Podstawy makro i mikroekonomii

Podstawowe kategorie rynku

Dr Marek Angowski
Wydział Ekonomiczny
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Co to jest rynek?
Rynek jest to miejsce, na którym się sprzedaje i kupuje różne
dobra i usługi.

Rynek to miejsce zorganizowane pod względem

instytucjonalnym, gdzie zachodzą procesy wymiany, czyli akty
sprzedaży i kupna między sprzedawcami towarów i usług oraz
ich nabywcami.
Pojęcie rynek - pochodzenie ring (jęz.niem.)
słowo oznaczające w średniowieczu okrągły
plac, na którym dokonywano transakcji
handlowych.
Rynek to ogół warunków ekonomicznych, w których
dochodzi do zawierania transakcji między
kupującymi i sprzedającymi, określone są wielkości
tych transakcji i ceny.

Rynek koordynuje zachowania i sposób

współdziałania nabywców i sprzedawców towarów i
usług.
Towar jest to dobro wytworzone przez człowieka
z przeznaczeniem na sprzedaż.
Warunki uczestnictwa w rynku

• sprzedawca ma towar i chce go zamienić na ekwiwalent,

• kupujący posiada określoną ilość żądanego przez sprzedawcę
ekwiwalentu i chce go zamienić na oferowany przez sprzedawcę
towar,
• sprzedawca i kupujący są zgodni co do ekwiwalentu towaru.
Warunki sprawnego funkcjonowania rynku:
• konkurencja,
• dominacja własności prywatnej,
• polityka podatkowa i monetarna państwa,
• rozwój instytucji obsługujących rynek ( giełdy, fundusze itp.).
Konkurencja rynkowa jest to proces oddziaływania
uczestników rynku, którzy przedstawiają korzystniejsze od
innych oferty pod względem ceny, jakości i różnorodności
produktów w celu zwiększenia liczby zawieranych transakcji
handlowych.
Rodzaje konkurencji

• konkurencja cenowa (efektem są zmiany ilości towarów na

rynku)

• konkurencja pozacenowa (zmiana parametrów cech jakości

towarów).
RODZAJE RYNKÓW
Kryterium przedmiotu wymiany
• rynek dóbr i usług konsumpcyjnych i inwestycyjnych,

• rynek kapitałowy (papierów wartościowych),

• rynek pieniężno-kredytowy,

• rynek pracy
Zasięg geograficzny (zakres terytorialny)
• rynek lokalny (np. miejski lub wiejski),

• rynek regionalny (np. o zasięgu wojewódzkim),

• rynek krajowy i zagraniczny,

• rynek międzynarodowy (np. rynek Unii Europejskiej)

• rynek światowy (np. rynek węgla, ropy naftowej, złota).

Kryterium kontroli

• rynek wolny
• rynek regulowany
 Relacja między wielkością oferowaną do sprzedaży
a wielkością zapotrzebowania

• rynek sprzedawcy (producenta),

• rynek nabywcy (konsumenta)
 Stopień jednorodności przedmiotu transakcji
wymiennych

• Rynki homogeniczne, czyli jednorodne

• Rynki heterogeniczne, ze zróżnicowanymi dobrami i usługami
Z punktu widzenia wpływu podmiotów rynkowych
na kształtowanie się poziomu cen

• rynki doskonałe
• rynki niedoskonałe.
Rynek doskonały

• rynek doskonale konkurencyjny, na którym działa wielu

nabywców i wielu sprzedawców jednorodnych produktów.

• żaden z podmiotów nie jest w stanie wpływać na poziom ceny

rynkowej,

• podmioty muszą zaakceptować cenę, która ukształtowała się na

rynku w wyniku wzajemnych relacji między wielkością sprzedaży
i wielkością zapotrzebowania.

• nabywcy i sprzedawcy są zatem cenobiorcami.

Rynki niedoskonałe:

• rynek monopolu,

• rynek oligopolu

• rynek - konkurencja monopolistyczną

Podmioty działające na tych rynkach mają wpływ na cenę rynkową.

Poziom i intensywność konkurencji

• rynek konkurencji doskonałej,

• rynek monopolu pełnego (czystego),

• rynek konkurencji monopolistycznej

• rynek konkurencji oligopolistycznej (oligopolu).

Ogniwo kanału rynku

• rynek hurtowy,

• rynek detaliczny,

• rynek skupu

• rynek zbytu
Stopień legalności

• rynek legalny (biały),

• rynek półlegalny (szary)

• rynek nielegalny (czarny)

Rola rynku

• umożliwia określenie ilości oraz wycenę dóbr, usług i zasobów, poprzez

wzajemne oddziaływanie nabywców i sprzedawców;

• dostarcza informacji o przebiegu procesów gospodarczych;

• kształtuje podstawowe parametry rynku, co umożliwia podejmowanie

decyzji zarówno przez konsumentów, jak i producentów;
Rola rynku

• pozwala na podejmowanie ekonomicznie uzasadnionych decyzji,

gwarantujących racjonalne wykorzystanie zasobów gospodarczych
i maksymalizację zysków;

• stanowi mechanizm umożliwiający utrzymanie stanu równowagi

w gospodarce;

• weryfikuje społeczną przydatność produkcji, ponieważ dopiero na

rynku można stwierdzić, czy dana produkcja znalazła akceptację
odbiorców.
Determinanty wpływające na sprawne funkcjonowanie rynku

• dominację prywatnej własności;

• ogólny poziom rozwoju gospodarczego kraju;

• rozwój instytucji obsługujących rynek, np. banki, firmy menedżerskie,

giełda, towarzystwa ubezpieczeniowe;

• doświadczenie kadr menedżerskich;

• dyscyplinę społeczną;

• stosunek ludzi do pracy;

• integralność rynku.
Rynek jest areną gry prowadzonej przez sprzedawców i nabywców.

Gra ta ma trzech uczestników: popyt, podaż i ceny.

Elementy te i ich zachowanie kształtują warunki rynkowe, w jakich

działają podmioty gospodarcze.
Popyt i jego determinanty
Popyt to ilość dobra lub usługi, które nabywcy chcą i są w
stanie nabyć w określonym czasie przy różnych poziomach ceny.

Popyt to założona odwrotna zależność pomiędzy ceną dobra

lub usługi a ich ilością, którą nabywcy są skłonni i są w stanie
nabyć w określonym czasie, przy założeniu, że wszystkie inne
czynniki są takie same.

Popyt to ilość towarów (dóbr i usług) nabywanych w tym

samym czasie, na tym samym rynku, po danej cenie.
Popyt jest to zapotrzebowanie na konkretne produkty w
danym czasie, jakie zgłaszają kupujący przy określonych
cenach i w ramach posiadanych środków pieniężnych.
Popyt w polskiej literaturze ekonomicznej

• zapotrzebowanie na dane produkty (dobra materialne i usługi);

• forma ujawniania się potrzeb konsumpcyjnych;
• zamiar nabycia danego produktu;
• strumień pieniądza przeznaczonego na zakupy;
• ilość towaru, którą kupujący są skłonni nabyć przy danej cenie.
Rozmiary lub wielkość popytu to ilość dobra lub usługi,
którą konsumenci będą skłonni (zechcą) nabyć w określonym
czasie (np. tygodnia, miesiąca, roku) po danej cenie.
Charakter popytu

• popyt potencjalny
• popyt efektywny
Popyt potencjalny

• potrzeba znajdująca wyraz w zamiarze nabycia danego

dobra lub usługi,
• pragnienie nabycia określonego dobra lub usługi
niepoparte możliwościami dochodowymi
• zamiar zakupu nie oznacza oznajmiania potrzeb, życzeń,
czy marzeń
Popyt efektywny

• ilość dóbr i usług, którą konsumenci decydują się nabyć przy

danych cenach i rozporządzalnych dochodach,
• chęć nabycia dobra lub usługi poparta jest posiadaniem
odpowiedniego ekwiwalentu
• zgłaszane zapotrzebowanie poparte jest możliwościami
nabywczymi
Popyt w ujęciu mikro- i makroekonomicznym

• popyt indywidualny

• popyt rynkowy

• popyt globalny
Popyt indywidualny - wielkość popytu ze strony
pojedynczego konsumenta na określone dobro lub usługę, przy
różnych możliwych jego cenach.

Popyt rynkowy jest sumą popytów indywidualnych

konsumentów i obrazuje wielkość popytu wszystkich
podmiotów funkcjonujących na rynku (np. gospodarstw
domowych, przedsiębiorstw,) na określone dobro lub usługę,
przy różnych jego cenach
Popyt globalny (całkowitym, zagregowanym) na
wszystkie usługi bądź ich określone grupy ze strony
wszystkich nabywców.
Cena to suma pieniędzy, jaką należy zapłacić sprzedawcy
w zamian za nabycie towaru czy usługi.

• wyraża ona pieniężną wartość wytworzonego produktu,

a w efekcie kształtuje koszty utrzymania gospodarstw
domowych i zyskowność producentów.

• determinuje przebieg procesów gospodarczych, a

jednocześnie określają wielkość produkcji i konsumpcji.
Funkcja informacyjna cen
• dostarczanie danych wyrażonych za pomocą jednostek pieniężnych
potrzebnych do prowadzenia rachunku ekonomicznego.

• ceny informują każdy podmiot działający na rynku o poziomie jego

dochodów i kosztów.

• na podstawie tych parametrów podejmowane są decyzje o zmianie

wielkości i struktury zarówno produkcji, jak i konsumpcji.
Funkcja redystrybucyjna i alokacyjna cen

• polega na podziale dochodów pomiędzy uczestnikami

rynku (ceny obejmują różnego rodzaju marże, prowizje,
zyski, podatki, cła, opłaty)
• przenoszą siłę nabywczą od jednych do innych podmiotów.
Funkcja bodźcowa (motywacyjna) cen

• polega na motywowaniu uczestników rynku do określonego działania.

• określa poziom otrzymywanych dochodów,

• determinują odpowiednie zachowania podmiotów, służące zwiększeniu ich własnej

korzyści.

• w efekcie stałego monitorowania i porównywania cen podejmują decyzje o zmianach

jego wielkości.

• przedsiębiorcy obliczając swoje przychody i koszty, a w konsekwencji wskaźniki

zyskowności, rentowności itp., kształtują na ich podstawie wielkość rynkowej podaży.
Popyt a cena
Prawo popytu – wraz ze wzrostem (spadkiem) ceny
danego dobra lub usługi spada (wzrasta)
zapotrzebowanie na to dobro lub usługę.
Czynniki wpływające na popyt (determinanty popytu)
• ceny dóbr i usług,
• dochody konsumentów,
• ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych,
• przewidywania konsumentów co do cen dóbr i usług w przyszłości,
• cechy indywidualne każdego z konsumentów,
• jakość produktu,
Czynniki wpływające na popyt (determinanty popytu)
• struktura geograficzna, demograficzna,
• efekt naśladownictwa i demonstracji,
• efekt snobizmu,
• struktura zaoferowanych produktów,
• wartość użytkowa produktów,
• działania promocyjne.
Wyjątki od prawa popytu (paradoksy cenowe)

• Paradoks Giffena – w okresach dynamicznego wzrostu cen wszystkich

dóbr (np. na skutek inflacji) wraz ze wzrostem cen artykułów pierwszej
potrzeby (niższego rzędu) nie spada na nie wielkość zapotrzebowania.
• Przypadek Veblena (efekt snoba) – mimo w zrostu cen dóbr
luksusowych (wyższego rzędu), wielkość zapotrzebowania na te dobra
rośnie.
• Efekt spekulacyjny – mimo spadku cen danego dobra, nie wzrasta
wielkość popytu na nie (oczekiwanie jeszcze niższej ceny).
• Efekt owczego pędu (zachowania tłumu) – popyt na dane dobro rośnie,
mimo wzrostu jego ceny.
Podaż – ilość dóbr i usług zaoferowanych
na rynku w danym czasie określonemu lub
nieokreślonemu (występuje dzisiaj częściej)
nabywcy.
Czynniki kształtujące podaż (determinanty podaży):
• cena dóbr substytucyjnych,

• cena dóbr komplementarnych,

• cena czynników produkcji,

• technologia,

• liczba przedsiębiorstw w gałęzi – warunki konkurencji,

• warunki prawne,

• pomoc państwa (dotacje, subwencje).

Prawo podaży – wraz ze wzrostem ceny wzrasta ilość produktu
czy usługi oferowanej przez producentów na rynku.

Celem producentów jest maksymalizacja zysków.

Prawo podaży zakłada dodatnią relację między ceną a wielkością

podaży, tzn. wraz ze wzrostem ceny wzrasta wielkość podaży i
odwrotnie.

Spadek ceny produktu wywołuje zmniejszenie oferowanych ilości

produktu.
Cena równowagi rynkowej – cena, przy której występuje
zrównoważenie popytu (D) i podaży (S).

• Krzywa popytu przecina się z krzywą podaży, tworząc w ten sposób punkt
równowagi cenowej.

• Obie krzywe stanowią instrument opisujący dynamikę produktu przy

zmianie jego ceny.

 Gdy cena jest mniejsza od ceny równowagi rynkowej, następuje

nadwyżka popytu nad podażą.

 Kiedy cena jest większa od ceny równowagi rynkowej, występuje

nadwyżka podaży nad popytem. Jest to tzw. cena oczyszczająca rynek,
pozwala na uwolnienie rynku z nadmiernej ilości popytu lub podaży
Cena maksymalna to wyznaczenie pułapu ceny. Jej przekroczenie przez
sprzedawcę staje się nielegalne.

• Ograniczenie to wprowadza się, chroniąc konsumenta lub w przypadku

niedoboru pewnych dóbr na rynku.

• Wzrost cen jest jedynym sposobem racjonowania dóbr przez rynek w

sytuacji zbyt małej podaży.
Ceny maksymalne chroniące nabywcę stosowane są:
• na rynku leków, w celu zabezpieczenia interesów nabywców,
• na rynkach monopolizowanych, w celu zredukowania władzy
rynkowej monopolu
Cena minimalna
• ma chronić producentów i zapewnić im opłacalność produkcji.
• z reguły straty ponoszone przy określeniu cen minimalnych
rekompensowane są przez państwo.

Ceny minimalne stosowane są w celu:

• zabezpieczenia interesów producenta (rolnictwo – skup płodów
rolnych)
• zmniejszenia spożycia dóbr niepożądanych społecznie (regulacja
cen alkoholu i tytoniu).
CENOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
Rodzaje elastyczności popytu:
• cenowa elastyczność popytu określa stopień reakcji popytu na
zmianę cen;
mierzy się współczynnikiem cenowej elastyczności popytu;

• dochodowa elastyczność popytu określa stopień reakcji popytu

na zmianę dochodów;
mierzy się współczynnikiem elastyczności dochodowej popytu;

• mieszana elastyczność popytu określa stopień reakcji popytu na

zmianę ceny innych dóbr;
mierzy się współczynnikiem elastyczności mieszanej popytu.
Formuły badania cenowej elastyczności popytu
Formuła łukowa (dla wartości średnich) dotyczy badania odcinka
krzywej popytu

Jest to przeciętna elastyczność między dwoma konkretnymi punktami

Formuła punktowa
• odnosi się do minimalnych przyrostów ceny i jej rozmiarów;
• mierzy ona reakcje popytu w konkretnym punkcie na krzywej popytu.
• możliwość jej obliczenia uzależniona jest od tego, czy znana jest postać
funkcji popytu.
• elastyczność punktowa popytu jest wykorzystywana w przypadku
niewielkich zmian w cenie danego dobra.
Współczynnik cenowej elastyczności popytu
Podstawowe kategorie cenowej elastyczności popytu
E < 1 – elastyczność niska. Popyt nieelastyczny – procentowa zmiana
popytu jest niższa niż procentowa zmiana cen; elastyczność przyjmuje
wartości ułamkowe mniejsze od jedności.

E = 1 – elastyczność jednostkowa. Popyt zmienia się odwrotnie

proporcjonalnie do zmiany ceny; procentowa zmiana wielkości popytu
jest dokładnie taka sama jak procentowa zmiana wielkości ceny.

E > 1 – elastyczność wysoka. Popyt elastyczny – procentowa zmiana

popytu jest wyższa niż procentowa zmiana cen.
Popyt doskonale sztywny, gdy żadna zmiana ceny nie wywołuje zmiany
popytu.

Cenowa elastyczność popytu równa się zero, czyli E = 0.

Popyt doskonale elastyczny może występować jedynie przy założeniu
doskonałej konkurencji, tzn. braku jakichkolwiek przeszkód w
natychmiastowej reakcji konsumenta na zmianę ceny.

Przy istniejącym poziomie ceny producent może sprzedać całą swą

produkcję, nawet przy niewielkim wzroście ceny.
Zróżnicowanie elastyczności cenowej popytu zależy od:

• Występowania substytutów.
• Znaczenia dobra w całkowitym dochodzie konsumenta
• Rodzaju dobra
• Długości czasu reakcji popytu na zmianę ceny
Występowania substytutów

Elastyczność cenowa popytu na dane dobro zależy w dużym

stopniu od tego, z jaką łatwością mogą się one zastępować,
czyli od dostępności substytutów:

• jeżeli jakieś dobro nie ma bliskich substytutów popyt na nie

będzie nieelastyczny,
• jeżeli dobro ma wiele bliskich substytutów o podobnych
cenach, to popyt na nie jest elastyczny.
Znaczenia dobra w całkowitym dochodzie konsumenta:

• jeśli mała część dochodu jest wydawana na jakieś dobro, to wzrost

jego ceny ma mały wpływ na budżet konsumenta i popyt na to
dobro jest nieelastyczny,

• jeśli zakup jakiegoś dobra pochłania dużą część dochodu to przy

wzroście jego ceny konsumenci rezygnują z kupna i dlatego popyt
na takie dobro jest elastyczny.
Rodzaju dobra:
• jeśli jest to dobro podstawowe (niezbędne), to popyt na nie jest
nieelastyczny, ponieważ bez niezbędnych dóbr, takich jak żywność czy
odzież ludzie nie mogą żyć,

• jeśli jest to dobro luksusowe, to popyt na nie jest elastyczny, gdyż ludzie
mogą się bez nich obejść, jeżeli są zbyt drogie.

• niektóre dobra traktowane są jako podstawowe, ponieważ ludzie się do

nich przyzwyczaili, np. kawa i papierosy. W stosunku do nich zauważyć
należy, że popyt na nie jest nieelastyczny
Długości czasu reakcji popytu na zmianę ceny

• w skali bardzo krótkiego okresu, np. dnia, popyt na dane dobro może być
zupełnie nieelastyczny.
• jeżeli producent podnosi cenę jakiegoś dobra, konsumenci nie muszą
reagować natychmiast.
• poszukiwanie substytutów wymaga bowiem czasu.
• dysponując jednak dostateczną ilością czasu, konsumenci zareagują na
podwyżkę ceny.
• im więcej konsument ma czasu na szukanie substytutów czy
przyzwyczajenie się do nowych dóbr tym bardziej rośnie elastyczność
popytu na to dobro, którego cena wzrosła
DOCHODOWA ELASTYCZNOŚĆ POPYTU
Elastyczność dochodowa popytu to stosunek względnej
zmiany wielkości popytu na określone dobro do względnej zmiany
dochodu.
Elastyczność dochodową popytu mierzy przesunięcie funkcji
popytu następujące pod wpływem zmiany wielkości dochodu.

A - dobro luksusowym,
B - dobro normalnym
C – dobro niższego rzędu.
Reakcje popytu na różne rodzaje dóbr przy wzroście dochodów
Poziomy elastyczności dochodowej popytu

E > 1 – popyt doskonale elastyczny reagujący w stopniu więcej niż proporcjonalnym na

zmiany dochodów: dotyczy artykułów luksusowych, głównie dóbr trwałego użytku.

E = 1 – popyt proporcjonalny reagujący na zmiany dochodów w stopniu wprost

proporcjonalnym: dotyczy artykułów o charakterze półluksusowym.

0 < E < 1 – popyt mało elastyczny reagujący w stosunku mniej niż proporcjonalnym na
zmiany dochodów: dotyczy artykułów pierwszej potrzeby, głównie żywności.

E = 0 – popyt sztywny niereagujący na zmiany dochodów: dotyczy dóbr podstawowych

niezbędnych w życiu codziennym.

E < 0 – popyt odwrotnie elastyczny reagujący w odwrotnym kierunku na zmiany

dochodów: dotyczy dóbr niższego rzędu (tzw. efekt substytucyjny).
Elastyczność mieszana (krzyżowa) popytu
Mieszana elastyczność popytu informuje jak zmienia się
względna wielkość popytu na dobro X pod wpływem względnej
zmiany ceny innego dobra Y, zmiany te mają wartość wyrażoną
w procentach.
Wzór na elastyczność mieszaną popytu
ELASTYCZNOŚĆ PODAŻY
Elastyczność podaży to wrażliwość podaży na zmiany
czynników ją kształtujących.

Elastyczność podaży jest miarą względnej zmiany podaży

danego dobra (lub usługi) wywołaną względną zmianą
określonego czynnika wpływającego na podaż.
Cenowa elastyczność podaży to stosunek procentowej
zmiany podaży danego dobra do procentowej zmiany
ceny tego dobra.
Pozacenowe determinanty podaży:
• Ceny czynników produkcji

• Technologia produkcji

• Zmiany organizacyjne

• Podatki i subsydia

• Warunki klimatyczne

• Przewidywane zmiany ceny

• Liczba przedsiębiorstw w gałęzi