3.3 Tích phân mặt loại 1

Diện tích mặt trong KG
Tích phân mặt loại 1 TRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁCH KHOA - ĐHQG
BÀI GIẢNG GIẢI TÍCH 2

CHƯƠNG 3. TÍCH PHÂN ĐƯỜNG
TS. NGUYỄN ĐÌNH DƯƠNG

BỘ MÔN TOÁN ỨNG DỤNG - KHOA KHOA HỌC ỨNG DỤNG
Email: duongnd@hcmut.edu.vn
Ngày 15/02/2021
TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 1 / 30

Chương 3: Tích phân đường, mặt
3.1 Tích phân đường loại 1

3.2 Tích phân đường loại 2
3.3 Tích phân mặt loại 1
3.4 Tích phân mặt loại 2

Nội dung

1.1 Cách xác định mặt cong
1.2 Mặt phẳng tiếp diện
1.3 Cách tính
Tích phân mặt loại 1

2.1 Bài toán
2.2 Cách tính
2.3 Ví dụ
2.4 Ứng dụng

Nội dung

1.3 Cách tính

2.1 Bài toán
2.2 Cách tính
2.3 Ví dụ
2.4 Ứng dụng

Chuẩn đầu ra bài học
• Xác định được mặt cong trong không gian

• Xác định được mặt phẳng tiếp diện với mặt cong tại một điểm
• Tính được diện tích mặt cong sử dụng tích phân kép

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong
• Dạng tường minh: z = f ( x, y), ∀( x, y) ∈ D ⊂ R2 ,

q
z = 1 − x − y, z = x 2 + y2 , z = x 2 + y2 , . . .
• Dạng ẩn: F ( x, y, z) = 0
x2 + y2 + z2 = 1, z2 − x2 − y2 = 0, x2 + y2 − z2 = 1, . . .
• Dạng tham số

Đường cong tham số Mặt cong tham số
Phương trình tham số của đường cong Phương trình tham số của mặt cong
trong R3 cho bởi trong R3 cho bởi
r(t) = ( x (t), y(t), z(t)) r(u, v) = ( x (u, v), y(u, v), z(u, v))
với a ≤ t ≤ b với (u, v) ∈ D ⊂ Ouv.

Có 1 tham số vì đường cong là đối tượng Có 2 tham số vì mặt cong là đối tượng 2
một chiều chiều
Có 3 hàm thành phần vì đường cong cho Có 3 hàm thành phần vì mặt cong cho
trong không gian. trong không gian.

Ví dụ 1.1
Giả sử u, v là kinh độ và vĩ độ (đơn vị radians) tại vị trí bạn đang đứng.
R là bán kính Trái đất
Khi đó
r(u, v) = ( R cos(v) cos(u), R cos(v) sin(u), R sin(v))
v
π/2
u
0 2π
−π/2

z
Ví dụ 1.2
Viết phương trình tham số của mặt
phẳng đi qua (1, 0, 1) và chứa 2 vector
(2, 0, 1), (0, 2, 0)

z
Ví dụ 1.2
Viết phương trình tham số của mặt
phẳng đi qua (1, 0, 1) và chứa 2 vector
(2, 0, 1), (0, 2, 0)
Giải: Mọi điểm trên mặt phẳng được
y cho bởi
x r(s, t) = (1, 0, 1) + s(2, 0, 1) + t(0, 2, 0)

v Phương trình tham số mặt trụ
r(u, v) = (r cos(u), r sin(u), v)

D = {(u, v) : 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ h}
là phương trình tham số của mặt trụ có bán

kính đáy r, chiều cao h.
u


D = {(u, v) : 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ h}

u
Nếu cố định v và thay đổi u ta nhận được
đường tròn


D = {(u, v) : 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ h}

u
đường tròn
Nếu cố định u và thay đổi v ta nhận được
đường thẳng đứng


D = {(u, v) : 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ h}

u
đường tròn
Nếu cố định u và thay đổi v ta nhận được
đường thẳng đứng
Mỗi đường trên đều có một vector tiếp tuyến:
r0u (u, v) = (−r sin(u), r cos(u))

r0v (u, v) = 1


D = {(u, v) : 0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ h}

u
Hai vector tiếp tuyến
r0u (u, v) = (−r sin(u), r cos(u))

r0v (u, v) = 1
xác định mặt phẳng tiếp diện với mặt trụ tại
điểm cho trước.

1. Diện tích mặt trong KG 1. 2. Mặt phẳng tiếp diện
Cho mặt cong dưới dạng tham số
r(u, v) = ( x (u, v), y(u, v), z(u, v)) , (u, v) ∈ D
Xét tại điểm P0 = r(u0 , v0 ), các vector

∂x ∂y ∂z
r0u (u0 , v0 ) = ( u0 , v0 ); ( u0 , v0 ); ( u0 , v0 )
∂u ∂u ∂u

∂x ∂y ∂z
r0v (u0 , v0 ) = ( u0 , v0 ); ( u0 , v0 ); ( u0 , v0 )
∂v ∂v ∂v
đều tiếp xúc với mặt cong.


∂x ∂y ∂z
r0u (u0 , v0 ) = ( u0 , v0 ); ( u0 , v0 ); ( u0 , v0 )
∂u ∂u ∂u

0 ∂x ∂y ∂z
r v ( u0 , v0 ) = ( u , v ); ( u , v ); ( u , v )
∂v 0 0 ∂v 0 0 ∂v 0 0
Mặt phẳng tiếp diện của mặt cong tại P0 = r(u0 , v0 ) là mặt phẳng qua P0 và vuông góc
với r0u (u0 , v0 ) × r0v (u0 , v0 ), tức là có pháp vector n = r0u (u0 , v0 ) × r0v (u0 , v0 ).
Ví dụ 1.3
Viết phương trình mặt phẳng tiếp diện với mặt cong

r(u, v) = u2 , 2u sin v, u cos v
tại u = 1, v = 0.

0 2
0
−2
0
2 −2
4

r(u, v) = (u2 , 2u sin v, u cos v)

r0u (u, v) = (2u, 2 sin v, cos v)
2
r0v (u, v) = (0, 2u cos v, −u sin v)
0 2
0
−2
0
2 −2
4


r0u (u, v) = (2u, 2 sin v, cos v)
2
r0v (u, v) = (0, 2u cos v, −u sin v)
0
r(1, 0) = (1, 0, 1)
2
−2 0 r0u (1, 0) = (2, 0, 1)

0
2
4
−2 r0v (1, 0) = (0, 2, 0)


r0u (u, v) = (2u, 2 sin v, cos v)
2
r0v (u, v) = (0, 2u cos v, −u sin v)
0
r(1, 0) = (1, 0, 1)
2
−2 0 r0u (1, 0) = (2, 0, 1)

0
2
4
−2 r0v (1, 0) = (0, 2, 0)
Pháp vector của mặt phẳng là
r0u × r0v = (−1, 0, 2)


r0u (u, v) = (2u, 2 sin v, cos v)
2
r0v (u, v) = (0, 2u cos v, −u sin v)
0
r(1, 0) = (1, 0, 1)
2
−2 0 r0u (1, 0) = (2, 0, 1)

0
2
4
−2 r0v (1, 0) = (0, 2, 0)
Pháp vector của mặt phẳng là
r0u × r0v = (−1, 0, 2)
Vậy phương trình tiếp diện là
(−1)( x − 1) + 2(z − 1) = 0
Phương trình tham số của tiếp diện tại (1, 0, 1) là
(1 + 2s, 2t, 1 + s)

Tiếp diện với mặt cầu
r(u, v) = (sin(v) cos(u), sin(v) sin(u), cos(v))

0 ≤ u ≤ 2π, 0≤v≤π
r0u = (− sin(v) sin(u), sin(v) cos(u), 0)

r0v = ( cos(v) cos(u), cos(v) sin(u), − sin(v))
Viết phương trình tiếp diện với mặt cầu tại (u, v) = (π/4, π/4)


0 ≤ u ≤ 2π, 0≤v≤π

√ !
1 1 2
r(π/4, π/4) = , ,
2 2 2

1 1
r0u (π/4, π/4) = − , , 0
2 2
√ !
0 1 1 2
rv (π/4, π/4) = , ,−
2 2 2


0 ≤ u ≤ 2π, 0≤v≤π

√ ! 1

1 1

1 1 2 n = r 0
× r 0
= − √ , √ , 1
r(π/4, π/4) = , , u v
2 2 2
2 2 2
1 1 1 1
0 = √ ( x − ) + √ (y − )

1 1
r0u (π/4, π/4) = − , , 0 2 2 2 2
2 2 √
√ ! 2
1 1 2 + ( z − )
r0v (π/4, π/4) = , ,− 2
2 2 2

1. Diện tích mặt trong KG 1. 3. Cách tính
Đường cong tham số - Độ dài Mặt cong tham số - Diện tích
r(t) = ( x (t), y(t), z(t)) r(u, v) = ( x (u, v), y(u, v), z(u, v))
r 0 ( t ) = x 0 ( t ), y 0 ( t ), z 0 ( t )

∂r
r0u (u, v) = (u, v)
∂u
q
∂r
r0 (t) = x 0 ( t )2 + y 0 ( t )2 + z 0 ( t )2 r0v (u, v) = (u, v)
∂v
d` = r0 (t) dt dS = r0u × r0v du dv
wb x
L= r0 (t) dt S= r0u × r0v du dv
a D

v Diện tích mảnh nhỏ ∆S của mặt cong ???

Ánh xạ (u, v) 7→ r(u, v) biến hình chữ nhật
thành hình bình hành với các cạnh là r0u ∆u và
r0v ∆v
∆v Diện tích hình bình hành là
u r0u ∆u × r0v ∆v = r0u × r0v ∆u ∆v
∆u
z
Khi đó, diện tích mặt cong
S≈ ∑ r0u (ui , vi ) × r0v (ui , vi ) ∆u ∆v

i,j
và theo định nghĩa tích phân kép

y x
S= r0u (u, v) × r0v (u, v) du dv
D
x

Diện tích mặt cầu
r(u, v) = ( a sin(v) cos(u), a sin(v) sin(u), a cos(v))
0 ≤ u ≤ 2π, 0 ≤ v ≤ π
r0u = (− a sin(v) sin(u), a sin(v) cos(u), 0)

r0v = ( a cos(v) cos(u), a cos(v) sin(u), − sin(v))

r0u × r0v = a2 sin2 (v) cos(u), a2 sin2 (v) sin(u), − a2 cos(v) sin(v)
r0u × r0v = a2 sin2 (v)
Khi đó
w π w 2π
S= a2 sin2 v du dv = 4πa2
0 0

Đặc biệt, mặt cong cho bởi z = f ( x, y), ( x, y) ∈ D
r( x, y) = ( x, y, f ( x, y))

∂f
r0x ( x, y) = 1, 0,
∂x

0 ∂f
ry ( x, y) = 0, 1,
∂y

∂ f ∂f
r0x × r0y = − , − , 1
∂x ∂y
s
2 2
∂f ∂f
r0x × r0y = 1 + +
∂x ∂y
Khi đó, diện tích của mặt là
x
s
2 2
∂f ∂f
S= 1+ + dxdy
D ∂x ∂y

x
s
2 2
∂f ∂f
S= 1+ + dx dy
D ∂x ∂y
Ví dụ 1.4
Tính diện tích mặt paraboloid z = x2 + y2 phần nằm

dưới mặt phẳng z = 9.

x
s
2 2
∂f ∂f
S= 1+ + dx dy
D ∂x ∂y
Ví dụ 1.4
Tính diện tích mặt paraboloid z = x2 + y2 phần nằm

dưới mặt phẳng z = 9.
Giải
w q
S= 1 + 4x2 + 4y2 dx dy
D
w 2π w3 p
= dϕ r 1 + 4r2 dr
0 0
π √
= 37 37 − 1
6

Ví dụ 1.5
Tính diện tích phần mặt cầu x2 + y2 + z2 = 4 nằm phía trong mặt trụ
x2 + y2 = 2y.

Ví dụ 1.5
x2 + y2 = 2y.

Ví dụ 1.5
x2 + y2 = 2y.

Nội dung

1.3 Cách tính

2.1 Bài toán
2.2 Cách tính
2.3 Ví dụ
2.4 Ứng dụng

2. Tích phân mặt loại 1 2. 1. Bài toán
Cho mặt cong S trong không gian có phân bố

khối lượng không đồng đều. Giả sử trong hệ
Oxyz, phân bố này được mô tả bởi hàm f ( x, y, z).
Hãy tính khối lượng m của S.


Chia S thành nhiều mảnh nhỏ có diện tích ∆Sij
m n
m≈ ∑∑ f xij∗ , yij∗ , yij∗ ∆Sij
i =1 j =1


Chia S thành nhiều mảnh nhỏ có diện tích ∆Sij
m n
m≈ ∑∑ f xij∗ , yij∗ , yij∗ ∆Sij
i =1 j =1
Nếu mặt cong S có phương trình z = z( x, y), Dij

là hình chiếu của Sij xuống Oxy thì
n n q
m≈ ∑∑ f xij∗ , yij∗ , yij∗ 1 + (z0x )2 + (z0y )2 ∆Dij
i =1 j =1

Định nghĩa 2.1

Tích phân mặt loại 1 là tích phân có dạng
x m n
S
f ( x, y, z) dS = lim
m,n→∞
∑∑f xij∗ , yij∗ , yij∗ ∆Sij
i =1 j =1
∗ Chú ý: Tích phân mặt loại 1 có các tính chất giống như tích phân kép.

2. Tích phân mặt loại 1 2. 2. Cách tính
1 Nếu mặt cong S cho bởi phương trình z = z( x, y), Dxy là hình chiếu của S xuống
(Oxy) thì s
2 2
∂z ∂z
dS = 1+ + dx dy
∂x ∂y
và
x x
s
2 2
∂z ∂z
f ( x, y, z) dS = f ( x, y, z( x, y)) 1+ + dx dy
S Dxy ∂x ∂y

1 Nếu mặt cong S cho bởi phương trình z = z( x, y), Dxy là hình chiếu của S xuống
(Oxy) thì s
2 2
∂z ∂z
dS = 1+ + dx dy
∂x ∂y
và
x x
s
2 2
∂z ∂z
f ( x, y, z) dS = f ( x, y, z( x, y)) 1+ + dx dy
S Dxy ∂x ∂y
2 Nếu mặt cong S cho bởi phương trình y = y( x, z), Dxz là hình chiếu của S xuống
(Oxz) thì s
2 2
∂y ∂y
dS = 1+ + dx dz
∂x ∂z
và
x x
s
2 2
∂y ∂y
f ( x, y, z) dS = f ( x, y( x, z), z)) 1+ + dx dz
S Dxy ∂x ∂z

3 Nếu mặt cong S cho bởi phương trình x = x (y, z), Dyz là hình chiếu của S xuống
(Oyz) thì s
2 2
∂x ∂x
dS = 1+ + dy dz
∂y ∂z
và
x x
s
2 2
∂x ∂x
f ( x, y, z) dS = f ( x (y, z), y, z)) 1+ + dx dz
S Dyz ∂y ∂z
4 Tổng quát, nếu S cho bởi phương trình tham số
Ví dụ 2.1
x
Tính I = xyz dS trong đó S là phần mặt phẳng x + y + z = 1 nằm trong góc phần
S
tám thứ nhất.

3 Nếu mặt cong S cho bởi phương trình x = x (y, z), Dyz là hình chiếu của S xuống
(Oyz) thì s
2 2
∂x ∂x
dS = 1+ + dy dz
∂y ∂z
và
x x
s
2 2
∂x ∂x
f ( x, y, z) dS = f ( x (y, z), y, z)) 1+ + dx dz
S Dyz ∂y ∂z
4 Tổng quát, nếu S cho bởi phương trình tham số
Ví dụ 2.1
x
Tính I = xyz dS trong đó S là phần mặt phẳng x + y + z = 1 nằm trong góc phần
S
tám thứ nhất.
Giải
√
3
ĐS: I =
120
2. Tích phân mặt loại 1 2. 3. Ví dụ
Ví dụ 2.2
x
Tính I = ( x2 + y2 ) dS trong đó S là
S
phần mặt z2 = x2 + y2 nằm giữa hai mặt
z = 0 và z = 1.

Ví dụ 2.2
x
S
z = 0 và z = 1.
Giải
q
Ta có dS = 1 + (z0x )2 + (z0y )2 dx dy,
D = ( x, y) : x2 + y2 ≤ 1 .


Ví dụ 2.2
x
S
z = 0 và z = 1.
Giải
q
Ta có dS = 1 + (z0x )2 + (z0y )2 dx dy,
D = ( x, y) : x2 + y2 ≤ 1 .

x 2 2
√
√
π 2
I= ( x + y ) 2 dx dy = . . . = .
D 2

Ví dụ 2.3
x
Tính I = z dS, trong đó S gồm 3 mặt: S1 là
S
mặt trụ x2 + y2 = 1, mặt đáy S2 là hình tròn x2 +
y2 ≤ 1 trong Oxy và S3 là phần z = 1 + x nằm
trên S2 .

Ví dụ 2.3
x
S
trên S2 .
Giải
• Phương trình tham số S1 là
{ x = cos ϕ, y = sin ϕ, z = z} với 0 ≤ ϕ ≤ 2π,
0 ≤ z ≤ 1 + cos ϕ.
Khi đó r0ϕ × r0z = (cos ϕ, sin ϕ, 0) ⇒ |r0ϕ × r0z | = 1
x x w 2π w 1+cos ϕ 3π
z dS = z|r0ϕ × r0z | dx dy = dϕ z dz =
S1 D 0 0 2

Ví dụ 2.3
x
S
trên S2 .
Giải
0 ≤ z ≤ 1 + cos ϕ.
S1 x
D 0 0 2
• S2 : z = 0 ⇒ z dS = 0
S2

Ví dụ 2.3
x
S
trên S2 .
Giải
0 ≤ z ≤ 1 + cos ϕ.
S1 x
D 0 0 2
• S2 : z = 0 ⇒ z dS = 0
S2
• S3 : z = 1 +
x xx, √ √
z dS = (1 + x ) 2 dx dy = 2π
S3 D

2. Tích phân mặt loại 1 2. 4. Ứng dụng
x
1 Tính diện tích mặt cong S
S= 1 dS
S
x
2 Tính khối lượng mặt cong S biết hàm mật độ ρ( x, y, z)
m= ρ( x, y, z) dS
S
Tính trọng tâm mặt cong S biết hàm mật độ ρ( x, y, z)

x
3
1

x= xρ( x, y, z) dS
x




 m S
1

y= yρ( x, y, z) dS


z = 1


m S
x
zρ( x, y, z) dS

m S

TRAO ĐỔI

3.3 Tích phân mặt loại 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

3.3 Tích phân mặt loại 1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

3.3 Tích phân mặt loại 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Diện tích mặt trong KG

BÀI GIẢNG GIẢI TÍCH 2

TS. NGUYỄN ĐÌNH DƯƠNG

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 1 / 30

Chương 3: Tích phân đường, mặt

3.1 Tích phân đường loại 1

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 2 / 30

Diện tích mặt trong KG

Tích phân mặt loại 1

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 3 / 30

Diện tích mặt trong KG

Tích phân mặt loại 1

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 4 / 30

Chuẩn đầu ra bài học

• Xác định được mặt cong trong không gian

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 5 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

• Dạng tường minh: z = f ( x, y), ∀( x, y) ∈ D ⊂ R2 ,

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 6 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

Đường cong tham số Mặt cong tham số

với a ≤ t ≤ b với (u, v) ∈ D ⊂ Ouv.

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 7 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 8 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 9 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

x r(s, t) = (1, 0, 1) + s(2, 0, 1) + t(0, 2, 0)

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 9 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

v Phương trình tham số mặt trụ

r(u, v) = (r cos(u), r sin(u), v)

là phương trình tham số của mặt trụ có bán

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 10 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

v Phương trình tham số mặt trụ

r(u, v) = (r cos(u), r sin(u), v)

là phương trình tham số của mặt trụ có bán

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 10 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

v Phương trình tham số mặt trụ

r(u, v) = (r cos(u), r sin(u), v)

là phương trình tham số của mặt trụ có bán

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 10 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

v Phương trình tham số mặt trụ

r(u, v) = (r cos(u), r sin(u), v)

là phương trình tham số của mặt trụ có bán

r0u (u, v) = (−r sin(u), r cos(u))

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 10 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 1. Cách xác định mặt cong

v Phương trình tham số mặt trụ

r(u, v) = (r cos(u), r sin(u), v)

là phương trình tham số của mặt trụ có bán

r0u (u, v) = (−r sin(u), r cos(u))

TS. Nguyễn Đình Dương Ngày 15/02/2021 BG-GT2 11 / 30

1. Diện tích mặt trong KG 1. 2. Mặt phẳng tiếp diện