Ix 1

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 92

WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka

01 jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda.


wdY%s; ksIamdok ieliSu
YS% ,dxlSh lDIsl¾udka;hg jeú,s fnda.
yd wmkhk lDIs fnda.j, odhl;ajh
Ed

Y%S ,xld wd¾Ólfha jeo.;a ia:dkhla lDIsl¾udka;h Wiq,hs' ,xldfõ


lDIsld¾ñl fnda. w;ßka jeú,s fnda. m%Odk ;ekla ysñ lr f.k isà' j¾;udkh
uc

jk úg m%Odk jeú,s fnda.j,g uQ,slj wh;a jk f;a" rn¾ iy fmd,a 3% l muK


at

o< foaYSh ksIamdokhla (GDP) ysñlr.kakd w;r uq¿ wmkhk wdodhfuka 20% l
io

muK úfoaY úksuhla Wmhd .kS'


na

jeú,s fnda. w;ßka m%Odk ;ekla ysñ lr.kakd f;a" Y%S ,xldfõ f;;a
l,dmfha Wvrg" my;rg yd ueorg hk l,dm ;=fkys u j.d lrk w;r" uq¿ N+ñ
lP

m%udKh 202 000 ha ^jeú,s l¾udka; wud;HdxYh" 2016& muK fõ' rn¾" jeú,s
ub

fnda. w;ßka fojk ia:dkh ysñ lr.kakd w;r my;rg f;;a l,dmfha nyq,j
j.d flf¾' rn¾ j.d lrk N+ñ m%udKh 132 000 ha ^jeú,s l¾udka; wud;HxYh"
lic

2016& muK fõ' Y%S ,xldfõ w;rueÈ l,dmfha ^fmd,a ;%sfldaKh - fld<U" y,dj;"
at

l=reKE.,& j.d lrk nyq jd¾Isl fnda.hla jk fmd,a" jeú,s fnda. w;ßka f;jk
io

ia:dkh ysñlr .kS' fmd,a j.d lrk uq¿ N+ñ m%udKh 440 000 ha ^jeú,s
l¾udka; wud;HdxYh" 2016& muK fõ'
ns

m%Odk jeú,s fnda.j,g wu;rj j.d lrk wfkl=;a wmkhk lDIs


D

fnda. o Y%S ,xld wd¾Ólhg uy`.= odhl;ajhlaa ,nd fohs' wmkhk lDIs fnda.
ep

.Khg .ïñßia" l=re`ÿ" lr`ouqx.=" lrdnq" idÈlald" fldams" fldfldajd" jeks,d" nq,;a"
fiar yd me`.sß hkdÈh wh;a fõ'
ar
tm

jeú,s fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu


1'1
en
t

1'1'1 fmd,a
nyqjd¾Isl fnda.hla jk fmd,a" f,dalfha rgj,a
86lg jvd wêl m%udKhl j.d lrk w;r iuia;
f,dal jd¾Isl fmd,a ksIamdokh fmd,a f.ä ì,shk 61
blaujhs' j¾;udkfha bkaÿkSishdj" ms,smSkh" bkaÈhdj"
n%iS,h fmd,a ksIamdokfha § bÈßfhka isák w;r
Y%S ,xldjg miajk ia:dkh ysñ ù we;' YS% ,xldfõ
jd¾Isl fmd,a ksIamdokh fmd,a f.ä ñ,shk 2 500 ¡
1'1 rEmh  fmd,a wdYs%; 3 000la muK fõ'
ksIamdok
1
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fmd,a uoh wdYs%;

² Èis`È fmd,a ² fldmamrd


² fmd,a f;,a ² fmd,a lsß yd msá

fmd,a lgqj wdY%s;

² fmd,a lgq w`.=re


² ilS%h ldnka
Ed

fmd,a wdY%s;
ksIamdok fmd,a f,,a, wdY%s;
uc
at

² fldyq $ fl¢ wdY%s; ksIamdok


io

² fldyqn;a wdY%s; ksIamdok


na

fmd,a j;=r wdY%s;


lP
ub

² úkdlsß ² fnda;,a l< fmd,a j;=r îu


² fmd,a j;=r jhska
lic
at
io
ns

fmd,a uoh wdYs%; ksIamdok


D
ep

Èis`È fmd,a (Desiccated coconut) ksIamdokh


ar
tm

Èis`È fmd,a hkq Wiia uÜgfï m%ñ;Ska mj;ajd .ksñka" fmd,a f.äfha
l=reÜg m%fõYfuka bj;a lsÍfuka miq len,s lr" ukdj úh<k ,o msßisÿ wdydr
en

øjHhla h' tajd meyefhka fmd,a uofha iqog iudk jk w;r lsß ri iu`. u|la
t

meKs ri uqiq jQ m%KS; rihla we;'

Y%S ,xldfõ Èis`È fmd,a l¾udka;h §¾> ld,hla ;siafia mej; tkakls'
fïjdfhka ksmojk Èis`È fmd,a úúO ksIamdok i`oyd nyq,j fhdod .efka' fï jk
úg furg Èis`È fmd,a l¾udka; Yd,d 70lg jvd we;s w;r fïjdfhka b;d Wiia
;;a;ajfha Èis`È fmd,a ksmojhs'

2
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
Èis`È fmd,a ksIamdok l%shdj,sh
1& fmd,a f.ä moï lsÍu (Seasonning)
meiqKq fmd,a f.ä f;dard" tajd
60 ¡ 90 cmla muK Wig f.dv .id
moï ùu msKsi i;s 3 ¡ 6la muK fmd,a
w;=j,ska jid ;eîu isÿ l< hq;= h'

1'2 rEmh  fmd,a f.ä moï lsÍu


Ed
uc

2& fmd,a f,,a, bj;a lsÍu (Dehusking)


at
io

fuys § moï lr.;a fmd,a f.ä"


na

fmd,a W,lska fyda fmd,a f,,s bj;a lrk


hka;%hl wdOdrfhka f,,s .id fmd,a
lP

f,,a, bj;a lsÍu isÿ l< hq;= h'


ub
lic

1'3 rEmh  fmd,a f,,a, bj;a lsÍu


at
io

3& fmd,a lgqj bj;a lsÍu (Hatcheting)


ns

mqyqKq lïlrejka ,jd úfYaIs;


D

WmlrKhla wdOdrfhka fmd,a uohg


ep

ydks fkdjk f,i fmd,a lgqj l=vd


len,sj,g lvd bj;a l< hq;= h' m<mqreÿ
ar

lïlrefjl=g mehlg f.ä 150 ¡ 300la


tm

w;r m%udKhl lgq bj;a l< yels h' 1'4 rEmh  fmd,a lgqj bj;a lsÍu
en

4& fmd,a l=reÜg bj;a lsÍu


t

(Pairing)
fmd,a uoh jgd we;s fmd,a
l=reÜg ^ÿUqre wdjrKh& úfYaIs;
msyshla wdOdrfhka l=regq .Eu fuys
§ isÿ fõ' fuys § f;aÍula isÿ lrk
1'5 rEmh  fmd,a l=reÜg bj;a lsÍu w;r" m%frdayKh jQ fyda ydks jQ
fmd,a uo bj;a lrhs'

3
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
5& lemSu yd fia§u
(Cutting and washing )
fuys § l=reÜg bj;a l< fmd,a uoh lmd fmd,a
j;=r bj;a lr msßisÿ c,fhka fidaod .ekSu isÿ
fõ' fuu uoh laf,daÍka wvx.= gexlshl oud
lsysmjrla fyd`Èka fiaÈh hq;= h'

1'6 rEmh  fmd,a lemSu yd fia§u

6& ÔjdkqyrKh lsÍu (Sterilization)


Ed

lmd .;a fmd,a uo len,s" kgk WKq


uc

c,fha ^100 0C& ñks;a;= 1 1$2 la muK .s,ajd


at

;nd ÔjdkqyrKh isÿ lrhs' kgk WKq c,hg


io

wu;rj 88¡93 0C w;r WIaK;ajfha mj;sk


1'7 rEmh 
na

jdIamj,g ñks;a;= 5l muK ld,hla ksrdjrKh ÔjdkqyrKh lsÍu


lsÍfuka Salmonella jeks wys;lr nelaàßhdj,
lP

l%shdldß;ajh ksfIaOkh l< yels h'


ub

7& l=vd len,sj,g fjka lsÍu (Shredding / Disintegration)


lic

ÔjdkqyrKh lrk ,o fmd,a uo len,s hka;%dkqidrfhka wjYH m%udKhg


at

yd yevhg lmd .ekSu fuys § isÿ fõ'


io

Wod (¡ ishqï (fine)" r¿ (coarse)" uOHu (medium)


ns

8& úh<Su (Drying)


D

l=vd len,sj,g fjka lr.;a fmd,auo len,s úh<khl oud m%Yia;


ep

WIaK;ajhl ^80 ¡ 105 oC& mehl muK ld,hla ksrdjrKh lr f;;ukh 3]la
ar

muK jk f;la úh<d .ekSu isÿ lrhs'


tm

9& ye,Su" weiqreï lsÍu yd .nvd lsÍu


en

(Sifting, packing and storage)


t

úh<k ,o Èis`È fmd,a tajdfha fldgiaj, m%udKh


wkqj y,d weiqreï lsÍu fuys § isÿ fõ' wiqrk ,o Èis`È
fmd,a isis,a úh<s ;;a;aj hgf;a .nvd lsÍu wksjd¾h
fõ'

Èis`È fmd,a l¾udka;fha § w;=re M, f,i bj;a lrk


fmd,a l=reÜg" l=regq f;,a (Crude Oil) ksIamdokhg
1'8 rEmh  weiqreï lsÍu fhdod .kakd w;r fmd,algq" ÔjdkqyrK l%shdj,shg
yd .nvd lsÍu wjYH WKq c,h ilid .ekSug;a Ndú; lrhs'
4
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fldmamrd
m%Odk jYfhka fldmamrd j¾. folla mj;S'
weUÍug ^Milling) iy lEug ^Edible grade& iqÿiq
fldmamrd tu foj¾.hhs' fmd,a f;,a ksiaidrKh i`oyd
weUÍug iqÿiq fldmamrd Ndú; lrk w;r" lEug iqÿiq
fldmamrd úh<s m,;=rla f,i iy wd.ñl mqo mQcd
lghq;= i`oyd o Ndú; lrhs'

fldmamrd ksIamdokh 1'9 rEmh  fldmamrd

fyd`Èka meiqKq ^udi 11¡12 muK& fmd,a f.ä f.dv .id i;s 3 ¡ 4 muK
Ed

moï lsÍu l< hq;= h' bka miq f,,s .id" fmd,a f.äh m<d tys we;s c,h
iïmQ¾Kfhka bj;a l< hq;= h' miqj Èk 2la muK ysre t<sfha úh<Sug bv yer
uc

fmd,a lgqj bj;a lr" fldgiaj,g lvd fm<Su isÿ l< hq;= h'
at

ÿï .id úh<Su" iQ¾h ;dmfhka úh<Su iy .fvd,a fmdarKqjla fhdod úh<SSu


io

hk l%u u.ska fldmamrd úh<Su isÿ lrhs' úh<Su isÿ lrk ld, iSudj Èk 3¡7la
na

olajd muK fõ' iQ¾hdf,dalfhka iy .fvd,a fmdarKqj u.ska úh<Su taldnoaO lr


lP

fldmamrd úh<Su idudkHfhka isÿ flf¾' úh<Su u.ska by< .=Kd;aufhka hq;= iqÿ
fldmamrd ,nd .; yels h'
ub
lic

fmd,a f;,a ksIamdokh


at

fmd,a f.äh ;=< we;s iqÿ uoh;a ta yd ne`ÿKq ;o ÿUqre j¾Kfhka hq;a
io

l=regq ;Ügqj;a ^Coconut testa& wêl mSvkhla iys; hdka;s%l ls%hdj,shlg Ndckh
ns

lsÍfuka fyda ødj ksiaidrK l%uh u.ska ,nd .kakd øjh fmd,a f;,a kï fõ'
D

fmd,a f;,a ksiaidrK m%Odk l%u folls'


ep

²² úh<s l%uh ² f;;a l%uh


ar
tm

úh<s l%uh
en

6] olajd f;;ukh wvq l< fldmamrd hka;%hla u.ska l=vd len,sj,g


t

fjka lr weUreï hka;%hla ^Expeller& ;=<ska heùfuka ,nd .kakd fndr f;,a
wjlafIam ùug bv yer msßisÿ fmd,a f;,a fjka lr .kS'
tys § w;=re M, f,i ,efnk mqkaklal= ^Poonac& i;a;aj wdydrhla f,i
Ndú; lrhs'
uOHu yd uyd mßudK fmd,a f;,a ksIamdokfha §" fldmamrd hka;%hlg
oud lmd .ekSfuka miq yqud, fndhsf,arejla ;=<ska heùfuka f;,a ksiaidrKh lr
.kS' tu f;,a wjlafIamK gexlsj,g hjd fmÍu u.ska msßisÿ fmd,a f;,a ,nd .kS'

5
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
f;;a l%uh
fuu l%ufha § fmd,a lsß WKq lsÍfuka c,h jdIam lrjd fmd,a f;,a fjka
lr .ekSu isÿ lrhs' fuys § c,h yd f;,a ñY% ff;f,daohla ks¾udKh fõ' Ⱦ>
ld,Sk r;a lsÍu u.ska f;,a fjka lr.kS'
fuu f;;a l%shdj,sh u.ska ,efnk fmd,a f;,aj, l,a ;nd .ekSfï yelshdj
wvq jk w;r ,efnk fmd,a f;,a m%udKh úh<s l%uhg idfmlaIj wvq h' fuu
ls%hdj,sfha § ksiaidrKh jkafka wj meye;s fmd,a f;,a jk w;r th wd¾Óluh
jYfhka jdisodhl fkdfõ' f;;a ls%hdj,sfha § o ;dmh" WmlrK jeks úhoï i`oyd
wjYH jk uQ,sl Okh jeä h' fuhg wu;rj krla ùug iy m<sfndaO ydksj,g
Ed

we;s keUqre;dj úh<s ls%hdj,shg jvd jeä h'


fkdb`ÿ,a fmd,af;,a (Virgin coconut oil) ksIamdokh
uc
at

fyd`Èka fïrE fmd,a uoh tys iajdNdúl rih yd iqj`o ta whqßka u /l.ksñka
io

wvq WIaK;aj ^60 oC wvq& ;;a;aj hgf;a úúO l%u u.ska fi!LH wdrlaIs; f,i
na

ksiaidrKh l< fmd,a f;,a fkdb`ÿ,a fmd,a f;,a f,i y`ÿkajhs'


lP

1 fyd`Èka fïrE fmd,a moï lr .ekSu


ub
lic

2 fmd,a f,,a, yd lgq bj;a lr .ekSu


at
io
ns

3 fmd,a l=reÜg bj;a lr isyska len,sj,g lmd


.ekSu
D
ep

4 fmd,a len,s f;;ukh 10 ¡12] olajd úh<khla


ar

wdOdrfhka úh<d .ekSu


tm

wvq WIaK;ajhla ^60 oCg wvq& yd wvq mSvkhla


en

5
^460 psi& hgf;a iïmSvl hka;%hla ;=<ska heùu
t

6 w;sßla; f;;ukh bj;a lsÍug c, ;dmlhl


;nd WKqiqï lsÍu

7 wjidÈ; bj;a lsÍu i`oyd fmÍu

8 fmrE ú.i fi!LH wdrlaIs; f,i weiqreï lsÍu

6
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fkdb`ÿ,a fmd,a f;,aj, jeo.;alu

Wiia" fmdaIKSh" jeä úgñka m%udKhla iy m%;sTlaisldrl iys; ùu

l,a;nd .ekSfï yelshdj jeä ùu

msßisÿ núka by< ùu

T!Iëh jákdlula iys; ùu


Ed

fmd,a lgqj wdY%s; ksIamdok


uc
at

fmd,a f,,a, bj;a l< fmd,a f.ählska 15]l nrla fmd,a lgqj w;a lr
io

.kS' m%Odk jYfhka ol=Kq bkaÈhdfõ yd Y%S ,xldfõ idudkH l¾udka; jk frÈ
na

fidaokd.dr" fílß yd lïu,aj, § fuka u .eñ ksfjiaj, bkaOkhla f,i o


fmd,a lgq Ndú; lrhs'
lP

fmd,a lgq w`.=re ksIamdokh


ub
lic

fmd,a lgq" w`.=re ksIamdokfha §


Ndú; jk m%Odk wuqøjHhls' fmd,a lgq
at

w`.=re ksmojkafka fïrE fmd,a f.äj,ska


io

,nd .kakd fmd,a lgq iSñ; Tlaiscka jdhq


ns

wka;¾.; mßirhl § oykh lsÍfuka


^Pyrolysis& jk w;r fuys § fmd,a lgq
D

iïmQ¾Kfhka oykh fkdlrhs'


ep
ar

lmd.;a j<j,a ;=< fyda ner,hla ;=<


fmd,a lgq wiqrd .sks o,ajd wdxYslj oykh 1'10 rEmh  fmd,algq w`.=re
tm

jk úg wdjrKhla u.ska Tlaiscka iemhSu ksIamdokh


en

iSud lsÍfuka fmd,a lgq w`.=re ksIamdokh


flf¾'
t

ilS%h ldnka ^Activated carbon& ksIamdokh


fldmamrd l¾udka;fha § w;=re M,hla jk fmd,a lgq u.ska il%Sh ldnka
ksmojd .kS' fmd,a lgqj,ska ksIamdokh lrk il%Sh ldnka wfkl=;a øjHj,ska
^,S" oyhshd" bß`.= fmd;=& ksmojk il%Sh ldnkaj,g jvd ;;a;ajfhka Wiia h' thg
fya;=j jkafka thg j¾Kh yd iqj`o wjfYdaIKh lr .ekSug we;s yelshdjhs'
il%Sh ldnka" wdydr ksIamdokfha § yd wdydr fkdjk øjH ksIamdokfha §
Ndú; lrhs'

7
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
il%Sh ldnka ksIamdokfha mshjr
fmd,a lgqj,ska fmd,a fl`È" mia wxY= bj;a lr fmd,a lgqj fyd`Èka msßisÿ lsÍu
msßisÿ lr .;a fmd,a lgq wõfõ úh<Su
300 ¡ 500 0C w;r WIaK;ajhl meh 3 ¡ 5l ld,hla oykh lsÍu
oykh lr.;a w`.=re (CaCl2/ZnCl2 25%) meh 12 ¡ 18l ld,hla il%Sh ldnka njg
m;a ùu i`oyd fm`.ùu
w`.=re msßisÿ c,fhka fia§u
c,h bj;a lsÍu i`oyd ldur WIaK;ajfha ;eáhl úh<Su
W`ÿkl 110 0C WIaK;ajh hgf;a meh 3la úh<Su
Ed

l=vq lsÍu
uc

iïu; oe,lska (100 gauge ) y,d .ekSu


at

ma,diaála n`ÿkaj, weisÍu


io
na

ilS%h ldnkaj, jeo.;alu


lP

.Eia yd jdhq fmÍu iïnkaO ld¾h i`oyd


ub

îu j¾. ksIamdokfha § Ndú;hg .kakd c,fha laf,daÍka bj;a lsÍu


lic

c,h msßisÿ lsÍu


at

T!IO ksIamdokh
io

kHIaál n,h ksmoùu


ns

wmøjH ksiaidrKh
D
ep

r;arka ksiaidrKh
ar

îu j¾. ksIamdokh
jhska" ìh¾" m,;=re hqI wdÈ ksIamdok i`oyd
tm
en
t

fmd,a j;=r wdY%s; ksIamdok


fldmamrd" Èis`È fmd,a yd fmd,a lsß ksIAmdok
l¾udka;j, § w;=re M,hla f,i ,nd .; yels
fmd,a j;=rj, 3 ¡ -4]la muK iSks ^iqlafrdaia&
m%udKhla wka;¾.; fõ'

1'11 rEmh  fmd,a j;=r


wdYs%; ksIamdok
8
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fmd,a j;=frka úkdlsß ksIamdok ls%hdj,sh
fmd,a j;=r meiapÍlrKh ldur hSiaÜ tl;= lsÍu
^2 l ¬ iSks 250g& ^100 oC ys ñks;a;= WIaK;ajhg ^f;a ye`È 1$2&
5la ;nkak& ksjd .ekSu

r;a lsÍu uOHidr uOHidrh


isis,a lsÍu ^60 oC ys ñks;a;= ødjKh fjka ^meiùu i;shla
20la ;nkak'& lsÍu muK&

úkdlsß uqyqka tl;= meiùu meiapÍlrKh


Ed

lsÍu ^udihla muK& úkdlsß ^60 oC ys


^10]la 200 mlla muK & ñks;a;= 20la&
uc
at

fnda;,a l< fmd,a j;=r fnda;,aj,


io

weisÍu
na

iSks 60 gla + foys hqI


fmd,a j;=r ^1 l& fmÍu 50 gla + isÜßla weisâ 1 gla
lP

+ fidaähï fugdnhsi,af*aÜ
75 mgla iy wdydr ldKavfha
ub

j¾Kl tl;= lsÍu


lic

fnda;,a lsÍu r;a lsÍu ñY% lsÍu


^Hot filling) ^90 oC $
at

ñks;a;= 5&
io

1'12 rEmh 
ns

fmd,a j;=r
ÔjdKqyrKh lsÍu
iS,a lsÍu fnda;,a l<
^kgk WIaK;ajfha
D

fmd,a j;=r
ñks;a;= 10&
ep
ar

fmd,a j;=r jhska ksIamdokh


tm

fmÍfuka miq
en

fmd,a j;=r ^1 l& kegùu


^iSks 150 gla
^ñks;a;= 5&
tl;= lsÍu&
t

ñY% lsÍu ^fidaähï


hSiaÜ tl;= lsÍu isis,a lsÍu fugdnhsi,af*aÜ
75 mg yd leru,a
l< iSks 5 g&
meiùu
ñY% lsÍu ^Èk 14la fmÍu
muK&
l=¿nvq ^lr`ouqx.=" lrdnqkeá
yd l=re`ÿ& fmdÜgkshla ne`o
fnda;,a lsÍu fmÍu ødjKh ;=< nyd
udi 6la muK l,a lsÍu
9
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fmd,a f,,a, wdY%s; ksIamdok
fmd,a fldyq ksIamdokh
fmd,a fldyq ksiaidrKh lsÍu isÿ lrkafka fmd,a f.äfha msg; wdjrKfhks'
iajdNdúl fldyq j¾.hla jk fmd,a fl`È wdldr lsysmhls'

1 ÿUqre fl`È (Brown fibre)- ¡ fïrE fmd,aj,ska


ksiaidrKh lrk w;r Yla;su;a fl`È j¾.hls'
iSÍïj,g Tfrd;a;= fohs'
Ed
uc

2 iqÿ fl`È (White fibre) - ¡ fkdfïrE fmd,aj,ska


at

ksiaidrKh lrk w;r" uDÿ" ;=kS" ÿ¾j, fl`È


io

j¾.hla fõ'
na
lP

fyd`Èka fïrE fmd,a f,,sj,ska" laIqø Ôù l%shdj,shla u.ska ÿUqre fl`È fjka
lr .efka' fkdfïrE fld< meye;s fmd,a f,,sj,ska hka;%dkqidrfhka iqÿ fldyq
ub

fl`È fjka lr .ekSu isÿ lrhs'


lic

Y%S ,xldj" gekaidkshdj" flkahdj" nx.,dfoaYh" nqreuh" ;dhs,ka;h"


at

khsÔßhdj" >dkd hk rgj,a fmd,a fl`È yd fl`È wdY%s; ksIamdok w;r m%uqL
ia:dkhla .kS'
io
ns

fmd,a fl`Èj, ridhksl ixhq;sh


D

,s.akSka 45.84%
ep

fi,shqf,daia 43.44%
ar

fyñ fi,shqf,daia 0.25%


tm

fmlaáka iy wdY%s; ixfhda. 5.25%


c, ødjH ixfhda. 5.25%
en

w¿ 2.22%
t

fmd,a fl`Èj, fN!;sl .;s.=K


È. ^cm& 15 - 20
>k;ajh (g/cc) 1.40
úIalïNh (mm) 0.1 - 1.5
f;;ukh 10.50%

10
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fmd,a fl`È ksIamdok l%shdj,sh

1 fldyq ksIamdokh i`oyd wiajkq fk<Su iy f,,a, bj;a lsÍu

Wiia ;;a;ajfha fldyq ksIamdokh i`oyd fmd,a f.ä fld< meye;s


ld,fha§ u fk<d .; hq;= h' meiqKq fmd,a f.ähl f,,a, uq¿ f.äfha nßka
35-45 %la muK fõ' udi 10 - 11la muK jhie;s f.äj,ska Wiia ;;a;ajfha
rkajka meye;s fl`È ksIAmdokh l< yels h'

2 fmd,a fl`È m,a lsÍu (Retting)


Ed
uc

m,a lsÍu hkq moï lsÍfï l%shdj,shla jk w;r fuys § fmd,a f,,s"
at

iajdNdúl laIqø Ôùkaf.a j¾Okh Èßu;a lrjk mßirhl ;eîu isÿ lrhs' fuu
io

l%shdj,sh fmd,a f,,s m,amh w¾Oj úfhdackh lrk w;r" tu.ska fmd,a fl`È
na

fjka lr .; yels h' tys wjfYaIh zzfldyqn;a ZZ (Coir pith) f,i ye`Èkafõ'
lP

msßisÿ c,fhka m,a lsÍu fyd`Èka fïrE fmd,a f,,s i`oyd isÿ lrk w;r"
ub

fld< meye wuq fmd,a f,,s i`oyd ,jK ñY% c,h fhdod .kshs'
lic

²² msßisÿ c,fhka m,a lsÍu


at
io

fïrE fmd,a f,,s" my;a ìï wdY%s;j iE¥ c,h msß j,j,aj, fyda c,h
ns

msr jQ fldkal%SÜ gexlsj, oud udi 6la muK fmf`.kakg i,iajhs'


D

²² lrÈfhka m,a lsÍu


ep
ar

fld< meye fmd,a f,,s lrÈfha fyda lD;s%uj ilia l< ,jK c,fha
tm

fm`.Sug i,iajhs' fuys § fmd,a f,,s" uqyqo wdikakfha .x bjqrl j,j,aj, nyd
fm`.Sug i,iajhs' lrÈfhka m,a lsÍu i`oyd udi 8¡10la muK ld,hla .; fõ'
en

kuq;a iqÿiq nelaàßhd c,hg tl;= lsÍfuka fuu ld,h wvq lr .; yels h'
t

3 fl`È ksiaidrKh (Fibre extraction)

m,a lsÍfï l%shdj,sfhka wk;=rej fmd,a f,,s c,fhka bj;a lr fia§u isÿ
lrhs' bkamiq msg fmd;a; bj;a lr ,S wÉpqj, oud ,S ms;a;lska .id fmd,a fl`È
bj;a lr .efka' fuf,i fl`È fjka lr .ekSfuka miqj tajd msßisÿ lr fijfKys
;nd úh<d .efka'

11
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
4 fl`È leàu (Spinning)

fl`È leàu .Dyia: l¾udka;hls' fl`È leàu úúOdldr f,i isÿ lrk
w;r th frdaohla wdY%fhka" yia;uh jYfhka fyda hdka;%sluh f,i isÿ l<
yels h'

5 fl`È úùu (Weaving)


Ed

fuys § fl`È ;kql i,a*shqßla wï,h u.ska m%;sldr lrk w;r" tu.ska tys
j¾Kh yd j¾K ;Sj%;dj jeä lsÍu isÿ l< yelsh'
uc
at

6 fl`È j¾K .ekaùu


io
na
lP

j¾Kh yd ks¾udKlrKh fldyq ksIamdok wf,úlrKfha § m%uqL ia:dkhla


.kS' my; i`oyka j¾Kl" fl`È j¾K .ekaùfï § Ndú; fõ'
ub
lic

l%sfidäka ys kema;,ska frâ


at
io

fu;s,a jh,Ü kema;,ska TfrkaÊ


ns

uefckagd kema;,ska .S%ka


D
ep
ar

fmd,a fl`È wdY%s; ksIamdok


tm

iqqÿ fl`È - (¡ ,Kq


en

ÿUqre fl`È (¡ nqreiq" mdmsis" fuÜg


t

fldyqn;a wdYs%; ksIamdok


²² j.d u¨ ^Grow bags&
²² Brickets

yß;d.dr ;=< j.d udOHhla f,i fldyqn;a iïmSvkh lr idok j.d u¨


yd Brickets i`oyd úfoaYSh fjf<`ofmd<la mj;shs' óg wu;rj fldyqn;a u.ska
mßir ys;ldó j.d n`ÿka ksIamdokh o isÿ lrhs'

12
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
1'1'2 f;a

Y%S ,xldfõ m%Odk jYfhka l¿ f;a (Black tea) ksIamdokh lrk w;r iq¿
jYfhka yß; f;a o ( Green tea) ksIamdokh lrhs' f;a ksIamdok u.ska iuia; o<
foaYSh ksIamdokhg 2%l muK odhl;ajhla ,nd fohs' m%dfoaYSh jeú,s iud.ï
^jeú,s wxYh$Estate sector) u.ska md,kh jk w;r wdikak jYfhka ,laI foll
muK Y%ñlfhda msßila ta i|yd odhl fj;s' YS% ,xldfõ iuia; f;a j.dj i`oyd
wdikak jYfhka ñ,shkhl muK Y%ñlhska msßilf.a odhl;ajh iemfhk nj
y÷kdf.k we;'
iuia; f,dal f;a ksIamdokh ie,l+ úg Y%S ,xldj isõjk ia:dkfha miqjk
w;r Ökh" flkahdj iy bkaÈhdj bÈßfhka isà' f,dal f;a wmkhk ie,l+ úg
Ed

Y%S ,xldj ;=kajk iA:dkfha miqfõ'


uc

Y%S ,xldfõ f;a" f,dalfhys Wiia u .=Kd;aufhka hq;= f;a f,i ms<sf.k we;s
w;r" isxy ,dxPkh ^Lion logo& hgf;a tu f;a wmkhkh lrhs' Y%S ,xldfõ m%Odk
at

f;a .ekqïlrejka jkafka reishdj" brdlh" brdkh" Bðma;=j" tlai;a rdcOdksh yd


io

cmdkhhs' f;a me<hl wdhq ld,h wjqreÿ 30 ¡ 50ls'


na

f;a ieliqï ls%hdj,sh


lP

f;a o¨ fk<Su
ub
lic

Y%S ,xldfõ Wiia .=Kd;aufhka


hq;= f;a ksIamdokhla mj;ajdf.k hdu
at

i`oyd w;ska f;dard o¨ fk<Su isÿ lrhs'


io

iajdNdúlj f;a m`ÿrl ls%hdldÍ ^Active&


ns

iy iqma; ^Dorment& f,i wxl=r j¾.


folla mj;S'
D

1'13 rEmh  f;a o¨ fk<Su


ep

f;a o¨ fk<Sfï § ie,ls,su;a úh hq;=


lreKq
ar

iqma; wxl=r lvd bj;a lsÍu ^túg ls%hdldÍ wxl=rhla yg .kS'&


tm

kshñ; mßÈ j¾Okh jQ f;a o,a,la ^wxl=rh iy m;% folla fyda ;=kla&
en

f;a ksIamdokh i`oyd fk<d .ekSu


t

fkdfïrE o¨ fk<Su isÿ fkdl< hq;= h'

l%uj;a fk<Sfï pl%hla mj;ajd .ekSu


fudark ,o f;a fld<" f;a o¨ fk<k wjia:dfõ§ u fk<d bj;a
lsÍu
fk<Sfï uÜgfï we;s j,a me< bj;a lsÍu

f;a o,a,g ydks fkdjk fia o¨ fk<Su

13
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fuf,i fk<d .;a o¨j, nr lsrd l¾udka;Yd,d fj; m%jdykh lrhs'
m%jdykfha § ma,diaála l+v Ndú; l< hq;= w;r fk<k ,o o¨j,g ydks fkdùug
j. n,d .; hq;= h'
YS% ,xldfõ ksmojk f;a j¾.
m%d:ñl f;a w.h tl;= l< f;a ^Value added tea)
l¿ f;a ^Black tea) ri l< f;a ^Flavoured tea)
yß; f;a ^Green tea) laIKsl f;a ^Instant tea)
f;a nE.a ^Tea bag)
Ed

melÜgqj, wiqrk ,o f;a ^Packeted tea)


uc
at

whsia f;a ^Ice tea)


io
na

l¿ f;a ksIamdokh
lP

²² l¿ f;a ksIamdokfha § meyeh yd rih ,nd .ekSug my; i`oyka mshjr


w;HjYH fõ'
ub

;õ ueÍu (Withering)
lic

weUÍu (Rolling)
at

ye,Su (Roll breaking)


io

TlaislrKh (Oxidation)
ns

úh<Su (Drying / Firing)


D
ep

msßisÿ lsÍu yd fY%aKs.; lsÍu (Sifting and Grading)


ar

weiqreï lsÍu (Packing)


tm

;õ ueÍu
en

²² f;a m;%j, we;s c, m%udKh 55] olajd wvq lsÍu


fuys wruqKhs' fk<d .;a f;a o¨ ;õ ueÍfï
t

fødaKshlg ^Withering trough& oud tys we;s


oe, yryd oeä jdhq oyrdjla hjd m;%j, c,h
bj;a lrhs'
²² fuu ls%hdj,sh i`oyd idudkHfhka meh 12 ¡ 17
muK ld,hla .;fõ'
²² ;õ ueÍu wjidkfha § f;a m;% ue,fjkiq¨ 1'14 rEmh  ;õ ueÍu
iajNdjhg m;a fõ'

14
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
o¨ weUÍu
²² ;õ ueÍfuka miqj" tu m;% o¨ weUÍfï
hka;%hla u.ska wUrd .efka'
²² fuys § f;a fld<" weUreKq jh¾ jeks
;;a;ajhlg m;a fõ'
²² fuu mshjr f;aj, rih jeä lsÍug odhl
fõ' fuys § weUrE f;a fld<j, ridhksl 1'15 rEmh  f;a o¨ weUÍfï
l%shdldß;ajh wdrïN fõ' hka;%h

ye,Su
Ed

²² wUrd.;a f;a o¨j,ska kshñ; mßÈ


uc

weUreKq l=vd fldgia ^Dhools&


at

fkdweUreKq úYd, fldgiaj,ska ^Big


bulk& fjka lr .ekSu frda,a fí%l¾
io

hka;%h u.ska isÿ lrhs'


na
lP

²² fkdweUqreKq úYd, fldgia kej;


weUÍulg ,la lrk w;r l=vd
ub

fldgia TlaislrK ls%hdj,shg fhduq 1'16 rEmh  f;a o¨ ye,Su


lic

lrhs'
at
io

TlaislrKh
ns

²² TlaislrKh ùug wjYH mdßißl


D

;;a;aj hgf;a wUrd.;a f;a o¨ 5¡8 cm


ep

>klug msßisÿ u;=msgl w;=rd ;nhs'


ar

²² TlaislrK ls%hdj,sh wjidkfha §


tm

fld< meye;s wUrd.;a f;a o¨ ;U


ÿUqre meyehg yefrk w;r bka m,;=re
en

iqj`ola jykh fõ' 1'17 rEmh  TlaislrKh


t

úfYaI lreKq

²² fuys § f;a m;%j, we;s fmd,s*sfkda, ^Polyphenol&" fmd,s*sfkda,a Tlaisfâia


^Polyphenol oxidase) keu;s tkaihsuh iu`. iïnkaO ù ;shd*af,aúka
^Theaflavin) iy ;shdreì.ska ^Thearubigin) ixfhda. njg TlaislrKh fõ'

²² .=Kd;aul f;a ksIamdokhla i`oyd ;shd*af,aúka iy ;shdreì.ska wkqmd;h


1 ( 10 úh hq;= h'

15
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
úh<Su
²² fuys § WIaK;ajh jeä lsÍu u.ska
tkaihsu ls%hdldß;ajh wlS%h lr
TlaislrKh kj;d ouhs'

²² ta iu`. u f;aj, c, m%;sY;h 3] olajd


wvq lrhs'
1'18 rEmh  úh<Su
Ed

msßisÿ lsÍu yd fY%aKs lsÍu


uc

²² úh<d .;a f;a" fmfkar u.ska y,d


at

.kS' bka miqj j¾.SlrKh isÿ lrhs'


io

hka;%dkqidrfhka f;aj, we;s ishqï


na

fl`È iy kgq bj;a lr msßisÿ lrhs'


fl`È iy kgq f,i bj;a lrk
lP

fldgi li< f;a jk w;r msßisÿ


lr .kakd f;a —l¿ f;a˜ (Black tea)
ub

f,i ye`Èkafõ'
1'19 rEmh  fYa%Ks lsÍu
lic

²² wuq f;a o¨ 100 kglska ksñ f;a l=vq


at

25 kgla ,nd.; yels h' f;a l=vq j¾.SlrK l%shdj,sh wjika jYfhka isÿ
io

flfrk w;r tys § kej;;a ¥ú,s bj;alr msßisÿ lrhs'


ns

weiqreï lsÍu
D

²² m%Odk jYfhka we¨ñkshï ia;rhlska wdjrKh jQ lvodis Wr fï i`oyd fhdod


ep

.kS' wjYH;dj u; l=vd m%udKfha weiqreï o fhdod.; yels h' fuu weiqreï
øjH c,h iy iqj`o wjfYdaIKhg m%;sfrdaë úh hq;= h'
ar
tm

f;a j¾.
en

fmflda ^Pekoe)
t

TfrkaÊ fmflda ^Orange Pekoe - OP)


fn%dalka TfrkaÊ fmflda (Broken Orange Pekoe - BOP)
fn%dalka TfrkaÊ fmflda *ekska (Broken Orange Pekoe Fannings - BOPF)

f;a l=vq fkd' 1 (Dust no. 1)

16
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
Ed
uc
at
io
na
lP
ub

yß; f;a ksIamdok ls%hdj,sh


lic

yß; f;a TlaislrKhg Ndckh


at

fkdjQ f;a f,i ye`Èkafõ' tu ksid


ksIamdok ls%hdj, § f;a o¨j, we;s
io

fmd,s*sfkda,a Tlaisfâia tkaihsuh


ns

wlS%h lsÍula fuys § isÿ lrhs'


D

yß; f;a ksIamdok ls%hdj,sh my; mßÈ


ep

fõ'
1'21 rEmh  yß; f;a
ar
tm

jeä WIaK;ajhlg f;a o¨ Ndckh lsÍfuka tys we;s fmd,s*sfkda,a Tlaisfâia


tkaihsuh wlS%h lsÍu (Steaming / Pan frying)
en

weUÍu (Rolling)
t

ye,Su (Roll breaking)


úh<Su (Drying / Firing)
msßisÿ lsÍu yd fY%aKs .; lsÍu (Sifting and Grading)
weiqreï lsÍu (Packing)

17
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
1'1'3 rn¾

fj<`ofmdf<a oekg mj;sk iajdNdúl rn¾ w;ßka jvd;a u msßisÿ rn¾


j¾.h f,i ie,flkafka fl%ama rn¾ h' lafIa;% rn¾ lsß leá .eiSu u.ska fuu
f,afglaia fl%ama rn¾ ksmojk w;r tajdfha iqÿ meye;s iajNdjh ksid fma,a fl%ama
hk ku o Ndú; lrhs'

úh<s rn¾ wdY%s;j ksmojk ksñ NdKav fi!LHdrlaIs; ffjoH WmlrK"


wdydr øjH iu`. iam¾Y jk rn¾ ksIamdok yd .ï j¾. ms<sfh, lsÍfï § fuu
rn¾ m%Odk wuqøjH f,i Ndú; lrhs'

Y%S ,xldj" f,dj úYd,; u fl%ama rn¾ ksIamdolhd jk w;r" tu ;;a;ajh


;jÿrg;a wdrlaId lr .ekSug ksIamdok l%shdj,sfha iEu mshjrla u b;d msßisÿj
Ed

yd ukd md,khlska hqla;j isÿ lsÍu jeo.;a fõ'


uc

rn¾ lsß wdYs%; ksIamdok


at

²² fla%ma rn¾ ^Crape Rubber&


io

²² ÿï .eiQ ISÜ rn¾ ^Ribbed Smoked Sheet Rubber - RSS&


na

²² flakaødmidß; rn¾ lsß ^Centrifuged latex&


.s,ajqï NdKav ^Dipped products&
lP

²²
²² wÉpq Ndú;fhka ksIamdÈ; NdKav ^Cast products&
ub
lic
at
io
ns
D
ep

fla%ma rn¾
ar

ÿï .eiQ ISÜ rn¾


tm
en
t

wÉpq Ndú;fhka
ksIamdÈ; NdKav

.s,ajqï NdKav
flakaødmidß; rn¾ lsß
1'22 rEmh  rn¾ lsß wdYs%; ksIamdok

18
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
fla%ma rn¾ ksIamdok l%shdj,sfha mshjr

lafIa;% lsß tl;= lsÍu yd iqrlaIKh


uQ,sl fmÍu
úh<s rn¾ m%;sY;h ks¾Kh lsÍu
rn¾ lsß ixÑ; lsÍu yd iïu;lrKh
fidaähï nhsi,a*hsÜ tl;= lsÍu
Nd.sllrKh (Fractionation)
Ed

úrxckh (Bleaching)
uc

lsß leá .eiSu (Coagulation)


at
io

weUÍu
na

f,aia úh<Su
lP
ub

ISÜ rn¾ ksIamdok l%shdj,sfha mshjr


lic
at

lsß tl;= lsÍu iy fmÍu


io
ns

lsß iïu;lrKh (Standardization)


D

lsß kej; fmÍu


ep

;kql wï, ñY%Khla idod .ekSu


ar

wï, tl;= lr fmK bj;a lsÍu


tm

lsß ñoùu (Coagulation)


en

lsß leáh ilia lr .ekSu


t

lsß leáh weUÍu


wUrd.;a ISÜ h<s fidaod .ekSu
ISÜ mjfka úh<Su
ISÜ ÿï.eiaiùu
ISÜ j¾. lsÍu iy .nvd lr ;eîu

19
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
.s,aùu u.ska rn¾ lsß wdYs%; NdKav ksmoùu
.s,aùu u.ska ksmoúh yels ksñ NdKav" ne¨ï iy rn¾ nEkaâ i`oyd uQ,sl
úhou b;d by< fkdjk fyhska th .Dyia: l¾udka;hla f,i o wdrïN l<
yels h'

flakaødmidß; rn¾ lsß

ridhksl øjH tl;= lsÍu


Ed

ixhqla; rn¾ lsß


uc

mßK; ùu
at
io

m<uq .s,aùu
na
lP
ub

wdxYsl úh<Su
lic
at
io

w;sf¾l .s,aùu
ns

^wjYH kï&
D
ep

úh<Su
ar
tm
en

j,alkhsia lsÍu
t

wÉpqfjka bj;a lr .ekSu

20
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
wÉpq Ndú;fhka NdKav ksIamdokh

wÉpqj ilid .ekSu

fuys § m<uqj isÿ lrkqfha flakaødmidß; rn¾ lsßj,g ridhksl øjH oud
ixhqla; rn¾ lsß idod .ekSuhs' bkamiq fuu ixhqla; rn¾ lsß ;=<" wÉpqj idod
.ekSug wfmalaIs; NdKavh lsysm jrla .s,ajd úh<d .ekSfuka miqj j,alkhsia
lsÍu isÿ lrhs' bkamiq fuu wÉpq Ndú;fhka NdKav ksIamdokh isÿ l< yels h'
Ed

ridhksl øjH
flakaødmidß; tl;= lsÍu ixhqla; rn¾ lsß
uc

rn¾ lsß
at
io
na

rn¾ ia;r >klu jeä ixhqla; rn¾ lsß ;=<


lsÍu i`oyd kej;
lP

NdKavh .s,aùu
.s,aùu
ub
lic
at

úh<Su j,alkhsia lsÍu


io

^100 oC&
ns
D

NdKavfhka rn¾
ep

wÉpqjg meßia wÉpqj bj;a lr


nodu fh§u
ar

.ekSu
tm
en
t

meßia nodu meßia nodu ksñ


>kùug ie,eiaùu NdKav

21
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
wmkhk lDIsl¾u fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
1'2

1'2'1 .ïñßia
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic

1'23 rEmh  .ïñßia j.dj


at
io

zzl=¿nvq f,dj rcqZZ f,i ye¢kafjk .ïñßia" ksß; È. bkaÈhdfõ flar<


ns

m%dka;hg wdfõ‚l fnda.hls' cd;Hka;r l=¿nvq l¾udka;fha úYd,; u fj<|


øjHh f,i ye¢kafjk .ïñßiaj, ksIamdolhska iy wmkhklrejka f,i
D

n%iS,h" bkaÈhdj" uef,aishdj" bkaÿkSishdj jeks rgj,a m%Odk ;ekla Wiq,hs'


ep

Y%S ,xldfõ .ïñßia j.d flfrk uq¿ N+ñ m%udKh fylaghdr 29 378la muK
fõ' ud;f,a" uykqjr" lE.,a," nÿ,a," r;akmqr" fudkrd., iy l=reKE.,
ar

Èia;%slalj, .ïñßia nyq,j j.d lrhs' j¾;udkfha Y%S ,xldj f,dalfha uq¿ .ïñßia
tm

ksIamdokfhka y;ajk ia:dkh ,ndf.k we;s w;r th uq¿ ksIamdokfhka 5'7]l


en

m%udKhls' .ïñßia m%Odk jYfhka l=¿nvqjla f,i;a rildrlhla f,i;a wdydr


l¾udka;fha § Ndú; fõ' tfia u iqj| ú,jqka iy T!IO l¾udka;fha § o Ndú;
t

fõ'

.ïñßia wiajkq fk<Su yd ilia lsÍfï l%shdj,sh


wiajkq fk<Su
jirlg foj;djla ^h, yd uy lkak& .ïñßia Ydlfha mqIam yg .ekSu
isÿ fõ' m%Odk wiajekak ^70]& fkdjeïn¾ isg ckjdß olajd o" b;sß wiajekak
^30]&la uehs isg cQ,s olajd o fk<d .efka'

22
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
wiajkq fk<Sfï ksjerÈ wjêh
l¿ .ïñßia ¡ lrf,aa uq,a îc 4$5la b§ ;sîu yd lr, w. we;s îc w;ska
;o l< úg fkd;e<S mej;Su
iqÿ .ïñßiA ¡ iïmQ¾Kfhka u mdfya bÿKq .ïñßia lr,a fk<d .kS'
Ed
uc

1'24 rEmh  iqÿ .ïñßia iy l¿ .ïñßia


at
io

l¿ .ïñßia ilia lsÍfï l%shdj,sh


na

M, fjka lsÍu
lP

²² m<uqj" fk<d .;a .ïñßia lr,a Èk 1‐2la


ub

muK f.dv.id ;eîu


lic

²² weg .,jk hka;%h u.sska fyda w;ska


.ïñßia weg" lr,aj,ska fjka lsÍu yd
at

wmøjH fjka lsÍu


io

(Green berry sorter) u.ska


ns

²² oe,la
wuq ¡ úYd, .ïñßia weg fjkalr .ekSu
1'25 rEmh  M, fjka lsÍu
D
ep

WKq Èh m%;sldr lsÍu


ar

²² Wiia ;;a;ajfhka l¿ .ïñßia ieliSu i`oyd fuu mshjr b;d jeo.;a fõ'
tm

WKq Èh m%;sldr lsÍfï wruqKq


en

»» taldldÍ ;o l¿ meyefhka hq;= u;=msg fyd`Èka /,s .eiqKq .ïñßia ,nd .;


t

yels ùu
»» wmøjH yd laIqøÔùka úkdY ùu
»» iQ¾hdf,dalfha úh<Sug .;jk ld,h wvq ùu
»» .nvd ld,h jeä lr.; yels ùu

²² WKq Èh m%;sldr i`oyd úfYaI WmlrK lÜg,hla Ndú; fõ' fï i`oyd ner,a
Nd.hla iy l=vd oe,lska ^fkdïur 10& ilia lr .;a ner,a Nd.hg nyd,sh
yels n÷kla fuu WmlrK lÜg,hg wh;a fõ' fuu ner,fha 3$4l muK
mßudjla c,fhka mqrjd 80-¡90 oC WIaK;ajhlg r;a lr .ïñßia iys; oe,a
n`ÿk ñks;a;= 2-3la muK tys .s,ajd ;nhs'
23
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
úh<Su
²² WKq Èh m%;sldr l< .ïñßiaj, f;;ukh 75]la muK fõ' th 12]la muK
olajd wvq lsÍug úh<Su isÿ lrhs' úh<Su i`oyd úúO l%u Ndú;jk w;r tys §
50¡60 oC WIaK;ajhla mj;ajd .kS'

úh<Su isÿl< yels l%u


»» ysre t<sfha úh<Su
»» lD;s%u úh<k Ndú; lsÍu
³³ iQ¾h úh<k ^Solar dryers&
Ed

³³ leìkÜgq wdldr ;eá úh<k ^Cabinet dryers&


³³ fmÜá wdldr iu;, ;Ügq úh<k ^Flat bed dryers&
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at

iQ¾h úh<k leìfkÜgq wdldrfha fmÜá wdldr iu;,


io

.ïñßia úh<kh ;Ügq úh<k


ns

1'26 rEmh  lD;%Su úh<k


weisÍu
D

12]la muK olajd f;;ukh wvq l< úh<s .ïñßia f.daks fyda iqÿiq
ep

weiqreïj, .nvd lr ;nhs'


ar

iqÿ .ïñßia ilia lsÍfï l%shdj,sh


tm
en

M, fjka lsÍu
l¿ .ïñßia ilia lsÍfï § fuka u w;ska
t

fyda hka;% u.ska M, fjka lr l=vd îc bj;a flf¾'


fm`.ùu
f;dard.;a .ïñßia weg" f.daksj, fyda frÈ
u¨j, nyd Èk 5 ¡ 7la muK .,d hk c,fha fyda 1'27 rEmh  .ïñßia weg
c,h msrjQ gexlsj, oud fmÕùu isÿ lrhs' fjka lrk
^gexlsj, nyd fm`.ùfï § Èkla yer Èkla c,h udre hka;%h
l< hq;= h&

24
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
M,djrKh ^msg fmd;a;& bj;a lsÍu
i,a,vhl we;s,a,Su fyda fmd;a; bj;a lsÍfï hka;%hla ^ Pepper decorticator &
Ndú; lsÍfuka fmd;a; bj;a lsÍu isÿ l< yels h'
Ed
uc
at

1'28 rEmh  Pepper decorticator


io
na

isá%la wï, m%;sldrh


lP

fmd;a; bj;a l< îc msßisÿ c,fhka fidaod 2]l isá%la wï, ødjKhl
mehl muK ld,hla .s,ajd ;nhs' tu.ska .ïñßia îcj, iqÿ meyeh ;Sj% fõ'
ub
lic

fia§u yd úh<Su
at

isá%la wï, m%;sldrfhka miq .ïñßia îc msßisÿ c,fhka fidaod úh<Sfï §


io

lD;%su úh<kj, WIaK;ajh 60 oC g jvd jeä fkdjk f,i mj;ajd .; hq;= h'
ns

1'2'2 l=re`ÿ
D
ep
ar
tm
en
t

1'29 rEmh  l=re`ÿ

ñksid w;S;fha § y`ÿkd .kakd ,o l=¿nvq fnda.hla jk l=re`ÿ Ydlh


Y%S ,xldjg wdfõKsl fnda.hls'
jd‚c l=re÷ f,i ckm%shj we;s m%Odk l=re÷ j¾. fol jkqfha i;H l=re÷
yd leishd l=re÷ h' f,dal fj<|fmd<g jeä u m%udKhla i;H l=re÷ imhkq
,nkafka Y%S ,xldj úisks' Y%S ,xld l=re÷" f,dalfha we;s wk¾>; u l=re÷ f,i
m%lg ù we;'
25
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
leishd l=re÷ j¾.j, .=Kd;aulNdjh i;H l=re÷j,g jvd fnfyúka wvq h'
bkaÿkSishdj" úhÜkduh iy Ökh jeks rgj,ska fj<`ofmd<g leishd l=re`ÿ bÈßm;a
lrhs'

2017 § weia;fïka;=.; l=re÷ j.d jmißh jkafka 32 985 ha ls' l=re÷


fmd;af;a .=Kd;aul nj r|d mj;skafka cdkuh lreKq" mi iy foaY.=‚l idOl
u; h' b;d by< .=Kd;aul núka hq;= l=re÷ ksmojkafka iqÿ meye;s je,s mfiys h'

meKs ñßia l=re÷" fifj,a l=re÷" ;s;a; l=re÷" lyg l=re÷ hk úfYaI
Y%S ,xldfõ olakg ,efnk l=re÷ úfYaI fõ' l=re÷ fmd;af;a we;s rih wkqj tajd
j¾. lr we;'
Ed

YS% ,xldfõ 2017 j¾Ifha § l=re`ÿ fmd;= fuá%lafgdka 22 341l m%udKhla yd


uc

l=re`ÿ f;,a fuá%lafgdka 108l m%udKhla wmkhkh lr we;'


at

Y%S ,xldj u.ska wmkhkh lrk l=re÷j,ska 40 - 50]l m%udKhla ñ,§


io

.kafka fulaisfldaj jk w;r" wfkl=;a m%Odk .ekqïlrejka jkafka ,;ska


na

weußldkq rgj,a" iamd[a[h iy c¾ukshhs'


lP

Y%S ,xldfõ l=re÷j,ska ,efnk jd¾Isl Y=oaO m%;s,dNh fylaghdrhlg


ub

remsh,a 211 900la muK fõ'


lic

wiajkq fk<Su
at

m<uqfjka me< isg jQ j.djla jir 2 1$2 - 3 olajd ld,hl § uq,ska u wiajkq
io

fk<Sug iqÿiq ;;a;ajhg m;ajk w;r bkamiq we;sjk w¨;a wxl=r wiajkq fk<Sfï
ns

;;a;ajhg fïÍug jir 1 1$2la muK .; fõ' fmd;af;ys j¾Kh ÿUqre meye .ekaù
we;s wjia:dj wiajkq fk<Sug iqÿiq fõ'
D
ep

idïm%odhsl l=re`ÿ l`oka lmd .ekSu lrkqfha j¾Idj iu`. yg.kakd w¨;a
o¨ fld< mdgg yeÍu;a iu`. h' fuu wjia:dfõ § fmd;= .e,ùu myiq fõ' l=re`ÿ
ar

.iaj, o¨" u,a" f.ä iys; ld,fha § fmd;= .e,ùu ÿIalr h' fmd;a; úh<Su
tm

j<lajd .ekSu i`oyd wiajkq fk<Sfï § úh<s ld,h u.yer l=re`ÿ lemSu u.ska
l=re`ÿ fmd;= .e,ùu myiq fõ'
en
t

wiajkq ieliSu
wiajkq fk<Sfuka miq l=re`ÿ l`oka tl;= lr fmd;= .e,ùu i`oyd l=re`ÿ
ilik ia:dkhg f.k hd hq;= h' l=re`ÿ fldagqfõ yria w;= yd .eg bj;a fldg
fidaod .ekSfuka miq fldagqfõ u;=msg ÿUqre meye;s iqUq¨" fldle;af;ka ^Scraper&
iQrd bj;a l< hq;= h' bkamiq ms;a;, oKavlska fldagqj msßue§fuka ,Sfhka fmd;a;
nqre,a lsÍu isÿ lrhs'

26
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
bkamiq tl fl<jrl isg wfkla fl<jrg fmd;a; È. w;g m,d fmd;a;
yd oKav w;ßka msys;=v we;=¿fldg 1 cmla muK by<g fmd;a; Tijd ,sys,a lrhs'
bkamiq fldagqj yryd uq,ska me,aug iudka;rj úreoaO ÈYdfjka kej; by< isg
my<g me,aula fhdod fmd;a; w;ßka msys;=v hjd fmd;a; Nd. folla f,i .,jd
.; yels h' tfia u ;ks fmd;a;la fyda Nd. lsysmhla f,i o .,jd .ekSug yels h'
.e,jQ fmd;= mjfka mehla muK úh<d tlla u; tlla jk fia ikaê lr
we;=<g fmd;= len,s mqrjd 106'7 cm la ^w`.,a 42& È. l+re idod .efka'

fuu l=re`ÿj, f;;ukh wvq lsÍu i`oyd Èk 5 ¡ 7la muK mjfka úh<Su
isÿ lrhs' wjika f;;uk m%udKh 14] fkdblauúh hq;= h'
Ed

fyd`Èka ieliQ l=re`ÿ l+rla ^Quills) taldldr >klñka" ÿUqre meyehg yqre
ly j¾Khlska hqla; úh hq;= h' fofl<jr tla fl<jrl isg wfkla fl<jr
uc

olajd Rcqj isák fia ilid ;sìh hq;= h' l=re`ÿ l+rej, fl<jrj,a ;Èka frda,a
l< lvodis frda,a fuka Èiaúh hq;= h' bkamiq ieliQ tl u fY%aKsfha l=re`ÿ l+re
at

tl;= lr 45 kgla jkfia ñá ^fí,a& ne`§u l< hq;= h'


io
na

tneúka fmd;= bj;a lsÍug


lP

oeßh hq;= fjfyi iy ld,h wvqjk


neúka jeä l`oka m%udKhla ;e<Sug
ub

yels fõ' tfia u idudkHfhka l=re`ÿ


lic

;e<Su w;aysgqùug isÿjk jljdkqj, §


mjd ms;a;, oKafvka ;rula ue§fuka
at

myiqfjka fmd;= bj;alr .; yels fõ' 106'7


cm
io

tneúka jir mqrd u tl u wdldrhlska


ns

l=re`ÿ ;e<Sug o wjia:dj ,efí'


1'30 rEmh  fyd`Èka ieliQ l=re`ÿ l+rla
D
ep
ar
tm
en
t

1'31 rEmh  l=re`ÿ wiajkq ieliSu

27
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
l=re÷ ksIamdok
m%Odk l=re`ÿ ksIamdok f,i fmd;= yd fld< wdYs%; ksIamdok ^ bark and
leaf products& wmkhkh flf¾'

fmd;= wdY%s; ksIamdok ^Bark products&


²² l=re÷ l+re (Quills)
²² l=re÷ l+re len,s (Quillings)
²² f*oßkaia (Featherings)
²² Ñmaia (Chips)
Ed

l=re÷ l+re ^iïmQ¾K l+re $ Quills)


uc

l=re`ÿ fmd;= tl u; tl ;nd ikaê lr


at

tys we;=<; l=yrh tu j¾.fha u l=vd len,sj,ska


mqrjd 106'7 cm È.ska hqla; jkfia ieliQ l+re" l=re÷
io

l+re ^Quills& f,i ye`Èkafõ'


na

1'32 rEmh  l=re÷ l+re ^Quills)


lP
ub

l=re÷ l+re len,s (Quillings)


lic
at

iïmQ¾K l=re÷ l+rej,ska levqKq" úúO


úYd,;ajfhka hq;= fldgia yd m;=re fï hg;g
io

.efka'
ns

1'33 rEmh  l=re÷ l+re len,s


(Quillings)
D
ep

f*oßkaia (Featherings)
ar

l=re÷ l+re ilia lsÍfï § l=re÷


tm

fmd;af;a leãhk ;=kS msydgq jeks


fldgia h'
en
t

1'34 rEmh  f*oßkaia (Featherings)

Ñmaia (Chips)
fïrE" ;o" .e,úh fkdyels msg; iqUq, iys;
fld< ñY% ÿUqre meye;s fmd;= fï kñka y÷kajhs'

1'35 rEmh  Ñmaia (Chips)

28
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
l=re`ÿ wdYs%; ksIamdok

l=re`ÿ f;,a l=re`ÿ l=vq l=re`ÿ f;a


1'36 rEmh  l=re`ÿ wdYs%; ksIamdok
wNHdih
Ed

01 nyqjrK m%Yak
1 isg 5 olajd m%Yakj, jvd;a ksjerÈ ms<s;=r f;dard háka brla w`Èkak'
uc

1& fmd,a wdY%s; ksIamdok ms<sn`o j.ka;s lsysmhla my; i`oyka fõ'
at

A Èis`È fmd,a ksIamdokhg l=reïnd ^fkdmeiqKq& fmd,a uo fhdod .kshs'


io

B ,Sj,ska ksmojk ilS%h ldnkaj,g idfmalaIj fmd,a lgqj,ska ksmojk


na

ilS%h ldnkaj, .=K;aulnj by< h'


lP

C fldmamrdj,ska ,nd .kakd f;,a rEm,djkH lghq;= i`oyd fhdod


ub

.kshs'
D f;;a l%uh u.ska fmd,a f;,a ksIamdokfha § úh<s l%uhg idfmalaIj
lic

10 - 15]lska wiajekak jeä h'


at
io

by; m%ldY w;ßka jvd;a ksjerÈ jkafka'


ns

i' A muKs' ii' B muKs' iii' A yd B muKs'


iv' B yd C muKs' v' C yd D muKs'
D
ep

2& l¿ f;a ksIamdokfha § ;õ ueÍu ^withering& hkq"


i' f;a o¨ l=vd fldgiaj,g fjka lsÍu h'
ar

ii' f;a o¨j, c,h m%udKh 70] olajd wvq lsÍu h'
tm

iii' f;a o¨ meiùu h'


en

iv' f;a o¨j, c, m%;sY;h 3] olajd wvq lsÍu h'


t

v' f;a o¨j,g w.h tl;= lsÍu h'


3& lafIa;%fha § tl;= lrk ,o rn¾ lsß leá .eiSu je<elaùug fhdod
.kakd m%;sleáldrlh jkafka"
i' fidaähï laf,darhsÜ h'
ii' fidaähï i,a*hsÜ h'
iii' fidaähï nhsi,a*hsÜ h'
iv' f*dañla wï,h h'
v' fidaähï fugd nhs i,a*hsÜ h'

29
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
4& l=reÿ Ydl idr fkdfhl=;a l¾udka; i`oyd fhdod .kshs' l=re`ÿ fmd;af;ys
wvx.= m%Odk ix>glh jkafka"
i' bhqðfkda,a h' ii' ikñla we,aämdhsâ h'
iii' veä;Ska h' iv' leïm¾ h' v' fcrksfhd,a h'

5& iqÿ .ïñßia ksIamdokh i`oyd wiajkq fk<Sug iqÿiq mßK; o¾Ylh
jkafka"
i' fyd`Èka fïrE .ïñßia weg iys; lr,a h'
ii' lrf,a wegj,ska jeä .Kkla r;=$ly meye jQ lr,a h'
Ed

iii' <má .ïñßia weg iys; lr,a h'


uc

iv' iïmQ¾Kfhka u r;= meye jQ lr,a h'


at

v' ´kEu mßK; wjia:djl we;s lr,a h'


io
na

02 jHQy.; rpkd m%Yak


lP

1&
ub

i. fmd,a f,,s moï lsÍug fhdod .kakd c,fha .=Kd;aul nj fmd,a f,,af,a
mßK;Ndjh u; ;SrKh fõ' my; wjia:d i`oyd fhdod.; yels c,fha
lic

iajNdjh kï lrkak'
at

(a) fïrE fmd,a f,,s -


io

(b) wuq fmd,a f,,s -


ns

ii. rn¾ lsß tl;= lsÍu i`oyd Ndú; l< yels WmlrK 3la kï lrkak'
D
ep

1) '''''''''''''''''''''''''''' 2) '''''''''''''''''''''''''''' 3) ''''''''''''''''''''''''''''


ar

iii. jdKsc l=re`ÿ f,i ckms%hj we;s l=re`ÿ j¾. fol kï lrkak'
tm
en

1) '''''''''''''''''''''''''''''''''''' 2) ''''''''''''''''''''''''''''''''''''
t

iv. fmrfudak W.=,a ksIamdokfha § fhdod .kakd l=re`ÿj, wvx.= m%Odk


ix>glh kï lrkak'

03 rpkd m%Yak

1& l¿ f;a ksIamdok ls%hdj,sfha m%Odk mshjr .e,Sï igyklska olajkak'


2& fmd,a wdYs%; ksIamdok isÿ lsÍu i`oyd YS% ,xldfõ úNjh úia;r lrkak'

30
WÑ; ;dlaIKsl Ys,am l%u Ndú;fhka jeú,s fnda. yd wmkhk lDIs fnda. wdY%s; ksIamdok ieliSu
02 ksIamdok yd jHdmdr
ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d

rgl wd¾Ól ixj¾Okhg jHjidhl;ajh


odhl jk wdldrh
Ed

rgl ixj¾Okh flfrys kj ksmehqï


(Inventions) yd kjH;d (Innovations)
uc

ìys ùu;a ta u.ska cks;jk jHdmdr;a (Business)


w;sYhska u jeo.;a fõ' fï ksid f,dalfha ish¨ u
at

rdcH kj ksmehqï yd kfjda;amdok ìys lsÍu


io

flfrys wjOdkh fhduq lrhs' fuu.ska rgl


na

wd¾Ólh n,.kajñka ixj¾Okh <`.d lr fohs'


kj jHdmdr we;s ùu rgl wd¾Ólh by< kexùug
lP

odhl ùu yd rgl kj /lshd cks; lsÍug fya;=jk


2'1 rEmh 
ub

fyhska rgl iudÔh ixj¾Okhg o odhl fjhs'


;j o th NdKav yd fiajd ksIamdokh jeä lrñka
lic

mdßfNda.sl wjYH;d yd Wjukd ix;Dma;sh jeä lrhs' tfia u kj NdKav yd


at

fiajd fj<`ofmd<g tl;= ùu fya;=fjka fj<`ofmd< mq¿,a ùu yd ia:djr ùu" ñ,


.Kka ia:djr ùu jeks ;j;a wd¾Ól lreKq rdYshlg jeo.;a fjhs' tfia u tla
io

jHdmdrhla ÈhqKq ùu u.ska ;j;a ta yd ne`ÿKq jHdmdr wjia:d rdYshla ÈhqKq ùug
ns

o odhl fjhs' fuu ;;a;ajh rgl mj;sk udkj yd fN!;sl iïm;a rdYshla jvd
ld¾hlaIuj Wmfhda.S lr .ekSug fya;= fjhs' fï wkqj jHdmdßl wjia:d ìysùug
D

fya;= jk jHjidhl;aj ixj¾Okh hkq kjH;d W;amdokhg" jHdmdr ìys ùug"


ep

iudchg wjYH NdKAv yd fiajd ksIamdokhg" mdßfNda.sl wjYH;d ika;¾mKhg


ar

odhl ùug" ñ, .Kka md,khg" /lSrlaId wjia:d W;amdokhg fuka u rgl


mj;sk iïm;a ld¾hlaIuj Ndú;hg yd rgl wd¾Ól ixj¾Okhg odhl ùuhs'
tm

tneúka Y%S ,xldfõ rch o jHjidhl;aj ixj¾Okh i`oyd m%uqL;ajh ,nd §


en

lghq;= lrk w;r w'fmd'i' Wiia fm< ffcjmoaO;s ;dlaIKfõoh úIhfha wjidk
t

tallh u.ska o jHjidhl;aj ixj¾Okh ms<sn`o Wkkaÿj we;s lrhs' fuys § m%;sm;a;s
iïmdolhkaf.a uqLH wruqK ù we;af;a ;dlaIKsl úIhh Odrdfjka wOHdmkh
yodrk orejka Wiia wOHdmkh i`oyd fhduq jqj o fkdjqj o wjidkfha ish Ôjk
jD;a;sh f;dard .ekSfï § jHjidhlfhl= ùu i`oyd Wkkaÿ lsÍuhs' ta i`oyd wjYH
;dlaIKsl oekqu" l=i,;dj" wdl,am fuu úIh Odrdfõ uQ,sl tall yeoEÍfuka
,efnk w;r tu Wlyd .;a oekqu Ndú; lrñka iudchg wjYH NdKav yd
fiajd ks¾udKh lr" ksIamdokh yd fnod yeÍu wruqKq lr.;a jHdmdrhla wdrïN
lsÍu isÿ l< yels h' ta u.ska wfmalaId lrkqfha rcfha fyda fm!oa.,sl wxYfha
/lshd wfmalaId wvqlr /lshd fidhd hkakka (Job seekers) fjkqjg /lshd
iïmdolhka (Job providers) ìys lsÍu h'

31
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
rgl ;srir wd¾Ól ixj¾Okhla i`oyd jHjidhl;aj ixj¾Okh Rcqj u
odhl;ajh olajk w;r tu odhl;ajh my; i`oyka mßÈ meyeÈ,s l< yels h'
uyd mßudK jHdmdr wdh;k ìys ùfï uQ,sl moku jkafka ;ks mqoa.,
jHjidhlhka wdrïN lrk l=vd jHdmdr wdh;khs'
uyd mßudK jHdmdr fuka u mq¿,a yd uOH mßudK jHdmdr u.ska fiajd
kshqla;sh jeälr rfÜ /lSrlaId ms<sn`o .eg¨j úi`oSug odhl fjhs'
kjH;d iïmdokh u.ska NdKav yd fiajd ksmoùu fyda ;sfnk NdKAv yd
fiajd ;jÿrg;a ixj¾Okh u.ska mdßfNda.sl wjYH;d yd Wjukd ix;Dma;shg
odhl fjhs' ta yryd rgl ck;djf.a Ôjk ;;a;ajh ixj¾Okhg odhl fjhs'
Ed

NdKav yd fiajd fj<`ofmd<g tl;= lrñka fj<`ofmd< mq¿,a lsÍug odhl


fjhs'
uc

fj<`ofmd< mq¿,a ùfuka iemhqu by< kexùu yd ia:djr ùu ksid NdKav yd


at

fiajdj, ñ, .Kka my< hdu fyda ia:djr uÜgul mj;ajd .ekSug WmldÍ
io

fjhs'
na

jHdmdßl wjia:d mq¿,aùu fya;=fjka ta yd ne`ÿKq Rcq yd jl% jHdmdr rdYshla


lP

ÈhqKq fõ'
ub

jHdmdr ÈhqKq ùu ksid rgl o< foaYSh ksIamdokh by< hk w;r rg


ixj¾Okhg th Rcqj fya;= fjhs'
lic
at

fï ksid mej;s rchka fuka u j¾;udk rch o rg ;=< jHjidhl;aj


ixj¾Okhg úúO mshjr f.k we;s w;r rg ;=< jHjidhl;aj ixialD;shla we;s
io

lsÍu i`oyd wjYH m%;sm;a;s yd jevigyka iïmdokh yd ls%hd;aul lsÍu wLKavj


ns

isÿ lrhs' jHjidhl;aj ixj¾Okh i`oyd Kh wdOdr yd myiqlï ,nd §u" nÿ iyk
,nd §u" wOHdmksl" mqyqKq jevigyka ie,iqï lsÍu" jHdmdr ixj¾Okhg wjYH
D

há;, myiqlï ixj¾Okh fuka u jHjidhl;aj ixl,am ckm%sh lrùu i`oyd


ep

wjYHjk ueÈy;a ùï isÿ lsÍu ksoiqka f,i oelaúh yels h' mqyqKq jevigykaj,g
ar

wu;rj jif¾ fyd`o u jHjidhl;ajh" ckm%sh u jHjidhlhd" ;reK jHjidhlhd"


tm

ldka;d jHjidhsldj f;aÍu jeks jevigyka fmkajdÈh yels h'


en

jHjidhlhd yd jHjidhl;ajh
2'1
t

´kEu rgl wd¾Ól j¾Okh i`oyd w;HjYH msßila f,i jHjidhlhska


y`ÿkd.; yels w;r ´kEu rgl wd¾Ól ixj¾Okh ;SrKh lrk idOlhla
f,i tu rfÜ isák jHjidhlhka ixLHdj ie,lsh yels h' fï ksid f,dalfha
´kEu rgla jHjidhl;aj ixj¾Okh ms<sn`o jeä wjOdkhka fhduq lrhs' fï
i`oyd úúO jHdmD;s yd jevigyka l%shd;aul lrhs' fï whqßka i,ld n,k
l, jHjidhl;ajh yd jHjidhlhd hkq b;d jeo.;a ixl,amhla h' fï ksid
jHjidhl;ajh hkq l=-ula o@ jHjidhlhd hkq ljqo@ jHjidhlhl=f.a ,laIK
fudkjd o@ jHjidhl;ajh ÈhqKq l< yelafla flfia o@ hkak i,ld ne,Su wjYH
fõ'

32
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
kj ksmehqï fyda kfjda;amdok ìys lsÍu úoHdfõ yd ;dlaIKfha ld¾hNdrh
jqj o ta i`oyd hï msßjehla oeßh hq;= h' tkï fï i`oyd Y%uh" uqo,a yd ld,h jeks
msßjeh jeh fjhs' fï f,i Y%uh" uqo,a yd ld,h lem lrñka isÿ lrk ld¾hfhka
hï m%;s,dNhla ysñ úh hq;= h' mdßfNda.slhkag yd iudchg fujeks kj ksmehqï
yd kjH;d yryd m%;s,dNhla ,efnkafka kï ta u.ska jHdmdßl wjia:d ìys fjhs'
kj jHdmdßl wjia:d yryd mdßfNda.slhkag yd iudchg m%;s,dNhla ,enqK o
jHdmdr ìys ùu yd id¾:l ùu i`oyd wNsfhda. rdYshla mj;sk w;r ta ksid ta i`oyd
hï wjodkula mj;S' flfia jqj o" tu wjodku Ndr .ekSfï yelshdj yd leue;a;
iys; mqoa.,hka msßila iudcfha isák w;r fï msßi jHjidhlhka jYfhka
fmdÿfõ ye`Èkafjhs'
Ed

2'1'1 jHjidhlhd
uc
at

j¾;udkfha fkdfhla wOHdmk


wdh;k" úYajúoHd, yd m¾fhaIK wdh;k
io

úiska úYd, jYfhka jHjidhl;ajh yd


na

jHjidhlhka ms<sn`o Ydia;%Sh wOHhk yd


lP

m¾fhaIK isÿ lrkq ,efí' iïm;a iSud


hka jH
ji
ùu;a" ñksia wjYH;d jeä ùu;a iu`. u ajl dh
ub

rgj, wd¾Ól j¾Okh i`oyd jHjidhl;aj fi lh


d
ixj¾Okh w;HjYH wjYH;djla ù we;' fï
lic

ksid jHjidhlhd ms<sn`o ye`Èkaùfï § úúO 2'2 rEmh 


at

úoaj;=ka úúO ye`Èkaùï yd w¾:l:k ,nd §


io

we;' fuhska fmkS hkafka jHjidhlhl= ms<sn`o fmdÿ w¾: oelaùula ,nd§ug
ns

úoaj;=ka wiu;a ù we;s njhs'


zßp¾â lekaá,kaZ ^1734&" jHjidhlhd w¾: olajd we;af;a jegqmg jev
D

fkdlrk iajhx fiajdjl kshqla; mqoa.,hl= jYfhks'


ep

zfÊ' î' fiaZ ^1803& kue;s nqoaêu;dg wkqj jHjidhlhd hkq wd¾Ól iïm;a
ar

wvq M,odhl;ajhl isg jeä M,odhl;ajhlg m;alrkafkls'


tm

zisxZ ^1943& g wkqj jHjidhlhl= hkq jHdmdr wjia:d y`ÿkd .ekSfï olaI;dj
en

we;s tu wjia:d jHdmdßl uÜgñka m%fhdackhg .ekSug wjYH jk iïm;a tl;=


t

lr.; yels yd WÑ; Wmdh ud¾. yd Wml%u u.ska id¾:l;ajhla ,nk mqoa.,fhls'
zfâúâ uelaf,,kaZ ^1961&" jHjidhlhd w¾: olajd we;af;a m%;sM, w;am;a
lr .ekSfï wêl fm,öu we;s" ta i`oyd wjodkï ork mqoa.,hl= jYfhks'
zmSg¾ vl¾Z ^1964& kue;s l<ukdlrK nqoaêu;dg wkqj jHjidhlhd hkq
fjkialï fidhñka tajd y`ÿkdf.k wjia:dkql+,j tajdfha by< m%;sM, ,nkafkls'
zfn%dlayjqiaZ ^1982&" jHjidhlhd y`ÿkajd we;af;a fjk;a ;ekl fiajfha
kshqla; fkdjk jHdmdrhl m%Odk ysñlrejd yd l<ukdlre jk mqoa.,hl= f,i h'

33
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
znhs.af¾âZ ^1993& g wkqj jHjidhlfhl= hkq jHdmdßl wjia:d oel th
ÈhqKq lr bÈßhg f.k hdu i`oyd ixúOdkhla f.dvk.k mqoa.,fhl= f,i h'

zfrdk,aâZ ^2012& g wkqj jHjidhlfhl= hkq kj woyia yd kj fidhd


.ekSï id¾:l f,i kj ksmehqï njg mßj¾;kh lr jHdmdßl wjia:d f.dvk.k
mqoa.,fhls'

jHjidhlfhl=- hkq kj woyia yd kj fidhd .ekSï id¾:l f,i kj


ksmehqï njg mßj¾;kh lsÍug leu;s yd yelshdjla we;s mqoa.,fhls' fudyqg
úYd, isysk we;' fudyq oeä wjodkula ord.ksñka kj woyia jHdmdr njg m;a
lrhs'
Ed

2'1'2 jHjidhl;ajh
uc
at

jHjidhl;ajh hkq kj fidhd .ekSï yd kj l%u Wmfhda.S lr.ksñka


io

wd¾Ól jYfhka jeo.;a jk NdKav yd fiajd ksIamdokh lsÍug mqoa.,fhl= i;=


na

yelshdj h' jHjidhl;ajfha m%Odk ld¾h 4la we;' tkï"


lP
ub
lic

kjH;d iïmdokh ^wjYH;d yd Wjukd bgq


lsÍug kj NdKav yd fiajd ksIamdokh&
at
io
ns

ksIamdok idOl ld¾hlaIuj fhdod


D

.ekSu ^N+ñh" Y%uh yd m%d.aOkh fhdod


ep

.ksñka NdKav yd fiajd ksIamdokh&


ar
tm
en

jHdmdßl wjia:d y`ÿkd .ekSu


t

ksIamdok kùlrKh fõ'

34
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhl;aj ls%hdj,sh
by; úia;r lrk ,o m%Odk ld¾hhka y;r mokïj jHjidhl;aj
l%shdj,sh m%Odk wjia:d y;rlska iukaú; fjhs' tkï"

1 kjH;d iïmdokh $ kfjda;amdokh

fuhska woyia jkafka kj jHdmdßl woyila


i`oyd kj NdKav fyda fiajd iïmdokh" kj l%shdj,s
ÈhqKq lsÍu" kj fnodyeÍï ÈhqKq lsÍu fjhs'

2 l%shd;aul lsÍug lghq;= lsÍu


Ed

fuhska woyia jkafka kj jHdmdrhla ìys lsÍug


uc

wjYH miqìï idOl iïmQ¾K lrñka jHdmdrhla weröug


lghq;= lsÍuhs'
at
io

3 l%shd;aul lsÍu
na

fuhska woyia lrkqfha kj jHdmdrh wrUd"


lP

id¾:lj mj;ajdf.k hduhs'


ub

4 j¾Okh
lic

ìys l< kj jHdmdrh Èfkka Èk ÈhqKq lsÍug


at

lemúh hq;= nj fuhska woyia lrhs'


io
ns

2'1'3 id¾:l jHjidhlfhl=f.a ,laIK


D

jHjidhlfhl= i;= fuu ,laIK


ep

Wm;ska ,efnkafka o ke;fyd;a miqj j¾Okh


jkafka o hkak ms<sn`o m¾fhaIlhka úiska úúO
ar

wOHhk isÿlr y`ÿkd .ekSug W;aidy ork


tm

,§' uq,a ld,Sk wOHhk u.ska fmkS hkafka


en

jHjidhl;aj ,laIK Wm;ska ,efnk njhs'


flfia jqj o zld,a tÉ fjiam¾Z keue;s úoaj;d
t

fmkajdfok mßÈ jHjidhl;aj ,laIK Wm;ska


,efnkakla fkdj w;aoelSï" m<mqreoao" oekqu 2'3 rEmh 
yd yelshdj ,nd .ekSfuka ÈhqKq fõ' iudchl
jHjidhlhka ìyss jkafka wd¾Ól" iudÔh" wd.ñl" ixialD;sl" foaYmd,k" mjq,
yd ufkdaúoHd;aul lreKq iuQyhl wfkHdakH iïnkaO;djla u; nj Tyq fmkajd
fohs' fï ksid mqoa.,fhl=f.a jHjidhl;aj ,laIK Wm;ska ,efnkakla fkdj
oekqu" w;aoelSï" m<mqreoao" mqyqKqj yd yelshdj ,nd .ekSfuka yd ÈhqKq lsÍu u.ska
j¾Okh jk nj m%ldY l< yels h' fï ksid mqoa.,fhl=g jHjidhl;ajh ms<sn`o
mqyqKq lsÍfuka" oekqu ,nd §fuka yd wjYH wfkl=;a myiqlï ,nd §fuka
tu mqoa.,hd jHjidhlfhl= njg m;alr jHdmdr ìys l< yels h'
35
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhka ms<sn`o yeoEÍfï § Tjqkaf.a .;s ,laIK ms<sn`oj yeoEÍu
jeo.;a fjhs' jHjidhlhska ms<sn`o .eUqßka wOHhk isÿ l< —fâúâ uelaf,,ka˜
jHjidhlhka ;=< m%Odk fm,öï ;=kla we;s nj y`ÿkdf.k we;' tkï¦
m%;sM, w;am;a lr .ekSfï fm,öu
n,h ,nd .ekSfï fm,öu
wkqnoaO ùfï fm,öu fõ'

m%;sM, w;am;a lr .ekSfï fm,öu hkqfjka uelaaf,,ka woyia lr we;af;a


;r.ldÍ wjia:djl lsishï ld¾hhla b;d id¾:lj isÿlr ch.%yKh w;am;alr
.ekSfï wêl wdYdjhs' fuu wdYdj iys; mqoa.,hka fyd`o jHjidhlhska jk
nj uelaf,,kaâ y`ÿkdf.k we;' tfia u n,h ms<sn`o yd wkqnoaO ùfï fm,öu
Ed

iys; ,laIK jHjidhlhka ;=< mj;S' jHjidhlhka i;=j my; i`oyka ,laIK
uc

myiqfjka y`ÿkd.; yels h'


at

1 oeä wd;au Yla;sh yd wd;au úYajdih


io

2 b;d uykais ù jev lsÍu


na
lP

3 ks;r u i¾j iqnjd§ f,i is;Su


ub

4 by< m%;sM, ,nd .ekSu i`oyd uykais fkdn,d jev lsÍu


lic

5 wjodkï Ndr .ekSug ìh fkdùu


at
io

6 ks;r u by< b,lal msysgqjd .ekSu


ns

7 kj woyia Ndr .ekSu


D
ep

8 fjkia ùug we;s leue;a;


ar

9 w;aoelSïj,ska bf.k .ekSu


tm

ch" mrdch hk folg u j.lSu ;ud Ndr .kakd w;r" wka


en

10 whg fodia mejÍfuka je,lSu


t

11 ;ud jgd we;s ndysr wjia:d y`ÿkd f.k bka m%fhdack .ekSu

12 iEu fohla u lsÍug wdYdjla ;sîu

13 wkd.;h .ek is;Su

14 ks;r u iajdëkj is;k ksoyia mqoa.,fhl= ùu

15 .y fld<" i;=ka yd mßirhg wdorh lrk mqoa.,hl= ùu

36
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhd uqyqKfok wjodku
jHjidhl;ajh hkq by< wjodkulg
uqyqK fok lghq;a;ls' úYd, wjodkulg
uqyqK fkd§ jHjidhl;ajhla ÈhqKq fkdfõ'
jHjidhlhka uqyqK fok wjodkï ;;a;aj
ms<sn`o wjfndaOh jHjidh id¾:l lr.ekSu
i`oyd msájy,la fjhs' jHjidhlhka uqyqK fok
wjodkï ;;a;aj m%Odk wdldr 3ls'
tkï¦ 2'4 rEmh 

1 wjodku (Risk)
Ed

wjodku ixLHd;aulj .Kkh l< yels h'


uc
at

2 fkdmeyeÈ,s nj (Ambiguity)
io
na

fkdmeyeÈ,s nj ixLHd;aulj .Kkh lsÍu b;d wiSre h'


lP

3 wúksYaú; nj (Uncertainty)
ub

ixLHd;aulj .Kkh lsÍu b;d u wiSre fyda l< fkdyels h'


lic

jHdmdßl jHjidhlhka uqyqK fok wjodkï ;;a;aj


at
io

úúO l¾udka; wdYs%; jHjidhlhka uqyqK fok wjodkï ;;a;aj wdldr


ns

lsysmhlska y`ÿkd.; yels h'


yy foaY.=Ksl yd ld,.=Ksl n,mEu ksid jk wjodku
D

yy
ep

fiajl Woaf>daIK" úúO b,a,Sï yd jev jeÍu ksid jk wjodku


yy ñ, .Kkaj, úp,kh ksid jk wjodku
ar

yy .nvd lsÍï" fnodyeÍï yd wf,úlrKfha § úh yels ydks ùï ksid jk


tm

wjodku
en

yy fidr i;=re ydksj,ska jk w,dN wd§ wjodku


yy
t

m%cd Woaf>daIK ksid jk wjodku


yy ;r.lrejkaf.ka we;s jk ;¾ck yd fj<`ofmd< ì`o jeàï ksid jk
wjodku
yy f.da,ShlrKfhka we;s lrk n,mEu ksid jk wjodku
yy foaYmd,ksl fjkiaùï yd wia:djr;ajh ksid jk wjodku
yy wd¾Ól ì`o jeàu ksid jk wjodku
yy kS;s yd fr.=,disj, isÿjk fjkiaùu ksid jk wjodku
yy frda. yd m<sfndaO ksid jk wjodku

37
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
id¾:l jHjidhlhl= i;=j fuu wjodkï ;;a;ajhkag uqyqK §fï yelshdj
ksrka;rfhka u mej;sh hq;= w;r fuu ;;a;ajhkg ìhùfuka lsisÿ f,il id¾:l
jHjidhlfhl= úh fkdyels fõ' §¾> ld,hla jHjidhlfhl= f,i lghq;=
lsÍfuka ,nk oekqu yd w;aoelSï u.ska fujeks wjodkï wjia:d y`ÿkd .ekSfï
yelshdj fyj;a —iyc bjla˜ jHjidhlhskag ysñ fjhs' thg uqyqK §fï Wml%u
ms<sn`o wjfndaOh ysñ fjhs'

jHdmdr l<ukdlrKfha § wjodku$wvudkh l<ukdlrKh b;d jeo.;a


fjhs' fï i`oyd Wml%u ;=kls' tkï"

wdrlaIs; l%u Ndú;h


Ed

bvï" uqo,a" hka;%iQ;%" øjH" f;dr;=re" ld,h" fj<`ofmd< ixl,am yd kj woyia


uc

jeks j;alï tl;= lsÍu" wjodku$wvudkh wvq lrk ;SrK .ekSu yd ksIamdok
úúOdx.SlrKh y`ÿkajd Èh yels h'
at
io

rlaIK l%u
na

rlaIKh lsÍu" wfkHdakH Wmldrl yd yqjudrej" odhl yd wkq.%dyl iïnkaO;d"


lP

Kh .ekSu fï i`oyd WodyrK fõ'


ub
lic

yev .eiSu
at

fj<`ofmd< wdl%uKh" ixl%uKh yd kj fj<`ofmd< lrd hEu fjk;a


io

ksIamdokj,g fhduqùu fuhg WodyrK fõ'


ns
D

lsisÿ jHdmdrhla tla /hlska ìys fkdfõ' jHdmdr ìysjkafka jHjidhlhl=f.a


ep

wêl lemùul m%;sM,fhks' id¾:l jHdmdrhla ìysùu i`oyd oeä lemùu" W;aidyh"
ar

bjiSu yd m%;sM, ,nd .ekSfï fkdksñ wdYdj wjYH fõ' fï ksid jHjidhlfhl=
ùug m%:u jHdmdrhl kshe<Sug we;a; jYfhka u wjYH oehs ;SrKh l< hq;= h'
tm

2'1'4 jHjidhl;aj ixj¾Okhg n,mdk idOl


en
t

jHjidhl;aj ixj¾Ok l%shdj,shg n,mdk idOl m%Odk wdldr ;=klg


y`ÿkd.; yels h' tkï"

1 mqoa., idOl

2 iudc úoHd;aul idOl

3 mdßißl idOl fõ'

38
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
flfia fj;;a jHdmdrhla wdrïN l< hq;= h hk woyi m<uqj we;sùu
jeo.;a fjhs' th mqoa., idOlhls' fï i`oyd n,mdk idOl tu mqoa.,hdf.a
fm!oa.,sl .;s ,laIK yd noaO jQ lreKq 9la y`ÿkdf.k we;s w;r tu .;s ,laIK
9 Ds f,i meyeÈ,s l< yels h'

isysk
meje;Su
(Dreams) ;SrK
fnod yeÍu .ekSu
(Distribute) (Decisiveness)
Ed

ffojh l%shd;aul
uc

lsÍu
(Destiny)
at

9Ds (Doers)
io
na

wêIaGdkh
lP

f;dr;=re (Determination)
fiùu
ub

(Details)
lemùu
lic

we,au
(Devotion) (Dedication)
at
io
ns

óg wu;rj wd;au úYajdih" wd;audNsudkh" wjfndaOh" ks¾udKYS,S nj"


D

iqyoYS,S nj" iajdëk nj" kuHYS,S nj" wNsfm%arKh" ukd wjfndaOh" wjodkï
ep

l<ukdlrKh" iïm;a l<ukdlrKh yd oelaula mej;Su jeks ;j;a ,laIK


ar

rdYshla úúO úoaj;=ka bÈßm;a lr we;'


tm

;j o jHjidhl;aj ixj¾Okh i`oyd m%Odk jYfhka fm!oa.,sl .;s


en

,laIK n,mEj o tajd j¾Okh lr W;afm%arKh lsÍu i`oyd mdßißl idOl yd


t

iudc úoHd;aul idOl n,mdhs'

m%Yia; foaY.=Ksl" ld,.=Ksl yd mdßißl idOl fuka u iudc úoHd;aul


idOl jYfhka ie,lsh yels mjq,a miqìu" mjqf,a iyfhda.h" wi,ajeishka"
fiajlhka" ;r.lrejka" mdßfNda.slhka" fiajd wdh;k" rdcH m%;sm;a;s" foaYmd,k
idOl" wd.ñl idOl" iudc idrO¾u" kS;s Í;s" fr.=,dis jeks idOl bÈßm;a l<
yels h' by; i`oyka mdßißl yd iudc úoHd;aul idOl jHjidhl;aj ixj¾Okh
flfrys .dul n,fõ.hla f,i l%shd lrk úg jHjidhlhka yd jHdmdr
YS>%fhka ìysfjhs' th ndOdjla jk úg jHjidhl;aj yd jHdmdr ì`o jefghs'

39
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
rgl jHjidhl;aj m%j¾Okhg wjYH lrk miqìula mej;Su jHdmdr
ìysùug w;sYhska u jeo.;a fjhs' tjeks miqìula fkdue;s rgl jHdmdr ìys
fkdjk w;r jHjidhlfhda ukafoda;aidyS fj;s' rgl jHjidhlhka ìysùu i`oyd
wjYH lrk miqìï idOl my; i`oyka f,i fm<.eiaúh yels h'

ia:djr foaYmd,k miqìu

ksoyia fj<`ofmd< wd¾Ólh ksjerÈj l%shd;aul ùu


Ed
uc

ys;lr kS;suh jd;djrKh


at
io
na

wdfhdack i`oyd m%Yia; uQ,H l<ukdlrK jd;djrKh


lP
ub
lic

Kh yd m%d.aOk myiqlï i`oyd ÈhqKq yd ld¾hlaIu uQ,H


fj<`ofmd< myiqlï
at
io
ns

há;, myiqlï m%Yia;j mej;Su


Wod (-¡ uydud¾." m%jdykh" úÿ,sh wdÈ
D
ep
ar

cd;sl yd cd;Hka;r uÜgfï wOHhk yd mqyqKq


mdGud,d u.ska jHjidhl;aj ixj¾Okhg lemùu
tm
en

jHjidhl;aj ixj¾Okh i`oyd jk rdcH wkq.%yh


t

yd m%;sm;a;s

jHjidhl;aj ixj¾Okh i`oyd jk iudc"


ixialD;sl miqìu yd wdl,am

40
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhka wid¾:l ùu i`oyd o úúOdldr fya;= n,mdk nj
ta iïnkaOfhka lrk ,o úúO m¾fhaIK wOHhk weiqßka úoaj;=ka fmkajd § we;'
flfia jqj o jHjidhlhska wid¾:l ùu i`oyd m%Odk f,i u my; i`oyka fya;=
n,mdk nj fndfyda úoaj;=ka fmkajd § we;' tkï"

jHdmdßl oekqu m%udKj;a fkdùu

uQ,sl m%d.aOkh ys`. ùu

m¾fhaIK yd ;dlaIKsl oekqu ys`. ùu


Ed

kS;sÍ;s yd rdcH m%;sm;a;sj, mj;sk ÿ¾j,;d


uc

há;, myiqlïj, mj;sk ÿ¾j,;d iy jHdmdßl fiajd i`oyd


at

jk wêl msßjeh
io

wf,úlrK ÿ¾j,;d" fj<`ofmd< iïm;a wvqlu yd


na

f;dr;=rej, ys`.h
lP

jHjidhl;aj ixl,am l%shd;aul lsÍfï fkdyelshdj yd


m%dfhda.sl nj wvq ùu
ub
lic

wêIaGdkh yd lemùfï ÿ¾j,;d hkdÈhhs'


at
io

tfia u jHjidhlhl= ùu ksid mqoa.,fhl=g úúO jdis rdYshla ysñfjhs'


ns

tajd kï"
D

²² jHdmdrh ;udf.a u ksid ;u iajdñhd ;ud u ùfuka iajdëk mqoa.,fhl= ùu


ep

yd lsisfjl=g hg;a fkdùu


ar

²² fjk;a wdh;khl jevlr ,nk jegqmg jvd jeä wdodhula ,nd.; yels ùu
tm

²² ;u jHdmdrh ;ukaf.a u j;alula jk neúka ;ukaf.ka miq ;u mjqf,a


idudðlfhl=g ;u leue;a; wkqj mejßh yels ùu
en

²² ;uka i;= oekqu" l=-i,;d ;ukaf.a u jHdmdrhlg fhoùug yels ùu yd bka


,nk ch.%yK ksid ;ukag u i;=gqùfï yelshdj
t

²² ;u ys; ñ;=re" kEoE yd wfkl=;a mqoa.,hka u.ska ;u jHdmdrhg Wmßu


fiajdjka ,nd.; yels ùu" tfia u ;uka leu;s mßirj,g Wmldr l< yels
ùu
²² ;u m%foaYfha isák /lshd úrys; ;reK" uy¨" .eyeKq" msßñ hk ´kEu
mqoa.,fhl=g /lshd ,nd §fï yelshdj
²² jHdmdßl wNsfhda.j,g uqyqK § tajd chf.k Ôjk ;;a;ajh k.d isgqjd .ekSfï
yelshdj ,eîu yd ta yryd .ug" rgg yd f,djg wdo¾Yj;a mqoa.,fhl= f,i
lghq;= lsÍfï yelshdj fõ'

41
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'1'5 jHjidhl;aj l=i,;d y`ÿkd .ekSu
mqoa.,fhl= i;=j jHjidhl;aj l=i,;d fldf;la ÿrg mj;S o hkak
fidhd ne,Su Tyqf.a fyda wehf.a jHjidhl;aj ixj¾Okh i|yd jeo.;a fjhs'
jHjidhl;aj ,laIK y`ÿkd .ekSu i`oyd msßlaiqï ,ehsia;=j yd ls%hdldrlï mdol
l%uh Wmfhda.s lr .; yels h'

msßlaiqï ,ehsia;=j
msßlaiqï ,ehsia;=fõ m%Yakdj,sh wdOdrfhka mqoa.,fhl= ^Tn& i;=j mj;sk
jHjidhl;aj ,laIKhla ms<sn| lsishï wjfndaOhla ,nd .; yels h' jHjidhl;aj
Ed

,laIK wOHhkh i|yd ilid we;s fuu msßlaiqï ,ehsia;=j ieliSu i|yd mdol
lr f.k we;af;a jHjidhlfhl= i;= úh hq;= ,laIK jk wruqKq <Õd lr .ekSfï
uc

wdYdj" wNsfm%arKh" ;SrK .ekSfï l=i,;dj" wjodkï ±Ífï yelshdj" fjkia


at

ùug we;s yelshdj" ld,h yd iïm;a l<ukdlrKfha olaI;dj" udkj iïnkaO;d


io

mj;ajd .ekSfï yelshdj yd l<ukdlrKfha olaI;dj hk tAjd h'


na

tA tA ks¾Kdhl i|yd jk jdlH LKavhla fuu msßlaiqï ,ehsia;=j


lP

^m%Yakdj,sh& ;=< wka;¾.; w;r tjeks jdlH LKav 25la tys mj;S' tA tA jdlH
LKavh i|yd 0 ¡ 4 olajd ,l=Kq ,nd Èh yels w;r wod< jdlH LKavhg tlÕ
ub

ùfï yelshdjla fkdue;s kï 0la o by< tlÕ;djla mj;S kï ,l=Kq 4la o ,nd
lic

Èh yels h'
at

Wod (-¡ m<uq jdlH lshjd f;areï .;a miqj tys wre;g by< tlÕ;djla
io

we;akï Wmßu ,l=Kq 4la ,nd Èh yels h' tlÕúh yels jkafka wju jYfhka kï
ns

,l=Kq 2la muK o flfiaj;a tlÕúh fkdyels kï ,l=Kq 0la o ,nd Èh yels h'
wod< ,l=K rjqï lr fyda l;srhlska lmd ,l=Kq i,l=Kq l< yels h' fuf,i
D
ep

jdlH 25 i|yd u tlÕ;dj i|yd ,nd fok ,l=Kq rjqï lrkak' ta ta jdlH i`oyd
,l=Kq ,nd §fï § Tnf.a wjxlNdjh" ksjerÈNdjh yd iajdëk;ajh b;d jeo.;a
ar

fõ' ;uka ms<sn|j isÿ lrk we.hSula neúka by< wjxlNdjhla mj;ajd .ekSfï
tm

jeo.;alu fmkajd fokak'


en
t

42
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
j.=j 2'1 - jHjidhl;aj ,laIK iaj;lafiarej i`oyd msßlaiqï ,ehsia;=-j
o¾Ylh tl`. uOHia:j fyd¢ka
fkdfjñ tl`. fjñ tl`.
fjñ
1' iEuúg u uu kj f;dr;=re" ;dlaIKh 0 1 2 3 4
yd l%u ms<sn`o wjOdkfhka isák w;r tu
f;dr;=re ms<sn`o wOHhkh lrñ'
2' wOHhkh lrk kj f;dr;=re" ;dlaIKh 0 1 2 3 4
yd l%u Ndú;hg" w;ayod ne,Sug iEuúg u
W;aidy orñ'
Ed

3' Ndú; lrk ;dlaI‚l .=Kdx." l%u yd øjH 0 1 2 3 4


;jÿrg;a ÈhqKq lsÍug yd fjkia lsÍug
uc

wdYdjla yd Wkkaÿjla we;s w;r tA i|yd


w;ayod ne,Sï lrñ'
at

4' idïm%odhsl wdl,am" isß;a úß;a" ;dlaIKh 0 1 2 3 4


io

yd f;dr;=rej,g ud .re lrk w;r


na

tAjdfha wkaOdkqlrKfhka t,anf.k isàfï


lP

mqreoaola ug ke;'
5' isÿ l< hq;= ld¾hhka lsÍug uu ieuúg u 0 1 2 3 4
ub

fjfyi fkdn,d W;aidy orñ'


lic

6' lsishï lghq;a;la isÿ lrk úg m<uqj myiq 0 1 2 3 4


at

yd ir, ld¾hh flfrys wjOdkh fhduq lr


tAjd ksu l< miqj ixlS¾K lghq;= flfrys
io

wjOdkh fhduq lrñ'


ns

7' wmyiq yd ixlS¾K lghq;= we;s úg jqj o uu 0 1 2 3 4


WodiSk fyda miqng fyda fkdfjñ'
D
ep

8' wmyiq $ ixlS¾K lghq;a;la isÿ 0 1 2 3 4


lsÍfï § jqj o ug lsisfjl=f.a Wmldr fyda
ar

Èß.ekaùu fkd;snqK o th ;ksj u fyda


tm

lsÍug lem fjñ'


9' wka wh ud úfõpkh l< o fy<d ÿgqj o 0 1 2 3 4
en

l< hq;= fohla fõ hehs ug yefÕhs kï uu


t

th lrñ'
10' hula lsÍfï § th l< hq;= hehs ud ;SrKh 0 1 2 3 4
lrkqfha tA ms<sn| .eUqßka is;d ne,Sfuka
miqj h'
11' foudmshka" .=rejreka" jeäysáhka fyda fjk;a 0 1 2 3 4
úfYaI{hka ,nd fok Wmfoia yd wjjdo
ms<s.ekSug uu lsisúfgl miqng fkdfjñ'

43
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
12' NdKav ñ, § .ekSfï § iEuúg u f;dr;=re" 0 1 2 3 4
ñ, .Kka yd m%fhdackh ms<sn| fyd¢ka
is;dn,d ñ, § .ksñ'
13' wdfõ.YS,S fyda yeÕSï iy.; wjia:dj, § 0 1 2 3 4
uu ;SrK .ekSfuka je<lS isáñ'
14' iunr ;SrK .ekSug uu iEuúg u W;aidy 0 1 2 3 4
orñ'
15' wmyiq yd wjodkï tfiau wka wh 0 1 2 3 4
fkdlrk foaj,a lsÍfï wdYdjla yd
wjYH;djla ug we;'
16' wmyiq yd wjodkï foa lsÍfuka isÿ jk 0 1 2 3 4
Ed

mdvq" w,dN fyda wjdisodhl wjia:dj,


§ lk.dgq fkdù isàfï yd ord .ekSfï
uc

Yla;sh ug we;'
at

17' wjia:dj wkqj yev.eiS lghq;= lsÍfï 0 1 2 3 4


yelshdj ud i;=j mj;S'
io

18' uu iEuúg u ld,h ms<sn| ie,ls,su;a jk 0 1 2 3 4


na

w;r ld,hg wkqj lghq;= lsÍug W;aidy


lP

orñ'
19' ld,h wmf;a hk lghq;= i|yd uf.a 0 1 2 3 4
ub

Wkkaÿj wvq w;r tA ms<sn| ud ;=< ±ä


wlue;a;la mj;S'
lic

20' udf.a lghq;= lsÍu i|yd wka whf.a 0 1 2 3 4


at

Wojq .ekSu fyda Tjqka yev.iajd .ekSfï


io

yelshdjla ud i;=j mj;S'


ns

21' lsishï ld¾hhla lsÍfï § tA ms<sn| ukdj 0 1 2 3 4


is;d n,d fyd¢ka ie,iqï lsÍfï mqreoaola
D

ud i;=j mj;S'
ep

22' lsishï lghq;a;la lsÍfï § tA i|yd wjYH 0 1 2 3 4


iïm;a" Wmldr ,nd .; yels msßia yd øjH
ar

ms<sn| uu iEuúg u wjOdkh fhduq lrñ'


tm

23' lsishï ld¾hhla ksud l< miq th wfmalaId 0 1 2 3 4


en

l< mßÈ id¾:lj isÿ lsÍug yelshdj


,enqfKa±hs mÍlaId lsÍfï mqreoaola ug
t

mj;S'
24' wfmalaIs; m%;sM, ,nd .ekSug uu 0 1 2 3 4
wfmdfydi;a ù kï tA ms<sn| lk.dgq
fkdjk w;r tfia fkdjQfha yd wvqmdvq jQfha
flfia o hkak ms<sn| iajhx wOHhkhla
lr th u`.yrjd .ekSfï mqreoao ug we;'
25' bÈß wkd.;h ms<sn| meyeÈ,s woyila" 0 1 2 3 4
isyskhla yd wruqKla ud i;=j mj;S'

44
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
fuu msßlaiqï ,ehsia;=fjka ks.ukhkag t<öu flfia isÿ lrkafka o
hkak i,ld ne,Su b;d jeo.;a fjhs' tA i|yd my; .Kkh lsÍu wjYH fõ'

.Kkh lsÍu
tla tla lreKg ,nd ÿka ,l=Kq tl;= lr uq¿ ,l=Kq .Kkh lsÍu m<uqj
isÿ l< hq;= h' fuu msßlaiqï ,ehsia;=jg wkqj ,nd .; yels Wmßu uq¿ ,l=K
jkafka ,l=Kq 100ls' ^tkï iEu lreKlg u ,nd fok ,l=K 4 jk úg uq¿ ,l=K
100 fjhs& tfia u iEu lreKlg u 0 ÿka úg fuu msßlaiqï ,ehsia;=jg ,efnk
wju ,l=K jkafka 0hs' fï wkqj uq¿ ,l=Kq 0 isg 100 w;r ixLHdjla fjhs' fuu
,nd .;a uq¿ ,l=Kq wkqj jHjidhl;ajh ms<sn| meyeÈ,s lsÍu my; mßÈ ±laúh
Ed

yels h'
uc
at

1 uq¿ ,l=Kq 91g jvd jeä kï jHjidhl;aj ,l=K yd .=Kdx. b;d


io

fyd¢ka fmkakqï lrhs' id¾:l jHjidhlfhl= ùfï yelshdj yd


na

úNjh b;d fyd¢ka mj;S'


lP
ub
lic

2 uq¿ ,l=Kq 76g jeä yd 91g jvd wvq kï jHjidhl;aj ,l=Kq


at

msysgk w;r tu ,l=K ;jÿrg;a ÈhqKq lr .ekSfuka wkd.;fha


io

jHjidhlfhl= ùfï yelshdj jeä ÈhqKq lr .; yels h'


ns
D
ep

3 uq¿ ,l=Kq ixLHdj 45g jeä yd 76g jvd wvq kï jHjidhl;aj


ar

,l=Kq mj;skafka iq¿ jYfhka jk w;r jHjidhlfhl= ùug kï


tm

fuu ,laIK fndfyda ÈhqKq lr .; hq;= fjhs'


en
t

4 uq¿ ,l=Kq 45g jvd wvq jk úg b;d ÿ¾j, fm!reI ,laIK iys;
mqoa.,fhl= jk w;r by< lemùula u.ska tu ÿ¾j,;d u.yrjd
.ekSug W;aidy ±ßh hq;= h'

45
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhl;aj l=i,;d
y÷kd .ekSfï fuj,ula f,i
msßlaiqï ,ehsia;=j ^m%Yakdj,sh&
ms<sn|j by; úia;r flß‚'
Bg wu;rj l%shdldrlï ^úúO
wNHdi& mdol l%uh o Wmfhda.S
lr .ksñka jHjidhl;aj
l=i,;d y÷kd .ekSfï yelshdj
mj;S'
2'5 rEmh 
Ed

l%shdldrlï mdol l%uh


fuys § isÿ lrkqfha isiqka lKavdhulg ^isiqka 5¡10& fyda ;ks isiqfjl=g
uc

lsishï l%shdldrlula isÿ lsÍug Wkkaÿ lsÍuhs' fuu l%shdldrlu i|yd lsishï
at

øjH ^mdg lvÞis$ldâfndaâ fmÜá$ne¨ka fyda fjk;a hula& m%udKhla ,nd §


io

ñks;a;= 20l § muK lsishï ks¾udKhla lsÍug Wmfoia ,nd fohs' bkamiq tu
na

ks¾udK fm<.iajd my; i|yka ks¾Kdhl u; fyd| u ks¾udKh" fojk ks¾ud-


lP

Kh yd f;jk ks¾udKh wd§ jYfhka f;dard .; hq;= h' tA wkqj ks¾udKYS,S kj


ksmehqula bÈßm;a lsÍug W;aidy ord we;s lKavdhï fyda isiqka iuÕ idlÉPd lr
ub

we.hSulg ,lalr Tjqka i;=j we;s jHjidhl;aj ,l=Kq y÷kd .ekSug W;aidy l<
lic

yels h'
at
io

ks¾udK we.hSfï § Wmfhda.S lr .; yels ks¾Kdhl


ns
D

ks¾udKfha ks¾udKYS,sNdjh yd kjH;djlska hqla; nj


ep

ksmehqfuka ,nd .; yels m%fhdack fyda m%fhdackj;a nj


ar
tm

ks¾udKfha jákdlu fyda tA i|yd jQ msßjeh


en

ks¾udKhg mj;sk jákdlu yd ñ,la ;SrKh lr wf,ú lsÍfï


t

yelshdj
ks¾udKh i|yd lghq;= lsÍfï § isÿ ù we;s wmf;a hdï m%udKh
fyda wmf;a hdï wju lsÍug .kakd ,o m%h;ak
ks¾udKh ;jÿrg;a jeä ÈhqKq lsÍug we;s yelshdj

46
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhl;ajfha kshq;= mqoa.,hka i|yd jk msßlaiqï ,ehsia;= ^Check lists& Ndú;h
±kgu;a jHjidhka mj;ajdf.k hk mqoa.,hka ms<sn| l%udkql+,
wOHhkhlska jHjidhl;ajh ms<sn`o wjfndaO lr .; yels h' tA i|yd jk úfYaIs;
msßlaiqï ,ehsia;=jla wdOdrfhka fuh isÿ l< yels h'
fuys § m<uqj fyd¢ka okakd jHjidhlhka lsysmfofkl= f;dard .kak'
Tjqkaf.a jHdmdßl lghq;= yd fm!oa.,sl ls%hdldrlï ksÍlaIKh i|yd Wkkaÿ
lrkak' fuys § Tjqkaf.a yeisÍu jHdmdßl l%shdldrlï ;SrK .kakd wdldrh"
is;k m;k wdldrh ms<sn| úuiSug Wkkaÿ lrjkak' tA wkqj 2'2 j.=j iïmQ¾K
lsÍug u. fmkajkak'
j.=j 2'2
Ed

jHjidhlhdf.a ku fj<`ofmd<g bÈßm;a lrk bgq lrk ld¾hh


NdKavh fyda fiajdj
uc

1'
at

2'
io

3'
na

2'2 j.=j mokï lrf.k f;dard .;a jHjidhlhkaf.a olakg ,efnk jHjidhl
lP

.;s ,laIK w;ßka tlsfkld fj;ska jvd;a lemS fmfkk .;s ,laIK bÈßfhka
iqÿiq mßÈ ,l=Kq fhdokak' fuys § ,l=Kq 10 fyda 100 ,nd §u jvd myiq l%uh fõ'
ub

fufia fkdue;skï  ,l=K fh§u jqj o m%udKj;a nj fmkajkak' ta wkqj 2'3


lic

j.=j iïmQ¾K lrkak'


at

j.=j 2'3
io

jHjidhlhka
jHjidhl;aj .;s ,laIK
ns

1 2 3 4 5
1' ks¾udKYS,S;ajh
D
ep

2' jHdmdßl wjia:d fiùu


3' wLKav W;aidyh
ar
tm

4' jevg we;s lemùu


5' .=Kd;aul nj
en

6' ld¾hlaIu;dj
t

7' úêu;a nj" ie,iqïlrKh yd wëlaIKh


8' f;dr;=re úuid ne,Su
9' iïnkaO;d f.dvke.Su yd cd,.; ^Net working&
ùug we;s keñhdj
10' wd;au úYajdih
jvd jeä ,l=Kq ixLHdjla fyda  ,l=Kq ,nd .;a jHjidhlhdf.a ,laIK
ms<sn| jeäÿrg;a wOHhkh lr tu ,laIK ÈhqKq lr.; yels wdldrh úuid n,hs'

47
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr
2'2

jHdmdr" iudcfha jeo.;a wdh;k fõ' jHdmdr wdh;k iudchg jeo.;a


jkafka iudcfha wjYH;d bgq lsÍug wjYH NdKav yd fiajd ksmoùu" iemhSu yd
fnod yeÍu ksid h' tfia u jHdmdr wdh;k kj f;dr;=re woyia ,nd§u o isÿ
lrhs' ;j o jHdmdr iudchg jeo.;a jkafka ta u.ska /lshd wjia:d iïmdokh
fya;=fjks' fï wkqj jHdmdr fkdue;sj wd¾Ól ixj¾Okhla fuka u rgl" iudchl
meje;aula o fkdue;'
Ed

is,a,r wf,úie,a" fydag,a" frÈms<s wf,úie,a" f.dvke.s,s øjH wf,úie,a


uc

jHdmdr nj ljqre;a okakd lreKls' fmd;am;a uqøKh" .=jkaúÿ,s wdh;k" nexl="


at

rlaIK" ¥rl:k fiajd iud.ï ms<sn`o ie,l+úg tajd o jHdmdr fõ'


io

iudchg wjYH NdKav yd fiajd iemhSu i`oyd l%shd;aul jk iduQysl


na

ixúOdkd;aul m%h;akhl m%;sM,hla f,i jHdmdr ìys fõ'


lP

zmSg¾ vl¾Z kue;s úoaj;dg wkqj mdßfNda.sl msßilf.a wjYH;d yd Wjukd


ub

;Dma;su;a lsÍu i`oyd jHdmdßl wfmalaId we;sjk nj o ta wkqj jHdmdr ìysjk


nj o m%ldYlr we;'
lic
at

fï wkqj jHdmdr ìysjkafka lsishï mdßfNda.sl msßilf.a wjYH;d yd


io

Wjukd bIag lsÍfï wruqKska jk w;r tu jHdmdr fndfydaúg mokïjkafka


ns

ld¾ñl fyda lDIsld¾ñl ksIamdok fyda fiajd u;hs' idïm%odhsl f.dú;ekska Tíng
fhduq jqj o ksIamdokh fjkqjg fj<`ofmd< yd wf,úlrKh wruqKq lrf.k lDIs
D

jHdmdr ìys fjhs'


ep

kQ;k jHdmdßl f,dalh .;sl fõ' kj ;dlaIKh" NdKav yd fiajd"


ar

mdßfNda.sl wdl,am" wdYd" Wjukd YS>%fhka fjkia fjhs' tla NdKavhla fjkqjg
tm

wdfoaY l< yels NdKav j¾. YS>%fhka fj<`ofmd< wdl%uKh lrhs' fï ksid
fjkiajkiq¨ fj<`o f,dalhl jHdmdr mj;ajd .ekSfï yelshdj jHjidhlhska
en

i;=úh hq;= h'


t

idïm%odhsl lDIsl¾ufha fyda fjk;a jHdmdrhl fhfok mqoa.,fhl=


jHdmdßl uÜgug ÈhqKq ùfï m%;sM,h uyd mßudKfha jHdmdrhla ìysùuhs'

48
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'2'1 jHdmdr j¾.SlrKh
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic

2'6 rEmh  úúO jHdmdr


at

jHdmdr j¾.SlrKh tys m%udKh" wruqK" ld¾hh iy whs;sh jeks úúO


io

ks¾Kdhl wkqj isÿl< yels h'


ns

jHdmdr
D
ep
ar

m%udKh wkqj wruqK wkqj ld¾hh wkqj whs;sh wkqj


tm

laIqø jHdmdr
en

iq¿ mßudK jHdmdr


t

uOH mßudK jHdmdr


uyd mßudK jHdmdr

laIqø mßudK jHdmdrj, ,laIK


yy ksIamdok fnod yeÍu yd wf,úh l=vd m%udKfhka isÿ lrhs'
yy ld¾h fndfydaúg wúêu;a fõ'
yy fiajlhka ixLHdj 10g wvq h'
yy jd¾Isl msßjegqu re' ñ,shk 10g wvq h'
49
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
iq¿ mßudK jHdmdr
yy l<ukdlrK l%shdj,sh úêu;aj isÿ fjhs'
yy fiajlhka ixLHdj 10 ¡ 50 w;r m%udKhla fõ'
yy jd¾Isl msßjegqu re' ñ,shk 11 -¡ 50 w;r fõ'

uOH mßudK jHdmdr


yy l<ukdlrK l%shdj,sh úêu;aj isÿ fjhs'
yy fiajlhka ixLHdj 51 ¡ 300 w;r m%udKhla fõ'
yy jd¾Isl msßjegqu re' ñ,shk 51 -¡ 200 w;r fõ'
Ed
uc

uyd mßudK jHdmdr


at

yy cd;sl yd cd;Hka;r ;;a;ajfha jHdmdr fõ'


io

yy by< ;dlaIKh fhdod f.k ksIamdok yd fiajd ,nd §u isÿ lrhs'


na

yy l<ukdlrK l%shdj,sh b;d úêu;a fõ'


lP

yy fiajlhka ixLHdj 300g jeä h'


yy jd¾Isl msßjegqu re' ñ,shk 200g jvd jeä h'
ub
lic

jHdmdr wjia:d
at

jHdmdr mßir idOlj, fjkiaùï weiqßka ks¾udKh jk" jHdmdßl


io

idOlj, iyfhda.h ,nd .ksñka ,dNodhSj jHdmdr lghq;a;l kshe<Sug we;s


ns

bvlv jHdmdr wjia:djla f,i y÷kajhs'


j¾;udk iudc wd¾Ól ikao¾Nfhys ÈhqKqùfï úNjh iys; jHdmdr wjia:d
D

wdldr lsysmhlska y`ÿkd .; yels h' fïjd my; i`oyka mßos m%Odk wdldr 5ls'
ep
ar

²² ksIamdokhg wod< jHdmdr wjia:d ^t<j¿ j.dj" m,;=re j.dj" úis;=re me<
ksIamdokh" j;= j.d" i;a;aj md,kh" ld¾ñl ksIamdok&
tm

²² wuqøjH fyda fhojqï wf,úh yd fnodyeÍu ^îc" me< yd frdamK øjH" fmdfydr"
en

ì;a;r yd megjqka" ridhksl øjH" hkaf;%damlrK&


t

²² fiajd ,nd§u ^Kh yd uQ,H myiqlï" wOHdmk" rlaIK" m¾fhaIK yd ixj¾Okh&


²² ieliqïlrKh ^wdydr mdk" f;a" rn¾" fmd,a yd wfkl=;a ksIamdok wdY%s;
ieliqïlrKh&
²² fnodyeÍï yd wf,úh ^ksIamdok tl;= lsÍu" .nvd lsÍu" fnodyeÍu yd wf,úh&

50
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'2'2 jHdmdrhla wdrïN lsÍu
jHjidhlfhl= ùu /lshdjl kshq;= ùug jvd wmyiq ld¾hhls' fï i`oyd
úYd, uykaishla" lemùula yd wjOdkh fhduq lsÍula wjYH fõ' fï ksid my;
i|yka lreKq .ek wjOdkh fhduq lsÍu jeo.;a fõ' SME toolkit fmkajdfok mßÈ
jHjidhlfhl= ùu i`oyd ffO¾hh iïmkak ùu" yelshdj" m%d.aOkh" fiajlhka
md,kh hk lreKq ms<sn`o ie,ls,su;a úh hq;= h'

ffO¾h iïmkak ùu
id¾:l jHjidhlfhl= ùug kï" wdrïN lsÍug wfmalaId lrk jHdmdr
Ed

ms<sn`o iyc nqoaêhla yd fkdlvjd lrf.khdu i`oyd wjYH Yla;sh ;sìh


uc

hq;= fukau ;ukaf.a u jHdmdrhla ÈhqKq lsÍug wjYH hehs hk oeä ye`.Su
;sìh hq;= h'
at
io
na

yelshdj
lP

tfia u ta ms<sn`o lghq;= lsÍu iïnkaO oekqu ;sìh hq;= h' wdrïN lsÍug fmr
ub

wod< m<mqreoao iu`. idudkH oekqu" wjYH lrk nqoaêh" {dkdkaaú; nj yd


miq úmru flfrys wjOdkh fhduq lsÍu b;d jeo.;a fjhs' ta i`oyd lemúh
lic

hq;= h'
at
io
ns

m%d.aOkh
fndfyda jHdmdr l=vd mßudKfhka yd iq¿ wdfhdackhlska wdrïN l<
D

yels h' bkamiq jHdmdrh j¾Okh jk úg iy w;aoelSï ,nd .kakd úg


ep

jHdmdrfha uqo,a .,kh wkqj jHdmdr j¾Okh i`oyd fhdod.; yels h' kuq;a
ar

m<uq jir i`oydj;a m%udKj;a uqo,a .,khla mj;ajd .ekSu i`oyd iß,k
tm

wdrïNl uqo,a m%udKhla ;sìh hq;= h' tfia u fldmuK wdfhdackh lrkafka o
hkak u; iSud mekùfuka we;s úh yels wjodku md,kh l< yels h'
en
t

fiajlhka
wdrïNfha § ish¨ u lghq;= ;ksj u isÿlr .ekSu iqÿiq jk w;r mqoa.,hka
l=,shg .ekSu wjYH fkdfõ' lghq;= ;ksj u isÿlr .ekSu" jHdmdrfha
ish¨ foa ms<sn`o bf.k .ekSug;a miq lf,l § wfkl=;a mqoa.,hkag jev mejÍu
i`oyd jvd iqÿiafil= njg m;a lsÍug;a fyd`o l%uhls' kuq;a wdfhdackfha
m%udKh" jHdmdrfha iajNdjh yd jev m%udKh u; mokïj fiajlhka n`ojd
.ekSu ;SrKh l< yels h'

51
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'2'3 jHdmdr wjia:d y÷kd .ekSu
jHdmdr wjia:d y`ÿkd .ekSug my; i`oyka l%ufõo Ndú; l< yels h'

.fõIKh ¡ Y ÿ w ; ^SWOT& úYaf,aIKh

;r.ldÍ;aj úYaf,aIKh

fjf<`ofmd< iólaIKh
Ed
uc

.fõIKh ¡ Y ÿ w ; ^SWOT& úYaf,aIKh


at
io

jHdmdrh id¾:l;ajhg m;aùug kï jHdmdrhg we;s Yla;Ska yd ÿ¾j,;d


na

iy wjia:d yd ;¾ck ms<sn`o is;sh hq;= h' tfia u jHdmdrhg isák mdßfNda.slhka
ms<sn`o fuka u ;r.lrejka ms<sn`o oek isáh hq;= h' tfia kuq;a jHdmdßlfhda
lP

fndfyda fofkla ;r.lrefjl= meñK kj jHdmdrhla wrUd ;u ,dNhg n,mEï


lrk ;=re Tjqka ljqo@ Tjqka lrkak hkafka l=ula o@ hkak fidhd ne,Sula
ub

fkdlr;s'
lic

fuys § jHdmdrh ms<sn`o Y ÿ w ; úYaf,aIKhla yd ;r.ldÍ úYaf,aIKhla


at

l< hq;= h' Y ÿ w ; úYaf,aIKhla yd ;r.ldÍ úYaf,aIKhla u.ska jHdmdrfha


io

;r.lrejka y`ÿkd .ekSug;a Tjqkaf.a Yla;Ska yd ÿ¾j,;d we.hqug ,la lsÍug;a


ns

bv ,nd fohs' tfia u ;r.lrejdf.a l%shdldrlï oek .ekSu yryd ;u jHdmdrh


u.ska ksIamdokh l< hq;= NdKav yd fiajd fudkjd o@ tajd jvd ld¾hlaIu f,i
D

ksIamdokh yd wf,ú l< yels o@ hkak ms<sn`o jvd fyd`o wjfndaOhla ,efnkq
ep

we;'
ar

Y ÿ w ; úYaf,aIKhl § ksrka;rfhka u jHdmdrh fyda jHjidhlhd


tm

ms<sn`o yd ;r.lrejka ms<sn`o yeoEßh yels h'


en
t

Y ÿ w ; úYaf,aIKhl § jHmdrhg mj;sk Yla;Ska ^Strengths&" ÿ¾j,;d


^Weaknesses&" wjia:d ^Opportunities& iy ;¾ck ^Threats& ms<sn`o úYaf,aIKh
lrhs' fuh mokï ù we;af;a wNHka;r yd ndysr ;;a;aj u.ska we;s lrk n,mEï
úYaf,aIKh lrñka jHdmdrhla fyda mqoa.,fhl=f.a ÈhqKqjg fyda mßydkshg n,mdk
idOl y`ÿkd .ekSu h'

52
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Y ÿ w ; úYaf,aIKh my; i`oyka mßÈ ksrEmKh l< yels h'

ÈhqKqjg mßydkshg
jHdmdr n,mdhs n,mdhs
Yla;Ska ÿ¾j,;d
wNHka;rj yyuykais ù jev lsÍu yym%d.aOkh ke;slu
mj;sk yyire mi iys; bvu yyw,ilu
yym<mqreoao yyfjkia fkdùu
Ed

wjia:d ;¾ck
uc

ndysrj yyfj<`ofmd<g <`.d ùu yywvq ñ, NdKav


at

mj;sk yymqyqKq jevuq¿ ;sîu yywdkhksl NdKAv


io

yyKh myiqlï ;sîu


na
lP

2'7 rEmh  Y ÿ w ; úYaf,aIKh


ub

yy jHjidhlhdf.a fyda jHdmdrfha Yla;Ska iy ÿ¾j,;d úYaf,aIKh lrkak'


lic

;ukaf.a Yla;Ska yd ÿ¾j,;d wNHka;rj mj;sk idOl u; ;SrKh fõ' Yla;Ska


at

;SrKh lrkak' Yla;Ska ,eî we;af;a flfia o@ hkak fidhkak' tajd jeäÈhqKq
lr.kafka flfia o@ hkak fidhd n,kak' Yla;Ska jHdmdrh ÈhqKq lsÍug
io

w;HjYH fjhs' y`ÿkd .kakd Yla;Ska ;j ÈhqKq lsÍug W;aidy oeßh hq;= h'
ns

ÿ¾j,;d y`ÿkd .kak' ÿ¾j,;d we;s ù we;af;a flfia o@ hkak fidhkak' tajd
ke;slr .kafka flfia o@ hkak fidhd n,kak' ÿ¾j,;d jHdmdrhg ndOd
D

lrhs'
ep
ar

yy wjia:d yd ;¾ck úYaf,aIKh lrkak'


tm

jHdmdrfha ÈhqKqjg mj;sk wjia:d yd ;¾ck ms<sn`o .eUqßka úYaf,aIKh lr


n,kak' fïjd ndysr idOl ksid we;s fõ' Yla;Ska yd ÿ¾j,;d jHjidhlhd
en

i;=j we;s md,kh l< yels lreKq jk kuq;a fïjd ndysr idOl ksid we;s fõ'
t

Yla;Ska yd ÿ¾j,;d jHjidhlhd i;=j we;s md,kh l< yels lreKq kuq;a
wjia:d yd ;¾ck md,kfhka neyer idOl f,i y`ÿkd.; yels h' ;¾ck
md,kh l< fkdyels neúka u.yeÍug W;aidy lsÍu jeo.;a fõ' ;j o wjia:d
iy ;¾ck mq¿,a mrdihl me;sreKq ;;a;aj fõ' thg fya;=j wjia:d iy ;¾ck
;dlaIKsl ÈhqKqj" md,k fyda kS;suh l%shdud¾." wd¾Ól idOl fuka u kj
;r.lrejl= o úh yels h'

53
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlhdf.a md,khg hg;a jHjidhlhd i;=j mj;sk my; i|yka
Yla;Ska yd ÿ¾j,;d ms<sn| wOHhkh fhduq lr tjeks ;j;a Yla;Ska y÷kd .ekSug
Wkkaÿ jkak'
Yla;Ska

yy ;dlaI‚l úfYaI{;dj
yy ksIamdokh" fnodyeÍu" wf,úlrK yelshdj
yy l<ukdlrK olaI;dj
yy udkj iïm;a l<ukdlrK yelshdj
yy wêl lemùu
Ed

ÿ¾j,;d
uc
at

yy ksIamdok l%shdj,sh ms<sn| wvq oekqu


yy
io

kqmqyqKq fiajlhka isàu


yy
na

wvq w;aoelSï
yy uQ,H l<ukdlrKh ms<sn| u| oekqu
lP

yy fiajlhka ms<sn| ÿ¾j, wdl,am


ub

tfiau jHjidhlhdf.a md,kfhka neyer ndysr mßirfhka we;s lrk


lic

jdisodhl wjia:d yd wjdisodhl ;¾ck ms<sn| my; i|yka WodyrK weiqßka


at

meyeÈ,s lr f.k ;j;a tjeks foa ms<sn| wOHhkh lrkak'


io
ns

Yla;Ska
D

yy j¾Okh jk fj<|fmd< b,a¨u


ep

yy mdßfNda.slhkaf.a wêl reÑh


yy wvq ;r.ldÍ;ajh
ar

yy rdcH wkq.%yh
tm

yy fhojqï iq,N;dj
en
t

ÿ¾j,;d

yy rdcH ueÈy;aùu" ks;s Í;s yd fr.=,dis


yy iajdNdúl Wjÿre
yy fiajl yd m%cd Woaf>daIK
yy úfoaYSh yd foaYSh ;r.ldÍ NdKav fj<|fmd<g
we;=¿ ùu
yy wuqøjH msßjeh by< hdu

54
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHjidhlfhl=f.a fyda jHdmdrh i;=j we;s Yla;Ska yd wjia:djkaf.ka
jdis ,nd .ekSug;a mj;sk ÿ¾j,;d yd ;¾ck u.yrjd .ekSu i`oyd;a iqÿiq l%u
y`ÿkdf.k lghq;= lsÍu jeo.;a fõ'
jHjidhlfhl=f.a fyda jHdmdrh i;=j mj;sk Yla;Ska yd wjia:djkaf.ka jdis
,nd .ekSug;a mj;sk ÿ¾j,;d yd ;¾ck u.yrjd .ekSug;a iqÿiq l%u y`ÿkdf.k
lghq;= lsÍu id¾:l jHjidhlfhl=f.a fyda jHdmdrhl jeo.;a ,laIKhla fõ'
tfia u jHdmdrhg isák ;r.lrejka ms<sn`o ksrka;r wjOdkfhka isg f;dr;=re
/ial< hq;= h' fuys § jHdmdßl ;r.lrejkaf.a ksIamdok" m%ldYk" fmd;am;a"
w;afmd;a iy fjí wvú úu¾Ykh lrñka Tjqkaf.a ksIamdok ,nd .ksñka
f;dr;=re úu¾Ykh l< hq;= h' tfia u ksIamdok l%fudamdh yd wf,ú l%ufõo
Ed

wOHhkh lrñka Tjqka ms<sn`o yeoEßh hq;= h' ;r.ldÍ NdKav yd fiajd ms<sn`o
mdßfNda.slhkaf.a woyia yd wdl,am ms<sn`o wOHhkh lrñka mdßfNda.sl Wjukd
uc

yd wjYH;d yodrñka mdßfNda.sl reÑl;ajh ms<sn`o wOHhkh lrñka iEuúg u


at

jHdmdßl ;r.lrejkag jvd bÈßfhka isàug W;aidy oeßh hq;= h'


io
na

;r.ldÍ;aj úYaf,aIKh
lP

;r.lrejka y`ÿkd .ekSfuka wk;=rej Tjqkaf.a Yla;Ska yd ÿ¾j,;d


ub

y`ÿkd.; hq;= w;r mdßfNda.slhka Tjqkaf.a ksIamdok ñ,§ .kafka wehs o hkak
fidhd ne,sh hq;= h' tfia u ;r.lrejkaf.ka NdKav ñ,§ .ekSfï § mdßfNda.slhka
lic

wjOdkh fhduq lrkafka l=uk lreKqj,g o hkak fidhd ne,sh hq;= hs' fuys §
at

NdKavfha ñ," jákdlu" fiajdj" myiqlï" lS¾;s kduh jeks idOl ms<sn`o wjOdkh
io

fhduql< hq;= h'


ns

;r.ldÍ;aj úYaf,aIKh hkq Y ÿ w ; úYaf,aIKhg jvd bÈßhg


D

hk l%shdj,shls' fuh fkdlvjd isÿl< hq;= l%shdj,shls' ;r.ldÍ;aj


ep

úYaf,aIKhl § jHdmdßlhdg idfmalaIj ;r.lrejka fldf;la ÿrg ;r.ldÍ;ajhg


iQodkï o hkak wOHhkh lrhs' jHjidhlfhl=g m%d:ñl yd oaú;Shsl jYfhka
ar

;r.lrefjda fofldÜGdihla isá;s' m%d:ñl ;r.lrejka iudk NdKav ksIamdokh


tm

lrk w;r oaú;Shsl ;r.lrefjda úl,am NdKav ksIamdokh lr;s' ;r.ldß;aj


en

úYaf,aIKhl § fï fomsßi .eg¨ mÍlaId lr ne,Su jeo.;a fjhs'


t

Yla;Ska iy ÿ¾j,;d hkq jHdmdrfhys md,khg hg;aj mj;sk ;;a;aj nj


óg fmr meyeÈ,s flß‚' ;r.ldÍ;aj úYaf,aIKhl § jHjidhlhdg idfmalaIj
;r.lrejka fldf;la ÿrg fuu ;;a;ajhkag m%;spdr olajkafka o hkak úYaf,aIKh
lr ne,sh hq;= h'

tfia u jHdmdßl wjia:d yd ;¾ck hkq jHjidhlhdf.a md,kfhka neyer


idOl nj meyeÈ,s lr we;s w;r jHdmdrhg mj;sk ;r.h i,ld jHjidhlhd
fuu ld¾hhka fldf;la ÿrg yiqrejd .ekSu i`oyd iQodkï o hkak;a wfkl=;a
;r.lrejka tu ;;a;ajhkag flfia m%;spdr olajkafka o hkak;a úYaf,aIKh lr
ne,sh hq;= h'
55
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
;j o wjia:d yd ;¾ck mq¿,a mrdihl me;sreKq ldKav ;=<g .Kka .kafka
hehs óg m%:u i`oyka flß‚' thg fya;=j kï wjia:d yd ;¾ck" ;dlaIKsl
ÈhqKqj" kS;suh l%shdud¾." wd¾Ól idOl" f.da,Sh idOl fyda kj ;r.lrejka
lafIa;%hg meñKSu o úh yels h' ksoiqkla f,i" jHdmdr ikaksfõok myiqlï
imhk wdh;khla kï tys ;r.lrejka wka;¾cd," ¥rl:k fyda fjk;a äðg,a
;dlaIKsl fuj,ï iu`. lghq;= lsÍfï iQodku ms<sn`o wOHhkh lr oek .ekSu
wjYH fõ' fï lreKq úYaf,aIKh lr ne,sh hq;= w;r Tjqka ta i`oyd iQodkï kï
;u jHdmdr o tf,i ;r.ldÍ f,i lghq;= lsÍu l< hq;= h'

fuu úYaf,aIKfhys m%;sM, u.ska i,lk jHdmdrfha ;;a;ajh yd l%shd;aul


jkafka flfia o hkak ms<sn`o meyeÈ,s jkq we;' tfia u i,lk jHdmdrfha Yla;Ska"
ÿ¾j,;d iy wjia:d yd ;¾ckj,g idfmalaIj ;r.lrejkaf.a tu ;;a;ajhka
Ed

ms<sn`o .eUqßka i,ld ne,Sug;a th i,ld n,ñka wkd.; ÈhqKqjg wjia:djla


uc

i,id .ekSug yelshdj ,efí'


at

fj<`ofmd< iólaIKh
io
na

jHdmdrhla wdrïN lsÍug m%:u


lP

iEu jHjidhlhl= u l<hq;= ld¾hhla


ub

f,i fj<`ofmd< iólaIK yd m¾fhaIK


i`oyka l< yels h' fj<`ofmd< m¾fhaIK
lic

isÿ lsÍu ksid jHdmdßlhdg fj<`ofmd<


at

ms<sn`o meyeÈ,s wjfndaOhla ,efí'


io

tys § úfYaIfhka u fj<`ofmd< m%udKh"


ns

N+f.da,Sh jHdma;sh" .kqfokqlrejkaf.a


igyka" wd¾Ól me;slv" wjYH;d iy
D

Wjukd" wkd.; fj<`ofmd< úNjhka"


ep

.kqfokqlrejkaf.a yeisÍu jeks f;dr;=re


,nd.; yels h' tu f;dr;=re u; mokïj 2'8 rEmh 
ar

NdKav fyda fiajd ksIamdokh" jHdmdrh


tm

ie,iqï lsÍu fyda wf,ú Wml%u ie,iqï


lsÍu isÿl< yels h'
en

2'2'4 fj<`ofmd< m¾fhaIK ls%hdj,sh


t

fj<`ofmd< m¾fhaIKhla hkq fj<`ofmd< iy wf,úlrKhg wod<


f;dr;=re ,nd .ekSu i`oyd wruqKq msysgqjd .ekSu" wruqKqj,g wkqj wjYH
f;dr;=re tla/ia lsÍu" úYaf,aIKh lsÍu" we.hSu yd bÈßm;a lrñka ks.ukj,g
t<öu fõ'
fï wkqj fj<`ofmd< m¾fhaIK u.ska mdßfNda.slhdf.a f;dr;=re" wf,úh
iïnkaO f;dr;=re yd thg wod< l%shdldrlï" jHdmdßl wjia:d yd .eg¨ y`ÿkd
.ekSug;a jHdmdßl wkd.;h ms<sn`o wjfndaOhla ,nd .ekSug;a WmldÍ fõ'

56
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
tfia u fj<`ofmd< m¾fhaIK isÿ lsÍu u.ska jHdmdr lghq;=j, yd wf,ú
lghq;=j, mj;sk wjodku wvq lr .ekSfï yelshdj o ,efí'

fj<`ofmd< m¾fhaIKh pl%Sh l%shdj,shls' tys m%Odk mshjr y;rla


wka;¾.; fjhs'

fj ru msh
<` qKq jr
w
of m
mshjr 1 ( fj<`ofmd< .eg¨j y`ÿkd .ksñka h
K

md sysg
wruqKq msysgqjd .ekSu lr

< qj
d 4

.e d .
d ¾; shjr

g¨ ek
mshjr 2 ( m¾fhaIK ie,iqï ixj¾Okh lsÍu j m

j Su
Ed

yd
fj<`ofmd<
mshjr 3 ( m¾fhaIK ie,iqï l%shd;aul lsÍu
uc

m¾fhaIK

ls iau
at

mshjr 4 ( újrKh yd jd¾;dlrKh l

msh
%shd

h e,e
Íu
j¾ K 2
io

;au

jr

ix fhaI shjr
Ok i
3
na

m
l
sÍu
lP


ub
lic
at

mshjr 1 ( fj<`ofmd< .eg¨j y`ÿkd .ksñka wruqKq msysgqjd .ekSu


io
ns

fuys§ fj<`ofmd< m¾fhaIKh isÿ lrkafka l=ula ksid o hk .eg¨jg ms<s;=re


,efí' fj<`ofmd< .eg¨j l=ula o@ hkak m<uqj uekúka wjfndaO lr.;
D

hq;= h' fuf,i y`ÿkd .kakd .eg¨j wkqj m¾fhaIK wruqK msysgqjd .; hq;= h'
ep

fj<`ofmd< m¾fhaIK wruqKq jYfhka i,lkafka m¾fhaIKfhka


ar

,nd .ekSug n,dfmdfrd;a;= jk m%;sM,h fõ' fuys § fj<`ofmd< m¾fhaIK wruqKq


tm

msysgqjd .ekSfï § tu wruqKq úfYaISùu (Specify)" ueksh yelsùu (Measurable)"


id¾:l lr.; yelsùu (Achievable)" m¾fhaIK .eg¨jg wod< ùu yd h:d¾:jd§
en

ùu (Realistic) yd ksYaÑ; ld,hlg .e<fmk yd ld,hl § id¾:l lr .; yels


t

ùu (Timeliness) úh hq;= h'

mshjr 2 ( m¾fhaIK ie,iqï ixj¾Okh lsÍu


fj<`ofmd< m¾fhaIKh isÿ lrkafka flfia o hkak fuys§ i,ld n,hs'
fuu mshjf¾ § wruqKq wkqj f;dr;=re /ia lsÍu ms<sn`o ;SrKh lsÍu" ksjerÈ yd
ld¾hlaIuj wjYH f;dr;=re /ia lr .ekSu" ie,iqï lsÍu" f;dr;=re /ia lsÍug
jeo.;ajk mdßfNda.sl .ykh yd ksheÈ y`ÿkd .ekSu" f;dr;=re /ia lrk
uQ,dY%h y`ÿkd .ekSu yd f;dr;=re /ia lrk úúO l%u y`ÿkd .ekSu isÿ lrhs'

57
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
fj<`ofmd< m¾fhaIKhg wod< f;dr;=re m%Odk jYfhka oaú;Shsl o;a;
^oekg jd¾;djk f;dr;=re& mqj;am;a" i`.rd" fmd;am;a" fjí wvú jeks fjk;a
uQ,dY%hj,ska ,nd .; yels h' m%d:ñl o;a; /ia lsÍu i`oyd ksÍlaIK" iïuqL
idlÉPd fyda iólaIK l%ufõo Wmfhda.S lr.; yels h'

fuys § wod< l%uh" uqK .efik mqoa.,hka yd ixLHdj" ksheÈ ixLHdj" mj;sk
ld,h" iïm;a yd uQ,H myiqlï" wjYHjk f;dr;=rej, iajNdjh" ksrjoH;dj"
mÍlaIKhg Ndckh jk mqoa.,hskaf.a iajNdjh jeks idOl u; ;SrKh l< hq;= h'

f;dr;=re ,nd .ekSu i`oyd m%Yakdj,shla" iïuqL idlÉPdjla fyda l%udkql+,


ksÍlaIK jeks l%u Wmfhda.S lr.; yels h' fuys § úfYaIfhka i,ld ne,sh
hq;= lreK jkafka m¾fhaIK ie,eiau ixj¾Okfha § f;dr;=re /ialrk l%uh
Ed

l%udkql+,j ie,iqï lsÍu h'


uc

mshjr 3 ( m¾fhaIK ie,iqï l%shd;aul lsÍu


at
io

fuys § ;SrKh lrk l%ufõoh wkqj yd Ys,am l%uh mokïj o;a; /ia lsÍu"
na

úYaf,aIKh yd we.hSu isÿ lrhs' o;a; /ia lsÍu i`oyd m<uqj wod< mdßfNda.sl
.ykhg wkqj ksheÈ f;dard .ekSfï iqÿiq l%uhla u.ska wjYH ksheÈ ixLHdj f;dard
lP

.; hq;= h' bkamiq f;dr;=re /ia lrk l%uh y`ÿkd.; hq;= h' tfia u wruqKqj,g
wkqj /ia lsÍug wfmalaId lrk f;dr;=re y`ÿkdf.k fm<.iajd m%Yakdj,sh"
ub

iïuqL idlÉPd" mshjr fyda ksÍlaIKhkaf.a msßlaiqï ,ehsia;=jla ilid f.k


lic

ta wkqj f;dr;=re /ia lsÍu wdrïN l< yels h'


at

/ia lr.;a f;dr;=rej,g wkqj tu f;dr;=re iqÿiq úYaf,aIK l%uhlg wkqj


io

úYaf,aIKh l< hq;= h'


ns

mshjr 4 ( újrKh yd jd¾;dlrKh


D
ep

fj<`ofmd< m¾fhaIKhlska ,nd.;a o;a; j¾. lsÍu" bÈßm;a lsÍu"


úYaf,aIKh lsÍu" úYaf,aIKh lrk ,o o;a; weiqßka f;dr;=re ks¾udKh yd
ar

f;dr;=re jd¾;dlrKh lsÍu yd jd¾;dj bÈßm;a lsÍu fuu mshjf¾ § isÿ lrhs'
tm

f;dr;=re bÈßm;a lsÍfï § j.= m%ia;dr" m%;sY;" idudkH w.hka jeks


en

f;dr;=re bÈßm;a lrk l%u Wmfhda.S lr .; hq;= w;r ,sÅ; udOHfhka fyda jdÑl
udOHfhka f;dr;=re bÈßm;a l< yels h'
t

2'2'5 jHdmdr ie,eiaula ks¾udKh lsÍu


jHdmdrhla weröu fyda jeä ÈhqKq lsÍu i`oyd M,odhS jHdmdßl ie,eiaula
;sîu jeo.;a fõ' fï u.ska jHdmdrhla wdrïN lsÍu" jeä ÈhqKq lsÍu i`oyd fyda
jHdmdrh isÿ lrk fjk;a lsishï ld¾hhla i`oyd;a ud¾f.damfoaY ie,iSu yd
m%d.aOkh fiùu i`oyd jeo.;a f;dr;=re ks¾udKh lr .ekSug bjy,a jk lreKq
bÈßm;a lrhs'

58
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr ie,eiaula hkq l=ula o@

jHdmdr ie,eiaula hkq jHdmdrfha wkd.; wfmalaId ms<sn`o úia;rhla iys;


wd¾Ól j¾Okh" ia:djr;ajhg m;aùu" jHdmdr Yla;Ska we;=¿ ish¨ u wx. we.hSug
,lalrk yd úYaf,aIKhla lrk ,sÅ; ks¾udKhls'

jHdmdr ie,eiau hkq jHdmdrfha iajNdjh fyda m%udKh fkd;ld ´kEu


jHjidhlhl= ilid .; hq;= w;HjYH wx.hls' fuu mshjr fndfyda wjia:dj, §
jHjidhlhskag u.yeÍ hk kuq;a jHdmdrhlg jHdmdr ie,iqu f.dvk.d .ekSug
jeo.;a fõ' úúO uQ,dY%h ;=< úúOdldr jHdmdr ie,iqï wdlD;s we;' jHdmdrh
i`oyd iqÿiq ie,eiaula ks¾udKh lsÍu i`oyd fuu uQ,dY%hhkays we;s jHdmdr
Ed

ie,iqï wdlD;s weiqre lr.; yels h' flfia kuq;a wjfndaOh i`oyd ir, jHdmdr
ie,eiaula ilid .kakd whqre;a tys wka;¾.; úh hq;= lreKq my; mßÉfþohl
uc

bÈßm;a lr we;' fyd`o jHdmdr ie,eiaula tljr ieliSu l< fkdyels h' th
wjia:d lsysmhlska jeä ÈhqKq l< hq;= fõ' flfia jqj o m<uqj ilik jHdmdr
at

ie,iqï b;d úYd, f,i miqj fjkia úh yels h'


io
na

fndfyda jHjidhlhska wdrïNfha § ;u jHdmdrhg jHdmdr ie,iqula


ieliSug wlue;s jkafka fï ms<sn`o fkdoekqïj;a ùu ksid nj y`ÿkdf.k we;'
lP

tu ksid jHjidhl;ajh u.ska ÈhqKq ùug W;aidy lrkafka kï ksjerÈ ie,iqula


ub

ieliSu l< hq;= njg oeä f,i wjOdrKh l< hq;= h'
lic

zfâúâ .eïm¾gZ wkqj jHdmdr ie,eiaula hkq jHdmdrh ms<sn`o jeo.;a


at

jk f;dr;=re nexl=lrejkag yd jHdmdrh ms<sn`o Wkkaÿjla olajk md¾Yajhkag


io

,ndfok ,shú,a,ls' fâúâ yd frdnÜ th w¾: olajd we;af;a —´kEu jHdmdrhl


ns

m%Odk wxf.damdx. we;=<;a ,shú,a,la f,i h˜'


D

jHdmdr ie,eiau hkq jHdmdrfha ud¾. is;shuhs' ta u.ska jHdmdrh wkd.;fha


ep

idlaId;a lr .ekSug W;aidy ork b,lal yd th <.dlr .kafka flfia o@"


ljod o@" ta i`oyd wjYH iïm;a fudkjd o@ hkak fmkajhs'
ar

jHdmdr ie,eiau u.ska my; i`oyka m%Yakj,g ms<s;=re meyeÈ,s úh hq;= h'
tm
en

yy jHdmdrhla hkq l=ula o@


t

yy jHdmdrh isÿ lrk ia:dkh fld;ek o@


yy ;ukag mj;sk uqo,a" oekqu" yelshdj" Y%uh yd ld,h
jeks iïm;a fudkjd o@
yy jHdmdrh l=uk mdßfNda.sl msßila i`oyd o@
yy jHdmdrh wrUkafka ljod o@
yy jHdmdrh wrUkafka flfia o@

59
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr ie,eiaul jeo.;alu
jHdmdr ie,eiau úúOdldrfhka m%fhdackj;a jk w;r m%Odk fya;= lsysmhla
my; i`oyka fõ'

²² wod< f;dr;=re úYaf,aIKh lrñka ;u wruqKq ks¾jpkh lr ta fj; wjOdkh


fhduq lsÍug WmldÍ jkq we;'
²² nexl= yd Kh ,nd fokakka" wdfhdaclhska iy WmfoaYk wdh;k jeks jeo.;a
wdh;k iu`. lghq;= lsÍfï § fuh jeo.;a yd w;HjYH fuj,ula jkq we;'
²² jeo.;a Wmfoia fkdwvqj imhd fok" woyia lrk jHdmdr lafIa;%fha úúO
mqoa.,hska Tjqkaf.a woyia iy WmfoaY ,nd .ekSu i`oyd fuu ie,iqï Ndú;
Ed

l< yels h'


²² jHdmdr ie,eiau u.ska jHdmdrfha ie,iqï l%shdmámdáfha u`.yeÍ we;s iy
uc

ÿ¾j, ia:dk wkdjrKh l< yels h'


at

jHdmdr ie,eiau ieliSfï § ie,ls,a,g .;hq;= lreKq


io
na

jHdmdr ie,eiau ieliSfï § my; i`oyka lreKq ms<sn`o ie,ls,a,g .;


hq;= h'
lP
ub

yy úYajdi lsÍug fyda m%;HlaI lsÍug fkdyels lsisjla bÈßm;a fkdlrkak'


lic

yy jHdlrK fodaI" jerÈ w¾: f.kfok jpk fyda jdlH fh§u yd úrdu ,l=Kq
at

fh§fuka j,lskak'
io
ns

yy È.= ld,Sk ^jirlg jeä& fyda wkd.; m%lafIamK u; muKla r|d fkdisákak'
flá ld,Sk wruqKq iu`. lghq;= lr jHdmdrh bÈßhg .uka lrk úg ie,iqu
D

fjkia l< yels w;r È.= ld,Sk wruqKq ;nd .kak'


ep

yy jHdmdrfha wruqKq h:d¾:hg jvd fjkia úh yels neúka fndfyda wjia:dj, §


ar

§¾> mrdihla ;=< ie,iqï lsÍu iqÿiq fkdfõ'


tm
en

yy i¾jY=Njd§ ùfuka je,lS isákak' úfYaIfhka m%d.aOk wjYH;d" wjYH


ld,iSud" úl=Kqï iy ,dN fjkqfjka wkdjels m<lsÍfï § uOHia: jkak'
t

h:d¾:jd§ jkak' wiSre wjia:dj, § lghq;= lrkafka flfiaoehs is;d n,kak'

yy wjYH jk uqo,a m%udKh iy ld,h fldf;la fõ oehs ksjerÈj m%ldY lrkak'

yy jHdmdßl lghq;= ÿ¾j, ld,j, § wdodhï Wmhd .kakd ud¾. jkafka


fudkjd o@" úl,am l%u fudkjd o@ hkak i`oyka lrkak'

60
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy ir, NdIdjla Ndú; lrkak' lshùug iy wjfndaO lr .ekSug myiqjk
wdldrhg ilia lrkak' rEm igyka" j.= fyda fjk;a iqÿiq igyka u.ska
meyeÈ,s lsÍug W;aidy orkak'

yy Tnf.a jHdmdrfha woaú;Sh nj" iyc yelshdj" iudcuh moku u;" taldêldrh
u; fyda fmagkaÜ n,m;%hla iys;j kj ksmehqula u; fyda hk úfYaIs; ;;a;aj
u; mokï fkd;nkak'

yy ;j o id¾:l;ajh meñfKkafka úYsIag ksmehqïj,ska fkdj hym;aa wd¾Ól


;;a;aj u; jHdmdr wdrïN lr mj;ajdf.k hk jHjidhlhka i`oyd nj
wjfndaOlr .ekSu jeo.;a fõ'
Ed

jHdmdr ie,eiaula ks¾udKh lsÍfï oS jeo.;a jk lreKq


uc

jHdmdr ie,iqu ksjerÈ wdldrhg ilial< yels jk jeo.;a ud;Dld


at

lsysmhla my; i`oyka fõ'


io
na

yy o¾Ykh ms<sn`o m%ldYh


lP

jHdmdßl wruqKq iy b,lal l=ula jkafkaoehs hkak ixlaIsma;j bÈßm;a


lrk jdlHhla jkq we;'
ub
lic

yy jeo.;a md¾Yaj
at

jHdmdßl id¾:l;ajh i`oyd b;d jeo.;a iy bjy,a jk foa jHjidhlhdf.a


io

lemùu u fõ' ;u w;aoelSï kj jHdmdrhg wod< jk wkaou .ek wjOdkh fhduq


ns

lrkak' jHdmdrh wdrïN lsÍfï § lghq;= lrk úúO mqoa.,hka jk wdfhdaclhka"


Kh ,nd fok wdh;k iy wf,úlrejka we;=¿j fjk;a whf.a iy jHjidhlhdf.a
D
ep

iqÿiqlï ms<sn`o idrdxYhla ilia lrkak' Kh ,nd fokakka" wdfhdaclhka iy


jHdmdßl ie,eiafï l<ukdlrK wxYfhys lghq;= lrk lKavdhu fyda tla ù
ar

lghq;= lsÍug n,dfmdfrd;a;= lKavdhu yd ta u.ska lKavdhfï ch.%yKhka ,nd


tm

.kakd whqre fmkakqï l< hq;= h' l<ukdldß;ajh ms<sn`o tla tla idudðlhd i;=
en

olaI;d" jHdmdr lghq;= iïnkaOj mj;sk w;aoelSï yd lKavdhfï mqoa.,hska i;=j


we;s l=i,;d úia;r lsÍu jeo.;a h'
t

tla tla mqoa.,hdf.a j.lSï yd úfYaI{;dj we;=<;a lrñka jHdmdr


l<ukdlrKh úia;r lsÍu jeo.;a h'

fndfyda nexl=" Kh fok wdh;k iy jHdmdr m%d.aOkh imhkafkda ;u


wdfhdack ;SrK i`oyd jHdmdrhl uQ,O¾uj, Yla;sh i,ld n,;s' jHdmdrfhka
meyeÈ,s m%;s,dNhla ,efnk njg wjfndaOlr .ekSug bjy,a jk f,i fuu
f;dr;=re úia;r lsÍu jeo.;a fõ'

61
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy jHdmdßl me;slv
jHdmdr lsÍug woyia lrkq ,nk úfYaIs; lafIa;% yd fj<`ofmd< fj;
wjOdkh fhduq lrñka woyia lrkq ,nk jHdmdrh iy ta ms<sn`o lghq;= lsÍug
ie,iqï lrk wdldrh úia;r lsÍu jeo.;a fõ'

yy wd¾Ól we.hqu
jHdmdr lsÍug woyia lrk wd¾Ól mßirh ms<sn`o mQ¾K we.hqula lsÍu
jeo.;a fõ' fuys § jHdmdr lghq;= lrk mßirfha iudc" wd¾Ól" foaYmd,k yd
ixialD;sl mßirh ms<sn`o wjOdkh fhduq lrñka úia;r lsÍu jeo.;a fõ'
Ed

yy uqo,a .,kh we.hSu


m%d.aOk wjYH;d we;=<;a jk mßÈ tla jirla i`oyd jk uqo,a .,kh wvx.=
uc

l< hq;= h' ;lafiare lrk wkaou" isÿúh yels jerÈ iy .eg¨ ms<sn`o lghq;=
at

lsÍug woyia lrk wdldrh we;=<;a lsÍu wjYH fõ'


io

yy wf,úlrK ie,iqï yd iïnkaO ie,iqï we;=<;a lsÍu w;HjYH fõ'


na
lP

yy l=vd jHdmdr mßmd,kh i`oyd WmlrK ,nd.; yels úúO rcfha yd fjk;a
wdh;kj,ska Wmldr .kakd whqre i`oyka lsÍu jeo.;a fõ'
ub
lic

id¾:l jHdmdr ie,eiaula i`oyd mshjr myla


at
io

wdOqksl jHjidhlhskag fndfyda wjia:dj, § jHdmdßl ie,eiau ,sùfï


ns

wmyiq;d we;s fjhs' ieliSfï § wdOqkslhkaf.a myiqj yd m%fhdackh i`oyd


wkq.ukh l< yels id¾:l jHdmdr ie,eiaula i`oyd jk mshjr myla my; oelafõ'
D

fuu mshjr wkq.ukh lsÍfuka m%Yia; jHdmdßl ie,eiaula ilid .; yelsfõ'


ep

1. uQ,sl jHdmdr ixl,am ,shd olajkak'


ar
tm

2. jHdmdr ixl,amhkaf.a YlH;dj yd idOkh ms<sn`o ish¨ u o;a; iy úfYaI


lreKq tla/ia lrkak'
en

3. iïmdokh lr.kakd ,o o;a; u; mokïj jHdmdr ixl,am ÈhqKq lrkak'


t

4. jHdmdrfha úfYaI lreKq ms<sn`o ie,ls,a,la olajd úYaf,aIKhla ilia lrkak'


fuys § —l=ula o@ fldfya o@ flfia o@ ljo o@ ldg o@˜ hk .eg¨j,g ms<s;=re
fidhkak'
5. jHdmdßl ie,eiau jHdmdrfha ÈhqKqj i`oyd WmldÍ jk jeo.;a fuj,ula jk
f,i ilikak'

62
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ksjerÈ jHdmdßl ie,eiaula ilid .ekSu i`oyd jk msßlaiqï ,ehsia;=j

my; i`oyka msßlaiqï ,ehsia;=j (Check list) Ndú;fhka myiqfjka ksjerÈ


jHdmdßl ie,eiaula ilid.; yels fõ'

1& uq,a msgqj


yy ku yd jHdmdr kduh
yy ,smskh
yy ¥rl:k wxlh
yy *elaia wxlh
Ed

yy Bfï,a ,smskh
uc

yy Èkh 2'9 rEmh 


at

2& úOdhl idrdxYh


io
na

jHdmdr ie,eiafï bÈßm;a lr we;s iuia; f;dr;=re ms<sn`o we;=<;a msgq


lsysmhl ixlaIsma;h úOdhl idrdxYh f,i y`ÿkajhs' úOdhl idrdxYh ,sùfï §
lP

my; i`oyka lreKq ms<sn`o ie,ls,su;a jkak'


ub

yy ie,eiafï fiiq fldgiaj, we;s jeo.;a lreKq muKla we;=<;a lr úOdhl


idrdxYh ,sùug ie,ls,su;a jkak'
lic

yy flá yd ir, jpk jdlH yd NdIdj Ndú;hg .ekSu u.ska lshjkakdf.a


at

wdl¾IKh mj;ajd .ekSu


io

yy jHdmdrhl ie,eiaul wfkl=;a fldgia ilid wjika jQ miqj wjidk ld¾hh


ns

f,i úOdhl idrdxYh ,sùu


D
ep

3& jHdmdr úia;r


yy ye`Èkaùu ^jHdmdrfha iajNdjh" ysñldß;ajh" o¾Ykh" fufyjr" mrud¾:"
ar

wruqKq&
tm

yy bÈßm;a lrk NdKavfha fyda fiajdfõ úia;rh


en

yy .=Kd;aulNdjh fyda fjk;a úfYaIs; ;;a;aj


t

yy ,nd .ekSug wfmalaId lrk m%;s,dN

4& fj<`ofmd<$l¾udka; úYaf,aIKh


yy fj<`ofmd< m%udKh ms<sn`o úYaf,aIKh
yy fj<`ofmd< iólaIK f;dr;=re yd m%;sM,
yy b,lal mdßfNda.slhka ms<sn`o f;dr;=re
yy wf,úlrK Wml%u

63
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
5& ksIamdok ie,eiau
yy wuqøjH ,nd .kakd whqre
yy ksIamdokj, .=Kd;aulNdjh i|yd md,k Wml%u
yy ksIamdok ls%hdj,sh
yy ksIamdok i`oyd wjYHjk hka;% iQ;% yd fjk;a fiajd
yy Wmfhda.S lr.kakd ;dlaIKh
yy Odß;dj
yy ,nd .;hq;= wkque;s" n,m;% yd imqrd,sh hq;= fr.=,dis
yy fiajl wjYH;dj yd yelshd
Ed

yy ,nd .;hq;= m%ñ;s


uc

yy
at

6& wf,úlrK ie,eiau


io

yy ksIamdokfha wf,ú ñY%Kfha f;dr;=re


na

yy ñ, lsÍfï Wml%u
lP

yy fnod yeÍfï l%ufõoh


ub

yy wf,ú m%j¾Ok Wml%u


lic

yy mdßfNda.slhka r`ojd .ekSfï l%ufõo yd Wml%u


at

7& udkj iïm;a ie,eiau


io

yy
ns

l<ukdlrK wxYh" ixLHdj yd uÜgï


yy wjYH iqÿiqlï" l=i,;d yd yelshd
D

yy ta ta l<ukdlrK uÜgïj, n,;, yd j.lSï


ep
ar

8& uQ,H ie,eiau


tm

yy m%d.aOk wjYH;dj imqrd .kakd wdldrh


en

yy m%d.aOk jHQyh
yy uqo,a m%jdyhkaf.a yeisÍu
t

9& j¾Ok$ixj¾Ok$ie,eiau
yy fiajl j¾Ok$ixj¾Ok i`oyd jk Wml%u yd mqyqKq ms<sn`o úia;r
yy NdKav yd fiajd j¾Ok i`oyd jk Wml%u
yy wf,ú yd úl=Kqï j¾Ok$ixj¾Ok i`oyd jk Wml%u

64
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
10& l<ukdlrK ie,eiau
yy ixúOdk jHQyh
yy l<ukdlrK uÜgï
yy n,;, yd j.lSï mejfrk wdldrh
yy ikaksfõok l%ufõoh

11& ;r.h
yy oekg mj;sk ;r.ldÍ jHdmdr
Ed

yy bÈßfha § we;sjk ;r.ldÍ;ajh 2'10 rEmh 


yy ;r.lrejkaf.a Yla;Ska iy ÿ¾j,;d
uc

yy ;u jHdmdrhg we;s wjia:d yd ;¾ck


at

yy ;r.hg uqyqK fok Wml%u


io
na

12& fjk;a
lP

yy wjodkï ;;a;aj úYaf,aIKh


ub

yy by; úia;r lrk ,o f;dr;=rej, i;H nj ;yjqre lsÍug jeo.;ajk f,aLk


yd idlaIH Wmf,aLk jYfhka bÈßm;a l< yels h'
lic
at
io
ns

mejreu
D
ep

Tn Ôj;ajk m%foaYhg iqÿiq jHdmdrhla weröu i`oyd jHdmdr ie,eiaula


ar

ilikak'
tm
en
t

2'2'6 jHdmdrhl ie,iqïlrK l%shdj,sh

jHjidhl;ajh hkq by< wjodkulg uqyqK fok lghq;a;ls' lDIsld¾ñl


jHjidhl;ajh hkq Bg;a jvd by< wjodkulg uqyqK fok ld¾hhls' úYd,
wjodkulg uqyqK fkd§ jHjidhl;ajhla ÈhqKq fkdfõ' jHjidhlhka uqyqK
fok wjodkï ;;a;aj wêl neúka jHdmdrh id¾:l lr.ekSu i`oyd ukdj ie,iqï
lsÍu b;d jeo.;a fõ'

65
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdrhla ie,iqï lsÍfï § my; i`oyka ;;a;aj ukdj ie,iqï lsÍu
jeo.;a fõ'
ksIamdok idOl yd iïm;a Ndú;h
ie,iqï lsÍu
1

ksIamdok l%shdj,sh
2 ie,iqï lsÍu
Ed

3 wiajkq fk<Su fyda ksIamdokh ,nd .ekSu"


uc

m%jdykh" .nvd lsÍu" ieliqï lsÍu" weiqreï


lsÍu yd fnodyeÍu ie,iqï lsÍu
at
io
na

ksIamdok idOl yd iïm;a Ndú;h ie,iqï lsÍu


lP
ub

ksIamdok idOl jk N+ñh" Y%uh" m%d.aOkh yd jHjidhl;ajh fukau


ksIamdok i`oyd jeo.;a iïm;a jk bvï" c,h" Y%uh" uqo,a yd wfkl=;a ys`. iïm;a
lic

j,ska Wmßu m%fhdack .ekSug ie,iqï lsÍu b;d jeo.;a fõ'


at
io
ns

ksIamdok l%shdj,sh ie,iqï lsÍu


D

wúksYaÑ; yd fjkia jk mdßißl" iudc yd wd¾Ól ;;a;aj hgf;a wkd.;h


ep

.ek is;ñka wruqKq lrd <`.d ùug yelsjk f,i id¾:lj jHdmdrhla mj;ajd
ar

.ekSug yels jk mßÈ ksIamdok l%shdj,sh ie,iqï lsÍu jeo.;a fõ' foaY.=Ksl yd
ld,.=Ksl n,mEï ksid jk wjodku" frda. yd m<sfndaO ksid jk wjodku" ñ,
tm

.Kkaj, úp,kh ksid jk wjodku" .nvd lsÍï" fnodyeÍï yd wf,úlrKfha


en

§ isÿúh yels ydks ksid jk wjodku yd fidr i;=re ydksj,ska jk w,dNh jeks
wjodkï ;;a;aj jHjidhlhka uqyqK fok m%Odk wjodkï ;;a;aj fõ'
t

fï ksid iïm;a Ndú;h" wiajkq fk<Su" fnodyeÍu id¾:lj isÿ l<


yelsjk f,i udkj iïm;" uQ,H iïm;" N+ñh yd wfkl=;a iajdNdúl iïm;a"
ld,h" fj<`ofmd< ;;a;ajhg wkq.; ùu yd fjk;a ;;a;ajhkag yev .eiSug myiq
lrjk mßÈ ksIamdok l%shdj,sh ie,iqï lsÍï wjYH fõ'

66
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
wiajkq fk<Su fyda ksIamdokh ,nd .ekSu" m%jdykh" .nvd lsÍu"
ieliqï lsÍu" weiqreï lsÍu yd fnodyeÍu ie,iqï lsÍu

jHjidhlhka uqyqK fok m%Odk wjodkï ;;a;ajhla jkqfha


wiajekak fk<k úg ñ, .Kkaj, my< hEu" .nvd lsÍï" fnodyeÍï yd
wf,úlrKfha § úh yels ydksùï yd fidri;=re ydks" m<sfndaO ydks" Kh
fkdf.ùïj,ska yd fjk;a fya;= ksid jk w,dN wdÈh hs'
fï ksid ksis f,i ksIamdok ,nd .ekSu fyda wiajkq fk<Su" m%jdykh"
.nvd lsÍu" ieliqï lsÍu" weiqreï lsÍu yd fnodyeÍu ie,iqï lsÍu jeo.;a fõ'
me< ;jdka jHdmdrhla ie,iqïlrK l%shdj,sh .e,Sï igykla u.ska my;
Ed

i`oyka mßÈ ksrEmKh l< yels h'


uc

m%Odk mshjr
at

²² lDIs jHdmdrh ,shdmÈxÑ


fmr iQodku
io

lsÍu
na

²² n,m;% ,nd .ekSu


me< ;jdka ia:dk.;
lP

lsÍu iqÿiq ia:dkhla f;aÍu


ub

uQ,sl wjYH;d jk c,h"


lic

wuqøjH imhd ;eîu wdf,dalh" m%jdyk myiqlï


at

wdÈh ilid .ekSu


N+ñh ilid .ekSu
io
ns

frdamK udOH ilid ;jdka .Dy ieliSu


.ekSu fiajlhka n`ojd .ekSu
D
ep

;jdka n`ÿka ilid u;=msg mi" je,s


ar

.ekSu ridhksl fmdfydr


tm

ldnksl fmdfydr
en

frdamKh lsÍu ;jdka n`ÿka" fmd,s;Ska


frdamK øjH
t

j¾Okh i`oyd ;jdka


.Dy ;=< ;eîu

kv;a;=j

m%o¾Ykh yd wf,úh

2'11 rEmh  me< ;jdkl ie,iqïlrK l%shdj,sh


67
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdr l<ukdlrKh
2'3

l<ukdlrKh ye`Èkaùu

l<ukdlrKh hk jpkfhys bx.%Sis w¾:h i,ld ne,Sfï § Management


hk jpkfha l%shd moh jk —Manage˜ hkak b;d,s NdIdfjka ì`§ wd jpkhla
(Managgiare) jk w;r tys f;areu —yeisrùu˜ hkakhs'

l<ukdlrKh hkq wdh;khl wruqKq idlaId;a lr .ekSu i`oyd tys


Ed

mj;sk ish¨ u iïm;a ld¾hlaIu yd M,odhl f,i fhdod .ekSug ie,iqï lsÍu"
uc

ixúOdkh" fufyhùu yd md,kh lsÍu f,i ir,j ye`Èkaúh yels h' tfiau
wdh;khl m%ldYs; wruqKq bgqlr .ekSu i`oyd tu wdh;kfha we;s udkj yd
at

wfkl=;a iïm;a ie,iqï lsÍu" ixúOdkh lsÍu" fufyhùu yd md,kh lsÍu hk


io

l%shdj,sh l<ukdlrKh f,i ú.%y l< yels h' fjkiafjñka mj;sk mdßißl
na

iSñ; iïm;a ld¾hlaIuj fhdod .ksñka M,odhs f,i wdh;khl wruqKq yd


mrud¾: <`.dlr .ekSu i`oyd wka wh ,jd ld¾h lrjd .ekSu l<ukdlrKh
lP

f,i ;jÿrg;a meyeÈ,s l< yels h'


ub

l<ukdlrKfha wjYH;dj
lic

my; i`oyka ;;a;aj ksid j¾;udkfha jHdmdr i`oyd ksjerÈ l<ukdlrKfha


at

wjYH;dj b;d jeo.;a ù we;'


io

iSñ; iïm;a ld¾hlaIuj yd M,odhS f,i jHdmdrj,g fhdod .ekSu i`oyd


ns
D

wdh;khl m%ldYs; wruqKq bgqlr .ekSu i`oyd


ep

wdh;khl md,kh ir,j yd myiqfjka lsÍu i`oyd


ar

;r.ldÍ yd wNsfhda.d;aul ;;a;ajhkg myiqfjka uqyqK § jHdmdrfha


tm

meje;au ;yjqre lsÍu i`oyd


en

wdh;kfha wruqKq bgqlr .ekSu i`oyd


t

iyfhda.S;dj ;yjqre lsÍu i`oyd

wdh;khl mek k.sk .eg¨ úi`§u i`oyd ;SrK .ekSug

fjkiajk mßirhg wkqj kuHYS,s yd ks¾udKd;aul ;SrK .ekSu i`oyd

jHdmdßl wjodkï ;;a;ajhkg uqyqK §u i`oyd

iudcuh j.lSï orñka hym;a l<ukdlrKhla we;s lsÍu i`oyd


68
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'3'1 jHdmdr l<ukdlrKfha § jeo.;a jk jHdmdr mßirh

jHdmdr l<ukdlrKfha § jHdmdrh id¾:lj lrf.k hdu i`oyd ta jgd


mj;sk mßirh ms<sn`o ie,ls,su;a ùu jeo.;a jk w;r th jHdmdr mßirh f,i
y`ÿkajhs' jHdmdrhl mßirh" iQlaIau mßirh yd id¾j mßirh f,i mq¿,a fldgia
follg fjkalr y`ÿkd.; yels h'

yy iQlaIau mßirh
iQlaIau mßirh hkq wdh;khlg noaOj we;s" wdh;kfha meje;aug Rcqj
n,mdk ;;a;aj fõ' wdfhdaclhka" mdßfNda.slhka" fiajlhka" iemhqïlrejka
yd ;r.lrejka iQlaIau mßirhg wh;a fõ'
Ed

yy id¾j mßirh
uc

id¾j mßirhg wh;a jkqfha wdh;khg ióm f,i iïnkaO fkdjk" wdh;kfha
at

meje;aug Rcqj n,mEula fkdue;s yd wdh;khg myiqfjka md,kh l<


io

fkdyels ;;a;aj fõ'


na

fïjd kï rch yd kS;s fr.=,dis" iudc yd ixialD;sl mßirh" wd¾Ól


lP

mßirh yd cd;Hka;r mßirh fjhs'


ub

iQlaIau mßirhg yd id¾j mßirhg wh;ajk ix>gl my; rEm igyfkka


lic

fmkaúh yels h'


at

jHdmdr mßirh
io
ns

id¾j mßirh
ixialD;sl mßirh
D

wd¾Ól
wdfhdaclhka
ep

mßirh
rch ;r.lrejka fiajlhka
ar

jHdmdrh
tm

cd;Hka;r kS;s
iemhqïlrejka mdßfNda.slhka fr.=,dis
en

mßirh
t

iQlaIau mßirh
iudÔh ;;a;ajh

2'12 rEmh  lDIs jHdmdrhl jHdmdr mßirh

wdh;khg n,mdk iQlaIau yd id¾j mßirh ukdj l<ukdlrKh lsÍu


id¾:l l<ukdlrejkaf.a ld¾hhla fjhs' l<ukdlrKfha § jHdmdrh id¾:lj
lrf.k hdu i`oyd iQlaIau yd id¾j mßirh fukau fN!;sl mßirh o

69
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ukdj l<ukdlrKh lsÍu l< hq;= h' jHdmdrj, id¾:l;ajhg fN!;sl mßir
idOl tkï ld,.=Ksl yd foaY.=Ksl idOl Rcqj n,mdhs' ld,.=Ksl yd foaY.=Ksl
úm¾hdi fya;=fjka jHdmdrj,g ksr;=rej wys;lr n,mEï isÿ fõ'

2'3'2 l<ukdlrK l%shdj,sh

l<ukdlrKh ks¾jpkh lrkafkda l<ukdlrKh l%shdj,shla f,i


y`ÿkaj;s' l<ukdlrKh hkq fhojqï ksuejqï njg m;alrk l%shdj,shls' fuh
ie,iqï lsÍu" ixúOdkh lsÍu" fufyhùu yd md,kh lsÍu hk l%shd i;rlska
hqla; jk l%shdj,shla nj ;jÿrg;a meyeÈ,s l< yels h'
Ed
uc

l<ukdlrK l%shdj,sh
at
io

mßj¾;k
na

fhojqï ksuejqï
l%shdj,sh
lP

²² udkj iïm;a ²² ie,iqïlrKh


ub

NdKav
²² uQ,H iïm;a ²² ixúOdkh
yd
lic

²² fN!;sl iïm;a ²² fufyhùu


fiajd
²² md,kh
at

²² f;dr;=re
io
ns

ld¾hlaIu;dj iM,odhs;dj
D

M,odhs;dj
ep
ar

2'13 rEmh  l<ukdlrK l%shdj,sh


tm

by; 2'13 rEmh wkqj l<ukdlrK ls%hdj,sh meyeÈ,s jk w;r ld¾hlaIu;dj


en

yd M,odhs;dj l<ukdlrK ls%hdj,shg flfia n,mdkafka o hkak meyeÈ,s fõ'


t

1' ie,iqï lsÍu (Planning)

ie,iqïlrKh" l<ukdlrK l%shdj,sfha m<uq mshjr fõ' wdh;khl


wruqK ;SrKh lsÍu yd tu wruqK bgqlr .ekSug wjYH jk Wml%u yd l%shdud¾.
;SrKh lsÍu ie,iqïlrKh f,i y`ÿkajhs'
fï wkqj ie,iqïlrKh hkq j¾;udkfha isg wkd.;h ms<sn`o is;Su f,i
ir,j ye`Èkaúh yels h' l<ukdlrKfha jeo.;a u mshjr ie,iqïlrKhhs'

70
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ie,iqïlrKh iu`. u l<ukdlrKfha wfkl=;a ld¾h werfUk w;r tu
ish¨ ld¾hhkaf.a id¾:l;ajh ;SrKh jkafka ie,iqïlrKfha id¾:l;ajh u;hs'
ie,iqïlrKfha §"
²²wruqKq yd mrud¾:
²²l%shdldrlï yd l%shdj,s
²²udkj" uQ,H yd fN!;sl ms<sn`o ksjerÈ ;SrK .ekSu lrhs'
ksjerÈ ie,iqïlrKh fkdue;sj lsisÿ ld¾hhla id¾:l fkdfõ' fï ksid
ie,iqïlrKh jeä wjOdkhla fhduqlr b;d fyd`Èka is;d n,d jeä ld,hla"
mßY%uhla yd msßjehla fhdod l<hq;= ld¾hhls'
Ed

tneúka ie,iqï fkdlrkakka wid¾:l;ajh ie,iqï lrkakka f,i


uc

ye`Èkaúh yels h'


at

²² ie,iqïlrKfhys jeo.;alu
io

»» bvï" c,h" Y%uh" uqo,a yd wfkl=;a ys`. iïm;aj,ska Wmßu m%fhdack .ekSu
na

»» wúksYaÑ; yd fjkiajk mßirhl id¾:lj jHdmdr lghq;= lsÍu


lP

»» wkd.;h .ek is;ñka wruqKq lrd <`.d ùu myiq lsÍu


»» l<ukdlrKfha wfkl=;a ld¾hhka myiq lsÍu i`oyd
ub

»» wdh;kfha id¾:l;ajh yd meje;au ;yjqre lsÍu i`oyd


lic
at

²² ie,iqïlrKh u.ska .kakd ;SrK


io

»» wruqKq yd mrud¾: ;SrKh lsÍu


ns

»» wruqKq yd mrud¾: bIag lr .ekSu i`oyd wjYHjk iïm;a ms<sn`o ;SrKh


lsÍu
D

»» mj;sk iïm;a Wmfhda.S lr .ksñka wruqKq yd mrud¾: bIaglr .ekSu


ep

»» l<hq;= lghq;= ms<sn`o ;SrKh lsÍu yd l%shd;aul lsÍu


ar
tm

²² ie,iqïlrK l%shdj,sh
en

ie,iqïlrK ls%hdj,sh mshjr kjhlska hqla; l%shdj,shls' tu mshjr kï¦


t

»» wruqKq yd mrud¾: ia:dms; lsÍu


»» b,lal ia:dms; lsÍu
»» wruqKq" mrud¾: yd b,lal <`.dlr .ekSu i`oyd Wmdhud¾. y`ÿkd .ekSu
»» wdh;ksl mßirh ú.%ylr y`ÿkd .ekSu
»» mj;sk iïm;a ms<sn`o úYaf,aIKh
»» jHdmdßl wjia:d yd ;¾ck y`ÿkd .ekSu
»» Wml%u yd Wmdh ud¾. ;SrKh lsÍu
»» Wml%u yd Wmdh ud¾. l%shd;aul lsÍu
»» id¾:l fyda wid¾:lnj i`oyd ks¾Kdhl ;SrKh lsÍu fõ'
71
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
²² b,lal ia:dms; lsÍu
ie,iqïlrK l%shdj,sfha m<uq mshjr b,lal ia:dms; lsÍu fõ' fï i`oyd
my; i`oyka wjYH;d bgqlr .ekSu wjYH fõ'

»» o¾Ykh (Vision)
»» fufyjr (Mission)
»» b,lal (Aims)
»» wruqKq (Objectives)
»» m%;sm;a;s (Policies)
»» Wmdh ud¾. (Strategies)
Ed

»» l%shd ud¾. (Procedures)


»» kS;sÍ;s (Rules)
uc

»» jevigyka (Programs)
at

»» jHdmD;s (Projects)
io
na

²² ie,iqïlrKfha § wkq.ukh l<hq;= l%shdud¾.


lP

yy ie,iqu ish mrud¾: u; mokï úh hq;= h'


ub

yy ie,iqïlrKh ksid ld¾hlaIu;dj jeä úh hq;= h'


lic

yy ie,iqu m%dfhda.slj l%shdjg kexúh yels úh hq;= h'


at

yy ie,iqu ksYaÑ; ld,rduqjlg wh;a úh hq;= h'


io
ns

yy ie,iqïlrKh i`oyd iy th l%shd;aul lsÍu i`oyd ish¨fokd iyNd.s úh


hq;= h'
D

yy ie,iqï kuH úh hq;= h'


ep

yy ie,iqï ir, yd meyeÈ,s úh hq;= h'


ar

yy ie,iqï id¾:l lr.ekSu i`oyd ish¨fokd lemù lghq;= l< hq;= h'
tm
en

wdh;ksl ie,iqu
t

jHjidhlhl= ish wdh;kfha wruqKq bgqlr .ekSu i`oyd ilik jevigyk


tu wdh;kfha ie,iqï u; mokï fjhs' ie,iqïlrKh yd ie,iqu w;r mq¿,a
fjkila we;' tkï ie,iqïlrKh l%shdj,shla jk w;r ie,iqu tu l%shdj,sfha
m%;sM,h fõ' ie,iqfï iajNdjh wkqj ie,iqu my; i|yka wdldrhg j¾. l<
yels h'
²² Wmdhud¾.sl ie,iqï (Strategic plans)
²² Wml%ñl ie,iqï (Tactical plans)
²² wjia:dkql+, ie,iqï (Contingency plans)

72
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2' ixúOdkh lsÍu (Organizing)

ixúOdkh lsÍu hkq wdh;khl b,lal ld¾hlaIu yd iM,odhS f,i bgqlr


.ekSu i`oyd fiajlhka" iïm;a" ld¾hhka yd j.lSï w;r úêu;a iïnkaëlrKhla
we;s lrñka iïnkaO;djla f.dvke.Suhs'
ir,j i`oyka l<fyd;a zljqreka l=ula lrkafka o@ hkak ms<sn`o fidhd ne,Suls'

ixúOdkfha m<uq mshjr f,i /lshd y`ÿkd .ekSu isÿl< hq;= h' fuys §
/lshd y`ÿkd .ekSu" /lshd ks¾udKh" Y%u úNckh ms<sn`o i,ld n,hs'

isÿl< hq;= ld¾hhka y`ÿkd .ekSu iy tajd ksYaÑ; l%ufõohlg f.dkq


Ed

lsÍu" /lshd y`ÿkd .ekSu jYfhka ie,lsh yels h' fuys § úfYaIfhka u isÿ
l<hq;= ld¾hhka yd j.lSï y`ÿkd .ekSu jeo.;a fjhs'
uc

Y%u úNckh hkq jHdmdrhl jev fnod f.k lghq;= lsÍuhs' tys § fiajlhkag
at

myiqfjka l< yels ld¾h ,nd§ lghq;= lsÍug bv i,id fohs' fï ksid fiajlfhda
io

wod< ld¾hh flfrys úfYaI m%d.=KHhla ,nd .ks;s' fï wkqj fnod fjkal<
na

ld¾hhka u wod<jk f,i wdh;kfha" fomd¾;fïka;=lrKh isÿl< yels h' fï


wkqj fomd¾;fïka;=lrKh hkq wdh;kfha úúO wxYj,g wkqj tajdfha fmdÿ
lP

,laIK i,ld n,ñka ld¾h fyda /lshd j¾. lsÍuhs'


ub

bka miqj wdh;kfha ixúOdk jHQyh we;s lsÍu l< hq;= h' tu.ska
lic

wdh;kfha ;sfnk úúO wxY yd ;k;=re w;r wka;¾ iïnkaO;djla we;slr


at

j.lSï yd n,;, fnodfok wdldrh meyeÈ,s lrhs' iq¿ fyda uyd mßudK ´kEu
io

wdh;khl fyd`o ixúOdk jHQyhla mej;sh hq;= fõ' jHdmdr i`oyd m%Yia; ixúOdk
ns

jHQyhla ieliSfï § jHdmdrfha iajNdjh" wruqKq yd b,lal jHdmdrfha úYd,;ajh"


whs;sfha iajNdjh" j;alï yd uQ,H ;;a;ajh" jHdmdrhg n,mdk wNHka;r yd
D

ndysr ;;a;aj" jHjidhlhdf.a kdhl;aj ffY,sh yd olaI;dj jeks lreKq ms<sn`o


ep

ie,ls,su;a úh hq;= h'


ar

ixúOdk jHQyhla ieliSfuka miqj ixúOdk igyklska jHdmdrfha md,k


tm

wjldYh" talShNdjh" úOdk ,nd §fï oduh" md,k OQrdj,sh" n,;, yd j.lSï"
tajd mejÍ we;s mqoa.,hka fukau ;SrK .ekSfï rgdj jeks jeo.;a wxY ksrEmKh
en

lrhs' iïm;a fnodyeÍu" ixúOdk l%shdj,sfha jeo.;a ld¾hhla fjhs' jHdmdrfha


t

úúO ld¾h bgq lsÍu i`oyd wjYH udkj" fN!;sl" uQ,H iïm;a yd wod< f;dr;=re
ksjerÈ f,i ksjerÈ fõ,djg ,nd§u w;HjYH ld¾hhla fõ' ixúOdkh lsÍu
jeo.;a jkafka fï fya;=fjks' fï i`oyd ukd iudfhdackhla wjYH fõ'

ixúOdkh lsÍfï § l=ula" flfia" ljqreka úiska l=uk fj,dfõ lrhs o hk


.eg¨ ms<sn`o i,ld ne,Su u.ska th jvd id¾:lj isÿ l< yels h'

73
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
3' fufyhùu (Leading)

fufyhùu f,i woyia lrkqfha wdh;khl wruqKq <`.dlr .ekSu i`oyd


wdh;kfha udkj iïm;a yd wfkl=;a iïm;a flfrys u.fmkaùu yd fm,Uùuhs'
wdh;ksl fyd`o ie,eiqula yd ixúOdkhla ;snqK o m%Yia; fufyhùula fkdue;sj
wruqKq <`.dlr .ekSu l< fkdyels h'
id¾:l fufyhùula i`oyd¦
1 kdhl;ajh
2 ikaksfõokh
Ed

3 wNsfm%arKh jeo.;a fõ'


uc
at

1 kdhl;ajh
io

kdhlhd hkq ;j;a msßilg fyda


na

lKavdhulg n,mEï l< yels mqoa.,fhl= 2'14 rEmh 


lP

jk w;r tu lKavdhu fyda msßi o


iEuúg u Tyq kdhlfhl= f,i ms<s.; hq;= h'
ub

zmSg¾ vl¾Z mjik mßÈ wdh;khl id¾:l;ajhg l<ukdlrKh jeo.;a jkafka


lic

hïfia o l<ukdlrejka kdhlfhl= ùu o ta yd iudkj jeo.;a fõ' wdh;khlg


at

l=uk iïm;a ;snqK o kdhl;ajh fkdue;súg tu wdh;kh wid¾:l fõ'


io
ns

kdhl;aj .=Kdx.
kdhl;ajh i;=j my; i|yka .=Kdx. mej;sh hq;= h'
D
ep

wka wh iu. tl;=ù wruqKla bgqlr .ekSug l%shd lsÍu


ar
tm

wd;au Yla;sh iy úYajdih ;sîu


en

wdo¾Yj;a ùu yd úplaIKYS,S ùu
t

m%Yia; ikaksfõokhla mj;ajd .ekSu

wka whf.a woyiaj,g .re lsÍu iy weyqïlka §u

ld¾h w;r iy wkq.dñlhska w;r mj;sk .eg¨ fidhd ne,Su

úi`ÿï ,nd §ug blaukska l%ufõohla ilia lsÍu

bjiSu iy wêIaGdkh
74
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2 ikaksfõokh
ikaksfõokh hkq tla md¾Yajhl isg ;j;a md¾Yajhlg f;dr;=re" mKsúv
,nd §u;a tajd uekúka f;areï f.k Bg m%;spdr oelaùu hk oaúud¾.sl l%shdj,shla
fõ'
ikaksfõokh ms<sn`o úoaj;=ka th úúO mßÈ w¾: olajd we;'
ikaksfõokfha jeo.;alu
udkj iïnkaO;d mj;ajd .ekSu

iudc yd ixialD;sl wjfndaOh ,nd .ekSu


Ed

mqoa., fm!reI;ajh y`ÿkd .ekSu


uc

oekqu ,nd .ekSu


at

udkisl iqjh
io
na

wNsfm%arKh lsÍu
lP

l<ukdlrKfha § ikaksfõokh ;rï jeo.;ajk fjk;a ld¾hhlaa


ub

fkdue;' l<ukdlrejkaf.a fyda jHjidhlhkaf.a ish¨ ld¾hhkays id¾:l;ajh


;SrKh jkafka Tjqkaf.a ikaksfõokfha M,odhS;dj u; h' fuys § l<ukdlrejka
lic

iEuúg u ksjerÈ jdÑl yd ,sÅ; ikaksfõok Wml%u Wmfhda.S lr.ekSu isÿl<


at

hq;= hs'
io
ns

3 wNsfm%arKh
D

wNsfm%arKh hkq fiajlhdf.a yelshdj Wmßufhka jHdmdrhg ,nd .ekSu


ep

i`oyd fiajlhka Wkkaÿfjka" WfoHda.fhka yd ;Dma;sfhka jev lsÍug ie,eiaùuhs'


ke;fyd;a fiajlhka ish leue;af;ka jev lsÍug fm,Uùuhs' fuys § ksYaÑ;
ar

b,lal <`.d lr .ekSug fiajlhka fm,Uùu isÿ lrhs'


tm

fï wkqj wNsfm%arKh hkq


en

wdNHka;ßl ye`.Sï ms<sn`o ixl,amhls


t

ufkdaúoHd;aul l%shdj,shls

fiajlhdf.a wjYH;d ;Dma;su;a lsÍu yd iïnkaO ld¾hhls

fuys § wNsfm%arl" wNsfm%arKh yd wNsfm%arKh lsÍu hkqfjka uQ,sl


ixl,am ;=kla we;' fiajlhka wNsfm%arKh lsÍfï yelshdj iy n,h iys; øjH
wNsfm%arl fjhs' m%Odk u wNsfm%arlh jkafka uqo,a h' tfiau myiqlï" §ukd"
;k;=re" ms<s.ekSu jeks foa mjd wNsfm%arl fjhs' ;jo uQ,H fkdjk wNsfm%arl f,i

75
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
mqyqKqj yd ixúOdkh" Wiiaùï" /lshd" iqrlaIs; nj" iqNidOk myiqlï" iqÿiq
wdh;ksl mßirh" w.h lsÍï yd fiajl woyia úuiSu jeks foa bÈßm;a l<
yels h' wNsfm%arl ksid fiajlhka wNsfm%arKh úh hq;= h' wNsfm%arKh fkdjk lsis
fohla wNsfm%arl f,i ie,lsh fkdyels h' wNsfm%arKh jk øjH u.ska fiajlhka
wNsfm%arKh lsÍu i`oyd l<ukdlrejka lghq;= l< hq;= h'
4' md,kh (Controlling)
jHdmdrhl mrud¾: bgqlr .ekSug ilia l< ie,iqu ksis mßÈ l%shd;aul
jkafka o hkak mÍlaIdlr fjkialï we;akï tajd y`ÿkdf.k ksjerÈ lsÍu i`oyd
iqÿiq l%shdud¾. f.k lghq;= lsÍu md,kh f,i y`ÿkajhs'
ukd f,i ie,iqï l<" ixúOdkh l< yd id¾:lj bÈßhg hdu i`oyd
Ed

fufyhjQ ld¾hhla m%udKj;a iM,odhl ld¾hh moaO;shla fkdue;sj id¾:l


fkdfõ'
uc

id¾:l md,k l%shdj,shla i`oyd my; mshjr imqrd,sh hq;= h'


at
io

m%ñ;s ia:dmkh lsÍu yd ks¾Kdhl ;SrKh lsÍu


na
lP

ld¾h idOkh uekSu


ub

m%ñ;s yd ld¾h idOkh ixikaokh lsÍu yd fjkialï uekSu


lic
at

iqÿiq ms<shï fh§u


io
ns

fuu l%shdj,sh 2'15 rEmh u.ska meyeÈ,s l< yels h'


D

m%ñ;s yd ld¾h
ep

m%ñ;s ia:dmkh ld¾h idOkh


lsÍu yd ks¾udKh uekSu idOkh ixikaokh
ar

lsÍu yd fjkialï
tm

ukd md,khla
en

isÿ ù ke; ukd


t

md,khla
isÿ ù we;
m%;sM,j,g
tl`. ke;
m%;sM,j,g
tl`. h
ms<shï fh§u
2'15 rEmh  md,k l%shdj,sh
76
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
²² md,kfha jeo.;alu
my; i`oyka fya;= ksid jHdmdrj,g md,kh jeo.;a fjhs'
²² fjkiajk mdßißl yd f,dal ;;a;ajhg id¾:lj uqyqK §u
²² ie,iqug wkqj ld¾h isÿjkafka o hkak fidhd ne,Su
²² wêldßh yd j.lSï ksis mßÈ isÿ jkafka o hkak fidhd ne,Su
²² l<ukdlrejka yd fiajlhka w;ska isÿjk w;miqùï yd jerÈ fidhd ne,Su
²² ixlS¾K yd úYd, wdh;kj, l<ukdlrKh myiqj i`oyd
²² úúO msßjeh wju lsÍu
²² jHdmdr w;r mj;sk ;r.h ch .ekSu
Ed

²² jHdmdrfha meje;au ia:djr lr.ekSug yd ;jÿrg;a ÈhqKq ùu


uc
at

2'3'3 l<ukdlrKh yd ;SrK .ekSu


io
na

l<ukdlrKh yd ;SrK .ekSu hkq .yg fmd;a; fuka noaOj mj;skakls'


lP

l<ukdlrejka fuka u jHjidhlhka iEuúg u ;SrK .ekSu l< hq;= h' ;SrK
.ekSu hkq mj;sk f;dr;=re u; msysgd úúO ks.ukj,g t<öuhs' tu ksid
ub

jHdmdrhla l<ukdlrKh lsÍfï § ksjerÈ ;SrK .ekSug ksjerÈ f;dr;=re


lic

ksjerÈ fõ,djg ;sìh hq;= h' f;dr;=re jeä jQ úg ;SrK .ekSu wmyiq fõ' tfiau
f;dr;=re ys`. jQ úg ksjerÈ ;SrK .ekSug fkdyels fõ'
at
io
ns

g ;SrK .ekSug wmyiq h


j eäú
D

e
r;=r
f;d
ep

;SrK
ar

f;d
r;=r
e wv
tm

qúg ksjerÈ ;SrK .ekSug wmyiq h


en
t

jHjidhlfhda yd l<ukdlrefjda ;SrK .ekSfï § wjodkulg uqyqK fo;s'


tneúka iEuúg u wjodku wkqj ;SrK .ekSu l< hq;= h'
;SrK .ekSfï l%shdj,sh (Decision Making Process) lsishï ksYaÑ; .eg¨jla
úi`§u i`oyd .; hq;= h'

77
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
úl,am úi`ÿï y`ÿkd .ekSu;a iqÿiq úl,am f;dard .ekSu;a we;=<;a l%shdj,sh
;SrK .ekSfï l%shdj,sh f,i ye`Èkaúh yels h' ta wkqj ;SrK .ekSu mshjr
lsysmhl l%shdj,shls' tajd kï"
²² .eg¨j y`ÿkd .ekSu
²² .eg¨jg fya;= fiùu
²² úl,am úi`ÿï fiùu
²² úl,am úi`ÿï we.hSu
²² jvd iqÿiq úl,am úi`ÿu f;dard .ekSu
²² l%shd;aul lsÍug ie,iqï ieliSu
²² úi`ÿï l%shd;aul lsÍu
Ed

²² m%;sfmdaIKh fõ'
uc

by; l%shdj,sh ;=<ska ksjerÈ ;SrK .ekSug jHjidhlhkag yd


l<ukdlrejkag bv ie,fihs' tfiau ;SrK .ekSfï n,h by< l<ukdlrejka
at

i;= kï th uOH.; ;SrK .ekSu f,i o ;SrK .ekSfï n,h my< l<ukdlrejka
io

w;rg fn§ hk mßÈ lghq;= lr we;akï th úuOHlrKh f,i o úia;r l<


na

yels h'
lP

úfYaI lreKq
ub

jHjidhlhd l<ukdlrejl= f,i


lic
at

jHjidhlhd wdh;khla wdrïN lrkafkl= jk w;r l<ukdlre


io

wdh;kh mj;ajdf.k hkafkla fjhs' fï ksid jHjidhlfhl=g wdh;khla


ns

mj;ajdf.k hdu i`oyd l<ukdlrK yelshdj jeo.;a fõ' fuys § jHjidhlhd


jHdmdßl wjia:d y`ÿkd .kakd w;r l<ukdlre wdh;kh mj;ajdf.k hk
D

úg we;sjk .eg¨ y`ÿkdf.k úi`ÿï fidhhs' jHjidhlhd yd l<ukdlre


ep

w;r mj;sk m%Odk u fjki kï jHjidhlhd ksjerÈ ld¾hhla lrk w;r


l<ukdlre ksjerÈj ld¾h lrhs'
ar
tm

jHdmdrhla mj;ajdf.k hdug jeo.;a jk há;, myiqlï yd fiajd


en

jHdmdrhla mj;ajdf.k hdu i`oyd wjYHjk há;, myiqlï yd fiajd


t

ms<sn`o úu¾Ykh lsÍu ´kEu jHjidhlhl= l<hq;= ld¾hhls' fuys § my; i`oyka
há;, myiqlï yd fiajd ms<sn`o wjOdkh fhduq flf¾'

Wmldrl fiajd

m%f,aLkh

myiqlï iemhSu

78
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t

79
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Õ
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t

80
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy ñ, md,kh
mdßfNda.slhd iy ksIamdolhd wdrlaId lsÍu i`oyd jeo.;a jk kS;sÍ;s
iuQyhla ñ, md,k mk;a hgf;a mj;shs'

wêl f,i ñ, my< hEu ksid isÿjk ydkslr ;;a;ajj,ska ksIamdolhd


wdrlaId lsÍug yd ñ, .Kka wêl f,i by< hdïj,ska mdßfNda.slhd wdrlaId
lsÍu i`oyd ñ, md,k kS;s Í;s yd fr.=,disj,ska W;aidy ork w;r ta wkqj lghq;=
lsÍu jeo.;a fjhs' tfiau fj<`ofmdf<a mj;sk ñ, .Kka wêl f,i úp,kh ùu
je,elaùu i`oyd ñ, kshduk Wml%u y`ÿkajd §ug rch W;aidy orhs'

yy lïlre kS;s
Ed

lïlrejkaf.a whs;sjdislï wdrlaId lsÍu i`oyd úYd, kS;sÍ;s iuqodhla


mj;S' fiajlhka fiajfha msysgqùu" fiajh w;aysgqùu" fiajl iqnidOkh yd hym;a
uc

jev mßirh" fiajlhkag ysñ jrm%ido" ksjdvq yd ,ndÈh hq;= myiqlï jeks úYd,
at

lreKq rdYshla kS;sfhka wdjrKh ù we;s w;r ta ms<sn`o yeoEÍu jeo.;a fjhs'
io
na

yy mdßfNda.sl wdrlaIdj
lP

mdßfNda.slhka wdrlaId lsÍfï wruqKska úYd, wKmk;a m%udKhla mj;sk


w;r mdßfNda.sl wdrlaIl mk;" wdydr mk; yd uyck fi!LH wdrlaIdjg wod<
ub

mk;a hgf;a úYd, kS;s Í;s yd fr.=,dis iuQyhla we;'


lic

fuu kS;sÍ;s fr.=,dis hgf;a wdydr ksIamdok ls%hdj,sh" weiqreïlrKh"


at

f,an,alrKh" fnodyeÍu" .nvd lsÍu yd m%pdrKh hk ld¾h rdYshla wdjrKh


io

jk w;r fuu lghq;= ksis mßÈ kS;Hkql+,j isÿ lsÍug jHjidhlhka j.n,d
ns

.ekSu jeo.;a fõ'


D

yy ;;a;aj iy;sllrKh
ep

ksIamdok ls%hdj,sfha kshqla; jHjidhlhkag ;;a;aj iy;sl ,nd .ekSu


ar

jeo.;a fõ' fuys § iEuúg u SLS" ISO" HACCP, GMP" OHSAS, GHP jeks ;;a;aj
iy;sl ms<sn`o wjfndaOh jeo.;a fjhs' jHjidhlhskag GMP" SLS" HACCP jeks
tm

;;a;aj iy;sl ,nd .ekSu jeo.;a jk w;r tu ksid ksIamdokj,g mdßfNda.slhska


en

w;r by< ms<s.ekSula ,efnk w;r ;r.lrejkaf.a ksIamdok iuÕ fj<`ofmd<


;=< jeä ;r.hla ,ndÈh yels h' kuq;a uOHu yd l=vd mßudK jHjidhlhskag
t

SLS" ISO" HACCP jeks ;;a;aj iy;sl ,nd .ekSu ;rula wmyiq ld¾hhla fjhs'

flfia jqjo uOHu yd l=vd mßudK ksIamdolhskag fuu ;;a;aj iy;sl


,nd .ekSug wmyiq neúka fuu iy;slh ,nd .ekSfï uQ,sl mokula jk fyd`o
l<ukdlrK l%u (Good Management Practices) fyj;a GMP iy;slh Y%S ,xld
m%ñ;s wdh;kfhka ,nd.; hq;= h' GMP iy;slh ,nd .ekSu ksid jHjidhlfhl=g
by< ms<s.ekSula ,efnk w;r th SLS" ISO" HACCP jeks by< uÜgfï ;;a;aj
iy;sl ysñlr .ekSu i`oyd m<uq mshjr fjhs'

81
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ksIamdok ls%hdj,sfha § ;;a;aj wdrlaIl i`oyd úYd, Wkkaÿjla j¾;udkfha
ork w;r bka wfmalaId lrkqfha mdßfNda.slhd" ksIamdolhd yd mßirh wdrlaId
lsÍuhs'

wu;r oekqug

;;a;aj wdrlaIl moaO;s lsysmhla my; i`oyka fõ'

ISO 9000 ;;a;aj l<ukdlrK moaO;shls'


fuu.ska W;aidy orkqfha ´kEu uÜgfï wdh;khla
Ed

ld¾hlaIu ;;a;aj l<ukdlrK moaO;shla mj;ajd


uc

.ekSu i`oyd jeo.;ajk cd;Hka;r uÜgfï ;;a;aj


l<ukdlrK yd ;;a;aj iy;sl moaO;shla mj;ajd
at

.ekSuhs' fï hgf;a ISO 9000" ISO 9001" ISO 9004"


io

ISO 19011, ISO 17025 fmkajdÈh yels h'


na

úoHd.dr ;;a;aj l<ukdlrK moaO;s u.ska W;aidy orkqfha úoHd.dr


lP

;=< ;;a;aj md,kh i`oyd jk l<ukdlrK moaO;s yd ;dlaI‚l ld¾h ÈhqKq


ub

lsÍuhs'
lic

ISO 14000 mßir l<ukdlrK moaO;shls' fï u.ska wdh;kj,


at

mßirh l<ukdlrKh i`oyd u. fmkaùu yd ;;a;aj bÈßm;a lr we;'


io

ISO 22000 ( 2005 wdydr wdrlaIl" l<ukdlrK moaO;shla jk w;r


ns

wdydrj, .=Kd;aulnj yd wdrlaIdj iy;sl lsÍu i`oyd fuu ;;a;aj iy;sl


moaO;sh bÈßm;a lr we;'
D
ep

ISO 2001 : 2011 n,Yla;s l<ukdlrK moaO;shls'


ar
tm

ISO 50001 : 2011 n,Yla;s l<ukdlrK moaO;s


u.ska wdh;kfhys n,Yla;sh ld¾hlaIuj mßyrKh
en

i`oyd wjYHjk u.fmkaùu yd ;;a;aj l<ukdlrK


moaO;sh fuhska bÈßm;a lr we;'
t

OHSAS 18001 jD;a;Sh iqrlaIs;;dj yd


fi!LHhg wod< ;;a;aj l<ukdlrK moaO;s
fiajlfhl=f.a jD;a;shg wod< iqrlaIs;;dj yd
fi!LH mj;ajd .ekSu i`oyd jeo.;ajk u. fmkaùu
yd ;;a;aj l<ukdlrK moaO;s fuhska bÈßm;alr we;'

82
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
HACCP wdmod úYaf,aIK iy ;SrKd;aul
md,k ;;a;aj iy;slhls' wdydr wdrlaIKh yd
ta wdYs%; wdmod l<ukdlrKh i`oyd fuu ;;a;aj
md,kh b;d jeo.;a jk w;r" fuhska W;aidy
orkqfha wdydr ksIamdok ls%hdj,sfha wuqøjH ,nd
.ekSfï isg wjidk mßfNda.slhd olajd jk úúO
wjia:dj, § tu wdydrhg ffcj" ridhksl fyda
fN!;sl wdmod isÿúh yels wjia:d yd wdldr ksis
mßÈ y`ÿkdf.k md,kh lsÍuhs'
Ed

by; i`oyka úúO ;;a;aj md,kh ms<sn`o jeä f;dr;=re Y%S ,xld
m%ñ;s wdh;kfhka ,nd.; yels h'
uc
at

my; i`oyka wKmk;aj,ska mkjd we;s úúO kS;sÍ;s yd fr.=,disj,g


io

hg;aj lghq;= lsÍu jHdmdßlhkaf.a j.lSuls'


na
lP

mdßißl mk; hgf;a jk kS;sÍ;s" fr.=,dis


ub
lic

T!IO yd iqj`o ú,jqka mk; hgf;a jk kS;sÍ;s


at
io

lsreï ñkqï wd{d mk; hgf;a mj;sk kS;sÍ;s


ns

m%ñ;s ld¾hdxYhg wod< mk; hgf;a jk kS;sÍ;s


D
ep

wdkhk" wmkhk md,k mk; hgf;a mj;sk kS;sÍ;s


ar
tm
en

m%f,aLkh
t

jHdmdrhla mj;ajdf.k hk fndfyda jHjidhlhka fkdi,ld yßk kuq;a


b;d jeo.;a Wmldrl fiajdjla jkafka m%f,aaLkh (Documentation) fõ' ta ksid
´kEu jHjidhlhl= ish¨ u f;dr;=re ksjerÈ mßÈ m%f,aLkh lsÍu jeo.;a h'

83
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
´kEu jHjidhlhl= m%Yia; mßÈ m%f,aLk mj;ajd.; hq;= w;r tys my; i`oyka
f,aLk wksjd¾hfhka mj;ajd.; hq;= h'

jHdmdr ,shdmÈxÑh ^Business registration &


jHdmdrhg wod< jHdmdr ie,eiau ^Business plan&
jHdmdrhg wod< kS;s Í;s ix.%yh ^Bylaws&
/iaùï jd¾;d ^Meeting minutes&
úúO fufyhqï msúiqï ^Different operating agreements)
Ed

ryiH .súiqï ^Secret agreements&


uc

fiajl jd¾;d
at

wjfndaO;d .súiqï
io
na

nvq jÜfgdare
lP

.sKqï yd uQ,H jd¾;d


ub

wf,ú f;dr;=re
lic

wdkhk yd wmkhk f,aLk


at
io

jHdmdrh ,shdmÈxÑ lsÍu


ns

jHdmdrfha ,shdmÈxÑ iy;slh ´kEu jHdmdrhl Wmamekak iy;slh fõ'


D

,shdmÈxÑ lsÍulska f;drj jHdmdrhl kshq;= ùu kS;Hkql+, fkdue;s neúka


ep

jHdmdrh ,shdmÈxÑ lsÍu b;d jeo.;a fõ' ,shdmÈxÑ fkdl< jHdmdrhlg wdOdr"
ar

Kh myiqlï ,nd.; fkdyels w;r NdKav ieliSu yd wf,ú lsÍu o l<


tm

fkdyels h' l=vd jHdmdr ,shdmÈxÑ lsÍfï b,a¨ï m;% lÜg,h ´kEu m%dfoaYSh
f,alï ld¾hd,hlska fkdñf,a ,nd .; yels h' fuu b,a¨ï m;% lÜg,hl jHdmdrh
en

,shdmÈxÑ lsÍfï b,a¨ï m;%h" fuu jHdmdrh mj;ajdf.k hk .%du ks,Odß n,


t

m%foaYfha .%du ks,Odßf.a iy;slh yd wdydr ieliSu wdY%s; l=vd jHdmdrhla kï


m%foaYfha uyck fi!LH mÍlaIlf.a iy;slh ,nd .ekSug wjYH b,a¨ïm;% mj;S'
úêu;a mßÈ iïmQ¾K l< b,a¨ïm;%h iu`. .%du ks,Odßf.a iy;slh yd uyck
fi!LH mÍlaIlf.a iy;slh bÈßm;alr ,shdmÈxÑ .dia;=j f.ùfuka jHdmdrh
,shdmÈxÑ l< yels h' ;j o jHdmdrh iSudiys; mqoa.,sl iud.ula f,i ,shdmÈxÑ
lsÍug iud.ï ,shdmÈxÑ lsÍfï ld¾hd,fhka isÿl< hq;= h' iSudiys; fm!oa.,sl
iud.ula f,i ,shdmÈxÑ lsÍu ;rula ixlS¾K ld¾hhls'

84
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
jHdmdrhla ,shdmÈxÑ lsÍfuka ,efnk m%;s,dN

jHdmdrfha whs;sh ;yjqre ùu


jHdmdrhg wkkH;djla ysñ ùu
Kh ,nd .ekSfï myiqj
rdcH yd fm!oa.,sl wxYfha wkq.%yh ,nd .ekSu myiq ùu
kS;suh /ljrKh ,eîu
jHdmdrhla f,i lghq;= lsÍfï § ms<s.ekSula ,eîu
Ed

wdkhk iy wmkhk f,aLk


uc

NdKav wdkhk ls%hdj,sh ffk;slj isÿ lsÍfï § wjYH jk ,sÅ; fr.=,dis


wdkhk f,aLk fõ'
at

Wod (-¡ ² nÿ f,aLk


io

² ixhq;sh ms<sn`o f,aLk


na

úfoaY rgj,ska f.kajk oE ms<sn`oj úYajikSh;ajh ;yjqre lsÍu wdkhk


lP

f,aLkj, wruqK fõ'


ub

wmkhkh isÿ lrk NdKav i`oyd wod< ,shlshú,s wmkhk f,aLk fõ'
lic

Wod (-¡ ² ksfrdaOdhk iy;sl


at

jHjidhlfhl= foaYSh .kqfokq lghq;=j, fh§fï § úYd, wjodkula yd


io

;r.hla fkdue;s w;r tneúka úYd, f,aLk ixLHdjla mj;ajd .ekSu wjYH
ns

fkdfõ' kuq;a jHdmdrh cd;Hka;r fj<`odug fhduq jkafka kï úYd, f,aLk


ixLHdjla mj;ajd.; hq;= fjhs'
D
ep

f,aLk m%Odk f,i my; i`oyka mßÈ j¾. l< yels h'
ar

jdKsc f,aLk
tm
en

m%jdyk f,aLk
t

uQ,H f,aLk

rcfha f,aLk

fuu tla tla f,aLk j¾.hg wh;a f,aLk i`oyd WodyrK 2'4 j.=fjka
fmkajd fohs'

85
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
2'4 j.=j - tla tla f,aLk j¾.hg wh;a f,aLk
jdKsc f,aLk m%jdyk f,aLk uQ,H f,aLk rcfha f,aLk

² ñ, .Kka ² fvdla ßisÜ m;a ² Khjr ,sms ,nd ² wdkhk


le`oùu .ekSfï Wmfoia m;% wmkhk m%ldYk

² yqjudre ì,a%
² úl=Kqï b,a,Sï ² fk!Ndr m;a ² wdkhk wmkhk
ì,am;%
Ed

² m¾f*daud ² ksjdi msgm;a ² úiajYH ,ÿm; ² cd;Hka;r


uc

bkafjdhsis ^Trust receipts& wdkhk


iy;sl ^ITC&
at
io

² fj<`o ² uqyqÿ ud¾. ì,a ² Ndr §u ;yjqre


na

bkafjdhsis lsÍfï iy;slh


lP
ub

² mÍlaIK iy;sl ² .=jka ud¾. ì,a ² f.dvnEfï


iy;slh
lic
at

² weiqreï úia;r ² keõ.; lsÍfï ² mdßfNda.sl


io
ns

iy;sl bkafjdhsis
D

² rlaIK iy;sl ² jrdh.;


ep

lsÍfï iy;sl
ar

² ksIamdok
tm

mÍlaIK
en

iy;slh
t

² fi!LH
wdrlaIK
iy;slh
² iólaIK iy;sl

² OQulrK iy;sl

86
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
myiqlï iemhSu

fj<`ofmd<l we;s m%d:ñl ksIamdok ^Primary products& i`oyd fuka u


fj<`ofmd< ls%hdldß;ajhg wjYH wfkl=;a fiajd iïnkaëlrKh yd ia:djrj
mj;ajd .ksñka mdßfNda.sl wjYH;d iemsÍfï ls%hdj,shhs'
fuys § my; i`oyka wxY ms<sn`o wjOdkh fhduql< hq;= h'
yy m%jdykh
yy .nvdlrKh
yy m¾fhaIK yd ixj¾Okh
Ed

yy m%jdykh
uc

jHdmdr ld¾hlaIu yd M,odhS f,i ÈhqKq ùu i|yd fhojqï iy ksujqï


at

m%jdykh fuka u fiajlhka m%jdykh o w;sYhska u jeo.;a fõ' fï ksid há;,


io

myiqlï ixj¾Okh lsÍu rgl jHdmdr ixj¾Okhg w;sYhska u jeo.;a fõ' m%jdyk
na

fiajd f,i uydud¾. wdY%s; m%jdykh" ÿïßh wdY%s; m%jdykh" .=jka yd c, ud¾.
wdY%s; m%jdykh fmkajd Èh yelsh'
lP
ub

yy .nvdlrKh
lic

jHdmdßl ld¾h ukdj isÿ lsÍu i|yd w;sYhska u jeo.;a fiajdjla


jYfhka .nvdlrKh fmkajd Èh yels h' my; i|yka fya;= ksid .nvdlrKh
at

jHjidhlhkag jeo.;a fõ'


io
ns

yy ksIamdok l%shdj,sh i|yd ld,Sk fhojqï yd wuqøjH wjYH mßÈ .nvdlr ;nd
.ekSu ksid ksIamdokh wLKavj isÿ l< yels h'
D

yy ksIamdok wf,úh isÿ jk ;=re .nvd lr ;nd .; hq;= h'


ep

yy ksIamdÈ;" tajd b,a¨ï lrk ld,h yd m%foaYh wkqj ld¾hlaIuj b,a¨u


ar

imqrd,Su i|yd iqÿiq mßÈ .nvd lr ;nd .ekSu jeo.;a jk w;r tA wkqj
tm

b,a¨ug wkqj iemhqu ,nd Èh yels h'


en

yy ksIamdokh ld,Skj isÿ jk úg yd w;sßla; iemhqu l%udkql+,j fj<|fmd<g


t

,nd §u i|yd .nvdlrKh jeo.;a fjhs'


yy ñ, .Kka úp,kh md,kh i|yd fukau ksIamdolhdg by< ñ,la ,nd
.ekSu i|yd jeo.;a fjhs'

fuys § i,ld ne,sh hq;= úfYaI lreK kï tA tA NdKavj, iajNdjh wkqj


.nvd lrk ;;a;aj md,kh lr" .nvd lr" tajd iqrlaIs; f,i ;nd .ekSuhs'
tA wkqj wod< NdKavj, .=Kd;aulNdjh wdrlaId lr .; yelsh'

87
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
yy m¾fhaIK iy ixj¾Okh
jHdmdßlhska uqyqK fok ;dlaIKsl .eg¨ i`oyd m¾fhaIK isÿlr
m%dfhda.sl úi`ÿï fiùu jeo.;a fõ' fï i`oyd fkdlvjd isÿ lrk m¾fhaIK
jeo.;a fõ'
laIqø" l=vd yd uOH mßudK jHjidhlhka i|yd m¾fhaIK yd ixj¾Okh
b;d jeo.;a h' kj NdKav ksIamdokh y÷kajd §u" mj;sk NdKav kùlrKh yd
kj iemhqï cd, ixj¾Okh i`oyd m¾fhaIK yd ixj¾Okh jeo.;a fjhs' tfia u
NdKav ksIamdok msßjeh wvq lsÍu" .=Kd;aulNdjh jeä lsÍu" mdßfNda.sl wjYH;d
ksjerÈj y÷kd .ekSu" kj ksIamdok ;dlaIKhka ìys lsÍu yd ÈhqKq lsÍu fuka u
wdh;ksl ld¾hlaIu;dj j¾Okh i|yd m¾fhaIK yd ixj¾Okh jeo.;a fõ'
Ed

Y%S ,xldfõ jHjidhlhkag wod<j m¾fhaIK fiajd imhk wdh;k


lsysmhla my; i`oyka fõ'
uc
at

²² ld¾ñl ixj¾Ok wdh;kh


io

²² lDIsl¾u fomd¾;fïka;=j
na

²² f;a" rn¾" fmd,a yd fjk;a m¾fhaIK wdh;k


lP

²² Y%S ,xld m%ñ;s wdh;kh


ub

²² úYajúoHd,
lic

²² cd;sl bxðfkare m¾fhaIK yd ixj¾Ok wdh;kh


at

²² wmkhk ixj¾Ok uKav,h


io

²² cd;sl weiqreï uOHia:dkh


ns

yy jHdmdrhl iudc j.lSï yd wdpdrO¾u


D
ep

jHdmdrhla isÿ lsÍfï § iodpdr iïmkakj yd j.lSï iuQyhla iys;j


ar

idOdrK jHdmdrhl kshqla; ùug lghq;= l< hq;= h' iudc j.lSï yd wdpdrO¾u
tm

ms<smeÈh hq;af;a jHdmdrhla lsÍfï § fndfyda idOl kS;sÍ;s u.ska isÿl< fkdyels
neúks'
en
t

wNHka;r wdpdr O¾u


wNHka;r wdpdrO¾u f,i i,lkqfha jHdmdrhla isÿ lsÍfï § jHdmdrh
;=< § jHjidhlhd yd l<ukdlrejka lghq;= l< hq;=" yeisßh hq;= yd l;d
l< hq;= wdldrh" fiajlhka md,kh" mdßfNda.slhka bÈßfha fiajlhka lghq;=
l< hq;= whqre" fiajl whs;sjdislï" b,a,Sï" jegqma f.ùu" mdßfNda.slhkaf.a
wjYH;d bgq lsÍu" idOdrK jHdmdrhla lsÍu" idOdrK ñ,lrKh" fnodyeÍu"
wf,úlrKh yd .=Kd;aulnj mj;ajd .ekSu jeks lreKq h'

88
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
ndysr wdpdrO¾u
fuhska woyia lrkqfha idOdrK ñ, m%;sm;a;shla mj;ajd .ekSu" idOdrK
ksIamdokh" wf,úh" ;r.lrejka iu`. idOdrK f,i lghq;= lsÍu" mj;sk kS;shg
.re lsÍu" nÿ f.ùu jeks lreKq h'
iudc j.lSï
iudc j.lSï f,i i,lkqfha jHdmdrh u.ska iudchg odhdo l< hq;=
yd iudchg ,nd Èh hq;= ;;a;aj fõ' tkï mßir ixrlaIKh" mi ixrlaIKh"
jkdka;r ixrlaIKh" i;=ka ixrlaIKh" fmdÿ iïm;a wdrlaId lsÍu" uyck
fiajh" orejka wdrlaId lsÍu" jeäysá yd wirK msßiaj,g msysgùu jeks lreKq h'
idOdrK jHdmdrhl kshqla; jk jHjidhlhska ish jHdmdr" jHdmdßl yd
Ed

iudÔh wdpdrO¾uj,g wkq.;j isÿ lsÍu i`oyd lghq;= l< hq;= h'
uc

wNHdih
at
io

01 nyqjrK m%Yak
na

1 isg 5 olajd m%Yakj, jvd;a ksjerÈ ms<s;=r f;dard háka brla


w`Èkak'
lP

1& jHjidhl;ajh jvd fyd`Èka úia;r lsÍu isÿjkafka my; i`oyka


ub

ljr ms<sfj<ska o @
lic

i' wjodku u.yeÍu" ks¾udKd;aul nj" wkd.;h mqfrdal:kh


at

ii' wkd.;h mqfrdal:kh" wjodku u.yeÍu" Yla;Ska yd ÿ¾j,;d


io

y`ÿkd .ekSu
ns

iii' ks¾udKd;aul nj" wjodku l<ukdlrKh" Yla;Ska yd ÿ¾j,;d


D

y`ÿkd .ekSu
ep

iv' ks¾udKd;aul nj" kjH;d iïmdokh" wjodku oeÍu" wkd.;h


mqfrdal:kh fkdlsÍu
ar

v' ks¾udKd;aul nj" wkd.;h mqfrdal:kh lsÍu" wjodku u.yeÍu"


tm

Yla;Ska iy ÿ¾j,;d y`ÿkd .ekSu


en

2& jHjidhl;ajh ms<sn`o my; i`oyka m%ldY i,ld n,kak'


t

A jHdmdr wjia:d ks¾udKYS,Sj y`ÿkdf.k kfjda;amdok


ìys lsÍu isÿ lrhs'
B jHmdr ìyslsÍug m%:u Y ÿ w ; úYaf,aIKh isÿ lrhs'
C jHjidhl;ajh ìysùu i`oyd mjq,a miqìu fya;= fjhs'
jHjidhl;ajh iïnkaOfhka jvd ksjerÈ jkafka"
i' A yd B h' ii' A yd C h' iii' B yd C h' iv' A, B, C ish,a, h'
v' ish,a, ksjerÈ fkdfõ'
89
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
3& jHdmdßl jYfhka úis;=re uiqka ksIamdokh lr wmkhk lsÍfï jHdmdrhla
wdrïN lsÍug n,dfmdfrd;a;= jk mqoa.,fhl= i;=j ;sìh hq;= ,laIK
lsysmhla my; i`oyka fõ'
A wjodku oeÍfï yelshdj
B uiqka wNsckkh lsÍfï yelshdj
C úYd, m%d.aOkhla fhoùfï uQ,H yelshdj
D uqo,a l<ukdlrKh lsÍfï yelshdj

by; i`oyka ,laIK w;ßka jHjidhlhl= f,i Tyq ;=< ;sìh hq;= ,laIK
Ed

jkafka"
uc

i' A, B yd C h' ii' A , B yd D h' iii' B, C yd D h' iv' A, C yd D h'


at

v' A, B, C, D ish,a, h'


io

4& l<ukdlrK ls%hdj,sh jvd ksjerÈj fmkakqï lrkafka my; i`oyka


na

ljr ms<s;=frka o@
lP

i' ie,iqï lsÍu" md,kh" ixúOdkh yd fufyhùu


ub

ii' md,kh" ixúOdkh" fufyhùu" ie,iqï lsÍu


lic

iii' ie,iqï lsÍu" ixúOdkh" md,kh" fufyhùu


at

iv' ie,iqï lsÍu" ixúOdkh" fufyhùu" md,kh


io

v' fufyhùu" ixúOdkh" ie,iqï lsÍu" md,kh


ns


5& jHdmdrhla wdrïN lsÍfï § ,nd.; yels Wmldrl fiajd jYfhka
D

i,lkafka my; i`oyka l=uk tajd o@


ep

i' ksIamdok i`oyd fj<`ofmd< myiqlï" Kh myiqlï" ;dlaIKsl


ar

oekqu i`oyd mqyqKqj


tm

ii' uqo,a" hka;% iQ;%" Y%uh" fhojqï


en

iii' úÿ,s n,h" c,h" ¥rl:k" m%jdykh


iv' foaYmd,k ia:djr;ajh" fj<`o m%pdrKh
t

v' by; i`oyka ish,a,

90
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
02 jHQy.; rpkd m%Yak

1& i' jHjidhl;ajh w¾: olajkak'


ii' jHjidhlhl= i;= fm!reI l=i,;d fudkjd o@
iii' jHjidhlhl= uqyqK fok wjodkï ;;a;aj meyeÈ,s lrkak'

03 rpkd m%Yak
Ed

1& lsß wdY%s; jHdmdrhla wdrïN lsÍug n,dfmdfrd;a;= jk jHjidhlfhl=g


wjYH jk jHdmdßl ie,eiaula iïmdokh lrkak'
uc
at

2& úis;=re u,a j.djla wdrïN lsÍug m%:u ta i`oyd jk Y ÿ w ;


io

úYaf,aIKh yd fj<`ofmd< iólaIKhla isÿ lrk wdldrh meyeÈ,s


lrkak'
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t

91
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d
Ed
uc
at
io
na
lP
ub
lic
at
io
ns
D
ep
ar
tm
en
t

92
ksIamdok yd jHdmdr ixj¾Okh i`oyd wjYH l=i,;d

You might also like