźbie z Gandhary /Paklstan/^^. Tak szeroki zasięg motywu mógłby
budzió zdziw ienie, ale sprawę wyjaśnia zabytek z Dura Europos.
W mieśoie tym w 165 r . zo sta ł założony rzymski obóz wojskowy i ta r -
oza z pewnością należała do jego mieszkańców. Również egipskie ma­
lowidło i gandharska płaskorzeźba nie były także przeznaczone dla
lokalnyoh odbiorców.
Pod koniec II w. zainteresowanie mitem wyraźnie wygasa. Oba
epizody /scena pod murami i scena w T roi/ figurują natomiast wśród

21 A.Sadurska, La p o litiq u e dynastique d'Auguste e t l'a r t de son

temps, "Etudes et Travaux" 3/1969/ 94-106.
22 S atiricon , 52,2.
23 Ch.Dawson, Romano-Campantan Mythologlcal Painting, London i944,
85, Nr 12, p l.4 { 86, Nr 13, p l.5 ; 156; G.Kooh, RBmische Sarko—
phage, Berlin 1982, i54 a-d; M .-tostovtzeff, The Excavatlons at
Doura Europos. Prellminary Report, London 1939, 332-337, p l.
42, Zabytek w Tale U niversity, Galery of Flne Arts; Kair, Museum
Archeologioum 63611; K.Weitzmann, Ancient book illum ination,
Cambridge 1969, p l.2 3 , i l .5 5 .
 290

I l u s t r a c j i "Eneldy". Szczęśliw ym trafem w dwóch n a jsta r sz y c h za ­

chowanych kodeksach zn ajdu ją s i ę dwie różne ilu s t r a c j e ^ * . W kode­
k s ie " V e rg iliu s Rómanus" z IV w. p rzetrw ała m in iatu ra ze sceną
wprowadzania k onia do T r o i, a w k od ek sie " V e rg lliu s Vatioanus" z V
w. - obraz zagłady m ia sta . Ta o s t a t n ia i l u s t r a c j a zaw iera motyw
s z o z e g ó ln ie d rastyczn y i rzadko p rzed staw ian y, a m ianow icie mordo­
wanie Trojan zaskoczonych przy u c z c ie lub we ś n ie .
Na zakońozenie n ależy w yjaśn ió d la cz eg o w s z tu c e g r e c k ie j
przedstaw ian o c h ę tn ie j o s t a t n i ep izod mitu utrwalony wszak pędzlem
n a jw y b itn ie jsz e g o m a la r z a ,i jak s i ę wydawało uwieozniony w b r ą z ie ,
podczas gdy w s z tu c e rzym skiej o w ie le w ięk szą popularnośó zy sk a ła
mniej efektow na scen a pod murami T r o i. Otóż są d zę , że na te n o s ta tn i
wybór m iała duży wpływ duma narodowa ob y w a teli rzym skich. Rzymia­
n ie uważająo s i ę za potomków T rojan, a ta k ie przekonanie z o s ta ło
im wpojone, n ie m ogli c ie s z y ó s i ę z obrazu k lę s k i w łasnych przodków.
N atom iast wprowadzenie k o n ia do Troi było t e j k lę s k i zaled w ie pro­
log iem . Scena t a pozw alała ponadto p rzed staw ió Priama w całym majes­
t a c ie i Kasandrę w p a te ty c z n e j p o zie gwałtownego p r o t e s t u . Równo­
c z e ś n ie zaś Grek S inon , przykładowy w iarołom ca, wyobrażany był na
wzór je ń c a , ze skrępowanymi na p lec a ch rękam i. D la Rzymian był to
na pewno p rzyjem n iejszy widok od obrazu zbrojnych Greków mordujących
bezbronnyoh T rojan. Zauważmy, że n ie in a c z e j p rzed staw ia s i ę sprawa
w tw ó r cz o ści l i t e r a c k i e j . Homer, przy całym swoim obiektyw izm ie ra­
duje s i ę przewagami Achajów, a w o siem set l a t p ó źn iej W erg iliu sz
ro zp a cza nad zagład ą T r o i.
Wypada w ięc stw le r d z ló na za k oń czen ie, że zarówno w G reo ji,
ja k w Rzymie motywy m ito lo g icz n e w lit e r a t u r z e i s z tu c e były d ob ie­
ra n e, a n a stęp n ie modelowane zgodnie z potrzebam i n ie ty lk o k u ltu ,
a le i układów p o lity c z n y c h .

Anna Sadurska - UW Warszawa

24 K.Weitzmann, d z . c y t . , 6 0 -6 1 , 1 1 .6 9 ,6 8 ; B ib lio th e o a V atioana

Codei l a t . 3867, 3225.
 29i -

CHEYAL TROYEN
ORIGINE, EYOLUTION ET OIFFUSIONOU MYTHE OANS L'ANTIQUITg

La mythe a ^t4 probablement une invention originale conęue

pgr l'auteu r de 1'OdyaaJe. La prototype du chevgl eolosaal de bola,
b atl et non soulpt4, eat a ohercher parmi lea batpaujc archafquss,
proue decoree d'une protomJ ohevaline. Lea plua anoiens objęta
a 1 image du cheval troyen permettent de preoiaer un ^terminua antę
quem de 1'Odyaaee, a savoir a la f i n du Y llle a.
. Lea aoenea a 1 'image du oheval troyen 8e partagent en 2 groupea
i / epiaode de la "Petite Iliad ę" , en dehora de la v l l l e , 2 / Epiaode
de 1 'Ilio u p era ia , dana 1'en cein te. L'a. prouve, que le premier groupe
dependait du poeme de Leachea, qul a ąuaai influenc^ Y irgile, La d i-
ffu sio n dea deux ach^mata ioonographiquea p '^ ta it point p a ra llele.
Cheval troyen rempli dea auerrlera grece, a oaohette ouverte appa—
rten a lt aux motifa pr^f^res dea artiatea grece, aurtout au tempa de
la Buerre de Peloponneae, en tant que aymbole de la victoire^ Lea
Romaina eholalaaaient Yolontlers 1'lntroduotion du oheval troyen
dana la v i l l e de Troie /preuve de la ruae greoqug/ ep prdaence dea
heroa troyena. Le m otif a gagne aa popularite grace a la propagandę
dynaatlque d Augustę, qui englobait la lJgende troyenne des originea
de Romę.
Gonclusionł la d iffu alon du mythe dana 1 art e t la littó ra tu r e,
en Grece et a Romę, dópendait des oiroonatancea et dea raisons po-
litiq u e 8 .