Bohater Kulturowy W Mitologii Polinezyjskiej

„Etnografia P o l s k a " , t. X I X z.
DANUTA PENKALA
BOHATER KULTUROWY W MITOLOGII POLINEZYJSKIEJ
Postać bohatera k u l t u r o w e g o o d d a w n a interesowała badaczy mitów.

1
Przyczyniła się d o tego niewątpliwie ogromna popularność t e j postaci,

znanej z m i t o l o g i i całego świata. A l e z całą pewnością najbardziej f r a p o
wała badaczy szczególna złożoność tego wyobrażenia. Heros k u l t u r o w y
łączy w sobie nadzwyczaj często cechy dobroczyńcy ludzkości z właści
wościami przechery , płatającego l u d z i o m i bogom o k r u t n e nieraz figle.
2
Posiada również cechy n a d n a t u r a l n e ; czasami t r u d n o jest oddzielić go w y

raźnie o d bóstwa, zwłaszcza g d y dokonuje czynów n a miarę boga —
stwórcy, a m i a n o w i c i e przeobrażenia kosmosu i oblicza z i e m i ( t j . dzieł
transformera 3
i d e m i u r g a — „drugiego stwórcy"). Obraz omawianej p o
staci k o m p l i k u j e jeszcze bardziej p r z y p i s y w a n y j e j często t e r i o m o r f i z m :
bohater k u l t u r o w y może występować w kształcie zwierzęcym l u b t y l k o
czasowo przybierać t a k i kształt d l a zrealizowania s w y c h zamierzeń.
Celem artykułu jest wyodrębnienie zasadniczych cech postaci bohatera
k u l t u r o w e g o i wyznaczenie spośród n i c h zespołu cech koniecznych i w y
starczających zarazem d l a określenia danej postaci m i a n e m bohatera k u l
turowego. Wyróżnione k r y t e r i a zastosujemy w analizie materiału z mitów
polinezyjskich i s p r a w d z i m y zasadność i c h wyodrębnienia. Po p rz e p ro
w a d z e n i u analizy f o r m a l n e j z a j m i e m y się zagadnieniem f u n k c j i , j a k i e
pełnią m i t y o bohaterze k u l t u r o w y m w życiu Polinezyjczyków.
1
Pojęcie „bohater k u l t u r o w y " ( i n a c z e j : „bohater c y w i l i z a c y j n y " , „nauczyciel
k u l t u r y " ) j e s t równoznaczne z używanym w l i t e r a t u r z e a n g l o s a s k i e j określeniem
culture hero, a w przybliżeniu także z pojęciem Heilbringer (które można przetłu
maczyć j a k o „dawca z b a w i e n i a " , „dobroczyńca") s t o s o w a n y m w l i t e r a t u r z e n i e
mieckiej.
2
W l i t e r a t u r z e p o l s k i e j n i e s t w o r z o n o dotąd o d p o w i e d n i k a anglosaskiego t e r m i n u
trickster i n i e m . gottliche Schelm oznaczającego popularną w f o l k l o r z e postać p r z e
chery, oszusta, s p r y c i a r z a . W t y m z n a c z e n i u będę używać słowa „przechera", n i e
k i e d y t y l k o pozostawiając a n g . t e r m i n trickster.
3
Transformer to postać, która przeobraża, o r g a n i z u j e świat, dopełnia dzieła
stworzenia^ U ż y w a m a n g i e l s k i e g o t e r m i n u transformer, ponieważ b r a k polskiego
o d p o w i e d n i k a tego t e r m i n u .
164 DANUTA PENKALA
N a koniec zasygnalizujemy możliwości badań porównawczych i korzyś

c i z n i c h płynące.
I. K O N C E P C J A P O S T A C I B O H A T E R A KULTUROWEGO
A. S T O S U N E K P O S T A C I B O H A T E R A K U L T U R O W E G O DO INNYCH WYOBRAŻEŃ
MITYCZNO-RELIGIJNYCH.
P R O B A WYODRĘBNIENIA ZESPOŁU C E C H CHARAKTERYZUJĄCYCH POSTAĆ
BOHATERA KULTUROWEGO
W definicjach bohatera k u l t u r o w e g o j a k o zasadniczy wyróżnik t e j p o

staci w y m i e n i a n a jest z reguły jego działalność dawcy, „nauczyciela" k u l
t u r y . N i e m n i e j , niektórzy badacze znacznie poszerzają zakres czynów oma
w i a n e j postaci.
Bohater k u l t u r o w y a transformer
Postaci herosa k u l t u r o w e g o i transformera obejmowane są w l i t e r a

turze niemieckiej j e d n y m pojęciem: „Heilbringer" . W i l h e l m S c h m i d t 4
określa Heilbringera j a k o istotę, która kiedyś, w przeszłości przyniosła

l u d z i o m zbawienie (Ней), postęp.
S c h m i d t wyróżnia pięć typów tej postaci:
1) bohatera mitycznego (Held), który uwolnił l u d z i o d w r o g i c h istot
i niebezpieczeństw;
2) bohatera k u l t u r o w e g o , który przekazał l u d z i o m rozmaite umiejęt
ności i w y n a l a z k i ;
3) w i e l k i e g o ustawodawcę, który ustanowił ład społeczno-polityczny;
4) mędrców i proroków, którzy kształtują albo przekształcają n o r m y
etyczne i r e l i g i j n e ;
5) „przeobrażacza" (czyli transformera) albo „porządkującego świat",
który przekształca, porządkuje już istniejące t w o r z y w o . 5
Spośród t y c h typów: d r u g i , trzeci i c z w a r t y można b y połączyć w j e d

ną kategorię — bohatera k u l t u r o w e g o , b o przecież i ustawodawca i p r o r o k
kształtujący n o r m y r e l i g i j n e wprowadzają d o b r a k u l t u r o w e . D o t e j k a
t e g o r i i można również zaliczyć zakres działalności t y p u piątego o b e j m u
jący k u l t u r o w e przeobrażenia świata.
A l e w p r a c y : P. R a d i u , К. К e r e n у i , С. G . J u n g , Der góttliche
4
Schelm.
Ein Indianischer Mythen-Zyklus, Z u r i c h 1954, w z n a c z e n i u t y m używane jest o k r e
ślenie Kulturheld lub Kultur-Heros.
5
T r a n s f o r m e r — n i e m . Umformer; „porządkujący ś w i a t " — n i e m . Weltordner.
P. W. S c h m i d t , Heilbringer bei den Naturvolkern, „Semaine I n t e r n a t i o n a l e
d'Ethnologie R e l i g i e u s e " , t. I V : 1926, s. 248 - 2 4 9 . C y t . z a : A . V a n D e u r s e n , Der
Heilbringer, G r o n i n g e n , d e n H a a g , B a t a v i a 1931, s. 5-6.
BOHATER KULTUROWY 165
A zatem pojęcie H e i l b r i n g e r w r o z u m i e n i u Schmidta byłoby szersze

o d „bohatera k u l t u r o w e g o ' " o czyny transformera oraz bohatera m i t y c z
nego n i e należące d o zakresu ustanawiania k u l t u r y .
V a n Deursen w swej obszernej pracy Der Heilbringer d e f i n i u j e tę p o
stać w sposób następujący: „Heilbringer jest postacią z m i t o l o g i i , której
przypisuje się nadnaturalne siły i która odgrywała rolę p r z y przeobraże
n i u z i e m i p o s t w o r z e n i u albo po potopie l u b też podarowała l u d z i o m
ważne prawa, instytucje, dobra k u l t u r o w e " . 6
A u t o r zaznacza więc wyraźnie, że m i a n e m Heilbringera można określić

zarówno postać, która przekształcała kosmos i ziemię (transformera), jak
i istotę, która dała l u d z i o m pewne dobra k u l t u r o w e . V a n Deursen wyróż
n i a następujące t y p y Heilbringera:
1) „ten, który uporządkował świat" (Weltordner) albo „drugi stwórca";
2) bohater k u l t u r o w y , który dał l u d z i o m w y n a l a z k i i i n s t y t u c j e ;
3) posłaniec, który zstąpił z nieba i pouczał l u d z i o sprawach n a d p r z y
rodzonych;
4) pośrednik między bóstwem (albo bogami) i ludźmi.
A l e t r z y ostatnie kategorie można połączyć w jedną — bohatera k u l
turowego, b o w i e m t y p y trzeci i czwarty są t y l k o uszczegółowieniem p e w
n y c h aspektów działalności tej postaci, związanych ze sferą r e l i g i i . Do
uporządkowania świata ( t y p 1) można prócz przekształceń p r z y r o d y z a l i
czyć też ukształtowanie k u l t u r y . P r z y t a k i m r o z u m o w a n i u zakres pojęcia
Heilbringer ( w g d e f i n i c j i V a n Deursena) byłby nieco szerszy o d pojęcia
bohatera k u l t u r o w e g o , szerszy o t e c z y n y d e m i u r g a („drugiego stwórcy"),
Weltordnera czy transformera, które n i e wiążą się bezpośrednio z ustano
w i e n i e m k u l t u r y , lecz dotyczą przeobrażeń świata p r z y r o d y i kosmosu.
Bohater k u l t u r o w y a bóstwo
Zdaniem N . Soderblóma d o g r u p y postaci m i t y c z n y c h określanych

m i a n e m Heilbringera należy też prastwórca (Urheber) . J . Loewenthal
7
identyfikował Heilbringera ze stwórcą, pisząc: „Heilbringer jest w g w y o

brażeń wschodnich Algonkinów prastwórca w s z y s t k i c h rzeczy" . 8
P a u l R a d i n sądził, że bohater k u l t u r o w y i główne bóstwo to postaci

p i e r w o t n i e niezależne o d siebie, które z czasem mogły ulec częściowemu
przemieszaniu. R a d i n odróżniał boga od bohatera k u l t u r o w e g o (którego
identyfikował z transformerem i tricksterem), określając główne bóstwo
j a k o istotę dobroczynną, etyczną ( t j . dobrą i sprawiedliwą), ale n i e p r z y -
6
V a n D e u r s e n , ov. cit., s. 15-16.
7
N. S o d e r b l o m , Dos Werden des Gottesglmibens, Leipzig 1926, s. 155-156.
C y t . z a : V a n D e u r s e n , op. cit., s. 8.
8
J.L o e w e n t h a l , Die Religion der Ostalgonkin, B e r l i n 1913, s. 62.
166 DANUTA PENKALA
stępną i p o s t w o r z e n i u mało interesującą się światem, a transformera

j a k o postać nieetyczną, t y l k o przygodnie dobroczynną, przystępną i bez
pośrednio interweniującą w sprawy świata n a sposób l u d z k i . A l e niee- 9
tyczność, złośliwość, to cechy t y p o w e przede w s z y s t k i m d l a przechery,

którego n i e można, m o i m zdaniem, traktować nierozłącznie z postacią
bohatera k u l t u r o w e g o .
A, V a n Deursen również dostrzega, że Heilbringer n i e k i e d y stapia się
z bóstwem. Stwierdza jednak, że w większości przypadków postać ta
zajmuje podrzędne względem boga miejsce. Jest natomiast o wiele bliższa
ludziom, bardziej absorbuje i c h wyobraźnię niż bóstwo, teoretycznie n a j
wyższe, ale będące często deus otiosus . 10
Niektórzy badacze umieszczają postać bohatera k u l t u r o w e g o w e w o l u

c y j n y m szeregu wyobrażeń m i t y c z n o - r e l i g i j n y c h . N a przykład K . Breysig
określa bohatera k u l t u r o w e g o jako- niższy szczebel r o z w o j u pojęcia
bóstwa . Współcześnie S. Tokariew, odżegnując się w p r a w d z i e o d t e o r i i
11
jednokierurikowej ewolucji, t w i e r d z i , że „dawne wyobrażenia bohaterów

k u l t u r o w y c h , związanych początkowo z t o t e m a m i f r a t r i i , przeobrażają się
w demiurgów — stwórców świata, a następnie w w i e l k i c h bogów p r z y
r o d y — bogów żyjących w n i e b i e " . 12
Natomiast P. E h r e n r e i c h uważał, że — o d w r o t n i e — Heilbringer jest

przetworzeniem albo pochodną bóstwa . J a k wykazały powyższe p r z y
13
kłady, większość badaczy odróżnia bohatera k u l t u r o w e g o od bóstwa, u w a

żając herosa za człowieka o m o c y nadprzyrodzonej, półboga.
Bohater k u l t u r o w y a przechera
Postać określana w literaturze anglosaskiej t e r m i n e m trickster — to
przechera, oszust, płatający złośliwe figle, s p r y t n y , ale i głupi, posiadający
cechy komiczne. W opowiadaniach I n d i a n A m e r y k i Pn., w których prze
chera jest n i e z w y k l e popularną postacią, charakteryzuje go w i e l k a żarłocz
ność i n i e p o h a m o w a n y głód seksualny.
Cechy przechery są bardzo często przypisywane postaci bohatera k u l
turowego, choć stoją w zasadniczej sprzeczności z jego właściwościami
dobroczyńcy. Jest to powszechnie spotykana wewnętrzna dwoistość t e j
P. R a d i n , Monotheism
9
among Primitive Peoples, L o n d o n , s. 21 п., Primitive
Man as Philosopher, N e w Y o r k — L o n d o n 1927, e. 346 n. C y t . z a : V a n D e u r s e n ,
op. cit., s. 9-10.
1 0
V a n D e u r s e n , op. cit., s. 3'68. Określenie deus otiosus — patrz: M. E l i a d e ,
Traktat o historii religii, W a r s z a w a 1966, e. 52-59.
1 1
K . B r e y s i g , Der Stufenbau und die Gesetze der Weltgeschichte, Stuttgart—
B e r l i n 1927, s. 33-36. C y t . z a : V a n D e u r s e n , op. cit., s. 5.
12
Narody Avstralii i Okeanii, Moskwa 1956, s. 628.
P. E h r e n r e i c h , Gótter und Heilbringer,
1 3
„Zeitschrift für E t h n o l o g i e " , t. 37:
1906, s. 536 n. C y t . z a : V a n D e u r s e n , op. cit., s. 5-6.
postaci — z jednej s t r o n y — pomagającej ludzkości, dobroczynnej,

a z drugiej — złośliwej i intrygującej. N i e m n i e j , n i e można i d e n t y f i k o
wać bohatera k u l t u r o w e g o z tricksterem, b o w i e m i jeden, i d r u g i może
występować oddzielnie, w postaci „czystej".
C z y n n i k i przeciwstawne, kojarzone często w jednej osobie, mogą też
ucieleśniać się w dwóch różnych istotach o cechach antagonistycznych —
dobroczynnego bohatera k u l t u r o w e g o i walczącego z n i m złośliwego
oszusta . u
Niektórzy badacze, n p . F. Boas, uważali, że p i e r w o t n e jest wcielenie

p r z e c i w s t a w n y c h elementów w jednej osobie. Poglądowi t e m u zaprzeczył
R. B. D i x o n , a za n i m A . V a n Deursen, wykazując, że u p l e m i o n o b a r
1 S
dzo n i s k i m poziomie k u l t u r y spotyka się dwie postaci antagonistyczne.

i o d w r o t n i e , u p l e m i o n o wyższej k u l t u r z e może występować jeden boha
t e r k u l t u r o w y o d w o i s t y m charakterze. V a n Deursen dochodzi do w n i o s k u ,
że rozwój wyobrażenia bohatera k u l t u r o w e g o szedł różnymi drogami
i w związku z t y m oba t y p y d u a l i z m u mogą być j e d n a k o w o dawne . 16
P a u l R a d i n próbuje wyjaśnić znaczenie i pozycję przechery w m i t o

l o g i i i folklorze, stawiając p r o b l e m n a płaszczyźnie psychologicznej. O k r e
śla tę postać j a k o archaiczne speculum mentis albo speculum imagina-
tionis, w którym „odbija się w a l k a człowieka ze sobą i ze światem, w któ
r y został o n rzucony bez swej w o l i i z g o d y " . Postać przechery, według
17
Radina, ucieleśnia wspomnienia archaicznej przeszłości, praczasu, w któ

r y m wszystko jeszcze było amorficzne, n i e istniały rozróżnienia między
t y m , co' boskie, co ludzkie, a co zwierzęce. Trickster jest symbolem tego
okresu, bo' działa p o w o d o w a n y impulsem, n i e zna wartości m o r a l n y c h a n i
społecznych. Przypisywane m u często' cechy bohatera k u l t u r o w e g o posia
dają, zdaniem Radina, późniejszy rodowód . Pogląd Radina zdradza wpły18
w y koncepcji C. G. Junga i K . Kerényi — współautorów książki . Jung, 19
w tejże pracy, nazywa góttliche Schelm z j a w i s k i e m z dziedziny parapsy

chologii, określa go j a k o „psychologem" — archetypową strukturę p s y -
1 4
Często są to b r a c i a — n p . w o p o w i a d a n i a c h Irokezów — bliźniacy T e h a r o n -
h i a w a g o n (dobroczyńca, transformer) i T a w i s k a r o n (trickster, złośliwie usiłujący
zniweczyć dzieła b r a t a ) . P a t r z : Handbook of American Indians North of Mexico,
„Smithsonian I n s t i t u t i o n . B u r e a u of A m e r i c a n E t h n o l o g y " , t. 30: 1910, cz. 2, h a s l o :
Teharonhiawagon.
1 5
R . B . D i x o n , The Northern MaMu, „Bulletin of t h e A m e r i c a n M u s e u m of
N a t u r a l H i s t o r y " , vol. 17: 1902 cz. 3, s. 336-337. C y t . z a : V a n D e u r s e n , op. cit.,
s. 371-372. D i x o n c h a r a k t e r y z u j e s t a n o w i s k o B o a s a i p r z e c i w s t a w i a m u swój pogląd.
1 6
V a n D e u r s e n , op. cit., s. 373.
1 7
R a d i n , K e r é n y i , J u n g , op. cit., s. 8-9.
18
Tamże, s. 7, 153-154.
10
P o p r z e d n i o R a d i n skłonny był identyfikować bohatera k u l t u r o w e g o z trickste
rem i trans farmerem.
168 DANUTA PENKALA
chiczną archaicznego pochodzenia, którą można rozpoznać współcześnie

w postaciach marionetek (Pulcinella) i w figurze c l o w n a .20
N i e wdając się w szersze rozważania n a d p r o b l e m e m genezy w y o b r a

żenia przechery należy stwierdzić, że wyjaśnienia odwołujące się d o źró
deł psychicznych j a k o j e d y n y c h i u n i w e r s a l n y c h są niewątpliwie niezado
walające. N i e można pomijać czynników n a t u r y społecznej.
Z właściwościami przechery wiąże się często s p o t y k a n y t e r i o m o r f i z m
postaci bohatera k u l t u r o w e g o . Heros k u l t u r o w y z w y k l e przybiera z w i e
rzęce kształty występując w r o l i przechery ( t y p o w y trickster działa w p o
staci zwierzęcej).
Opierając się n a powyższym przeglądzie, można wyróżnić szereg cech,

które posiada z w y k l e postać bohatera k u l t u r o w e g o :
1) jest o n „nauczycielem k u l t u r y " , dawcą szeregu dóbr k u l t u r o w y c h ;
2) jest t o człowiek — choć n i e zwykły śmiertelnik;
3) posiada cechy boskie — nadludzkie siły i zdolności — ( b y w a o k r e
ślany często j a k o półbóg), dokonuje czynów niemożliwych do spełnienia
przez zwykłego śmiertelnika;
4) działa często j a k o transformer — przeobraża świat, doprowadzając
go do obecnego s t a n u ;
5) może być d e m i u r g i e m — „drugim stwórcą" — uzupełnia dzieło
stworzenia świata;
6) jest często przecherą lubującym się w płataniu złośliwych f i g l i ;
7) występuje w postaci zwierzęcej (stale albo okazjonalnie).
Spośród w y m i e n i o n y c h właściwości należy wyróżnić te, które wiążą
się nierozdzielnie z postacią bohatera k u l t u r o w e g o , są cechami koniecz
n y m i , b y daną postać określić t y m m i a n e m — oraz cechy dodatkowe, n i e
konieczne, choć często występujące.
Uważam, że niezbędne, a zarazem wystarczające (jeśli występują łącz
nie) d l a uznania postaci za bohatera k u l t u r o w e g o są cechy 1, 2, 3. A zatem
bohaterem k u l t u r o w y m jest człowiek o cechach i zdolnościach n a d n a t u r a l
n y c h (półbóg), który daje l u d z i o m dobra k u l t u r o w e : wprowadza obrzędy,
zwyczaje, i n s t y t u c j e , uczy l u d z i rzemiosł, sztuk i i n n y c h umiejętności.
Spośród cech pozostałych właściwości transformera (4) są najbliższe p o
staci bohatera k u l t u r o w e g o , b o w i e m w szerokim r o z u m i e n i u ukształtowa
nie k u l t u r y można uznać za przeobrażenie świata. Jednakże n i e każdego
bohatera k u l t u r o w e g o da się określić j a k o transformera — wprowadzenia
jakiegoś pojedynczego w y n a l a z k u czy umiejętności n i e można uważać za
dzieło przekształcenia świata. Z d r u g i e j s t r o n y zasadniczą działalnością
transformera jest porządkowanie p r z y r o d y i kosmosu, a więc dzieła, które
jedynie pośrednio przyczyniają się d o ukształtowania k u l t u r y , ułatwiając
R a d i n , K e r é n y i , J u n g , op. cit., s. 200, 204.

wprowadzenie dóbr k u l t u r o w y c h . A l e transformer może też przeobrażać

świat t a k , b y utrudnić życie człowiekowi . Jego dzieła mogą być j e d n o
21
cześnie czynami demiurga (5) wówczas, gdy transformer n i e t y l k o porząd

k u j e świat, ale także t w o r z y niektóre elementy p r z y r o d y i kosmosu (zaw
sze j e d n a k z istniejącego już t w o r z y w a ) .
Cech przechery (6), bardzo często p r z y p i s y w a n y c h b o h a t e r o w i k u l t u
r o w e m u , n i e można uznać za nierozłącznie, wewnętrznie związane z oma
wianą postacią, przeciwnie, stoją one w zasadniczej sprzeczności z właści
wościami dobroczyńcy. Należy j e uważać za dodatkowe, n i e konieczne.
S p o t y k a m y niejednokrotnie postaci bohatera k u l t u r o w e g o bez t y c h cech.
Z właściwościami trickstera ściśle wiąże się t e r i o m o r f i z m postaci boha
tera k u l t u r o w e g o (7). Z w y k l e heros przybiera kształty zwierzęce działając
j a k o przechera, b y ułatwić sobie dokonanie zamierzonych sztuczek. Boha
ter k u l t u r o w y może też występować stale w postaci zwierzęcej, ale z r e
guły, jeśli n i e m a cech przechery n i e jest m u p r z y p i s y w a n y t e r i o m o r f i z m .
B. C Z A S DZIAŁALNOŚCI B O H A T E R A K U L T U R O W E G O .
P R O B L E M HISTORYCZNOŚCI P O S T A C I
Bohater m i t y c z n y a bohater legendarny
Pisząc „bohater l e g e n d a r n y " n i e m a m y n a myśli postaci „historycz

n e j " , rzeczywiście kiedyś żyjącej, a je d ynie odniesienie czasowe: bohater
legendarny jest umiejseowiany w czasach bliższych, n i e t a k d a w n y c h ,
w przeciwieństwie do bohatera mitycznego, działającego w czasie m i
tycznym.
Wskazane byłoby poruszyć t u t a j p r o b l e m s t o s u n k u m i t u d o legendy.
Z a najważniejsze k r y t e r i u m wyróżnienia m i t u uznano czas, w którym
dokonują się opisywane w y d a r z e n i a . M i t y odnoszą się z reguły d o bez-
22
czasowej przeszłości, d o e r y stworzenia. Eliade pisze: „Każdy m i t , [...] n a

wiązuje d o jakiegoś wydarzenia, które miało miejsce in illo tempore" . 23
A l e w p r a k t y c e i t o k r y t e r i u m n i e zawsze pozwala odróżnić m i t od

legendy. W ujęciu Lévi-Straussa „mit odnosi się zawsze do zdarzeń m i n i o -
2 1
Nip. w m i t a c h H u r o n ó w T a w i s k a r o n j e s t transformerem tworzącym rzeczy
s z k o d l i w e i niszczącym dzieła s w e g o b r a t a J o u s k e h a — transformera i bohatera
kulturowego.
2 2
S t o s o w a n o również i n n e k r y t e r i a : sakralności t e m a t y k i (np. J . F o n t e r o s e d e f i
n i u j e m i t y j a k o „tradycyjne o p o w i a d a n i a o c z y n a c h [...] n a d n a t u r a l n y c h i s t o t " , a l e
gendy j a k o „tradycyjne o p o w i a d a n i a o c z y n a c h bohaterów, l u d z i odległej przeszłości".
J . F o n t e r o s e , The Ritual Theory of Myth, „Folklore S t u d i e s " , t. 18, B e r k e l e y , L o s
A n g e l e s 1966, s. 54-55), związku z rytuałem, o c e n y prawdziwości o p o w i a d a n i a p r z e z
tubylców, historyczności opowieści. J e d n a k w s z y s t k i e t e k r y t e r i a okazywały się
w p r a k t y c e z a w o d n e (patrz: G . S. K i r k , Myth. Its Meaning and Functions in An
cient and Other Cultures, C a m b r i d g e 1970, s. 9-12, 35, 41).
2 3
E l i a d e , op. cit., s. 423.
170 DANUTA PENKALA
n y c h : „przed stworzeniem świata" l u b „podczas pierwszych wieków",

a w każdym razie „dawno t e m u " . Odniesienie czasowe „dawno t e m u "
24
n i e wystarcza d l a odróżnienia m i t u od legendy.

Odpowiednio też t r u d n o niejednokrotnie odróżnić wyraźnie bohatera
mitycznego od legendarnego. Bohater legendarny może być również boha
t e r e m k u l t u r o w y m — mógł wprowadzić pewne w y n a l a z k i , dobra k u l t u
rowe. N i e jest t o jednak z reguły tworzenie e l e m e n t a r n y c h zrębów k u l t u r y ,
j a k b y w a w w y p a d k u mitycznego bohatera k u l t u r o w e g o , który nierzadko
działa j a k o transformer przeobrażający świat.
S. Czarnowski t w i e r d z i , że n i e m a potrzeby wyodrębniania bohaterów
podniesionych d o godności boskiej (niem. Heroen) o d pozostałych (Helden),
ponieważ o b y d w a wyobrażenia wyrosły z jednego, wspólnego podłoża spo
łecznego. Bohater uosabia ideał społeczności, która go stworzyła, stanowi
wcielenie pewnej wartości l u b ogółu wartości u z n a w a n y c h przez tę g r u
pę . Czarnowski rozpatruje w swej pracy bohaterów, których można
2S
nazwać legendarnymi, natomiast nas interesują t u t a j bohaterowie m i t y c z n i .

Dlatego, przeprowadzając analizę materiału z mitów polinezyjskich bę
dziemy stosować, obok przyjętych kryteriów wyróżniania postaci boha
tera k u l t u r o w e g o , również k r y t e r i u m czasu. Zakładamy, że za bohatera
mitycznego można uznać postać, której czyny mają miejsce w okresie
m i t y c z n y m , w praczasie, a w każdym razie przed ostatecznym ukształto
w a n i e m świata.
Ponieważ postaci te i i c h czyny są rzutowane w praczas m i t y c z n y ,
niemożliwe jest udowodnienie historyczności m i t y c z n y c h bohaterów k u l
t u r o w y c h . Wyjątkiem w t y m względzie są p r z y p a d k i mitologizacji postaci
rzeczywiście żyjących, i t o n i e d a w n o ; wówczas proces t e n zachodzi „na
naszych oczach" i można go zarejestrować. Teorie euhemerystów, t r a k t u
jących w s z y s t k i c h bohaterów mitów jako postaci historyczne d a w n o już
zostały podważone.
Według V a n Deursena w m i t a c h zawarte są wspomnienia o postaciach
historycznych, które w jakiś sposób wybijały się w społeczeństwie: w i e l
k i c h wojowników, wodzów plemiennych, szamanów, proroków. A l e z r e
guły niemożliwe jest ustalenie czasu, w którym ludzie c i żyli, w s k u t e k
p r o j e k c j i i c h czynów w okres m i t y c z n y . Poza t y m , jeśli s t w i e r d z i m y
2 6
w postaci bohatera k u l t u r o w e g o cechy charakteryzujące z w y k l e n p . sza- 4
mana, n i e wystarczy to, b y dowieść, że jakaś k o n k r e t n a postać szamana

jest źródłem t y c h cech. A więc, z wyjątkiem szczególnych przypadków,
niemożliwe jest udowodnienie historyczności postaci bohatera k u l t u r o -
С L é v i - S t r a u s s , Antropologia
2 4
strukturalna, W a r s z a w a 1970, s. 288.
S. C z a r n o w s k i , Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk
2 5
—
bohater narodowy Irlandii, W a r s z a w a 1956, s. 14-16.
2 6
V a n D e u r s e n , op. cit., s. 351-352.
wego, choć zdajemy sobie sprawę, że wyobrażenie to n i e j e d n o k r o t n i e

powstawało n a gruncie u w i e l b i e n i a d l a wybijających się w g r u p i e j e d
nostek.
C. P O C H O D Z E N I E WYOBRAŻENIA BOHATERA KULTUROWEGO
W i e l u badaczy próbowało wyjaśnić s k o m p l i k o w a n y p r o b l e m genezy

postaci bohatera k u l t u r o w e g o , poszukując jednej, uniwersalnej przyczyny.
Z w o l e n n i c y euhemerystycznej t e o r i i m i t u uważali, że bohaterami opowieści
0 czynach cywilizatorów były autentyczne, żyjące kiedyś postaci. Bada
cze przyjmujący koncepcję mitów j a k o opowiadań etiologicznych sądzili,
że wyobrażenia bohaterów k u l t u r o w y c h tworzono d l a wyjaśnienia zjawisk
otaczającego świata. Przedstawiciele tzw. „szkoły m i t o l o g i i p r z y r o d y "
t r a k t o w a l i życie, działalność bohatera k u l t u r o w e g o j a k o odbicie zjawisk
kosmiczn o-meteorologicznych. M a x M u l l e r uczynił bohatera k u l t u r o w e g o
herosem s o l a r n y m , D. B r i n t o n — ucieleśnieniem świtu, P. E h r e n r e i c h
1 H . K u n i k e — objawieniem księżyca . I n n i badacze wskazują n a c z y n n i k
27
psychologiczny j a k o decydujący.
Rezygnując z t a k i c h monistycznych tłumaczeń możemy j e d y n i e zasyg
nalizować różne możliwości pochodzenia postaci bohatera k u l t u r o w e g o .
T a k złożone wyobrażenie m u s i wywodzić się z całego k o m p l e k s u źródeł.
N i e można zapominać, że bohater k u l t u r o w y udziela odpowiedzi n a n u r t u
jące człowieka uniwersalne p y t a n i a dotyczące n a t u r y wszelkiego b y t u .
Jest w y r a z e m dążenia d o uporządkowania świata. Dostarcza precedensów
potwierdzających wartość, świętość i n s t y t u c j i , zwyczajów, zachowań
i przez to> g w a r a n t u j e i c h kontynuację przez następne pokolenia. W postaci
tej n a pewno w jakimś stopniu znajdują odbicie ideały społeczności, j e j
system wartości, a także dążenia wypływające z warunków życia grupy.
D. FUNKCJE WYOBRAŻENIA BOHATERA KULTUROWEGO W ŻYCIU SPOŁECZNOŚCI
Czarnowski t w i e r d z i , że bohaterowie są o b i e k t e m k u l t u . Ponieważ k u l t

t e n obowiązuje wszystkich członków społeczności, pełni rolę integrującą . 28
Natomiast V a n Deursen zaznacza, że Heilbringerowi nie oddaje się czci,

n i e składa o f i a r . A l e m i t y o bohaterze k u l t u r o w y m bywają częścią
2 9
obrzędów, n i e k i e d y imię bohatera p o j a w i a się w m o d l i t w i e .

B. M a l i n o w s k i w swej t e o r i i m i t u podkreśla, że m i t „służy przede
2 7
M . M u l l e r , E s s a y on Comparative Mythology, „Oxford E s s a y s " 1856, C h i p s
f r o m a G e r m a n W o r k s h o p , t. 2: 1868, 1-146, 1898. D. G . B r i n t o n , American Hero-
Myths, P h i l a d e l p h i a 1882. P. E h r e n r e i c h , Die Allgemaine Mythologie und ihre
ethnologischen Grundlagen, 1910. H . K u n i k e , Nordamerikanische Mondsagen, „In
t e r n a t i o n a l A r c h , f i i r E t h n o g r a p h i c " , 2 5 : 1923.
2 8
C z a r n o w s k i , op. cit, s. 18-20.
V a n D e u r s e n znalazł wśród p l e m i o n indiańskich t y l k o d w a wyjątki
29
o d tej
reguły (u W i n n e b a g o i W i c h i t a ) . V a n D e u r s e n , op. cit., s. 367.
172 DANUTA PENKALA
w s z y s t k i m u s t a n o w i e n i u jakiegoś p r z y w i l e j u socjologicznego czy w z o r u

postępowania" . W m i t a c h przypisuje się wprowadzenie p e w n y c h z w y
30
czajów, umiejętności p r a k t y c z n y c h b o h a t e r o w i k u l t u r o w e m u . W t e n spo

sób t w o r z y się precedens, u s p r a w i e d l i w i e n i e danego zwyczaju, a w w y
p a d k u obrzędu — porękę jego- świętości. Uzasadnione, a także konieczne
stawało się k o n t y n u o w a n i e tego wzorca.
Podobnie u j m u j e powyższe zagadnienie M . Eliade, kładąc jednakże
nacisk n a to, że powtarzanie wzorca danego przez bohatera sakralizuje
każdą czynność, a n i e t y l k o działanie obrzędowe, b o w i e m wszystko', czego
dokonał bóg czy bohater k u l t u r o w y , należy d o sfery sacrum . 31
Jeśli bohater nauczył l u d z i jakiegoś zachowania, t o zdaniem Eliadego

w zachowaniu t y m , o d t w a r z a n y m w teraźniejszości, zawsze obecny jest
ów bohater. Każde tego rodzaju działanie jest w c i e l a n i e m się w niego,
utożsamianiem się z n i m . 32
W t a k i m ujęciu bohater pełniłby ważną funkcję w społeczności, byłby

w niej wciąż obecny, w każdym przedsięwzięciu każdego j e j członka, o i l e
stanowiłoby o n o odtworzenie wzorca przekazanego przez bohatera.
Należy wspomnieć jeszcze o spotykanej n i e k i e d y wierze w powrót
bohatera k u l t u r o w e g o , wiążącej się z powszechnym, zdaniem Eliadego,
dążeniem d o przywrócenia czasu m i t y c z n e g o . W i a r a , że bohater n i e
33
umarł, a j e d y n i e odszedł, b y wrócić w o d p o w i e d n i m czasie, uwolnić ludzi

od t r o s k i przynieść i m wieczną szczęśliwość, w y w o d z i się, j a k pisze
V a n Deursen, z niezadowolenia z teraźniejszości . Świadczyć o t y m może 34
n o w y element dołączony d o wyobrażeń o powrocie herosa k u l t u r o w e g o

niektórych p l e m i o n indiańskich. M o w a t u o przekonaniu, że bohater w y
pędzi Białych, u w o l n i I n d i a n o d narzuconego przez n i c h jarzma. Jest t o
nierzadko składnik ideologii ruchów społeczno-religijnych.
II. B O H A T E R K U L T U R O W Y W M I T A C H P O L I N E Z Y J S K I C H
A. M A U I — B O H A T E R KULTUROWY
Najpopularniejszą chyba postacią mityczną Polinezji jest M a u i — b o

hater, któremu przypisuje się w i e l e czynów z zakresu Wprowadzenia k u l
t u r y , a także w i e l e t y p o w y c h dzieł transformera. C y k l mitów o M a u i ' m
liczy o d d w u n a s t u d o d w u d z i e s t u opowiadań, pojawiających się n a obsza
rze całej Polinezji (z p e w n y m i odchyleniami).
B . M a l i n o w s k i , Mit w psychologii
3 0
ludom pierwotnych, [w:] Szkice z teorii
kultury, W a r s z a w a 1958, s. 519.
3 1
M . E l i a d e , Sacrum — mit — h i s t o r i a , W a r s z a w a 1970, s. 118.
A to, w g E l i a d e , p o w o d u j e przywrócenie c z a s u m i t y c z n e g o , w którym
3 2
dana
czynność była w y k o n a n a p o r a z p i e r w s z y . E l i a d e , Traktat..., s. 387-388.
Tamże, s. 388-400.
3 3
3 4
V a n D e u r s e n , op. cit., s. 381.
Koncepcje postaci Maui'ego
W l i t e r a t u r z e M a u i jest powszechnie określany j a k o polinezyjski b o

hater k u l t u r o w y i zarazem trickster o statusie półboga . 35
M a x M u l l e r widział w M a u i m wielkiego bohatera solarnego, poszcze

gólne epizody jego k a r i e r y uważał za m i t y słoneczne. Pogląd M u l l e r a
podjął E. B. T y l o r stwierdzając, że dane z mitów upoważniają d o uzna
nia Maui'ego za bohatera solarnego. N a przykład pojawiający się w w e r s j i
maoryjskiej ostatni c z y n Maui'ego, a m i a n o w i c i e — wejście d o wnętrza
b o g i n i nocy i śmierci, zmierzający do j e j zniszczenia, jest w g T y lora
transpozycją zachodu słońca . 36
Wyjaśnienia t a k i e mają j e d n a k charakter s p e k u l a t y w n y i n i e są p o d

budowane dostatecznymi dowodami.
E. Sykes, zgodnie z koncepcją euhemerystyczną, skłonny jest t r a k t o
wać bohaterów k u l t u r o w y c h j a k o p i e r w o t n y c h wodzów plemiennych. O d
nosi przygody Maui'ego d o czasów między I i V w . n.e., gdy, jego zdaniem,
Polinezyjczycy zaczęli migrować z Indonezji w k i e r u n k u p d . - w s c h o d n i m 37
oraz d o okresu poprzedzającego migrację.

Wyjaśnień psychoanalitycznych również n i e można uznać za zadowa
lające. H . Posinsky, analizując m i t o M a u i m w kategoriach f r e u d y z m u ,
uznaje wyłowioną przezeń Wyspę Północną N o w e j Z e l a n d i i za „dojrzały
płód" z łona żeńskiego przodka Maui'ego. A l e W. Lessa krytykując tę
interpretację stwierdza, że w m i t a c h b r a k wskazówek, że wyspa reprezen
tować mogłaby płód i w n i e w i e l u j e d y n i e wersjach występują aluzje, że
wyłowiona wyspa należała d o k o b i e t y — przodka M a u i ' e g o . Posinsky 38
t w i e r d z i również, że wejście Maui'ego d o wnętrza H i n e n u i t e p o (bogini

nocy i śmierci) było a k t e m kazirodczym, a jego śmierć karą za t e n czyn.
Podsumowując swe rozważania badacz dochodzi do następującego s t w i e r
dzenia: „widzimy, że powszechnie u p r a g n i o n y powrót do m a t k i [...] jest
e k w i w a l e n t e m nieśmiertelności i wszechmocy, ale t a k i powrót jest n i e
możliwy i m u s i spowodować śmierć" . D o tej samej k a t e g o r i i wyjaśnień
39
psychoanalitycznych należy interpretacja postaci bohaterów w t e r m i n a c h
3 5
Np. K . L u o m a l a , Maui, [w:] Standard Dictionary of Folklore, Mythology and
Legend, v o l . I I , N e w Y o r k 1950.
36
E . B . T y l o r , CyvMizacja piervjotna, t. I , W a r s z a w a 1896, s. 279.
3 7
E . S y k e s , Everyman's Dictionary of Non-Classical Mythology, L o n d o n 1961,
s. 138.
3 8
W. A . L e s s a , Tales from Ulithi Atoll. A Comparative Study in Oceanic
Folklore, „Folklore S t u d i e s " , t. 13, B e r k e l e y , L o s A n g e l e s 1961, s. 317.
3 S
H. P o s i n s k y , The Death of Maui, 1957, s. 489. C y t . z a : L e s s a , op. cit.,
s. 449.
174 DANUTA PENKALA
freudowskich, (z posłużeniem się j a k o k l u c z e m k o m p l e k s e m Edypa), jaką

przeprowadza O t t o R a n k . 40
R. W . W i l l i a m s o n uważa Maui'ego za jednego z członków „rodziny

M a u i c h " — bogów związanych z p o d z i e m n y m światem ognia. T w i e r d z i ,
że najważniejszy z M a u i c h — bóg ognia i wulkanów, mający siedzibę
w k r a i n i e podziemnej, był najstarszym z bogów polinezyjskich, czczonych
przez pierwszą falę imigrantów, którzy przywędrowali n a t e r e n Polinezji.
D r u g a fala — przyniosła k u l t w i e l k i e g o boga Tangaroa, który wyparł k u l t
Maui'ego — boga ognia. W i l l i a m s o n uznaje, że t e n M a u i , który jest przed
m i o t e m naszych rozważań, jest bohaterem k u l t u r o w y m , żyjącym n a z i e m i ,
a ze światem p o d z i e m n y m łączy go j e d y n i e zdobycie ognia . W i l l i a m s o n
41
podkreśla, że M a u i jest często p i e r w s z y m człowiekiem, ale w y n i k a t o

m o i m zdaniem z błędnego utożsamienia M a u i ' e g o z T i k i — stwórcą
42
pierwszego człowieka albo p i e r w s z y m człowiekiem (ucieleśnieniem siły

prokreacyjnej).
E. S. C. H a n d y w a h a się, czy o p i e w a n y c h przez Polinezyjczyków p r z y
gód Maui'ego n i e zaliczyć raczej d o dziedziny f o l k l o r u niż d o sfery
religii . 43
D l a stwierdzenia, czy można rzeczywiście uznać Maui'ego za bohatera

k u l t u r o w e g o , konieczne jest przeanalizowanie mitów w g przyjętych
uprzednio kryteriów (cechy 1-3).
Pochodzenie Maui'ego było arystokratyczne. Według niektórych prze
kazów był o n synem boga, często m a boskich przodków w świecie p o d
z i e m n y m . Jego m a t k a jest najczęściej kobietą żyjącą n a ziemi. W wersjach
przyjmujących, że ojciec Maui'ego jest bogiem, już samo urodzenie nadaje
b o h a t e r o w i status półboga. M a u i b y w a poczęty i urodzony w niezwykły
sposób. N p . w w e r s j i hawajskiej jego m a t k a H i n a stała się brzemienna
po założeniu znalezionej przepaski biodrowej. N a r o d z i n y Maui'ego w g tej
w e r s j i były również niezwykłe: H i n a zniosła jajko, z którego wyszedł
bohater . 44
M a u i jest często p o r o n i o n y m albo przedwcześnie u r o d z o n y m dzieckiem

porzuconym przez matkę (matka rzuca go w morze — w wersjach z N o w e j
Zelandii i Tahiti).
4 0
O . R a n k , The Myth of the Birth of the Hero, 1908. C y t . z a : W . В a s c o m ,
The Myth — Ritual Theory, „Journal of A m e r i c a n F o l k l o r e " , t. 7 0 : 1957, s. 109^112.
4 1
R . W. W i l l i a m s o n , Religious and Cosmic Beliefs of Central Polynesia,
C a m b r i d g e 1933, v o l . I , & 107-108, 302-303, 316, 318-320; v o l . I I , s. 154-155.
M a u i często n o s i p r z y d o m e k — tikitiki;
4 2
na Samoa przydomek ten — Ti'iti'i
występuje s a m o d z i e l n i e j a k o imię bohatera, który jest o d p o w i e d n i k i e m Maui'ego.
4 3
E . S. C . H a n d у, Polynesian Religion, В. P. B i s h o p M u s e u m b u l l . 34, H o n o
l u l u 1927, s. 118.
L e s s a, op. cit., s. 291; J . G . F r a z e r, Myths
4 4
of the Origin of Fire, London
1930, s. 86.
Wiele przekazów przypisuje M a u i ' e m u n a d n a t u r a l n i e szybkie dojrze

w a n i e — typową cechę bohaterów. W niektórych wersjach porzuconego
chłopca wychowują jego- przodkowie, którzy uczą go potężnych formuł
magicznych . 45
M a u i jest obdarzony n a d n a t u r a l n y m i siłami: n a Nowej Z e l a n d i i nazy

wają go maka walu — „ o ośmiu t w a r z a c h " , co oznacza zdolność wszech-
w i d z e n i a . Według przekazu z T a h i t i M a u i posiadał osiem g ł ó w . S k u
46 47
teczność czynów Maui'ego jest konsekwencją jego potężnej mana oraz i8
mana znanych m u zaklęć. Stąd wywodzą się rozmaite jego zdolności, t a k ie

j a k p r z y b i e r a n i e gigantycznych rozmiarów, dowolne przemienianie się
w p t a k a l u b inne zwierzę, w i e l k a siła fizyczna i t p .
A l e M a u i nie jest wszechmocny. Niektórych czynów dokonuje dopiero
dzięki pomocy i i n s t r u k c j i i n n y c h , potężniejszych istot. N i e wszystkie
przedsięwzięcia bohatera są udane. Według m i t u maoryjskiego M a u i zginął
w e wnętrzu H i n e - n u i - t e - p o w s k u t e k pomyłki w karakia — r y t u a l n y c h
słowach, które recytował n a d n i m ojciec. A więc, zgodnie z tą wersją
(podobnie j a k w micie z Samoa) M a u i był śmiertelny. A l e w przekazach
z w i e l u i n n y c h w y s p M a u i wstępuje do nieba, d o k r a i n y podziemnej albo
po p r o s t u znika . 49
Podsumowując można stwierdzić, że M a u i jest człowiekiem posiada

jącym cechy nadnaturalne. N a d l u d z k i e siły są w y n i k i e m jego dyspozycji
wewnętrznych, pomnożonych n i e k i e d y dzięki pomocy bóstw. M a u i doko
n u j e niezwykłych czynów dzięki t e m u , że s k u p i a w sobie mana o t a k i m
natężeniu, j a k żaden pospolity człowiek. A l e jego możliwości są o g r a n i
czone, pozostaje człowiekiem.
A b y sprawdzić, czy postać Maui'ego odpowiada k r y t e r i u m pierwszemu,
t j . czy jest o n dawcą k u l t u r y , należy przeanalizować choćby szkicowo
jego czyny.
Spośród naj powszechniej p r z y p i s y w a n y c h M a u i ' e m u czynów bezpo
średnio związane z przyniesieniem k u l t u r y jest zdobycie ognia i przeka
zanie go l u d z i o m (ściślej — nauczenie umiejętności u z y s k i w a n i a ognia
przez pocieranie 2 kawałków drewna, choć n i e zawsze jest t o sprecyzo-
4 5
G . G r e y , Polynesian Mythology, L o n d o n 1855, s. 18, 19; Standard Dictionary...,
's. 693.
4 6
W e d ł u g Pettazzoniego j e s t to c e c h a b o s k a , najczęściej p r z y p i s y w a n a n a j w y ż
s z e m u bóstwu: R . P e t t a z z o n i , Wszechwiedza bogów, W a r s z a w a 1967, s. 317-318.
4 7
Williamson, op. cit., v o l . I , s. 110, 168; L e s s a , op. cit., s. 291.
4 8
H a w a j s k i p r z y d o m e k ku-pua o z n a c z a „posiadający mana".
49 w . W . G i l l , Myths and Songs pom the South Pacific, L o n d o n 1876, s. 74;
W i l l i a m s o n , op. cit, v o l . I , s. 3 5 ; R . T . A i t к e n, Ethnology of Tubuai, B . P. B i
shop M u s e u m b u l l . 70, H o n o l u l u 1930, s. 103; E . W. G i f f o r d , Tongan Myths and
Tales, B . P. B i s h o p M u s e u m b u l l . 8, H o n o l u l u 1924, s. 11.
176 DANUTA PENKALA
wane). Z reguły bohater zdobywa ogień od swego przodka — boga ognia,

w p o d z i e m n y m świecie, dzięki zastosowaniu szeregu f o r t e l i . M i t o zdoby
ciu ognia n i e występuje jedynie na wyspach T u a m o t u , Rotuma, Uvea
i Futuna . 5 0
Inne m i t y związane z przekazaniem przez Maui'ego p e w n y c h dóbr

k u l t u r o w y c h l u d z i o m n i e są t a k rozpowszechnione i rozbudowane j a k
powyższy. N i e m n i e j , n i e m a l n a każdej w y s p i e p r z y p i s y w a n e są M a u i ' e m u
jakieś czyny d a w c y dóbr k u l t u r o w y c h . Najczęściej jest t o wprowadzenie
u p r a w y niektórych roślin, zaakcentowane zwłaszcza w m i t a c h z Samoa
i Tonga. M a u i przekazał też l u d z i o m i n n e umiejętności oraz narzędzia.
Według m i t u z Rarotonga przekazał o n l u d z i o m sztukę tatuowania. W y
nalazł cenne przyrządy: włócznię z zadziorami, specjalny więcierz n a
węgorze, i n s t r u m e n t n a w i g a c y j n y . Niektóre czyny pośrednio wiążą się
51
z w p r o w a d z e n i e m k u l t u r y : n p . umieszczenie n a niebie p e w n y c h gwiazd,

w g których orientowano się w żegludze, a także zwolnienie biegu słońca
czy podniesienie nieba. A l e c z y n y t e ściślej i bezpośrednio łączą się z po
stacią transformera.
Należy jeszcze wspomnieć o p e w n y c h m i t a c h z T u b u a i i T a h i t i , mówią
cych, że M a u i był w i e l k i m kapłanem, budującym n a poszczególnych
wyspach marae, c z y l i świątynie. W m i t a c h t a h i t y j s k i c h M a u i określony
jest j a k o pierwszy kapłan w i e l k i c h bogów, który ustanowił rytuały
i wzniósł pierwszą świątynię { w Opoa n a H a v a i ' i t j . Raiatea). Był p r o r o
k i e m , wędrującym od w y s p y d o wyspy, budującym świątynie i zakładają
c y m stan kapłański. Z m i t u w y n i k a jednak, że nie był t o M a u i - t i ' i t i ' i —
bohater k u l t u r o w y , który dokonał t y p o w y c h d l a Maui'ego czynów, ale
jego najstarszy b r a t M a u i - m u a . M a u i - m u a może być u z n a n y za bohatera
52
k u l t u r o w e g o (choć o znaczeniu l o k a l n y m ) .
I n n e spośród czynów Maui'ego, najczęściej o p i s y w a n y c h w m i t a c h , t o
przede w s z y s t k i m t y p o w e dokonania transformera, będące n i e k i e d y j e d n o
cześnie przedsięwzięciami demiurga. Powszechnie przypisuje się M a u i ' e m u
wyłowienie wysp, podniesienie nieba, regulowanie b i e g u słońca. M i t y
o t y c h czynach bohatera są bardzo rozbudowane. W szeregu mitów M a u i
dokonuje i n n y c h czynów, będących uzupełnieniem stworzenia kosmosu:
5 0
L e s s a, op. cit., s. 375.
5 1
M a u i ofiarował l u d z i o m rośliny u p r a w n e według mitów z S a m o a , T u a m o t u
( W i l l i a m s o n , op. cit, v o l . И, s. 156-157, 178), T o n g a ( G i f f o r d , op. cit., s. 18),
umiejętność t a t u o w a n i a — w w e r s j i z R a r o t o n g a ( W i l l i a m s o n , op. cit., vol. I I ,
s. 169), włócznię z z a d z i o r a m i i i n n e narzędzia (Standard Dictionary..., hasło: M a u i ,
nie p o d a n o skąd pochodzi t e n p r z e k a z ) .
T . H e n r y , Ancient
5 2
Tahiti, B . P. B i s h o p M u s e u m b u l l . 48, H o n o l u l u 1928,
s. 429-431, 408-409; A i t к e n, op. cit, s. 103.
np. umieszczenia n a niebie niektórych gwiazd, s c h w y t a n i a nieprzyjaznych

l u d z i o m wiatrów . 53
D o dobroczynnych dzieł z zakresu czynów transformera należy też

unicestwienie gnębiących l u d z i potworów. Opowiadania o t a k i c h czynach
Maui'ego s p o t y k a m y na wyspach Tonga, n i e są one jednak szczególnie
rozpowszechnione w P o l i n e z j i . Opisywaną w niektórych m i t a c h próbę
54
zdobycia przez Maui'ego nieśmiertelności można uznać za c z y n transfor

mera zmierzający d o zmiany porządku świata. Wersja t a k a występuje
na T u a m o t u ; M a u i próbuje w niej uzyskać d l a l u d z i nieśmiertelność, któ
rej pozbawił i c h T i k i . Ponosi jednak klęskę — podobnie j a k w m i c i e
m a o r y j s k i m . A l e w g tego ostatniego^ przekazu do czasów Maui'ego n i e było
śmierci. Ginąc w e wnętrzu bogini, M a u i zapoczątkował śmierć n a z i e m i .
A więc w t y m w y p a d k u nie pełni on r o l i dobroczyńcy, usiłującego zdo
być d l a l u d z i wieczne życie . 5S
Czas, w którym M a u i dokonuje s w y c h czynów

N a podstawie mitów można wnioskować, że dzieła Maui'ego miały
miejsce już po s t w o r z e n i u z i e m i i l u d z i , choć przed ostateczną stabilizacją
świata. M a t k a Maui'ego l u b jego ojciec — względnie oboje — są ludźmi,
żyją n a ziemi. M a u i m a z reguły starszych braci. N i e jest więc p i e r w s z y m
człowiekiem. A l e z a n i m M a u i dokonał s w y c h czynów, świat nie wyglądał
tak, j a k dziś. D n i były krótkie, bo słońce bardzo szybko i nieregularnie
przesuwało się po horyzoncie. Niebo było t a k nisko, że ludzie m u s i e l i
pełzać. Ludzie n i e u m i e l i uzyskiwać ognia i j e d l i pożywienie surowe, n i e
znali w i e l u narzędzi, technik, roślin u p r a w n y c h . Właśnie M a u i , obok i n
n y c h postaci m i t y c z n y c h , przeobraża świat, ulepsza go, dopełniając dzieła
stworzenia. Wprowadza też pewne dobra k u l t u r o w e . A więc czas, w któ
r y m M a u i działa, można uznać za okres m i t y c z n y , przed ostatecznym
uporządkowaniem świata.
M a u i jako przechera
W postaci Maui'ego wyraźnie zaakcentowane są cechy przechery. N a
Nowej Z e l a n d i i z w a n y jest o n „Mauim od tysiąca sztuczek". Z t y m i
właściwościami łączy się powszechnie przypisywana M a u i ' e m u umiejęt
ność przeobrażania się (służąca d o k o n y w a n i u r o z m a i t y c h sztuczek). Szereg
tricków Maui'ego występuje w micie o zdobyciu ognia. Przebiegłość
G i l i , op. cit., s. 74; E . i Р. В e a g 1 e h o 1 e, Ethnology

5 3
of Pukapuka, В. P. B i
s h o p M u s e u m b u l l . 150, H o n o l u l u 1938, s. 349; W i l l i a m s o n , op. cit., vol. I,
s. 145-146.
я
"Williamson, op. cit., vol. I, s. 210, vol. I I , s. 144; G r e y , op. cit., s. 54,
57-58.
5 5
G r e y , op. cit., s. 54-58.
12 — E t n o g r a f i a P o l s k a , t. X I X , z. 1
178 DANUTA PENKALA
i s p r y t pozwala bohaterowi skutecznie dokonać także i n n y c h dzieł: n p .

schwytania słońca, wyłowienia w y s p . 56
Niektóre t r i c k i Maui'ego n i e wiążą się z jego głównymi czynami.

Samodzielnie n p . występuje złośliwa sztuczka — a mianowicie przemie
nienie w psa szwagra bohatera —- I r a w a r u . M a u i m a więc niezwykłe 5 7
zamiłowanie d o psot i sztuczek, jest przebiegły, b y w a złośliwy, zazdrosny,

mściwy, l u b i chełpić się swą siłą. Łączy w swej naturze cechy dobroczyn
nego bohatera k u l t u r o w e g o z właściwościami przechery. Jest to wewnętrz
na dwoistość t e j postaci.
A l e w m i t a c h dostrzegalny jest też d r u g i t y p d u a l i z m u , choć n i e w f o r
mie całkowicie rozwiniętej. Jest o n w i d o c z n y w antagonizmie między
M a u i m — bohaterem k u l t u r o w y m , podejmującym w i e l k i e przedsięwzięcia
dla dobra ludzkości, a jego braćmi, którzy w większości mitów przeszka
dzają m u w t y c h wysiłkach, sprawiając, że n i e zawsze są one w pełni
skuteczne. T e n antagonizm przejawia się przede w s z y s t k i m p r z y o k a z j i
wyławiania wysp, czynu, którego M a u i dokonuje z reguły w asyście b r a c i .
Wrogość między braćmi widoczna jest szczególnie w m i c i e m a o r y j s k i m .
W. Lessa pisze, że antagonizm między M a u i m i jego starszymi braćmi
wyraża k o n t r a s t między mądrością i głupotą, c z y n i e n i e m dobra i czynie
n i e m z ł a . A l e t e n d u a l i z m n i e występuje aż t a k ostro, b o przecież s a m
58
M a u i także posiada cechy złośliwego oszusta. Poza t y m w niektórych

opowiadaniach bracia współpracują p r z y wyławianiu wysp, a w m i t a c h
m a o r y j s k i c h — bracia, którzy przeszkadzali M a u i ' e m u p r z y t e j czynności,
pomagają m u w s c h w y t a n i u słońca.
Dostrzegamy więc jednoczesne występowanie połączonych cech boha
tera k u l t u r o w e g o i przechery w osobie Maui'ego oraz — choć n i e w j a
skrawej f o r m i e — opozycji: M a u i — jego bracia.
Jak w y n i k a z powyższego omówienia, M a u i , p o p u l a r n y bohater p o l i
nezyjskich mitów, spełnia wyróżnione uprzednio w a r u n k i , co pozwala
określić go m i a n e m bohatera k u l t u r o w e g o . N i e m n i e j n i e można pominąć
f a k t u , że w postaci tej cechy transformera, częściowo demiurga, zdają się
nieraz przeważać n a d właściwościami bohatera k u l t u r o w e g o sensu stricto.
Działając i j a k o bohater k u l t u r o w y , i jako transformer, M a u i jest zarazem
przecherą.
B. I N N E P O S T A C I W M I T O L O G I I P O L I N E Z Y J S K I E J ,
DOKONUJĄCE CZYNÓW T Y P O W Y C H D L A B O H A T E R A K U L T U R O W E G O
Charakterystyczne czyny bohatera k u l t u r o w e g o są przypisywane w m i

tach polinezyjskich najrozmaitszym postaciom.
5 6
Przegląd tricków M a u i ' e g o : L e s s a , op. cit., s. 106, 113-114, 326-330.
5 7
W p r z e k a z i e m a o r y j s k i m , G r e y , op. cit., s. 150-151.
5 8
L e s s a , op. cit., s. 82.
Często są t o bogowie: zarówno główne bóstwa, powszechnie znane

w Polinezji, j a k i bóstwa drugorzędne i lokalne. Czasem w postaci jakiegoś
m i t u , noszącej imię znanego boga, rozpoznajemy cechy bohatera m i t y c z
nego, którego m i a n e m boga n i e da się określić. Prawdopodobnie są t o
postaci odrębnego pochodzenia — wodzowie, którzy, uważani za p o t o m
ków bogów, p r z y j m o w a l i często' i c h imiona.
P e w n e postaci mitów, spełniające wyróżnione uprzednio w a r u n k i , moż
na nazwać herosami k u l t u r o w y m i , ale przeważnie są t o bohaterowie
l o k a l n i , n i e z n a n i poza daną wyspą czy archipelagiem albo j e d y n i e t a m
pełniący takie funkcje. Często dokonują o n i t y l k o pojedynczych czynów
charakterystycznych d l a d a w c y k u l t u r y . Nierzadko imię takiego bohatera
jest p o p r o s t u podstawiane w m i t a c h w miejsce Maui'ego. Czasem dana
postać towarzyszy M a u i ' e m u i pomaga m u w jego przedsięwzięciach.
W p e w n y c h w y p a d k a c h widoczne jest przemieszanie postaci, i c h i m i o n a
bywają t r a k t o w a n e zamiennie.
W niektórych opowiadaniach o l o k a l n y m bohaterze n i e mówi się, iż
przyniósł o n jakieś dobra k u l t u r o w e ludzkości, lecz że nauczył p e w n y c h
umiejętności l u d z i z i n n e j w y s p y i sprowadził n i e znane i m rośliny u p r a w
ne. Są to raczej bohaterowie legendarni, nie posiadający z reguły n a d
przyrodzonych sił i n i e działający w okresie m i t y c z n y m . Czas działalności
danej postaci t r u d n o n i e j e d n o k r o t n i e określić j a k o niewątpliwie m i t y c z n y
czy legendarny, t j . „historyczny". P e w n e czyny związane z wprowadze
n i e m k u l t u r y , zwłaszcza n i e dotyczące elementarnych j e j podstaw, mogą
odnosić się d o okresu późniejszego, już p o stabilizacji świata i u t w o r z e n i u
głównych zrębów k u l t u r y . Dlatego t a k przydatne dla oznaczenia okresu
j a k o „mitycznego" są cechy transformera u danej postaci.
Spośród głównych bóstw polinezyjskich czyny właściwe bohaterowi
k u l t u r o w e m u przypisuje się przede w s z y s t k i m bogu Tangaroa, który
w g niektórych przekazów dał l u d z i o m pewne g a t u n k i roślin u p r a w n y c h , 59
pierwszą sieć, wprowadził (w m i c i e samoańskim) umiejętność b u d o w y

łodzi i domów.
Bóg Tane — j a k głosi m i t m a o r y j s k i — przyniósł l u d z i o m świętą
wiedzę i święty ogień z nieba. Rongo* w N o w e j Z e l a n d i i i n a Hawajach
(znany t a m j a k o Lono) jest bogiem i ojcem roślin u p r a w n y c h . Uważany
jest też za przodka i nauczyciela kapłanów zajmujących się lecznictwem . 60
Siostra i żona L o n o — L a k a była założycielką H u l a , i n s t y t u c j i związanej

z rytuałem płodności. B o g u T u przypisuje się w micie m a o r y j s k i m w y n a
lezienie sideł, sieci oraz kija-kopaczki . 61
5 9
G i l i , op. cit., в. 14.
6 0
H a n d y , op. cit., s, 110-111, 113.
6 1
G г e у, op. cit., s. 11.
180 DANUTA PENKALA
Tak więc wszyscy najważniejsi bogowie polinezyjscy uważani są za

dawców p e w n y c h dóbr k u l t u r o w y c h .
H i n a (Sina, Ina) jest postacią znaną w całej Polinezji. W m i c i e z Raro-
tonga H i n a — b o g i n i zeszła z nieba, b y nauczyć mieszkanki ziemi w y p l a
tania m a t i bicia tapy. A l e H i n a działa też j a k o śmiertelniczka. Z epizodem
jej podróży n a wyspę, n a której żył j e j przyszły mąż — T i n i r a u , łączy się
często wprowadzenie przez Hinę tatuażu. H i n a jest związana z n a r o d z i
n a m i dzieci: w o p o w i a d a n i u m a r k i z y j s k i m uczy k o b i e t y rodzić, w micie
z T u b u a i zabija ludożerczym ę zjadającą nowo narodzone dzieci . W m i 62
t o l o g i i maoryjskiej H i n e t e i w a i w a jest opiekunką narodzin, nauczycielką

s z t u k i t k a n i a i i n n y c h kobiecych umiejętności, ustanowicielką kobiecych
f u n k c j i społecznych i r y t u a l n y c h . Johansen nazywa ją bohaterką k u l t u r o
wą k o b i e t . W t y c h spośród o m a w i a n y c h przypadków, w których H i n a
6 3
w p r o w a d z a pewne dobra k u l t u r o w e j a k o kobieta o zdolnościach n a d p r z y

rodzonych, ale n i e bogini, można uznać ją za bohaterkę kulturową.
O r o — bóg w o j n y z T a h i t i , jest p a t r o n e m b r a c t w a A r i o i . Synowie jego
i ziemskiej k o b i e t y albo on sam są założycielami tego stowarzyszenia.
H a n d y uważa, że o d p o w i e d n i k i e m O r o jest K o r o znany z Mangaia . A l e 64
j a k w y n i k a z m i t u , K o r o jest raczej półbogiem a n i e bogiem, m i t y c z n y m

nauczycielem p e w n y c h tańców . Można więc uznać go za lokalnego boha
65
tera k u l t u r o w e g o .
Postaciami podobnego t y p u są: F a i , który w g jednej z w e r s j i m a r k i -
zyjskich zdobył ogień i nauczył l u d z i gotowania żywności, V e e t i n i z M a n
gaia, który wprowadził ceremonię eva odprawianą n a cześć zmarłych . 66
W h a k a t a u w g niektórych opowiadań m a o r y j s k i c h wprowadził instytucję

zemsty w r a z z o d p o w i e d n i m i zaklęciami zapewniającymi j e j powodzenie.
A p a k u r a nauczyła l u d z i s z t u k i opłakiwania zmarłych i dała w s w y m
lamencie n a d zmarłym wzorzec podżegania do zemsty. T u r a w g niektó
r y c h w e r s j i ustanowił rytuał związany z urodzeniem d z i e c k a . 67
Postaci te są znane t y l k o lokalnie, przypisuje się i m ustanowienie

pojedynczych i n s t y t u c j i czy zwyczajów. Często b r a k u j e wystarczająco
p e w n y c h danych, że działały one w okresie m i t y c z n y m .
Przykładem bohatera mitycznego o n a d l u d z k i c h cechach, ale n i e będą
cego bohaterem k u l t u r o w y m , jest T a w h a k i — postać bardzo popularna
6 2
Handy, op. cit., s. 118; G i l l , op. c i t . , s. 90-95; A i t к e n, op. cit., s. 104-105.
6 3
J . P . J o h a n s e n , The Maori and his Religion in its Non-Ritualistic Aspects,
K e b e n h a v n 1954, s. 228.
6 4
Handy, op. cit., s. 110, 308.
6 6
G i l l , op. cit., s. 100-104.
6 6
E . S. C . H a n d y, Marquesan Legends, B . P. B i s h o p M u s e u m b u l l . 69, H o n o l u l u
1930, s. 103-104; H a n d y , Polynesian..., s. 260-262.
6 7
J o h a n s e n , op. cit., s. 155-156, 159-160.
w Polinezji. Posiada o n niezwykłe siły i dokonuje czynów przekraczają

c y c h możliwości zwykłego śmiertelnika. A l e jedynie w sporadycznych
w y p a d k a c h przypisuje m u się wprowadzenie i n s t y t u c j i zemsty, co pozwo
liłoby go uznać za bohatera k u l t u r o w e g o . 68
Inną, szeroką znaną w P o l i n e z j i postać i m i e n i e m Rata, należy uznać

raczej za bohatera legendarnego — podróżnika i odkrywcę. Według
legendy z A i t u t a k i był t o wódz żyjący n a Rarotonga, słynny żeglarz
odkrywający n o w e lądy. Rata b u d u j e łódź p r z y pomocy ptaków i duchów
lasu. A l e t y l k o niektóre przekazy maoryjskie mówią, że była t o pierwsza
łódź n a z i e m i . W t r a d y c j i p e w n y c h p l e m i o n m a o r y j s k i c h Rata jest
6 9
ustanowicielem z w y c z a j u k r w a w e j zemsty. A więc, sporadycznie, Rata

wprowadza pojedyncze dobra k u l t u r o w e .
Należy wspomnieć, że wiele postaci bohaterów, zarówno' m i t y c z n y c h
j a k i legendarnych, posiada cechy przechery. Wiele cech tego" t y p u posia
dają T a w h a k i , T i k i , K o r o .
Można stwierdzić, że poza M a u i m j e d y n i e H i n a występuje w r o l i
b o h a t e r k i k u l t u r o w e j , znanej z mitów n a w i e l u wyspach polinezyjskich.
Oprócz t y c h p o p u l a r n y c h postaci s p o t y k a m y p e w n y c h l o k a l n y c h bohate
rów k u l t u r o w y c h . Często niektóre c z y n y d a w c y k u l t u r y p r z y p i s y w a n e są
bogom, których j e d n a k n i e można określać m i a n e m „bohaterów k u l t u
rowych".
C. P R O B L E M H I S T O R Y C Z N O S C I B O H A T E R A KULTUROWEGO
MITÓW P O L I N E Z Y J S K I C H
Imię Maui'ego s p o t y k a m y często w genealogiach polinezyjskich (zwła

szcza r o d z i n arystokratycznych). Także i m i o n a l o k a l n y c h bohaterów k u l
t u r o w y c h występują w miejscowych lineażach. A l e n i e dowodzi t o h i s t o -
ryczności t y c h postaci. Genealogie są przecież swoistą odmianą m i t u e w o
lucyjnego, rozpoczynają się często od i m i o n najwyższych bogów.
Postacią, którą możemy uznać za bohatera k u l t u r o w e g o , i co d o której
znajdujemy pewne dane wskazujące n a rzeczywiste j e j istnienie, jest
M a u i — kapłan w przekazach z T a h i t i i T u b u a i . Mógł t o być istotnie
kapłan — p r o r o k , wędrujący z w y s p y n a wyspę, zakładający świątynie
i rozpowszechniający k u l t w i e l k i c h bogów. Prawdopodobne jest, że roz
przestrzeniał o n k u l t boga w o j n y Oro, bo istnieje świadectwo, że pierwsze
marae zbudował w Opoa n a wyspie Raiatea, t j . w p i e r w o t n y m ośrodku
k u l t u Oro. N i e m n i e j , n i e m a pewności, że t r a d y c j a uczyniła jednego,
konkretnego kapłana w i e l k i m M a u i m — p r o r o k i e m . Nawet, g d y b y t a k
było, n i e można b y ustalić czasu jego działalności, bo czyny jego są r z u
towane w mityczną przeszłość.
68
Tamże, s. 159-160; G r e y , op. c i t , s. 59-64.
6 9
G i l l , op. cit., s. 142-145; G r e y , op. cit, s. 111-114; J o h a r i s e n , op. cit.,
s. 175.
182 DANUTA PENKALA
S p o t y k a m y opowiadania t y p u legendarnego, w których przybysz z i n

nej w y s p y wprowadza p e w n e dobra k u l t u r o w e . Możliwe, że n i e k i e d y
czyny t a k i e j postaci p r o j e k t o w a n e były w epokę mityczną i wówczas
w przekazach jest m o w a o bohaterze k u l t u r o w y m , który ofiarował l u d z
kości jakieś d a r y . N i e można wykluczyć prawdopodobieństwa, że w p e w
n y c h p r z y p a d k a c h czyniono bohaterem k u l t u r o w y m jednego z p i e r w s z y c h
ludzi, którzy wylądowali n a danej wyspie. N a przykład t r a d y c j a z Uvea
mówi, że p i e r w s z y m i ludźmi, którzy p r z y b y l i n a tę wyspę, b y l i d w a j
bracia a l b o ojciec i s y n o i m i o n a c h Maui-atalanga i M a u i - k i s i k i s i . O n i też
b y l i protoplastami ludności w y s p Tonga . Wydaje sę jednak, że w opisa
70
n y m wyżej p r z y p a d k u (i i n n y c h tego rodzaju), m i t y c z n y c h bohaterów

stawiano po p r o s t u n a początku genealogii r o d z i n a r y s t o k r a t y c z n y c h i od
t y c h postaci w y w o d z o n o pochodzenie populacji w y s p y , „dorabiając" opo
w i a d a n i a o n i c h j a k o o p i e r w s z y c h przybyszach.
D. ZRÓŻNICOWANIE G E O G R A F I C Z N E MITÓW O B O H A T E R Z E K U L T U R O W Y M
Należy zbadać, j a k i e c z y n n i k i mogły wpłynąć n a zróżnicowanie postaci,

którym przypisuje się c z y n y bohatera k u l t u r o w e g o n a r o z m a i t y c h w y s p a c h
Polinezji. W j a k i e j mierze jest t o w y n i k i e m ogólnych koncepcji kosmogo-
n i c z n y c h i teologicznych, a w j a k i m stopniu wpływów z insiych obszarów
kulturowych?
Ponieważ zdobycie ognia jest powszechnie przypisywane M a u i ' e m u ,
a inne c z y n y z zakresu w p r o w a d z e n i a k u l t u r y są dokonywane przez bardzo
różne postaci, należy wziąć p o d uwagę także czyny transformera — te,
które s p o t y k a m y n i e m a l n a w s z y s t k i c h w y s p a c h (prześledzenie t y c h m o
tywów p o z w o l i wysnuć pewniejsze w n i o s k i co do> czynników zróżnico
wania).
W zachodniej części obszaru polinezyjskiego znaczną rolę j a k o dawca
k u l t u r y i transformer, dokonujący niektórych czynów-, p r z y p i s y w a n y c h
z w y k l e M a u i ' e m u , o d g r y w a Tangaroa, który jest n a t y m terenie najważ
niejszym z bogów, stwórcą. Jedna z w e r s j i z Samoa, przypisująca bogu
Tangaroa u t w o r z e n i e w y s p z rzuconego z nieba kamienia, w k o m p o n o w a n a
jest w m i t kosmogoniczny. Wersję o p o w s t a n i u w y s p ze zrzuconego z n i e
ba t w o r z y w a znajdujemy t y l k o w zachodniej Polinezji. Według W . Lessa
jest ona r e z u l t a t e m wpływów melanezyjskich i m i k r o n e z y j s k i c h . 71
W e wschodniej części Polinezji, gdzie występuje cała „rodzina" bogów,

widoczna jest też większa rozmaitość postaci dokonujących czynów boha
tera k u l t u r o w e g o . I t a k n p . roślin u p r a w n y c h dostarczają Tangaroa
(w m i c i e z Mangaia), H i n a (na T u a m o t u ) , M a u i (Nowa Zelandia). H i n i e ,
j a k już wspomniano, przypisuje się wprowadzenie w i e l u umiejętności
7 0
E . G . B u r r o w s , Ethnology of Uvea, В. P. B i s h o p M u s e u m b u l l . 138, H o n o l u l u
1937, s. 18.
7 1
L e s s a , op. cit., s. 286.
i f u n k c j i kobiecych. N a Wyspach T o w a r z y s t w a bóg-stwórca Tangaroa n i e

o d g r y w a specjalnej r o l i d a w c y k u l t u r y czy transformera. Popularną p o
stacią n a Wyspach T o w a r z y s t w a i Wyspach Cooka jest R u — t o w a r z y
szący M a u i ' e m u l u b zastępujący go p r z y podniesieniu nieba. N a H a w a
j a c h niektórych dzieł bohatera k u l t u r o w e g o d o k o n u j e bóg Lono> (Rongo),
ale n i e zastępuje Maui'ego w jego czynach.
Dzieło zdobycia d l a l u d z i ognia jest powszechnie przypisywane
M a u i ' e m u , który dokonuje go z w y k l e w g jednego w z o r u . Różnice dostrze
g a m y w regionach p e r y f e r y j n y c h . N a N o w e j Z e l a n d i i M a u i t y l k o pośred
n i o przyczynia się d o przekazania l u d z i o m ognia. N a Hawajach natomiast
M a u i dokonuje swego c z y n u w zupełnie i n n y sposób, a m i a n o w i c i e uczy
się uzyskiwać ogień przez pocieranie kawałków d r e w n a o d ptaka aloe, któ
rego schwytał w g wskazówek m a t k i . A l e , wyjąwszy sporadyczną wersję
72
z Markizów, t y l k o w g m i t u z w y s p T o k e l a u ogień z d o b y w a L u (Ru), a n i e

M a u i . A r c h i p e l a g T o k e l a u można uznać za r e g i o n przejściowy między
zachodnią i wschodnią Polinezją. L u dokonuje t u w i e l u czynów p r z y p i s y
w a n y c h z w y k l e M a u i ' e m u . Bardzo charakterystyczne jest też występo
73
wanie obok siebie mitów o M a u i m (pochodzących ze wschodniej Polinezji)

oraz o T i k i t i k i (wywodzących się z Samoa, gdzie T i k i t i k i jest odpowied
n i k i e m Maui'ego).
Podsumowując, można stwierdzić, że dane z mitów pozwalają dość
wyraźnie wyodrębnić zachodnio- i wschodniopolinezyjski obszar k u l t u
r o w y . W części zachodniej n a p i e r w s z y p l a n w y b i j a się znaczna r o l a boga
Tangaroa. We wschodniej — rozmaite bóstwa dokonują różnych czynów
bohaterskich. A l e postać Maui'ego występuje w całej Polinezji (z wyjąt
k i e m W y s p Ellice). N a zróżnicowanie mitów o czynach bohaterskich w d u
żym s t o p n i u wpływają szersze koncepcje, zwłaszcza kosmogoniczne, czyny
transformera b o w i e m i d e m i u r g a bywają częścią m i t u kosmogonicznego
i w t e d y p r z y p i s y w a n e są bogom.
W części zachodniej obszaru polinezyjskiego dostrzegalne są wyraźne
w p ł y w y m i k r o n e z y j s k i e i melanezyjskie.
III. R O L A MITÓW O B O H A T E R Z E K U L T U R O W Y M
W ŻYCIU POLINEZYJCZYKÓW
(Z P O D K R E Ś L E N I E M F U N K C J I R Y T U A L N Y C H )
Po przeprowadzeniu analizy formalnej postaci bohatera k u l t u r o w e g o

mitów polinezyjskich należy zastanowić się n a d f u n k c j a m i , j a k i e pełnią
m i t y o bohaterze k u l t u r o w y m . P r o b l e m t e n omówiony zostanie w r a m a c h
7 2
F r a z e r, op. cit., s. 87-88.
7 3
Powiązanie L u z M a u i m wywodzi się w e d ł u g Macgregora z Wysp Cooka.
G. M a c g r e g o r , Ethnology of Tokelau Islands, В. P. B i s h o p M u s e u m b u l l . 146,
H o n o l u l u 1937, s. 16-17.
184 DANUTA PENKALA
trzech, w y d z i e l o n y c h schematycznie d l a celów analizy, g r u p zagadnień:

nadawanie znaczenia, uświęcanie środowiska, przedmiotów i prac; p o
wiązania r e l i g i j n e ; niektóre funkcje społeczne mitów o bohaterze k u l
turowym . 74
A. NADAWANIE ZNACZENIA, UŚWIĘCANIE ŚRODOWISKA, PRZEDMIOTÓW I PRAC
D l a Polinezyjczyków wszystko to, co i c h otacza — cała n a t u r a , j a k i to,

co n a z y w a m y i c h kulturą, m a swoje praźródło w w y p a d k a c h m i t y c z n y c h
oraz — w znacznie m n i e j s z y m w p r a w d z i e s t o p n i u — legendarnych.
D o ustanowienia porządku kosmicznego, cech k r a j o b r a z u i t p . w dużej
mierze przyczynił się bohater k u l t u r o w y w s w y c h dziełach transformera
oraz „przy o k a z j i " p e w n y c h czynów z zakresu wprowadzenia k u l t u r y .
Z czynami bohatera t u b y l c y wiążą rozmaite elementy krajobrazu, n p . za
hak Maui'ego, którym bohater wyłowił wyspy, uważany jest p e w i e n d a
leko wysunięty w morze przylądek nowozelandzki, podobnie j a k i góra
H i k o - R a n g i n a Wyspie Północnej. Górzystość tejże w y s p y jest s k u t k i e m
nieposłuszeństwa b r a c i Maui'ego, którzy zaczęli kroić wyspę wyłowioną
w postaci r y b y , przed o d p r a w i e n i e m koniecznego rytuału. W y s p y M a n i -
h i k i i Rakahanga były wyłowione w całości, rozdzieliły się w s k u t e k s i l
nego stąpnięcia Maui'ego podczas jego w a l k i z I k u — r y b a k i e m z R a r o -
tonga . 7S
Również charakterystyczne cechy niektórych zwierząt są efektem dzia

łań bohatera: n p . czarne czy czerwone p l a m y na u p i e r z e n i u p e w n y c h ga
tunków ptaków miały powstać w s k u t e k uderzenia p t a k a przez Maui'ego
rozpalonym patykiem . 76
Z podanych przykładów widać, że elementy środowiska naturalnego

nie są d l a krajowców czymś p r z y p a d k o w y m . Są śladami, pozostałościami
działań bohaterów czy bogów i jako t a k i e uzyskują znaczenie. Szczególną
wartość mają też pewne p r z e d m i o t y uważane za narzędzia, którymi bóg
albo bohater dokonywał s w y c h czynów. Są t o cenne skarby, obdarzone
wielką mana, która zasila grupę mającą d a n y przedmiot w posiadaniu.
N a przykład n a wyspach Tonga przechowywano h a k Maui'ego, którym
bohater wyłowił w y s p y . Haczyk Maui'ego p r z e c h o w y w a l i też mieszkańcy
Markizów i Wysp H a w a j s k i c h . Udział w w y p a d k a c h m i t y c z n y c h nadaje
77
rzeczy znamię świętości. S k a r b t a k i b y w a używany w sytuacjach r y t u a l

n y c h . W życiu codziennym natomiast używa się głównie skarbów p o
przodkach legendarnych, mających m n i e j mana, m n i e j cennych, ale za
t o n i e t a k niebezpiecznych. Zastosowanie takiej rzeczy zapewnia skutecz-
74
F u n k c j e r y t u a l n e zostaną omówione w p u n k c i e d r u g i m .
75
L e s s a , op. cit., s. 311; G r e y , op. cit., s. 45; G i l l , op. cit., s. 73-74.
76
N a przykład G i l l , op. cit., s. 67-68; В e a g l e h o l e , op. cit., s. 97.
7 7
J o h a n s e n , op. cit., s. 100-106; L e s s a , op. cit., s. 311-312.
ność działania . S k a r b a m i są też dobra k u l t u r o w e , n p . tatuaż, tańce.

78
A t y c h umiejętności uczy często bohater k u l t u r o w y . O d niego pochodzą

rzemiosła, umiejętności gospodarcze. W swej działalności n a t y m p o l u
człowiek powtarza gesty nauczyciela danej czynności, bez odchyleń od
wzoru. Dokładne, w i e r n e jego odtwarzanie jest w a r u n k i e m skuteczności.
N a przykład n a Mangaia p r z y d o b y w a n i u ognia n i e t y l k o powtarzano
gesty, ale śpiewano też specjalną pieśń-zaklęcie, które uzyskał M a u i od
boga ognia . T y l k o połączenie czynności manualnej i zaklęcia zapewniło
79
efektywność działania.
Można zatem stwierdzić, że cechy środowiska naturalnego, a także
umiejętności, zwyczaje, sposoby zachowania są d l a tubylców zdetermino
wane przez w y p a d k i mityczne.
B . P O W I Ą Z A N I A R E L I G I J N E (A Z W Ł A S Z C Z A R Y T U A L N E ) MITÓW
О CZYNACH BOHATERA KULTUROWEGO
Należy t u zwrócić uwagę n a p r o b l e m k u l t u : czy bohater k u l t u r o w y

b y w a czczony, czy składa m u się ofiary, w z y w a w m o d l i t w a c h ? Generalnie
można odpowiedzieć, że bohater k u l t u r o w y n i e jest p r z e d m i o t e m k u l t u .
Imię Maui'ego sporadycznie występuje w m o d l i t w a c h . H i n a jest czasem
obiektem k u l t u j a k o p a t r o n k a kobiecej działalności, ale w t y m w y p a d k u
prezentuje się raczej j a k o b o g i n i . N i e m n i e j , m i t y o bohaterze k u l t u r o w y m
są opowieściami s a k r a l n y m i , choć n i e k i e d y bywają zdegradowane d o r o l i
opowiadań r o z r y w k o w y c h . Niektóre f r a g m e n t y mitów mogą być opowia
dane bez specjalnych r e s t r y k c j i , natomiast i n n e — o większym natężeniu
sakralności — t y l k o z uwzględnieniem wymagań t a b u . Ewentualne p o
wiązanie z rytuałem podnosiło niewątpliwie świętość m i t u .
Niektóre m i t y przekazują precedens obowiązującego tabu. Przykła
d e m może być maoryjskie opowiadanie o M a u i m , w którym bohater k u l
t u r o w y zamienia swego szwagra I r a w a r u w psa (od którego pochodzą
wszystkie psy). Ponieważ kobieta była żoną pierwszego psa, w p e w n y c h
plemionach maoryjskićh k o b i e t o m n i e w o l n o jeść psiego mięsa . I n n y 80
m i t m a o r y j s k i — o nieudanej próbie zniszczenia H i n e - n u i - t e - p o przez

Maui'ego — wskazuje n a zgubne konsekwencje błędu w r e c y t a c j i r y t u a l
n y c h słów.
Wiele mitów o czynach bohatera k u l t u r o w e g o i i n n y c h postaci d o k o
nujących tego t y p u dzieł posiada powiązania z rytuałami. Relacje między
m i t e m a obrzędem mogą mieć r o z m a i t y charakter. Oto k i l k a i c h typów:
1. „Prywatny", p r o s t y r y t — zaklęcie czy rodzaj magicznej m o d l i t w y ,
której każdy może użyć w potrzebie — b y w a powtórzeniem zaklęcia za
stosowanego po raz pierwszy przez bohatera k u l t u r o w e g o . N a przykład
7 8
J o h a n s e n , op. cit., s. 104-105.
7 9
Gili, op. cit., s. 207.
8 0
J o h a n s e n , op. cit, s. 207.
i
186 DANUTA PENKALA
dokonując zemsty, w y p o w i a d a się zaklęcie, którego użył W h a k a t a u —

pierwszy mściciel.
2. W skład bardziej rozbudowanego rytuału mogą wchodzić takie wła
śnie słowa obrzędowe użyte p o r a z pierwszy przez bohatera k u l t u r o w e g o .
Jedno zaklęcie może być zastosowane w najrozmaitszych obrzędach. N a
przykład części karakia ( r y t u a l n y c h słów) użytego przez Maui'ego p r z y
wyławianiu W y s p y Północnej wchodzą w skład różnych rytuałów p l e m i o n
m a o r y j s k i c h . Mogą t o być obrzędy proste albo skomplikowane, j a k n p . r y
tuał tuapana o d p r a w i a n y d l a ułatwienia n a r o d z i n dziecka . Zaklęcie, któ
81
re już kiedyś zapewniło powodzenie, i teraz, n a w e t w odmiennej s y t u a c j i ,

ma wywrzeć analogiczny wpływ.
3. Rytuał może być po p r o s t u dokładnym o d t w o r z e n i e m słów i gestów
bohatera k u l t u r o w e g o , który odprawił go p o r a z pierwszy (względnie —
postępowaniem w g wskazówek bohatera, który nauczył ludzi, j a k odpra
wiać r y t ) . Przykładem mogą być maoryjskie obrzędy u s u w a n i a t a b u z n o
w o narodzonego dziecka, z nowego d o m u czy łodzi, odprawiane przez k o
bietę zwaną ruahine. K o b i e t a t a reprezentuje H i n e t e i w a i w a — pierwszą,
mityczną ruahine, ustanowieielkę tej f u n k c j i r y t u a l n e j . 82
4. Rytuał może być powtórzeniem w sposób obrzędowy jakiegoś dzia

łania bohatera, które n i e jest w p r o w a d z e n i e m przez niego r y t u . W skład
obrzędu może wchodzić recytacja m i t u o t y m czynie bohatera. N a p r z y
kład w rytuałach m a r k i z y j s k i c h o d p r a w i a n y c h dla uświęcenia nowego
d o m u czy łodzi kapłan r e c y t u j e pieśni odwołujące się do b u d o w y i c h
p r o t o t y p u . A więc podkreśla się, że aktualnie w y k o n a n a praca jest t y l k o
zbudowaniem n a n o w o pierwszej, p r o t o t y p o w e j łodzi czy d o m u . Po 8 3
dobne rytuały s p o t y k a m y w całej Polinezji.

Cały kompleks rytuałów m a o r y j s k i c h odtwarza rozdzielenie Nieba
i Z i e m i (Rangi i Papa) przez Tane. Przyczyną szerokiego zastosowania
tego m i t u jest fakt. że rozdzielenie t o było jednocześnie stworzeniem ge
neralnego' d u a l i z m u : Niebo — Zie m ia = Dzień — Noc = Życie — Śmierć.
Według i n t e r p r e t a c j i J . P. Johansena odtworzeniem c z y n u Tane jest r y
tuał wznoszenia p a l i w tuahu — świętym miejscu Maorysów. Tane p o d
parł niebo p a l a m i , ale n a j p i e r w odepchnął j e stojąc n a głowie. A więc
zarówno kapłan, który wznosi p a l , j a k i sam p a l — reprezentują boga
Tane. Podniesienie nieba może być też odtworzone w sposób obrzędowy
poprzez odgraniczenie (ogrodzenie palami) świętego obszaru (tuahu), który
reprezentuje niebo. Jest tO' r y t u a l n a separacja Nieba i Z i e m i , D n i a i Nocy,
J . P.
8 1
Johansen, Studies in Maori Rites and Myths, K o b e n h a v n 1958,
s. 33-34.
8 2
J o h a n s e n , The Maori..., s, 226-228.
8 S
H a n d y , Polynesian..., s. 292-295.
Życia i Śmierci, sacrum i profanum. Takie oddzielenie m a też miejsce

w i n n y c h obrzędach, n p . oczyszczenia l u d z i , którzy zostali w jakiś sposób
skalani, zagrożeni sferą śmierci. Podczas r y t u kapłan wznosi p a l — p rz e d
stawia on p a l boga Tane użyty do podparcia nieba. W t e n sposób odizolo-
w u j e się ze strefy życia to, co było jego skalaniem przez pierwiastek
śmierci . „Pal T a n e " pełni ważną funkcję również w w i e l u i n n y c h r y t u a
84
łach. Jego r o l a przejawia się najjaśniej w r y c i e r o z w o d u : separacja R a n g i

i Papa dokonana przez Tane jest archetypem r o z w o d u .
Specjalną pozycję wśród kompleksów r y t u a l n y c h Maorysów zajmuje
bogaty rytuał związany z uprawą słodkiego ziemniaka — k u m a r a . Po 8 5
szczególne stadia p r a c i towarzyszące i m r y t y są odtworzeniem obrzędo

w y m wypadków m i t y c z n y c h . W jednej z w e r s j i m i t u o u z y s k a n i u kumara
Rongomaui ukradł b u l w y z nieba i zapłodnił n i m i swą żonę P a n i - t i n a k u ,
która urodziła potem kumara w wodzie M o n a a r i k i . W karakia używanych
podczas sadzenia kumara pole reprezentuje P a n i zapłodnioną przez Rongo.
Kosz ze świętymi kumara zapładnia święte pole. Kapłan, który niesie
kosz, to Rongo. W t e n sposób celebrowany jest s a k r a l n y związek między
kapłanem a w y d z i e l o n y m , uświęconym kawałkiem pola (czyli między R o n
go i P a n i ) . Podczas t a k i c h obrzędów kapłan wciela się w mityczną postać
8 6
i a k t u a l i z u j e w y p a d k i mityczne.
5. T y p , który charakteryzuje luźniejsze powiązanie między obrzędem
a m i t e m : słowa r y t u a l n e mogą t y l k o wspominać o jakimś czynie bohatera
kulturowego. A l e i t o odniesienie może służyć i d e n t y f i k o w a n i u danego
działania z o w y m p i e r w s z y m dokonaniem.
C. N I E K T Ó R E F U N K C J E S P O Ł E C Z N E M I T Ó W О B O H A T E R Z E KULTUROWYM
ORAZ I N N Y C H P O S T A C I A C H DOKONUJĄCYCH T E G O T Y P U CZYNÓW 8 7
W m i t a c h odnajdujemy w z o r y zachowań społecznych, modele osobo

wości społecznej, i n s t y t u c j i . W n i c h znajdują swe odbicie elementy ukła
d u społecznego. A l e d l a tubylców właśnie w y p a d k i m i t y c z n e są d e t e r m i
n a n t a m i sposobów zachowań, systemu wartości.
Spośród wartości najistotniejszych d l a społeczności m a o r y j s k i c h można
wymienić: pokrewieństwo, honor — nierozłącznie związany z życiem,
maia — t j . odwagę i zdolność odnoszenia zwycięstw.
Ważność więzi pokrewieństwa wyraża się m . i n . w h o n o r o w a n i u przod
ków — tupuna. W micie, gdy Rata ściął d r z e w o bez odpowiedniego rytuału,
8 4
J o h a n s e n , Studies..., s. 87-91, 26-31.
8 5
Obszerną analizę tego k o m p l e k s u rytuałów p r z e p r o w a d z a Johansen, Stu
dies..., s. 112-188.
86
Tamże, s. 145-149.
8 7
Przykłady, które przytoczę, pochodzą p r a w i e wyłącznie z o b s z a r u N o w e j Ze
l a n d i i (z p o w o d u b r a k u materiału z i n n y c h terenów).
188 DANUTA PENKALA
d u c h y lasu przypominały m u , że drzewo to jest jego tupuna . A l e M a u i 88
dopuszcza się n i e k i e d y bezkarnie znieważenia swego przodka, n p . przez

zrobienie z jego szczęki haczyka na r y b y . Być może mana Maui'ego c h r o n i
go w t y m w y p a d k u przed karą.
Zabicie członka g r u p y i każda obelga m u s i być pomszczona, jest b o
w i e m skalaniem h o n o r u a zarazem życia, umniejszeniem mana. Wzorzec
zemsty ustanowił Whakatau. A l e w w y p a d k u , g d y znieważającym jest
k r e w n y , zemsta n i e może być dokonana w zwyczajny sposób. Wyjściem
z t a k i e j sytuacji, j a k wskazują m i t y , jest ucieczka z g r u p y krewniaczej
l u b samobójstwo (czasem zemstę przeprowadza się w sposób pośredni).
Na przykład Pani ucieka ze w s t y d u , zaskoczona przez Maui'ego podczas
rodzenia kumara . 89
Wzór postępowania kobiety, która straciła męża, odnajdujemy w czy

nie H i n y . G d y M a u i zamienił j e j męża w psa, rzuciła się do morza.
Johansen pisze, że samobójstwa wdów były n i e m a l instytucją n a północy
Nowej Zelandii. Przyczyną takiego k r o k u było osłabienie życia, mana żony
przez śmierć m ę ż a . 90
Rehabilitacja jest koniecznością d l a Maorysa. Dopełnia ją radość z o d

zyskania honoru, n a wzór radości A p a k u r y , która cieszyła się, że śmierć
jej syna została pomszczona. M i t o W h a k a t a u kończy się frazą: „śmierć
została pomszczona", która występuje j a k o morał w i e l u opowiadań oraz
j a k o powiedzenie używane w życiu, także w f o r m i e : „zniewaga została
pomszczona" . 91
Osłabieniem życia jest też aroha, t j . uczucie, tęsknota. G d y Maorys

n i e może przed nią uciec, znajduje d l a niej ujście w śpiewie i l a m e n
cie — tangi, według w z o r u danego przez Tane, który śpiewał pierwszą
pieśń aroha . 92
W micie śmierć Maui'ego jest przykładem aitua — nieuniknionego l o

su. W życiu używa się powiedzenia: „aitua siedzi w tobie s k r y c i e " , mając
na myśli przeznaczenie, n a które człowiek n i e m a w p ł y w u . 93
Maia jest człowiek dokonujący w i e l k i c h czynów, mający d a r zwycię

żania. Cechą tą p o w i n n i odznaczać się w o j o w n i c y , a zwłaszcza wódz m u s i
być тага. Takie postaci, j a k M a u i , T a w h a k i są wzorem odwagi, powodze
nia, skutecznego działania . 94
Natomiast modelem kobiecej osobowości społecznej, różnej p o d pe

w n y m i względami o d męskiej, jest H i n e t e i w a i w a . Ustanowiła ona kobiece
8 8
J o h a n s e n , The Maori..., s, 148-149.
89
Tamże, s. 44-48, 54-55; J o h a n s e n , Studies..., s. 120.
9 0
J o h a n s e n , The Maori..., s. 57-58.
91
Tamże, s. 57-58.
92
Tamże, s. 249-252.
98
Tamże, s. 134-135, 138-139.
94
Tamże, s. 130-131.
funkcje społeczne. W micie H i n e t e i w a i w a odszukała i zdobyła swego męża

T i n i r a u ( m o t y w t e n powtarza się w m i t a c h z całej Polinezji). Kobieta,
zgodnie z t y m wzorem, gra wiodącą rolę w zabiegach erotycznych. Jej
zachowanie jest zdeterminowane k u l t u r o w o . A l e d l a t u b y l c a jest t o część
n a t u r y kobiecej . 95
M i t y o bohaterze k u l t u r o w y m przekazują w z o r y niektórych i n s t y t u c j i

społecznych oraz p e w n y c h z i n s t y t u c j o n a l i z o w a n y c h zachowań, t a k i c h j a k
d o k o n y w a n i e zemsty, przeprowadzanie rozwodu.
Poprzez odtwarzanie działań postaci m i t y c z n y c h następuje a k t u a l i z o
wanie wypadków m i t y c z n y c h . Johansen pisze: „kiedykolwiek w y w i e r a n a
jest n a k i m k o l w i e k zemsta, W h a k a t a u d o k o n u j e n a n o w o swego c z y n u p o d
postacią mściciela" . T o utożsamienie jest gwarancją skuteczności ze
96
msty.
W y p a d k i mityczne mają d l a tubylców miejsce a k t u a l n i e w każdej sy
tuacji, która jest i c h odtworzeniem. U m a o r y j s k i c h p l e m i o n M a t a t u a uży
w a się powiedzenia: „ T y stałeś się M a u i m " , pozdrawiając człowieka, któ
r y był b l i s k i śmierci i wyzdrowiał. M a t o związek z tamtejszą wersją m i t u
0 M a u i m , w której p i e r w s z y zamach H i n e - n u i - t e - p o n a życie Maui'ego
był n i e u d a n y . Osoba, w której życiu powtarzają się mityczne zdarzenia,
97
jest utożsamiana z bohaterem, który brał w n i c h udział.

Czynić dobrze — t o postępować w g w z o r u , j a k i m są działania przod
ków. T e n wspólny wzór integruje grupę. Podnosi jednocześnie znaczenie
żyjących przodków — najstarszych w grupie, których należy poważać
1 naśladować. T o z k o l e i przyczynia się d o stałości, niezmienności wzorów
zachowań, stabilności k u l t u r y . Tikanga oznacza dla Maorysów tradycję.
9 S
N i e m n i e j , wprowadzenie n p . jakiegoś w y n a l a z k u , n i e jest niemożliwe.

W p e w n y m micie m a o r y j s k i m Rata j a k o p i e r w s z y zbudował łódź, choć
ludzie powiedzieli: „ T o nie jest t i k a n g a " . 99
A zatem — c z y n y dokonywane przez bohatera k u l t u r o w e g o w okresie

m i t y c z n y m mogą wyznaczać w z o r y zachowań społecznych, system w a r
tości, cechy osobowości społecznej jego potomków. Z d r u g i e j s t r o n y —•
członkowie g r u p y aktualizują czyny bohatera, powtarzając je, p r z y c z y m
sami wcielają się w niego.
A l e n i e można twierdzić, że wszelkie czyny bohatera, wszystkie jego
zachowania są w z o r c o w y m i . N a przykład postać Maui'ego j a k o kompleks
w s z y s t k i c h jego cech i działań n i e może być uważana za ideał społeczny.
M a u i postępuje często inaczej, niż oczekuje się tego od członków g r u p y ,
95
Tamże, s. 230-231.
96
Tamże, s. 159.
97
Tamże, s. 162-163.
9 8
A l e d l a u z a s a d n i e n i a n o w y c h zwyczajów c z y i n s t y t u c j i t w o r z y się n o w e m i t y
nadające i m sankcję dawnośei.
9 9
J o h a n s e n , The Maori..., s. 174-176,
190 DANUTA PENKALA
n i e respektuje zakazów, znieważa przodków, choć szereg jego cech sta

n o w i wzór d o naśladowania.
N i e można wykluczyć możliwości, że f r a g m e n t y mitów, n p . o M a u i m ,
zwłaszcza te, które mówią o jego czynach jako przechery, są opowiadane
raczej d l a r o z r y w k i . Johansen stwierdza, że chociaż f r a g m e n t y m i t u mao-
ryjskiego o wyłowieniu W y s p y Północnej przez Maui'ego posiadają r y t u a l
ne odniesienia, t o j e d n a k m i t t e n n i e należy do właściwej, świętej części
t r a d y c j i , opowiadany jest głównie d l a r o z r y w k i ° . Przykładem może być1 0
też opisane przez Te Rangi H i r o a „widowisko historyczne" z Rakahanga,

którego część stanowi odtworzenie wypadków z m i t u o wyłowieniu w y s p
przez Maui'ego. Jest t o rodzaj s z t u k i z podziałem n a role, odgrywanej d l a
zabawienia w i d z ó w . Być może f u n k c j a „rozrywkowa" jest w y n i k i e m
1 0 ł
degradacji niegdyś świętego m i t u .
Otrzymanego na podstawie analizy mitów p oline z yjs k ic h obrazu postaci

bohatera k u l t u r o w e g o n i e można uznać za u n i w e r s a l n y model. N a obsza-
sze Polinezji n i e m a szczególnego zróżnicowania postaci bohaterów k u l
t u r o w y c h . N a pierwszy p l a n w y b i j a się M a u i — heros znany z mitów
całej Polinezji. W postaci t e j , obok niewątpliwych właściwości bohatera
k u l t u r o w e g o , dominują cechy transformera. M a u i jest zarazem przecherą.
Jednakże n i e można zakładać, że właśnie t a k a k o n f i g u r a c j a cech postaci
bohatera kulturowego, jest powszechna. Z tego względu wskazane byłoby
przeprowadzenie analizy porównawczej. Owocne mogłoby być porównanie
z materiałem z t e r e n u A m e r y k i Północnej, gdzie s p o t y k a m y bardzo zróż
nicowane w z o r y postaci bohatera k u l t u r o w e g o . Ponieważ r a m y artykułu
nie pozwalają n a przedstawienie analizy dowodowej, ograniczę się t u j e
d y n i e d o zaprezentowania ogólnych wniosków, będących r e z u l t a t e m
wstępnych badań porównawczych . 102
Bohater k u l t u r o w y m i t o l o g i i p l e m i o n indiańskich A m e r y k i Północnej

działa w epoce m i t y c z n e j , ale (inaczej niż w m i t a c h polinezyjskich) n i e
jest to okres j e d y n i e przed ostatecznym ukształtowaniem i uporządko
w a n i e m świata, lecz również przed p o j a w i e n i e m się l u d z i . W y n i k a t o
z koncepcji kosmogonicznych występujących w m i t o l o g i a c h n i e m a l w s z y
s t k i c h p l e m i o n indiańskich A m e r y k i Północnej, a m i a n o w i c i e — w y o b r a -
1 0 0
J o h a n s e n , Studies..., s. 32-33.
1 0 1
Te R a n g i Hiroa, Ethnology oj Manihiki and Rakahanga, B . P. Bishop
M u s e u m b u l l . 99 H o n o l u l u 1932, s. 200-202.
1 0 2
A u t o r k a podjęła b a d a n i a porównawcze, które znajdują się n a r a z i e n a etapie
wstępnym. W n i o s k i w y s n u t o n a p o d s t a w i e a n a l i z y następujących p o z y c j i : V a n D e u r
sen, Der Heilbringer; Handbook of American Indians North of Mexico; С. B u r -
l a n d , N o r t h American Indian Mythology, L o n d o n 1965; H . S . R o b i n s o n , K . W i l
son, The Encyclopaedia of Myths & Legends of All Nations, L o n d o n 1962; L o e -
wenthal, Die Religion der Ostalgonkin; Standard Dictionary of Folklore, Mytho
logy a n d L e g e n d , v o l . I , N e w Y o r k 1949, v o l . I I , N e w Y o r k 1950.
żeń o m i t y c z n y m w i e k u poprzedzającym pojawienie się l u d z i . W epoce

tej żyły szczególne istoty (ang. man-beings) — p r o t o t y p y roślin, zwierząt,
l u d z i zamieszkujących obecnie ziemię. Bohater k u l t u r o w y odgrywa w m i
tach bardzo często rolę d e m i u r g a tworzącego ziemię. Jest również trans
1
formerem doprowadzającym świat d o obecnego stanu. W szeregu mitów

przypisuje m u się rolę stwórcy człowieka, dla którego przygotował świat.
A więc bohater k u l t u r o w y jest j e d n y m z man-beings — istot czasu m i
tycznego. Stąd też najczęściej występuje w postaci zwierzęcej, ale działa
j a k człowiek.
Bohater k u l t u r o w y m i t o l o g i i I n d i a n A m e r y k i Północnej m a bardzo
często dwoisty charakter — dobroczyńcy i przechery zarazem. K o m b i n a
cję tę s p o t y k a m y w w i e l u przypadkach, a k o j a r z y się ona przede wszyst
k i m z bohaterami k u l t u r o w y m i , którzy występują w postaci zwierzęcej
(choć także bohater o kształtach l u d z k i c h może być przecherą). Popularne
są postaci t y p o w e g o przechery, który n i e k i e d y działa jednocześnie j a k o
transformer, a t y l k o w n i e w i e l k i m zakresie występuje w r o l i bohatera
k u l t u r o w e g o . S p o t y k a m y ież bohaterów k u l t u r o w y c h bez cech przechery;
często t a k a postać posiada złośliwego antagonistę. Transformer i demiurg
może n i e mieć cech bohatera k u l t u r o w e g o i przechery.
Można stwierdzić, że w mitologiach I n d i a n północnoamerykańskich
występują znacznie bardziej różnorodne kombinacje cech bohatera k u l
turowego, transformera i d e m i u r g a oraz przechery niż w m i t o l o g i i p o l i
nezyjskiej .
W postaci Mauiego cechy t e występowały w zespoleniu. Jedynie l o
k a l n i e napotykaliśmy postaci bohaterów k u l t u r o w y c h bez cech transfor
mera i przechery. Natomiast w m i t a c h I n d i a n A m e r y k i Północnej o d n a j
d u j e m y zarówno bohatera k u l t u r o w e g o w „czystej postaci", j a k i trans
formera i d e m i u r g a bez cech bohatera k u l t u r o w e g o oraz przecherę par
excellence w t y p o w y c h trickster-tales.
A n a l i z a u p r a w o m o c n i a zatem wyróżnienie cech transformera, demiur
ga i trickstera j a k o t y c h , które n i e są nierozdzielnie związane z postacią
bohatera k u l t u r o w e g o . N i e m n i e j , właściwości te są bardzo często p r z y p i
sywane omawianej postaci. J a k w y n i k a z powyższych rozważań, nie moż
na jednak opierając się n a pojedynczych przykładach wysnuwać w n i o
sków uniwersalistycznych. Należy rozpatrywać poszczególne p r z y p a d k i n a
t l e szerszych koncepcji mitologicznych, a n a w e t całego k o n t e k s t u k u l t u
rowego, a następnie przeprowadzać możliwie dogłębną analizę porównaw
czą, która być może pozwoli wyprowadzić pewniejsze w n i o s k i , także co
do czynników wpływających n a t a k w i e l k i e zróżnicowanie k o n f i g u r a c j i
cech bohatera k u l t u r o w e g o i i n n y c h i m towarzyszących.
Katedra Etnografii U A M
M a r c h l e w s k i e g o 126
61-874 Poznań

Bohater Kulturowy W Mitologii Polinezyjskiej

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bohater Kulturowy W Mitologii Polinezyjskiej

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

„Etnografia P o l s k a " , t. X I X z.

BOHATER KULTUROWY W MITOLOGII POLINEZYJSKIEJ

Postać bohatera k u l t u r o w e g o o d d a w n a interesowała badaczy mitów.

Przyczyniła się d o tego niewątpliwie ogromna popularność t e j postaci,

Posiada również cechy n a d n a t u r a l n e ; czasami t r u d n o jest oddzielić go w y ­

N a koniec zasygnalizujemy możliwości badań porównawczych i korzyś­

W definicjach bohatera k u l t u r o w e g o j a k o zasadniczy wyróżnik t e j p o ­

Postaci herosa k u l t u r o w e g o i transformera obejmowane są w l i t e r a ­

określa Heilbringera j a k o istotę, która kiedyś, w przeszłości przyniosła

Spośród t y c h typów: d r u g i , trzeci i c z w a r t y można b y połączyć w j e d ­

A zatem pojęcie H e i l b r i n g e r w r o z u m i e n i u Schmidta byłoby szersze

A u t o r zaznacza więc wyraźnie, że m i a n e m Heilbringera można określić

Zdaniem N . Soderblóma d o g r u p y postaci m i t y c z n y c h określanych

identyfikował Heilbringera ze stwórcą, pisząc: „Heilbringer jest w g w y o ­

P a u l R a d i n sądził, że bohater k u l t u r o w y i główne bóstwo to postaci

stępną i p o s t w o r z e n i u mało interesującą się światem, a transformera

tyczność, złośliwość, to cechy t y p o w e przede w s z y s t k i m d l a przechery,

Niektórzy badacze umieszczają postać bohatera k u l t u r o w e g o w e w o l u ­

jednokierurikowej ewolucji, t w i e r d z i , że „dawne wyobrażenia bohaterów

Natomiast P. E h r e n r e i c h uważał, że — o d w r o t n i e — Heilbringer jest

kłady, większość badaczy odróżnia bohatera k u l t u r o w e g o od bóstwa, u w a ­

postaci — z jednej s t r o n y — pomagającej ludzkości, dobroczynnej,

Niektórzy badacze, n p . F. Boas, uważali, że p i e r w o t n e jest wcielenie

dzo n i s k i m poziomie k u l t u r y spotyka się dwie postaci antagonistyczne.

P a u l R a d i n próbuje wyjaśnić znaczenie i pozycję przechery w m i t o ­

Radina, ucieleśnia wspomnienia archaicznej przeszłości, praczasu, w któ­

w y koncepcji C. G. Junga i K . Kerényi — współautorów książki . Jung, 19

w tejże pracy, nazywa góttliche Schelm z j a w i s k i e m z dziedziny parapsy­

chiczną archaicznego pochodzenia, którą można rozpoznać współcześnie

N i e wdając się w szersze rozważania n a d p r o b l e m e m genezy w y o b r a ­

Opierając się n a powyższym przeglądzie, można wyróżnić szereg cech,

R a d i n , K e r é n y i , J u n g , op. cit., s. 200, 204.

wprowadzenie dóbr k u l t u r o w y c h . A l e transformer może też przeobrażać

cześnie czynami demiurga (5) wówczas, gdy transformer n i e t y l k o porząd­

Bohater m i t y c z n y a bohater legendarny

Pisząc „bohater l e g e n d a r n y " n i e m a m y n a myśli postaci „historycz­

czasowej przeszłości, d o e r y stworzenia. Eliade pisze: „Każdy m i t , [...] n a ­

A l e w p r a k t y c e i t o k r y t e r i u m n i e zawsze pozwala odróżnić m i t od

n y c h : „przed stworzeniem świata" l u b „podczas pierwszych wieków",

n i e wystarcza d l a odróżnienia m i t u od legendy.

nazwać legendarnymi, natomiast nas interesują t u t a j bohaterowie m i t y c z n i .

w postaci bohatera k u l t u r o w e g o cechy charakteryzujące z w y k l e n p . sza- 4

mana, n i e wystarczy to, b y dowieść, że jakaś k o n k r e t n a postać szamana

wego, choć zdajemy sobie sprawę, że wyobrażenie to n i e j e d n o k r o t n i e

C. P O C H O D Z E N I E WYOBRAŻENIA BOHATERA KULTUROWEGO

W i e l u badaczy próbowało wyjaśnić s k o m p l i k o w a n y p r o b l e m genezy

D. FUNKCJE WYOBRAŻENIA BOHATERA KULTUROWEGO W ŻYCIU SPOŁECZNOŚCI

Czarnowski t w i e r d z i , że bohaterowie są o b i e k t e m k u l t u . Ponieważ k u l t

Natomiast V a n Deursen zaznacza, że Heilbringerowi nie oddaje się czci,

obrzędów, n i e k i e d y imię bohatera p o j a w i a się w m o d l i t w i e .

w s z y s t k i m u s t a n o w i e n i u jakiegoś p r z y w i l e j u socjologicznego czy w z o r u

czajów, umiejętności p r a k t y c z n y c h b o h a t e r o w i k u l t u r o w e m u . W t e n spo­

Jeśli bohater nauczył l u d z i jakiegoś zachowania, t o zdaniem Eliadego

W t a k i m ujęciu bohater pełniłby ważną funkcję w społeczności, byłby

umarł, a j e d y n i e odszedł, b y wrócić w o d p o w i e d n i m czasie, uwolnić ludzi

n o w y element dołączony d o wyobrażeń o powrocie herosa k u l t u r o w e g o

Najpopularniejszą chyba postacią mityczną Polinezji jest M a u i — b o ­

Koncepcje postaci Maui'ego

W l i t e r a t u r z e M a u i jest powszechnie określany j a k o polinezyjski b o ­

M a x M u l l e r widział w M a u i m wielkiego bohatera solarnego, poszcze­

Wyjaśnienia t a k i e mają j e d n a k charakter s p e k u l a t y w n y i n i e są p o d ­

oraz d o okresu poprzedzającego migrację.

t w i e r d z i również, że wejście Maui'ego d o wnętrza H i n e n u i t e p o (bogini

Posiada również cechy n a d n a t u r a l n e ; czasami t r u d n o jest oddzielić go w y

N a koniec zasygnalizujemy możliwości badań porównawczych i korzyś

W definicjach bohatera k u l t u r o w e g o j a k o zasadniczy wyróżnik t e j p o

Postaci herosa k u l t u r o w e g o i transformera obejmowane są w l i t e r a

Spośród t y c h typów: d r u g i , trzeci i c z w a r t y można b y połączyć w j e d

identyfikował Heilbringera ze stwórcą, pisząc: „Heilbringer jest w g w y o

Niektórzy badacze umieszczają postać bohatera k u l t u r o w e g o w e w o l u

kłady, większość badaczy odróżnia bohatera k u l t u r o w e g o od bóstwa, u w a

P a u l R a d i n próbuje wyjaśnić znaczenie i pozycję przechery w m i t o

Radina, ucieleśnia wspomnienia archaicznej przeszłości, praczasu, w któ

w tejże pracy, nazywa góttliche Schelm z j a w i s k i e m z dziedziny parapsy

N i e wdając się w szersze rozważania n a d p r o b l e m e m genezy w y o b r a

cześnie czynami demiurga (5) wówczas, gdy transformer n i e t y l k o porząd

Pisząc „bohater l e g e n d a r n y " n i e m a m y n a myśli postaci „historycz

czasowej przeszłości, d o e r y stworzenia. Eliade pisze: „Każdy m i t , [...] n a

czajów, umiejętności p r a k t y c z n y c h b o h a t e r o w i k u l t u r o w e m u . W t e n spo

Najpopularniejszą chyba postacią mityczną Polinezji jest M a u i — b o

W l i t e r a t u r z e M a u i jest powszechnie określany j a k o polinezyjski b o

M a x M u l l e r widział w M a u i m wielkiego bohatera solarnego, poszcze

Wyjaśnienia t a k i e mają j e d n a k charakter s p e k u l a t y w n y i n i e są p o d

Wiele przekazów przypisuje M a u i ' e m u n a d n a t u r a l n i e szybkie dojrze

M a u i jest obdarzony n a d n a t u r a l n y m i siłami: n a Nowej Z e l a n d i i nazy

Podsumowując można stwierdzić, że M a u i jest człowiekiem posiada

zdobycia przez Maui'ego nieśmiertelności można uznać za c z y n transfor

Charakterystyczne czyny bohatera k u l t u r o w e g o są przypisywane w m i

w p r o w a d z a pewne dobra k u l t u r o w e j a k o kobieta o zdolnościach n a d p r z y

w Polinezji. Posiada o n niezwykłe siły i dokonuje czynów przekraczają

Imię Maui'ego s p o t y k a m y często w genealogiach polinezyjskich (zwła

S p o t y k a m y opowiadania t y p u legendarnego, w których przybysz z i n

Również charakterystyczne cechy niektórych zwierząt są efektem dzia

rzeczy znamię świętości. S k a r b t a k i b y w a używany w sytuacjach r y t u a l

4. Rytuał może być powtórzeniem w sposób obrzędowy jakiegoś dzia

szczególne stadia p r a c i towarzyszące i m r y t y są odtworzeniem obrzędo

W m i t a c h odnajdujemy w z o r y zachowań społecznych, modele osobo

Wzór postępowania kobiety, która straciła męża, odnajdujemy w czy

Rehabilitacja jest koniecznością d l a Maorysa. Dopełnia ją radość z o d

W micie śmierć Maui'ego jest przykładem aitua — nieuniknionego l o