Professional Documents
Culture Documents
Ix 1
Ix 1
Ix 1
o< foaYSh ksIamdokhla (GDP) ysñlr.kakd w;r uq¿ wmkhk wdodhfuka 20% l
io
jeú,s fnda. w;ßka m%Odk ;ekla ysñ lr.kakd f;a" Y%S ,xldfõ f;;a
l,dmfha Wvrg" my;rg yd ueorg hk l,dm ;=fkys u j.d lrk w;r" uq¿ N+ñ
lP
m%udKh 202 000 ha ^jeú,s l¾udka; wud;HdxYh" 2016& muK fõ' rn¾" jeú,s
ub
fnda. w;ßka fojk ia:dkh ysñ lr.kakd w;r my;rg f;;a l,dmfha nyq,j
j.d flf¾' rn¾ j.d lrk N+ñ m%udKh 132 000 ha ^jeú,s l¾udka; wud;HxYh"
lic
2016& muK fõ' Y%S ,xldfõ w;rueÈ l,dmfha ^fmd,a ;%sfldaKh - fld<U" y,dj;"
at
l=reKE.,& j.d lrk nyq jd¾Isl fnda.hla jk fmd,a" jeú,s fnda. w;ßka f;jk
io
ia:dkh ysñlr .kS' fmd,a j.d lrk uq¿ N+ñ m%udKh 440 000 ha ^jeú,s
l¾udka; wud;HdxYh" 2016& muK fõ'
ns
fnda. o Y%S ,xld wd¾Ólhg uy`.= odhl;ajhlaa ,nd fohs' wmkhk lDIs fnda.
ep
.Khg .ïñßia" l=re`ÿ" lr`ouqx.=" lrdnq" idÈlald" fldams" fldfldajd" jeks,d" nq,;a"
fiar yd me`.sß hkdÈh wh;a fõ'
ar
tm
1'1'1 fmd,a
nyqjd¾Isl fnda.hla jk fmd,a" f,dalfha rgj,a
86lg jvd wêl m%udKhl j.d lrk w;r iuia;
f,dal jd¾Isl fmd,a ksIamdokh fmd,a f.ä ì,shk 61
blaujhs' j¾;udkfha bkaÿkSishdj" ms,smSkh" bkaÈhdj"
n%iS,h fmd,a ksIamdokfha § bÈßfhka isák w;r
Y%S ,xldjg miajk ia:dkh ysñ ù we;' YS% ,xldfõ
jd¾Isl fmd,a ksIamdokh fmd,a f.ä ñ,shk 2 500 ¡
1'1 rEmh fmd,a wdYs%; 3 000la muK fõ'
ksIamdok
1
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fmd,a uoh wdYs%;
fmd,a wdY%s;
ksIamdok fmd,a f,,a, wdY%s;
uc
at
Èis`È fmd,a hkq Wiia uÜgfï m%ñ;Ska mj;ajd .ksñka" fmd,a f.äfha
l=reÜg m%fõYfuka bj;a lsÍfuka miq len,s lr" ukdj úh<k ,o msßisÿ wdydr
en
øjHhla h' tajd meyefhka fmd,a uofha iqog iudk jk w;r lsß ri iu`. u|la
t
Y%S ,xldfõ Èis`È fmd,a l¾udka;h §¾> ld,hla ;siafia mej; tkakls'
fïjdfhka ksmojk Èis`È fmd,a úúO ksIamdok i`oyd nyq,j fhdod .efka' fï jk
úg furg Èis`È fmd,a l¾udka; Yd,d 70lg jvd we;s w;r fïjdfhka b;d Wiia
;;a;ajfha Èis`È fmd,a ksmojhs'
2
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
Èis`È fmd,a ksIamdok l%shdj,sh
1& fmd,a f.ä moï lsÍu (Seasonning)
meiqKq fmd,a f.ä f;dard" tajd
60 ¡ 90 cmla muK Wig f.dv .id
moï ùu msKsi i;s 3 ¡ 6la muK fmd,a
w;=j,ska jid ;eîu isÿ l< hq;= h'
w;r m%udKhl lgq bj;a l< yels h' 1'4 rEmh fmd,a lgqj bj;a lsÍu
en
(Pairing)
fmd,a uoh jgd we;s fmd,a
l=reÜg ^ÿUqre wdjrKh& úfYaIs;
msyshla wdOdrfhka l=regq .Eu fuys
§ isÿ fõ' fuys § f;aÍula isÿ lrk
1'5 rEmh fmd,a l=reÜg bj;a lsÍu w;r" m%frdayKh jQ fyda ydks jQ
fmd,a uo bj;a lrhs'
3
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
5& lemSu yd fia§u
(Cutting and washing )
fuys § l=reÜg bj;a l< fmd,a uoh lmd fmd,a
j;=r bj;a lr msßisÿ c,fhka fidaod .ekSu isÿ
fõ' fuu uoh laf,daÍka wvx.= gexlshl oud
lsysmjrla fyd`Èka fiaÈh hq;= h'
WIaK;ajhl ^80 ¡ 105 oC& mehl muK ld,hla ksrdjrKh lr f;;ukh 3]la
ar
fyd`Èka meiqKq ^udi 11¡12 muK& fmd,a f.ä f.dv .id i;s 3 ¡ 4 muK
Ed
moï lsÍu l< hq;= h' bka miq f,,s .id" fmd,a f.äh m<d tys we;s c,h
iïmQ¾Kfhka bj;a l< hq;= h' miqj Èk 2la muK ysre t<sfha úh<Sug bv yer
uc
fmd,a lgqj bj;a lr" fldgiaj,g lvd fm<Su isÿ l< hq;= h'
at
hk l%u u.ska fldmamrd úh<Su isÿ lrhs' úh<Su isÿ lrk ld, iSudj Èk 3¡7la
na
fldmamrd úh<Su idudkHfhka isÿ flf¾' úh<Su u.ska by< .=Kd;aufhka hq;= iqÿ
fldmamrd ,nd .; yels h'
ub
lic
fmd,a f.äh ;=< we;s iqÿ uoh;a ta yd ne`ÿKq ;o ÿUqre j¾Kfhka hq;a
io
l=regq ;Ügqj;a ^Coconut testa& wêl mSvkhla iys; hdka;s%l ls%hdj,shlg Ndckh
ns
lsÍfuka fyda ødj ksiaidrK l%uh u.ska ,nd .kakd øjh fmd,a f;,a kï fõ'
D
úh<s l%uh
en
fjka lr weUreï hka;%hla ^Expeller& ;=<ska heùfuka ,nd .kakd fndr f;,a
wjlafIam ùug bv yer msßisÿ fmd,a f;,a fjka lr .kS'
tys § w;=re M, f,i ,efnk mqkaklal= ^Poonac& i;a;aj wdydrhla f,i
Ndú; lrhs'
uOHu yd uyd mßudK fmd,a f;,a ksIamdokfha §" fldmamrd hka;%hlg
oud lmd .ekSfuka miq yqud, fndhsf,arejla ;=<ska heùfuka f;,a ksiaidrKh lr
.kS' tu f;,a wjlafIamK gexlsj,g hjd fmÍu u.ska msßisÿ fmd,a f;,a ,nd .kS'
5
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
f;;a l%uh
fuu l%ufha § fmd,a lsß WKq lsÍfuka c,h jdIam lrjd fmd,a f;,a fjka
lr .ekSu isÿ lrhs' fuys § c,h yd f;,a ñY% ff;f,daohla ks¾udKh fõ' Ⱦ>
ld,Sk r;a lsÍu u.ska f;,a fjka lr.kS'
fuu f;;a l%shdj,sh u.ska ,efnk fmd,a f;,aj, l,a ;nd .ekSfï yelshdj
wvq jk w;r ,efnk fmd,a f;,a m%udKh úh<s l%uhg idfmlaIj wvq h' fuu
ls%hdj,sfha § ksiaidrKh jkafka wj meye;s fmd,a f;,a jk w;r th wd¾Óluh
jYfhka jdisodhl fkdfõ' f;;a ls%hdj,sfha § o ;dmh" WmlrK jeks úhoï i`oyd
wjYH jk uQ,sl Okh jeä h' fuhg wu;rj krla ùug iy m<sfndaO ydksj,g
Ed
fyd`Èka fïrE fmd,a uoh tys iajdNdúl rih yd iqj`o ta whqßka u /l.ksñka
io
wvq WIaK;aj ^60 oC wvq& ;;a;aj hgf;a úúO l%u u.ska fi!LH wdrlaIs; f,i
na
5
^460 psi& hgf;a iïmSvl hka;%hla ;=<ska heùu
t
6
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fkdb`ÿ,a fmd,a f;,aj, jeo.;alu
fmd,a f,,a, bj;a l< fmd,a f.ählska 15]l nrla fmd,a lgqj w;a lr
io
.kS' m%Odk jYfhka ol=Kq bkaÈhdfõ yd Y%S ,xldfõ idudkH l¾udka; jk frÈ
na
7
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
il%Sh ldnka ksIamdokfha mshjr
fmd,a lgqj,ska fmd,a fl`È" mia wxY= bj;a lr fmd,a lgqj fyd`Èka msßisÿ lsÍu
msßisÿ lr .;a fmd,a lgq wõfõ úh<Su
300 ¡ 500 0C w;r WIaK;ajhl meh 3 ¡ 5l ld,hla oykh lsÍu
oykh lr.;a w`.=re (CaCl2/ZnCl2 25%) meh 12 ¡ 18l ld,hla il%Sh ldnka njg
m;a ùu i`oyd fm`.ùu
w`.=re msßisÿ c,fhka fia§u
c,h bj;a lsÍu i`oyd ldur WIaK;ajfha ;eáhl úh<Su
W`ÿkl 110 0C WIaK;ajh hgf;a meh 3la úh<Su
Ed
l=vq lsÍu
uc
T!IO ksIamdokh
io
wmøjH ksiaidrKh
D
ep
r;arka ksiaidrKh
ar
îu j¾. ksIamdokh
jhska" ìh¾" m,;=re hqI wdÈ ksIamdok i`oyd
tm
en
t
weisÍu
na
+ fidaähï fugdnhsi,af*aÜ
75 mgla iy wdydr ldKavfha
ub
ñks;a;= 5&
io
1'12 rEmh
ns
fmd,a j;=r
ÔjdKqyrKh lsÍu
iS,a lsÍu fnda;,a l<
^kgk WIaK;ajfha
D
fmd,a j;=r
ñks;a;= 10&
ep
ar
fmÍfuka miq
en
j¾.hla fõ'
na
lP
fyd`Èka fïrE fmd,a f,,sj,ska" laIqø Ôù l%shdj,shla u.ska ÿUqre fl`È fjka
lr .efka' fkdfïrE fld< meye;s fmd,a f,,sj,ska hka;%dkqidrfhka iqÿ fldyq
ub
khsÔßhdj" >dkd hk rgj,a fmd,a fl`È yd fl`È wdY%s; ksIamdok w;r m%uqL
ia:dkhla .kS'
io
ns
,s.akSka 45.84%
ep
fi,shqf,daia 43.44%
ar
w¿ 2.22%
t
10
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fmd,a fl`È ksIamdok l%shdj,sh
m,a lsÍu hkq moï lsÍfï l%shdj,shla jk w;r fuys § fmd,a f,,s"
at
iajdNdúl laIqø Ôùkaf.a j¾Okh Èßu;a lrjk mßirhl ;eîu isÿ lrhs' fuu
io
l%shdj,sh fmd,a f,,s m,amh w¾Oj úfhdackh lrk w;r" tu.ska fmd,a fl`È
na
fjka lr .; yels h' tys wjfYaIh zzfldyqn;a ZZ (Coir pith) f,i ye`Èkafõ'
lP
msßisÿ c,fhka m,a lsÍu fyd`Èka fïrE fmd,a f,,s i`oyd isÿ lrk w;r"
ub
fld< meye wuq fmd,a f,,s i`oyd ,jK ñY% c,h fhdod .kshs'
lic
fïrE fmd,a f,,s" my;a ìï wdY%s;j iE¥ c,h msß j,j,aj, fyda c,h
ns
fld< meye fmd,a f,,s lrÈfha fyda lD;s%uj ilia l< ,jK c,fha
tm
fm`.Sug i,iajhs' fuys § fmd,a f,,s" uqyqo wdikakfha .x bjqrl j,j,aj, nyd
fm`.Sug i,iajhs' lrÈfhka m,a lsÍu i`oyd udi 8¡10la muK ld,hla .; fõ'
en
kuq;a iqÿiq nelaàßhd c,hg tl;= lsÍfuka fuu ld,h wvq lr .; yels h'
t
m,a lsÍfï l%shdj,sfhka wk;=rej fmd,a f,,s c,fhka bj;a lr fia§u isÿ
lrhs' bkamiq msg fmd;a; bj;a lr ,S wÉpqj, oud ,S ms;a;lska .id fmd,a fl`È
bj;a lr .efka' fuf,i fl`È fjka lr .ekSfuka miqj tajd msßisÿ lr fijfKys
;nd úh<d .efka'
11
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
4 fl`È leàu (Spinning)
fl`È leàu .Dyia: l¾udka;hls' fl`È leàu úúOdldr f,i isÿ lrk
w;r th frdaohla wdY%fhka" yia;uh jYfhka fyda hdka;%sluh f,i isÿ l<
yels h'
fuys § fl`È ;kql i,a*shqßla wï,h u.ska m%;sldr lrk w;r" tu.ska tys
j¾Kh yd j¾K ;Sj%;dj jeä lsÍu isÿ l< yelsh'
uc
at
12
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
1'1'2 f;a
Y%S ,xldfõ m%Odk jYfhka l¿ f;a (Black tea) ksIamdokh lrk w;r iq¿
jYfhka yß; f;a o ( Green tea) ksIamdokh lrhs' f;a ksIamdok u.ska iuia; o<
foaYSh ksIamdokhg 2%l muK odhl;ajhla ,nd fohs' m%dfoaYSh jeú,s iud.ï
^jeú,s wxYh$Estate sector) u.ska md,kh jk w;r wdikak jYfhka ,laI foll
muK Y%ñlfhda msßila ta i|yd odhl fj;s' YS% ,xldfõ iuia; f;a j.dj i`oyd
wdikak jYfhka ñ,shkhl muK Y%ñlhska msßilf.a odhl;ajh iemfhk nj
y÷kdf.k we;'
iuia; f,dal f;a ksIamdokh ie,l+ úg Y%S ,xldj isõjk ia:dkfha miqjk
w;r Ökh" flkahdj iy bkaÈhdj bÈßfhka isà' f,dal f;a wmkhk ie,l+ úg
Ed
Y%S ,xldfõ f;a" f,dalfhys Wiia u .=Kd;aufhka hq;= f;a f,i ms<sf.k we;s
w;r" isxy ,dxPkh ^Lion logo& hgf;a tu f;a wmkhkh lrhs' Y%S ,xldfõ m%Odk
at
f;a o¨ fk<Su
ub
lic
kshñ; mßÈ j¾Okh jQ f;a o,a,la ^wxl=rh iy m;% folla fyda ;=kla&
en
13
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fuf,i fk<d .;a o¨j, nr lsrd l¾udka;Yd,d fj; m%jdykh lrhs'
m%jdykfha § ma,diaála l+v Ndú; l< hq;= w;r fk<k ,o o¨j,g ydks fkdùug
j. n,d .; hq;= h'
YS% ,xldfõ ksmojk f;a j¾.
m%d:ñl f;a w.h tl;= l< f;a ^Value added tea)
l¿ f;a ^Black tea) ri l< f;a ^Flavoured tea)
yß; f;a ^Green tea) laIKsl f;a ^Instant tea)
f;a nE.a ^Tea bag)
Ed
l¿ f;a ksIamdokh
lP
;õ ueÍu (Withering)
lic
weUÍu (Rolling)
at
TlaislrKh (Oxidation)
ns
;õ ueÍu
en
14
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
o¨ weUÍu
²² ;õ ueÍfuka miqj" tu m;% o¨ weUÍfï
hka;%hla u.ska wUrd .efka'
²² fuys § f;a fld<" weUreKq jh¾ jeks
;;a;ajhlg m;a fõ'
²² fuu mshjr f;aj, rih jeä lsÍug odhl
fõ' fuys § weUrE f;a fld<j, ridhksl 1'15 rEmh f;a o¨ weUÍfï
l%shdldß;ajh wdrïN fõ' hka;%h
ye,Su
Ed
lrhs'
at
io
TlaislrKh
ns
úfYaI lreKq
15
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
úh<Su
²² fuys § WIaK;ajh jeä lsÍu u.ska
tkaihsu ls%hdldß;ajh wlS%h lr
TlaislrKh kj;d ouhs'
f,i ye`Èkafõ'
1'19 rEmh fYa%Ks lsÍu
lic
25 kgla ,nd.; yels h' f;a l=vq j¾.SlrK l%shdj,sh wjika jYfhka isÿ
io
weiqreï lsÍu
D
.kS' wjYH;dj u; l=vd m%udKfha weiqreï o fhdod.; yels h' fuu weiqreï
øjH c,h iy iqj`o wjfYdaIKhg m%;sfrdaë úh hq;= h'
ar
tm
f;a j¾.
en
fmflda ^Pekoe)
t
16
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
fõ'
1'21 rEmh yß; f;a
ar
tm
weUÍu (Rolling)
t
17
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
1'1'3 rn¾
²²
²² wÉpq Ndú;fhka ksIamdÈ; NdKav ^Cast products&
ub
lic
at
io
ns
D
ep
fla%ma rn¾
ar
wÉpq Ndú;fhka
ksIamdÈ; NdKav
.s,ajqï NdKav
flakaødmidß; rn¾ lsß
1'22 rEmh rn¾ lsß wdYs%; ksIamdok
18
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fla%ma rn¾ ksIamdok l%shdj,sfha mshjr
úrxckh (Bleaching)
uc
weUÍu
na
f,aia úh<Su
lP
ub
19
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
.s,aùu u.ska rn¾ lsß wdYs%; NdKav ksmoùu
.s,aùu u.ska ksmoúh yels ksñ NdKav" ne¨ï iy rn¾ nEkaâ i`oyd uQ,sl
úhou b;d by< fkdjk fyhska th .Dyia: l¾udka;hla f,i o wdrïN l<
yels h'
mßK; ùu
at
io
m<uq .s,aùu
na
lP
ub
wdxYsl úh<Su
lic
at
io
w;sf¾l .s,aùu
ns
^wjYH kï&
D
ep
úh<Su
ar
tm
en
j,alkhsia lsÍu
t
20
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
wÉpq Ndú;fhka NdKav ksIamdokh
fuys § m<uqj isÿ lrkqfha flakaødmidß; rn¾ lsßj,g ridhksl øjH oud
ixhqla; rn¾ lsß idod .ekSuhs' bkamiq fuu ixhqla; rn¾ lsß ;=<" wÉpqj idod
.ekSug wfmalaIs; NdKavh lsysm jrla .s,ajd úh<d .ekSfuka miqj j,alkhsia
lsÍu isÿ lrhs' bkamiq fuu wÉpq Ndú;fhka NdKav ksIamdokh isÿ l< yels h'
Ed
ridhksl øjH
flakaødmidß; tl;= lsÍu ixhqla; rn¾ lsß
uc
rn¾ lsß
at
io
na
NdKavh .s,aùu
.s,aùu
ub
lic
at
^100 oC&
ns
D
NdKavfhka rn¾
ep
.ekSu
tm
en
t
21
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
wmkhk lDIsl¾u fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
1'2
1'2'1 .ïñßia
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
Y%S ,xldfõ .ïñßia j.d flfrk uq¿ N+ñ m%udKh fylaghdr 29 378la muK
fõ' ud;f,a" uykqjr" lE.,a," nÿ,a," r;akmqr" fudkrd., iy l=reKE.,
ar
Èia;%slalj, .ïñßia nyq,j j.d lrhs' j¾;udkfha Y%S ,xldj f,dalfha uq¿ .ïñßia
tm
fõ'
22
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
wiajkq fk<Sfï ksjerÈ wjêh
l¿ .ïñßia ¡ lrf,aa uq,a îc 4$5la b§ ;sîu yd lr, w. we;s îc w;ska
;o l< úg fkd;e<S mej;Su
iqÿ .ïñßiA ¡ iïmQ¾Kfhka u mdfya bÿKq .ïñßia lr,a fk<d .kS'
Ed
uc
M, fjka lsÍu
lP
²² oe,la
wuq ¡ úYd, .ïñßia weg fjkalr .ekSu
1'25 rEmh M, fjka lsÍu
D
ep
²² Wiia ;;a;ajfhka l¿ .ïñßia ieliSu i`oyd fuu mshjr b;d jeo.;a fõ'
tm
yels ùu
»» wmøjH yd laIqøÔùka úkdY ùu
»» iQ¾hdf,dalfha úh<Sug .;jk ld,h wvq ùu
»» .nvd ld,h jeä lr.; yels ùu
²² WKq Èh m%;sldr i`oyd úfYaI WmlrK lÜg,hla Ndú; fõ' fï i`oyd ner,a
Nd.hla iy l=vd oe,lska ^fkdïur 10& ilia lr .;a ner,a Nd.hg nyd,sh
yels n÷kla fuu WmlrK lÜg,hg wh;a fõ' fuu ner,fha 3$4l muK
mßudjla c,fhka mqrjd 80-¡90 oC WIaK;ajhlg r;a lr .ïñßia iys; oe,a
n`ÿk ñks;a;= 2-3la muK tys .s,ajd ;nhs'
23
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
úh<Su
²² WKq Èh m%;sldr l< .ïñßiaj, f;;ukh 75]la muK fõ' th 12]la muK
olajd wvq lsÍug úh<Su isÿ lrhs' úh<Su i`oyd úúO l%u Ndú;jk w;r tys §
50¡60 oC WIaK;ajhla mj;ajd .kS'
12]la muK olajd f;;ukh wvq l< úh<s .ïñßia f.daks fyda iqÿiq
ep
M, fjka lsÍu
l¿ .ïñßia ilia lsÍfï § fuka u w;ska
t
24
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
M,djrKh ^msg fmd;a;& bj;a lsÍu
i,a,vhl we;s,a,Su fyda fmd;a; bj;a lsÍfï hka;%hla ^ Pepper decorticator &
Ndú; lsÍfuka fmd;a; bj;a lsÍu isÿ l< yels h'
Ed
uc
at
fmd;a; bj;a l< îc msßisÿ c,fhka fidaod 2]l isá%la wï, ødjKhl
mehl muK ld,hla .s,ajd ;nhs' tu.ska .ïñßia îcj, iqÿ meyeh ;Sj% fõ'
ub
lic
fia§u yd úh<Su
at
lD;%su úh<kj, WIaK;ajh 60 oC g jvd jeä fkdjk f,i mj;ajd .; hq;= h'
ns
1'2'2 l=re`ÿ
D
ep
ar
tm
en
t
meKs ñßia l=re÷" fifj,a l=re÷" ;s;a; l=re÷" lyg l=re÷ hk úfYaI
Y%S ,xldfõ olakg ,efnk l=re÷ úfYaI fõ' l=re÷ fmd;af;a we;s rih wkqj tajd
j¾. lr we;'
Ed
wiajkq fk<Su
at
m<uqfjka me< isg jQ j.djla jir 2 1$2 - 3 olajd ld,hl § uq,ska u wiajkq
io
fk<Sug iqÿiq ;;a;ajhg m;ajk w;r bkamiq we;sjk w¨;a wxl=r wiajkq fk<Sfï
ns
;;a;ajhg fïÍug jir 1 1$2la muK .; fõ' fmd;af;ys j¾Kh ÿUqre meye .ekaù
we;s wjia:dj wiajkq fk<Sug iqÿiq fõ'
D
ep
idïm%odhsl l=re`ÿ l`oka lmd .ekSu lrkqfha j¾Idj iu`. yg.kakd w¨;a
o¨ fld< mdgg yeÍu;a iu`. h' fuu wjia:dfõ § fmd;= .e,ùu myiq fõ' l=re`ÿ
ar
.iaj, o¨" u,a" f.ä iys; ld,fha § fmd;= .e,ùu ÿIalr h' fmd;a; úh<Su
tm
j<lajd .ekSu i`oyd wiajkq fk<Sfï § úh<s ld,h u.yer l=re`ÿ lemSu u.ska
l=re`ÿ fmd;= .e,ùu myiq fõ'
en
t
wiajkq ieliSu
wiajkq fk<Sfuka miq l=re`ÿ l`oka tl;= lr fmd;= .e,ùu i`oyd l=re`ÿ
ilik ia:dkhg f.k hd hq;= h' l=re`ÿ fldagqfõ yria w;= yd .eg bj;a fldg
fidaod .ekSfuka miq fldagqfõ u;=msg ÿUqre meye;s iqUq¨" fldle;af;ka ^Scraper&
iQrd bj;a l< hq;= h' bkamiq ms;a;, oKavlska fldagqj msßue§fuka ,Sfhka fmd;a;
nqre,a lsÍu isÿ lrhs'
26
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
bkamiq tl fl<jrl isg wfkla fl<jrg fmd;a; È. w;g m,d fmd;a;
yd oKav w;ßka msys;=v we;=¿fldg 1 cmla muK by<g fmd;a; Tijd ,sys,a lrhs'
bkamiq fldagqj yryd uq,ska me,aug iudka;rj úreoaO ÈYdfjka kej; by< isg
my<g me,aula fhdod fmd;a; w;ßka msys;=v hjd fmd;a; Nd. folla f,i .,jd
.; yels h' tfia u ;ks fmd;a;la fyda Nd. lsysmhla f,i o .,jd .ekSug yels h'
.e,jQ fmd;= mjfka mehla muK úh<d tlla u; tlla jk fia ikaê lr
we;=<g fmd;= len,s mqrjd 106'7 cm la ^w`.,a 42& È. l+re idod .efka'
fuu l=re`ÿj, f;;ukh wvq lsÍu i`oyd Èk 5 ¡ 7la muK mjfka úh<Su
isÿ lrhs' wjika f;;uk m%udKh 14] fkdblauúh hq;= h'
Ed
fyd`Èka ieliQ l=re`ÿ l+rla ^Quills) taldldr >klñka" ÿUqre meyehg yqre
ly j¾Khlska hqla; úh hq;= h' fofl<jr tla fl<jrl isg wfkla fl<jr
uc
olajd Rcqj isák fia ilid ;sìh hq;= h' l=re`ÿ l+rej, fl<jrj,a ;Èka frda,a
l< lvodis frda,a fuka Èiaúh hq;= h' bkamiq ieliQ tl u fY%aKsfha l=re`ÿ l+re
at
27
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
l=re÷ ksIamdok
m%Odk l=re`ÿ ksIamdok f,i fmd;= yd fld< wdYs%; ksIamdok ^ bark and
leaf products& wmkhkh flf¾'
.efka'
ns
f*oßkaia (Featherings)
ar
Ñmaia (Chips)
fïrE" ;o" .e,úh fkdyels msg; iqUq, iys;
fld< ñY% ÿUqre meye;s fmd;= fï kñka y÷kajhs'
28
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
l=re`ÿ wdYs%; ksIamdok
01 nyqjrK m%Yak
1 isg 5 olajd m%Yakj, jvd;a ksjerÈ ms<s;=r f;dard háka brla w`Èkak'
uc
1& fmd,a wdY%s; ksIamdok ms<sn`o j.ka;s lsysmhla my; i`oyka fõ'
at
.kshs'
D f;;a l%uh u.ska fmd,a f;,a ksIamdokfha § úh<s l%uhg idfmalaIj
lic
ii' f;a o¨j, c,h m%udKh 70] olajd wvq lsÍu h'
tm
29
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
4& l=reÿ Ydl idr fkdfhl=;a l¾udka; i`oyd fhdod .kshs' l=re`ÿ fmd;af;ys
wvx.= m%Odk ix>glh jkafka"
i' bhqðfkda,a h' ii' ikñla we,aämdhsâ h'
iii' veä;Ska h' iv' leïm¾ h' v' fcrksfhd,a h'
5& iqÿ .ïñßia ksIamdokh i`oyd wiajkq fk<Sug iqÿiq mßK; o¾Ylh
jkafka"
i' fyd`Èka fïrE .ïñßia weg iys; lr,a h'
ii' lrf,a wegj,ska jeä .Kkla r;=$ly meye jQ lr,a h'
Ed
1&
ub
i. fmd,a f,,s moï lsÍug fhdod .kakd c,fha .=Kd;aul nj fmd,a f,,af,a
mßK;Ndjh u; ;SrKh fõ' my; wjia:d i`oyd fhdod.; yels c,fha
lic
iajNdjh kï lrkak'
at
ii. rn¾ lsß tl;= lsÍu i`oyd Ndú; l< yels WmlrK 3la kï lrkak'
D
ep
iii. jdKsc l=re`ÿ f,i ckms%hj we;s l=re`ÿ j¾. fol kï lrkak'
tm
en
1) '''''''''''''''''''''''''''''''''''' 2) ''''''''''''''''''''''''''''''''''''
t
03 rpkd m%Yak
30
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
02 ksIamdok yd jHdmdr
ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdrhla ÈhqKq ùu u.ska ;j;a ta yd ne`ÿKq jHdmdr wjia:d rdYshla ÈhqKq ùug
ns
o odhl fjhs' fuu ;;a;ajh rgl mj;sk udkj yd fN!;sl iïm;a rdYshla jvd
ld¾hlaIuj Wmfhda.S lr .ekSug fya;= fjhs' fï wkqj jHdmdßl wjia:d ìysùug
D
lghq;= lrk w;r w'fmd'i' Wiia fm< ffcjmoaO;s ;dlaIKfõoh úIhfha wjidk
t
tallh u.ska o jHjidhl;aj ixj¾Okh ms<sn`o Wkkaÿj we;s lrhs' fuys § m%;sm;a;s
iïmdolhkaf.a uqLH wruqK ù we;af;a ;dlaIKsl úIhh Odrdfjka wOHdmkh
yodrk orejka Wiia wOHdmkh i`oyd fhduq jqj o fkdjqj o wjidkfha ish Ôjk
jD;a;sh f;dard .ekSfï § jHjidhlfhl= ùu i`oyd Wkkaÿ lsÍuhs' ta i`oyd wjYH
;dlaIKsl oekqu" l=i,;dj" wdl,am fuu úIh Odrdfõ uQ,sl tall yeoEÍfuka
,efnk w;r tu Wlyd .;a oekqu Ndú; lrñka iudchg wjYH NdKav yd
fiajd ks¾udKh lr" ksIamdokh yd fnod yeÍu wruqKq lr.;a jHdmdrhla wdrïN
lsÍu isÿ l< yels h' ta u.ska wfmalaId lrkqfha rcfha fyda fm!oa.,sl wxYfha
/lshd wfmalaId wvqlr /lshd fidhd hkakka (Job seekers) fjkqjg /lshd
iïmdolhka (Job providers) ìys lsÍu h'
31
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
rgl ;srir wd¾Ól ixj¾Okhla i`oyd jHjidhl;aj ixj¾Okh Rcqj u
odhl;ajh olajk w;r tu odhl;ajh my; i`oyka mßÈ meyeÈ,s l< yels h'
uyd mßudK jHdmdr wdh;k ìys ùfï uQ,sl moku jkafka ;ks mqoa.,
jHjidhlhka wdrïN lrk l=vd jHdmdr wdh;khs'
uyd mßudK jHdmdr fuka u mq¿,a yd uOH mßudK jHdmdr u.ska fiajd
kshqla;sh jeälr rfÜ /lSrlaId ms<sn`o .eg¨j úi`oSug odhl fjhs'
kjH;d iïmdokh u.ska NdKav yd fiajd ksmoùu fyda ;sfnk NdKAv yd
fiajd ;jÿrg;a ixj¾Okh u.ska mdßfNda.sl wjYH;d yd Wjukd ix;Dma;shg
odhl fjhs' ta yryd rgl ck;djf.a Ôjk ;;a;ajh ixj¾Okhg odhl fjhs'
Ed
fiajdj, ñ, .Kka my< hdu fyda ia:djr uÜgul mj;ajd .ekSug WmldÍ
io
fjhs'
na
ÈhqKq fõ'
ub
isÿ lrhs' jHjidhl;aj ixj¾Okh i`oyd Kh wdOdr yd myiqlï ,nd §u" nÿ iyk
,nd §u" wOHdmksl" mqyqKq jevigyka ie,iqï lsÍu" jHdmdr ixj¾Okhg wjYH
D
wjYHjk ueÈy;a ùï isÿ lsÍu ksoiqka f,i oelaúh yels h' mqyqKq jevigykaj,g
ar
jHjidhlhd yd jHjidhl;ajh
2'1
t
32
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
kj ksmehqï fyda kfjda;amdok ìys lsÍu úoHdfõ yd ;dlaIKfha ld¾hNdrh
jqj o ta i`oyd hï msßjehla oeßh hq;= h' tkï fï i`oyd Y%uh" uqo,a yd ld,h jeks
msßjeh jeh fjhs' fï f,i Y%uh" uqo,a yd ld,h lem lrñka isÿ lrk ld¾hfhka
hï m%;s,dNhla ysñ úh hq;= h' mdßfNda.slhkag yd iudchg fujeks kj ksmehqï
yd kjH;d yryd m%;s,dNhla ,efnkafka kï ta u.ska jHdmdßl wjia:d ìys fjhs'
kj jHdmdßl wjia:d yryd mdßfNda.slhkag yd iudchg m%;s,dNhla ,enqK o
jHdmdr ìys ùu yd id¾:l ùu i`oyd wNsfhda. rdYshla mj;sk w;r ta ksid ta i`oyd
hï wjodkula mj;S' flfia jqj o" tu wjodku Ndr .ekSfï yelshdj yd leue;a;
iys; mqoa.,hka msßila iudcfha isák w;r fï msßi jHjidhlhka jYfhka
fmdÿfõ ye`Èkafjhs'
Ed
2'1'1 jHjidhlhd
uc
at
we;' fuhska fmkS hkafka jHjidhlhl= ms<sn`o fmdÿ w¾: oelaùula ,nd§ug
ns
zfÊ' î' fiaZ ^1803& kue;s nqoaêu;dg wkqj jHjidhlhd hkq wd¾Ól iïm;a
ar
zisxZ ^1943& g wkqj jHjidhlhl= hkq jHdmdr wjia:d y`ÿkd .ekSfï olaI;dj
en
lr.; yels yd WÑ; Wmdh ud¾. yd Wml%u u.ska id¾:l;ajhla ,nk mqoa.,fhls'
zfâúâ uelaf,,kaZ ^1961&" jHjidhlhd w¾: olajd we;af;a m%;sM, w;am;a
lr .ekSfï wêl fm,öu we;s" ta i`oyd wjodkï ork mqoa.,hl= jYfhks'
zmSg¾ vl¾Z ^1964& kue;s l<ukdlrK nqoaêu;dg wkqj jHjidhlhd hkq
fjkialï fidhñka tajd y`ÿkdf.k wjia:dkql+,j tajdfha by< m%;sM, ,nkafkls'
zfn%dlayjqiaZ ^1982&" jHjidhlhd y`ÿkajd we;af;a fjk;a ;ekl fiajfha
kshqla; fkdjk jHdmdrhl m%Odk ysñlrejd yd l<ukdlre jk mqoa.,hl= f,i h'
33
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
znhs.af¾âZ ^1993& g wkqj jHjidhlfhl= hkq jHdmdßl wjia:d oel th
ÈhqKq lr bÈßhg f.k hdu i`oyd ixúOdkhla f.dvk.k mqoa.,fhl= f,i h'
2'1'2 jHjidhl;ajh
uc
at
34
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhl;aj ls%hdj,sh
by; úia;r lrk ,o m%Odk ld¾hhka y;r mokïj jHjidhl;aj
l%shdj,sh m%Odk wjia:d y;rlska iukaú; fjhs' tkï"
3 l%shd;aul lsÍu
na
4 j¾Okh
lic
iys; ,laIK jHjidhlhka ;=< mj;S' jHjidhlhka i;=j my; i`oyka ,laIK
uc
11 ;ud jgd we;s ndysr wjia:d y`ÿkd f.k bka m%fhdack .ekSu
36
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhd uqyqKfok wjodku
jHjidhl;ajh hkq by< wjodkulg
uqyqK fok lghq;a;ls' úYd, wjodkulg
uqyqK fkd§ jHjidhl;ajhla ÈhqKq fkdfõ'
jHjidhlhka uqyqK fok wjodkï ;;a;aj
ms<sn`o wjfndaOh jHjidh id¾:l lr.ekSu
i`oyd msájy,la fjhs' jHjidhlhka uqyqK fok
wjodkï ;;a;aj m%Odk wdldr 3ls'
tkï¦ 2'4 rEmh
1 wjodku (Risk)
Ed
2 fkdmeyeÈ,s nj (Ambiguity)
io
na
3 wúksYaú; nj (Uncertainty)
ub
yy
ep
wjodku
en
37
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
id¾:l jHjidhlhl= i;=j fuu wjodkï ;;a;ajhkag uqyqK §fï yelshdj
ksrka;rfhka u mej;sh hq;= w;r fuu ;;a;ajhkg ìhùfuka lsisÿ f,il id¾:l
jHjidhlfhl= úh fkdyels fõ' §¾> ld,hla jHjidhlfhl= f,i lghq;=
lsÍfuka ,nk oekqu yd w;aoelSï u.ska fujeks wjodkï wjia:d y`ÿkd .ekSfï
yelshdj fyj;a —iyc bjla˜ jHjidhlhskag ysñ fjhs' thg uqyqK §fï Wml%u
ms<sn`o wjfndaOh ysñ fjhs'
jeks j;alï tl;= lsÍu" wjodku$wvudkh wvq lrk ;SrK .ekSu yd ksIamdok
úúOdx.SlrKh y`ÿkajd Èh yels h'
at
io
rlaIK l%u
na
yev .eiSu
at
wêl lemùul m%;sM,fhks' id¾:l jHdmdrhla ìysùu i`oyd oeä lemùu" W;aidyh"
ar
bjiSu yd m%;sM, ,nd .ekSfï fkdksñ wdYdj wjYH fõ' fï ksid jHjidhlfhl=
ùug m%:u jHdmdrhl kshe<Sug we;a; jYfhka u wjYH oehs ;SrKh l< hq;= h'
tm
1 mqoa., idOl
38
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
flfia fj;;a jHdmdrhla wdrïN l< hq;= h hk woyi m<uqj we;sùu
jeo.;a fjhs' th mqoa., idOlhls' fï i`oyd n,mdk idOl tu mqoa.,hdf.a
fm!oa.,sl .;s ,laIK yd noaO jQ lreKq 9la y`ÿkdf.k we;s w;r tu .;s ,laIK
9 Ds f,i meyeÈ,s l< yels h'
isysk
meje;Su
(Dreams) ;SrK
fnod yeÍu .ekSu
(Distribute) (Decisiveness)
Ed
ffojh l%shd;aul
uc
lsÍu
(Destiny)
at
9Ds (Doers)
io
na
wêIaGdkh
lP
f;dr;=re (Determination)
fiùu
ub
(Details)
lemùu
lic
we,au
(Devotion) (Dedication)
at
io
ns
iqyoYS,S nj" iajdëk nj" kuHYS,S nj" wNsfm%arKh" ukd wjfndaOh" wjodkï
ep
39
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
rgl jHjidhl;aj m%j¾Okhg wjYH lrk miqìula mej;Su jHdmdr
ìysùug w;sYhska u jeo.;a fjhs' tjeks miqìula fkdue;s rgl jHdmdr ìys
fkdjk w;r jHjidhlfhda ukafoda;aidyS fj;s' rgl jHjidhlhka ìysùu i`oyd
wjYH lrk miqìï idOl my; i`oyka f,i fm<.eiaúh yels h'
yd m%;sm;a;s
40
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhka wid¾:l ùu i`oyd o úúOdldr fya;= n,mdk nj
ta iïnkaOfhka lrk ,o úúO m¾fhaIK wOHhk weiqßka úoaj;=ka fmkajd § we;'
flfia jqj o jHjidhlhska wid¾:l ùu i`oyd m%Odk f,i u my; i`oyka fya;=
n,mdk nj fndfyda úoaj;=ka fmkajd § we;' tkï"
jk wêl msßjeh
io
f;dr;=rej, ys`.h
lP
tajd kï"
D
²² fjk;a wdh;khl jevlr ,nk jegqmg jvd jeä wdodhula ,nd.; yels ùu
tm
41
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'1'5 jHjidhl;aj l=i,;d y`ÿkd .ekSu
mqoa.,fhl= i;=j jHjidhl;aj l=i,;d fldf;la ÿrg mj;S o hkak
fidhd ne,Su Tyqf.a fyda wehf.a jHjidhl;aj ixj¾Okh i|yd jeo.;a fjhs'
jHjidhl;aj ,laIK y`ÿkd .ekSu i`oyd msßlaiqï ,ehsia;=j yd ls%hdldrlï mdol
l%uh Wmfhda.s lr .; yels h'
msßlaiqï ,ehsia;=j
msßlaiqï ,ehsia;=fõ m%Yakdj,sh wdOdrfhka mqoa.,fhl= ^Tn& i;=j mj;sk
jHjidhl;aj ,laIKhla ms<sn| lsishï wjfndaOhla ,nd .; yels h' jHjidhl;aj
Ed
,laIK wOHhkh i|yd ilid we;s fuu msßlaiqï ,ehsia;=j ieliSu i|yd mdol
lr f.k we;af;a jHjidhlfhl= i;= úh hq;= ,laIK jk wruqKq <Õd lr .ekSfï
uc
^m%Yakdj,sh& ;=< wka;¾.; w;r tjeks jdlH LKav 25la tys mj;S' tA tA jdlH
LKavh i|yd 0 ¡ 4 olajd ,l=Kq ,nd Èh yels w;r wod< jdlH LKavhg tlÕ
ub
ùfï yelshdjla fkdue;s kï 0la o by< tlÕ;djla mj;S kï ,l=Kq 4la o ,nd
lic
Èh yels h'
at
Wod (-¡ m<uq jdlH lshjd f;areï .;a miqj tys wre;g by< tlÕ;djla
io
we;akï Wmßu ,l=Kq 4la ,nd Èh yels h' tlÕúh yels jkafka wju jYfhka kï
ns
,l=Kq 2la muK o flfiaj;a tlÕúh fkdyels kï ,l=Kq 0la o ,nd Èh yels h'
wod< ,l=K rjqï lr fyda l;srhlska lmd ,l=Kq i,l=Kq l< yels h' fuf,i
D
ep
jdlH 25 i|yd u tlÕ;dj i|yd ,nd fok ,l=Kq rjqï lrkak' ta ta jdlH i`oyd
,l=Kq ,nd §fï § Tnf.a wjxlNdjh" ksjerÈNdjh yd iajdëk;ajh b;d jeo.;a
ar
fõ' ;uka ms<sn|j isÿ lrk we.hSula neúka by< wjxlNdjhla mj;ajd .ekSfï
tm
42
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
j.=j 2'1 - jHjidhl;aj ,laIK iaj;lafiarej i`oyd msßlaiqï ,ehsia;=-j
o¾Ylh tl`. uOHia:j fyd¢ka
fkdfjñ tl`. fjñ tl`.
fjñ
1' iEuúg u uu kj f;dr;=re" ;dlaIKh 0 1 2 3 4
yd l%u ms<sn`o wjOdkfhka isák w;r tu
f;dr;=re ms<sn`o wOHhkh lrñ'
2' wOHhkh lrk kj f;dr;=re" ;dlaIKh 0 1 2 3 4
yd l%u Ndú;hg" w;ayod ne,Sug iEuúg u
W;aidy orñ'
Ed
mqreoaola ug ke;'
5' isÿ l< hq;= ld¾hhka lsÍug uu ieuúg u 0 1 2 3 4
ub
th lrñ'
10' hula lsÍfï § th l< hq;= hehs ud ;SrKh 0 1 2 3 4
lrkqfha tA ms<sn| .eUqßka is;d ne,Sfuka
miqj h'
11' foudmshka" .=rejreka" jeäysáhka fyda fjk;a 0 1 2 3 4
úfYaI{hka ,nd fok Wmfoia yd wjjdo
ms<s.ekSug uu lsisúfgl miqng fkdfjñ'
43
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
12' NdKav ñ, § .ekSfï § iEuúg u f;dr;=re" 0 1 2 3 4
ñ, .Kka yd m%fhdackh ms<sn| fyd¢ka
is;dn,d ñ, § .ksñ'
13' wdfõ.YS,S fyda yeÕSï iy.; wjia:dj, § 0 1 2 3 4
uu ;SrK .ekSfuka je<lS isáñ'
14' iunr ;SrK .ekSug uu iEuúg u W;aidy 0 1 2 3 4
orñ'
15' wmyiq yd wjodkï tfiau wka wh 0 1 2 3 4
fkdlrk foaj,a lsÍfï wdYdjla yd
wjYH;djla ug we;'
16' wmyiq yd wjodkï foa lsÍfuka isÿ jk 0 1 2 3 4
Ed
Yla;sh ug we;'
at
orñ'
19' ld,h wmf;a hk lghq;= i|yd uf.a 0 1 2 3 4
ub
ud i;=j mj;S'
ep
mj;S'
24' wfmalaIs; m%;sM, ,nd .ekSug uu 0 1 2 3 4
wfmdfydi;a ù kï tA ms<sn| lk.dgq
fkdjk w;r tfia fkdjQfha yd wvqmdvq jQfha
flfia o hkak ms<sn| iajhx wOHhkhla
lr th u`.yrjd .ekSfï mqreoao ug we;'
25' bÈß wkd.;h ms<sn| meyeÈ,s woyila" 0 1 2 3 4
isyskhla yd wruqKla ud i;=j mj;S'
44
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
fuu msßlaiqï ,ehsia;=fjka ks.ukhkag t<öu flfia isÿ lrkafka o
hkak i,ld ne,Su b;d jeo.;a fjhs' tA i|yd my; .Kkh lsÍu wjYH fõ'
.Kkh lsÍu
tla tla lreKg ,nd ÿka ,l=Kq tl;= lr uq¿ ,l=Kq .Kkh lsÍu m<uqj
isÿ l< hq;= h' fuu msßlaiqï ,ehsia;=jg wkqj ,nd .; yels Wmßu uq¿ ,l=K
jkafka ,l=Kq 100ls' ^tkï iEu lreKlg u ,nd fok ,l=K 4 jk úg uq¿ ,l=K
100 fjhs& tfia u iEu lreKlg u 0 ÿka úg fuu msßlaiqï ,ehsia;=jg ,efnk
wju ,l=K jkafka 0hs' fï wkqj uq¿ ,l=Kq 0 isg 100 w;r ixLHdjla fjhs' fuu
,nd .;a uq¿ ,l=Kq wkqj jHjidhl;ajh ms<sn| meyeÈ,s lsÍu my; mßÈ ±laúh
Ed
yels h'
uc
at
4 uq¿ ,l=Kq 45g jvd wvq jk úg b;d ÿ¾j, fm!reI ,laIK iys;
mqoa.,fhl= jk w;r by< lemùula u.ska tu ÿ¾j,;d u.yrjd
.ekSug W;aidy ±ßh hq;= h'
45
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhl;aj l=i,;d
y÷kd .ekSfï fuj,ula f,i
msßlaiqï ,ehsia;=j ^m%Yakdj,sh&
ms<sn|j by; úia;r flß‚'
Bg wu;rj l%shdldrlï ^úúO
wNHdi& mdol l%uh o Wmfhda.S
lr .ksñka jHjidhl;aj
l=i,;d y÷kd .ekSfï yelshdj
mj;S'
2'5 rEmh
Ed
lsishï l%shdldrlula isÿ lsÍug Wkkaÿ lsÍuhs' fuu l%shdldrlu i|yd lsishï
at
ñks;a;= 20l § muK lsishï ks¾udKhla lsÍug Wmfoia ,nd fohs' bkamiq tu
na
we.hSulg ,lalr Tjqka i;=j we;s jHjidhl;aj ,l=Kq y÷kd .ekSug W;aidy l<
lic
yels h'
at
io
yelshdj
ks¾udKh i|yd lghq;= lsÍfï § isÿ ù we;s wmf;a hdï m%udKh
fyda wmf;a hdï wju lsÍug .kakd ,o m%h;ak
ks¾udKh ;jÿrg;a jeä ÈhqKq lsÍug we;s yelshdj
46
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhl;ajfha kshq;= mqoa.,hka i|yd jk msßlaiqï ,ehsia;= ^Check lists& Ndú;h
±kgu;a jHjidhka mj;ajdf.k hk mqoa.,hka ms<sn| l%udkql+,
wOHhkhlska jHjidhl;ajh ms<sn`o wjfndaO lr .; yels h' tA i|yd jk úfYaIs;
msßlaiqï ,ehsia;=jla wdOdrfhka fuh isÿ l< yels h'
fuys § m<uqj fyd¢ka okakd jHjidhlhka lsysmfofkl= f;dard .kak'
Tjqkaf.a jHdmdßl lghq;= yd fm!oa.,sl ls%hdldrlï ksÍlaIKh i|yd Wkkaÿ
lrkak' fuys § Tjqkaf.a yeisÍu jHdmdßl l%shdldrlï ;SrK .kakd wdldrh"
is;k m;k wdldrh ms<sn| úuiSug Wkkaÿ lrjkak' tA wkqj 2'2 j.=j iïmQ¾K
lsÍug u. fmkajkak'
j.=j 2'2
Ed
1'
at
2'
io
3'
na
2'2 j.=j mokï lrf.k f;dard .;a jHjidhlhkaf.a olakg ,efnk jHjidhl
lP
.;s ,laIK w;ßka tlsfkld fj;ska jvd;a lemS fmfkk .;s ,laIK bÈßfhka
iqÿiq mßÈ ,l=Kq fhdokak' fuys § ,l=Kq 10 fyda 100 ,nd §u jvd myiq l%uh fõ'
ub
j.=j 2'3
io
jHjidhlhka
jHjidhl;aj .;s ,laIK
ns
1 2 3 4 5
1' ks¾udKYS,S;ajh
D
ep
6' ld¾hlaIu;dj
t
47
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr
2'2
ld¾ñl fyda lDIsld¾ñl ksIamdok fyda fiajd u;hs' idïm%odhsl f.dú;ekska Tíng
fhduq jqj o ksIamdokh fjkqjg fj<`ofmd< yd wf,úlrKh wruqKq lrf.k lDIs
D
mdßfNda.sl wdl,am" wdYd" Wjukd YS>%fhka fjkia fjhs' tla NdKavhla fjkqjg
tm
wdfoaY l< yels NdKav j¾. YS>%fhka fj<`ofmd< wdl%uKh lrhs' fï ksid
fjkiajkiq¨ fj<`o f,dalhl jHdmdr mj;ajd .ekSfï yelshdj jHjidhlhska
en
48
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'2'1 jHdmdr j¾.SlrKh
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
jHdmdr
D
ep
ar
laIqø jHdmdr
en
jHdmdr wjia:d
at
wdldr lsysmhlska y`ÿkd .; yels h' fïjd my; i`oyka mßos m%Odk wdldr 5ls'
ep
ar
²² ksIamdokhg wod< jHdmdr wjia:d ^t<j¿ j.dj" m,;=re j.dj" úis;=re me<
ksIamdokh" j;= j.d" i;a;aj md,kh" ld¾ñl ksIamdok&
tm
²² wuqøjH fyda fhojqï wf,úh yd fnodyeÍu ^îc" me< yd frdamK øjH" fmdfydr"
en
50
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'2'2 jHdmdrhla wdrïN lsÍu
jHjidhlfhl= ùu /lshdjl kshq;= ùug jvd wmyiq ld¾hhls' fï i`oyd
úYd, uykaishla" lemùula yd wjOdkh fhduq lsÍula wjYH fõ' fï ksid my;
i|yka lreKq .ek wjOdkh fhduq lsÍu jeo.;a fõ' SME toolkit fmkajdfok mßÈ
jHjidhlfhl= ùu i`oyd ffO¾hh iïmkak ùu" yelshdj" m%d.aOkh" fiajlhka
md,kh hk lreKq ms<sn`o ie,ls,su;a úh hq;= h'
ffO¾h iïmkak ùu
id¾:l jHjidhlfhl= ùug kï" wdrïN lsÍug wfmalaId lrk jHdmdr
Ed
hq;= fukau ;ukaf.a u jHdmdrhla ÈhqKq lsÍug wjYH hehs hk oeä ye`.Su
;sìh hq;= h'
at
io
na
yelshdj
lP
tfia u ta ms<sn`o lghq;= lsÍu iïnkaO oekqu ;sìh hq;= h' wdrïN lsÍug fmr
ub
hq;= h'
at
io
ns
m%d.aOkh
fndfyda jHdmdr l=vd mßudKfhka yd iq¿ wdfhdackhlska wdrïN l<
D
jHdmdrfha uqo,a .,kh wkqj jHdmdr j¾Okh i`oyd fhdod.; yels h' kuq;a
ar
m<uq jir i`oydj;a m%udKj;a uqo,a .,khla mj;ajd .ekSu i`oyd iß,k
tm
wdrïNl uqo,a m%udKhla ;sìh hq;= h' tfia u fldmuK wdfhdackh lrkafka o
hkak u; iSud mekùfuka we;s úh yels wjodku md,kh l< yels h'
en
t
fiajlhka
wdrïNfha § ish¨ u lghq;= ;ksj u isÿlr .ekSu iqÿiq jk w;r mqoa.,hka
l=,shg .ekSu wjYH fkdfõ' lghq;= ;ksj u isÿlr .ekSu" jHdmdrfha
ish¨ foa ms<sn`o bf.k .ekSug;a miq lf,l § wfkl=;a mqoa.,hkag jev mejÍu
i`oyd jvd iqÿiafil= njg m;a lsÍug;a fyd`o l%uhls' kuq;a wdfhdackfha
m%udKh" jHdmdrfha iajNdjh yd jev m%udKh u; mokïj fiajlhka n`ojd
.ekSu ;SrKh l< yels h'
51
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'2'3 jHdmdr wjia:d y÷kd .ekSu
jHdmdr wjia:d y`ÿkd .ekSug my; i`oyka l%ufõo Ndú; l< yels h'
;r.ldÍ;aj úYaf,aIKh
fjf<`ofmd< iólaIKh
Ed
uc
iy wjia:d yd ;¾ck ms<sn`o is;sh hq;= h' tfia u jHdmdrhg isák mdßfNda.slhka
ms<sn`o fuka u ;r.lrejka ms<sn`o oek isáh hq;= h' tfia kuq;a jHdmdßlfhda
lP
fkdlr;s'
lic
ksIamdokh yd wf,ú l< yels o@ hkak ms<sn`o jvd fyd`o wjfndaOhla ,efnkq
ep
we;'
ar
52
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Y ÿ w ; úYaf,aIKh my; i`oyka mßÈ ksrEmKh l< yels h'
ÈhqKqjg mßydkshg
jHdmdr n,mdhs n,mdhs
Yla;Ska ÿ¾j,;d
wNHka;rj yyuykais ù jev lsÍu yym%d.aOkh ke;slu
mj;sk yyire mi iys; bvu yyw,ilu
yym<mqreoao yyfjkia fkdùu
Ed
wjia:d ;¾ck
uc
;SrKh lrkak' Yla;Ska ,eî we;af;a flfia o@ hkak fidhkak' tajd jeäÈhqKq
lr.kafka flfia o@ hkak fidhd n,kak' Yla;Ska jHdmdrh ÈhqKq lsÍug
io
w;HjYH fjhs' y`ÿkd .kakd Yla;Ska ;j ÈhqKq lsÍug W;aidy oeßh hq;= h'
ns
ÿ¾j,;d y`ÿkd .kak' ÿ¾j,;d we;s ù we;af;a flfia o@ hkak fidhkak' tajd
ke;slr .kafka flfia o@ hkak fidhd n,kak' ÿ¾j,;d jHdmdrhg ndOd
D
lrhs'
ep
ar
i;=j we;s md,kh l< yels lreKq jk kuq;a fïjd ndysr idOl ksid we;s fõ'
t
Yla;Ska yd ÿ¾j,;d jHjidhlhd i;=j we;s md,kh l< yels lreKq kuq;a
wjia:d yd ;¾ck md,kfhka neyer idOl f,i y`ÿkd.; yels h' ;¾ck
md,kh l< fkdyels neúka u.yeÍug W;aidy lsÍu jeo.;a fõ' ;j o wjia:d
iy ;¾ck mq¿,a mrdihl me;sreKq ;;a;aj fõ' thg fya;=j wjia:d iy ;¾ck
;dlaIKsl ÈhqKqj" md,k fyda kS;suh l%shdud¾." wd¾Ól idOl fuka u kj
;r.lrejl= o úh yels h'
53
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhdf.a md,khg hg;a jHjidhlhd i;=j mj;sk my; i|yka
Yla;Ska yd ÿ¾j,;d ms<sn| wOHhkh fhduq lr tjeks ;j;a Yla;Ska y÷kd .ekSug
Wkkaÿ jkak'
Yla;Ska
yy ;dlaI‚l úfYaI{;dj
yy ksIamdokh" fnodyeÍu" wf,úlrK yelshdj
yy l<ukdlrK olaI;dj
yy udkj iïm;a l<ukdlrK yelshdj
yy wêl lemùu
Ed
ÿ¾j,;d
uc
at
wvq w;aoelSï
yy uQ,H l<ukdlrKh ms<sn| u| oekqu
lP
Yla;Ska
D
yy rdcH wkq.%yh
tm
yy fhojqï iq,N;dj
en
t
ÿ¾j,;d
54
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlfhl=f.a fyda jHdmdrh i;=j we;s Yla;Ska yd wjia:djkaf.ka
jdis ,nd .ekSug;a mj;sk ÿ¾j,;d yd ;¾ck u.yrjd .ekSu i`oyd;a iqÿiq l%u
y`ÿkdf.k lghq;= lsÍu jeo.;a fõ'
jHjidhlfhl=f.a fyda jHdmdrh i;=j mj;sk Yla;Ska yd wjia:djkaf.ka jdis
,nd .ekSug;a mj;sk ÿ¾j,;d yd ;¾ck u.yrjd .ekSug;a iqÿiq l%u y`ÿkdf.k
lghq;= lsÍu id¾:l jHjidhlfhl=f.a fyda jHdmdrhl jeo.;a ,laIKhla fõ'
tfia u jHdmdrhg isák ;r.lrejka ms<sn`o ksrka;r wjOdkfhka isg f;dr;=re
/ial< hq;= h' fuys § jHdmdßl ;r.lrejkaf.a ksIamdok" m%ldYk" fmd;am;a"
w;afmd;a iy fjí wvú úu¾Ykh lrñka Tjqkaf.a ksIamdok ,nd .ksñka
f;dr;=re úu¾Ykh l< hq;= h' tfia u ksIamdok l%fudamdh yd wf,ú l%ufõo
Ed
wOHhkh lrñka Tjqka ms<sn`o yeoEßh hq;= h' ;r.ldÍ NdKav yd fiajd ms<sn`o
mdßfNda.slhkaf.a woyia yd wdl,am ms<sn`o wOHhkh lrñka mdßfNda.sl Wjukd
uc
;r.ldÍ;aj úYaf,aIKh
lP
y`ÿkd.; hq;= w;r mdßfNda.slhka Tjqkaf.a ksIamdok ñ,§ .kafka wehs o hkak
fidhd ne,sh hq;= h' tfia u ;r.lrejkaf.ka NdKav ñ,§ .ekSfï § mdßfNda.slhka
lic
wjOdkh fhduq lrkafka l=uk lreKqj,g o hkak fidhd ne,sh hq;= hs' fuys §
at
NdKavfha ñ," jákdlu" fiajdj" myiqlï" lS¾;s kduh jeks idOl ms<sn`o wjOdkh
io
fj<`ofmd< iólaIKh
io
na
56
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
tfia u fj<`ofmd< m¾fhaIK isÿ lsÍu u.ska jHdmdr lghq;=j, yd wf,ú
lghq;=j, mj;sk wjodku wvq lr .ekSfï yelshdj o ,efí'
fj ru msh
<` qKq jr
w
of m
mshjr 1 ( fj<`ofmd< .eg¨j y`ÿkd .ksñka h
K
md sysg
wruqKq msysgqjd .ekSu lr
< qj
d 4
.e d .
d ¾; shjr
g¨ ek
mshjr 2 ( m¾fhaIK ie,iqï ixj¾Okh lsÍu j m
j Su
Ed
yd
fj<`ofmd<
mshjr 3 ( m¾fhaIK ie,iqï l%shd;aul lsÍu
uc
m¾fhaIK
ls iau
at
msh
%shd
h e,e
Íu
j¾ K 2
io
;au
jr
ix fhaI shjr
Ok i
3
na
m
l
sÍu
lP
m¾
ub
lic
at
hq;= h' fuf,i y`ÿkd .kakd .eg¨j wkqj m¾fhaIK wruqK msysgqjd .; hq;= h'
ep
57
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
fj<`ofmd< m¾fhaIKhg wod< f;dr;=re m%Odk jYfhka oaú;Shsl o;a;
^oekg jd¾;djk f;dr;=re& mqj;am;a" i`.rd" fmd;am;a" fjí wvú jeks fjk;a
uQ,dY%hj,ska ,nd .; yels h' m%d:ñl o;a; /ia lsÍu i`oyd ksÍlaIK" iïuqL
idlÉPd fyda iólaIK l%ufõo Wmfhda.S lr.; yels h'
fuys § wod< l%uh" uqK .efik mqoa.,hka yd ixLHdj" ksheÈ ixLHdj" mj;sk
ld,h" iïm;a yd uQ,H myiqlï" wjYHjk f;dr;=rej, iajNdjh" ksrjoH;dj"
mÍlaIKhg Ndckh jk mqoa.,hskaf.a iajNdjh jeks idOl u; ;SrKh l< hq;= h'
fuys § ;SrKh lrk l%ufõoh wkqj yd Ys,am l%uh mokïj o;a; /ia lsÍu"
na
úYaf,aIKh yd we.hSu isÿ lrhs' o;a; /ia lsÍu i`oyd m<uqj wod< mdßfNda.sl
.ykhg wkqj ksheÈ f;dard .ekSfï iqÿiq l%uhla u.ska wjYH ksheÈ ixLHdj f;dard
lP
.; hq;= h' bkamiq f;dr;=re /ia lrk l%uh y`ÿkd.; hq;= h' tfia u wruqKqj,g
wkqj /ia lsÍug wfmalaId lrk f;dr;=re y`ÿkdf.k fm<.iajd m%Yakdj,sh"
ub
f;dr;=re jd¾;dlrKh lsÍu yd jd¾;dj bÈßm;a lsÍu fuu mshjf¾ § isÿ lrhs'
tm
f;dr;=re bÈßm;a lrk l%u Wmfhda.S lr .; hq;= w;r ,sÅ; udOHfhka fyda jdÑl
udOHfhka f;dr;=re bÈßm;a l< yels h'
t
58
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr ie,eiaula hkq l=ula o@
ie,iqï wdlD;s weiqre lr.; yels h' flfia kuq;a wjfndaOh i`oyd ir, jHdmdr
ie,eiaula ilid .kakd whqre;a tys wka;¾.; úh hq;= lreKq my; mßÉfþohl
uc
bÈßm;a lr we;' fyd`o jHdmdr ie,eiaula tljr ieliSu l< fkdyels h' th
wjia:d lsysmhlska jeä ÈhqKq l< hq;= fõ' flfia jqj o m<uqj ilik jHdmdr
at
ieliSu l< hq;= njg oeä f,i wjOdrKh l< hq;= h'
lic
jHdmdr ie,eiau u.ska my; i`oyka m%Yakj,g ms<s;=re meyeÈ,s úh hq;= h'
tm
en
59
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr ie,eiaul jeo.;alu
jHdmdr ie,eiau úúOdldrfhka m%fhdackj;a jk w;r m%Odk fya;= lsysmhla
my; i`oyka fõ'
yy jHdlrK fodaI" jerÈ w¾: f.kfok jpk fyda jdlH fh§u yd úrdu ,l=Kq
at
fh§fuka j,lskak'
io
ns
yy È.= ld,Sk ^jirlg jeä& fyda wkd.; m%lafIamK u; muKla r|d fkdisákak'
flá ld,Sk wruqKq iu`. lghq;= lr jHdmdrh bÈßhg .uka lrk úg ie,iqu
D
60
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy ir, NdIdjla Ndú; lrkak' lshùug iy wjfndaO lr .ekSug myiqjk
wdldrhg ilia lrkak' rEm igyka" j.= fyda fjk;a iqÿiq igyka u.ska
meyeÈ,s lsÍug W;aidy orkak'
yy Tnf.a jHdmdrfha woaú;Sh nj" iyc yelshdj" iudcuh moku u;" taldêldrh
u; fyda fmagkaÜ n,m;%hla iys;j kj ksmehqula u; fyda hk úfYaIs; ;;a;aj
u; mokï fkd;nkak'
yy jeo.;a md¾Yaj
at
.kakd whqre fmkakqï l< hq;= h' l<ukdldß;ajh ms<sn`o tla tla idudðlhd i;=
en
61
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy jHdmdßl me;slv
jHdmdr lsÍug woyia lrkq ,nk úfYaIs; lafIa;% yd fj<`ofmd< fj;
wjOdkh fhduq lrñka woyia lrkq ,nk jHdmdrh iy ta ms<sn`o lghq;= lsÍug
ie,iqï lrk wdldrh úia;r lsÍu jeo.;a fõ'
yy wd¾Ól we.hqu
jHdmdr lsÍug woyia lrk wd¾Ól mßirh ms<sn`o mQ¾K we.hqula lsÍu
jeo.;a fõ' fuys § jHdmdr lghq;= lrk mßirfha iudc" wd¾Ól" foaYmd,k yd
ixialD;sl mßirh ms<sn`o wjOdkh fhduq lrñka úia;r lsÍu jeo.;a fõ'
Ed
l< hq;= h' ;lafiare lrk wkaou" isÿúh yels jerÈ iy .eg¨ ms<sn`o lghq;=
at
yy l=vd jHdmdr mßmd,kh i`oyd WmlrK ,nd.; yels úúO rcfha yd fjk;a
wdh;kj,ska Wmldr .kakd whqre i`oyka lsÍu jeo.;a fõ'
ub
lic
62
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ksjerÈ jHdmdßl ie,eiaula ilid .ekSu i`oyd jk msßlaiqï ,ehsia;=j
yy Bfï,a ,smskh
uc
wruqKq&
tm
63
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
5& ksIamdok ie,eiau
yy wuqøjH ,nd .kakd whqre
yy ksIamdokj, .=Kd;aulNdjh i|yd md,k Wml%u
yy ksIamdok ls%hdj,sh
yy ksIamdok i`oyd wjYHjk hka;% iQ;% yd fjk;a fiajd
yy Wmfhda.S lr.kakd ;dlaIKh
yy Odß;dj
yy ,nd .;hq;= wkque;s" n,m;% yd imqrd,sh hq;= fr.=,dis
yy fiajl wjYH;dj yd yelshd
Ed
yy
at
yy ñ, lsÍfï Wml%u
lP
yy
ns
yy m%d.aOk jHQyh
yy uqo,a m%jdyhkaf.a yeisÍu
t
9& j¾Ok$ixj¾Ok$ie,eiau
yy fiajl j¾Ok$ixj¾Ok i`oyd jk Wml%u yd mqyqKq ms<sn`o úia;r
yy NdKav yd fiajd j¾Ok i`oyd jk Wml%u
yy wf,ú yd úl=Kqï j¾Ok$ixj¾Ok i`oyd jk Wml%u
64
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
10& l<ukdlrK ie,eiau
yy ixúOdk jHQyh
yy l<ukdlrK uÜgï
yy n,;, yd j.lSï mejfrk wdldrh
yy ikaksfõok l%ufõoh
11& ;r.h
yy oekg mj;sk ;r.ldÍ jHdmdr
Ed
12& fjk;a
lP
mejreu
D
ep
ilikak'
tm
en
t
65
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdrhla ie,iqï lsÍfï § my; i`oyka ;;a;aj ukdj ie,iqï lsÍu
jeo.;a fõ'
ksIamdok idOl yd iïm;a Ndú;h
ie,iqï lsÍu
1
ksIamdok l%shdj,sh
2 ie,iqï lsÍu
Ed
.ek is;ñka wruqKq lrd <`.d ùug yelsjk f,i id¾:lj jHdmdrhla mj;ajd
ar
.ekSug yels jk mßÈ ksIamdok l%shdj,sh ie,iqï lsÍu jeo.;a fõ' foaY.=Ksl yd
ld,.=Ksl n,mEï ksid jk wjodku" frda. yd m<sfndaO ksid jk wjodku" ñ,
tm
§ isÿúh yels ydks ksid jk wjodku yd fidr i;=re ydksj,ska jk w,dNh jeks
wjodkï ;;a;aj jHjidhlhka uqyqK fok m%Odk wjodkï ;;a;aj fõ'
t
66
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
wiajkq fk<Su fyda ksIamdokh ,nd .ekSu" m%jdykh" .nvd lsÍu"
ieliqï lsÍu" weiqreï lsÍu yd fnodyeÍu ie,iqï lsÍu
m%Odk mshjr
at
lsÍu
na
ldnksl fmdfydr
en
kv;a;=j
m%o¾Ykh yd wf,úh
l<ukdlrKh ye`Èkaùu
mj;sk ish¨ u iïm;a ld¾hlaIu yd M,odhl f,i fhdod .ekSug ie,iqï lsÍu"
uc
ixúOdkh" fufyhùu yd md,kh lsÍu f,i ir,j ye`Èkaúh yels h' tfiau
wdh;khl m%ldYs; wruqKq bgqlr .ekSu i`oyd tu wdh;kfha we;s udkj yd
at
l%shdj,sh l<ukdlrKh f,i ú.%y l< yels h' fjkiafjñka mj;sk mdßißl
na
l<ukdlrKfha wjYH;dj
lic
yy iQlaIau mßirh
iQlaIau mßirh hkq wdh;khlg noaOj we;s" wdh;kfha meje;aug Rcqj
n,mdk ;;a;aj fõ' wdfhdaclhka" mdßfNda.slhka" fiajlhka" iemhqïlrejka
yd ;r.lrejka iQlaIau mßirhg wh;a fõ'
Ed
yy id¾j mßirh
uc
id¾j mßirhg wh;a jkqfha wdh;khg ióm f,i iïnkaO fkdjk" wdh;kfha
at
jHdmdr mßirh
io
ns
id¾j mßirh
ixialD;sl mßirh
D
wd¾Ól
wdfhdaclhka
ep
mßirh
rch ;r.lrejka fiajlhka
ar
jHdmdrh
tm
cd;Hka;r kS;s
iemhqïlrejka mdßfNda.slhka fr.=,dis
en
mßirh
t
iQlaIau mßirh
iudÔh ;;a;ajh
69
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ukdj l<ukdlrKh lsÍu l< hq;= h' jHdmdrj, id¾:l;ajhg fN!;sl mßir
idOl tkï ld,.=Ksl yd foaY.=Ksl idOl Rcqj n,mdhs' ld,.=Ksl yd foaY.=Ksl
úm¾hdi fya;=fjka jHdmdrj,g ksr;=rej wys;lr n,mEï isÿ fõ'
l<ukdlrK l%shdj,sh
at
io
mßj¾;k
na
fhojqï ksuejqï
l%shdj,sh
lP
NdKav
²² uQ,H iïm;a ²² ixúOdkh
yd
lic
²² f;dr;=re
io
ns
ld¾hlaIu;dj iM,odhs;dj
D
M,odhs;dj
ep
ar
70
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ie,iqïlrKh iu`. u l<ukdlrKfha wfkl=;a ld¾h werfUk w;r tu
ish¨ ld¾hhkaf.a id¾:l;ajh ;SrKh jkafka ie,iqïlrKfha id¾:l;ajh u;hs'
ie,iqïlrKfha §"
²²wruqKq yd mrud¾:
²²l%shdldrlï yd l%shdj,s
²²udkj" uQ,H yd fN!;sl ms<sn`o ksjerÈ ;SrK .ekSu lrhs'
ksjerÈ ie,iqïlrKh fkdue;sj lsisÿ ld¾hhla id¾:l fkdfõ' fï ksid
ie,iqïlrKh jeä wjOdkhla fhduqlr b;d fyd`Èka is;d n,d jeä ld,hla"
mßY%uhla yd msßjehla fhdod l<hq;= ld¾hhls'
Ed
²² ie,iqïlrKfhys jeo.;alu
io
»» bvï" c,h" Y%uh" uqo,a yd wfkl=;a ys`. iïm;aj,ska Wmßu m%fhdack .ekSu
na
²² ie,iqïlrK l%shdj,sh
en
»» o¾Ykh (Vision)
»» fufyjr (Mission)
»» b,lal (Aims)
»» wruqKq (Objectives)
»» m%;sm;a;s (Policies)
»» Wmdh ud¾. (Strategies)
Ed
»» jevigyka (Programs)
at
»» jHdmD;s (Projects)
io
na
yy ie,iqï id¾:l lr.ekSu i`oyd ish¨fokd lemù lghq;= l< hq;= h'
tm
en
wdh;ksl ie,iqu
t
72
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2' ixúOdkh lsÍu (Organizing)
ixúOdkfha m<uq mshjr f,i /lshd y`ÿkd .ekSu isÿl< hq;= h' fuys §
/lshd y`ÿkd .ekSu" /lshd ks¾udKh" Y%u úNckh ms<sn`o i,ld n,hs'
lsÍu" /lshd y`ÿkd .ekSu jYfhka ie,lsh yels h' fuys § úfYaIfhka u isÿ
l<hq;= ld¾hhka yd j.lSï y`ÿkd .ekSu jeo.;a fjhs'
uc
Y%u úNckh hkq jHdmdrhl jev fnod f.k lghq;= lsÍuhs' tys § fiajlhkag
at
myiqfjka l< yels ld¾h ,nd§ lghq;= lsÍug bv i,id fohs' fï ksid fiajlfhda
io
wod< ld¾hh flfrys úfYaI m%d.=KHhla ,nd .ks;s' fï wkqj fnod fjkal<
na
bka miqj wdh;kfha ixúOdk jHQyh we;s lsÍu l< hq;= h' tu.ska
lic
j.lSï yd n,;, fnodfok wdldrh meyeÈ,s lrhs' iq¿ fyda uyd mßudK ´kEu
io
wdh;khl fyd`o ixúOdk jHQyhla mej;sh hq;= fõ' jHdmdr i`oyd m%Yia; ixúOdk
ns
wjldYh" talShNdjh" úOdk ,nd §fï oduh" md,k OQrdj,sh" n,;, yd j.lSï"
tajd mejÍ we;s mqoa.,hka fukau ;SrK .ekSfï rgdj jeks jeo.;a wxY ksrEmKh
en
úúO ld¾h bgq lsÍu i`oyd wjYH udkj" fN!;sl" uQ,H iïm;a yd wod< f;dr;=re
ksjerÈ f,i ksjerÈ fõ,djg ,nd§u w;HjYH ld¾hhla fõ' ixúOdkh lsÍu
jeo.;a jkafka fï fya;=fjks' fï i`oyd ukd iudfhdackhla wjYH fõ'
73
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
3' fufyhùu (Leading)
1 kdhl;ajh
io
kdhl;aj .=Kdx.
kdhl;ajh i;=j my; i|yka .=Kdx. mej;sh hq;= h'
D
ep
wdo¾Yj;a ùu yd úplaIKYS,S ùu
t
bjiSu iy wêIaGdkh
74
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2 ikaksfõokh
ikaksfõokh hkq tla md¾Yajhl isg ;j;a md¾Yajhlg f;dr;=re" mKsúv
,nd §u;a tajd uekúka f;areï f.k Bg m%;spdr oelaùu hk oaúud¾.sl l%shdj,shla
fõ'
ikaksfõokh ms<sn`o úoaj;=ka th úúO mßÈ w¾: olajd we;'
ikaksfõokfha jeo.;alu
udkj iïnkaO;d mj;ajd .ekSu
udkisl iqjh
io
na
wNsfm%arKh lsÍu
lP
hq;= hs'
io
ns
3 wNsfm%arKh
D
ufkdaúoHd;aul l%shdj,shls
75
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
mqyqKqj yd ixúOdkh" Wiiaùï" /lshd" iqrlaIs; nj" iqNidOk myiqlï" iqÿiq
wdh;ksl mßirh" w.h lsÍï yd fiajl woyia úuiSu jeks foa bÈßm;a l<
yels h' wNsfm%arl ksid fiajlhka wNsfm%arKh úh hq;= h' wNsfm%arKh fkdjk lsis
fohla wNsfm%arl f,i ie,lsh fkdyels h' wNsfm%arKh jk øjH u.ska fiajlhka
wNsfm%arKh lsÍu i`oyd l<ukdlrejka lghq;= l< hq;= h'
4' md,kh (Controlling)
jHdmdrhl mrud¾: bgqlr .ekSug ilia l< ie,iqu ksis mßÈ l%shd;aul
jkafka o hkak mÍlaIdlr fjkialï we;akï tajd y`ÿkdf.k ksjerÈ lsÍu i`oyd
iqÿiq l%shdud¾. f.k lghq;= lsÍu md,kh f,i y`ÿkajhs'
ukd f,i ie,iqï l<" ixúOdkh l< yd id¾:lj bÈßhg hdu i`oyd
Ed
m%ñ;s yd ld¾h
ep
lsÍu yd fjkialï
tm
ukd md,khla
en
md,khla
isÿ ù we;
m%;sM,j,g
tl`. ke;
m%;sM,j,g
tl`. h
ms<shï fh§u
2'15 rEmh md,k l%shdj,sh
76
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
²² md,kfha jeo.;alu
my; i`oyka fya;= ksid jHdmdrj,g md,kh jeo.;a fjhs'
²² fjkiajk mdßißl yd f,dal ;;a;ajhg id¾:lj uqyqK §u
²² ie,iqug wkqj ld¾h isÿjkafka o hkak fidhd ne,Su
²² wêldßh yd j.lSï ksis mßÈ isÿ jkafka o hkak fidhd ne,Su
²² l<ukdlrejka yd fiajlhka w;ska isÿjk w;miqùï yd jerÈ fidhd ne,Su
²² ixlS¾K yd úYd, wdh;kj, l<ukdlrKh myiqj i`oyd
²² úúO msßjeh wju lsÍu
²² jHdmdr w;r mj;sk ;r.h ch .ekSu
Ed
l<ukdlrejka fuka u jHjidhlhka iEuúg u ;SrK .ekSu l< hq;= h' ;SrK
.ekSu hkq mj;sk f;dr;=re u; msysgd úúO ks.ukj,g t<öuhs' tu ksid
ub
ksjerÈ fõ,djg ;sìh hq;= h' f;dr;=re jeä jQ úg ;SrK .ekSu wmyiq fõ' tfiau
f;dr;=re ys`. jQ úg ksjerÈ ;SrK .ekSug fkdyels fõ'
at
io
ns
e
r;=r
f;d
ep
;SrK
ar
f;d
r;=r
e wv
tm
77
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
úl,am úi`ÿï y`ÿkd .ekSu;a iqÿiq úl,am f;dard .ekSu;a we;=<;a l%shdj,sh
;SrK .ekSfï l%shdj,sh f,i ye`Èkaúh yels h' ta wkqj ;SrK .ekSu mshjr
lsysmhl l%shdj,shls' tajd kï"
²² .eg¨j y`ÿkd .ekSu
²² .eg¨jg fya;= fiùu
²² úl,am úi`ÿï fiùu
²² úl,am úi`ÿï we.hSu
²² jvd iqÿiq úl,am úi`ÿu f;dard .ekSu
²² l%shd;aul lsÍug ie,iqï ieliSu
²² úi`ÿï l%shd;aul lsÍu
Ed
²² m%;sfmdaIKh fõ'
uc
i;= kï th uOH.; ;SrK .ekSu f,i o ;SrK .ekSfï n,h my< l<ukdlrejka
io
yels h'
lP
úfYaI lreKq
ub
ms<sn`o úu¾Ykh lsÍu ´kEu jHjidhlhl= l<hq;= ld¾hhls' fuys § my; i`oyka
há;, myiqlï yd fiajd ms<sn`o wjOdkh fhduq flf¾'
Wmldrl fiajd
m%f,aLkh
myiqlï iemhSu
78
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t
79
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Õ
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t
80
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy ñ, md,kh
mdßfNda.slhd iy ksIamdolhd wdrlaId lsÍu i`oyd jeo.;a jk kS;sÍ;s
iuQyhla ñ, md,k mk;a hgf;a mj;shs'
yy lïlre kS;s
Ed
jev mßirh" fiajlhkag ysñ jrm%ido" ksjdvq yd ,ndÈh hq;= myiqlï jeks úYd,
at
lreKq rdYshla kS;sfhka wdjrKh ù we;s w;r ta ms<sn`o yeoEÍu jeo.;a fjhs'
io
na
yy mdßfNda.sl wdrlaIdj
lP
jk w;r fuu lghq;= ksis mßÈ kS;Hkql+,j isÿ lsÍug jHjidhlhka j.n,d
ns
yy ;;a;aj iy;sllrKh
ep
jeo.;a fõ' fuys § iEuúg u SLS" ISO" HACCP, GMP" OHSAS, GHP jeks ;;a;aj
iy;sl ms<sn`o wjfndaOh jeo.;a fjhs' jHjidhlhskag GMP" SLS" HACCP jeks
tm
SLS" ISO" HACCP jeks ;;a;aj iy;sl ,nd .ekSu ;rula wmyiq ld¾hhla fjhs'
81
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ksIamdok ls%hdj,sfha § ;;a;aj wdrlaIl i`oyd úYd, Wkkaÿjla j¾;udkfha
ork w;r bka wfmalaId lrkqfha mdßfNda.slhd" ksIamdolhd yd mßirh wdrlaId
lsÍuhs'
wu;r oekqug
lsÍuhs'
lic
82
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
HACCP wdmod úYaf,aIK iy ;SrKd;aul
md,k ;;a;aj iy;slhls' wdydr wdrlaIKh yd
ta wdYs%; wdmod l<ukdlrKh i`oyd fuu ;;a;aj
md,kh b;d jeo.;a jk w;r" fuhska W;aidy
orkqfha wdydr ksIamdok ls%hdj,sfha wuqøjH ,nd
.ekSfï isg wjidk mßfNda.slhd olajd jk úúO
wjia:dj, § tu wdydrhg ffcj" ridhksl fyda
fN!;sl wdmod isÿúh yels wjia:d yd wdldr ksis
mßÈ y`ÿkdf.k md,kh lsÍuhs'
Ed
by; i`oyka úúO ;;a;aj md,kh ms<sn`o jeä f;dr;=re Y%S ,xld
m%ñ;s wdh;kfhka ,nd.; yels h'
uc
at
m%f,aLkh
t
83
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
´kEu jHjidhlhl= m%Yia; mßÈ m%f,aLk mj;ajd.; hq;= w;r tys my; i`oyka
f,aLk wksjd¾hfhka mj;ajd.; hq;= h'
fiajl jd¾;d
at
wjfndaO;d .súiqï
io
na
nvq jÜfgdare
lP
wf,ú f;dr;=re
lic
jHdmdrh ,shdmÈxÑ lsÍu b;d jeo.;a fõ' ,shdmÈxÑ fkdl< jHdmdrhlg wdOdr"
ar
fkdyels h' l=vd jHdmdr ,shdmÈxÑ lsÍfï b,a¨ï m;% lÜg,h ´kEu m%dfoaYSh
f,alï ld¾hd,hlska fkdñf,a ,nd .; yels h' fuu b,a¨ï m;% lÜg,hl jHdmdrh
en
84
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdrhla ,shdmÈxÑ lsÍfuka ,efnk m%;s,dN
wmkhkh isÿ lrk NdKav i`oyd wod< ,shlshú,s wmkhk f,aLk fõ'
lic
;r.hla fkdue;s w;r tneúka úYd, f,aLk ixLHdjla mj;ajd .ekSu wjYH
ns
f,aLk m%Odk f,i my; i`oyka mßÈ j¾. l< yels h'
ar
jdKsc f,aLk
tm
en
m%jdyk f,aLk
t
uQ,H f,aLk
rcfha f,aLk
fuu tla tla f,aLk j¾.hg wh;a f,aLk i`oyd WodyrK 2'4 j.=fjka
fmkajd fohs'
85
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'4 j.=j - tla tla f,aLk j¾.hg wh;a f,aLk
jdKsc f,aLk m%jdyk f,aLk uQ,H f,aLk rcfha f,aLk
² yqjudre ì,a%
² úl=Kqï b,a,Sï ² fk!Ndr m;a ² wdkhk wmkhk
ì,am;%
Ed
iy;sl bkafjdhsis
D
lsÍfï iy;sl
ar
² ksIamdok
tm
mÍlaIK
en
iy;slh
t
² fi!LH
wdrlaIK
iy;slh
² iólaIK iy;sl
² OQulrK iy;sl
86
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
myiqlï iemhSu
yy m%jdykh
uc
myiqlï ixj¾Okh lsÍu rgl jHdmdr ixj¾Okhg w;sYhska u jeo.;a fõ' m%jdyk
na
fiajd f,i uydud¾. wdY%s; m%jdykh" ÿïßh wdY%s; m%jdykh" .=jka yd c, ud¾.
wdY%s; m%jdykh fmkajd Èh yelsh'
lP
ub
yy .nvdlrKh
lic
yy ksIamdok l%shdj,sh i|yd ld,Sk fhojqï yd wuqøjH wjYH mßÈ .nvdlr ;nd
.ekSu ksid ksIamdokh wLKavj isÿ l< yels h'
D
imqrd,Su i|yd iqÿiq mßÈ .nvd lr ;nd .ekSu jeo.;a jk w;r tA wkqj
tm
87
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy m¾fhaIK iy ixj¾Okh
jHdmdßlhska uqyqK fok ;dlaIKsl .eg¨ i`oyd m¾fhaIK isÿlr
m%dfhda.sl úi`ÿï fiùu jeo.;a fõ' fï i`oyd fkdlvjd isÿ lrk m¾fhaIK
jeo.;a fõ'
laIqø" l=vd yd uOH mßudK jHjidhlhka i|yd m¾fhaIK yd ixj¾Okh
b;d jeo.;a h' kj NdKav ksIamdokh y÷kajd §u" mj;sk NdKav kùlrKh yd
kj iemhqï cd, ixj¾Okh i`oyd m¾fhaIK yd ixj¾Okh jeo.;a fjhs' tfia u
NdKav ksIamdok msßjeh wvq lsÍu" .=Kd;aulNdjh jeä lsÍu" mdßfNda.sl wjYH;d
ksjerÈj y÷kd .ekSu" kj ksIamdok ;dlaIKhka ìys lsÍu yd ÈhqKq lsÍu fuka u
wdh;ksl ld¾hlaIu;dj j¾Okh i|yd m¾fhaIK yd ixj¾Okh jeo.;a fõ'
Ed
²² lDIsl¾u fomd¾;fïka;=j
na
²² úYajúoHd,
lic
idOdrK jHdmdrhl kshqla; ùug lghq;= l< hq;= h' iudc j.lSï yd wdpdrO¾u
tm
ms<smeÈh hq;af;a jHdmdrhla lsÍfï § fndfyda idOl kS;sÍ;s u.ska isÿl< fkdyels
neúks'
en
t
88
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ndysr wdpdrO¾u
fuhska woyia lrkqfha idOdrK ñ, m%;sm;a;shla mj;ajd .ekSu" idOdrK
ksIamdokh" wf,úh" ;r.lrejka iu`. idOdrK f,i lghq;= lsÍu" mj;sk kS;shg
.re lsÍu" nÿ f.ùu jeks lreKq h'
iudc j.lSï
iudc j.lSï f,i i,lkqfha jHdmdrh u.ska iudchg odhdo l< hq;=
yd iudchg ,nd Èh hq;= ;;a;aj fõ' tkï mßir ixrlaIKh" mi ixrlaIKh"
jkdka;r ixrlaIKh" i;=ka ixrlaIKh" fmdÿ iïm;a wdrlaId lsÍu" uyck
fiajh" orejka wdrlaId lsÍu" jeäysá yd wirK msßiaj,g msysgùu jeks lreKq h'
idOdrK jHdmdrhl kshqla; jk jHjidhlhska ish jHdmdr" jHdmdßl yd
Ed
iudÔh wdpdrO¾uj,g wkq.;j isÿ lsÍu i`oyd lghq;= l< hq;= h'
uc
wNHdih
at
io
01 nyqjrK m%Yak
na
ljr ms<sfj<ska o @
lic
y`ÿkd .ekSu
ns
y`ÿkd .ekSu
ep
by; i`oyka ,laIK w;ßka jHjidhlhl= f,i Tyq ;=< ;sìh hq;= ,laIK
Ed
jkafka"
uc
ljr ms<s;=frka o@
lP
5& jHdmdrhla wdrïN lsÍfï § ,nd.; yels Wmldrl fiajd jYfhka
D
90
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
02 jHQy.; rpkd m%Yak
03 rpkd m%Yak
Ed
91
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t
92
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d