Fikrettin Yavuz - Osmanlı Devleti'Nde Ermeni Terörü 1896 Osmanlı Bankası Baskını

O n1anh Devleti'nde Er1neni Terõrü
1896 OSMANLI BANKASI BASKINI
Fikrettin YAVUZ
Babam AtifBey
ve Annem Sevim
Hamm'a...
OSMANLI DEVLETi'NDE
ERMENi TERÕRÜ:
ATATÜRK KÜLTÜR , DiL VE TARiH YÜKSEK KURUMU
TÜRKTARiH KURUMUYAYINLARI
IV/A-2-2.1 . Dizi- Sayi: 28
OSMANLI DEVLETi'NDE
ERMENi TERÕRÜ:
Fikrettin YAVUZ
ANKARA, 2015
Yavuz, Fikrettin, 1975-
0smanh Devlet'inde Enneni terõrü: 1896 Osmanh Bankas1 baslam /
Fikrettin Yavuz. -Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
xvi, 384 s. : 24 cm. - (AKDTYK Türk Tarih

resim, tipk1bas1m, tablo;
Kurumu yaymlan; IV/A-2-2.1. Dizi-Say1 28)
Bibliyografya ve indeks var.

ISBN 978 - 975 - 16 - 3109 - 1
1. Enneni sorunu _ Osmanh imparatorlugu_ Tarih_ 19. yy.

2. Enneniler _ Osmanh imparatorlugu_ Tarih_ 19. yy. 3. Osmanh
Bankas1 _ Tarih _ 1896. 4. Osmanh imparatorlugu _ Yõnetim ve
politikalar Tarih_ 19. yy. 5. istanbul (Türkiye) _ Tarih_ 19. yy.
_ 1. E.a.
II. Dizi.
323.119
956.10154
Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu'nun 29/01/2015 tarih ve 69719 sayih Yónetim Kurulu
karari geregi 1500 adet basilm1�t1r.
ISBN 978-975-16-3109-1
Raportõr : Prof. Dr. Kemal ÇiÇEK

Prof. Dr. Musa �A�MAZ
Kapak Resimleri:
Eric FEIGL, A Myth ofTe"or, Armenian Extremism: Its Causes and Its Historical Context, Freilassin
Salzburg, 1984, s. 69.
Bank Ottoman: 1he Memoirs ofArmen Garo, ed. Simon Vratzian, çev. Haig T. Partizian (Detroit:
Armen Topouzian) 1990, s. 97, 107.
SARIYILDIZ OFSET LTD. �Ti.

iVOGSAN Agaç i�leri Sanayi Sit.
523. Sokak No: 31 Ostim/ANKARA
Tel: (0312) 395 99 94 -95 Faks: (312) 394 77 49
Fikrettin YAVUZ
1975 yilmda Erzurum/ispir'in Bozan Kõyü'nde dünyaya gelen Yrd.Doç.Dr.
Fikrettin YAVUZ, kõyünde ba§lad1g1 ilkokulu, Kocaeli, Dancàda tamamlad1. Orta
ve lise egitimini müteakip, Orta Dogu Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bõlümü'nden tarihçi unvamyla mezun oldu. Bir süre MEB'e bagh okullar
da ingilizce ve Sosyal Bilgiler õgretmenligi yapti. 2002 y1lmda Sakarya Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Anabilim Dal1'nda Yüksek
Lisans egitimine ba§lad1. Müteakiben aym üniversitenin Fen-Edebiyat Fakültesi
Tarih Bõlümü'ne Ara§tirma Gõrevlisi olarak atanan Yavuz, 2004 yilmda Yüksek
Lisansm1, 2009 y1lmda ise Doktorasm1 tamamlad1. Kas1m 2009'da Tarih bõlümüne
Yrd. Doç. Dr. olarak atanan Yavuz halen aym bõlümdeki gõrevini sürdürmektedir.
Atatürk tlkeleri ve inkilap Tarihi Ara§tirma ve Uygulama Merkez Müdürlügü ile
Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Uzaktan Egitim Bõlüm Koordinatõrlügü gõrevlerini yü
rüten Yavuz, evli ve iki çocuk babas1d1r.
Gene! olarak Ermeni Sorunu, Osmanh'nm son dõnemi, terõr ve terõrizm tarihi
ve misyonerlik üzerine çalt§an Yavuz'un ispir Nüfus Defteri (1835) ad1yla bir kitab1,
bahsi geçen konularla ilgili kitap bõlümleri, çe§itli ulusal ve uluslararas1 dergilerde
yaymlanml§ makaleleri, ulusal ve uluslararas1 sempozyumlarda sunulmu§ bildirileri
bulunmaktad1r.
iÇiNDEKiLER
ÕNSÕZ ....................................................................................................... . . XI
KISALTMALA.R ................................................................................... ..... . "XV'
TABLO LÍSTESÍ .............................................................................. ... .. . . XVII
GiRi� ............................................................................................................. 1
BiRiNCi BÔLÜM
TERÕR VE ERMENi SORUNU
1 .Terõrün Tamm1 ve Terõrizm Tarihine K.isa Bir Bak.t§ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1
a . Terõr-Aynhkç1 Hareketler-Ermeniler ve Osmanh Devleti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2. Ermeni Sorunu'nun Ortaya Ç1k.t§1 ve Geli§imi ........... . . . . . . . . . . . . 33
...... . . . .. . .. .. . . .. .
a. Fikri Hazirhk Devresi ve Ermeni Kimligi'ndeki DõnÜ§Üm . . . . . . ...... .. . . 34

. .
b. Diplomatik Te§ebbüsler Dõnemi ve Berlin Antla§mas1 ....................... . 43

e . isyanlar Dõnemi ve Komiteler . . . . . . .
.......... ............... .. ..... ... .......... . .... .. . . . 54
d. Avrupa Müdahalesi Yolunda 1890-96 Ermeni Olaylannm Genel
Çerçevesi . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
iKiNC i BÔLÜM
1. Banka Bask.tm Ôncesindeki i stanbul'daki Durum ve Ermeniler .... ... .
.. .... . . . 73
2. Banka Bask.tm ve istanbul Olaylanm Gerçekle§tiren Komiteciler . . . . . . . . 75 .. .. . ..
3. Osmanl1 Bankas1'nm Hedef Olarak Seçilme Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

4 . Bask.tn Ôncesi Son Geli§meler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
a. Bask.tn Ôncesi i stanbul'da Yapilan Hazirhklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
b. Ermeni Olaylan ve Banka Bask.tm Plam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
e . Komitenin Bask.tn Ôncesi Elçiliklere Gõnderdigi Muhtiralar . . . . . . . . . . . . . . 93
5. Banka Bask.tm'nm Ba§lang1c1 ve Geli§mesi. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . . . . . . . . . . . . . . . . 98

6. Banka içerisindeki Geli§meler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
VIII iÇiNDEKiLER
a. Elçiliklere Gõnderilecek Bildirinin Hazirlanmas1 .............................. 113

b. Bildirinin Gõnderilmesi ve Müzakerecilerin Banka'dan Ç1ki�lan ......... 1 15
e. Baskin Sirasmda Banka içerisinde ve Çevresinde Meydana Gelen
Olaylar .................................................................................................. 117

d. Müzakerecilerin Bankaya Geli�leri ve Yapilan Gõrü�me ...................... 120
e. Banka Binasmdan Ç1ki� ve Gironde Gemisi ile Marsilya'ya Yolculuk .. 126
7. Ermeni Komitecilerin Marsilya'ya Gidi�leri ve Buradaki Geli�meler . 130 .... ...
a. Komitecilerin Tutuklanarak Saint Pierre Hapishanesi'ne Gõnderilmeleri 132 ....
b. Armen Garo ve Hraç'm Cenevre'ye Gidi�leri ve Oradaki Faaliyetleri . 139 .
e . On Yedi Komitecinin Fotograflar1 ile ilgili Geli�meler .. . . . . . . . . . . . . 141 . ...... . .. .
ÜÇÜNCÜ BÔLÜM
iSTANBUL'DA MEYDANA GELEN OLAYLAR VE SONUÇLARI
1. Çe�itli Semtlerdeki Ermeni Olaylan . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
. . . . . . ... .. .
a. Beyoglu'nda Meydana Gelen Olaylar ...... . . . ... .. . . .

.......... ... .. . . . . ........ .. . . . . . 146 .
b. Galata ve Banka Çevresinde Meydana Gelen Olaylar ............. ............ . 148

e. Komitecilerin Galata'da Yeniden Kargap Ç1karma Te�ebbüsleri . . . . . . . . . . 151
d. Fmd1kh ve Bogazkesen'deki Olaylar . .... .. .... .... . ... ...... .. . .
. .. .... . . . . . . . . . . . . 158
. . ..
e. Samatya'daki Olaylar . ..
....... ....... . .............. ... . .. . . ........ ... .. . . .. ..... ... . . . . . .. . .. 159
.
f. Bahçekap1s1 ve Civarmda Meydana Gelen Olaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ....... . . . . 167

g. Salmatomruk ve Karagümrük Civarmdaki Olaylar ... . . .. . . .... .. . .. . . ... .... . . . 1 73
h. Eyüp ve Fener Semtlerinde Meydana Gelen Olaylar .
.... .... . . . .. . . . . . . . . .. . .. 1 74
i. �ehzadeba�1 ve �ehremini Semtlerindeki Olaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 75 . . . . . . . .
j. Kas1mpa�a Civannda Meydana Gelen Olaylar . . . . . . . . . . . . . .. . . . ....... . . . . 177

.. ... . . .
k. Haskõy'de Meydana Gelen Olaylar. . .. ........... .. .. .. .... .. . .... .. .... . . . ... . . . . .. .... 1 79
2. Osmanh Hükümeti'nin Olaylan Engellemek için Ald1g1 Tedbirler . . . . . 1 8 1 . .. . .
3. Hastanelerdeki Yaralilarm ifadeleri . . .. .

....... . .. ... . . . . . ..
.. .. . . .. . . .. . . . . . . . . . . . . .. 190
. . . . .. . .
4. Banka Baskim ve istanbul Olaylanndaki Ôlü Say1s1 . .. . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . .. 195

. .. . . .. .
5. Olaylar Sonrasmda i stanbul'da Bulunan Patlay1ci Maddeler. .. . . . . . . . . . .. . . 203 . . . . .

iÇiNDEKiLER IX
DÕRDÜNCÜ BÕLÜM
BANKA BASKINI VE i STANBUL OLAYLARININ BATI
KAMUOYUNA YANSIMALARI
1. Bati Basmmm Haber Kaynaklan ve Ermeni Sorunu ........... ... ........ .. .... 207 . . . . .
2. Banka Baskmi ve i stanbul Olaylannm Bati Basmmdaki ilk Akisleri . . . . . . . . 213

3. Bati Basmi'nm Degi�en Tavn ve Katliam Haberleri .. . 218 . . . . . .. . . . . . .................. .
4. Katliam Haberlerinin Yogunluk Kazanmasi . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

5. Marsilya'daki Komitecilerle ilgili Haberler . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
6. Osmanh Hükümeti ve Sultan Aleyhine Yogun Haberler ........... . . . . . .... . . . ... 234
7. Sultan'm Me§ruiyetinin Tartiplmasi ve Katliam Haberleri ... . ...
. . ....... .. ... . . 236
8. Mahkeme Sürecinin Bati Basmma Yansimalan ............................... ...... . . . 244
9. Osmanh Hükümeti' nin Bati Basmmda Haber Yayinlatma Çabalan ......... 246
BE�iNCi BÕLÜM
BANKA BASKINI VE OLAYLARIN OSMANLI DEVLET i DI�
POL iTi KASINDAKi ETKiLER i
1. Baski Unsuru Olarak Büyük Devletlerin Takrirleri ve Osmanh Hükümeti'nin
Takrirlere Cevabi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
2. Baski Unsuru Olarak istanbul Olaylannm Mahkeme Süreci . . . . . . . . 270 ... . . . ... . . .
a. Olaganüstü Mahkemelerin Olu§turulmasi, Üyeleri ve Vazifeleri . . . . 272 .. . . ..
b. Olaganüstü Mahkemelerde Gõrülen Davalar ............................. ......... 273

e. Genel Afilam ve Suçlularm Serbest füraktlmasi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292
3. Devletlerin Tazminat Talepleri ve Osmanli Devleti'nin Cevaplan ............ 296
4. Batill Devletlerin Osmanh Karasularma Donanma Gõndermesi Meselesi 308 ..
SONUÇ ............. ............... ................................................................. ....... . . . 3 15

KAYNAKÇA ...................................................................................... .... . . ... . 323
DÍZÍN ........................................................................................... ...... . . ....... 341
EKLER . . .
................. ... ........ ............................. ........................................ . .. . . 349
ÕNSÕZ
XIX . yüzytl Osmanlt Devleti için d1§ politikada ciddi problemlerin ya§an
d1gt bir yüzytl olmu§tu. Ermeni Sorunu ise bu problemlerin ba§mda geliyordu.
"Büyük Dogu Sorunu"nun en son halkalanndan birisini olu§turan bu sorun, gü
nümüzde Osmanlt Devleti'nin uygulamak zorunda kald1g1 1915 tehciri ile aml
maktadir. Hâlbuki tehcir õncesinde Ermeni komitelerinin bag1ms1zhk amac1yla
isyan boyutuna varan birçok olay gerçekle§tirdigi gõrülmektedir. Tum bu isyanlar
Osmanlt cografyasmda ç1kar1 olan büyük devletler tarafmdan müdahaleye baha
ne edilmi§tir. 1890-1896 ytllar1 arasmda i stanbul ve vilayetlerde meydana gelen
Ermeni olaylarmda batili devletlerin bu müdahalelerini yakmdan gõrmek müm
kündür. Biz de ara§tirma konusu olarak 1896 Agustos'unda i stanbul Galata'daki
Osmanlt Bankas1'nm Ta§nak Komitesi tarafindan bastlmasm1 ele alarak, bir yan
dan Ermeni olaylarmdan bir kesit sunarken, õte yandan da Ermeni Sorunu'nun
Osmanlt Devleti di§ politikasmda ortaya ç1kard1g1 güçlükler üzerinde durmaya
çah§tlk.
"Osmanlt Devleti'nde Ermeni Terõrü: 1896 Osmanlt Bankas1 Baskm1" adh
çah§ma be§ bõlümden olu§maktad1r. Birinci bõlümde Banka Baskm1 ve Ermeni
olaylarm1 terõr baglammda degerlendirebilmek ve Ermeni komitelerinin terõre
ba§vurma sebeplerini ortaya koyabilmek için terõrün tamm1 ve terõrizm tarihi
ile dünya tarihinde terõr õrgütü olarak kabul edilen ilk õrgütler üzerinde du
rulmu§tur. Frans1z ihtilali sonras1 ortaya ç1kan modem terõr kavram1 ve terõ
rizm anlayi§mdaki dõnü§ümden bahsedilmi§, Osmanlt Devleti'nde Sirp, Yunan
ve Bulgar ayrilikç1 hareketlerinin terõrü kullanmalan ve bu durumun Ermeni
cemaatine etkilileri üzerinde durulmu§tur. Bõlümün bundan sonraki kismmda
Ermeni Sorunu'nun geli§im sebeplerinden bahsedilmi§tir. Burada bir dõnemlen
dirme yaptlarak, Ermeni Sorunu'nun dõnüm noktalan olarak fikri hazirhk dõne
mi, diplomatik te§ebbüsler dõnemi ve isyanlar dõnemi ba§hklan altmda Ermeni
Sorunu'nun geli§im süreci ele almmi§tir. Fikri hazirhk dõneminde milliyetçi
Ermeni kimliginin olu§umundaki unsurlarm üzerinde durulmu§tur. Diplomatik
te§ebbüsler dõneminde ise Ayastefanos ve Berlin Antla§malar1 neticesinde olu§an
durum ele ahnm1§tlr. i syanlar dõnemi ve komiteler kismmda ise kurulan komi
teler ve amaçlan ele ahmp, Armenakan, Hmçak ve Ta§naksütyun komitelerinin
programlar1 terõr çerçevesinde degerlendirilmi§tir. Bu bõlümün son kismmda ise
XII ÔNSÔZ
Ermeni komitecilerinin terõr yõntemini kullanarak Avrupa müdahalesini sagla

mak amac1yla gerçekle§tirdikleri 1 890-96 yillar1 arasmdaki Ermeni olaylarmm
genel çerçevesi çizilmi§tir.
i kinci bõlümde çah§ma konusu olan 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 ele alm
ffil§ttr. Bu bõlüm çah§manm ana ktsm1ru te§kil ettigi için basktn õncesi ve sonras1
aynntili bir §ekilde degerlendirilmi§tir. ilk olarak basktn õncesinde istanbul'daki
durum ve Ermenilerden bahsedilmi§tir. Daha sonra banka basktruru gerçekle§
tiren komiteciler ele ahnmt§ttr. Osmanh Bankas1'nm hedef olarak seçilme ne
denleri, olaylar1 gerçekle§tiren komitenin yapt1g1 hazirhklar, bu amaçla yaptlan
toplanttlar, Ermeni olaylan ve banka basktru plaru, olaylarda kullarulacak cepha
nelerin haz1rlanmas1 ve ta§mmas1 ve komitenin basktn õncesi elçiliklere gõnder
digi muhtiralar aynnt1lanyla degerlendirilmi§tir. Bõlümün bundan sonraki kts
mmda Banka Basktru'nm ne §ekilde gerçekle§tirildigi, basktn ba§lang1cmm tasviri
ele ahnmt§ttr. Bu amaçla olaylann bizzat içerisinde bulanan komite liderlerinin,
banka müdürünün, i ngiliz sefaretinin yaz1§malar1 ele ahnmt§, Osmanh Zaptiye
Nazm ile Osmanl1 belgelerinin olaylan tasvirleri kar§tla§ttrmah olarak verilmi§
tir. Müteakiben bankanm bastlmasmdan sonra içeride meydana gelen geli§me
ler üzerinde durulmu§tur. ilk olarak komiteciler ve banka gõrevlilerinin yapt1g1
toplant1 ve elçiliklere gõnderilecek bildirinin haz1rlanmas1 anlattlmt§, daha sonra
bildirinin gõnderilmesi ve müzakerecilerin bankadan ayrtlmalar1 ele ahnmt§ttr.
Bu mada banka içerisinde ve civarda meydana gelen olaylar anlattld1ktan sonra,
müzakerecilerin bankaya geli§leri ve yaptlan gõrü§me, komitecilerin banka bina
smdan ç1kt§lar1 ve Marsilya'ya gõnderilme süreçleri degerlendirilmi§tir. Bõlümün
son ktsmmda ise Ermeni komitecilerinin Marsilya'ya geli§leri ve buradaki geli§
meler üzerinde durulmu§tur. Bu çerçevede Marsilya'ya gelen komitecilerin tutuk
lanarak hapsedilmeleri, basktrun iki lideri olan Karakin Pastirmac1yan ve Haik
Tiryakiyan'm Cenevre'ye gõnderilmeleri, oradaki faaliyetleri ve Marsilya'ya gelen
bu ki§ilerin kimliklerinin õgrenilmesi için Osmanl1 Devleti' nin çabalan üzerinde
durulmu§tur.
Üçüncü bõlüm Banka Basktm sonras1 istanbul'da meydana gelen olaylara ay
nlmt§ttr. Bu çerçevede, Beyoglu, Galata ve çevresi, Fmd1kh, Bogazkesen, Samatya,
Bahçekap1s1, Karagümrük, Eyüp, Fener, �ehzadeba§t, �ehremini, Kas1mpap,
ve Haskõy'de meydana gelen olaylar ayrmtili bir §ekilde anlattlmi§ttr. Osmanh
Hükümeti'nin olaylan engellemek için ald1g1 tedbirlere yer verildikten sonra, bu
olaylardaki õlü say1s1 ve yaralananlarla ilgili bilgi verilmi§tir.
Dõrdüncü bõlümde olaylann Avrupa kamuoyuna yans1malan ele almmt§tlr.
Bu çerçevede Bati basmmm haber kaynaklan ve Ermeni Sorunu'na yakla§1m1,
ÔNSÔZ XIII
Banka Baskmi'nm Bati basmma ne §ekilde yansidigi, katliam haberlerinin niteligi

ve bu süreçte Osmanli Hükümeti ve Sultan II. Abdülhamid aleyhine yaptlan yo
gun haberler ele almmi§tir. Sultan'm me§ruiyetinin ve Osmanli Devleti'nin pay
la§tlmasmm Bati basmmda tartt§tlmasi ve Osmanli Hükümeti'nin Bati basmmda
haber yaymlatma çabalari üzerinde durulmu§tur.
Son bõlümde ise olaylarm Osmanli Devleti ve Avrupa üzerindeki etkileri ele
almmi§tlr. Bu çerçevede Avrupah devletlerin olaylarm sorumlulugunu Osmanli
Hükümeti'ne yükleyen takrirleri ve Osmanli Hükümeti'nin verdigi cevaplar üze
rinde durulmu§tur. Bu bõlümde aynca olaylarm mahkeme süreci ele ahnarak, da
valarm gõrü§ülmesi için olu§turulan olaganüstü mahkemeler ve gõrülen davalar
ayrmtili bir §ekilde ele ahnmi§tir. Devammda Avrupah devletlerin olaylar esnasm
da zarar gõren vatanda§lari için tazminat talepleri ve Osmanli karasularma sava§
gemisi gõnderme hususlari üzerinde durulmu§tur.
Bu zahmetli ve yorucu çah§manm ortaya çikmasmda birçok ki§i ve kuru

mun katklSl bulunmaktadir. Ba§bakanlik Osmanli Aqivi, Osmanli Bankasi Ar§iV
ve Ara§tirma Merkezi, Atatürk K.itaphgi, ÍSAM Kütüphanesi, Beyazit, Bilkent,
Bogaziçi ve Sakarya Üniversitesi Kütüphaneleri ve çah§anlanna gõstermi§ olduk
lari ilgi ve yardimlardan dolayi müte§ekkirim.
Akademik çah§malarim boyunca beni her zaman te§vik eden yeti§memde

en büyük pay sahiplerinden biri olan hocam Prof. Dr. Mehmet ALPARGU'ya
sonsuz te§ekkür ederim. Zengin kütüphanesini istifademe sunan, çah§manm
her safhasmda hiçbir yardimi esirgemeyen, çah§mayi satir satir okuyarak dü
zelten hocam Prof. Dr. Haluk SELvi'ye §Ükranlarimi sunarim. Çah§manm bu
hale gelmesinde ele§tiri ve yõnlendirmeleri ile katkida bulunan, Prof. Dr. Enis
�AHÍN, Prof. Dr. Zekai GÜNER, Prof. Dr. Erdogan KESKÍNKILIÇ ve Prof.
Dr. Bünyamin KOCAOGLU'na müte§ekkir oldugumu belirtirim. Çah§manm
çe§itli a§amalarmda katki ve desteklerini gõrdügüm, Doç. Dr. M. Bilal ÇELÍK,
Yrd. Doç. Dr. Zeynep ÍSKEFÍYELÍ, Yrd. Doç. Dr. Serkan YAZICI, Yrd. Doç.
Dr. Mustafa SARl ve Yrd. Doç. Dr. Tufan T URAN'm isimlerini burada anmadan
geçemeyecegim. Bununla birlikte mensubu oldugum Sakarya Üniversitesi Tarih
Bõlümü'nün kiymetli õgretim üyelerine de te§ekkürü bir borç bilirim. Son olarak
yeti§mem konusunda her türlü maddi ve manevi yardimi yapmaktan kaçmmayan
tüm aile üyelerine bilhassa anne ve babama §Ükranlarimi ifade ederim. Çah§ma
boyunca yeterince zaman ayiramadigim e§im Yasemin ve çocuklarim Elif Ípek ve
Yusuf Kerem'e sonsuz te§ekkürlerimi sunuyorum.
Fikrettin YAVUZ
KISALTMALAR
A. MKT. MHM. : Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi

A. VRK. : Sadaret Evraki Evrak Kalemi
ABD. : Amerika Birle�ik Devletleri
Bkz. : Bakimz
BOA : Ba�bakanhk Osmanh Ar�ivi
e. : Cilt
Çev. : Çeviren
Ed. : Editor
FO. : Foreign Office
Haz. : Haz1rlayan
HC. : House of Commons
HR. SYS. : Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi
HR. T O. : Hariciye Nezareti Tercüme Odas1
i.DH : irade-i Dâhiliye
i. HR. : irade-i Hariciye
i. HUS. : irade-i Hususi
i. TAL. : irade-i Taltifat
LA. : Londra Ar�ivi
OBA. : Osmanh Bankas1 Ar�ivi
OBE. : Osmanh Belgelerinde Ermeniler
s. : Sayfa
T T K. : Ttirk Tarih Kurumu
vd. Ve digerleri
Vol. Volume
Y. A. HUS. : Y tld1z Tasnifi Sadaret Hususi Maruzat Evraki
Y.A.RES. : Y tld1z Tasnifi Sadaret Resmi Maruzat Evraki
Y. EE. : Y tld1z Esas Evraki
XVI KISALTMALAR
Y. EE. KP. Y tld1z Esas Evraki Kamil Pa�a Evraki

Y. MT V. Y tld1z Tasnifi Mütenevvi Maruzat Evraki
Y. PRK. A. Y tld1z Perakende Evraki Sadaret
Y. PRK. ASK. Y tld1z Perakende Evraki Askeri Maruzat
Y.PRK. AZJ. Y tld1z Perakende Evraki Arzuhaller ve Jurnaller
Y.PRK. AZN. Y tld1z Perakende Evraki Adliye ve Mezâhib Nezâreti
Maruzat1
Y. PRK. B �K. Y tld1z Perakende Evraki Bâ�kitabet Dairesi Maruzatl
Y. PRK. DH. Y tld1z Perakende Evraki Dâhiliye Nezareti Maruzat1
Y. PRK. E �A. Y tld1z Perakende Evraki Elçilik, �ehbenderlik ve
Ata�emiliterlik
Y. PRK. GZT. Y tld1z Perakende Gazete
Y. PRK. HR. Y1ld1z Perakende .Evraki Hariciye Nezareti Maruzat1
Y. PRK. KOM. Y1ld1z Perakende Komisyonlar Maruzat1
Y. PRK. ML. Y tld1z Perakende Maliye Nezareti Maruzat1
Y.PRK. PT. Ytld1z Perakende Evraki Posta Telgraf Nezaret Evraki
Y. PRK. �H. Y1ld1z Perakende Evraki �ehremaneti Maruzat1
Y. PRK. TKM. Ytld1z Perakende Evraki Tahrirat-1 Ecnebiye ve Mabeyn
Mütercimligi
Y.PRK. ZB. Y tld1z Perakende Evraki Zaptiye Nezareti Analitik Envanteri
Yay. Haz. Yayma Haz1rlayan
TABLO LiSTESi
Tablo 1: Marsilya'da Hapsedilen 17 Komiteci Hakkmdaki Bilgiler.. . 135 . .
Tablo 2: Ólü SaylSl ile ilgili Zaptiye Nezareti'nin Haz1rlad1g1 Tablo 202 .
Tablo 3: Mahkeme Kararlan Hakkinda Verilen Bilgiler . ..

.... . .
.... ..... ... 284
GiRi�
Osmanh Devleti'ni XIX . yüzytlm ikinci yansmdan itibaren dt§ politikada

me§gul etmeye ba§layan Ermeni Sorunu, bugün de Turkiye Cumhuriyeti'ni ulus
lararas1 alanda zor durumda b1rakmaktadir. Bunun sebebi ise 1915'te ya§anan teh
cir uygulamasmm farkh §ekilde algtlanmasmdan ileri gelmektedir. Ermenilerin
soykmm Qenosid) diye tabir ettigi, Turkiye'nin ise sava§ zamanmda yaptlan yer
degi§tirme olarak tasvir ettigi 1915 tehciri hakkmdaki literatür-õzellikle bat1da
hayli kabar1ktir. Yaztlan eserlerin çoklugu meseleye çõzüm getirmek §ôyle dursun
durumu içerisinden ç1ktlmaz bir hale getirmi§tir. Ôzellikle Ermeniler ile Ermeni
yanhs1 yazarlarm hemen tamammm çalt§malarmm Ermeni tehciri ve "katliamla
n" üzerine yogunla§mas1 ve tehcirin soykmm oldugunun dünya kamuoyuna ilan
edilmesi durumun anla§tlmasm1 güçle§tirmektedir.
Ermeni Sorunu tabiri õzellikle batida gündeme geldiginde Dogu Anadolu'nun

Ermenilerin anayurdu oldugu, Türklerin bu bõlgeyi gerçek sahiplerinden cebren
ald1klar1 ileri sürülmektedir. Dahas1 Turklerin katliamlarla Ermenileri bu bõlge
den atmaya çalt§ttklan ve nihayet bu gayeyi gerçekle§tirmek için 1915'te planh
bir soykmm uygulayarak 1,5 milyon Ermeni'yi yok ettikleri sõylenegelmektedir.
Ermeni Sorunu'nu ele alan yazarlarm eserlerinde i§lenen tema yakla§tk olarak
bu §ekildedir. Hatta bu tür çalt§malarda tehcirin "yüzytlm ilk soykmm1" oldugu,
Turklerin irkç1 bir zihniyetle Ermeni halktm tamamen ortadan kaldirmak istedik
leri birçok çalt§manm tezini olu§turmaktadir. "Ne oldu?" sorusunu sorabilmek için
ilk õnce tarihi süreç içerisinde bir sorun haline gelen Ermeni cemaatinin geçirdigi
evreler üzerine dü§Ünmenin faydalt olacag1 kanaatindeyiz.
Bu çerçevede Ermeni Sorunu ele altmrken birkaç farkl1 dõnemlendirme

yapmak mümkündür. Ermeni Sorunu'nun dõnüm noktalarmdan biri olan Berlin
Antla§mas1'na kadar geçen süreçte, Ermeni cemaati arasmda, misyoner faaliyetle
ri, Osmanh Devleti'nin degi§im çabalannm ürünleri olan Tanzimat ve Islahat fer
manlan ve bunlann sonucu olarak ortaya ç1kan Ermeni Millet Nizamnamesi'nin
etkisiyle milli bir bilincin olu§tugu gõrülmektedir. Fikri hazirhk evresi olarak tabir
edilebilecek bu dõnemi müteakip, 1 877-78 Osmanl1-Rus Sava§t, Ayastefanos ve
2 GiRi�
Berlin Antla§malan ile Ermeni Sorunu'nda yeni bir dõneme girildigi sõylenebi
lir. Diplomatik te§ebbüsler dõnemi olarak tammlanabilecek bu süreçte Ermeni
cemaati, Osmanh Devleti'nden kopan diger az1nhklar1 õrnek alarak, büyük dev
letlerin yard1m1 olmaks1zm reform veya õzerklik elde edemeyecegini anlami§tl.
Bu nedenle büyük devletlerin yard1mm1 almak için çaba içerisine giren Ermeni
cemaati ve õzellikle Ermeni Kilisesi, Ayastefanos ve Berlin Antla§malarm1 fir
sat bilerek, bu antla§malara birer madde koydurmayi baprm1§tl. Ancak õzellikle
Ermeni cemaatinin aynhkç1 kanad1 bu maddelerden de tatmin olmami§tl.
i§te bu tarihten sonra Ermeni Sorunu yeni bir dõneme girmi§tir. i syanlar
dõnemi olarak tammlanabilecek bu süreçte üst rütbeli ruhanilerin silahh müca
dele çagnlar1, Ermeni cemaatinde te§kilatlanma ve silahlanma yoluna gidilmesini
sagladi. Bunun tezahürü ise kurulan komiteler oldu. 1880'1erde komiteler gizli ce
miyetler halini alarak, silahh mücadeleye hazuhk a§amasm1 tamamlad1lar. 1 885'te
Van'da kurulan Armenakan Komitesi silahh mücadeleyi ve terõrü yõntem olarak
seçen ilk Ermeni ihtilal komitesi olmu§tu. Bu komiteyi müteakip büyük çaph
olaylar düzenleyen iki büyük komite daha kurulmu§tu. 1887'de Cenevre'de kuru
lan Hmçak Komitesi ve 1890'da Tiflis'te kurulan Ta§naksütyun Komitesi Avrupa
müdahalesini saglayarak bag1ms1z Ermenistan'1 kurma yolunda terõrü bir yõntem
olarak uygulamaya koyup büyük gürültüler koparm1§lard1. 1 890 Haziran' mda ba§
layan ve 1 896 y1hnda doruga ula§an isyanlari bu iki komite gerçekle§tirmi§ti.
Berlin Antla§masi ile ortaya çikan bir ba§ka husus ise o tarihten sonra
Osmanh Devleti'ni di§ politikasmda sürekli olarak me§gul eden islahat sorunu
idi. Antla§ma ile Ermenilerin ya§adigi vilayetlerde islahat yaptlmasi karari ahn
mi§tl. Bu ISlahatlarm gerçekle§tirilmesi hususunun antla§maya imza atan devletler
tarafmdan takip edilmesi, Osmanh Devleti'nin yarim yüzyil boyunca kar§isma
çikan bir di§ politika sorunu olmu§tur. 1 890'lardan itibaren Ermeni komitelerinin
organize ettigi isyanlar bati müdahalesini saglamak amacmi güderek, gõrünür
de islahatlann elde edilmesini amaçhyordu ki büyük õlçüde bu islahatlarda ger
çekle§tirilmi§ti. Ancak õzellikle Ermeni cemaatindeki aynhkçi gruplar atilan her
adimi bagimsizhk yolunda bir a§ama olarak gõrüyorlardi. Bu amaçla istanbul'da
dahi kari§ikhklar çikarilmasi ve bõylece batill devletlerin büyükelçilerinin gõzleri
õnünde gerçekle§en bu olaylarm aktif bati müdahalesini getirmesi tasarlanmi§
ti. Bu noktada gerçekle§en olaylar Osmanh Devleti için õnernli bir d1§ politika
sorunu olmu§, batill devletlerin bir iç mesele olan Ermeni Sorunu'na müdahale
etmelerini saglami§ ve büyük devletlerin Osmanh Devleti üzerindeki baski politi-
GiRi� 3
kalanm arttlfffil§tl. Avrupah devletlere müdahale firsatm1 ise õzellikle Ístanbul'da

meydana gelen olaylar vermi§ti.
XIX . yüzytlm bu dõneminde meydana gelen olaylar Avrupa'daki geli§me
lerle dogrudan ilgiliydi. Sõmürgecilik alanmda ba§layan rekabet dünyanm bütün
bõlgelerini sarm1§, Íngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya adeta Avrupa di§mdaki
cografyalan payla§ffil§lardi. 1890 ytlma gelindiginde dünyanm sõmürgele§tirilme
mi§ olan en büyük toprak parças1 Osmanli Devleti'nin hakim oldugu cografyayd1.
Osmanli Devleti'nin askeri ve iktisadi yõnden zay1f olmas1 büyük devletleri onun
üzerine çekiyordu. Büyük devletler parçalamak istedikleri Osmanli Devleti içeri
sinde bahaneler anyorlardi. Balkanlar bu bahanelerle Osmanli Devleti'nden ko
partlm1§t1. Orta Dogu ve Dogu Anadolu bõlgesi Rusya ve Íngiltere için hedefha
line gelmi§ti. Dogu Anadolu'ya girmek için firsat bekleyen Rusya için Ermeniler
iyi bir bahane olu§turuyordu. Küçük Kaynarca ile ba§layan Hlfistiyan haklarm1
koruma avantaj1 120 ytl sonra hala devam ettiriliyordu. Osmanli Bankas1 Baskm1
Íngiltere ve Rusya'nm bu genel politikalar1 içerisinde bir sürecin devamm1 gõs
termektedir. Bu õrnek olay dõnemin Osmanli d1§ politikasm1 ve yetersizligini de
gõstermesi aç1smdan õnemlidir.
Çah§mada mümkün oldugu kadar farkh kaynaga ula§mak hedeflenmi§tir. Bu
noktada konuyla ilgili olarak ara§ttrma yaptlabilecek olan õnemli iki ar§iv tespit
edilmi§tir. Bunlardan birincisi Ístanbul'da bulunan (BOA) Ba§bakanlik Osmanli
Ar§ivi'dir. Digeri ise Ístanbul Galatàda bulunan Osmanli Bankas1 Ar§ivi'dir.
Ôncelikle Ba§bakanhk Osmanli Ar§ivi'nde çah§ma yaptlm1§ ve bu çerçevede ar
§ivin degi§ik tasniflerinde konuyla ilgili birçok belgeye ula§tlm1§t1r. Bu belgeler
arasmda Osmanli Bankas1 Baskm1'm gerçekle§tiren Ta§nak Komitesi mensupla
nyla, Ístanbul Olaylar1 ve devammda toplanan Olaganüstü Mahkeme süreciyle
ilgili komisyon raporlar1 tespit edilmi§tir. Osmanli ar§ivinin Y tld1z ve Hariciye
tasniflerinde konuyla ilgili birçok belge elde edilmi§tir. Osmanli Bankas1 Ar§iV ve
Ara§tlrma Merkezi'nden (OBA) internet üzerinden yaptlan taramada ar§ivde bu
lunan kaynaklar tespit edilmi§tir. Bunlar arasmda Banka Baskm1'm içeren dosya1
ayrmtili bilgiler içermektedir. Banka ar§ivindeki belgeler esas itibariyle i§gali fiilen
ya§aml§ olan memurlarm raporlarmdan, Genel Müdürlük ile Paris ve Londra ara
smdaki yazi§malardan olu§maktadlf. Bu dosyanm fotokopilerinin ahnmas1 süreci
1 Osmanh Bankas1 Aqivi (OBA),LondraAqivi (LA),Attack on Bank in Constantinople,

23,999.
4 GiRi�
hayli zor olmakla birlikte belgelerin fotokopileri elde edilmi�tir. Alman dosya
daki belgeler dogrudan bankanm i�gali hakkmda olup belgelerin kaqihkh olarak
degerlendirilmesi aç1smdan çah�maya õnemli katktlar saglam1�tir. Belgelerin bir
kism1 ise ingiltere'deki Guildhall Library'den temin edilmi�tir2. Aynca ingiliz di
�i�leri ar�ivinde (Foreign Office) bulunan FO. 424/188-189 ve 191 nolu dosyala
nn ilgili kis1mlarmdan da faydalamlm1�tir.
Dogrudan Osmanh Bankas1 Baskim ve istanbul Olaylar1 ile ilgili konsolos

luk raporlar1 ve ingiliz di�i�leri yaz1�malarm1 içeren ve mavi kitap olarak adland1-
nlan Correspondence Respecting the Disturbances at Constantinople in August 18963
çah�ma sirasmda õnemli bir ba�vuru kaynag1 olmu�tur. Bu çah�manm devam1 ni
teliginde olan
Further Correspondence Respecting 1he Asiatic Provinces ofTurkey and
Events in Constantinople4, Banka Baskim sonrasmda geli�en olaylar ve õzellikle
mahkeme süreci hususunda çah�maya õnemli katktlar saglam1�tlr. ingiliz Avam
Kamaras1'ndaki müzakereleri içeren House ofCommons'dan5 da bu konuda istifade
edilmi�tir.
Konuyla ilgili õnemli kaynaklardan biri de Muammer Demirel tarafindan

haz1rlanan Ermeniler Hakkinda ingiliz Belgeleri (1896-1918) British Documents
on Armenians6 adh kitaptir. istanbul'daki ingiliz yetkililerin olaylara yakla�1m1-
m gõstermesi aç1smdan dikkate deger bilgiler saglam1�t1r. Keza Frans1z diplo
matik belgelerinin yer ald1g1 Document Diplomatiques7 isimli kitap õnemli katki
saglam1�t1r. Aynca Bilal �im�ir tarafmdan haz1rlanan Document Dipfomatiques
2 Guildhall Library, Reports, letters, telegrams etc. relating to the attack on the Ottoman
Bank in Constantinople by Armenian revolutionaries, Ms. 23999/1. (GL), Ms. 23999/1.
3 Blue Book: Turkey, No. 1, [C. 8303] , Correspondence Respecting the Disturbances at
Constantinople in August 1896, London: Her Majesty's Stationery Office, [1897]. nr. 1, dei
2-52 .
4 Blue Book: Turkey, No. 3, [8305], No. 7 [8395] , Further Correspondence Respecting 'lhe
Asiatic Provinces of Turkey and Events in Constantinople, [ln continuation of "Turkey No. 8
(1896)" and "Turkey No. 1 (1897)"] .
5 The Parliarnentary Debates, (4th Series), Vol 1, (February 1892) to Vol 199 (Decernber
1908), Hansard (House of Cornrnons Daily Debates), vol. 60,62-64.
6 Muarnrner Dernirel, Ermeniler Hakktnda jngiliz Belgeleri (1896-1918), Yeni Türkiye
Yaymlan, Ankara, 2002.
7 France, Ministere des Affaires Etrangeres, Documents Diplomatiques: Affaires
Arméniennes; Projets De Reforme Dans l'Empire Ottoman 1893-1897 {1897), Paris: lrnprirnerie
Nationale.
GiRi$ 5
Ottomans Affaires Armeniennes8 isimli eserin dõrdüncü cildinden faydalantlm1§

tir.
Yaymlanml§ ar§ÍV kaynaklar1 olarak, Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel
Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 yaymlarmdan ç1kan, Osmanlt
Belgelerinde Ermeni-Franstz ili1kileri9 ve Osman!t Belgelerinde Ermeni Rus
ili1kileri1° adh eserlerin ilgili ciltlerinden de istifade edilmi§tir. Bunlarm yam
s1ra Alman konsolosluk raporlar1 ve di§i§leri yaz1§malarm1 içeren La Politique
Extrerieure de l'Allemagne 1870-1914-11 adh yaymm 12. cildi Almanya'nm olaylara
karp tutumunu gõstermesi aç1smdan çah§maya õnemli katktlar saglaml§tlf.
Osmanh Bankas1 Baskm1 ve olaylarm devam1 õzellikle Avrupa kamuoyunun
dikkatini çekmi§ ve basmm ilgi odag1 olmu§tur. Bu çerçevede ingiltere'nin en
õnemli gazetesi olma õzelligini uzun ytllar boyunca koruyan The Times çah§mam1z
aç1smdan õnemli bir ha§vuru kaynag1 olmu§tur. Gazetenin bu ytllara ait saytlar1
taranarak olaylar ile alakah olan haber ve yorumlar temin edilmi§tir. Yine ingiliz
gazetelerinden London Daily Telegraph gazetesinde Osmanh Bankas1 Baskm1 ve
istanbul Olaylan ile ilgili haberlerden faydalamlm1§tlf. Ôte yõnden Amerika'da
yay1nlanan The New York Times, The New York Herald, Chicago Tribune, Los Angeles
Times, Washington Post, Boston Daily Globe, Atlanta Constitution ve Hartfard
Courant gibi õnde gelen gazetelerin koleksiyonlar1 taranarak olaylarla ilgili yer
alan haber ve bilgilerden istifade edilmi§tir. Yine Amerika Birle§ik Devletleri'nin
çe§itli eyaletlerinde yay1nlanan The Brookly Daily Eagle, Akron T#ekly, Salt Lake
Tribune ve Evening Bulletin gibi gazete koleksiyonlan taranml§ ve bu sayede konu
ile ilgili çe§itli haberlere ula§tlmi§tlr. Her ne kadar bu gazeteler daha çok yerel ni
telik ta§isalar ve haber kaynaklar1 olarak diger büyük gazetelerin tekrar1 niteliginde
olsalar da konunun yaytld1g1 alam gõstermesi aç1smdan õnernlidir. Aslinda bu gibi
8 Bila! N. $im�ir, Document Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes, e. IV, Türk

Tarih Kurumu Bas1mevi Ankara, 1999.
9 Osman!t Belgelerinde Ermeni-Fransiz j/ijkileri (1879-1918), e. 1, [Proje Yõneticisi,
Yusuf Sarmay], Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Gene! Müdürlügü, Osmanh Ar�ivi Daire
Ba�kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2002.
10
Osman!t Belgelerinde Ermeni-Rus j/ijkileri (1841-1898), e. I, [Proje Yõneticisi, Yusuf
Sarmay], Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Gene! Müdürlügü, Osmanh Ar�ivi Daire Ba�kanhg1
Yaymlan, Ankara, 2006.
11 Johannes Lepsius, et ai., La Politique extrerieure de l'Allemagne 1870-1914,
Documents officiels publies par le ministere allemand des affaires etrangeres, tome XII, 30
Avril 1896-9 Fevrier 1897, A lfred Costes, Editeur Paris, 1931.
6 GiRi�
baz1 gazetelerde Osmanh Bankas1 Baskm1 ile ilgili diger kaynaklarda bulunma
yan tasvir ve haberlerin yer almas1 çali§maya õnemli katktlar saglam1§tlf. Bununla
birlikte Contemporary Review, Christian Alliance and Foreign Missionary Weekly,
The Atlantic Monthly, L'Illustration, The Nation, Harper's New Monthly Magazine,
The Living Age, London Spectator, The Century Magazine ve Penny Illustrated adh
dergiler taranm1§ ve ilgili bõlümlerden faydalamlm1§tlf.
Dõnemin Osmanhca gazeteleri ile ilgili de bir ara�t1rma yaptlm1§ ve
Ístanbul'da bulunan Atatürk ve Bayezid Kitaphg1'ndaki gazeteler taranm1§tlf.
Tespit edilen Servet-i Fünun, Íkdam, Sabah, Takvim-i Vekayi, Tasvir, Resimli
Gazete ve Tercüman-1 Hakikat gazetelerinden baztlarmm dõnemi kapsayan sa
ytlarma ula§tlamam1§tlf. Osmanh Hükümeti'nin o dõnemde ald1g1 yaym yasag1
nedeniyle olaylarla ilgili Servet-i Fünun ve Íkdam'da smuh say1da haber tespit
edilmi§tir. Bu haberlerde genellikle Osmanh Hükümeti'nin yaymlad1g1 resmi bil
dirilere yer verilmi§tir. Bu sebeple Osmanh gazetelerinden yeteri derecede istifade
etmek mümkün olmam1§tlf.
26 Agustos 1896 tarihinde gerçekle§en Osmanh Bankas1 Baskm1 ve mütea
kibindeki olaylann siyasi ve sosyal sonuçlar1 ve õzellikle Osmanl1 Devleti'nin d1§
politikasma ne §ekilde yans1d1gm1 ele alan ikinci elden tetkik eserler de incelen
mi§tir. Ôzellikle Türkçe eserlerin yam sira yabanc1 dildeki eserler konuya farkh
bir boyut kazandumas1 aç1smdan õnem ta§1maktadu. Ermeni Sorunu ile ilgili
eserlerin hemen hepsinde Osmanh Bankas1 Baskm1 ile ilgili baz1 bilgiler bulmak
mümkündür. Ancak bu konu hakkmda aynntili bir çali§ma yaptlmaml§tlr. Baskm
birkaç paragraf ve sayfada anlattlm1§, olay derinlemesine ele alinmam1§tlf.
Çali§ma esnasmda birçok farkh konuda yay1nlanm1§ ara§t1rma eserlerden
istifade edilmi§tir. Ermeni terõrizmi konusunda Donald Bloxham'm Terrorism
and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian Case, Walter Laqueur'in, A History
ofTerrorism ve Bruce Hoffman'm Inside Terrorism adh eserleri Ermeni terõrizmi
hakkmda õnemli bilgiler saglam1§tlr. Ermeni kimliginin milliyetçi bir karakter
kazanmas1 konusunda misyonerlik faaliyetlerinin etkisi ile ilgili olarak, Edward
Prime'm, Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs oJ Rev. William Goodel/12,
H. Dwight'm, Christianity Revived in the East13 adh çali§malarmdan istifade
12
Edward D. G. Prime, Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs ofRev. William
Goodell, New York: Robert Carter, 1876
13
H. G. O. Dwight, Christianity Revived in the East, New York: Baker and Scribner, 1850.
GiRi� 7
edilmi§tir. Ermeni Millet Nizannamesi'nin Ermeni kimligi üzerindeki etkileri

konusunda Vartan Artinian'm kitab114 oldukça õnemlidir. Ermeni Sorunu'nu dõ
nemlendirme konusunda, Sarkissian'm, History oftheArmenian Question to 18895,
Parsamian'm, Istroria Armianskogo Naroda16, Kasparian'm, The Historica/ Roots
of the Armenian Question17 ve Kurkjian'm, A History ofArmenia18 i/e Walker'm,
Surviva/ oJa Nation19 adh eserleri farkh ipuçlar1 vermi§lerdir.
Osmanh Bankas1 Baskm1'm dogrudan ele alan Ermeni kaynaklarmm saylSl
Türkçe kaynaklara oranla daha fazladir. Bu anlamda dogrudan Banka Baskm1 ile
ilgili bõlümler ihtiva eden ve Ermeni savm1 ileri süren kaynaklardan faydalamlm1§
tlf. Ermeni yazarlar Louise Nalbandian, The Armenian Revo/utionary Movement,
Dasnabedian, History of The Armenian Revolutionary Federation Dashnaktsutiun,
Peter Balakian, The Burning Tigris ve Armen Kirakossian, British Diplomacy and
theArmenian Question ile Dadrian, The History ofthe Armenian Genocide adh ça11�
malarmda olaylar1 kendi perspektiflerinden degerlendirmi§lerdir.
Osmanl1 Bankas1 Baskm1'm yõnetenlerden biri olan Karakin Pasttrmac1yan'm
Simon Vratzian tarafindan editõrlügü yap1lan amlar1 konuyla ilgili anla§ilmayan
baz1 noktalar1 ayd1nlatm1§ ve çah§ma için õnemli kaynaklardan biri olmu§tur2°.
Armen Kirakossian' m The Armenian Massacre 1894-1896 isimli eserinde dõneme
ait gazete ve dergilerde yay1nlanan Banka Baskm1 ile ilgili haberler õnemli katkilar
saglami§tlf. Bir kismmdan faydalanma firsat1 buldugumuz Mihran Kurdoglian'm
Badmoutioun Hayots21 adh kitab1 komitecilerle ilgili õnemli bilgiler vermi§tir. Yine
1 4 Vartan Artinian, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire 1839-
1863: A Study ofits Historical Development, Ístanbul, 1970
1 5 A. O. Sarkissian, History ofthe Armenian Question to 1885, The University of lllinois
Press, Urbana, 1938.
1 6 Vardan Aramovic Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda 1801-1900 gg. Erivan,
1972.
1 7 Vartan Suren Kasparian, The Historical Roots ofthe Armenian Question, University of
Utah, P.hd., Political Science, lnternational Law and Relation, 1977.
1 8 Vahan M. Kurkjian, A History ofArmenia, The Armenian General Benevolent Union
of America, 1958.
1 9 Christopher]. Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, Chatham, London, 1990.
2º Bank Ottoman: The Memoirs ofArmen Caro, ed. Simon Vratzain, çev. Haig T. Partizian
(Detroit: Armen Topouzian), 1990.
2 1 Mihran Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, Vol. III. Athens, Greece:
Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, 1996.
8 GiRi�
Pastirmac1yan'm Why Armenia Should be Free22 adh kitab1 ve S arkis Narzakian'm

amlar1 da23 dikkate degerdir.
O laylarm ya§and1g1 dõnemi genel hatlar1yla degerlendiren William Langer' m,
Diplomacy ofImperialism24 ve George Washburn'un, Fifty Years in Constantinople25
isimli çah§malar1 çarp1c1 bilgiler vermi§tir. Aynca olaylari katliam olarak deger
lendiren Bliss'in, Turkey and the Armenian Atrocities26 adh kitab1 da zikredilmeye
degerdir.
Osmanh Bankas1 Baskm1 ile ilgili Türkçe literatürde de õnemli çah§malardan
istifade edilmi§tir. Esat Uras'm Tarihte Ermeniler7, Kamuran Gürün'ün Ermeni
Dosyast28 ve Mehmet Hocaoglu'nun Ermeni Mezalimí29 adh kitaplar1 çah§ma
nm genel çerçevesini belirlemede õnemli katkilar yapmi§tlf. Óte yandan Salahi
Sonyel'in kaleme ald1g1 7he Ottoman Armenians3° Íngiliz belgelerine dayah olarak
haz1rlanm1§ bir çah§ma olarak farkh ipuçlar1 vermi§tir. Ramazan Çahk tarafmdan
yaztlan Alman Kaynak!artna Gore II. Abdülhamid Doneminde Ermeni Olaylart31
Almanya'nm olaylara baki§ml gõstermesi aç1smdan dikkate deger bilgiler sun
mu§tur. Osmanh Bankas1 Ar§ivve Ara§tlrma Merkezi yaymlanndan ç1kan Ethem
Eldem'in Osman!t Bankast Tarihi32 adh kitab1 ile Andre Autheman'm Bank-t
Osmani-i $ahane33 isimli çah§mas1 Osmanh Bankas1'nm tarihi ile ilgili bilgiler
22 Garegin Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, Armenia's Role in the Present
War, Boston, Hairenik Publishing Company, 1918.
23 Sarkis Narzakian, Memoirs of Sarkis Narzakian, çev. Garine Narzakian, Comidas
lnstitute, 1995.
24 William L. Langer, The Diplomacy ofimperialism 1890-1902, New York: Alfred. A.
Knopf, 1951.
25 George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert College,
Boston and New York Houghton Miffiin Company, 1909.
26 Edwin Munsell Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities, Edgewood Publishing
Company, New York, 1896.
27 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, istanbul: Belge Yaymlan, 1987.
28 Kâmuran Gürün, Ermeni Dosyast, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1983.
29 Mehmet Hocaoglu, Ar1iv Vesikalartyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler,
istanbul, 1976.
30 Salahi Sonyel, The Ottoman Armenians Victims of Great Power Diplomacy, K. Rustem
&Brother,London, 1987.
31 Ramazan Çahk, Alman Kaynaklarma Cifre II. Abdülhamid Diineminde Ermeni
Olaylart, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara, 2000.
32 Ethem Eldem, Osmanlt Bankast Tarihi, Çev. Ay§e Berktay, istanbul: Osmanh
Bankas1 Tarihi Ara§ttrma Merkezi: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf1, 2000.
33 Andre Autheman, Bank - t Osmani - i $ahane: Tanzimattan Cumhuriyet'e Osmanlt
GiRi� 9
verirken baskm süreci hakkmda da õnemli degerlendirmeler yapm1§t1r. Çah�ma

ile ilgili en õnemli kaynaklardan biri de dõnemin Zaptiye Nazm olan Hüseyin
Naz1m Pa§a'nm Ermeni Olaylart Tarihi34 adh iki ciltlik eseri ile bundan ayn olarak
yaymlanan hatirat1d1r35•
Münhas1ran Osmanh Bankas1 Baskm1'm ele alan makaleler de baskmm
ve istanbul olaylarmm anla§tlmasm1 kolayla§tirmI§tlr. Selahattin Akan'm kale
me ald1g1 ve istanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi'nde yer alan
"Ermenilerin i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm136" adh çah§mas1 konuyu ele
alan ilk makale olarak õnemli degerlendirmelerde bulunmu§tur. Osmanh Bankas1
Baskm1'm daha ziyade Alman basm1 ve kaynaklar1 ile ele alan Necmettin Alkan'm
"1896 Osmanh Bankas1 Baskm1"37 adh makalesi kayda deger bilgiler vermektedir.
Osmanh Bankas1 Olayma farkh bir §ekilde yakla§an Ethem Eldem'in kaleme al
d1g1 "26 Agustos Banka Vakas1"38 adh makalesi de zikredilmeye degerdir.
Bankast, Çev. Ali Berktay, istanbul: Osmanh Bankas1 Ar§iv ve Ara§tirma Merkezi, 2002 .
34 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylart Tarihi, Cilt. 1-II, Ba�bakanhk Devlet
Ar�ivleri Gene! Müdürlügü Yaymlan: Ankara, 1998.
35 Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralartm, Ermeni Olaylarimn Íçyüzü, Selis Yaymlan,
istanbul, 2003.
36 Selahattin Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi", Ístanbul
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1/26, 1985.
37 Necmettin Alkan,"Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri istanbul'daki Saldmlan
ve 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 (ABD'deki 11 Eylül Saldmlanyla Bir Mukayese)", Türk
Yurdu, Say1 225, 2006, s. 73-81.
38 Ethem Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", Tarih ve
Top/um, Yeni Yakla�1mlar, Say1. 5, 2007, s. 113-146.
BiRÍNCi BÕLÜM
TERÕRVEERMENiSORUNU
1. Terõrün Tanum ve Terõrizm Tarihine Kisa Bir Bala�
Terõr ve terõrizmin tarihi insanhk tarihi kadar eskiye gõtüriilebilir. Ancak
terimin anlam çerçevesi sürekli degi§iklige ugrad1g1 için kesin tammm1 yapmak
oldukça güçtür39• Õzellikle 1 1 Eylül saldmlarmm ardmdan yeni birçok tammm
yaptld1g1 gõrülmektedir. Õrnegin 2003 ytlmda Amerikan ordusu için bir ara§tir
ma yapan Jeffrey Record yirmi iki farkl1 unsuru içerisinde bannd1ran yüz dokuz
tamm oldugundan bahsetmektedir"°. Terõrizm uzmam Walter Laqueur de yüz
farkh tammdan bahsederken genel olarak üzerinde anla§tlan tammda terõrizmin
"§iddet ve §iddet tehdidi" içerdigi sonucuna varmi§tlr. Bununla birlikte terõrizmin
§iddet ve §iddet tehdidi içeren yegâne bir giri§im olmad1gm1, sava§, cebri diploma
si ve meyhane kavgasmda dahi bu tür unsurlarm yer ald1gmdan sõz etmektedir41•
Õte yandan Avustralya parlamentosu için haz1rlanan bir brifingde uluslararas1 ca
mia tarafindan terõrizmin kabul edilebilir ayrmtih bir tammmm asla yaptlamad1g1
dile getirilmi§tir. 1970 ve 80'lerde Birle§mi� Milletler, birçok üye arasmda ulusal
bag1ms1zhk ve self determinasyon baglammda �iddetin kullantlmas1 konusunda
fikir ayriliklanm ortadan kald1rmak için bir tamm yapmaya çah�m1�t142• Ancak
bu arayt§lardan da bir sonuç ç1kmad1g1 gõriilmektedir. Õzellikle 11 Eylül sald1-
nlarmm ardmdan terõrizm tamm1 üzerinde yaptlan tartl§malarm artt1g1, bunun
dogrultusunda genel kabul gõren bir tamm üzerinde fikir birligine vanlamad1g1
sõylenebilir.
39 Terõrizmin tamm1 ile ilgili tartl�malar için bkz. Jenny Teichman, "How to define
Terrorism", Philisophy, Vol.64, No 250 (Oct., 1989), s. 505-517; Fatma Ta�demir, Uluslararast
Teriirizme Kar;t Devletlerin Kuvvete Ba;vurma Yetkisi, USAK Yaymlan, Ankara 2006.
40 Alex P. Schmid, A. J. Jongman, Michael Stolh, Political Terrorism: A New Cuide to
Actors, Authors, Concepts, Data Bases, Theories, and Literature, New Brunswick, NJ: Transaction
Books, 2005, s. 5-6.
41 Walter Laqueur, The New Terrorism: Fanaticism and the Arms of Mass Destruction,
New York: Oxford University Press, 1999, s. 6 .
42 Angus Martyn, Th e Right o f Self-Defence under lnternational Law-the Response to
the Terrorist Attacks of 11 September, Australian Law and Bills Digest Group, 12 February.
http://www. aph.gov.au/library/Pubs/CIB/2001-02/02cib08 .htm, 20.12.2008.
12 FiKRETTiN YAVUZ
Yukanda belirtildigi üzere terõrizrnin kesin ve kabul edilrni§ bir tamrn1 yok
tur. Ancak bir nokta kesinlikle aç1kt1r; Terõrizrn yeni bir olgu degildir, aslmda
bugün terõrizrn olarak bilinen kavrarn baz1 açtlardan baktld1gmda bin yillt k geç
rni§e sahip bir unsur olarak õne ç1krnaktadtr. Bu dururn terõrizrnin tarih boyunca
statik bir §ekilde kalrnad1gi anlarnma gelir. Dahas1 tamrnmm yaptlarnarnasmdan
da anla§tlacag1 üzere yillar boyunca bir taktrn õzelliklerini ta§trnasmm yam s1ra
hatm sayilir bir §ekilde evrirn geçirrni§tir. Kelirnenin kõkü olan terõrün dilirnizde
ki kar§illg1 ise ytldtrrna, cana ktyrna ve rnah yaktp y1krna, korkutrna ve tedhi§tir43•
Terõrün çok eski dõnernlerde terõrist grup olarak addedilecek olu§urnlar tarafin
dan kullantld1g1 gõrülrnektedir. Modem terõrün ve Osrnarill Bankas1'na Errneni
kornitecilerce yaptlan saldmnm terõr baglarnmda degerlendirilebilrnesi için tarih
te rneydana gelrni§ bu olu§urnlara ktsaca bakrnak faydah olacakttr.
Terõrün ilk olarak ne zarnan kullantlrnaya ba�lad1gm1 kesin olarak belirlernek
gerçekten zor olsa da kõklerinin çok eskiye dayand1g1 sõylenebilir. Aslmda modem
terõrizrnin ta�1d1g1 birtaktrn õzellikler ilk õmeklerinde de rnevcuttu. Terõrizrn
olarak adlandmlabilecek ilk õmeklerde bile siyasal ve dini anlarnlann varhgmdan
sõz edilebilir44• Terõrizrn konusunda çah�an uzrnanlar, tarihte organize terõrizmin
ilk olarak Orta Dogu'da gerçekle�tiginden bahsetmektedirler. Bu terõr hareke
ti, Filistin'de Yahudi Zealot'un Romaltlara kar�1 I. yüzytlda ba�layan harekât1dtr.
Bu olu�umun eylemlerinin tahmin edilemedigi, hedeflerinin genellikle sembolik
oldugu keza resmi ve dini günlerin eylemler için seçilen zamanlar oldugu gõrül
mektedir45. Bu yolla Zealot'un eylemleri ve propagandas1 en geni� �ekilde yaytlma
§ansma sahip olmu�tu. Roma bu gruba kar§I ba�ar1 saglamas1 ile yanm yüzyil
bir bar1� ortam1 buldu. M.S. 68'de ise Zealot'un bir alt grubu Sicarii, Roma'ya
kar§t Yahudilerin ayaklanmasm1 te�vik etmek için ortaya ç1kt1. Kendilerine isim
olarak Yahudi partisinin kulland1g1, ktsa bir kthç adi olan Sica'y1 seçmi�lerdi46.
Bunlarm zamanla hükümdarlann saraylan ile kamu ar§ivlerini yakarak tefecilerin
evraklanm yok edip borçlulann borçlanm õdemekten kurtard1klan, Kudüs'ün su
kanallanna sabotajlar düzenledikleri dile getirilmektedir. Bu gruba mensup ki§i-
43 Bkz. Türk Dil Kurumu, Türkçe'de Bati Kiikenli Kelimeler Siizlügü, www.tdk.gov.tr.
44 Paul R. Pillar, Terrorism and U. S. Foreign Policy, Brookings lnstitute Press:
Washington, DC. (2001), s. vii.
45 Philip P. Purpura, Terrorism and Homeland Security:An Introduction withApplications,
Butterworth-Heinemann, 2007, s. 5-6.
4 6 Aynnt1h bilgi için bkz. Gerard Chaliand and Arnaud Blin, "Zealots and Assassins",
lhe History of Terrorism: From Antiquity to AI Qaeda, Gerard Chaliand, et.al. , University of
California Press, 2007, s. 55-79.
OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ 13
lerin bir dini bekleyi§ krizi ve gaye ugruna õlmeyi ne§eli bir durum olarak gõrme
egiliminde olduklar1 saptanmt§tlr47• Bu grubun dt§mda benzer olu§umlarm daha
sonraki dõnemlerde mevcut olduklar1 §Üphe gõtürmez bir gerçektir. Ancak günü
müz terõr anlayt§ma en yakm olan diger bir õrgüt ise Sicai'lerden yakla§tk bin ytl
sonra yine Orta Dogu'da ortaya ç1kan Ha§ha§ilerdir.
Zealotlar gibi klasik terõr õrgütlerinden biri olarak kabul edilen H�h�ilerle ilgi
li birçok kaynak mevcuttur48• Bu kaynaklar Hasan Sabbah'm kurucusu ve lideri oldugu
õrgütün õzellikle iran ve Suriye'de organize oldugunu,XI. ve XIII. yüzytllarda bõlgede
õnernli bir güç haline geldigini belirtmektedirler. islam'm i smailiye mezhebine bagh
kirnseleri içinde toplayarak büyük bir gizlilik içinde hareket eden bu õrgütle çagda§
terõr õrgütleri arasmda õnernli benzerliklerin oldugu ifade edilmektedir49• Günümüz
terõr õrgütleri gibi çok güçlü dü§manlanyla sava§amayacagtru anlayan Hasan Sabbah,
iyi õrgütlenrni§, gizli, disiplinli bir küçük grubun yürütecegi uzun vadeli bir terõr kam
panyas1yla amacma ula§mak istemi§tir. Efsanelere geçecek biçimde elemanlanru uyu§
turucu maddeler kullanarak kendisine baglayan Sabbah, düzenli askeri birlikleri sava§
meydaruna sürmek yerine, müritlerini õnde gelen dü§manlar1ru õldürecek eylemciler
olarak yeti§tirmi§ ve eylernlere gõndermi§ti. H�ha§iler eylernleri için genellikle kutsal
günleri ve dini bakimdan õnernli mevkileri seçiyorlardt. Bu amaçlar1ru halka gõster
mek ve onlan da yanlarma çekmek için kullandtklan bir taktik haline gelmi§ti50• Orta
Dogu'da kurulan bu gruplann dt§mda daha sonraki dõnernlerde Avrupàda da bun
lara benzer olu§umlardan sõz etmek mümkündür. Ôrnegin XVII. yüzyihn ba§mda
i ngiltere'de Guy Fawkes'm b�lill çektigi "Barut Komplosu"ndan bahsedilebilir51• Bu
47 Walter Laqueur, A History ofTerrorism, Transaction Publishers, 2001 , s. 7-8.

4 8 Hasan Sabbah ve Ha�ha�ilerle ilgili aynnt1h bilgi için bkz. Bernard Lewis, Assassins:
A Radical Sect in Islam, New York 1980; Farhad Daftary, Ihe Isma'ilis: Iheir History and
Doctrines, Cambridge University Press, 1999; Enno Franzius, History ofthe Order ofAssassins,
New York: Funk & Wagnalls, 1969; Edward Burman, Ihe Assassins, Wellingborough:
Crucible, 1987.
49 David C. Rapoport, "Fear and Trembling: Terrorism in Three Religious Traditions,"
American Political Science Review, Vol. 78, No. 3, 1984, s. 664-668.
5 0 Chaliand, "Zealots and Assassins", s. 55-79.
5 1 Muhafazakâr Protestan Kral I. James'e, kraliyet ailesine ve tüm diger aristokratlara
kar�1 yap1lan ve Íngiliz tarihine "Barut komplosu" olarak geçen olaym modem terõrü
ammsatacak õzellikler ta�1d1g1 sõylenmektedir. Íngiltere devlet yõnetiminde ve Katolik
monar�ik rejimde kõkten bir devrime gitmek amac1yla toplanan on iki komplocu,
Westminister Saray1'ndaki Íngiliz Parlamento Binasm1, o yilki aristokrasi zirvesinde havaya
uçurmaya karar verdi. Komploculardan birinin saray çevresinden bir tamd1gma, 5 Kas1m
1605 günü saraydan uzak durmasm1 tavsiye eden bir mektup gõndermesi sonucu komplo
ortaya ç1kmca; Fawkes, 5 Kas1m gece yans1 parlamento mahzenlerinde boi miktarda dolu
14 FiK RETTiN YAVUZ
terõr gruplanndan farkh olarak benzer bir olu§umun Hindistan'da kuruldugu gõrül
mektedir.
Uzakdogu ve Hindistan'da yüzytllar boyunca gizli õrgütlerin var oldugun
dan sõz edilir. Hindistan'da bir tarikat olan Thug'lar tarafmdan kurulan bu õrgüt
i ngilizler tarafindan XIX yüzytlda ortadan kaldmlmi§tl. Hindistan'daki i ngiliz
.
yetkililer uzun ytllar boyunca bu õrgütün varhgm1 kabul etmemi�lerdi. Ancak

ingiliz General William Sleeman bu durum üzerine çah§lp daha sonra bu õrgü
tü tamamen ortadan kaldirm1�t1. Thug'lar õldürecekleri ki§ilerin seçiminde fark
gõzetmiyorlar, kurbanlanm ipekten bir iple boguyorlard152• Hint tannças1 Kali'ye
kurban aclama dü§Üncesine dayanan Thuggee inam§lna bagh Thug'lar õlümü kü
çük gõrüyorlard153• Bunlarm amaçlan d1§ar1dan herhangi birini degil Thuggee
ritüellerinde õnemli bir unsur olan kurbam korkutmakti. VII. yüzyildan XIX .
yüzyila kadar faal olan Thug'lar bir milyondan fazia ki�inin õldürülmesinden so
rumlu tutulmu�lard1r54• Yukarida bahsedilen bu gruplarm ortak õzelligi, Ermeni
komitelerinde oldugu gibi otoriteye kar�1 gelmek, õldürücü eylemler düzenlemek
tir. Siddet ve �iddet tehdidi içeren faaliyetlerden õtürü terõr õrgütü olarak kabul
edilen bu gruplann amaçlar1 siyasi ve dini õzellikler ta§1yordu.
Gõrüldügü üzere milattan sonra ba§layan ve terõr kavram1 içerisinde de
gerlendirilebilecek hareketler farkh yerlerde, farkh zamanlarda ba§ gõstermi§
tir. Ancak modem anlamdaki terõr kavramm1 dünya literatürüne sokan Frans1z
i htilali sonrasmdaki geli§melerdir. Ashnda günümüzün terõrizm olgusunu ve
Osmanh Bankas1 Baskm1'm geregi gibi anlayabilmek için, õncelikle bu olgunun
tarihsel arka planma bakmak yararh olacakt1r.
Terõr kavram1, kelime olarak, "korkutma" anlamma gelen Latince "terrere"
sõzcügünden Frans1zcaya terrosime olarak geçmi§tir ve gene! olarak 1793 ve 1794
barut ÍIÇlSly!a yakaland1. Çe§itli i§kencelere rnaruz b1rak1larak yanda§lannm adlanm verrnek
zorunda b1rak1ld1. Ç1kanld1g1 mahkernede vatan hainliginden hükürn giyen Fawkes, 31
Ocak 1606'da saraym kaq1smda as1larak idam edildi. http://tr.wikipedia.org/wiki/Guy
Fawkes. 05.12.2008. Aynntt!t bilgi için bkz. Thomas Lathbury, Guy Fawkes: or, A Complete
History of the Gunpowder Treason, A.D. 1605; with a Developrnent of the Principies of the
Conspirators, and Sorne Notices of the Revolution of 1688, J. W. Parker, London 1839.
52 Laqueur, A History ofTerrorism, s. 9.
53 Gus Martin, Understanding Terrorism: Challenges, Perspectives, and Issues, SAGE,
2006, s. 194-195.
54 David C. Rapoport, "Fear and Trernbling: Terrorism in Three Religious Traditions,",
s. 659; Thuggee hakkmda aynnt1! t bilgi için bkz. George Bruce, 1he Stranglers: the Cult o/
1huggee and Its Overthrow in British India, Longmans, 1968.
OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ 15
ytllannda devrimci hükümetlerin terÕr egemenligi dõnemi (Regne de la Terreur

- Reign ofTerror)55 ile ili§kilendirilmi§tir. ingilizce terõrizm kelimesi ise sõzlük
lerde ilk olarak 1789 ytlmda "bir siyaset olarak terõrün sistematik §ekilde kullantl
mas1" anlam1yla yer almi§tl. K.isa bir süre sonra i ngiliz gazetelerinde de bu tabirin
kullantld1g1 gõrülmektedir. 30 Ocak 1795 tarihli The Times ofLondon gazetesinde
terõr tabirine yer verildigi gõze çarpmaktad1r56• Muhtemelen bu, tabirin ingiliz
gazetelerindeki ilk kullamm1dir. Bõylelikle terõr kavrammm dünya literatürüne
girmi§ oldugu ve bu tarihten itibaren artan bir §ekilde kullantlmaya ba§lanm1§
oldugu sõylenebilir.
Frans1z i htilali'nin õnemli simalarmdan biri olan Maximilien Robespierre
1794'te "Halk bükümetinin dayanagt, bartffa erdem ise eger, devrim içinde de bem
erdem bem de terordür: Gerçekten de, erdemin olmadigt yerde teror kiyictdtr, terorün
olmadtgt yerde de erdem güçsüzdür. Teror, tetikte duran, ser!, yumufama bilmez bir
adaletten bafka bir fey degildir' diyordu57. i§te bu tarihten sonra terõr siyasetini
uygulamaya koyan "Kamu Asayi§ Komitesi" ajanlar1 da terõrist58 olarak adlan
dirtld159. Bilindigi gibi, Robespierre liderligindeki Jakobenler, yakla§ik üç ytlhk
hâkimiyetleri boyunca binlerce ki§iyi; muhaliflerini, diger siyasi gõrü§lere sahip
meclis üyelerini, birçok sivili ve hatta kendi üyelerini dahi katletmi§lerdi. Fakat
ilginç olan, Robespierre'in de daha sonra aym sonu payla§mas1 ve 1794'te giyo
tinle idam edilmesidir6°. K.isacas1 dünya tarihinin dõnüm noktalanndan biri olan
55 Terõr Çag1 veya sadece Terõr olarak adlandmlan bu süreç (5 Eylül 1793-28 Temmuz
1794) rakip iki siyasi fraksiyon olan Girondinler ve Jakobenler arasmdaki çeki§meden
kaynaklanan ve "devrim dü§mam" olarak gõrülen binlerce ki§inin õlümüne sebep olan
Frans1z ihtilah'ndan sonra on be§ ay süresince devam eden §iddet dõnemidir. http://
en.wikipedia.org/wiki/Reign of Terror. 20.08.2008.
56 Metin §U §ekildedir: "Bag1ms1zltg1m1z1 ortadan kaldtracak birden çok sistem mevcuttur.
Bagnazltk her türlü ihtirast artttrdt. Kralct!ar henüz hayallerini btrakmtf degil, terorizm ise hiç
olmadtgt kadar kendini hissettiriyor" http://en.wikipedia.org/wiki/Definition_of_terrorism,
20.12.2008.
57 Bruce Michael Bongar, Psychology ofTerrorism, Oxford University Press, USA, 2007,
s. 3.
58 Terõr eyleminde bulunan ki§idir. Terõrizmi savunan, belirli siyasal amaçlan
korkutmak, y1ldirmak, sindirmek ve amaçlan dogrultusunda yõnlendirebilmek için
§iddet kullanan ki§idir. ( Küqat Yunusoglu, Devlet Güvenligi ve jstihbarat, Emniyet Gene!
Müdürlügü Bas1mevi, Ankara 1992, s. 78).
59 http://www.terrorism-research.com/history/early.php. 12.08.2008.
60 Necmettin Alkan, " Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba§§ehri istanbul'daki Saldmlan
ve 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 (ABD ' deki 11 Eylül Saldmlanyla Bir Mukayese)", Türk
Yurdu, Say1 225, 2006, s. 73-81.
16 FiKRETTiN YAVUZ
Frans1z ihtilali birçok §eyi degi§tirdigi gibi terõrizm kavramm1 da dünyaya tamt
ffil§tl.
Burada, Frans1z õmeginde de gõrüldügü gibi, terõr kavrammm ilk olarak
ortaya ç1kmas1 ve kullamlmas1, dogrudan bir devlet terõrüyle alakahdir. Terõr,
ihtilalle yõnetimi ele geçiren bir grubun õnce rakiplerini, devammda ise kendi
içlerindeki muhaliflerini ve halktan hayli insam devlet imkânlanm kullanarak
katletmeleri ve bu tür geli§meleri ifade etmek için kullamlm1§tlr. Fakat daha
sonraki yillarda bu terim, devlet terõrü di§mda, belli say1daki insan grubunun
"siyasi hedeflere ula§mak için korku ve deh§etin planh olarak yayg1nla§tmlmas1"
gibi geni§ bir anlam da kazanmi§tir61 • Ôte yandan Modem terõrizmin kurumsal
kõklerinin ise Napolyon dõneminde ortaya ç1kan gizli Karbonari62 õrgütünün
yap1smda aranabilecegi sõylenebilir63• Modem terõr kavrammda õnemli bir
degi§im õzellikle XIX. yüzyilm ikinci yansmda gerçekle§mi§ti. Bu süreçte teorik bir
alt yapmm olu§tugu ve yüzyilm sonuna dogru ortaya ç1kan Ermeni komitelerinin
õmek alacag1 terõr anlayi§larmm temellerinin atild1g1 gõrülmektedir.
1 850'lerden sonra terõrizmin belirli bir amaca ula§mak için sistemli bir
§ekilde kullanilmaya ba§land1g1 gõrülmektedir. Rus ihtilalci gruplannm yam ma
irlandal1, Makedon, Sirp ve Ermeni gibi radikal milliyetçi gruplar õzerklik ve
bag1ms1zliklar1 için terõrü kullanm1§lard164• Bu süreçte terõrü bir ideoloji olarak
kullanmak içiri yeni teorilerin ortaya at1ld1g1 gõrülmektedir. Frans1z ihtilali'nin
bir sonucu olarak ortaya ç1kan yeni §ekillenmi§ milliyetçilik ve vatanda§lik fikirleri
modem ve daha baskm seküler bir terõr anlay1§1 ortaya ç1kard1. Marksizm gibi
yeni politik ideolojilerin ortaya ç1ki§1 mevcut düzende üretken bir kan§iklik
anlay1§1 meydana getirdi. Bu anlamda italyan devrimci Cario Pisacane'nin "jiili
propaganda" teorisi bu dõnÜ§Üm sürecinde hayli ilgi gõrdü. Bu inam§a gõre §iddet,
toplumun algilamasm1 etkilemede tek güvenilir katalizõr gõrevindedir. ilk olarak
61 Alkan, "Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri Ístanbul'daki Saldmlan", s. 73-74.

62 Kõmür yakic1lar anlamma gelen ve Mason te�kilatlarmdan etkilenerekXIX. yüzy1lm
ba�mda Ítalya'da kurulan õrgüttür. Amac1 Ítalyan Birligi'ni ( Risorgimento) saglamak
olan bu õrgütün daha sonraki dõnemde birçok olu�uma õrnek te�kil ettigi gõrülmektedir.
Ayrmtih bilgi için bkz. R. John Rath, "7he Carbonari: 7heir Origins, lnitiation Rites and
Aims", American Historical Review 69, no. 21 (1964): s. 353-370; Bartoldi, Memoirs of the
Secret Societies ofthe South ofltaly, London: Murray, 1821.
63 Martin A. Miller, "The Intellectual Origins of Modem Terrorism in Europe",
Terrorism in Context, ed. Martha Crenshaw, Penn State Press, 1995, s. 32.
64 Laqueur, A History ofTerrorism, s. 11.
insanlann dikkatini çeker, sonra da onlan pe§inden sürükler65 • Pisacane'nin fikirleri

bir süre sonra baz1 aynhkç1 gruplar tarafmdan benimsenmeye ba§land1. Bag1ms1z
irlanda Cumhuriyeti'ni kurmaya çah§an Fenianlar Pisacane'nin fiili propaganda
anlayi§ma gore hareket ettiler66 • Bu donÜ§Üm sürecinde fiili propaganda anlayi§mt
uygulamaya koyan Rusya'da terorizm, donemin gündemine yerle§en sozcüge
gore bazen nihilizm67 , bazen de anar§izm68 ile birlikte amlmt§ttr. Hükümetleri
ve sosyal müesseseleri y1kmak için ki§isel ve kolektif §iddeti kullanmanm en
hararetli savunucular1 Ermeni komitelerine ilham vermi§ olan XIX yüzythn .
ikinci yansmdaki bu Rus anar§istleri olmu§lardu.

Bu noktadan hareketle Ermeni komitecilerini en derinden etkileyen terõr
anlayt§mm Rusya'da ortaya ç1kt1g1 soylenebilir. Bu nedenle Rus teror tarihine kt
saca bakmak faydal1 olacakt1r69• Bu çerçevede Rusya'da terorizmin kokenini Teror
Çag1 ve Frans1z ihtilali'ne kadar gotüren baz1 yazarlarm oldugu gorülmektedir.
Fakat XIX yüzyildaki Rus Devrimci hareketlerinin rolü, ozellikle Narodnaya
.
65 Bruce Hoffman, lnside Terrorism, Colombia University Press, New York, 1998, s. 17.
66 1880'lerin ba�mda Fenianlar anakarada yeni bir bombalama hareketi ba�lattilar.
Bunun sonucunda yedi ya�mda bir erkek çocugu hayatm1 kaybetti. Bu hareket 1882'de
Dublin'de Phoenix Park'ta yürüyü� yapmakta olan irlanda'dan Sorumlu Ba�sekreter
Lord Frederick Cavendish ve onun daimi müste�an Thomas Burke'nin bir suikast sonucu
õldürülmesiyle tirmam§a geçti. Terõrist faaliyetler 1883 y1lmda Londra' da patlayan ona
yakm bombadan adm1 alan D inamit Sava§1'nda zirveye ula§tl. ingilizler bu olu§umu ortadan
kald1rmak için õzel bir §Ube açtilar. Aynnt1h bilgi için bkz. M. ]. Kelly, 1he Fenian Ideal and
Irish Nationalism, 1882-1916, Boydell & Brewer, 2006.
67 Latincedeki hiçbir §eyin var olmad1g1 nihil sõzcügünden türetilmi§tir. insamn var
olu§unu, bilgiyi, tüm degerleri tamamen yok sayan, §eyler arasmda anlamh ya da yararh
birtak1m aynmlar yapmanm gereksiz oldugunu dü§Ünen, bütün degerlerin temelsiz
oldugunu, hiçbir §eyin ilkece bilinmesinin ya da iletilmesinin olanakh olmad1gm1 savunan
felsefi anlay1§t1r. Bu anlamda nihilizm terimini ilk defa Rus yazar Ivan Turgenyev 1862'de
yazd1g1 Babalar ve Ogullar adh romanmda kullanm1§tlr. (Ercan Çitlioglu, Cri Tehdit:
Teriirizm, Ümit Yaymc1hk, Ankara 2005, s. 160. Aynca bkz. Eugene Rose, Nihilism: 1he
Roo! ofthe Revolution ofthe Modern Age, Saint Herman Press, 1994.)
6 8 Antik Yunancada komutans1z, yõneticisiz, efendisiz, otoritenin yoklugu anlamlarma
gelen Anar�izm, toplumsal otoritenin, tahakkümün, erkin ve hiyerar§inin her türünü ortadan
kaldirmay1 savunan bir tak1m politik felsefeleri ve toplumsal hareketleri tammlayan sosyal
bir terimdir. Anar§i, her ko§ulda her türlü otoriteyi reddetmektir. (http://en.wikipedia.org/
wiki/Anarchism#cite ref-0 26.12.2008. Aynca bkz. Sean M. Sheeha n, Ana rchism , Reaktion
Books, 2004).
69 Terõrün Rusya' da iyiden iyiye gün yüzüne ç1kt1g1 1880'lerde bu konu ile ilgili
yaz1lm1§ bir makale için bkz. Stepniak, "Terrorism in Russia and Europe", Contemporary
Review, 45 (1884:J an./June) s. 325-341 .
18 FiKRETTiN YAVUZ
Volya (Halkm iradesi) ve Nihilist Hareketi binlerce mensubu ile, hiç §Üphesiz
donemini etkilemesi bak.tmmdan one ç1kmaktadir. Halk.tn i radesi tarihteki ilk
politik terorizm kampanyalarmdan birini ba�latm1�t170• Ashna bakilirsa 1880'lerde
iyice gündeme gelen ve büyük sava§m ba§lamasmm suni sebebi olarak gosterilen
Ar§idük Ferdinand'm oldürülmesinde doruga ula§an "Hükümdar Katli Donemi"
diye de tabir edilen bu katliam donemini gündeme getiren de 1 Mart 1881'de II.
Aleksandr'm Narodnaya Volya tarafmdan oldürülmesi olmu§tu71• Terorizm uz
mam David Rapoport'un dedigi gibi, Rus Narodnikleri modem terorizmin bir
parças1 olarak Rusya'dan Bati Avrupa, Balkanlar ve Asya'ya yaytlan bir anar�ist
dalgas1 ortaya koydular. Bu hareket en üst seviyeye, zaman zaman "suikastlann al
tm çag1" diye tabir edilen 1 890'larda ula§t172• i §te bu donem, Osmanh Devleti'nde
Ermeni komitelerinin 1896 Banka Bask.tm'yla doruga ç1kan olaylarla aym zama
na denk gelir.
Rusya'daki bu devrimci hareketlerin onde gelen ideologlan Mikhail Bakunin
ve Sergey Nechayev adh iki teorisyendi. Nechayev'e gore devrimci terorün ama
c1, y1g1nlann destegini almak degil tam tersine halk arasmda korku ve sefaleti
yaymakt1. Ona gore bir devrimci isyam k.t�k.trtmak için sivilleri terorize etme
liydi73, yani terorü kullanmahyd1. Rusya'da ortaya ç1kan bu anlay1�m daha son
ra Ermeni komitecileri tarafindan programlarma konuldugu gorülmektedir.
Ôrnegin Hmçak Komitesi programmm yontem bolümünde terore yer vermi§ti.
Ashna bakilirsa Hmçak Komitesi' nin program1 hem sosyalist hem milliyetçi bir
karakter içeriyordu. Louise Nalbandian'm da belirttigi gibi, komite programmm
tamam1 Rus ihtilalci fikirlerin etkisini yans1tmaktadir. Detaylanna daha sonra de
ginilecek olan Hmçak programmm üçüncü bolümünde yer alan yontemler hemen
70 Richard Pipes, Communism:A History, New York: The Modem Library, 2001, s. 74.
7 1 Narodnaya Volya Hareketi'nin "teror" konusundaki tutumu aç1kti. Ôrgütlü bir
hareket olarak amac1 yonetimden gelen §iddet ve zorbahk eylemlerinin sorumlulanm yok
etmek ya da cezalandirmakti. Narodnaya Volya terorü, 24 Ocak 1878'de St. Petersburg
Valisi General Trepov'un vurulmas1yla ba§lam1§ ve 188l'de Çar II. Aleksandr'm vurularak
oldürülmesiyle sonuçlanm1§t1. (Philip Pomper, "Revolutionary Terrorism", Terrorism in
Context, ed. Martha Crenshaw, Penn State Press, 1995, s. 63-105. Aynca bkz. Ronald Seth,
7he Russian Terrorists: 7he Story ofthe Narodniki, Barrie & Rock.lift, 1967).
72 D. C. Rapoport,"The Four Waves of Modem Terrorism", ed. Cronin, Attacking
Terrorism: Elements ofa Grand Strategy, Georgtown University Press: Washington, 2004, s.
46-73.
73 Edvard Radzinsky, H. T. Willetts, 7he First ln-Depth Biography Based on Explosive
New Documentsfrom Russia's SecretArchives, Anchor Books, 1997, s. 35.
OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ 19
hemen Rus Narodnaya Volya'nm program1yla aymdir. Tipki bu programdaki gibi

Hmçak programmda da propaganda, isyan ve terõr ana temayi olu§turuyordu. Bu
komiteyi olu§turan õgrencilerin Rus Narodniklerinden çok ciddi bir §ekilde etki
lenmeleri §a§1rt1c1 degildir. Çünkü hepsi ya Rusya'da dogmu§ veya orada egitim
almt§tl ve bu ihtilalci fikirlere a§ina olmu§lard1. Mesela, komitenin kurucularm
dan Mariam Vardanian (Maro) Saint Petersburg'da Rus ihtilalcilerle çali§ml§tl.
Yine Cenevre'deki õgrenciler Rus sosyal demokratlarla içli dt§h olmu§ ve onlar
dan birçok §ey õgrenmi§lerdi74. Osmanh Bankas1 Baskim'm organize eden Ta§nak
Komitesi'nin de Hmçaklar gibi yõntem olarak terõrü kulland1g1 gõrülmektedir.
1890 yazmda Tiflis'te kurulmu§ olan Ta§nak Komitesi'nin (Ermeni Devrimci
Federasyonu) Rusya topraklarmda vücut buldugu için Rus ihtilalcilerinden etki
lendigini dü§Ünmek dogaldu. Hmçak õrneginde oldugu gibi Ta§naklarm prog
ramlanna bakild1gmda bu etkiyi gõrmek §ª§trt1c1 degildir. Ta§naklann programm
da yõntemler kismmda halki silahlandumak için her yola ba§vurmak, sava§may1
desteklemek, hükümet yetkililerini, muhbirleri, i§birlikçileri, hainleri ve istismar
c1lar1 ytldirmak gibi maddelerin yam s1ra hükümet kurumlarm1 yagma ve y1kima
maruz buakma gibi terõr yõntemlerinin yer ald1g1 gõrülmektedir75. Bu ifadeler
den anla§tld1g1 üzere iki Ermeni komitesinin programlarmda ortak nokta terõrün
kullantlmas1dir. Bu çerçevede Ermeni olaylarmm ba§ gõsterdigi 1890'larda Rus
ihtilalci ve anar§istlerinden etkilenen Ermeni komitelerinin yõntem olarak terõre
ba§vurduklan sonucuna vartlabilir.
Kald1 ki terõrizm uzmam Walter Laqueur bu ifadeleri dogrular bir §ekil
de, 1880'lerin sonlar1 ve 1890'lardaki Ermeni ihtilalcilerin yõntemlerinin büyük
õlçüde Narodnaya Volya'dan almm1§ olduguna dair kamtlann oldugunu dile ge
tirmektedir. Devammda bu hareketin liderlerinin Rus ihtilalci hareketlerde yer
ald1klanm, Ta§naklarm programmda terõrün kullamlmasmm õngõrüldügünü,
Rusya'da ya§ayan Ermenilerle õrgütsel bagm s1ki oldugunu, silahlann bir fabri
kada, Tufa Silah Fabrikas1'nda tecrübe kazanm1§ i§çilerce üretildigini veya Rus
Hükümeti'nin Tiflis'teki silah deposundan gayri resmi bir §ekilde ahnd1g1m be
lirtmektedir76. Anadolu ve istanbul'da birçok olay meydana getiren Ermeni ko-
74 Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, The Development of

Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, University of California Press,
Berkeley and Los Angeles, 1967, s . 1 1 3 .
75 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 1 6 8 .
76 Laqueur, A History ofTerrorism, s . 43 .
20 FiKRETTiN YAVUZ
miteleri Rus ihtilalcilerinden sadece ideoloji anlammda etkilenmemi§lerdi; silah

ve mühimmat konusunda da Rusya gayri resmi yollardan Ermeni komitecilerini
desteklemi§ti.
Bruce Hoffman da 1880'lerde ve 1890'larda Hmçak ve Ta§naklarm isimlerini
vermeden Dogu Anadolu'da militan Ermeni milliyetçi hareketlerinin Osmanh
yõnetimine kar§I terõrist bir strateji takip ettiklerini belirtmektedir. Hoffman'a
gõre, Ermenilerin amac1, yerli anlamda kendilerine destek saglamak, uluslar aras1
ilgi, sempati ve destek kazanmak için sürekli saldmlar yaparak Osmanh rejimine
karp bir darbe vurmakt177•
Rus etkisinin aç1k bir §ekilde gõrüldügü Ermeni komitelerinin yapt1g1 en
dikkat çekici olaylar istanbul'da gerçekle§tirilenlerdi. Bu anlamda Osmanh
Bankas1'nm basilmas1 ve devammda istanbul'un çe§itli semtlerinde meydana ge
len olaylarm Rusya kõkenli komitecilerce planlanmas1 da Rusya ile organik bir
bagm oldugunu gõstermektedir 78. Rus terõr anlayt§lill õzümseyen Ta§naklarm
organize ettigi Osmanh Bankas1 Baskm1 ve devammda istanbul'un çe§itli semt
lerinde meydana gelen olaylar dõnemi itibariyle õrnegine rastlanan durumlar de
gildir. Banka Baskm1 olay1 õzellikle XX. yüzy1lda gõrülen rehin alma ve bomba
ile herhangi bir mekâm i§gal edip taleplerde bulunma giri§imlerinin ilk õrnegini
te§kil etmi§tir. Kald1 ki Ermeni kaynaklannda bile bu olaym terõrizm tarihin
de türünün ilk õrnegi olabilecegi ifade edilmektedir. Mesela Gerard Libaridian,
Banka Baskm1 olaymm tarihte kayda geçen ilk §ehir terõrü oldugunu belirtmek
tedir79. Ermeni yazarlarm dahi terõr olarak gõrdügü Osmanl1 Bankas1 Baskm1
ve i stanbul Ermeni olaylanm degerlendirmeden õnce Frans1z ihtilalinden sonra
ortaya ç1kan modem terõr kavrammm Osmanh Devleti'nde ne §ekilde bir akis
bulduguna bakmak, Ermeni komitelerini Banka Baskm1'na sürükleyen neden
lerin anla§ilmasma katki saglayabilir. Bu anlamda ihtilalin sonucu olarak ortaya
ç1kan milliyetçilik fi.kriyle ba§ gõsteren isyanlarda uygulanan yõntemlerin terõr
kavrammm neresinde durduguna bakmak, bu olaylann Ermeni cemaatine ne §e
kilde etki yapt1gma dair sorulara cevap vermek gerekmektedir. Bõylelikle Ermeni
kimligindeki degi§imin sebepleri yani milliyetçi Ermeni komitelerinin ortaya ç1-
ki§ süreci daha kolay bir §ekilde anla§ilabilir.
77 Hoffman, lnside Terrorism, s. 20.

78 Baskm1 yõnetmek üzere gelen üç komiteci Rus kõkenliydi. (Kamuran Gürün,
Ermeni Dosyast, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1983, s. 163).
79 Gerard Libaridian, Armenia at the Crossroads, USA, 1991, s. 17.
a.Terõr-Aynhkçi Hareketler-Ermeniler ve Osmanh Devleti

Frans1z ihtilali, Avrupa devletlerini oldugu gibi çokuluslu bir imparatorluk
olan Osmanh Devleti'ni de derinden etkilemi§ti. Bu etki õzellikle milliyetçilik
ve terõr kavramlar1yla ortaya ç1kiyordu. Osmanh Devleti de heterojen bir yap1ya
sahip oldugu için milliyetçilikten daha sonra ise terõr addedilebilecek hareket
lerden etkilenmi§ti. ihtilal men§eli olan milliyetçilik fikri XIX . yüzyilm bapndan
itibaren Osmanh az1nhklan arasmda yayilm1§ ve bunun neticesinde azmhklar ara
smda bag1ms1zhk hareketleri ba§ gõstermi§tir. Osmanh Devleti elbette, milliyetçi
akimlar sayesinde dagilan tek imparatorluk degildi. Ancak hem Rusya, hem de
Avusturya-Macaristan'da milliyetçi akimlar Osmanh Devleti'ndeki kadar aktifve
silahh eyleme dõnÜ§IDÜ§ degillerdi. 1 804 Sirp ayaklanmas1 ve õzerkligi, ardmdan
1821-29 Yunan ayaklanmas1 ve bag1ms1zhg1 bu yõnde etkilerde bulundu. Yunan
bag1ms1zhg1, kültürel bir milliyetçilik halindeki Ermeniligin de eyleme geçmesi
için õnemli bir õrnek te§kil etmi§tir80.
Frans1z ihtilali men§eli milliyetçilik ideolojisinin etkileri üzerine sõz sõyle
yen çok olmu§tur. Mescla Jean-Paul Roux bu ideolojinin milletleri ki§kirtt1gm1,
yabanc1lann entrikalan ve cesaretlendirici sõzleriyle vaatlerinin tüm Hiristiyanlan
ayaklanmaya te§vik ettigini, bu milletlerin sonunda õldürücü bir õzgürlük mü
cadelesine giri§tiklerini belirtmektedir. Roux, bat1h yazarlarda gõrülmeyen bir
üslupla Avrupa'nm bu hareketleri gizliden gizliye destekledigini, bu durumdan
memnun oldugunu hatta bu milletleri Hugo ve Lord Byron'la yüreklendirdigi
ni ifade etmektedir81. Gõrüldügü üzere milliyetçilik, az1nhklar1 bag1ms1z devlet
kurmaya itmi§ti. Muhtariyet ya da bag1ms1zhk pe§inde ko§an Hiristiyan az1nhk
lann, bunlan Osmanh topraklar1 üzerindeki emelleri için kiymetli müttefikler ve
araçlar olarak gõren büyük devletlerle, õzellikle de Ortodoks Rusya ile entrikalar
çevirmeye ba§lamalan Osmanh Devleti'nin iyice zay1flad1g1 bu dõneme rastla
maktadir82. Bu manada Osmanh Devleti'nde ilk harekete geçen Sirplar olmu§tu.
Onlan Yunanhlar takip etmi§ti.
80 ilber Ortayh, "Osmanh imparatorlugu'nda Milliyetçilik (En Kahc1 Miras)", XIII.

Türk Tarih Kongresi, II. Cilt, Ankara 4-8 Ekim 1999, s. 23-39.
8 1 Jean-Paul Roux, Türklerin Tarihi - Pasifik 'ten Akdeniz'e 2000 Ytl, Çev. Prof. Dr.
Aykut Kazanc1gil, Lale Arslan-Ôzcan, Kabalci Yaymevi, istanbul, 2007, s. 435.
82 Salahi R. Sonyel "Hiristiyan Azmhklar ve Osmanh imparatorlugu'nun Son
Dõnemi", Osmanlz'dan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. Hasan Cela! Güzel, Yeni Türkiye
Yaymlan, Ankara, 2001 , s. 395-403 .
22 FiKRETTiN YAVUZ
Uzun ytllar Osmanh hâkimiyeti altmda kalan Sirplar, XIX yüzytlm ba§ .
larmdan itibaren sürekli olarak ayaklanmi§lar ve Ruslarm destegi ile Osmanh

Devleti'nden bag1ms1zhklarma dogru zaman içinde çe§itli õdünler koparm1§
lard1r. ilk olarak, 1 806-1812 Osmanh-Rus Sava§l sonunda imzalanan Bükre§
Antla§mas1 ile Osmanh Devleti, Sirbistan ahalisine bir takim imtiyazlar vermeyi
kabul etmi§ti. Osmanh Devleti'ni bir hayli ugra§tird1ktan sonra 1815 tarihinden
itibaren Osmanhya bagh bir prenslik haline gelmi§lerdir. 1 878 yihnda da Berlin
antla§mas1yla Osmanh Devleti ile bütün baglarm1 kopar1p bag1ms1z bir devlet ol
mu§lard183. S1rp isyanlar1 Osmanh Devleti bünyesinde milliyetçi kõkenli ilk ayak
lanma olmas1 hasebiyle õnemlidir. Bu isyanlan terõr hareketi olarak gõrmek pek
mümkün olmasa da otoriteye kar§l topluca yaptlan ba§kaldm ve isyanlann niha
yette terõr kavrammm içindeki birtakim unsurlar1 ta§1d1gm1 sõylemek mümkün
dür. Ôzellikle muhtariyetten bag1ms1zhga geçi§ sürecinde Sirp terõrü Osmanl1
topraklannda etkili olmu§tur.
Osmanh Devleti'nde Sirplann ardmdan bag1ms1zhk hareketine giri§erek is
yana ba§vuran ikinci grup Yunanlilar olmu§tu84• Daha sonra Ermeni Sorunu'nda
oldugu gibi Akdeniz'in s1cak sulanna ula§ma dü§ünü gerçekle§tirmek isteyen
Rusya, Osmanh Devleti'nin gücünü, Sultan'm Hiristiyan tebaasmm, õzellikle de
ortak bir Hiristiyan miras1 payla§t1g1 Rumlarm dini hislerini ve ulusal emellerini
ki§kirtarak içeriden zay1flatmaya çah§ml§t185. Ruslann faaliyetleri sonucu orta
ya ç1kan bu hareket Osmanh Devleti'nde bundan sonra gerçekle§en bag1ms1z
hk hareketlerine õrnek te§kil etmi§ti. Bu manada õzellikle Yunanhlarca kurulan
gizli cemiyetler, izlenen siyaset ve isyan yõntemi XIX yüzytlm ikinci yar1smda
.
Ermenilerce tatbik edilmi§ ve bu durum Osmanh Devleti'nin en çok ugra§t1g1

hususlardan biri olmu§tu.
Bilindigi üzere Yeniçagm ba§lanna kadar Avrupa'da bir Yunan problemi yok
tu. Rõnesans ve Hümanizm hareketleriyle Avrupal1 aydmlar Yunan kültürü hak
kinda ara§tlrmalar yapmak için birimler olu§turmu§lar ve bõylece dü§Ünce alanm-
83 Aynntih bilgi için bkz. Selim Aslanta�, Osman!t'da Sirp jsyam; 19. Yüzyt!m $ajàgmda
Balkanlar, Kitap Yaymevi, istanbul 2007; Aynca bkz. Leften Stavros Stavrianos, 1he Balkans
Since 1453, C. Hurst & Co. Publishers, 2000.
8 4 Bu konuda ayrmtih bilgi için bkz. Murat Hatipoglu, Yunanistan'daki Gelifmelerin
lftgmda Türk-Yunan j/ifkilerinin 101 Yt!t (1821-1922), Türk Kültürünü Ara�tlrrna Enstitüsü
Yaymlan, Ankara Üniversitesi Bas1rnevi, Ankara 1 9 8 8 .
8 5 Sonyel, "Hiristiyan Azmhklar ve Osrnanh irnparatorlugu'nun Son Diinerni", s. 399.
OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ 23
da Yunan sempatizanhgm1 hareke geçirmi§lerdi86• Kisacas1 Ermeni Sorunu'nda

yine bati men§eli olan misyonerlerin üstlendigi rolü Yunan milliyetçiliginde
Avrupa ele alm1§ ve Yunan milletini fikren bag1ms1zhga haz1rlam1§t1f.
Bu arada Osmanh ba§kentinde ya§ayan Fenerli Rumlar da bat1daki dii§Ünce
hareketlerinden etkilenmi§ Frans1z yazar ve dü§ünürlerinden tercümeler yapm1§
lar, gençlerini Avrupa üniversitelerine gondermi§ler, oradaki fikir hareketleri ve
bilim adamlar1yla temas halinde bulunmu§lard187• Fenerli Rumlarm izledigi bu
yolu daha sonra Ermeni cemaatinin de takip ettigi tartl§tlmaz bir gerçektir. T1pki
Rumlar gibi Ermeniler de gençlerini Avrupa'ya egitim amac1yla gondermi§lerdi.
Daha sonra memleketlerine donen bu ki§ilerin Ermeni komitelerinde faal olarak
çahpp isyan hareketlerinin liderleri oldugu gorülmektedir.
Ermenilere bu §ekilde bir ornek te§kil eden Yunanhlar ve ozellikle i stanbul
Rumlar1 fikri anlamda bag1ms1zhk için hazu hale gelmi§lerdi. Fikren bag1ms1zhga
hazir hale gelen Yunanhlann yakla§tk on ytl süren ayaklanma sürecinin kabaca iki
doneme aynlmas1 mümkündür. 1821-1826 yillarm1 içeren birinci clonem daha
ziyade Osmanh Devleti'nin bir iç meselesi halinde seyretmi§ken, ikinci clonem
milletleraras1 ozellik ta§tyan ve dt§ müdahalelere sahne olan geli§meler §eklinde
nitelenebilir88• Bu durum Ermeni Sorunu'nun geli§tigi XIX . yüzytlm ikinci yar1-
smda ya§ananlarla ortü§mektedir. Ônceleri Osmanh Devleti'nin bir iç meselesi
olan Ermeni Sorunu ozellikle Berlin Antla§mas1'ndan sonra uluslararas1 bir hü
viyet kazanmt§ ve bu tarihten sonra Avrupah devletlerin sürekli müdahale ettigi
bir husus olmu§tur.
Ermenilerin Yunanltlar1 ornek ald1g1 bir ba§ka husus ise kurulan gizli ce
miyetler olmu§tu. Bu cemiyetlerin Yunan isyanlarm1 tertipleyen gruplar oldugu
gorülmektedir. Bu durumun da Ermeni komitelerince ornek ahnd1g1 tartl§ma
s1z bir gerçektir. Yunan ihtilalci gizli cemiyetleri arasmda en etkilisi olan "Filiki
Eterya"89 1 8 14 y1hnm sonlannda Odessa'da (Hocabey) kurulmu§tu. Ôrgütün
86 Sonyel, "Büyük Devletlerin Osmanh Ímparatorlugu'nu Parçalama Çabalarmda

Huistiyan Azmhklann Rolü", Belleten XLIX/195 (Arahk) 1985, s. 648.
8 7 Sonyel, "H1ristiyan Azmhklann Rolü", s. 649.
88 Murat Hatipoglu, Yunanistan'daki Geli;melerin I;igmda Türk-Yunan ili;kilerinin
101 Yt!t (1821-1922), Türk Kültürünü Ara�tuma Enstitüsü Yaymlan, Ankara Üniversitesi
Bas1mevi, Ankara, 1988, s . 17.
8 9 "Dostlar Cemiyeti" manasma gelen Filiki Eterya Avrupa' daki gizli mason
cemiyetlerinin kurulu� ve i�leyi� metotlanm benimsemi�ti. Filiki Eterya kurulu� a�amasmda
24 FÍKRETTÍN YAVUZ
amac1, Rumlan Osmanltlara kar§I ayaklandirmak, bu arada eger mümkün olursa

Balkanlarda ya§ayan diger H1ristiyan topluluklarm1 da bu isyana kan§tirmakti.
Ôrgüt mali problemlerini çõzümlemek amac1yla bünyesine õncelikle büyük tüccar
ve armatõrleri kaydetmi§ aynca halk üzerinde daha etkili propaganda yapabilmek
için papazlan kullanm1§tlr90• Zamanla güçlenen õrgütün 1820'lerde meydana ge
len isyanlarm tertipçisi oldugu dogrudan isyanlan idare ettigi a§ikârdir. Ôrnegin
1 820 yazmda Tepedelendi Ali Pa§a'nm Osmanh Devleti'ne kar§I harekete geç
mesini firsat bilen Filiki Eterya'nm lideri ve Rus Çan'nm dam§manlanndan
Í psilanti, Ya§ §ehrine dogru 3000 ki§i ile harekete geçerek ilk organize ayaklan
may1 ba§lam1§t191• Ayaklanmanm bastmlmasmm ardmdan Mora'da ba§ gõsteren
isyam yõneten de yine Eterya'nm õnderlerinden Patras §ehri patrigi Germanos
olmu§tu. Ruhanilerin gizli õrgütlere mensup olmas1 ve hatta isyanlar yõnetmesi
õyle bir hal alm1§tl ki Í stanbul'daki Fener Patrigi V. Gregorius da Yunan isyanmda
parmag1 oldugu yolundaki istihbarat üzerine 22 Nisan 1821'de Patrikhane'nin
kap1lanndan birinde resmi kiyafeti ile idam edilmi§ti92• Stanford Shaw bu andan
ba§layarak Avrupa'nm dinsel bagnazhgm çirkin yüzünü ortaya ç1kard1gm1, suç
suz Müslüman kõylülerinin õldürülmelerinin hiç goze almmadan Müslümanlann
kendilerini savunma tedbirlerinin Avrupa'ya Müslüman "vah§eti"nin õrnekleri
olarak ilan edildigini dile getirmektedir93• Benzer bir §ekilde Ermeni kilise men
suplannm da bu yolda hareketlere giri§tikleri gõrülmektedir. Ôyle ki Ermeni
Sorunu'nun uluslar aras1 bir hal almas1 için ba§ aktõrler Í stanbul Ermeni patrikle-
bir líder aray1�1 içerisini girdi. Cemiyetin líder olarak ilk dü�ündügü ki�i 1815' den beri
Nesselrode ile birlikte Rus D1�i�leri Bakanhg1'm yürüten "Kapodistrias" oldu. Fakat
Kapodistrias bu gõrevi kabul etmediginden õnderligine "Aleksandr Ípsilanti" getirildi.
ipsilanti çok eski Fenerli bir ailenin mensubuydu. (Sonyel, "Huistiyan Azmhklann Rolü",
1985, s. 648).
90 Sonyel, "Huistiyan Azmhklann Rolü", s. 648.
9 1 Õnemli bir Balkan tarihçisi olan Barbara Jelavich bu ayaklanmanm ba�lang1cmda
Yunanhlann binlerce Türkü õldürdügünü belírtmektedir. Jelavich, Tepedelendi olaymm
ba�lamasm1 Ílrsat bilen Yunanhlarm Peloponnesse ve diger baz1 yerleri ele geçirdigini,
Yunan faalíyetlerinin ilk ba�larda silahs1z Osmanh vatanda�lanna yõnelik oldugunu ve
Peloponnese'nin Türk ve Arnavut nüfusunun % 40'nm Yunanhlarca katledildigini, geri
kalanlann ise ya bõlgeden kaçtiklanm veya sürgün edildiklerini dile getirmektedir. (Barbara
Jelavich, History o/ the Balkans, 18th and 19th Centuries, New York: Cambridge University
Press, 1983, s. 217.)
92 Hatipoglu, Yunanistan'daki Geli;melerin I;iginda Türk-Yunan jfi;kilerinin 101 Ytlt, s.
17-19.
93 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osman!t jmparatorlugu ve Modern Türkiye, Çev.
Mehmet Harmanc1, Cilt 2, E Yaymlan Tarih Dizisi, istanbul, 2000, s. 45.
ri olan Migmhç Kmmyan, Nerses Varjabedyan ve Mateos Ízmirliyan olmu§lardi.

Bu durum Yunan Kilise mensuplarmm yapt1klarmm Ermeni ruhanileri tarafin
dan takip edildigini gõsteren ilginç bir õrnektir. Yine yakla§Ik yar1m yüzyil sonra
meydana gelen Ermeni olaylarmda Türklerin savunma õnlemlerinin dünyaya bir
kez daha Müslüman "vah§eti" olarak duyurulmas1 AvrupaWarm tavnrun degi§me
digini gõstermesi aç1smdan õnemlidir.
Ermeni Sorunu ile benzerlik te§kil eden ba§ka bir husus ise Yunan sorununa
büyük devletlerin müdahale etmesidir. Yukanda da belirtildigi üzere di§ müda
haleler Osmanh Devleti için sorunun içerisinden ç1kilmaz bir hal almasma sebep
olmu§tur. Õzellikle Çar I. Aleksandr'm Arahk 1825'te õlümü üzerine Rusya'nm
ba§ma geçen I. Nikola'nm Osmanl1 Devleti'ne kar§I izledigi politika, Yunanh asi
lere kar§I duydugu sempati Yunan meselesini devletleraras1 bir problem haline
getirmi§ti94• Bu durumun Ermeni Sorunu'nun uluslararas1 bir hal almas1 õnce
sinde Balkanlarda ba§ gõsteren olaylara Rusya'nm müdahale etmesiyle benzerlik
tapd1g1 sõylenebilir.
Yukanda anlatilan Sirp ve Yunan isyanlarmm Ermeni Sorunu'na dogrudan
olmasa da dolayh bir §ekilde õrnek te§kil ettigi sõylenebilir. Nitekim õzellikle bü
yük benzerlikler ta§iyan Yunan isyam ile hayli zaman arahg1 oldugu gõrülmek
tedir. Ancak izlenen yõntemler ve gõrülen benzerlikler zaman aral1gma ragmen
bõyle bir etkinin oldugunu da ortaya koymaktadir. Ílk õrnekler §eklinde formüle
edilebilecek bu hareketlerden sonra Ermeni Sorunu'nun uluslararas1 bir çerçeve
kazand1g1 Berlin Antla§mas1 õncesinde Balkanlar'da ba§ gõsteren olaylar ise yakm
õrnek olarak degerlendirilebilir.
Ermeniler için en yakm õrnek Bosna Hersek olaylar1yla ba§layan, Bulgar
ayaklanmas1, Sirbistan ve Karadag'la sava§ ve Rusya ile yapilan 93 Harbiyle niha
yete eren dõnemdeki geli§melerdir95• Ermeni cemaatine ilham veren bu süreçteki
geli§melere kisaca bakmak faydah olacaktir. Zira õzellikle Avrupal1 devletlerin
tutumlanna dikkat eden Ermeni cemaatinin õnde gelenleri bir model olarak bu
süreçte Balkanlarda takimlan tavn õrnek almi§lar ve ona gõre hareket etmi§lerdir.
Barbara Jelavic ve Nicola Jorga gibi yazarlar Hersek olaylannm sebebini
daha çok Osmanh Devleti'nin yetersizligi ve kõtü yõnetimine baglarken, Roderic
Davison ve Temperly gibi yazarlar ise bunun sebebinin Balkan milletlerinin ba-
94 Sonyel, "Hiristiyan Azmhklann Rolü", s. 649.

95 Mithat Aydm, Balkanlar'da jsyan: Osmanft-jngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve
Bu!garistan'daki Ayaklanmalar (1875-1876), Yeditepe Yaymevi, istanbul, 2005, s. 41.
26 FiKRETTiN YAVUZ
g1ms1z olma isteginden kaynakland1gm1 dile getirmektedirler96• Óyle ya da bõyle

Bosna Hersek'te olaylann ba§ gõstermesi Rusyàmn müdahalesiyle uluslararas1
camiada yankt bulmu§tu. Bu süreçte iyiden iyiye ktp1rdanmaya ba§layan Ermeni
cemaatinin geli§meleri yaktndan takip ettigini sõylemek mümkündür.
Osmanh Devleti'nin içinde bulundugu kõtü durum ve dt§ etkilerin haz1rla
d1g1 §artlar Temmuz 1875'te Hersek Ayaklanmas1'nm ba§lamasma neden oldu.
Bu ayaklanma esnasmda asilerin faaliyetleri tam anlam1yla yagma §eklindeydi97•
Netice itibariyle Bosna Hersek olaylar1 Avrupa müdahalesini getirmi§ti. Avrupah
devletler ba§ta Avusturya-Macaristan ve Rusya olmak üzere bu sorunu çõzmek
için Viyana'da toplanm1§lard1. Daha sonra õzellikle Rusya faal bir §ekilde bu me
sele üzerinde durmu§, tarihe Andrassy Notas1 diye geçen notay1 i§ler hale getir
meye çalt§ffil§h98• Ardmdan meselenin çõzülmesi için Berlin Memorandumu'nda
da Bosna Hersek olaylarmm çõzüme kavu§turulmas1 için 1slahatlar gündeme
ahnmt§tt99• Bu durum, geli§meleri müteakip ortaya ç1kacak Ermeni istekleriyle ve
reform çabalanyla benzerlik gõstermektedir. Ermeni cemaati geli§meleri yaktn
dan takip ediyor olmal1yd1. Nitekim onlar da 1slahat sõzüyle harekete geçmi§ler
di. Ancak olaylar en azmdan õzerklik, bir süre sonra ise bag1ms1zhk istediklerini
gõstermektedir.
Berlin õnerileri Í stanbul'a gõnderildigi strada bunahm Bulgaristan'da ba§la
yan yeni bir ayaklanmayla §iddetlenmi§ti. Yunan Í htilali'nden sonra Osmanhlar,
imparatorlukta kalan Rumlarm sadakatlerine güvenmedikleri için Ermeniler ve
Bulgarlar ticarette Fenerli Rumlann yerini alm1§lard1. Bõylece bõlgede olu§an
yeni refahtan yararlanan õnemli bir yerli toprak sahibi sm1f ortaya ç1kt1. Ancak
bu refah tatmin saglamad1g1 için bag1ms1zhk isteyen yeni bir hareketin geli§tigi
gõrülmektedir100• Osmanh Devleti'ndeki diger az1nhklar gibi Bulgarlan da ba-
96 Aydm, Balkanlar'da isyan, s. 42-43.

9 7 Ayaklanmanm ba§ gi:isterdigi Mostar'm güney dogusundaki Nevesin §ehrinde
ayaklanmay 1 ba§latanlann faaliyetlerinin Ermeni olaylanyla benzerlikler ta§ 1 d 1 g 1 dikkati
çekmektedir. Asiler i:ince kaza müdürünü kaçmaya mecbur etmi§ler, sonra da (birçok Ermeni
olaymda oldugu gibi) hareketi i:inlemeye çah§an zaptiye erlerini i:ildürmü§lerdir. Yola devam
ederken seyahat eden Türkleri i:ildürmü§ler, i:inemli ki:iprü ve yollan tutmu§lar, kendilerine
kattlmak istemeyenlerin evlerini yakmi§lardi. (Aydm, Balkanlarda isyan, s. 51.)
9 8 Bu süreçteki geli§meler ve Andrassy notasma kar§I, devletlerin tavn için bkz. David
Harris, A Diplomatic History o/the Balkan Crisis o/1875-1878, Archon Books, USA, 1969.
99 Aydm, Balkanlar'da isyan, s. 105-106.
IOO
Shaw, Osmanlt imparator!ugu ve Modern Türkiye, s. 203.
gims1zhk mücadelesine iten nedenlerin ba§mda Bulgar milli bilincinin olu§ma

s1 ve Panslavizm oldugu sõylenebilir. Bosna Hersek Olaylar1'nda zor durumda
kalm1§ bir gõrüntü çizen Osmanh Devleti'nin içinde bulundugu kõtü durum da
bu bilinçlenmeye ve paralelinde yabanc1 müdahalelerine zemin haz1rlam1§t1r101.
Ermeni Sorunu dikkate ahnd1gmda paralel bir durumun oldugu gõrülmektedir.
Bulgar milli bilincinin olu§mas1 ile Ermenilerin bilinçlenmesi arasmda benzerlik
ler oldugu dikkati çekmektedir.
Bu çerçevede Ermeni bilinçlenmesinde oldugu gibi Bulgarlar arasmda mil
liyetçi aydm bir sm1fm ortaya ç1kmasmda misyoner faaliyetlerinin õnemli bir yeri
oldugu gõrülmektedir. Osmanh Devleti'nin Tanzimat'la birlikte batili okullara
açtlmas1yla misyonerler Balkanlarda Bulgar okullar1 açttlar. Bulgar çocuklarm1
seçip Avrupa'ya gõnderdiler. Misyoner okullannm bu faaliyetleri Avrupaltlarca
desteklendi102• Ermeni õrneginde oldugu gibi Amerikan Protestan misyonerle
rinin Bulgar milli bilincinin olu§masmda da son derece õnemli bir rol oynad1g1
üzerinde dü§ünülmesi gereken bir husus olarak goze çarpmaktad1r103. Ôte yan
dan Ermeni õrneginde oldugu gibi Bulgar milli bilinçlenmesinde en õnemli rolü
Rusya oynam1§t1104.
1774'teki Küçük Kaynarca Antla§mas1'yla kendisini Osmanh Devleti içeri
sinde ya§ayan bütün Ortodokslarm hamisi olarak gõren Rusya o tarihten sonra
Anadolu ve Balkanlar üzerine yapt1g1 seferlerde bu bõlgelerde ya§ayan Ortodoks
az1nhklarla tam§tl. Daha sonraki süreçte Rus entelektüelleri ba§ta Bulgarlar ve
Ermeniler olmak üzere bu az1nhklann milli kimliklerini inp etme yoluna gitti
ler105. Islahat Fermam sonrasmda Rum patrikhanesini tammad1klarm1 dile getiren
101 Aydm, Balkanlar'da Ísyan, s. 135.

102 M. Hüdai �entürk, Osman!t Devleti'nde Bulgar Meselesi 1850-1875, Türk Tarih
Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1992, s. 64.
103 Amerikan Protestan misyonerlerinin faaliyetleri için bkz. Ômer Turan, "Amerikan
Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiligine Katk1lan", XII. Türk Tarih Kongresi,
Ankara 12-16 Eylül 1994, e. III, Ankara 1999, s. 1097-1 109.
1 º4 Bulgar milli bilincinin olgunla§ma devresi olan XIX. yüzyilm ortalan ve ikinci
yansmda Rusya'nm Panslavizm politikas1 için bkz. Mithat Aydm, "19. Yüzy1l Ortalannda
Panslavizm ve Rusya", Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 2004/1 , Sayi:15,
Denizli, 2004, s.109-124; B . H. Sumner, "Russia and Panslavism in the Eighteen-Seventies",
Transactions ofthe Royal Historical Society, Fourth Series, Vol. 18 (1935), s. 25-52.
! OS Mesela ünlü Rus §air Aleksandr Pu§kin, Balkanlarda bir Bulgar milletinin
bulundugunu ve Müslüman Türklerin elinden bu milletin kurtanlmas1 gerektigini dile
getirmi§ti. Yine Çar 1. Nikola, Venelin'in Bulgar tarihini yazmasm1 istemi§ti. (Aydm,
28 FiKRETTiN YAVUZ
Bulgar kilisesini destekleyen de yine Ruslar olmu§tu. Bu taleplerine destek o sira

da Rusya'nm istanbul temsilcisi olan ignatiyev'den gelmi§ti. Neticede Bab1âli 11
Mart 1870'de Bulgar Eksarhhg1'nm kuruldugunu ilan etti106.
Bir yandan Bulgarlan ve õte yandan Ermenileri ele alan Rusya'nm
Bulgaristan'daki olaylarm ba§lamasmda organik bir bag1 oldugu sõylenebilir.
B alkanlardaki ba§ka bõlgelerde oldugu gibi Bulgaristan'da da ayaklanmalari idare
eden Slav Birlik Cemiyeti idi. Moskova ve Cenevre bu cemiyetin komuta mer
kezleriydi107. Gõrüldügü üzere Bulgaristan'daki bu olaylan idare eden cemiyetler
Rus men§elidir. Bu durum Rus topraklannda, Tiflis'te kurulan Ta§nak Komitesi
ve Rusya kõkenli Ermeni õgrenciler tarafindan Cenevre'de kurulan Hmçak
Komitesi'yle benzerlik gõstermektedir.
Banka Baskm1 olaymda plamn Avrupa'daki komitecilerce haz1rlanmasmda
oldugu gibi buradaki ayaklanmadan dõrt ay õnce cemiyet liderlerinin Cenevre
ve Bükre§'te topland1klan ve baz1 hedefler çizdikleri bilinmektedir108. Osmanh
Bankas1 Baskim õncesinde de Ermeni komitecilerin planlarm1 yurt di§mda hazir
lamalan sistemin bu §ekilde i§ledigini gõstermektedir.
Nisan 1876 Panagyuriste yakinmdaki Obori§te'de toplanan Bulgar komite
cileri Mayis aymda Osmanh Devleti'ne kar§I bir isyan ç1karma karar1 ald1rlar. Bu
karar õncesinde isyan esnasmda kullanacaklar1 silahlan ise zengin Bulgarlann ver
digi paralarla alm1§lard1. Ahnan karar dogrultusunda ayaklanma ba§lamadan õnce
komitenin baz1 üyeleri Türk yetkililerce yakaland1g1 takdirde ayaklanma hemen
ba§layacakti109• Planlanan ayaklanmanm temel amac1 ise daha sonra Ermenilerce
harfiyen uygulanan yõntemin ayms1yd1. Yani Balkan problemini tarti§mak için
bir araya gelecek olan Avrupah devletlerin dikkatini çekmek ve Bulgaristan'm
Balkanlarda jsyan, s. 141); Benzer bir §ekilde Rusya'nm daha 1816 y1lmda Moskova'da
Errneni kôkenli Lazarev ailesinin saglad1g1 irnkânlarla, Errneni �ark Dilleri Enstitüsü'nü
kurdugu, Errneni konusunu sisternli bir §ekilde ele alarak onlan bilinçlendirrne yoluna
gittigi gôrülrnektedir. (Davut K1hç, "Ermenistan'm Kurulu§unda Çarhk Rusyas1'nm Rolü",
Türkiye'nin Güvenligi Sempozyumu (Tarihten Günümüze jç ve Dtj Tehditler) Elaz1g 17-19
Ekirn 2001, Elaz1g, 2002, s. 493-494.)
10 6 Christ Anastasoff, "Bulgaria's National Struggles", Annals oftheAmerican Academy
ofPolitical and Social Science, Vol. 232, A Challange to Peacemakers (Mar.), 1944, s. 101-106.
10 7 Aydm, Balkanlar'da jsyan, s. 143.
! OS Aydm, Balkanlar'da jsyan, s. 143 .
10 9 R. J. Crarnpton, 1he Oxford History ofModern Europe, Bulgaria, Oxford University
Press, New York, 2007, s. 91.
õzgürlük istegini takviye etmekti110• Komitenin haz1rlad1g1 harekât planmm son

radan meydana gelen Ermeni olaylanyla benzerlikler ta§1mas1 da ilgi çekici diger
bir noktadu111• Plan dogrultusunda hareket eden Bulgarlarm daha sonra yaptlan
tahkikatlarda toplam 49 kõyü yakt1klar1 anla§tlm1§t1112• Yakilanlardan çogunun
Bulgar kõyü olmas1 ise dü§ündürücü bir noktadu. Her ne kadar bunlarm çogu
zorla Bulgar kõylülerine yaktutlm1§ olsa da bunun bati müdahalesini saglamak
için uygulanml§ bir yõntem oldugu dü§ünülebilir.
Aslmda batihlarm õzellikle de Rusya'nm bu tür müdahalelere hazu oldugu
hatta Ermeni Sorunu'nda oldugu gibi onlan yüreklendirdigini sõylemek müm
kündür. Nitekim Rus elçisi i gnatiyev'in genç ihtilalci Stefan Stambolov'a 1876'da
sõyledigi sõzler bu hususu destekler niteliktedir. ignatiyev, "Bulgarlar onümüze bir
sebep sürmezlerse, Rusya Bulgaristan için hiçbir ;ey yapamaz•m diyerek Rusya'nm
hedefinin ne oldugunu ima etmi§tir.
Neticede Bulgar ayaklanmasmm Osmanh kuvvetlerince bastmlmas1 spekü
lasyonlara neden olmu§tu. Ayaklanmamn bastmlmas1 s1rasmda Bulgarlara uy
guland1g1 iddia edilen zulüm ve katliamlar bu spekülasyonlann temelini te§kil
ediyordu114• i§te bu noktada ingiltere'nin olaylara daha baskin bir §ekilde müda
hil olma durumu ortaya ç1km1§t1115• Bunun sebebi ise õzellikle i ngiltere'ye ulapn
katliam haberlerinden kaynaklamyordu. Katliam haberlerinin ise õzellikle misyo
nerler tarafmdan i ngiltere'ye ula§tmld1g1 gõrülmektedir. Bu uygulamanm Ermeni
olaylannm bat1ya aktanlmasmda da aym §ekilde i§ledigi gõrülmektedir.
Bulgaristan'daki katliam haberleri birçok Bulgar'm yapd1g1 istanbul'a ve
daha õnce Bulgaristan'da çah§IDI§ olan Robert Koleji'nin müdürü Dr. George
Washburn ve Dr. Albert Long'a ula§tmhyordu. Gelen bu haberler adi geçen ki-
110 Aydm, Ba!kanlar'da jsyan, s. 147.

111 Alman karar dogrultusunda bõlgedeki Türk §ehirleri ile ayaklanmaya zarar verecek
bütün kõyler yakilacakt1. Ayaklanmaya kat1lmayan Bulgarlara kar§1 bütün §iddet yollan
kullamlarak ayaklanmaya kaulmalan saglanacaku. Kan§lk kõylerin Türk halk1 õldürülecek,
evleri ve mallan yagma edilecekti. N. Bila! $im§ir, Rume!i'den Türk Goç!eri, e.II, Türk Tarih
Kurumu Yaymlan, Ankara 1998, s. 93-94.
112 Aydm, Balkanlar'da jsyan, s. 151.
1 1 3 Crampton, 7he Oxford History ofModern Europe, Bulgaria, s. 93.
1 14 Aydm, Ba!kan!ar'da jsyan, s. 152 .
1 15 Bulgar ayaklanmasmm Osmanh Íngiliz ili§kilerine etkisi konusunda bkz. Mithat
Aydm, "1876 Bulgaristan Ayak!anmastntn Osman!t jngiliz jfi;ki!erine Etkisi", Pamukkale
Üniversitesi, Egitim Fakültesi Dergisi, Y1l: 2002 (2), Say1: 12, s. 80-87.
30 FiKRETTiN YAVUZ
§ilerce istanbul'daki i ngiltere elçisi Elliot'a ve London Daily News ve Ihe Times'm
muhabirlerine veriliyordu116• Ózellikle õlü saylSl ile ilgili aktanlanlarm Ermeni
Sorunu'nda oldugu gibi çeli�kili ve hatta çok abartill bilgiler içerdigi sõylenebilir.
Olaylarm ardmdan yaptlan tahkikatlarda yakla§1k 3000 Bulgar ve SOO'ün üzerinde
Ttirk'ün õldürüldügü anla§tlmaktadir117• Ancak misyonerlerin verdigi bilgiler bu
rakamlarm yakmmdan dahi geçmemektedir. Haziran 1876'd a Dupuis'in raporuna
gõre 12.000 Bulgar katledilmi§ 60 Bulgar kõyü yok edilmi§ti. Pears ise maka
lesinde 30.000 Bulgar'm õldürüldügünden 100 kõyün ise yaktld1gmdan bahset
mektedir. Pears'm Daily News'teki yaztlar1 artt1kça Haziran ve Temmuz aymda
ingiltere parlamentosunda bu konuyla ilgili tartl�malar art1yordu118• ingiltere ka
muoyu misyonerlerin aktard1g1 bu bilgileri pe§inen kabul ediyordu. T1pki Ermeni
Sorunu'nda ingiliz gazetelerine gõnderilen haberlerde oldugu gibi, Türklere kar�1
olan õnyarg1 bu tutumun as1l sebebiydi.
Bu tutumun olu§masmda ve geli§mesinde en õnemli rolü hiç ku�ku
suz, Ermeni Sorunu'nun da en ate§li savunucusu olan liberal lider W. Ewart
Gladstone119 oynam1§t1. Bulgaristan olaylanm ve devammda Ermeni Sorunu'nu
i ngiliz Hükümeti'ne kar�1 siyasi bir malzeme arac1 olarak kullanan Gladstone'nin
att1g1 en õnemli ad1m "Bufgaristan Vah;eti ve Dogu Sorunu'�20 adh kitapç1g1 yaym
lamas1du. Bu Sirada Gladstone õncülügünde i ngiltere'de birçok miting yaptld1-
g1 dikkati çekmektedir121. Aym uygulamanm Osmanh Bankas1 Baskim ve diger
Ermeni olaylarmda da gerçekle§tirilmesi i ngiliz politikasmm sistemli bir �ekilde
i�ledigini gõstermektedir.
Bu süreçte i ngiltere'de õzellikle Gladstone'nin ba§Inl çektigi liberallerin bir
politika arac1 olarak kulland1g1 "Bulgaristan vah�eti" neticesinde yap1lan mitingle-
1 16 Richard Millman, "The Bulgarian Massacres Reconsidered", The Slavonic and East
European Review, Vol. 58, No. 2 (Apr.), 1980, s. 218-231.
1 1 7 Aydm, Balkanlar' da Ísyan, s. 154.
1 1 8 Millman, "The Bulgarian Massacres Reconsidered", s. 220.
1 19 Gladstone'un Osmanh Devleti'ne kar�1 tutumu hakkmda aynnt!h bilgi için bkz.
Taha Niyazi Karaca, Büyük Oyun Íngiltere Ba1bakant Gladstone'un Osman!tyt Ytkma Piam,
Tima� Yaymlan, istanbul 201 1 . Aynca bkz. Enis �ahin, "Bati Basmma Gi:ire ingiliz
Ba�vekil Gladstone ve Ermeni Meselesi", Ho1gôrüden YolAyrtmtna Ermeniler, c. II, yay. Haz.
Metin Hülagü, Erciyes Üniversitesi Yaym1, Kayseri, 2009.
12 º William Evart Gladstone, The Turco-Servian War, Bulgarian Horrors and the
Question ofthe East, New York and Montreal: Lovell, Adam, Wesson & Company, 1876.
121 Aydm, "1876 Bulgaristan Ayaklanmas1", s. 82-83.
rin yam ma birçok yard1m komitesinin kuruldugu dikkati çekmektedir122• Ermeni

Sorunu ile benzerlik gõsteren õnemli bir husus da bu yard1m komitelerinin ku
rulmas1dir. 1890'larda meydana gelen Ermeni olaylar1 esnasmda da Gladstone'un
mitingler düzenledigini123 birçok yard1m komitesinin kuruldugunu gõrmek §a
§lrt1c1 degildir. Kisacas1 ingiliz politikactlar1 yirmi ytl sonra aym politikalar1 ta
kip ederek ingiltere'deki Türk imajm1 menfi yõnde etkilemeye çah§ffil§lard1.
Gladstone'nin sõyledigi ve Ermenilerce büyük ilgi gõren "Ermenistan'a hizmet in
sanftga hizmettir"124 ifadesi daha õnce sõyledigi Türkler ptllSl pirt1s1yla Avrupa'dan
attlmahdir anlamma gelen125 tabirini tamamlar niteliktedir.
Osmanh Devleti'nin çõkü§ünde en õnemli dõnüm noktalarmdan biri ola
rak kabul edilen Berlin Antla§mas1'na giden süreci ba§latan Balkanlardaki olay
lar, õzellikle Bulgaristan ayaklanmas1 bu dõnemde Avrupal1 büyük devletlerin
Osmanh Devleti üzerinde ç1kar çat1�malan ve mücadelelerinin bir tezahürü ola
rak õne ç1kmaktadir. Balkanlarda bir krizin ortaya ç1kmasm1 saglayan faktõrlerin
ba�mda Rusya ve burada uygulamaya koydugu Panslavizm gelmektedir. Olaylarm
ba� gõstermesi üzerine ingiltere ve õzellikle Gladstone'nin çabalan soruna ulus
lararas1 bir hüviyet kazandirm1�t1r. Ermenilerin bu geli§meleri dikkatle takip et
memeleri kaçm1lmazdi. Nitekim onlar, ''Bulgaristan, Rusya'mn müdahalesiyle oz
gür oldu, Ermenistan ingiltere'nin yardimiyla neden ozgür olmasin" diye dü�ünmeye
ba§lam1�lardi. Ermeni Sorunu'nun uluslararas1 bir hüviyet kazand1g1 bu süreçte
Ermenileri bu tür dü�üncelere sevk eden §eyin Rusya ve i ngiltere'nin ba§ml çek
tigi büyük devletlerin politikalan oldugu sõylenebilir.
122 Bu yard1m komiteleri için bkz. Walter George Withwein, Britain and the Balkan
Crisis, 1875-1878, Colombia University Press, 1935. s. 93-94; Aydm, "1876 Bulgaristan
Ayaklanmas1", s. 83.
12 3 Gladstone Banka B askm1'nm ardmdan Liverpool' da yapt1g1 son konu§masmda,
dogu Huistiyanlan dedigi Ermenilerin kurtanlmas1 için Íngiltere'yi müdahale etmeye
çagmyordu. James Bryce, William Ewart G/adstone: His Characteristics as Man and Statesman,
The Century Co., 1898, s. 63.
124 Ermeniler için bu ifadenin ne anlama geldigi hakkmda bkz. Charles Aznakian
Vertanes, Armenia Reborn, Armenian National Council of America, 1947, s. 179.
125 William Evart Gladstone, 7he Turco-Servian War, Bulgarian Horrors and the
Question ofthe East, New York and Montreal: Lovell, Adam, Wesson & Company, 1876, s.
38. Lord Harrington gibi sagduyulu liberallere ragmen, Gladstone gibi liberal partinin onde
gelen isimleri Lowe ve Stansfed onunla aym fikirleri payla§iyor ve tek çõzümün Türklerin
neleri var neleri yok Avrupa' dan atihp yok edilmeleri oldugunu dü§ünüyorlard1. (Henry De
Worms, England's Policy in the East, BiblioBazaar, LLC, 2008, s. 17).
32 FiKRETTiN YAVUZ
Osmanh Devleti'nde Sirp, Yunan ve Bulgar aynhkç1 hareketleri Ermenilerden

õnce ba§lam1§tl. Bu hareketler de Ermeni hareketinin geli§mesine bir õrnek te§
kil etmi§ti. Ôzellikle Yunan hareketi, Ermeni hareketini karnçtlayan bir ayrilikç1
hareket olarak õne ç1kt1. Bu dõnemde Ermeniler, Balkan halklarmm birçogu gibi
kültürel bir uyam§ tecrübesi ya§am1§lar, §Üphesiz Yunanhlarm õrneginden ilham
alm1§lard1126. Denilebilir ki Osmanh Devleti'ndeki milliyetçi hareketler, Balkan
kavimlerinin daha sonra ise Ermenilerin koruyucusu rolünü üstlenen Avrupa dev
letlerinin127, õzellikle Rusya ve ingiltere'nin te§vik ve yard1mlar1 ile ihtilalci bir
karakter kazanm1§tlr. Bu durum zincirleme bir etki ile Osmanh az1nhklarmm ba
g1ms1zhk hareketlerine giri§melerine ve birbirlerini etkilemelerine neden olmu§tur.
Etkilenen son grup ise Ermeni cemaati olmu§tu. Ermeni cemaatinin kendisinden
õnceki aynhkç1 hareketleri yakmdan takip ettigi, Ermeni Sorunu'nun en karma
§lk dõnemi ele ahnd1gmda bile ortaya ç1kmaktadir. Sirp ve Yunan hareketi, daha
sonra Bulgaristan'daki olaylarda i§lenen tema, her anlamda Ermeni Sorunu'nda da
yer almi§tlf. Yukanda da belirtildigi üzere Ermeni cemaatinin izledigi yol, diger
aynhkç1 hareketlerde takip edilenle büyük benzerlikler gõstermektedir. Bu yolda
Avrupah devletlerin, õzellikle Rusya ve ingiltere'nin takip ettigi siyaset ise onlara
cesaret vermi§tir. Nitekim Rusya ve ingiltere'nin Balkan krizinde takip ettigi si
yaset bir õrnek olarak Ermeni cemaatinin õnünde duruyordu. O zaman yapilmas1
gereken büyük devletlerin yard1m ve destegini saglamakti. Aynhkç1 bir karakter
kazanml§ olan Ermeni cemaati, õnündeki bu seçenegi kullanmak için hiç zaman
kaybetmemi§ ve Avrupah devletlerin Ermeni Sorunu'na ilgilerini çekmek için her
türlü yola ba§vurmu§tu.
Sonuç olarak §U aç1kça ifade edilebilir ki, Ermeni Sorunu "Büyük Dogu
Sorunu"nun en son halkalanndan birisini olu§turmaktadlf. ingiltere, Rusya ve
Fransa için "Büyük Dogu Sorunu"nun çõzümü Yunanistan ile ba§lay1p Sirp,
Romen, Bulgar bag1ms1zhg1 ile devam etmi§ ve Ermenistan'm kurulmas1 ile ni
hayete erdirilmek istenmi§tir. Bu sorunun çõzümü için seçilen yõntem, terõr ve
terõrün sonucunun Avrupa kamuoyunda Türkler için propaganda vas1tas1 haline
getirilmesidir.
126 Langer, Diplomacy oflmperialism, 1951, s. 149-152 .

12 7 Büyük devletlerin Ermeni politikalan için bkz. Geçmiften Günümüze Ermeni
Sorunu ve Avrupa, ed. Doç. Dr. Haluk Selvi, Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni ili�kileri
Ara�tirma Merkezi Yaymlan, Sakarya, 2006.
2. Ermeni Sorunu'nun Ortaya Çtlaft ve Gelifimi

Ayastefanos ve Berlin Antla�malan imzalanmcaya kadar Ermenilerle Túrkler
arasmda ciddi bir anla�mazhgm olmad1g1, ber iki toplumun bir arada, dostça ya
�ad1klar1 bususu taribçilerin birle�tikleri ortak noktad1r. Taribçiler, Türklerle
Ermenileri birbirine yakla�tuacak taribi ve kültürel mü�tereklerin, onlar1 bir
birinden ay1ran siyasi noktalardan daha fazla oldugunu da belirtmektedirler. O
balde Türklerle Ermeniler arasmdaki bu ibtilaflar ne zaman ve nastl ba�lam1�t1r?
iki toplum arasmdaki ili�kilerin bu bale gelmesine sebep olan etkenler nelerdir?
Dahas1 Ermenileri isyan etmeye sürükleyen nedenler nelerdi? Ônce kisaca bu so
rulann cevaplarma bakmak gerekir.
Ermeni Sorunu'nun ortaya ç1ki�m1 izab etmek bugün geldigimiz noktada
Türklerle Ermeniler arasmdaki anla�mazhklar1 çõzmeye yetmeyecek olsa da, me
selenin sadece 1915 tebcirinden ibaret olmad1gm1 gõstermesi aç1smdan da õnem
arz etmektedir. Ermeni Sorunu'nun ortaya ç1ki�1 ile ilgili olarak yaptlan çah�
malarda meselenin uluslararas1 düzeye ta�md1g1 tarib olarak bicri 1293 ytlmda
yap1lmasmdan õtürü "93 Harbi" veya Osmanh Devleti'nin ald1g1 büyük maglu
biyetten dolay1 "93 Felaketi" olarak da isimlendirilen 1 877-1878 Osmanl1-Rus
Sava�1 kabul edilmektedir128• Bu taribten bareketle ba�ta Ermeni kilisesinin fa
aliyetleri olmak üzere, misyonerlerin çah�malari, komitelerin te�ekkülü ve büyük
devletlerin Ermenileri desteklemeleri meselenin ortaya ç1ki�mm amilleri olarak
saytlmaktadu. Ancak bütün bu unsurlar ashnda birbiri ile o kadar ilgili ve birbiri
içine o kadar geçmi� durumdadu ki, birini digerinden ay1rmak zordur.
Bu çerçevede meselenin geli�imini ve Banka Baskim gibi olaylar1 daba iyi
izab etmek için Ermeni Sorunu'nun ortaya ç1ki�1 üç safhaya ayrtlabilir. Birinci
safha fikri bazuhk dõnemidir. Bu clonem misyonerlerin Osmanh Devleti'nde
faaliyetlerini yogunla�tird1klan 1820 y1lmda ba�layan ve 1 863 Ermeni Millet
Nizamnamesi'nin kabulü ile �ekillenen milliyetçilik fikrinin temellendirildigi bir
dõnemdir. i kinci safha Berlin Antla§mas1 ile Ermeni Sorunu'na uluslararas1 bir
büviyet kazanduan diplomatik te§ebbüsler dõnemidir. Komitelerin kurulmas1 ve
Ermeni isyanlannm ba� gõstermesi ise üçüncü safhay1 te§kil etmi§tir. Bu safhala
rm teker teker ele almmas1 Ermeni Sorunu'nun daba iyi bir §ekilde anla§1lmas1m
saglayacaktir.
1 28 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 104.

34 FiKRETTiN YAVUZ
a. Fikri Haztrhk Devresi ve Ermeni Kimligi'ndeki Dõnü�üm

Osmanh Ermenilerini fikri anlamda bag1ms1zhga haz1rlayan unsurlarm
ba§mda misyoner faaliyetleri gelmektedir. Bu anlamda misyonerlerin Osmanh
Devleti'ne geli§leri ve genelde Osmanh bünyesindeki Huistiyanlar, õzel
de ise Ermeniler üzerine yapt1klar1 faaliyetler õnem arz etmektedir. Osmanh
Ermenilerinin fikri anlamdaki degi§im sürecinin daha iyi anla§ilabilmesi için mis
yonerlerin Anadolu'ya geli§leri ve buradaki faaliyetleri üzerinde durmakta fayda
vardu.
Bu çerçevede Tanzimat'm õnemli geli§melerinden biri de Osmanh
Devleti'nin batill misyonerlere açilmas1 ve okullarma izin vermesidir. Bu izinle
dagm1k halde olan Ermeni cemaatini bir arada tutan, sosyal bir zamk gõrevi gõ
ren modem anadillerine ait milliyetçi bir edebiyatm olu§tugu XIX yüzyilm ilk.
ba§larmda Ermeniler arasmda kültürel bir Rõnesans ortaya ç1karm1§tu129• Bu du

rum milliyetçi bir Ermeni kimliginin olu§um sürecinin ilk safhasm1 te§kil etmi§tir.
Bunu i§leyecek olan ise Osmanh topraklarma gelen misyonerler ve onlann yogun
çah§malan olmu§tur.
Osmanh ülkesine ilk gelenler XVI. yüzyill n sonlarmda Katolik misyoner
leri idi130. Ôzellikle XIX yüzy1ldan itibaren Osmanh Devleti'nde her mezhebin
.
bir hamisinin oldugu dikkati çekmektedir. Bu durumun politik sebeplerden kay

nakland1gm1 sõylemek mümkündür. Katolikler üzerinde Fransa'nm, Ortodokslar
üzerinde ise Rusya'nm himaye iddiasmda bulundugu gõrülmektedir. Fransa ve
Rusya'nm Osmanl1 Devleti üzerindeki ç1karlarm1 gerçekle§tirmek için bu azm
hklar1 siyasi birer argüman haline getirmesi ingiltere'ye ilham vermi§ti. ingiltere
Osmanh topraklannda Protestan olmad1g1 halde kendi ç1karlarma hizmet etmesi
ve Fransa ve Rusya'nm politikalarma karp dayanak olmas1 adma bir Protestan
cemaat olu§turma yoluna gitti131•
129 Donald Bloxham, "Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian

Case", European Review ofHistory: Revue Europeenne d'Historie, 14:3 , 2007, s. 301-324.
l 3 0 Aynnt1h bilgi için bkz. Durmu� Y1lmaz, Fransa'ntn Türkiye Ermenilerini
Katoliklejtirme Siyaseti, Konya: S.Ü. Vakfi Yaymlan, 2001; Davut K1hç, "Osmanh
Ermenileri Arasmda Katolik Kilisesi'nin Kurulu� Faaliyetleri", Yeni Türkiye, Ermeni Ôzel
Saytst II, Mart-Nisan 2001, say1: 38, s. 726-734.
1 3 ! Tolga Ba�ak, ingiltere'nin Ermeni Politikast, IQKültür Sanat Yaymc1hk, Ístanbul,
2008, s. 48.
Bu amaçla XVII. yüzytlm ilk yansmdan itibaren Protestan misyonerler

Anadolu'ya gelmeye ba�lam1�t1132• Osmanh topraklanna ayak basan ilk Protestan
misyoner, 1815 y1lmda MlSlr'a gõnderilen i ngiliz "Church ofMissionary Society"e
bagh bir papazd1. Onu, '51.merican Board of Commissionersfor Foreign Missions" adh
Amerikan misyoner õrgütüne bagh iki misyoner takip etmi�ti133• Kendilerine he
def kitle seçmek için arayi§a giren bu misyonerler sürekli yazt§malar yap1yorlardi.
Nihayet Ermeni cemaati dikkatlerini çekmi�ti134• Zaten Osmanh topraklarma ge
len Protestan misyonerleri Müslümanlann ve Musevilerin dinlerini degi�tireme
yeceklerini anlad1klarmdan bütün enerjilerini diger H1ristiyan mezhepler üzerine
yogunla�tirm1�lard1135• Yaptlan ilk tespitler sonucunda misyonerler Ermenilerin
çah§malar1 için hedef bir kitle olabilecegine karar vermi�lerdi. Bu amaçla iki mis
yoner Anadolu'ya ara§tlrmalar yapmak üzere gõnderildi. ''Missionary Researches
in Armenia" ismiyle kitapla§tmlan bu gezi sirasmda õzellikle Ermenilerin yogun
olarak bulundugu bõlgeler tercih edilmi§ ve bu yerlerin cografi, sosyal, ekono
mik, kültürel õzellikleri, nüfus ve iklim bilgileri tespit edilmi§ti136• Aslma baki
hrsa hedef kitleleri olan Ermenilerin dini, kültürel ve saghk konularma egilmi§,
bu cemaati kendi kiliselerine çekebilmek için gõrkemli tapmaklar, okullar ve
hastaneler açm1�lard1137• Misyonerlerin Ermeni cemaatine yõnelmesindeki et
ken, onlarm cahil bir §ekilde yer altmda ya§ad1klarm1, yer altmdaki kiliselerde
ibadet ettiklerini ve cahil papazlar tarafmdan yõnetildiklerini dü§ünmelerinden
1 32 Ômer Turan, Avrasya'da Misyonerlik, Avrasya Stratejik Ara�tumalar Merkezi,

Ankara 2002 , s. 147.
1 33 Edwin Munsell Bliss, ed., Encyclopedia of Missions, Descriptive, Historical,
Biographical, Statistical, Vol. II, Funk and Wagnalls: New York, London, Toronto, 1891, s .
6 6 ; Jeremy Salt, lmperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896, Frank Cass
& CO. London, 1993, s. 30.
1 34 Bliss, Encyclopedia ofMissions, s. 74-75.
l 35 Mim Kemal Ôke, Yüzyt!m Kan Davast Ermeni Sorunu, Írfan Yaymc1hk, istanbul,
2003, s. 120.
1 3 6 Uygur Kocaba�oglu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: 19. Yüzyt!da Osman!t
imparatorlugu'ndaki Amerikan Misyoner Okullart, 3. Bask1, Ankara: imge Kitabevi, 2000, s.
15,31. Bu tür çah�malar için bkz. Eli Smith, Researches ofThe Rev. E. SmithAnd Rev. H. G. O.
Dwight in Armenia: IncludingA]ourney ThroughAsia Minor, And into GeorgiaAnd Persia, With
A Visit To The Nestorian And Chaldean Christians ofOormiah And Salmas, Boston: Crocker and
Brewster, 1833; H. G. O. Dwight, Christianity Revived in the East, New York: B aker and
Scribner, 1850.
1 37 Ôke, Yüzyz!tn Kan Davasz, s. 120.
ileri geliyordu138. Misyonerlerin Ermenilere yõnelmesinin bir nedeni de Ermeni

Kilisesi'nde reformlar yaparak, Ttirklere de saf H1ristiyanhgm ya�ayan bir õrne
gini sunmakt1139. 1826 ytlinda William Goodell'in Beyrut'ta iki Ermeni din ada
mm1 Protestanla�nrmas1 dikkatleri Anadolu'ya ve Ermeniler üzerine çeknli§ti.
Anadolu'daki hareketin ba�kam olarak Goodell ald1gi talimatla 1831'd e i stanbul'a
gelmi§ ve bu tarihten ba§layarak çali§malarm tüm ag1rhgm1 Ermenilerden yana
koymu§tu140. Onlarm geli§lerinin ardmdan birkaç ytl içerisinde misyonerler okul,
matbaa ve incil Evleriyle istanbul'da muazzam bir §ekilde õrgütlenmi§ oldular.
Misyoner varhgi Í stanbul'dan yava§ yava§ Anadolu'ya yaytlmaya ba§ladi. Büyük
vilayetlerin birçogunda okul, kolej, kilise, matbaa ve hastaneler açttlar141. Ôyle ki
artik misyonun resmi adi bile Ermeni Misyonu (Mission to Armenians) olmu§tu.
Í stanbul ise bu misyonun merkeziydi. Birkaç yil sonra Urumia (1835), Trabzon
(1835) ve Erzurum (1839) istasyonlan açildi. Astl geli§me 1 850'lerde ya�an
di ve Sivas (1851), Merzifon (1852), Harput (1855), Talas (1854), Diyarbakir
( 1 853), Adana (1852), Mara§ ( 1 854), Urfa (1854) ve Tarsus ( 1 859) §ehirlerinde
misyoner istasyonlan kuruldu142. Bu misyonerler ashnda Osmanh Devleti'ndeki
yaptlanmalanm üç çali§ma bõlgesine aylfmi§lardi. Birinci bõlgede yüz dõrt yar
dimci temsilcilikle, çali§ma merkezleri olarak Í stanbul, Bursa, Í zmir, Trabzon,
Mersin, Kayseri ve Sivas'i seçerek huna "Bati Türkiye Misyonu" adm1 vermi§lerdi.
"Merkezi Türkiye Misyonu" admi verdikleri ikinci bõlümde ise kirk be§ yardim
ci temsilcilik mevcutken, çali§ma merkezleri olarak Antep ve Mara§'i seçmi§ler
di. Yüz on dokuz yardimci temsilcilikle, çali§ma merkezi olarak Bitlis, Erzurum,
Harput, Mardin ve Van'1 seçen soo bõlgeye "Dogu Ttirkiye Misyonu" admi ver
mi§lerdi143. Bõylece Anadolu misyoner kurulu§lar tarafmdan tamamen ku§attlm1§
bulunuyordu. Bundan sonra yaptlmasi gereken hedef kitle üzerine egilerek, bu
kitlenin kendi amaçlan dogrultusunda yeti§tirilmesi olacakti.
1 3 8 Paul B. Henze, "Ermeni �iddetinin Kõkeni", Uluslararast Terorizm ve Uyufturucu

Madde Kaçakç1ltg1 (1 7-18 Nisan 1984), Ankara, 1984, s. 173-193. (181)
1 39 Robert Mirak, Torn Between Two Lands, Armenians in America (1890 to World War
I), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1983, s. 23.
14 º Edward D. G. Prime, Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs ofRev. William
Goodell, New York: Robert Carter, 1876 , s. 122.
14 1 Salt, Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, s. 31.
142 Howe Lybyer, "America's Missionary Record in Turkey", 7he Current History
Magazine, 19:5, February, 1924, s . 802-810.
1 43 Recep �ahin, Tarih Boyuncu Türk Ídarelerinin Ermeni Politikalart, Ôtüken Yaymlan,
Ístanbul, 1988, s. 161.
Hedef kitleyi egitmek için bu dõnemde misyonerlerin uygulad1klan metotlar

ise sohbet, tercüme ve yaym faaliyetlerinden olu§uyordu. Bir yandan yerel dilleri
õgrenmeye çah§iyor, dini içerikli kitaplar ve incil çevirileri haz1rhyor, diger yandan
da her türlü dini seminer, konferans gibi çah§malar1 yürütüyorlard1. Ermenilerin
milli bilinçlerini anadilleri sayesinde kazanabileceklerini dü§Ünen misyonerler bu
yolda faaliyet gõstermi§ler ve bu çerçevede Ermeni tarihi ile ilgili kitaplar ya
ymlam1§lardir144. Ermenilerin dini durumlar1 ile çok fazla ilgilenmi§ olan mis
yonerler onlarm kutsal dini kitaplar1 temin etmeleri için de yogun bir çaba sarf
etmi§lerdir. Haz1rlad1klar1 incil çevirilerini dag1tan misyonerlere bu dõnemde
Ermeni din adamlar1 hiçbir tepki gõstermemi§ ve büyük bir kism1 bu çah§malar1
onaylar gõrünmü§tü145. Ancak misyonerler kisa bir süre içinde anladtlar ki okuma
yazma bilmeyenlere incil dag1tmanm hiçbir faydas1 yoktur. Osmanh Devleti'nde
her din, mezhep ve ulustan insanm en onde gelen ihtiyaçlarmdan birisi egitim
di. Misyonerlerin egitim alanmdaki giri§imlerine en büyük destegi yine Ermeni
patrikhanesi vermi§ti. Goodell, i stanbul'a geldikten hemen sonra Ermeni patri
giyle bir gõrü§me yapmi§, bu mada patrik kendisine bõyle okullan destekledigini
sõylemi§ ve baz1 Ermeni papaz ve õgretmenlerinin ahnarak bu sistem içerisinde
egitilmesini bile talep etmi§ti146• Ônce misyonerler kendi evlerinde okullar açm1§
lar daha sonra 1834'ten itibaren ücretsiz egitim-õgretim veren okullar kurarak147
õgrencileri ve Ermeni ailelerini cezbetmeye çah§m1§lard1r. Ancak bu okul ve çe
§itli hay1r kurulu§lar1 sadece Ermenileri ayartmak için hizmet etmi§ti148. 1834'te
bu okullarm 2000 õgrencisi vard1 ve art1k bu okiillarm etkisini yok etmek için çok
geçti. Ermeniler buradan yaytlan I§Ikla "uyanmaya" ba§lam1§lard1149. Saytlan gün
geçtikçe artacak olan bu okullarda Ermeni gençleri Frans1z ihtilali'nin milliyetçi-
1 44 Boyle bir çah�ma için bkz. Michael Chamich, History ofArmenia: From B. C. 2247
to the Year of Christ 1 780, or 1229 ofthe Armenian Era, Vol. 1-11, Calcutta: Bishop's College
Press, 1827.
1 45 H. G. O. Dwight, Christianity Revived in the East, New York: Baker and Scribner,
1850, s. 107-1 10.
1 4 6 Prime, Forty Years in the Turkish Empire, s. 128.
1 47 Vartan Artinian, 1he Armenian Constitutiona/ System in the Ottoman Empire 1839-
1863: A Study ofits Historica/ Development, Í stanbul, 1970, s. 40.
1 4 8 Babgen Kiwleserean, 1he Armenian Church, by Papken Catholicos Gulesserian,
Trans. by Terenig Vartabed Poladian, New York: AMS Press, 1970, s. 45.
14 9 Rev. R.G. Wilder, Mission Schools in India ofthe American Board ofCommissionersfar
Foreign Missions, with sketches ofthe missions among the North American Indians, the Sandwich
Is/ands, the Armenians of Turkey, and the Nestorians of Persia, New-York, Boston: A.D.F.
Randolph, Crocker & Brewster, 1861, s. 375.
38 FiKRETTiN YAVUZ
lik ilkesiyle tam§ttlar. Egitim ald1klar1 smdlarda kendilerine Ermenistan cograf

yas1, yüceltilmi§ edebiyat1 ve efsanele§tirilmi§ tarihleri õgretildi. Ôzetle Ermeni
gençleri milli bilinçlerini bu kurumlarda kazandtlar150• Ancak õzellikle Protestan
misyonerlerinin Ermeni cemaati üzerindeki çah§malarma Gregoryen Ermeniler
bir süre sonra tepki gõstermeye ba§layacaklardi.
Gregoryen Ermeni din adamlar1 bu Protestan misyonerlerinin faaliyetle
rinden rahats1z oldular151• Patrikhane Protestan okullarmdaki bütün õgrenci ve
lilerinden, çocuklarm1 bu okullardan geri almalanm istedi. Bundan iki yil son
ra da, Ermenilerin Protestanhk faaliyetlerine i§tirak etmelerini yasaklayan bir
patriklik emri yaymladi. Sadece Protestanhk mezhebine girenleri degil, aynca
Protestanlarla ilgili bilgileri gizleyen herkes cezalandirilacakt1152• Bu baskilara rag
men Protestanlar faaliyetlerine devam ettiler ve Ermeni Evangelic ( Í ncil) Kilisesi
olarak adlandmlan ilk Ermeni Protestan Kilisesi'ni, Ístanbul'da 1 Temmuz 1 846
yilmda kurdular153• Ancak bu durum Ermeni Patrikhanesi'nin tepkisini daha da
§iddetlendirmi§ti. 1 846 y1lmda Patriklik, Protestan mezhebini kabul eden birçok
Ermeniyi ebediyen lanetleyen ve aforoz eden resmi bir bildiri yaymlad1154• Ve
Ermenilerin onlarla ticaret yapmalanm hatta münasebette bulunmalanm kati
yetle menetti 155•
Ermeni Protestan Kilisesi kurulduktan sonra bu kez de devreye Í ngiliz
Büyükelçisi Sir Stratford Canning156 girdi, onun güçlü nüfuzu sayesinde 27
l 5 0 Ô ke, Yüzyt!m Kan Davast, s. 121.

1 5 1 1843 y1lmda, Erzurum'daki Ermeni papazlan tarafmdan yap1lan §ikayette iki
Amerikan misyonerin buradaki Ermenileri Protestan yapmaya ugra§ttklan dolay1S1y!a
Ermenilerin dini usullerini ihlal ettikleri bildirilmi§ti (O.B.E., e. 1, No: 18).
1 52 Artinian, 1he Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, s . 41-42.
1 53 Hagop A. Chakmakjian, Armenian Christology And Evangelization of Islam:
A Survey of 1he Relevance of 1he Christology of 1he Armenian Apostolic Church to Armenian
Relations with its Muslim Environment, Leiden: E. ]. Brill, 1965, s. 21. Papazlar yerli
Hiristiyanlardan seçiliyordu ve bir müddet boyunca bu papazlann maa§lan misyonerler
tarafmdan kar§1lamyordu. Lybyer, ':America's Missionary Record in Turkey", s. 806.
1 54 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 42 .
l 55 Y. G. Çark, Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler: 1453-1953, i stanbul: Yeni Matbaa,
1953, s. 107.
1 5 6 4 Kas1m 1786-14 Agustos 1880, ilk olarak i sviçre ve ABD' de i ngiltere Hariciyesi'ne
hizmet eden Canning daha sonra yakla§tk yirmi yt! süre ile i stanbul' da büyükelçilik
hizmetinde bulunmu§tur. i ngiltere'nin Osmanh Devleti üzerindeki etkisini arttiran
Canning Yunan bag1ms1zhk hareketi içerisinde bulunmu§ daha sonra Osmanh Sultan'1 ile
yakm ili§ki kurarak Tanzimat programm1 desteklemi§tir. i stanbul'dan aynld1ktan sonra
Kas1m 1850'de imparatorluktaki Protestanlar, Osmanlt Hükümeti tarafmdan res

men tanmdtlar157• Bõylece Fransa ve Rusya'nm muhalefetine ragmen i ngiltere'nin
basktlar1 sonucu müstakil bir Protestan Kilisesi "Ermeni Protestan Kilisesi" ad1y
la resmen kurulmu§tu158• istanbul'daki Ermeni Protestan Cemaatle Sir Canning
arasmdaki irtibat1 misyoner William Goodell saghyordu. 1846 ytlmda Ermeni
Protestan Kilisesi'nin organize edilmesinde 1856 Islahat Fermam'nm Osmanlt
yõnetimine kabul ettirilmesinde de ingiliz Büyükelçisi ile Amerikalt misyonerler
glpta edilecek bir i§birligi yapm1§lard1. i ngiliz diplomatlarla misyonerlerin gõrü§
birligi içinde olduklar1 bir ba§ka nokta ise, Türkler egemen konumdan ç1kartlma
d1kça, H1ristiyan az1nltklar õzgürle§tirilmedikçe, Osmanlt Devleti için kurtulu§
umudu olmad1g1 inanc1yd1159• Gõrüldügü üzere milliyetçi bir Ermeni kimliginin
olu§masmda misyoner faaliyetleri son derece õnemli olmu§tu. Burada Avrupah
devletlerin çah§malanna dikkat çekmek gerekmektedir. Nitekim misyonerlerin
çah§malanm kolayla§ttrmak için õzellikle istanbul'daki büyükelçilikler ellerinden
geleni yapm1§lard1. Tabii bu duruma Osmanlt Devleti'nin o dõnemde izledigi si
yasetin de etkisi oldugu tartl§tlmaz bir olgudur. Tanzimat Fermam ile ba§layan
Islahat Fermam ile devam eden süreç Ermeni kimligindeki bu dõnÜ§Üm için uy
gun bir ortam saglam1§tl. Dolay1s1yla bu fermanlann fikri haztrhk a§amasma etki
leri üzerinde durmak faydah olacaktu.
Ermeni Sorunu' nun geli§im sürecine etki eden Tanzimat ve Islahat Fermanlar1
dogrudan devlet yap1smdaki õnemli degi§ikliklere odakh olarak yaptlm1§tt. Ancak
Ermeni Sorunu için de son derece õnemli geli§melere neden olduklar1 için 1839
Tanzimat ve 1856 Islahat Fermanlarma deginmek gerekir. Bu iki fermanla birlik
te Osmanlt Devleti'nde yeni bir siyasi gõrü§ §ekil almaya ba§laml§tl. Osmanlt top
raklan üzerinde ya§ayan bütün vatanda§lara e§it haklar, can ve mal emniyeti vaat
ediliyor, mali, askeri ve adli sahalarda baz1 reformlar ileri sürülüyordu. Tanzimat
devrinde ba§layan bu geli§melerin imparatorluk içerisindeki diger unsurlara na
zaran Ermeni toplumu üzerinde mühim etkileri olmu§tu. Ermeniler kõylerde
emekli olmu§tur. Canning'in õzellikle Osmanh Devleti'ndeki çah§malan için bkz. Stanley
Lane Poole, Lord Stratford Canning'in Türkiye Antlart, Çev. Can Yücel, Tarih Vakf1 Yurt
Yaymlan, i stanbul 1999.
1 57 Leon Arpee , A Century ofArmenian Protestantism, 1846-1946, New York: Armenian
Missionary Association of America, 1946, s. 249.
1 5 8 Walter F. Adeney, The Greek and Eastern Churches, Edinburgh: T & T Clark, 1908,
s. 550.
! 59 Kocaba§oglu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika, s. 51-53.
tanm ve küçük õlçekli ticaret i§leriyle me§gul olurlarken, §ehirlerde ya§ayanlar

vergi tahsildarhg1, müteahhitlik, simsarhk, zanaatçllik, kuyumculuk, bankacllik,
kâtiplik, tabiplik gibi i§lerde çah§irlardi. Çogunlugu ithalat ve ihracat ile me§gul
olurdu. Pek çogu da sarrafü (tefeci) ve çogunlukla Türklere verdikleri õdünç para
lara fahi§ degerler yükleyerek büyük servetler elde etmi§lerdi160• Ôzellikle yaban
c1 dil bilmeleri ve ticaretteki tecrübeleri yüzünden Tanzimat dõneminde Maliye,
i çi§leri, D1§i§leri, Egitim, Adalet bakanhklarmda, posta, telgraf ve nüfus servisleri
ile demiryollari gibi baymd1rhk i§lerinde gõrevler almaya ba§ladtlar161• Osmanh
Devleti hizmetinde yüksek seviyelerde çah§an Ermenilerin isimleri uzun listeler
olu§turacak kadar çoktur. Tanzimat dõneminde Ermenilerin sahip oldugu haklar
ve sosyal, iktisadi ve siyasi hayattaki mevkiler, Osmanh Devleti sm1rlar1 d1pndaki
ne Ermenilere ve ne de diger az1nhklara verilmemi§ti.
Tanzimat Fermam'nm ve õzellikle de 1856 Fermam'nm getirdigi yeni haklar
la Osmanh Devleti içinde ya§ayan Ermenilerin durumu, Müslümanlara nazaran
çok daha iyi bir duruma gelmi§ bulunuyordu. Ôzellikle 1856 Fermam'ndan sonra
din-hukuk alanlannda olmak üzere iki õnemli geli§me ya§and1. Bu geli§melerden
birincisi, Ermenilerin gerçek anlamda bir "miflet" olma yoluna girmeleri, ikincisi
ise kilise meclislerine halktan üyelerin girmeye ba§lamas1 idi. Bõylece milletle§me
ile laikle§me birlikte ba§lamt§ oluyordu162• Ermeni Sorunu'nda õnemli bir dõnem
noktas1 olan bu süreçte dikkati çeken bir ba§ka geli§me ise milletle§me ve laikle§
meye §ekil veren Ermeni Millet Nizamnamesi'nin haz1rlanmas1dir.
l60 Salahi R. Sonyel, "The Socio-Economic Development of the Armenian Millet

in the Otoman Empire After The Tanzimat Reforms", Histoire Economique Et Sociale de
L'empire Ottoman Et de La Turquie (1326-1960), actes du sixieme congres international tenu à
Aix-en-Provence du ler au 4juillet 1992 /sous la responsabilité de Daniel Panzac, Paris: Peeters,
1995, s. 471-483.
161 Stanford J. Shaw, Osmanlt jmparatorlugu ve Modern Türkiye, s. 250. Tanzimat'm
ilanmdan sonra Meclis-i Vala-y1 Ahkam-1 Adliye' de gõrev alan Ermenilerde bulunmaktayd1.
Gregoryen Ermeni üye Ohannes Dadyan baruthanelere yõnetici saglayan ailedendi. Ohannes
i zmir ve Beyrut gümrüklerinin iltizamm1 almt§tl. Katolik Ermeni üye Mihran Düzyan,
darphanenin müdürüydü. Gayrimüslimlerden meydana gelen bu denli küçük bir grubun
ne kadar etkiye sahip olacag1 tartt§mahd1r. Yine de ba§lang1çta daha fazlas1 beklenemezdi.
1867'ye gelindiginde, meclisteki gayrimüslim üyeler sandalyelerinde t1pk1 Müslüman
meslekta§lan gibi geçici degil sürekli olarak gõrev yapmaktayd1lar. Meclis-i Vala 1868' de
Devlet �uras1 halini ald1g1 zaman Müslüman olmayanlann üyelik say1s1 arttmlmt§tl.
(Roderic H. Davison, Osmanlt jmparatorlugunda Reform 1856-1876, çev: Osman Akmhay, e.
I, i stanbul: Papirüs Yaymevi, 1997, s. 1 1 1).
! 62 Niyazi Berkes, Türkiye'de Çagda;la;ma, i stanbul: Yap1 Kredi Yaymlan, 2003, s. 228.
Yukanda belirtildigi üzere büyük güçlerin Osmanh Devleti'nin içi§lerine

müdahaleleri ve misyonerlerin yogun faaliyetleri neticesinde istanbul Ermeni
Patrikhanesi'nin cemaati Gregoryen, Ortodoks ve Protestan olarak üçe bõlün
dü. Bab1ali'nin kiliselerin faaliyetlerini resmi manada tescil etmesi mezhepler
arasmdaki rekabetin artmasma neden olmu§tu. Bu durum Gregoryen Ermeni
Kilisesi'nde de oldukça rahats1zhga sebep olrnu§tur163• Bu rahats1zhk Ermeni
Kilisesi'ni õnlem alma yoluna itmi§ti.
Ermeni Kilisesi ve patrikleri cemaatlerini bir arada tutabilmek amac1yla milli
yetçilik fikirlerine yõnelmi§lerdi. Bu amaçla Patriklik dagtlan Ermeni toplumunu
toplamak ve cemaat üzerindeki eski nüfuzunu yeniden kazanmak için o dõnemde
Avrupa'da gündemde olan milliyetçilik hareketlerinden esinlenerek Ermeni milli
yetçiligine yõnelmi§tir164• Ermeniler bir millet olmaktan eksik kalan tek taraflan
nm, milletlerini kendileri idare etmek için gerekli olan bir anayasa ile topraga da
yah bag1ms1z egemenlik oldugunu dü§Ünmeye ba§lam1§lard1. i§te bu çerçevede 29
Mart 1 863 tarihinde "Nizamname-i Millet-i Ermeniyan"'·65 padi§ah ve hükümet
tarafmdan tasdik edildikten sonra Ermeni Millet Nizamnamesi ad1yla yürürlüge
girdi166• Bundan bõyle Ermeni patriginin seçilme i§lemini de meydana getirilecek
yeni medis üyeleri yapacakt1. Nizamnamenin Osmanh Devleti'nce imzalanma
smm nedeni, Avrupa devletlerince Hükümet'e yaptlan baskilann hafifletilmesine
yõnelikti. Ancak tüzük, Osmanh Ermenilerinin siyasal ve sosyal yaptlanmalarm
da yeni bir ç1gir açt1167• Yaptlan düzenlemelerle Ermeni toplumu bir cemaatin
õtesinde siyasi, sosyal, iktisadi, kültürel bütün haklarmda ve eylemlerinde, devlet
içerisinde yeni bir baski grubu haline geldi. Patriklik makamma gelen ruhaniler
de, daha çok milli ve siyasi cephelerde çah§maya ba§ladtlar168• i§te bu noktadan
itibaren Ermeni kilisesi fikri hazuhk apmasmda en ciddi gõrevi üstlenmi§ oldu.
16 3 Davut K1hç, Osman!t Ermenileri Arastndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk

Ara�tuma Merkezi, Ankara, 2006, s. 171.
16 4 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 39-40.
165 Nizamname ile ilgili aynnt1h bilgi 1çm bkz. Murat Bebiroglu, Tanzimat'tan
II. Me;rutiyet'e Ermeni Nizamnameleri, i stanbul, 2003; Vartan Artinian, lhe Armenian
Constitutional System in the Ottoman Empire, i stanbul, 1970.
166 Leon Arpee, lhe Awakening of lhe Armenian Church, A History of the Armenian
Church (1820-1860), Chicago: University of Chicago, 1909, s. 185.
167 i hsan Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, 2 . Bask1, Genelkurmay Bas1mevi, Ankara,
1984, s. 34.
1 68 Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaymlan, i stanbul, 1976,
s. 175; K1hç, Osman!t Ermenileri Arastndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk Ara�tuma
Merkezi, Ankara, 2006, s . 175.
42 FiKRETTiN YAVUZ
Nizamname'nin Ermeni kimliginin dõnÜ§Ümünde çok õnemli oldugu

Ermeni yazarlarca da kabul edilmektedir. Ôrnegin Vartan Artinian, nizamname
nin Ermeni cemaatinin milli bilincinin geli§mesine katktda bulundugu üzerinde
durarak, "Ermeni Milli Anayasas1'nm" olu§masmm Ermeni milleti için toplumsal
ve entelektüel geli§me konusunda yeni bir ç1g1r açt1gm1 dile getirmektedir. Bu sü
reçte anayasal hükümet konusundaki fikirlerin Ermeni anayasasmm etkisi altmda
kõk salm1§ olduguna dikkat çeken Artinian, uzun süreden beri Ermeni milletini
etkilemeye ba§laml§ olan kültürel rõnesansm bu süreçte geli§tigini ve milli bilin
cin kõk salmaya ba§laml§ oldugunu ifade etmektedir169• Yine Ermeni yazarlardan
Leon Arpi Ermenilerin büyük çogunlugunun ilk zamanlarda anayasal bir hükümet
hususunda istekli olmad1klarm1, daha sonra ise anayasanm olu§masmm Ermeni
tarihinde yeni bir dõneme girilmesine vesile oldugunu, egitim, edebiyat, sosyal,
dini ve siyasi alanlarda yeni bir dõnemin ba§lad1gm1 dile getirmektedir170• Ermeni
yazarlarca da kabul edildigi üzere bu nizamname Ermeni kimliginin degi§im sü
recine büyük etki etmi§ti.
Nizamnamenin Ermeni cemaatine saglad1g1 faydalan yine bir Ermeni olan
Ozanyan madde madde ele almi§tlr. Buna gore, istanbul ba§ta olmak üzere di
ger illerde birçok okul ve kültürel kurum açtlmi§tl. Bu süreçte bati uygarhg1 ve
egitimine dogru bir ad1m attlm1§, Ermeniler seçim yõntemlerine ve mücadele
ye ah§tirtlm1§lard1. Ermeni dili ve kültürünün geli§mesi saglanmi§tl. Ermenilere
toplu olarak §ikâyette bulunma ve harekete geçme kuvveti verilmi§ti. Ermeniler
arasmda ihtilal ruhu uyanm1§, Katolik, Prostestan ve Gregoryan Ermenilerin bu
nahmh günlerde birle§meleri ve Ermeni sorununun devamh gündemde kalmas1
saglanm1§t1171• Bu tür geli§meleri toplumlarmm refah1 için kullanmalar1 gereken
Ermeni ruhanileri ise nizamnamenin verdigi haklan siyasi çeki§melere ve bag1m
s1zhk hareketlerine basamak yapttlar.
Ruhaniler bütün mesai ve enerjilerini Ermeni Mille t Nizamnamesi'nin onla
ra sundugu firsatlar dâhilinde Ermeni milliyetçiligini harekete geçirecek ve milli
uyam§a sebep olacak faaliyetlere ayirmi§lardir. Ruhaniler Ermeni okul, manastir
ve kiliselerinde, gerçekle§tirdikleri faaliyetlerle Ermeni gençlerine bu fikirleri ª§1-
lamalarmm yam sira Ermeni halktnm da milli duygularmm uyanmasma katktda
169 A rtinian, 1he Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire, s. 106.
1 70 A rpee, 1he Awakening of1heArmenian Church, s . 191-192.
1 7 1 Ahmet Hulki Sara!, Ermeni Meselesi, Ankara, 1970, s. 51.
bulunmu§lard1r. Büyük devletler ise ruhanilerin yürüttükleri milliyetçilik hareke

tinin en büyük destekçisi olmu§lard1r172• Bu dõnemde Ermeni ruhanilerinin ne
§ekilde hareket ettiklerine dikkat çeken Rus Generali Mayewski ilginç tespitlerde
bulunmu§tur.
Mayewski, Ermeni din adamlannm ve kilisenin millile§me yoluna girdigi
ni, Ermeni ruhanilerinin din hususunda çah§malannm neredeyse hiç olmad1gm1;
huna kar§llik milliyetçi fikirlerin yaytlmas1 için çaba sarf ettiklerini, senelerdir bu
gibi fikirlerin manast1rlarm duvarlan arasmda geli§ip büyüdügünü dile getirmek
tedir. Bununla birlikte Ermeni okullarmm da ruhanilere yard1mda bulundugu
nu, zaman geçtikçe dini taassubun yerini milli hislerin ald1gm1 belirtmektedir.
Devammda ise din yerine milliyet propagandasma giri§en Ermenilerin batlli dip
lomatlarca kullantld1g1, milli hislerinin tahrik edilerek bir Ermeni sorununun or
taya ç1kartld1g1 §eklinde dikkat çekici degerlendirmelerde bulunmu§tur173• Fark11
yazarlarca fakh §ekillerde yorumlanan nizamnamenin Ermeni Sorunu'nda õnemli
bir dõnüm noktas1 oldugu a§ikârdir.
Kisacas1 Osmanh Hükümeti'nin onay1 ile 1 863 yllinda yürürlüge giren bu ni
zamname, Ermeni cemaatinde bir dõnü§Üme sebep olmu§tur. 140 üyeden olu§an
bir medis kurma imkânma kavupn Ermeni toplumunda bir süre sonra bu meclis
içerisinde faal olan baz1 kimselerce õzerklik talep edilmeye ba§lanm1§t1174• Yani
millile§me Ermeni cemaatin arasmda kõk salm1§t1. Bõylece fikri hazirhk devrini
tamarnlaml§ ve milliyetçi bir kimlige bürünmÜ§ olan Ermeniler ikinci safhaya
yani sorunun uluslararas1 boyuta ta§md1g1 diplomatik dõneme de geçmi§ bulu
nuyorlardi.
b. Diplomatik Te�ebbüsler Dõnemi ve Berlin Antla�mas1
Misyoner faaliyetleri ve Ermeni Kilisesi'nin çabalan neticesinde milliyetçi bir
kimlige bürünen Ermeni cemaati 1870'lerden itibaren farkh bir politika takip et
meye ba§ladi. Fikri hazirhk devresi ve millil e§me tamamlanml§ sira art1k sorunun
uluslar aras1 bir platforma ta§mmasma gelmi§ti. Bu manada 1877-1878 Osmanli
1 72 K1hç, Osman!t Ermenileri Arasmdaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, s. 174-175.

l 73 Rus General Mayewski'nin Dogu Anadolu Raporu - Van ve Bit/is Vilayetleri Askeri
istatistigi-, Çev., Mehmet Sad1k, Haz: Hamit Pehlivanh, Van Belediyesi Kültür ve Sosyal
i §ler Müdürlügü, Van, 1997, s. 18.
1 74 Salim Çõhçe, "Osmanh Ermeni Toplumunda Siyasalla§ma Çabalan", Ermeni
Ara;ttrmalart I. Türkiye Kongresi Bildirileri, e. I, Ankara, 2003, s. 288.
44 FiKRETTiN YAVUZ
Rus Sava§1'm õnemli bir firsat olarak degerlendiren Ermeni cemaati õzellikle ki
lise mensuplarmm çabalar1yla bu amacma ula�mI§tI.
Kmm Sava§i'ndan sonra milli ideolojisini Ortodoksluktan Panslavizm'e
dogru kaydiran Rusya, bir yandan uluslararas1 planda 1856 Paris Antla�mas1'nm
Bogazlar ve Hiristiyanlarm himayesiyle ilgili maddelerini degi§tirmeye çah�1r
ken, õte yandan Slav-Ortodoks ve Ermeniler üzerindeki etkisini kazanmak için
siyasi ajanlan vas1tas1yla propaganda ve baski faaliyetlerini yogunla§tmyordu175•
Rusya'nm bu faaliyetlerinin sonucu olarak 1875 ytlmda Hersek isyam ba§lay1p
da, büyük devletlerin müdahalesi ile burada islahat yaptlmas1 dü§Üncesi ortaya
ç1kinca, Patrikhane bu firsattan istifade ederek, dogu illeri için bir muhtariyet
koparabilme dü�üncesine kap1lm1§t1176• Bu s1rada õzellikle Rusya'nm hakimiye
tinde bulunan Kafkas Ermenilerinin de istanbul'daki irkda�lanm cesaretlendirici
taVIrlar takind1g1 gõrülmektedir. Tifüs'te yaymlanan õnemli bir Ermeni gazetesi
Mushag'm editõrü Krikor Ardsrounie, uluslar aras1 tansiyonun artt1g1 bu dõnemde
Türk Ermenilerine yard1m meselesini ortaya at1yor, Osmanh'daki irkda§lanm ise
"kafirlere" (Türklere) kar�1 isyan etmeye ve Rusya'ya güvenmeye davet ediyordu177•
Yine huna benzer bir �ekilde baz1 Ermeni yazarlar Ermenilerin milliyetçilik fi
kirlerine vurgu yap1yorlard1. Mesela lakab1 Raffi olan Hagop Melik- Hagopyan
Osmanh Ermenilerinin ac1larm1 tasvir ederken Türk boyundurugundan kurtul
_
mak için -Balkanlarda çok etkili sonuçlar doguran- silaha ba�vurulmas1 gerektigi
üzerinde duruyordu178• Ôrnek olarak verilen bu iki yazarm da Kafkas Ermenisi
olmas1 Rusya'nm Osmanh Devleti'ne kar§I yapilan bu yaym faaliyetlerine en azm
dan gõz yumdugu anlamm1 ta§1d1g1 sõylenebilir.
Hem Kafkasya'da hem de B alkanlarda baskm bir politika takip eden
Rusya'nm çabalan ile Balkan Yanmadas1'nda ba� gõsteren olaylann çõzümlen
mesi için Almanya, ingiltere, Fransa, Rusya, Avusturya ve italya, elçilerin kat1-
lacag1 bir konferansm istanbul'da toplanmasma karar vermi�lerdi179• Tersane
Konferans1 olarak da bilinen bu konferans, 23 Aral1k 1 876'da Kas1mpa§a'daki
Bahriye Nezareti'nde toplanm1�, 29 günde 9 celse yap1lm1§tl. Konferansa Osmanh
l 75 �ahin, Tarih Boyuncu Türk jdarelerinin Ermeni Politikalart, s. 177-178.

1 76 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 8 3 .
1 7 7 Langer, Diplomacy ofImperialism, s. 150.
1 7 8 Christopher]. Walker, Armenia: Ihe Survival ofa Nation, Chatham, London, 1990,
s. 67.
1 79 Hovannisian, "The Armenian Question in the Ottoman Empire 1876-19 14", s. 207.
OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ 45
Devleti'nden Hariciye Nazm Saffet Pa§a ile Berlin Sefiri Edhem Pa§a kattlm1§ ve
Saffet Pa§a usulen ba§kan seçilmi§tir180. Balkanlardaki olaylar ba§ gõsterdiginde
Osmanh Devleti'ne kar§1 isyan etme çagnsmda bulunan Kafkas Ermenilerinin
õnerilerini dikkate almayan Ístanbul'daki Ermeni ileri gelenleri, Bulgaristan'daki
isyan ve müteakibindeki bu aktif bati müdahalesini gõrünce fikir degi§tirdiler.
Di§aridaki Ermeniler Íngiliz sempatisini kazanmaya çah§irken, Í stanbul'daki li
derler de bu konferans esnasmda Lord Salisbury'e ba§vuruyorlard1181. Õrnegin
Patrik Nerses, büyük devletlerin Í stanbul'daki büyükelçilerini dola§iyor ve Ermeni
sorunu üzerine onlarm dikkatini çekmeye çahpyordu. Patrigin Íngiliz elçisi ile
yapt1g1 gõrü§mede sarf ettigi ifadeler gerçekten ilgi çekicidir. Bu konu§ma esna
smda Salisbury, Nerses'in kendisine, Ermenilerin durumunun düzeltilmesi için
Í ngiliz Hükümeti'nin Osmanh üzerine tazyikte bulunmasm1 talep ettigini be
lirtmi§tir. Patrik ardmdan Ermeni milletinin çok heyecanh oldugunu ve Avrupa
devletlerinin sempatisini kazanmak için isyan zaruri ise, bõyle bir hareketi ba§
latmakta dahi zorluk bulunmad1gm1 ifade etmi§tir182. Nerses, aynca konferans es
nasmda Salisbury'ye Osmanh Hükümeti'nin Ermenilere yapt1g1 basktlar, bunlara
kar§1 almmasm1 istedigi õnlemler ve destek isteklerini içeren bir rapor dahi sun
mu§tur183. Ancak tüm çabalara ragmen konferanstan bir netice ahnamam1§, bu
nedenle Ermeniler umduklanm bulamami§lardi. Fakat Rusya siyasetinden vaz
geçmiyordu.
Rusya Í stanbul Konferans1'ndan bir netice almamaymca 24 Nisan 1 877'de
Osmanh Devleti'ne sava§ açti. Dokuz ay süren sava§ 3 1 Ocak 1878'de imzalanan
Edirne Mütarekesi ile sona erdi184. Sava§ õncesinde ve sava§ esnasmda Ermeni
cemaati arasmda geli§melerle ilgili birçok müzakere yap1ld1g1 gõrülmektedir.
Yap1lan toplantilarda Ermenilerin ne §ekilde bir tavir içerisinde olmas1 tart1§1lm1§
ti. Bu amaçla sava§ õncesinde Í stanbul'da yapilan bir toplantida Katolik Ermeni
temsilcisi Enfiyeciyan'm yapt1g1 konu§ma dikkate deger ifadeler içermektedir.
Vatansever bir §ekilde Ruslara kar§1 mücadele edilmesini tüm Ermenilerden talep
1 80 Midhat Pa1a'mn Hat1ralar1, haz. Osman Selim Kocahanoglu, i stanbul, 1997, s. 208.
1 8 1 Langer, Diplomacy oflmperialism, s. 151.
l82 Salahi R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara:
Turkish Historical Society Printing House, 1993, s. 2 8 1.
1 8 3 Turgay Uzun, "Osmanh Devleti'nde Milliyetçilik Hareketleri içerisinde Ermeniler",
Osman!tdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 168.
l8 4 Salahi R. Sonyel, 1he Ottoman Armenians Victims of Great Power Diplomacy, K.
Rustem & Brother, London, 1987, s . 30.
46 Fi KRETTi N YAVUZ
eden temsilcinin konu§mas1, ashnda bu süreç zarfmda Ermenilerin birçogunun

tavrma tercüman olmaktayd1. Bu nutukta Enfiyeciyan, atalannm Osmanh haki
miyetinde huzurlu bir hayat sürdügünü, Osmanh i mparatorlugu'nun bag1ms1z
hg1 için õlmeye haz1r olduklanm belirtmi§tir185. Buna benzer bir §ekilde sava§
ba§lad1gmda Halep mebusu Ermeni astlh Manok Efendi, Meclis-i Mebusan'da
yapt1g1 konu§mada, Türkiye'de Ermenilerin yüzyillardan beri Osmanh Devleti'nin
koruyuculugunda, huzur içerisinde ya§ad1klarm1 dile getiriyordu. Yapt1g1 konu§
manm devammda Rusya'nm sava§ notasma kesinlikle kar§1 ç1kt1gm1, Ermeni mil
letinin be§ yüz seneden beri Osmanh Devleti'nin koruyucu kanatlar1 altmda ol
dugunu dile getirmi§ti 186. Aym oturumda sõz alan Erzurum mebusu Ermeni astlh
Hamazasp Efendi de benzer §eylerden bahsetmi§ti187. Ashna bakihrsa sava§m ba§
larmda Ermeni Patrigi Nerses de huna benzer §eyler dü§ünüyor gõrünmektedir.
Padi§ah II. Abdülhamid'in gayrimüslim tebaay1 da vatan hizmetine çagirmasmm
ardmdan, 7 Arahk 1877 günü Ermeni Milli Meclisi, Patrik Nerses'in teklifi üzeri
ne Ermeni halkinm sava§a kattlmas1 için karar alm1§t1188. Patrik, Osmanh Devleti
sm1rlan içerisinde ya§ayan her Ermeni' nin bu sava§a maddi destek vermesini ve
Ermeni gençlerinin Ruslarla sava§mak için gõnüllü asker olarak Türk ordusuna
yaztlmalan gerektigini belirtiyor, Ermeni halkina §U §ekilde çagnda bulunuyordu:
"Sava§ için her yard1m1 devlete ula§tirsmlar. Sava§ yard1mma kattlamayan
lan da, hemen (Türklere) yard1ma çagmyorum. Bizim sadakatimiz güne§ I§mlan
kadar bellidir. Devlete destek olmaktan hiçbir zaman eksik olmayahm ve devlet
hizmeti için kahramanca çabalarda bulunahm. Biz, Ermeniler, Osmanh taht1m
seviyor ve sonsuza dek de ondan hiç ayrtlmak istemiyoruz"189.
Ancak tüm bu destek ve iyi niyete ragmen, Ermeni Patrigi Nerses Mart
1 877'de saghk sorunlanm ileri sürerek istifa ettigini aç1klad1. Ermeni Meclisi ile
Bab1âli ise patrigin istifasma kar§I ç1karak geri çekme isteginde bulundu. Osmanh
18 5 1he Times, Feb. 2, 1877, s. 2.

1 86 Besim Ô zcan, "1828-1829 Osmanh-Rus Harbi'nde Erzurum Eyaleti'nden Rusya'ya
Gõçürülen Ermenilerin Geri Dõnü�lerini Saglama Faaliyetleri'', Atatürk Üniversitesi Türkiyat
Arajttrmalari Enstitüsü Dergisi, Erzurum 2011, s. 203.
18 7 Ermeni/er Hakktnda Makaleler Derlemeler, Atatürk Üniversitesi Yaymlan, Erzurum
1978, s. 12.
1 88 Bilal N. �im�ir, 1he Genesis of the Armenian Question, Turkish Historical Society,
Ankara, 2003, s. 6-7.
18 9 Antranik Çelebyan, Antranik Pa1a, çev: Mariam Arpi-Nairi Arek, i stanbul, 2003,
s. 26.
OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ 47
Hükümeti'nin Ermeni §ikâyetlerini dikkate alacagma dair vaadi üzerine pat

rik istifasm1 geri ald1190. Patrigi istifaya kadar gõtüren birtakim sebepler vard1.
Bunlarm ba§mda eski patrik Kmmyan ve Mateos Ízmirliyan'm faaliyetleri gel
mektedir191. Ôzellikle Kmmyan Nerses'i çok agir bir §ekilde ele§tiriyordu. Sava§
esnasmda Ytld1z S aray1'na davet edilen Nerses'e Abdülhamid tarafmdan birinci
dereceden Osmanh ni§am veriliyordu192. 22 Agustos 1877 tarihinde Padi§ah ta
rafmdan kabul edilen Nerses'e ni§an bizzat Padi§ah tarafmdan verilmi§tir. Kabul
esnasmda Padi§ah, Ermeni milletinden memnun oldugunu, çünkü onlarm yüz
yillard1r Osmanhya olan sadakatlerinden vazgeçmediklerini belirtmi§tir. Bu geli§
me üzerine Nerses'in takip ettigi siyaseti ba§mdan beri tasvip etmeyen Kmmyan,
'51.bdülhamid'in bu bagz;larzna ve te;ekkürlerine istinaden, koyunlarz kestiler ve onla
rzn kemiklerinden gerdanlzk yaparak çobamn boynuna astzlar" diyerek Osmanl1 ni§a
m alan Nerses'i agir bir dille ele§tirmi§tir193. Gõrüldügü üzere Kmmyan'm bapm
çektigi muhalefet, patrigi sürekli ele§tiriyor ve takip ettigi siyaseti degi§tirmesini

talep ediyordu. Bu §artlar altmda Nerses'in de onlar gibi hareket etmeye ba§lamas1
kaçmtlmazd1.
Patrik N erses kendisine kar§1 olu§an bu tutum neticesinde tavnm degi§tirmek
zorunda kalm1§tl. Sonuçta o da Kmmyan'm daha õnce izledigi politikayi uygu
lamak için yogun bir §ekilde çah§maya ba§lam1§tl. Selefinin yolunu tutan Nerses,
milletin menfaati neredeyse kendisinin de orada olacagm1 belirtmi§ ve episko
poslarm kendisine yard1mo olmasm1 talep etmi§tir194. Zaten devam eden sava§
da Ermeni cemaatinde bag1ms1zhk isteyen grubun istedigi yõne dogru gidiyordu.
Patriklik gibi Ermeni cemaatinin en üst makamm1 i§gal eden Nerses'in bu tavn
Ermeni cemaatinin geli§en olaylardan beklentilerini farkWa§tirmaya ba§lam1§tl.
Nerses'in tavlf degi§ikliginde yaptlan basktlarm etkisinin oldugu tarti§tlmazd1r.
Ancak gõzden kaç1rtlmamas1 gereken ba§ka bir husus da, sava§m Osmanh Devleti
aleyhine geli§mi§ olmas1dlf.
1 9 0 The Times, Mar. 27, 1877, s. 11.

1 9 1 Eski patrik Kmmyan Kuzguncuk'taki evine toplad1g1 bütün episkoposlarla, uzun
süreli gõrü�meler yapm1� ve N erses'in tuttugu yolun uygun olmad1gm1 ve kendisini devirerek
yeni ruhla dolu bir kimsenin patriklige getirilmesini teklif etmi�tir. Bu i� için en uygun
ki�inin ise patrikligi dõneminde sekreteri olan Mateos i zmirliyan oldugunu belirtmi�tir.
(Uras, Tarihte Ermeniler, 1987, s. 211.)
1 92 Bila! N. $im�ir, Osman!t Ermenileri, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1986, s. 108.
1 93 Çelebyan, Antranik Pa;a, s. 28.
1 94 Davut Kihç, " Í stanbul Ermeni Patrikhanesi'nin B ag1ms1zhk Hareketlerine Yõneli�i
(1850-1896)", Osman!tdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 150.
Gerek Tersane Konferans1 ve gerekse konferans sonrasmda yürütülen dip

lomatik temaslarda bir neticeye vartlamaymca yukar1da da belirtildigi üzere
Rusya Osmanh Devleti'ne sava§ açt1. Dogu cephesinde sava§ ilam ile birlikte,
Rus ordulari Dogu Anadolu'da baz1 vilayetleri i§gal etmi§ ve bu bõlgede ya§ayan
Ermenilerle temasa geçmi§lerdi. Ermeniler Ruslarla birlikte Osmanh Devleti'ne
kar§l sava§maya ba§lam1§lard1195•
Sava§m sonucu yani Rusya'nm galibiyeti belli oldugunda ise ate§kes antla§
mas1 bile imzalanmadan 1 8 Arahk'ta toplanan Ermeni Meclisi, Osmanh Devleti
yanmda sava§a kat1lmak için ald1klar1 karar1 iptal etmi§ler ve büyük devletlerin
Hariciye Vekillerine birer §ikâyet mektubu gõndermi§lerdi196• Bunun yam sua
meclis Rus Çan'na da bir mektup gõndererek §U isteklerde bulunmu§tu. F1rat'a
kadar olan bõlgelerin "Ararat ili" ile birle§tirilerek Rusya tarafindan i§gal edilmesi,
toprak i§gali olmayacaksa Bulgarlara verilen imtiyazlarm Ermenilere de verilmesi,
Ermeniler tarafmdan talep edilen lslahat ve ayncahklann Rus ordusunun i§gal
bõlgesini terk etmeden õnce yapilacagmm garanti edilmesi197• Muhtemelen im
zalanacak anla§maya bu tür taleplerin koyulmas1 için Ermeni liderleri ellerinden
geleni yapacaklard1.
Sava§ Rus ordularmm ilerleyi§i ile devam ediyorken, Osmanh Hükümeti 8
Ocak 1 878 tarihinde mütareke akdi için Rus Ba§kumandanhg1'na müracaatta bu
lunmu§tu. Buna ragmen Rus ilerleyi§i durmam!§, aksine Filibe ve Edirne Ruslar
tarafindan i§gal edilmi§ti. Bundan sonraki Rus amacmm istanbul ve Bogazlar
oldugu a§ikârd1. Osmanh varhk gõsterememi§ ve sonuçta 3 1 Ocak 1878'de
Edirne Mütarekesi imzalanm1§t1198• Bu süreç õncesinde Ermeni Patrikhanesi,
Edirne'ye bir heyet gõnderilmesine ve Rus imparatoru II. Alexander ile Ba§vekil
Gorçakoff'a birer dilekçe sunulmasma karar vermi§ti. Bab1âli Ocak aymda ban§
antla§masmm ilk §artlanm tespit etmek üzere Edirne'ye temsilcilerini yollarken,
Patrikhane de, Edirne'ye bir heyet gõndermi§ti199• Patrikhane'nin temsilci olarak
l9 5 Enver Ziya Karal, Osmanlt Tarihi, e. VIII, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1995, s.
129.
1 9 6 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 105.
1 97 Sonyel, 1he Ottoman Armenians, s. 46.
1 9 8 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara, 1990,
s. 84.
1 99 Mesrob, K. Krikorian, Armenians in the Service of the Ottoman Empire 1860-1908,
London, 1978, s. 6.
gõnderdigi Rusçukhyan Filibe'de Kont ignatieff ile gôrÜ§ffiÜ§tü. Bu gõrü§mede

Rusya'nm istanbul eski elçisi olan ignatieff, Ermeni heyetine, Osmanh toprak
lannda "Ermenistan'' diye bir bõlgenin bulunmad1gm1, Ermenilerin dagm1k bir
§ekilde ya§ad1gm1 ileri sürerek, Bulgarlara verilen haklarm kendilerine verileme
yecegini bildirmi§ti. Fakat ileride Ermenilerden yararlanmayi planlayan i gnatieff,
onlara derhal mücadeleye ba§lamalarm1 da tavsiye etmi§ti200• Rusya'nm o dõnem
deki siyasetinin ba§ mimarlarmdan olan ignatieff'in bu ifadeleri ima yoluyla ayak
lanmaya te§vik etmek olarak anla§tlabilir.
Edirne Mütarekesi'nden bir netice almamamasmm ardmdan, Ayastefanos'ta
devam eden bar1§ gõrü§meleri s1rasmda bizzat Patrik Nerses Varjabedyan, Rus
murahhasas1 ba§kam Çar'm karde§i Grandük Nikola ile gõrii§ffiÜ§tü2º1• Bu yogun
faaliyetler sonucunda yaptlacak antla§maya Ermeniler bir madde koydurmay1 ba
§aíffil§lardi. Türk delegasyonunun kar§I çikmasma ragmen, 3 Mart 1878 tarihinde
imzalanan Ayastefanos Antla§mas1'nm 16. maddesi Ermeni isteklerine olumlu bir
cevap niteligindeydi2º2• 29 maddeden olu§an bu antla§mada yer alan Anadolu'nun
dogusunda Ermenilerle meskün yerlerde 1slahat yaptlmas1 ve Ermenilerin Kürtler
ve Çerkezlere kar§l himaye edilmesi gerektigine dair hüküm203, õnceleri bir iç me
sele olan Ermeni sorununun uluslararas1 alana ta§mmas1 yolundaki ilk ad1mdu.
Yap1lan antla§ma ile Osmanh Devleti yeni bir yükümlülük altma giriyordu.
Rusya ise reform bahanesiyle Osmanh Devleti'nin iç i§lerine kan§ma hakki elde
etmi§ oldu. Rusya'y1, õzellikle Dogu Anadolu üzerinde etkili hale getiren bu ge
li§me, aym zamanda iskenderun yoluyla Akdeniz'e, diger taraftan da Dicle-Firat
yoluyla Basra Kõrfezi'ne ç1kma emellerinin gerçekle§mesini hedefliyordu. Bõylece
Dogu Anadolu'yu da Balkanla§tumak amacmda oldugunu ortaya koyan Rusya,
bunlarm gerçekle§mesiyle Osmanh Devleti üzerinde nüfuz sahibi olabilecekti204•
Ancak antla§ma ile Rusya'nm elde ettigi avantajlardan endi§e duyan i ngiltere'nin
harekete geçmesi kaçmilmazdi. Gõrüldügü üzere iki büyük devletin Osmanh top
raklan üzerindeki ç1kar çatt§malan siyasetlerinin temelini te§kil ediyordu.
20° Cevdet Küçük, Osmanlt Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Ç1k1;1 (1878-
1897), i stanbul Üniversitesi Yaymlan, i stanbul, 1984, s. 3.
2º1 Erdal i lter, Türkiye' de Sosyalist Ermeniler ve Si/ah/ama Faaliyetleri 1890-1923, Turan
Yaymc1hk, i stanbul, 1995, s. 52.
2º2 K. Tahmazian, Turcs etArméniens, Plaidoyeret Réquisitoire, Imprimerie H. Turabian,
Paris, 1919, s. 57.
203 Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda, s. 259.
2º4 $im�ir, Osmanlt Ermenileri, s. 122-123.
50 FÍ KRETTÍ N YAVUZ
Kmm Sava§i'ndan bu yana õzlemini çektikleri Osmanh Devleti'ne kan§ma

ve õzellikle Dogu Anadolu'da nüfuzlanm tesis etme emeline kavu§an Rusya'ya
kar§i ingiltere geli§meleri kaygi ile takip ediyordu205. ingiliz basmmda da bu konu
ile ilgili çe§itli yaztlar yaziliyordu. Rusya'nm Dogu Anadolu ve Balkanlara sa
hip olmasmm i ngiltere'nin çikarlarma ters dü§tügü ifade ediliyordu. Ôrnegin
Daily Telegraph gazetesi i ngiliz politikasmi agir bir §ekilde ele§tiriyordu. Gazete
Rusya'nm astl §imdi gerçekten Ermenistan'i fethettigini; iran'm zaten onlarm
kontrolünde oldugunu, dogu, bati ve güneye giden yollarm Ruslara açik hale gel
digini; Çar Bogazlar yolundayken Nelson ile Pitt i ngiltere'sinin sessiz bir §ekilde
olam biteni izledigini belirtiyordu206. Yine The Times gazetesindeki bir haberde
Ruslarm Ermenileri himaye bahanesiyle Dogu Anadolu'yu Balkanla§tirmaya ça
h§acaklari, buradaki durumdan faydalanarak nüfuzlanm bir yandan i skenderun,
õte yandan da Mezopotamya üzerine yaymak isteyecekleri §eklinde degerlendir
melere yer veriliyordu207. i ngiltere kamuoyunda olu§an bu tutum ingiliz politika
cilarm hemen tedbirler almasma neden oldu.
Aslma bakihrsa i ngiltere Ba§bakam Lord Beaconsfield de (Benjamin
Disreali), durumun farkindaydi. Yaptigi bir konu§mada Ayastefanos Antla§mas1
ile Avrupa egemenliginin Rus etkisi altma girdigini, Karadeniz'in de Hazar Denizi
kadar bir Rus gõlü haline geldigini belirtmi§tir2°8• Bu amaçla Rusya'nm yeni bir
anla§maya zorlanmas1 için çareler arayan ingilizler, 17 Martta yaptiklan toplanti
ile Dogu Akdeniz'de bir askeri üs elde edilmesini, diger devletlerle temasa ge
çilmesini ve gerekirse, Rusya'nm sava§la tehdit edilmesini kararla§tirmi§lardi209.
ingiltere bu amaçla bir taraftan Osmanh Devleti ile anla§arak Kibns adasma yer
le§irken21º, õte yandan 30 Mayis'ta Rusya'y1 zorlayarak Shouvalov Memorandumu
adi verilen gizli bir anla§ma imzalatmaya muvaffak olmu§tu211• Osmanh topraklan
üzerindeki Rus- i ngiliz rekabeti, yava§ yava§ o güne kadar tam anlamiyla var ol-
205 Vahan M. Kurkjian, A History of Armenia, The Armenian General Benevolent

Union of America, 1958, s. 291.
206 Vartan Suren Kasparian, The Historical Roots of the Armenian Question, University
of Utah, P.hd., Political Science, International Law and Relation, 1977, s . 131.
207 The Times, Aug. 16, 1877, s . 10.
208 Krikorian, Armenians in the Service ofthe Ottoman Empire, s. 7.
2º9 �ahin, Tarih Boyuncu Türk Ídarelerinin Ermeni Politikalari, s. 186.
2 10 Akaby Nassibian, Britain and the Armenian Question, 1915-1923, (London: Croom
Helm), 1984, s . 7-8.
211 Kasparian, The Historical Roots ofthe Armenian Question, s . 134.
mayan Ermeni Sorunu'nu iyiden iyiye gündeme getirmekteydi212• Íngilizler kendi

ç1karlarmm Avrupa Türkiyesi'nden ziyade Asya Türkiyesi'nde olmas1 gerektigini
dü§ünüyorlard1. Bu amaçla Ruslarm Íran kõrfezi ya da Süvey§ kanalma ilerleme
lerini kontrol etmek için kendilerine bir bõlge gerekli olduguna inamyorlard1213•
Osmanhlarla yaptlan bu anla§ma Íngilizlerin bundan sonra Anadolu'da izleyecegi
siyasetin anahtar1 olmu§tu. Anadolu'da sõz sahibi olmak için yaptlacak uluslara
ras1 antla§mada bu yõnde her türlü giri§im Íngiliz siyasetinin Osmanh üzerindeki
siyasetinin temelini te§kil edecekti.
Osman11 Devleti ve Rusya ile gizli bir §ekilde anla§an Í ngiltere ve
Avusturya'nm õnderliginde, Ayastefanos Antla§mas1'mn baz1 kisunlarm1 ye
niden gõzden geçirmek ve düzeltmeler yapmak için, Berlinde devletleraras1 bir
kongrenin toplanmasma karar verildi. Rusya, yeni bir sava§l gõze alamad1g1 için
bu kongrenin yapdmasm1 kay1ts1z §arts1z bir §ekilde kabul etmek zorunda kal
m1§tlf. K.mm Sava§i'dan ald1g1 dersle ihtiyatli davranan Rusya, sava§tan kaçm
ffil§ ve Í ngiltere ile diplomatik arenada kozlarm1 payla§maya karar vermi§tir214•
Berlin Antla§mas1, pek çok konuda oldugu gibi Ermeni meselesi aç1smdan da
bir dõnüm noktas1 olma õzelligi tapmaktadir. Kongre 13 Haziran 1878 tarihin
de Berlin'deki Radziwil Saray1'nda Prens Bismarck'm ba§kanhgmda, alti büyük
devlet ve Osmanh temsilcilerinin katilim1yla ba§lam1§t1215• Kongre toplanmadan
õnce Ermeni cemaatinin ileri gelenleri õzellikle Patrik Nerses yogun bir §ekilde
çah§iyordu. Ayastefanos Antla§mas1'nm imzaland1g1 3 Mart 1 878 tarihi ile Berlin
Kongresi'nin topland1g1 13 Haziran 1 878 tarihleri arasmda, yani 3 ayhk sürede
Ermeniler bo§ durmam1§lard1.
212 Ersal Yavi, 1856-1923 Emperyalizm Ktskactnda Türkler Ermeniler Kürtler, Yaz1c1
Yaymevi, Í zmir, 2002, s. 13.
21 3 Harold Temperley, Further Evidence on Disraeli and Cyprus, The English Historical
Review, Vol. 46, No. 183 (Jul.), 1931, s. 459.
21 4 Parsamian, lstroria Armianskogo Naroda, s. 285.
21 5 Í ngiltere'yi Beaconsfíeld, Salisbury, Odo Russel; Rusya'y1 Gorçakoff, Cuvalet, Ubril;
Avusturya-Macaristan'1 Andressy Haymer; Fransa'y1 Waddington, Saint-Vallier Despres;
Í talya'y1 Corti temsil etmi�ti. (Ramazan Çahk, Alman Kaynaklartna Gore li. Abdülhamid
Doneminde Ermeni Olaylart, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara 2000, s. 84); Mehmet Ali
Pa�a, Alexander Kara Teodori Pa�a ve Berlin Sefíri Rami Sadullah Bey de Osmanh Devleti
adma konferansa i�tirak etmi�lerdi. (Roderic Davison, "The Secret Report on the Congress
of Berlin", Ord. Prof. i . Hakk1 Uzunçar�1h Hatira Say1s1, istanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Dergisi, say1. 32, Mart 1979, Edebiyat Fakültesi Matbaas1, Í stanbul, 1979,
s . 639-640.)
52 Fi KRETT iN YAVUZ
Patrik Nerses istanbul'da yabanc1 elçiliklerin ozellikle ingiltere elçisi

Layard'm kap1sm1 a§mdmyor ve toplanacak kongrede Ermeni isteklerinin dikka
te almmas1 için taleplerde bulunuyor, muhtiralar veriyordu216. Ôte yandan Patrik
Nerses, kongreye kattlacak bütün devletler nezdinde yogun faaliyetlerde bulun
mak amac1yla Avrupa ba§kentlerine bir heyet gõnderme karar1 almt§tl. Avrupa'ya
gidecek bu heyet eski Ermeni Patrigi M1gird1ç K.mmyan, Ba§piskopos Horen
Narbey ve katip-tercüman olarak da Stepan Papazyan ile Minas Çeraz'dan olu
§uyordu217. Bu heyet Avrupa ba§kentlerini dola§t1ktan sonra Berlinde toplanacak
kongrede faaliyette bulunacakti. Kaynaklarda patrikhane tar:úindan gonderil
digi belirtilen bu heyetin büyük devletler tarafmdan kongreye davet edildigine
dair bilgiler mevcuttur218. Ermeni heyeti, Berlin Konferans1'na katilacak Rusya,
ingiltere, Fransa, Almanya, italya ve Avusturya heyetleriyle ayn ayn gorÜ§mÜ§,
bag1ms1zhk isteklerini ve Avrupal1 devletlerin destek ve yard1mlanm bekledikle
rini dile getirmi§lerdi.
Dünya siyasetinde büyük degi§ikliklere neden olan kongrede, Ermeni me
selesinin ele almmamas1 Ermenilerin bu derece çabalan goz onünde bulundu
ruldugunda kaçmilmazdi. Bu çabalar sonucu, Ermeni Sorunu 4 Temmuz 1878
tarihinde yapilan toplantmm on ikinci protokolünde ele ahnm1§t1219. 8 Temmuz'da
yapilan on be§inci protokolde Ermenilerle ilgili nihai karar toplantiya katilan
üyelerce hemen onaylanmt§tt220. Berlin Antla§mas1'nda kabul edilen bu mad
de221, daha sonra büyük devletlerin Ermenileri ileri sürerek Osmanh Devleti'nin
21 6 Sonyel, 1he Ottoman Armenians, s. 51-52.

21 7 Kurltjian, A History of Armenia, s. 292; Musa �a§maz, British Policy and the
Application o/ Refarms for the Armenians in Eastern Anato/ia 1877-1897, Türk Tarih Kurumu
Yaymlan, Ankara, 2002, s. 7.
21 8 Zeidner'e gõre büyük devletler Ermenileri yap1lacak kongreye resmi olmayan bir
delegasyon ile katilmaya davet etmi§lerdi, bu durum Ermeniler için yeni güvenceler anlamma
geliyordu. (Robert F. Zeidner, "Britain and the Launching of the Armenian Qyestion",
International]ournal ofMiddle East Studies, Vol. 7, No. 4 (Oct., 1976), s. 473.)
21 9 A. O. Sarkissian, History oftheArmenian Question to 1885, The University ofillinois
Press, Urbana, 1938, s. 81.
22º Ali Fuat Türkgeldi, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, e . I I , Türk Tarih Kurumu,
Ankara, 1987, s. 87; Uras, Tarihte Ermeniler, s. 248.
221 Bu maddeye gõre; "Babtâli Ermenilerin oturduklart vilayetlerin mahalli fartlart
dolaytstyla muhtaf olduklart 1slahat ve düzenlemeleri gecikmeden yapmay1, Kürtler ve Çerkezlere
karft emniyet ve huzurlarim korumayi taahhüt eder ve bu konuda alacagt tedbirleri s1ras1 geldikçe
bu devletlere teblig edeceginden, adt geçen devletler de bu tedbirlerin uygulanmastna nezaret
edeceklerdir" (Hocaoglu, Arfiv Vesikalariyla Ermeni Mezalimi, s. 1 1 1).
OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ 53
iç i§lerine kan§malarmm temelini olu§turacakt1. Bu antla§madan Birinci Dünya

Sava§i'na kadar geçen otuz be§ ytl boyunca büyük devletlerin õzellikle Rusya
ve i ngiltere'nin Ermeni i§ine kari§malar1 hep bu maddeden kaynaklanm1§t1r222•
Aslmda bu antla§maya koyulan madde içerik itibariyle tart1§tlmas1 gereken hu
suslan barmdumaktad1r. 61. maddede geçen Ermenilerin Kürt ve Çerkezlere kar§l
korunmas1 ile Osmanh Devleti'nin Ermenilerin ya§ad1g1 vilayetlerde 1slahat yap
mas1 gibi meseleler Osmanh Devleti'nin dõnemin §artlan itibariyle kabul etmek
zorunda kald1g1 hususlard1r223•
Ermeni cemaati Berlin Konferans1'ndan çok §ey beklemi§ti. Osmanh
Devleti'nin hezimeti ile sonuçlanan sava§m sonunda bag1ms1zhklarm1 elde ede
ceklerini ve Balkanlardaki siyasi emellerini gerçekle§tirmeye çah§an Ruslarm ken
dilerine de yard1m edecegine inanm1§lard1. Fakat kongrenin sonunda muhtar bir
Ermenistan yerine Dogu Anadolu'da 1slahat yap1lmas1 ile ilgili bir hüküm ç1kmca,
Ermenilerin çogunlugu büyük hayal kmkhgma ugrami§lardu. Ancak Ermenilerin
bu antla§ma ile siyasi anlamda büyük Ílrsatlar elde ettigi de gõzden kaçmlma
ma11du. Belki de en õnemlisi, 61. madde ile Ermeni Sorunu, uluslararas1 siyasal
sistemin gündemine girmi§ oldu224• Ashnda anla§maya imza atan devletler bu ta
rihten sonra Berlin Antla§mas1'nm bu maddesini Osmanh Devleti'nin içi§lerine
müdahale etme arac1 olarak kullanmaktan geri durmam1§lard1225• Burada dikkati
çeken anla§mada istenilenlerin elde edilememesi sonucunda bundan sonra takip
edilecek olan yõntemdir.
Ermeni cemaati art1k Avrupa'nm müdahalesini ve bu suretle de bag1ms1z
bir Ermeni devletini temin etmek için silahh eylem hareketlerine ba§lamak ve
harekete geçmek zorunluluguna inanml§ bulunuyorlardi. Silahh mücadele yolun
da en õnemli dõnüm noktalarmdan biri Berlin Kongresi'ne kat1lan eski Ermeni
Patrigi Kmmyan'm i stanbul'a dõnü§ünde yapt1g1 konu§mayd1226• Kmmyan bu
222 $im9ir, Osman!t Ermenileri, s. 212.

22 3 61. maddenin içeriginin sorgulanmas1 ve Ermeni Sorunu'nun dogu9u ile ilgili
olarak bkz. Musa $a9maz, "The Legitimacy of the Emergence of the Armenin Qyestion",
OTAM, 8 (1999), s . 319-347, Ermeni lslahat1 konusunda bkz. $a9maz, British Policy and the
Application ofReformsfor the Armenians in Eastern Anato/ia, s. 184-254.
22 4 Ó ke, Yüzyt!m Kan Davast, s. 129.
22 5 $a9maz, "The Legitimacy of the Emergence of the Armenin Qyestion", s. 336.
22 6 Konu9manm tamam1 için bkz. Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda, s. 291-
292; Hayrig, a Ce!ebration o/ His Lifa and Vision on the Eightieth Anniversary o/ His Death
(1907-1987), A Publication of the Prelacy of the Armenian Apostolic Church of America,
New York, 1987.s. 23-24; Vigen Guroian, "Armenian]enocide and Christian Existance", Cross
konu§masmda Ermeni cemaatine nihai bir çagn yap1yordu. Karadag, Bulgar ve

diger Balkan milletlerinin kan dõkerek bag1ms1zhklarm1 elde ettiklerini, hâlbuki
Ermenilerin isyan edip kan dõkmediklerini, Ermeni bag1ms1zhgmm elde edile
bilmesi için kan dõkmenin gerekli oldugunu belirten Kmmyan konu§masm1 §U
§ekilde sonland1rm1§t1:
"Ermeni Halki, elbette sizler silahm neler yaptigm1 ve neler yapabilecegini
çok iyi anladm1z. Ve bundan dolay1, degerli ve kutlu Ermeniler, sizler vatanlanm
za, akrabalanmza ve arkada§lanmza dõndügünüz zaman, silahlanm, silahlanm ve
yine silahlanm. Ey insanlar, her §eyin üstünde bag1ms1zhk ümidini ilk õnce kendi
içinize yerle§tirin. Akhn121 ve yumrugunuzu kullanm! insan kendi kurtulu§u için
mücadele etmeli"227•
Kmmyan yine Berlin sonrasmda yapt1g1 bir ba§ka konu§masmda kongrenin
topland1g1 saraym kap1smda hak güçlülerindir, siyasetin menfaati yok, hak k1hcm
ucunda, Ermeniler bu demiri sevin kurtulu§unuz ancak ondadir diyordu228• i §te bu
tür çabalar art1k Ermeni cemaatini geri dõnülmez bir yola sokacaktL Ermeniler
bag1ms1zhk için silaha sanlacaklard1. Bõylelikle Ermeni Sorunu'nda fikri hazirhk
ve diplomatik te§ebbüslerden olu§an ilk iki kts1m tamamlam1§ ve son kts1m olan
silahli mücadele safhasma geçilmi§ oluyordu.
e. Ísyanlar Dõnemi ve Komiteler
Ermeniler Berlin Konferans1'ndan sonra olupn ortam neticesinde bir §eyi
daha iyi anlam1§lard1, o da yabanc1 devletlerin destegi ve dogrudan müdahale
si olmadan bag1ms1z bir devlet kuramayacaklanydL 1 880 tarihine kadar yabanc1
devletlerin Ermeniler lehine yapt1klan müdahalelerde fazla lSfarh olmayi§larmm
sebebi, Osmanh topraklarmda goze batacak ve Avrupa kamuoyunu harekete ge
çirecek Ermeni olaylannm meydana gelmemesinden ileri geliyordu229• Bu amaçla
õzellikle Ermeni kilisesinin õnderliginde harekete geçme karan almdL Seslerini
yükseltme karan almalan, sadece dil ve kilise ile birbirlerine bagh olan Ermenileri,
komiteler kurma yoluna sevk etmi§tir230. Yani bag1ms1zhk fikrini gerçekle§tirmek
Currents, Fali 91, vol.41, s. 330.

22 7 Hayrig, a Celebration of His Life and Vision, s. 24, Haluk Selvi, Birinci Dünya
Savaft'ndan Lozan'a Ermeni Sorunu, Sakarya Üniversitesi Yaymlan, 2004, s. 3 0 -3 1 .

228 Parsamian, Istroria Armianskogo Naroda, s. 292 .
22 9 Karal, Osman!t Tarihi, s. 1 3 5 .
2 3 0 Bliss, Turkey and the Armenian Atrocities, s. 3 3 4 .
isteyen Ermeni milliyetçileri büyük devletler tarafmdan yeterince dikkate almma

diklarmi gorünce, terorizm yoluyla bu devletlerin dikkatlerini Ermeni Sorunu'na
çekmek istediler231. Gorüldügü üzere bagimsizhk isteyen Ermenilere gore
Avrupah devletlerin dikkatini çekmek için tek yol karga�a çikarmaktan geçiyordu.
Bu amaçla ilk olarak Dogu Anadolu'da isyanlar çikarttlarak buradaki halk
tahrik edilmeli Müslümanlar ise misille me amaciyla Ermeniler üzerine gonderil
meliydi. Boylelikle burada bir karga�a ortammm çikmasi kaçimlmazdi. Güvenlik
güçlerinin aldigi tedbirler komitelerin batidaki propaganda bürolannca katliam
�eklinde kamuoyuna aktarilacak ve büyük devletlerde bu baski ve kan dokümüne
son vermeye davet edilecekti. Yani bati müdahalesi vazgeçilmez bir �artti. Teror ise
bagimsizhk isteyen Ermenilere gore o günün �artlannda bu müdahaleyi getirecek
olan tek yoldu232. Bu planm gerçekle�tirilmesi için yapilacak ilk �ey Anadolu'nun
her yerinde komiteler kurmakti. Planm sistemli i�lemesi için bu kaçmilmaz bir
durumdu.
Terorü bir yontem olarak kullanarak bati müdahalesini saglamaya çah�an
Ermeni komiteleri daha ziyade 1 880'den sonra kurulanlardi. Ancak bu tarihten
õnce sosyal amaçh kurulmaya ba�layan Ermeni dernekleri de vardi. Nitekim dev
lete karp silah kullanarak Turk Ermenilerini ayaklandiran komitelerin ilk belir
tileri ve çekirdekleri bu derneklerdi. Bu nedenle komitelerden once bu dernekleri
kisaca incelemekte yarar oldugu dü�üncesindeyiz.
1 880 yihna kadar geçen sürede yardim dernekleri gõrüntüsünde ama ashnda
ihtilali destekleyen bu olu�umlar bilhassa güney ve dogu vilayetlerinde te�kilat
lanmi�lardi233. Bu çerçevede Osmanh Devleti'nde yardim amaciyla kurulan ilk
Ermeni dernegi Adana'da 1 860'ta te�kilatlanan Hayirseverler Cemiyeti'ydi. Bunu
müteakip Fedakârlar Dernegi kurulmu�tu234. Ôzellikle 1 870 ve 1880 yillan ara
smda bu derneklerde büyük bir arti� gõrüldü235. Sosyal amaçh kuruldugu belirtilen
2 31 Mim Kemal Õke , Uluslararast Boyutlariyla Anadolu-Kafkasya Ekseninde Ermeni
Sorunu (1914-1923), Íz Yaymc1hk: Ístanbul, 1996, s . 1 1 6 .

2 3 2 Õ ke , Uluslararast Boyutlariyla Anadolu-Kafk asya Ekseninde Ermeni Sorunu, s . 1 1 6 -
1 17.
2 33 Karaca, Büyük Oyun, s. 259
2 34 Halil Metin, Türk iye'nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylari, Milli
Egitim Bakanhg1 Yaymlan, Istanbul, 1992 , s . 8 7.
2 35 Bu sürede Van bi:ilgesinde "Araratli", merkezleri Mu�'ta bulunan "Okul S everler",
" Dogulu" ve "Kilikya" dernekleri kurulmu� ve 1 8 8 0 y1lmda bu dernekler bir çatt altmda
toplanarak " Ermen ilerin B i rle�ik Dernegi" adm1 alm1�t1. 1879'da "Milliyetçi Kadmlar
bu cemiyetler zamanla siyasi muharip çeteler ve kõy çeteleri kurmaya ba§ladilar.

Kendi aralarmda sava§Çl birlik, yard1mc1 birlik, silah ve cephane birligi ve posta
te§kilat1 olarak çok ayrmtili bir §ekilde organize olmu§lard1236. Kurulan bu cemiyet
ve derneklerin hepsinde ortak amaç, bag1ms1z bir Ermenistan devletini kurmak
arzusunu yerine getirmekti. Bu amaca hizmet etmek üzere XIX. yüzyihn sonlari
ve XX. yüzyilin ba§larmda Ermeni cemiyetleri, okullan ve kiliseleri, kanuni ve
dini baz1 dokunulmazhklardan istifade etmek suretiyle isyan, ihtilal hazirhklan
nm yap1ld1g1 birer siyasi biiro ve silah ve mühimmat deposu haline gelmi§lerdir237.
Richard Hovannisian ise kurulan bu cemiyetlerin genel amacmm Ermenilerin din
ve kültürlerini hiçe sayan Türklere ve Kürtlere kar§l cemaatlerini korumak oldu
gunu, küçük õlçekli olarak kurulan bu cemiyet üyelerinin yasak diye tabir ettigi
ihtilalci kitaplar okuduklanm, atl§ talimi yapt1klanm belirtmektedir238. Kurulan
bu cemiyetlerin õzellikle Kürt beylerinin artan baskilan sonucunda ortaya ç1ktig1-
m, amaçlarmm kendilerini Kürtlere kar§l korumak oldugunu belirtilen yazarlar da
vard1r239. Ancak bu cemiyetlerin bag1ms1zhk amacm1 güttügü yine Ermeni yazar
larca belirtilmektedir. Ôrnegin 1881'de Erzurum'da kurulan Anavatan Müdafileri
derneginin slogam "bag1ms1zhk veya õlüm'' idi240. Bu dernekten õnce Van'da ku
rulan ittihat ve Halas Cemiyeti'ne katilmak isteyen çevre kõylerdeki Ermeniler
de bag1ms1zhklan için her §eyi yapabileceklerini belirten mektuplar gõnderiyor
lard1241. Anla§ild1g1 kadanyla dernek ad1yla kurulan bu cemiyetlerin as1l amaçlan
Dernegi", 1880'de Erzurum'da "Silahhlar Dernegi", Kafkasya'da "Genç Ermenistan

Dernegi", 1872'de Van'da " Í ttihat ve Halas Dernegi" ve "Karahaç Dernegi" kurulmu§tur.
(Turgay Uzun, "Osmanh Devleti'nde Milliyetçilik Hareketleri Í çerisinde Ermeniler",
Osman!tdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara 2001, s. 169).
2 3 6 Ergünoz Akçora, " Ermeni Sorunu ve Türklere Yapt1klan Katliamlarda Ermeni
Komitelerinin Yeri", Yeni Türkiye, Ermeni Ôzel Saytst II, Mart-Nisan, yil: 7, say1: 38, 2001,
s. 747-764. (755)
2 37 Azmi Süslü, Ermeni/er ve 1915 Tehcir O/ayt, Van: Yüzüncü Y1! Ü niversitesi, 1990,
s. 51.
2 3 8 Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire", s. 212-213.
2 39 Donald Bloxham, 1he Great Game of Genocide, Imperia/ism, Nationa/ism, and the
Destruction of the Ottoman Armenians, Oxford University Press, New York, 2005, s. 46-
47; Donald Bloxham , "Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian Case",
European Review ofHistory: Revue Europeenne d'Historie, 14:3, 2007, s. 301-324. (306)
2 40 Richard G. Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire 1876-
1914", ed. Richard G. Hovannisian, 1he Armenian People From Ancient to Modem Times, Vol.
II, 2004, s. 213.
2 4 t Gonderilen bir mektupta Ermeniler, bag1ms1zhklan için her §eyi yapacaklanm §U
§ekilde dile getirmi§lerdi. "$u anki durumumuza a/ternatifolarak Rusla;mamtz gerekiyorsa, hep
sosyal içerikli faaliyetler degildi. Astl hedefin bag1ms1z bir Ermenistan kurmak
oldugu aç1kt1. Nitekim Ermeni kaynaklarmm sat1r aralarmda hedefin bu oldugu
rahatça gõrülebilmektedir. Bu cemiyetlerle ilgili sõylenebilecek §ey küçük õlçekli
olarak kurulmalarma ragmen sonradan gelen ve daha organize komitelere õrnek
te§kil etmi§ olduklar1dir.
Osmanh topraklanndaki ilk organize Ermeni komitesi 1 885'te Van'da kurul
ffiU§ olan Armenakan idi. Komite Ermeni yazarlarca, program1 ve harekât alam
smirh olmasma ragmen genellikle ilk siyasi parti olarak kabul edilir242• Bu komite
nin fikir babas1 ise M1gird1ç Portakalyan'd1r243• Eski Patrik M1gird1ç Kmmyan ve
Portakalyan'm Van'da kurmu§ olduklan gizli Ermeni Yurtta§lar Birligi adh õrgüt
M1gud1ç Avedisyan tarafmdan yõnetilecek olan Armenakan Partisi'nin temelini
olu§turmu§tur244• Portakalyan'm yeti§tirdigi õgrencilerin kurdugu bu komitenin
amac1, Ermenilere ihtilal vas1tas1yla kendi kendilerini yõnetme haklo elde etmekti.
Yõntem olarak ise Ermenileri õrgütlemek, onlardan para yard1m1 almak, ihtilalci
fikirlerin yay1lmasm1 saglamak, me§ru müdafaa ruhunu onlara a§tlamak, askeri di
siplin içerisinde silah kullanmasm1 õgretmek, silah ve para desteginde bulunmak
ve gerilla kuvvetleri olu§turmakt1. Yõntemler kismmda dikkati çeken maddeler
den biri ise genel bir ihtilal için d1§ dünyadaki prtlann uygunluguna yani büyük
devletlerin ve kom§U 1rklarm destegini kazanmaya dikkat edilmesiydi. Yõntemler
kismmda en dikkati çeken nokta ise olaganüstü §artlarda gõsteri, terõr ve õlüm ce-
birlikte Ruslafaftm, goç etmemiz gerekiyorsa, goç edelim, olmemiz gerekiyorsa olelim, fakat ozgür
o/afim. Bizim arzumuz budur". (Nalbandian, Armenian Revolutionary Movements, s. 8 1).
2 42 Hovannisian, "The Armenian O!iestion in the Ottoman Empire 1876-1914", s. 213.
2 43 M1g1rd1ç Portakalyan 1848 y1lmda i stanbul Kumkap1' da dogmu§tUr. i stanbul
Ermeni okullarmda õgrenim gõrmÜ§, Ermeni Milli Meclisi komite çah�malanna
kat1lm1�t1r. 1867-69 y11lan arasmda Tokat'ta õgretmen olarak bulunmu�, orada Türkçe
konu§an Ermenilere, Ermenice Pazar kurslan açmi§tlr. Bu faaliyetleri dõnemin patrigi
M1gud1ç Kmmyan tarafmdan takdir edilmi§tir. 1869' da tekrar i stanbul'a dõnen Portakalyan
Ararat Cemiyeti'nin en õnde gelen üyelerinden biri olmu§, aym y1l bu cemiyet tarafmdan
Van'a gõnderilmi§tir. 93 Harbi masmda Van'da bulunan Portakalyan'm faaliyetleri
engellenmi§, fakat kendisi Tiflis'e geçerek, iki sene õnce tam§t1g1 Rusya Ermeni liderleri ile
i§birligine giri§mi§tir. M1gud1ç Portakalyan 1878-18 8 1 arasmda tekrar Van'da bulunmu§
faaliyetlerinden dolay1 buradan uzakla§tmlm1§, daha sonra Marsilya'ya gitmi§tir. Agustos
1885 tarihinden itibaren burada "Armenia" adh bir dergi yaymlam1§t1r. Daha fazia bilgi
için bkz. Nejat Gõyünç, Osman!t Üaresinde Ermeniler, s. 62-63; Nalbandian, 1he Armenian
Revolutionary Movement, s. 90-95; Çelebyan, Antranik Pafa, s. 43-50.
2 44 Çelebyan, Antranik Pafa, s . 43.
58 FiKRETTiN YAVUZ
zalanna ba§vurulmamas1yd1245• Buna ragmen Armenakan partisinin daha sonraki

faaliyetlerinde terõre ba§vurdugu gõrülmektedir. Zira Mayis 1 889'd a Armenakan' a
mensup üç komiteci dõrt zaptiyeyle silahh çatl§maya girmi§lerdi. Bunun di§mda
bu komite mensuplannm kar1§1khk ç1karmak için ki§kirticill k yapt1klan ve terõre
ba§vurduklan üç olaydan daha bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi, Avedisyan
ve üç adammm bir Kürt a§iret reisini õldürme te§ebbüsleridir. ikincisi, Türk ve
Kürtlere kar§I Kürt kõkenli iki Armenakan komitecisinin suikastlar1, üçüncüsü
ise, 1 892'de Van'da Nuri Efendi adh bir polisin dõrt Armenakan komitecisi tara
findan õldürülmesidir. Haziran 1 896'da Van'da ba§ gõsteren olaylarm tertipçileri
de Hmçak ve Ta§naklann yard1m1yla yine Armenakan Komitesi'ne mensup ki§iler
olmu§tu246• Temelde bag1ms1zhk çabasmda olan bu hareket, terõr yõntemini ama
ca ula§mak için kullanmay1 me§ru saym1§t1f. Daha sonra bu yõnteme ba§vuran
diger komitelere õrnek te§kil ettigi de sõylenebilir.
Armenakan Komitesi'nin ardmdan dogrudan olmasa da Portakalyan'm fi.
kirlerinden etkilenen õgrencilerce Agustos 1887'de Cenevre'de kurulan Hmçak
Komitesi Ermeni Sorunu'nda isyanlar a§amasmdaki en õnemli rollerden birini
oynam1§t1. "Hmçak" Ermenice'de "çan sesi, çmg1rak" anlamma gelmektedir. Bu
komiteyi kuranlar yirmili ya§lannda olup hayatlannda Osmanh Devleti'ne ayak
basmamt§, egitim için Avrupa'ya gõnderilmi§, bali vakti yerinde burjuva ailele
rin, ideoloji olarak Marksizm'i seçmi§ gençleriydi247• Ônemli bir kism1 Kafkas
Ermenisidir. Bu durum ideolojisindeki idealizmi ve a§irillg1 aç1klay1c1 õnemli bir
õgedir. Bõlge gerçeklerinden habersiz bir grup genç, bag1ms1z ve hayallerinde
ki Ermenistan'1 kurmak için yola ç1km1§lardir. Sol ideolojik baglanttlan, a§mhg1
ve hayalperestligi daha da arttirmt§t1248• Avetis Nazarbekian, Marie Vardanian ve
Gevorg Gharadjian tarafmdan haz1rlanan ihtilalci Hmçak Komitesi'nin progra
mma gõre; mevcut düzen bir ihtilalle ortadan kaldmlmal1 ve onun yerine ekono
mik gerçeklere, sosyalizme dayanan yeni bir düzen olu§turulmahyd1. Partinin ilk
hedefi. Türk Ermenistam'nm siyasi ve milli bag1ms1zhg1dir. Hmçaklar bu bõlgeye
yogunla§mah ve burada kõle olarak ya§ayan Ermenileri kurtarmal1dir. Bu hedefe
varmak için kullamlacak metotlar ise propaganda, tahrik, terõr ve te§kilatlanma
2 45 Nalbandian, 1he Armenian Revofutionary Movement, s. 97-98.

2 4 6 Nalbandian, 1he Armenian Revofutionary Movement, s . 100-103.
2 47 Gürün, Ermeni Dosyasz, s . 1 3 0 -1 3 1 .
24 8 Sedat Laçiner, Türkfer v e Ermenifer Bir Ufusfararasz ifi;kifer Çafz;masz, Uluslararas1
Stratejik Ara�t1rmalar Kurumu Yay m 1 , A n kara, 2005, s. 301.
idi. Tahrik ve terõr halkm cesaretini arttirmak için gerekliydi. Hükümete kar
§1 gõsteriler, vergi õdemeyi reddetme, reform talepleri, aristokrat sm1fa kar§1 kin
yaratmak tahrik kampanyasmm ba§lica yolla.r1 idi. Halk bu suretle dü§mana kar§1
ki§kirttlacak ve dü§manm misilleme hareketinden de "kâr" saglanacakt1. Terõr yõn
temi ise, halki korumak ve Hmçak programma güven duymalarm1 saglamak için
kullamlacakti. Osmanli Hükümeti'ni ytldirmak hedefleniyordu, bõylece rejimin
prestiji azalacak ve tamamen parçalanmas1 saglanacakti. Hükümet bu terõrist tak
tiklerinin tek hedefi degildi. Hmçakla.r, hükümet için çali§an Ermenileri, Türkleri
ve bütün casus ve muhbirleri de yok etmek istiyordu249. ihtilal grubunun yapacag1
ba§lica i§ler arasmda yer alan be§inci madde komitenin silah saglama ve kar1§1klik
ç1karmas1yla ilgili çarp1c1 bilgiler içermektedir250. Yani amaç, terõr yoluyla bag1m
s1z Ermenistan'1 kurmakti. Hmçak Komitesi'nin kurucula.rmdan Naza.rbekian da
kitabmm giri§inde komitenin yõntemlerinden bahsetmi§tir. Anlatt1klarma gõre,
Hmçaklar Süryani, Yezidi hatta Müslümanlar1 dahi hareketin içine çekmeye çaba
gõstermi§ler, Makedon, Girit ve Arnavut ihtilalcilerle i§birligi yapmay1 planlam1§
lardi. Osman11 Devleti tam anlam1yla alevler içerisinde kald1g1 zaman, Avrupali
devletlerin ha.rekete geçerek küçük milletlerin hakla.rm1 koruyacaklarm1 ümit edi
yorlardi. Bõylece Türk, Rus ve iran Ermenileri tek bir sosyalist devlet çat1s1 alt1-
na alinabilecekti251. Hmçakla.rm amac1, Türkiye Ermenilerini kurtararak, Rus ve
iran Ermenileri ile birle§tirmek ve bag1ms1z bir Ermenistan meydana getirmekti.
Bunu ba§arabilmek için ise terõr ve isyan yolu takip edildi. Osmanli Hükümeti'ne
kar§l genel bir ayaklanmanm ve Anadolu'da asayi§in bozulmasmm gerekliligine
inamyorlardi. Terõr bu komitenin savunmas1 için bir araç, insanlar1 ki§kirtmak
için adeta bir silah haline gelmi§ti.
Ermeni Sorunu'nun isyanlar safhasmda, Osmanli Bankas1 Baskim'm da orga
nize etmi§ olan Ta§nak Komitesi'nin de çok õnemli bir rolü vardir. Ermenice fede
rasyon manasma gelen Da§naksütyun!fa§naksütyun kelimesi Ttirkçe'de kullantltr
ken kisalttlm1§ ve degi§tirilmi§, kisaca Ta§nak denilmi§tir. Ôzellikle Rusya'dakiler
olmak üzere çe§itli Ermeni gruplarm bir araya gelmesiyle ortaya ç1kt1g1 için bu ko-
2 49 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 108-110.

2 5º Buna gõre, hükümetin silah bulunan depolanna, vali, mutasarnf ve kaymakam
konaklanna saldmlmah, silahlan almmah ve hükümet nüfuzunu kumak suretiyle memurlar
i�lerinden uzakla�tmlmah, heyecan olu�turmaya gayret edilmelidir. Baz1 bina ve müesseseler
y1k1lmah, yüksek derecedeki memurlar zor kullamlarak kaçmlarak esir edilmeli ve serbest
buak1lmalan için de hükümetten fidye istenmelidir. (Selvi, Ermeni Sorunu, 2004, s. 33).
2 5 ! Sonyel, The Ottoman Armenians, s. 113.
miteye federasyon ismi verilmi§ti252• 1890 ytlmda Tiflis'te kurulan Ta§naksütyun,

Ermenilerin õnemli bir kismmm ya§ad1gi Osmanh Devleti'ni kendilerine ilk ve
en mühim hedef seçmi§ti. Avrupah devletlerin dikkatlerini Ermenilerin üzeri
ne çekebilmek için yürüttügü terõr ve gerilla faaliyetlerinin üssü olarak ise Rus
Ermenistam'm kullanml§t1253• Ta§naklarm 1891'de254 yaymlad1klan manifestolan
dikkate deger ifadeler içermektedir. Bu manifestoda, Ermeni Sorunu'nun yeni bir
çaga girdigi, yüzyillardir kõle durumunda olan Türk Ermenistam'nm art1k bag1m
s1zhk istedigi dile getiriliyordu. En dikkati çeken nokta ise "ya õzgürlük ya õlüm",
Ermeni artik istirham etmeyecek, elinde silahla talep edecek, §eklindeki ifadelerdi.
Manifestoda nihai amacm "Türk Ermenistam"nm siyasi ve ekonomik õzgürlü
gü oldugu belirtilmekteydi255• Ta§nak liderlerinin temei amac1 buydu. Ancak bu
amaca ula§mak için kesin bir programlan yoktu. Bu durum birçok üye için sükutu
hayal anlamma geliyordu256• Marks'm, "bir düzine program yerine bir eylem daha
onemlidir" sõzünden hareketle bir düzine silah sevk edecek çete, bir düzine prog
ramdan daha etkilidir diye dü§ünüyorlard1257• Ta§naklar 1892'deki ilk program
lanm, Ruslann Narodnaya Volya (Halkin Íradesi) te§kilatmdan aldilar. Aslmda
komitenin kurucusu olan Christopher Mikaelyan da bu te§kilatta yeti§mi§ birisiy
di. Ta§naklann sembolü, partinin ba§anya ula§mas1 için gerekli olan üç unsurdan
meydana gelmekteydi: Kalem; ayd1nlan, kürek; i§çileri, hançer ise sava§çilar1 ve
fedaileri sembolize ediyordu258• Ta§naklann programmm en dikkat çeken bõlümü
amaçlanna ula§mada ba§vuracaklar1 yõntemlerdi.
Komite programmm yõntemler kism1, terõrü içerisinde banndiran madde
lerden olu§uyordu. Propaganda, sava§Çl askeri birlikler ve onlann fi.kri anlamda
haz1rlanmas1, halkin ihtilalci maneviyatmm güçlendirilmesi, halkin silahlandml
mas1, ihtilalci komitelerin olu§turulmas1, ülke içerisinde casusluk yapma, resmi

2 53 Aviei Roshwald, Ethnic Nationalism and the Fall oJ Empires: Central Europe, the
Middle East and Russia (1914-1923}, London; New York: Routledge, 2001, s. 52-53.
2 54 Nalbandian bu manifestonun 1890 tarihinde yaymland1gm1 belirtmektedir.
(Nalbandian, Armenian Revolutionary Movements, s. 156).

2 55 Ara Caprielian, The Armenian Revolutionary Federation: The Politics oJ a Party in
Exile, New York University, Political Science, International Law and Relatins, Ph.D, 1975,
s. 215.
2 5 6 N albandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 157.
2 57 Semiha Ayverdi, Türkiye'nin Ermeni Meselesi, Kubbealti Yaymlan, i stanbul, 2007,
s. 4 8 .
2 5 B Üter, Türkiye' de Sosyalist Ermeniler ve Si/ah/ama Faaliyetleri, s. 27.
organlar ve partinin yaym organlar1yla Türk Ermenistam'ndan bilgi ah§ veri§i sag
lamak. Yõntemler kismmda en dikkati çeken nokta, bozulmu§ yõneticilerin, tüm
istismarcilann, Ermeni ihbarcilarm ve "tüm hainlerin'' õldürülmesiydi. Programm
son kismmda, e§kiyalarm sald1rilarma kar§1 halkin savunulmas1, silahlarm ta§m
mas1 amac1yla yol in§as1 ve hükümet kurumlarmm sabotaj ve yagmalanmas1 mad
deleri yer almi§ti259• Ancak Ta§nak Komitesi'nin parola haline gelmi§ en õnemli
slogam ise "Türk'ü, Kürt'ü, sozünden donenferi, hafiye ve hainferi her yerde ve her
türlü fartfar altinda vur, ofdür, intikam ai" §eklindeydi260• Bu parola ile yola ç1-
kan Ta§nak Komitesi, Ermeni olaylannm en üst seviyeye ç1kt1g1 1890'h y1llarda
Hmçak Komitesi ile birlikte bati müdahalesini saglamak için büyük çaba gõs
termi§lerdi. Bunu elde etmek için silahh mücadelenin yamsira propagandaya da
ihtiyaç vard1 ve her firsatm degerlendirilmesi gerekiyordu261• Kisacas1 bati kamu
oyunu Ermeni sorununa çekmek silahh eylemler ve bunlann propagandasmdan
geçiyordu.
Büyük çaph Ermeni olaylanm ba§latanlar õnce Hmçaklar olmu§tu.
Hmçaklann organize ettigi ba§hca olaylar, Erzurum Olay1, Kumkap1 Gõsterisi,
Sasun isyam, Bab1âli Olay1 ve Zeytun isyam'd1r. Ta§naklann organize ettigi
ba§hca olaylar ise, çal1§mada ele alman Osmanh Bankas1 Baskim, II. Sasun isyam
ve Yild1z Suikast1'dir. Büyük çaph bu olaylarm di§mda õzellikle 1 895-96 yillarmda
Anadolu'nun hemen her bõlgesinde Hmçak ve Ta§naklann õncülügünde
Ermenilerin baz1 olaylar ç1kard1g1 gõrülmektedir262 • Tüm bu olaylarda Hmçak
2 59 Caprielian, 1he Armenian Revolutionary Federation, s. 63.

2 60 Selvi, Birinci Dünya Sava11'ndan Lozan'a Ermeni Sorunu, s. 36.
2 6 1 Büyük çaph isyanlar ba§larnadan bir y1l õnce yani 1889 y1lmda Mu§'ta rneydana
gelen Musa Bey Olay1 yurt içi ve yurt d1§mda bu tür büyük bir propagandaya rnalzerne
olrnu§tU. Aynnt1h bilgi için bkz. Musa $a§rnaz, Kürt Musa Bey Olayt 1882-1890, Kitabevi
Yaymevi, Í stanbul 2004.
2 62 Errneni kaynaklannda genelde büyük çapta olaylar ele ahnrnI§tlr. Bu olaylarla ilgili
kaqila§tlrrnah olarak bkz. Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaymlan,
Í stanbul, 1987; Karnuran Gürün, Ermeni Dosyast, Türk Tarih Kururnu Bas1rnevi, Ankara,
1983; Mehrnet Hocaoglu, Ar1iv Vesikalariyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler,
Í stanbul, 1976; Louise Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement: 1he Development
ofArmenian Political Parties 1hrough the Nineteenth Century, Berkeley and Los Angeles:
University of California, 1967; Vahakn N. Dadrian, 1he History of the Armenian Genocide:
Ethnic Conftict from the Balkans to Anato/ia to the Caucasus, Berghahn Books, New York
Oxford, 2003; Peter Balakian, 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's
Response, HarperCollins Publisher, New York, 2003; 1he Armenian Massacres 1894-1896,
British Media Testimony, ed. Arrnan J. Kirakossian, The Arrnenian Research Center,
University of Michigan-Dearborn 2008.
62 FiKRETTiN YAVUZ
ve Ta§nak komitelerinin ba§vurdugu yõntemler terõr unsurlanm içerisinde

banndmyordu. Büyük çaph olaylarm hemen hepsinde yabanc1 devletlerin
konsoloslar1 araya girmi§ ve olaylara sebep olanlar õzellikle liderler herhangi bir
ceza almaksmn, yurt dt§ma gõnderilmi§lerdir.
d. Avrupa Müdahalesi Yolunda 1890-96 Ermeni Olaylanmn Genel
Çerçevesi
Hmçak ve Ta§nak komitelerinin amaç ve eylemleri ele ahnd1gmda, bu grup
larm ilk õzelliklerinin ideolojik anlamda baz1 farklillklar ta§tmalarma ragmen,
milliyetçilik aktmmm etkisiyle bag1ms1z bir Ermenistan devleti kurma hedefi ol
dugu sõylenebilir. Bu amaçla giri§tikleri eylemlerin amaçlar1, olaylann ve isyanla
nn geli§mesi ve sonuçlanmasmda büyük benzerlikler oldugu gõrülmektedir.
1 890 Erzurum Olay1 ile ba§layip 1896 Banka Basktm ile en üst seviyeye ula
§an olaylarm amaçlarmm temelde aym oldugu sõylenebilir. ilk etapta amaçlanan
Berlinde ahnmt§ kararlann yerine getirilmesi için Avrupah devletlerin dikkatini
Ermeni Sorunu'na çekmekti. Ancak nihai hedefin Avrupah devletlerin müda
halelerini saglayarak bag1ms1zhk elde etmek oldugunu sõylemek mümkündür.
Olaylarda istenen elde edilemedikçe, bir sonraki olayda §iddetin dozu daha da
arttmlmt§tlr. �iddetin 1 890'lardaki doruk noktas1 ise Banka Basktm olay1du. Bu
çerçevede sonrakilere nazaran küçük çaph oldugu sõylenebilecek ilk §iddet ola
y1 Erzurum'da gerçekle§tirildi263• Saint Asalyan Kilisesi ve Sanasaryan Ermeni
Okulu'nda silah imal edildigi ve silahlarm burada sakland1g1 haberi264 üzeri
ne bir arama yapilmas1 Erzurum Olay1'm ba§latmt§tt265• Ancak bu olaydaki asil
amaç, hükümetin vergileri azaltmas1, askeri bedel usulünün kalduilmas1, kirle
nen kutsiyeti bozulan kiliselerin yikilarak yerlerine yenilerinin yap1lmas1 ve Berlin
Antla§mas1'nm 61. maddesi geregince yapilmas1 lüzumlu olan yeni düzenlemele
rin bir an õnce sonuçlandmlmas1 istegiydi266• Taleplere baktld1gmda as1l amacm
2 6 3 Aynnt1h bilgi için bkz. Muammer Demirel, "Erzurum' da Ermeni isyanlan
1890-1895, Türkler, Cilt 13, s. 99-107, Zeynep Cumhur iskefiyeli, "Ermenilerin ilk Büyük
Ayaklanmas1 Erzurum Olay1 (1890)", ErmeniAra1t1rmalart, Sayi 19, Sonbahar, 2005.
2 6 4 BOA, Y.A. Hus, 236/11 .
26 5 Musa $a�maz, Íngiliz Konsoloslart v e Ermenilerin Katliamt Íddialart (1878-1914),
Atatürk Ara�t1rma Merkezi, Ankara 2013, s. 443.

2 66 Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Gürün, Ermeni Dosyast, s. 140-141;
Sakarya, Belgelerle Ermeni Sorunu, s. 94; Mehmet Hocaoglu, Ar1iv Vesikalar1yla Tarihte
Ermeni Mezalim ve Ermeniler, Anda Dag1t1m, istanbul, 1976, s. 191.
ilk etapta õzerlik oldugu ve §ehirdeki Ermenilerin harekete geçirilmek istendigi

de sõylenebilir. Ermeni kaynaklan ise olaym kilise ve okulda herhangi bir silah
bulunamamasma267 ragmen Ermeni evlerinin ba§ibozuk Türkler tarafmdan yag
malanmas1 nedeniyle ba§lad1gm1 dile getirmektedirler268• Sonuçta alman õnlernler
sayesinde olaylar bastmlmi§tl. Fakat Erzurum Olayi ile batmm dikkatini çekmek
için ilk ad1m attlm1§, olaylarm devam edecegi de belli olmu§tu. Nitekim Hmçaklar
bir süre sonra ba§kentte, Kumkap1'da bir gõsteri gerçekle§tirmi§ ve bu olay tarihe
Kumkap1 Gõsterisi olarak geçmi§ti269•
Ermeni olaylarmdaki ortak amaç olan Avrupah devletlerin dikkatini çek
mek gayesiyle istanbul'da düzenlenen Kumkap1 Gõsterisi'nin temel amacm1
Nalbandian, Ermenilerin uyandmlmas1 ve sefaletlerinin Bab1ali'ye duyurulma
s1 olarak aç1klamaktad1r270• Ancak harekâti idare eden Cangülyan, astl hedefin
istanbul'daki yabano elçiliklerin gõzü õnünde bir olay gerçekle§tirerek Avrupa' nm
dikkatinin çekilmesi oldugunu belirtmektedir271• Çok fazla zaman geçmeden
Merzifon, Kayseri ve Yozgat'ta olaylar meydana geldi. Komiteler bu vilayetler
deki olaylarda daha organize bir §ekilde hareket etmi§lerdi272• Hedef ise yine aym
amaca yõnelik olarak Ermenilerin ya§ad1g1 §ehirlerde gõsteriler düzenleyip ayak
lanmalar ç1karmakt1273• Yani amaç yine dikkatlerin Anadolu'ya, Ermeniler üze
rine çekilmesiydi. Hovanissian ise, ilginç bir yakla§imla, bu olaylardaki hedefin
Sultan'a ve basklCI rejimine kar§I Müslüman halkm ayaklandmlmas1 oldugunu
dile getirmektedir. Bu olaylardan sonra Hmçak Komitesi astl hedef olan bati mü
dahalesini gerçekle§tirmek için §iddetin dozunu biraz daha arttirdi. Bu amaçla
geni§ çaph bir harekât, yani Sasun isyam uygulamaya koyuldu.
2 67 Hmçak Komitesi'nin kuruculanndan Khan Azad, Hayrenik gazetesindeki yaz1smda
okulun aranacag1 haberi üzerine §Üpheli her §eyin oradan kaldmld1gm1 belirtmektedir
(Ahmet Hulki Sarai, Ermeni Meselesi, s. 78).
2 6 8 Hovannisian, "The Armenian Qtestion in the Ottoman Empire 1876-1914", s. 218.
2 6 9 Hmçak Komitesi'nin gerçekle§tirdigi bu olaym aynnttlan için bkz. Musa $a§maz,
Kumkap1 Ermeni Olay1 (1890), Tarih incelemeleri Dergisi, Cilt/Volume: XIX, Say1/Number:
1, Temmuz/July 2004, s. 101-1 18
2 70 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 118.
2 7 1 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 461.
2 72 Bu illerde meydana gelen olaylann aynnt1lan için bkz. Ahmet Kolba§t, Merzifon,
Yozgat ve Kayseri Ermeni Olaylan 1892-1893, Kayseri Büyük§ehir Belediyesi, Kayseri 2005,
Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Geli;im Sürecinde Yozgat'ta Türk Ermeni ili;kileri,
Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 2005.
64 FiKRETTiN YAVUZ
Sasun'daki olaylarm tam anlam1yla isyan niteligi ta§1d1gm1 sõylemek müm

kündür. Nitekim Ermeni yazarlar da Sasun'u ilk büyük çaph silahh direni§ ola
rak gõrmektedirler274• Nalbandian isyanm ç1kmasm1 Hmçak Komitesi mensubu
Damadyan'm275 Kürtler ve Ermeniler arasmda ihtilaf ç1karmak amac1yla tahri
katta bulunmasma baglamaktad1r276• Onunla birlikte hareket eden Hamparsum
Boyac1yan'm takip ettigi gaye ise ortak amaç dogrultusundayd1. Yani Ermenileri
bõlge a§iretlerine sald1rtmak ve ordunun müdahalesini saglayarak, Ermeniler
katlediliyor diye Avrupa'yi ayaga kaldirmakt1277• Ermeni kaynaklar1 ise genellik
le bu olaylarm ba§lamasma sebep olarak çifte vergi sistemini gõstermektedirler.
isyanm hem devletin hem de Kürt agalarmm olaganüstü vergi taleplerine kar§l
koymalarmdan ileri geldigini, sonuçta ya§ ve cinsiyete bakilmaks1zm Osmanh as
kerleri tarafindan binlerce Ermeninin katledildigini iddia etmektedirler278• isyan
sonucunda istenen olmu§ ve Avrupa'da Osmanh Hükümeti'ne kar§l muazzam bir
propaganda kampanyas1 açilm1§tlf. Nihayet komitecilerin bekledigi elle tutulur
bir Avrupa müdahalesi, ingiltere'nin õn plana ç1kmas1yla gerçekle§mi§ti. ingiltere,
Sasun olaylannm israrla takipçisi oldu ve olaylar1 ara§tirmak için kurulan komis
yona yabanc1 devlet temsilcilerinin katilmasm1 saglad1279• Olu§turulan komisyon
1 895 Ocak-Temmuz aylan arasmda 108 toplant1 yap1p 104 Ermeni, 61 Kürt ve
25 Türk'ten olu§an toplam 190 tamk dinledi280• Komisyonun haz1rlad1g1 rapor
lar Ermenilerin masum ve katliama maruz kalm1§ olduklanm gõsteremese de281,
Dadrian yabanc1 konsoloslarm dahi komisyonda olmalanna ragmen haz1rlanan
2 74 Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire, s. 219.

2 75 Mihran Damadyan'm faaliyetleri için bkz. Bir Ermeni Komitecinin Ítirajlarz:
Mihran Damadyan, (Yayma Haz1rlayan:Haluk Selvi), Í stanbul 2009.
2 76 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 120-121. Í ngiliz konsolosu
Graves de gonderdigi raporda, Damadyan'1 Ermeni tahrikçi olarak tasvir etmektedir. Bila!
�Ím§ir, British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), Vol. III, Türk Tarih Kurumu
Bas1mevi, Ankara 1989, s. 479.
2 7 8 Vahakn N. Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi Balkanlardan Anadolu ve Kafkasya'ya
Etnik Çatt�ma, çev. Ali Çak1roglu, Belge Yaymlan, Í stanbul, 2008, s. 181; Richard G.
Hovanissian, 1heArmenian Genocide in Perspective, New Brunswick, NewJersey: Transaction
Publishers, Rutgers University, 1986, s. 24-25.
2 79 Í ngiliz yetkililerinin Sasun Í syam sürecindeki faaliyetleri konusunda aynntl!t bilgi
için bkz. �a§maz, Íngiliz Konsoloslart ve Ermenilerin Katliamt Íddialart, s. 484-557.

2 8º Karaca, Büyük Oyun, s 295.
2 8! Ayrmtih bilgi için bkz. Osmanh Ar§ivi, Y1ld1z Tasnifi, Ermeni Meselesi, Talori
Olaylan, e. I-11, Í stanbul 1989.

raporun Sultan'm istedigi dogrultuda oldugunu iddia etmekte ve Avrupànm

Sasun' a zay1f bir tepki verdigini dile getirmektedir282. Ôyle ya da bõyle isyanlarm
ortak amac1 olan bati müdahalesi Sasun i syam ile bir ad1m daha ileriye gõtürül
mÜ§ oldu. Ancak Ermeni komiteleri istediklerini elde etmek için daha da ileri
gideceklerini Bab1âli'de yapt1klar1 gõsteriyle ortaya koydular.
Sasun neticesinde istenen ilgiliyi çekemediklerini dü§Ünen Hmçaklar, yüz
lerini yine ba§kente çevirmi§lerdi. Ermeni kaynaklar1, gõsterinin amacmm Sasun
katliamm1, ta§radaki Ermeni ahalinin ya§ad1g1 zorluklar1 ve merkezi otoritelerin
hareketsizligini protesto etmek amac1yla dilekçe vermek isteyen yakla§ik 4000
Ermeni'nin katilim1yla Bab1âli'ye yapilacak yürüyü§ten ibaret oldugunu dile ge
tirmektedirler283. Hmçak komitesi gõsteriden iki gün õnce elçiliklere gõnderdigi
28 Eylül 1 895 tarihini ta§iyan mektupta tamamen ban§çil bir gõsteri düzenle
yeceklerini dile getiriyorlard1284. Ancak 30 Eylül 1 895 tarihinde gerçekle§tirilen
gõsteride ban§çil bir tutum sergilenmedigi gõrülmektedir.
Olay õncesinde binlerce Ermeni'nin Patrikhane'de topland1gm1 dile geti
ren Walker, baz1 kadm gõstericilerle patrik arasmda kisa konu§malarm oldugu
nu, patrigin onlara sabirh olmalanm tavsiye ettigini dile getirmektedir. Ardmdan
Sasun'lu bir adamm "ya õzgürlük ya õlüm" diye bagird1gm1, gõstericilerin ise
"Erzurum Ermeni daglarmdan bir ses ç1nlad1" mar§l ile bag1rarak patrigin tav
siyesini dinlemediklerini belirtmektedir285. Çarpi§malann ba§lamas1 ile ilgili se
naryoda Ermeni yazarlar olaylan engellemek için gõrevlendirilmi§ olan Server
Bey'i suçlu gõstermektedirler. Dadrian, Server Bey'in olay1 engellemek isterken
Ermenilere hakaretler yagdird1gm1 sõylerken286, Walker biraz daha ileri giderek
Server Bey'in bir Ermeni'ye "Allahm belas1 kafir" diyerek kil1c1yla vurdugunu,
bunun üzerine Ermeni'nin silahm1 çekerek Server Bey'in beynini dag1tt1gm1 be-
282 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 188.

28 3 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s . 189.
284 Gonderilen mektup �u �ekildeydi; "istanbul Ermenileri, Ermeni vilayetlerinde
yapt!acak tslahatlarla ilgili isteklerini bildirmek için kisa bir süre sonra tamamen bart;çtf bir gosteri
düzenlemeye karar vermi;tir. Hiçbir ;ekilde saldtrgan bir tutum ta;tmastna niyet edilmeyen bu
gosteriyi engellemek için polis veya askerin müdahalesi üzücü sonuçlar dogurabilir ki bunun tüm
sorumlulugunu pe;inen reddederiz" (Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s . 123-
124). Elçiliklere gonderilen mektubun tam metni için bkz. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 479-
480.
2 85 Walker, Armenia: 1he Survival ofa Nation, s. 154.
28 6 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 189.
66 FiKRETTiN YAVUZ
lirtmektedir287. Zamanm Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a ise Ermenilerin

Server Bey'i Müslüman halkm gõzleri õnünde vah§i bir biçimde parçalayarak
Müslümanlara hitaben, "hepinizi ayakaltma ahp mahvedecegimiz gün bu gündür"
dediklerini dile getirmektedir288. i ki gõrü§ arasmdaki fikir aynhg1 sadece bununla
smirh kalmamaktadir. Olaym içerisinde bulunan kimselerin tasvirleri de farkhdir.
Dadrian, toplananlarm çogunun suçsuz Ermeniler oldugunu ima ederek, bu
ki§ilerin çogunlugunun, ba§kentte geçimlerini saglayip, iç kesimlerde ya§ayan ai
lelerini geçindirmek için para biriktirmeye çah§an hamallar, emekçiler ve hizmet
çiler gibi mütevaz1 ta§raltlar oldugunu belirtmektedir289. Nur§en Maz1c1 ise yü
rümeye ba§layan Ermenilere, Mu§, Van ve Bitlis'ten gelen gruplann eklendigini,
yolda ilerlerken silah atild1gm1 "Ya§asm Ermenistan'' diye bagmld1gm1, õzellikle
Çatalhan'dan gelen 500 Ermeni'nin jandarma ve polise ate§ edip, kama b1çak gibi
kesici aletler kulland1klarm1 ifade etmektedir290. Ermeni kaynaklannda belirtil
meyen ba§ka bir husus ise istanbul'un diger bõlgelerinde ba§ gõsteren olaylardir.
Ermeni kaynaklan gene! olarak gõsterinin devammda sofra diye tabir ettikleri
medrese õgrencilerinin ellerine geçirdikleri tüm Ermenileri polis tarafmdan ken
dilerine verildigini iddia ettikleri sopa ve kamalarla õldürüldüklerini belirtmek
tedirler291. istanbul'un çe§itli semtlerinde Ermeniler tarafmdan ç1karilan olaylara
ise neredeyse hiç deginilmemektedir. Mesela Beyoglu, Bahkpazari, Galata, Hatip
Kap1, Çukurçe§me, Kas1mpa§a, Karagümrük, Eyüp ve Vanikõy'de meydana gelen
olaylarla ilgili neredeyse hiçbir bilgiye yer verilmemektedir292. Kisacas1 Ermeni
kaynaklannda, tipki Osmanh Bankas1 Baskim'ndan sonra meydana gelen olaylar
da oldugu gibi, üzerinde durulan husus masum Ermenilerin õldürüldügüdür.
Neticede Bab1âli Gõsterisi bastmlm1§tl. Ancak ortak amaç olan Avrupal1
devletlerin dikkatinin çekilmesi bir ad1m daha ileriye gõtürülmü§tü. Almanya,
Avusturya ve italya'nm destekledigi ingiltere, Fransa ve Rusya, Sultan'dan May1s
1 895 1slahatm1 uygulamaya koymasm1 talep ettiler. Avrupal1 hükümetlerin bu bas-
28 7 Walker, Armenia: lhe Survival ofa Nation, s. 154.

2 88 Hüseyin Naztm Pa;a, Ermeni Olaylarz Tarihi (1998), Cilt. I , Ba�bakanhk Devier
Ar�ivleri Gene! Müdürlügü Yaymlan: Ankara, s. 85.
2 9 0 Nur�en Maz1c1, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kõkeni (1878- 1918),
istanbul, 1987, s. 40.

2 91 Hovannisian, "The Armenian Q.1Jestion in the Ottoman Empire, s. 222 .
2 9 2 Bu olaylarla ilgili olarak bkz. Hocaoglu, Ermeni Mezalimi, s. 222-224.
k.1S1 sonucunda 17 Ekirn 1895'te yani Bab1ali Gõsterisi'nden bir ay sonra Sultan,
Errneni Islahat prograrnm1 uygularnaya koyrnak zorunda kald1293. Hmçaklar ise
organize ettikleri bu olaylann sonucunda Sultan'm bunu yaprnaya rnecbur kal
d1gm1 dü§ünüyorlar ve bunun kendilerinin büyük bir zaferi oldugunu dile geti
riyorlard1294. Fakat Hmçak Kornitesi'nin nihai hedefinin õnce õzerklik sonra ise
bag1rns1zlik oldugu gõsterinin, ba§mda elçiliklere gõnderdikleri rnektuptaki ifa
delerden anla§tlrnaktadir. Bu rnektupta 6 dogu iline genel vali tayin edilmesini,
Adana ve Halep'te 1slahat yaptlrnasm1, bu illerin gelirlerinin yõresel ihtiyaçlara
sarfedilrnesini ve genel af ilan edilrnesini talep ediyorlard1295. Türn bu çabalara
ragrnen gõrünen, Hmçak Kornitesi'nin bu gõsteriden istedigi verimi alarnad1g1dir.
Nitekirn bir süre sonra kornite içerisinde bir aynlik rneydana gelrni§tir. Üyelerden
birçogu Avrupalilarm kendilerini desteklernekten vazgeçrni§ olduklanm dü§Üne
rek, bunun nedenini kornitenin sosyalist doktrinine baglarnt§lar ve sosyalizrnin
prograrndan ç1kanlrnasm1 isterni§lerdi. Diger grup ise rnevcut prograrn dâhilinde
çali§rnaya devam edilrnesini istiyordu296. i§te bu geli§rneler sornut Avrupa rnüda
halesi yolunda Hmçaklann bir ad1rn daha atrnasma ve tekrar Anadolu'ya yõnel
rnelerine neden olrnu§tu. Bu sefer ki arnaç uzun y1llar sürekli problern ç1karan
Zeytun bõlgesinde ç1kanlacak olaylarla297 Avrupa rnüdahalesini saglamakti.
Zeytun çevresinde XVIII. ve XIX. yüzyillarda otoriteye kar§l birçok harekâtm
gerçekle§tirildigi gõrülrnektedir298• Dadrian, Zeytun isyam'nm ba§lama nedenini,
Sasun dag kõylüleri gibi Zeytunlulann da irnparatorluk dâhilindeki hak ihlalle
rine kar§l koyrnalanndan kaynakland1gm1 dile getirrnektedir299. isyam ba§latan
Aghasi ise günlügünde Sasun'daki geli§rneleri dikkate alarak Müslürnanlann
rnuhternel saldmlanna kar§l Errnenilerin savunrna tedbirlerini haz1rlarnaya çali§-
293 Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s. 125-126.

29 4 Walker, Armenia: 1he Survival of a Nation, s. 156; Nalbandian, 1he Armenian
Revolutionary Movement, s . 126.
29 5 Abdurrahman Çayc1, Türk Ermeni jfi;kilerinde Gerçekler, Atatürk Ara�tirma
Merkezi, Ankara, 2000, s. 38.
297 Zeytun bõlgesinde ç1kan isyanlar hakkmda ayrmtih bilgi için bkz. Nejla Günay,
Maraj'ta Ermeniler ve Zeytun jsyanlart, IQKültür Sanat Yaymc1hk, istanbul 2007.
298 Avedis Nazarbek Osmanh otoritesine kar�1 elli yedi "sava�m" yapild1gm1 dile
getirirken, Nalbandian bu saymm 1780-1895 tarihleri arasmda on alti ile elli yedi arasmda
degi�ebilecegini belirtmektedir. (Nalbandian, 1he Armenian Revolutionary Movement, s.
68,196). Aynntilar için bkz. Günay, Mara;'ta Ermeniler ve Zeytun jsyanlari, s. 224-287.
299 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 201.
68 FiKRETTÍN YAVUZ
t1gm1, Ermeni gençlerinin çagnsma kulak vererek savunma haz1rhgma giri§tikle

rini belirtmektedir300• Aghasi ve yanmdaki komiteciler bu bõlgede bir isyan ç1km
ca, Kilikya bõlgesindeki diger Ermenilerin de hemen onlan takip edecegini ümit
ediyorlard1301. Ba§ka bir Ermeni kaynag1 ise Zeytun olaylar1m ele ald1gi k1Slm
da, 1891 ve 1895 yillar1 arasmda, Hmçak Komitesi üyelerinin Ermeni direni§ini
õzendirmek için Kilikya ve Zeytun bõlgesinde dola§tp Hmçak Komitesi'ne yeni
§ubeler açt1klarm1 belirtmekte, II. Abdülhamid'in 1895-96 Ermeni katliamlari
dõnemleri diye tabir ettigi bu sirada, Ermeni muhtariyetinin yegâne kalesi olarak
sundugu bu bõlgeyi tamamen ortadan kaldirmak istedigini iddia etmektedir3º2•
Esat Uras ise isyanm ba§lamas1yla ilgili olarak Zeytun yakinlarmda Arekin kõ
yünde birkaç yabanc1 Ermeni'nin faaliyette bulunduklarmm haber ahnmas1 üze
rine, bu ki§ilerin hükümet tarafindan takip ettirildiklerini, bu ki§ilerin merkezi
Londra'da bulunan, Nazarbek'in liderligindeki Hmçak Komitesi'nce isyan ç1kar
mak için buraya gõnderildiklerini dile getirmektedir3º3•
Neticede Zeytun bõlgesinde büyük bir isyamn ç1kt1g1 gõrülmektedir. Baz1
Ermeni kaynaklan bunun bir isyan oldugunu, bazilan ise silahh 6000 Ermeni'nin
direni§ amac1yla topland1gm1 belirtmektedir. Mesela Dadrian, XIX . yüzy1hn ikin
ci yar1smda bir dizi smirh ayaklanmanm deneyim birikiminden yararlanan ve
birkaç Hmçak lideri tarafindan esinlendirilip yõnetilen Zeytunlularm "Bu sefer
dagfarrmiz cezaevferimiz ofacaktir" diyerek aç1kça isyan ettiklerini belirtmekte
dir304. Kurdoglian ise, bu bõlgeyi bir sava§ alam olarak gõstermekte ve silahh 6000
ki§inin direni§ amac1yla hareket ettigini dile getirmektedir3°5• Dõrt ay süresince
devam eden §iddetli çatt§malar nihayet yabanc1 konsoloslarm araya girmesiyle
sona ermi§ti.
Kaynaklarda isyan esnasmdaki geli§melerle ilgili olarak ihtilafü bilgilere yer
verildigi gõrülmektedir. Türk kaynaklarmda iki bini silahs1z, dõrt bini silahh,
alt1 bin Ermeni'nin, ki§la ve hükümet konagm1 sararak, içerideki Türkleri tut
sak ettigini, 600 er ve 50 subaym Zeytunlu kad1nlarca õldürüldügü belirtilmek-
3oo Gürün, Ermeni Dosyast, s. 159.

3º 1 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 127.
302 Mihran Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, Vol. III. Athens, Greece:
Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, 1996, s. 28, http://www.badanegan.
comi, 02.10.2008.
303 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 491 .
305 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 29.
tedir3°6• Aym hususa Ermeni kaynaklarmda da yer verilmektedir. Harekete geçen

Ermenilerin õncelikle yakmdaki kaleyi "fethederek" i§e giri§tikleri, 600 Ttirk aske
rini esir alarak, onlar1 Ermeni kad1nlann gõzetimine birakt1klar1, kaçmaya çali§an
bu ki§ilerin ise õldürüldükleri dile getirilmektedir3°7• i ngiliz belgeleri de askerle
re kar§l giri§ilen bu õldürme eyleminin ayrmttlarma yer vermektedir3°8• isyan'm
lideri Aghasi bu õldürme olaylarm1 anlatirken, kad1nlarm balta, tabanca, kama
ve sopalarla kaçan Ttirk esirlerinin arkasmdan ko§up bunlarm büyük bir kismm1
õldürdüklerini, sadece 56 askerin kurtuldugunu belirtmektedir3°9• isyan sonunda
Türk õlü say1smm daha fazia oldugu kaynaklarm hemfikir oldugu bir husustur.
Ermeni kaynaklar1 Türk ordusunun bu "savap" kaybettigini, 20.000 asker õldürül
dügünü, Ermenilerin ise sadece 150 fedayi310 yitirdiklerini dile getirmektedirler311•
Frans1z yazar Pierre Qµillard da Türk kay1plarmm 20.000 oldugunu belirtmekte
dir312. Rakamlar farkh olmakla birlikte yakla§tk 7.000 sivil 13.000 Müslüman as
ker katledilmi§ti313• Bahis konusu rakamlar Müslüman sivillerin nastl bir katlima
maruz kald1gm1 gõstermektedir.
Zeytun isyam Hmçak Komitesi'nin organize ettigi ve bati müdahalesi
ni davet eden isyanlar zincirinin en õnemli halkalarmdan birini te§kil etmi§ti.
isyanlardaki ortak amaç olan bati müdahalesi, isyanm sona erdirilmesinde aç1k
bir §ekilde gõrülmü§tür. Halep'teki Rus, italyan, Frans1z ve ingiliz konsoloslari 3 1
306 Gürün, Ermeni Dosyast, s . 160; Maz1c1, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun
Kokeni, s. 41.
3 07 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 29.
3 08 Katolik bir p apaz olan Padre Emanuel askerlerin õldürülmelerini evinin çatmndan
izlemi§ ve durumu lngiliz Konsolosu Barhram'a anlatm1�ti. Bahram ise 2 $ubat 1896'da
yapt1g1 ara§tirmada Ermenilerin Türkleri çok vah§i bir §ekilde õldürmÜ§ olduklanna §ahit
oldugunu belirtmektedir. Aynnt1lar için bkz. Blue Book: Turkey 1896, No: 2, No. 8.
309 Gürün, Ermeni Dosyasi, s. 160.
3 10 Aslmda Ermeni hadiselerini ç1karan ve bir bak1ma bu cemiyetlerin kararlanm
uygulayanlar fedayilerdi. Ermeni halkmm belleginde ihtilal hareketi fedayilerin
hareketiyle õzde§le§IDÍ§tir. Fedayiligin temeli ise Ermeni kõy e§ktyahgma dayamyordu.
10 ile 15 silahhdan olu§an seyyar çetelerin ilk hedefi Ermeni kõylülerini silahlandirmakti.
Ermenilerin bugün en çok yad ettikleri bu fedayiler Serop, Antranik, Dro, Hamazsp v.b.
isimlerdir (Selvi, Ermeni Sorunu, s. 36-37). Aynca Ermenilerin pa§a dedikleri Antranik adh
çete reisinin faaliyetleri için bkz. (Selvi, "Anadolu'dan Kafkasya'ya Bir Ermeni Çete Reisi:
Antranik Ozanyan", Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, Ankara 2003).
3 1 1 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 29.
3 1 3 Seyit Sertçelik, Rus ve Ermeni Kaynaklari I;iginda Ermeni Sorununun Ortaya Ç1k1;
Süreci 1678-1914, Ankara 2009, s. 192.
Ocak 1 896'da Zeytun'a geldiler. Yapilan uzla§ma teklifi kabul edildi ve neticede
sava§t1klan silahlann teslimi, genel af, be§ komitecinin yurt d1§ma ç1kanlmas1,
geçmi§ vergilerin aff1, miri verginin azaltilmas1 §artlan ile asiler teslim oldular ve
bõylece isyan sona erdi314• Burada en dikkati çeken, tipki Sasun isyam'nda oldugu
gibi ayaklanma liderlerinin batlli devletlerin araya girmesiyle herhangi bir ceza
almaksmn yurt d1§ma ç1karilmalandir. Anla§manm ikinci maddesine gore Bab1ali
bu komitecilere gerekli sayg1y1 gõsterecek, sag ve salim bir §ekilde masraflarm1
da kar§ilayarak Avrupa'ya gõnderecekti315• Ôzellikle ingiltere'nin õncülügünde
Avrupah devletlerin bir sava§a son vermi§ gibi hareket ederek suçlulan mahke
meye verme hakkm1 bile Osmanh Hükümeti'ne tammamas1 ilginç oldugu kadar
dü§ündürücüdür de. isyam ç1karan Aghasi ve arkada§lan ingiliz Konsoloslugu
himayesinde, 13 �ubat'ta Zeytun'dan aynhp, 12 Mart'ta Mersin'den Marsilya'ya
hareket etmi§lerdi316• Hiç §Üphesiz Avrupal1 devletlerin bu tavnnm Ermeni komi
tecilerine cesaret verdigini sõylemek yanl1§ olmaz. Nitekim Ermeni olaylarm1 or
ganize eden, yõneten komiteci ve fedayiler ceza almadan kurtulmu§lardi. Sasun ve
Zeytun õrneginde oldugu gibi Osmanh Bankas1 Baskm1 õncesinde Van'da meyda
na gelen olaylan organize eden komiteciler de konsoloslann araya girmesiyle firar
etmi§lerdi317• Bu õrneklerin, ayrmt1lan daha sonra verilecek Osmanh Bankas1'm
basan komitecilere ilham vermi§ oldugu rahathkla sõylenebilir. Kisacas1 komiteci
lere müdahale yolunda en büyük cesareti Avrupah devletlerin tav1rlarmm vermi§
oldugunu ileri sürmek, bu süreçte isyan ç1karan eleba§larmm konsoloslarca kurta
rilmas1 gerçeginden hareketle mümkündür.
Netice itibariyle Zeytun'daki isyanla Hmçak Komitesi'nin en aktif oldu
gu dõnem sona ermi§ oldu. Nalbandian'm dedigi gibi komitenin faaliyetlerinin
1887'den beri temel amac1 "Türk Ermenistam"nm õzgürle§tirilmesi adma Avrupa
müdahalesini temin etmekti318• Ancak bu konuda çok ba§arlli olamad1klanm dü
§Ünen Ermeni komitecileri, bu müdahale ugruna daha ileri gidilmesini dü§ünü
yor olmahydilar. Hmçak Komitesi'nin kendi arasmdaki çeki§meler ve komitenin
ikiye bõlünmesinden sonra, bu amaçla Avrupa müdahalesi i§ini ele alan Ta§nak
Komitesi olmu§tur.
314 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 160. Yap1lan ban� �artlannm aynnt1lan için bkz. Uras,
Tarihte Ermeniler, s. 492-493.
3 l 5 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 492.
3 1 7 Çayc1, Türk Ermeni Íli1kilerinde Gerçekler, s. 40.
3 1 8 Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, s. 127.
Ermeniler bu süreçte bag1ms1z Ermenistan'1 kurma yolunda Avrupa müda

halesini saglamak için isyan yõntemine paralel olarak bir ba�ka hususu daha õn
plana ç1karmaya çah§mt§lard1. Bu ise Anadolu'da Ermeni nüfusunun Müslüman
nüfusa oranla daha fazla olduguydu319. Aslmda milliyetçiligin ortaya ç1kipndan
itibaren, nüfus yogunlugu õzellikle stratejik ve siyasi kavramlarda õnem kazan
ffil§tlf. Bu õneme paralel olarak nüfus sayimlan ve istatistiklerinin siyasi, eko
nomik ve sosyal ihtiyaç ve iddialar1 destekleme, üstünlük, ayncahk, bag1ms1zhk
elde etmenin bir yolu olarak kullamld1g1 sõylenebilir. Nüfus yogunlugunun çaglar
boyunca çok õnemli bir güç olduguna §Üphe yoktur320.
Bu çerçevede Ermeni cemaatini dolayh olarak terõre sürükleyen sebeplerden
birinin de nüfus faktõrü oldugu sõylenebilir. �õyle ki Ermeni nüfus meselesinin
bu derece õnemli hale gelmesinde Berlin Antla�mas1'nm 61. maddesinde yer alan
Ermenilerin çogunluk olarak ya§ad1klanm ileri sürdükleri yerlerde reform yaptl
masma dair madde etkili olmu�tur. Bu anla§madan sonra Ermeni Patrikhanesi
ba§ta olmak üzere Ermeniler, bõlgede devlet kuracak say1da olduklanm ispat et
mek için kendi nüfuslarma dair çeli�kili hatta abart1h istatistikler yaymlam1§lar
d1r321. Gerek Osmanh Devleti'nin, gerek diger devletlerin rakamlar1yla kiyaslan
mayacak bu nüfus iddias1, ne Berlin Kongresi'nde, ne de daha sonra itibar gõrmü�
degildir322. Patrikhane nüfus olarak Dogu Anadolu'da çogunluk olduklarm1 ka
mtlamak suretiyle Batlli güçleri bag1ms1z bir Ermenistan kurulmas1 konusunda
ikna etmek amacm1 gütmü�tür. Berlin Kongresi'nden sonraki süreçte de durum
bu �ekilde devam etmi§ti. Bat1h devletler Ermenilerin bu süreçte ileri sürdükleri
nüfus iddialarm1 inandmc1 bulmuyorlardi. Ancak aym §ekilde Osmanh Nüfus ve
istatistik Dairesi'nin yay1nlad1g1 sayim sonuçlari da kabul gõrmüyordu323. Ancak
ileride, durum Osmanh Devleti aleyhine propaganda yapmaya dõnünce, büyük
devletler Ermenilerin bu nüfus iddialanndan hareketle gerçek rakamlarla aradaki
319 Genelde Osmanh nüfusu iizelde ise Ermeni nüfusu ile ilgili olarak bkz. Kemal H .
Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics, Th e University
of Wisconsin Press, Wisconsin, London, 1995; Justin McCarty, Muslim and Minorities, The
Population of Ottoman Anato/ia and the End ofthe Empire, New York University Press, 1983.
320 Süleyman Beyoglu, "Osmanh Devleti'nde Ermeni Nüfusu", Bifim ve Akltn
Aydinltginda Egitim Dergisi, Nisan 2003, Y1! 4. Say1: 38, Meb. Yaymlan, Ankara, 2003, s.
55-59.
32 1 Ermeniler: Sürgün ve Giiç, ed. Hikmet Ôzdemir, Kemal Çiçek, Ômer Turan,
Ramazan Çahk, Yusuf Halaçoglu, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 2004, s. 6.
322 Gürün, Ermeni Dosyast, s. 85.
32 3 Ermeniler: Sürgün ve Giiç, s. 6.
72 FiKRETTiN YAVUZ
farkm Ttirkler tarafmdan katledilmi§ nüfusa tekabül ettigini ileri sürmü§lerdi324.

Avrupa müdahalesi yolunda büyük ses getiren 1890-96 ytllar1 arasmda gerçekle
§en Ermeni olaylarmda da bu durum dikkatlerden kaçmamaktadir.
Anadolu ve Ístanbul'da gerçekle§tirilen isyanlar õzellikle kamu düzenini boz
duklar1 için halk arasmda tela§a neden oluyordu. Daha geni§ çaph isyan olayla
rmda ise kari§ikhklann meydana geldigi bõlgede ya§ayan halk gõç etmek zorunda
kahyordu. Bu durum aslmda daha sonraki süreçte Ermeni komitecilerinin uygu
lad1g1 bir yõntem haline gelmi§ti. Bunun temel sebebi ise Anadolu ve Ístanbul'da
Ermeni nüfusunun Müslüman nüfustan hiçbir zaman fazla olmamasmdan kay
naklamyordu. Çünkü Ermeniler Osmanh cografyasmda ya§ad1klar1 bütün bõlge
lerde, nüfus olarak azmhkta bulunuyorlardi. Bunu sadece Osmanh istatistikleri
degil, yabanc1 devlet adamlarmm verdigi bilgiler de dogrulamaktadir. Ôrnegin
Fransa Di§i§leri Bakam M. Hanotaux 1 896 Kas1m'mda Fransa parlamentosun
da yapt1g1 konu§mada Ermenilerin Osmanh topraklarmda Ermenilere ait oldugu
ileri sürülen vilayetlerde bile, toplam nüfusun % 13'ünü olu§turdugunu belirt
mektedir325. Bu noktada Avrupa'da ses getirmek adma nüfus eksikliginin Ermeni
komitelerini terõre ittigini sõylemek tnümkündür. Ermeni nüfusu Anadolu'nun
herhangi bir yerinde çogunlugu te§kil etmi§ olsayd1, hiç §Üphesiz bu nüfus argü
mam ile Ermeni komitelerinin elleri daha güçlü olacakt1. Ancak bõyle bir durum
sõz konusu olmad1g1 için Ermeni komiteleri seslerini duyurmak için terõre yõnel
mi§ler ve bõylece Avrupa'nm dikkatini çekmeye çali§ffil§lardir.
1896 Agustosu'nda gerçekle§en Banka Baskm1 bu süreç içerisindeki õnemli
bir safhadir. Olaylarm gerçekle§tigi s1rada Ístanbul'daki Ermeni nüfusu 160.940
iken, Müslüman nüfus 560.649 idi326. Bu orantlSlzhk Osmanl1 cografyasmm ge
nelinde de gõrülmektedir. Anadolu'nun hiçbir yerinde çogunlugu te§kil edemeyen
Ermeniler, komiteler vas1tas1yla terõr yolunu seçerek, seslerini bu §ekilde duyurma
yoluna gitmi§lerdir. Bu manada bai;; ta Hmçak ve Ta§naklar olmak üzere Ermeni
komiteleri Osmanh Bankas1 Baskm1 gibi terõr hareketlerine giri§mekten geri
durmam1§lard1r.
32 4Gürün, Ermeni Dosyasi, s. 85.

32 5Osmanlt Belgelerinde Ermeni-Franstz Íli;kileri {1879-1918), e. 1 , [Proje Yiineticisi,
Yusuf Sarmay], Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire
Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2002 , s. 76.
3 26 Karpat, Ottoman Population 1830-1914, s. 158.
iKiNCÍ BÔLÜM
1896OS MAN LI BANKAS I BAS KIN I
1. Banka Baslam Õ ncesi Í stanbul'daki D urum ve Ermeniler
1890'h y1llar Osmanh Devleti'nde Ermeni olaylarmm en üst seviyeye ula§tig1
y1llar olmu§tu. Anadolu'nun çe§itli bõlgelerinde isyan olarak tabir edilebilecek irili
ufakli birçok Ermeni olay1 meydana gelmi§tir. Bu olaylara batill devletlerin tepki
siz kalmas1 dü§ünülemezdi. Nitekim her olay sonras1 büyük devletlerin Osmanh
Devleti'ne baski politikas1 uygulad1klar1 dikkati çekmektedir. Fakat as1l ilgi çe
ken Ermeni olaylar1, komitelerin Ístanbul'da gerçekle§tirmi§ olduklanydi. Avrupa
müdahalesi yolunda 1 896 Agustos'unda Osmanh Bankas1'na yap1lan baskin ve
aym anda Ístanbul'un fark11 noktalannda gerçekle§tirilen saldmlar ele ahnd1gmda
ônceki olaylardan farkl1 olduklan dikkati çekmektedir. Daha ônceki Ermeni olay
lar1 belli bir hedefe yõnelik olurken; bu olayda bir gruba mensup komiteciler aym
anda birçok farkli hedefe saldumi§tlf. Bu olaylarla ilgili belirtilmesi gereken diger
bir nokta ise yaptlan saldmlarm bu ôzellikleriyle dünyada ilk ôrnegi te§kil etmesi
dir127. Ôzellikle Osmanh Bankas1'na yaptlan baskin modem anlamdaki terôre bir
ôrnek olarak gõsterilebilir.
Daha ônce belirtildigi üzere Ermeni komitecileri, Anadolu'nun birçok §eh
rinde çe§itli olaylar meydana getirmi§lerdi. Bu olaylar sonucunda istedikleri neti
ceyi elde edemeyen Ermeni komiteleri faaliyetlerini Ístanbul'a, hükümet merkezi
ne kayd1rma karar1 ald1lar. Ístanbul'u gerçekle§tirecekleri gõsteriler ve yapacaklan
propaganda için bir tiyatro yeri olarak tasvir ediyorlard1328. Bõylece Avrupa devlet
lerinin dikkatlerini ve müdahalelerini daha kolay çekebileceklerini umuyorlard1329.
32 7 Necmettin Alkan, "Ermeni Terêiristlerin Osmanh Ba��ehri Ístanbul' daki Saldmlan

ve 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1 (ABD'deki 11 Eylül Saldmlanyla Bir Mukayese)'', Türk
Yurdu, Say1 225, 2006, s. 73.
328 Hratch Dasnabedian, History oJArmenian Revolutionary Federation Dashnaktsutiun
(1890-1924), Trans. Bryan Fleming and Vahe Habeshian, Milano, 1990, s . 47. Aym kaynak
Ístanbul' da komitelerin gerçekle�tirdikleri olaylan teriirist faaliyetler olarak tabir etmektedir
(Dashnabedian, Dashnaktsutiun, s. 47).
329 Ermeni kaynaklarmda bu husus aç1k bir �ekilde ifade edilmektedir. Ômegin
74 FiKRETTiN YAVUZ
Bu amaçla Ermeni komitelerinin i stanbul'da gerçekle�tirdigi ilk olay yukanda da

belirtildigi üzere 15 Temmuz 1 890 Pazar günü yaptlan Kumkap1 Olayi'dir. Ancak
istanbul'da meydana gelen ilk büyük çaph Ermeni Olay1 30 Eylül 1 895 tarihinde
gerçekle�tirilen Bab1âli Gõsterisi'dir. Agustos 1896'daki Ermeni olaylar1 õncesin
de i stanbul'da meydana gelen bu tür olaylarm tesirleri istanbul Ermenileri arasm
da zaten var olan tedirginligi arttirm1�tir. Üstüne üstlük õzellikle komitelerin ileri
gelen Ermenilerden para istemeleri gibi hususlar, komitelere sempatisi olmayan
Ermeni halkt için durum içerisinden ç1kilmaz bir hal alm1�tlf.
Komiteler Ermeni cemaatini sindirmede ileri gelenlerden ba�hyorlardi.
Ôrnegin ileri gelen bir Ermeni, Hmçak Komitesi mensubu bir ki�inin kendisin
den 200 Türk liras1 talep ettigini, bunu õdemedigi takdirde õldürülecegi �ikâyeti
ile i ngiliz konsolosluguna 1 �ubat 1 896 tarihinde ba�vuruyordu330• Bu �ikâyetin
ingilizlere yaptlmas1 istanbul'da bulunan hükümetin durumunu da gõsteriyordu.
Aslma bakllirsa Ermeni komiteleri halki baski altmda tutmak için kendi soyda�la
rm1 õldürmekten de çekinmiyordu. Ôzellikle Osmanh Bankas1 Baskm1 õncesinde
onde gelen Ermenilere suikastlar yaptld1g1 gõrülmektedir. Ôrnegin Avukat Haçik
Efendi, Dacat Vartabed gibi ki�ilerin yam sira ruhaniler de bu suikastlardan na
siplerini aliyorlard1. Kumkap1 Ana Kilisesi rahibi Der Sükyas'a da Ermeni komi
telerince suikast düzenlenmi�ti. Ermeni komiteleri suikastlan küçük çocuklara i�
letiyorlardi. Haçik Efendi'yi õldüren, on be� ya�mda Armenak adh bir Ermeni ço
cugu idi. Yine bu dõnemde devlete bilgi verdiklerinden �üphelendikleri Mampre
Vartabed ile Migird1ç Tutuncief, Polis Memuru Markar, Hac1 Dikran, Kandilci
Onnik, Ermeni zenginlerinden Karagõzyan ve Uncuyan Apik efendiler sokak or
tasmda õldürmü�lerdi331• Ermeni kaynaklar1 da bu tür suikastlardan bahsetmekte
dir. Ancak õldürülen ki�iler genelde i�birlikçi, casus, Sultana veya Ttirk hüküme
tine hizmet eden Ermeniler olarak tasvir edilmektedir. Ôrnegin Dasnabedian, bu
ki�iler arasmda Maksut Simon Bey, "casus" Ardashes, Polis Müdürü Hac1 Dikran,
son dõnemde ilgi gõren bir Ermeni kaynag1 1894 ve 1896 y1llan arasmda meydan gelen
olaylann nihayetinde Avrupa ve Amerika Birle�ik Devletleri'nde büyük yank1lar yapt1gm1
ve uluslar aras1 bir insani yard1m sürecinin ba�lad1gmdan bahsetmektedir. (Peter Balakian,
1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's Response, HarperCollins Publisher,
New York, 2003, s. 62.)
33 0 Muammer Demirel, Ermeniler Hakktnda jngiliz Belgeleri (1896-1918), Yeni Türkiye
Yaymlan, Ankara, 2002, s. 101-102.
33 1 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 507. Ermeni komitelerinin Ermenilere yõnelik suikastlan
için bkz. Recep Karacakaya, Ermenilere Yonelik Ermeni Suikastleri, 47 Numara Yaymc1!tk,
istanbul 2006.
"papazhktan atilm1�" Mampre Benliyan ve Cerrah M. Tütünciyev'i saymaktad1r332.

Bu tür olaylar Ístanbul'daki Ermeni cemaatinin yam sira tüm Ístanbul halki ara
smda endi�elere sebep oluyor, halk bundan sürekli �ikâyet ediyordu333. K.isacas1
Anadolu'da meydana gelen olaylann Ístanbul'a s1çramas1 ile komitelerin bu tür
suikastlarla halk arasmdaki endi�eyi iyice arttirmasmm, dogal olarak halkm psi
kolojisini olumsuz yõnde etkiledigi sõylenebilir.
Ôte yandan ardi ardma gelen ihbarlar Osmanh yetkililerini de teyakkuz ha
linde birakiyordu334. Ôrnegin Ístanbul olaylanndan bir süre õnce Atina'dan ahnan
bir bilgiye gõre, Ermeni komitecileri Ístanbul'da olaylar ç1karmak üzere Atinada
silah teçhizath dõrt gemiyi Rusya ve Avusturya bandiras1 çekerek yola ç1karacak
lard1. Bunun için gerekli õnlemlerin ahnmas1 lüzumu bildiriliyordu335. i�te bunun
gibi ihbarlar Osmanh yetkililerini de dü�ündürüyordu. Gõrüldügü üzere sadece
halk degil Osmanl1 yetkilileri de ald1klar1 haberler dogrultusunda komitecilerin
yapacaklari faaliyetlerden endi�e duyuyorlard1.
Bu õrneklerden de gõrüldügü üzere komiteler bir tür provokasyon politi
kas1 takip ediyorlardi. Bu dõnemde bu tür olaylarla kar�1la�mak, para vermeyi
reddeden birçok Ermeni'nin õldürüldügüne dair haberlere rastlamak mümkün
dür336. Gõrüldügü üzere Banka Baskim õncesinde sadece Ermeniler degil, Türk ve
Müslüman cemaatle birlikte Ístanbul'un tüm halkinm endi�e içerisinde oldugunu
sõylemek mümkündür.
2. Banka Basktm ve Í stanhul Olaylanm Gerçekle�tiren Komiteciler
26 Agustos 1 896337 Çar�amba günü Ta�nak Ermeni Komitesi'nin Ístanbul
�ubesine mensup komitecilerce tertiplenen Galata'daki Osmanh Bankas1 Baskim
33 2 Dashnabedian, Dashnaktsutiun, s. 47.

333 BOA. ,Y. PRK.PT. 10-82 .
334 Ôzellikle Banka Baskm1'ndan sonra alman ihbarlann ardi arkas1 kesilmiyordu.
Aynnt1lan için bkz. Y.PRK.B$K.47-90.
335 BOA. Y.EE. KP. 86-6/554.
33 6 Ermeni Komitelerinin Amaçlarz ve jhtilâl Hareketleri (Me;rutiyet'in j/ânzndan Ônce ve
Sonra), ATASE Yaymlan, Ankara, 2003, s. 12.
337 Banka Bask1m'nm gerçekle�tigi tarih ile ilgili olarak kaynaklar arasmda tutars1zhk
lar mevcuttur. Türk kaynaklarmm birçogu takvim fark1m dikkate almadan olaym 14
Agustos'ta gerçekle�tiginden bahsetmektedirler (Uras, Tarihte Ermeniler, s, 506; Mehmet
Hocaogl�, Ar;iv Vesikalarzyla Tarihte Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, Istanbul, 1976,
s. 357). Ote yandan baz1 Ermeni kaynaklan da olaym tarihini 14-24 veya 25 Agustos
olarak vermektedirler. Bkz. Luis Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s. 176;
Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 48). Takvim fark1 dikkate almd1gmda Osmanh belgelerinde
geçen Rumi 14 Agustos tarihinin birçok batth kaynakta da oldugu gibi Miladi 26 Agustos'a
tekabül ettigi ve olaym o tarihte gerçekle�tigi aç1k bir �ekilde gõrülmektedir.
76 FiKRETTiN YAVUZ
aslmda daha geni§ çaph bir organizasyonun sadece bir parças1yd1. Baskm küçük
bir terõrist grup tarafmdan gerçekle§tirilmi§ mahalli bir olaydan ziyade gerek sal
dmlara kat1lanlar ve gerekse saldmlan mekânlarm saylSl dikkate ahnd1gmda, ge
ni§ çaph bir saldm olarak gõrülebilir. Baskm1 gerçekle§tirenler ve diger saldmlara
kattlanlarla birlikte bu grubun en az 100-150 komiteciden olu§tugunu, bu §ekil
de istanbul'daki hayat1 felce ugratml§ olduklarm1 sõylemek mümkündür. Gerek
1 890'h yillarda ve gerekse daha sonraki dõnemlerde bir ba§kenti hedef alan bõyle
geni§ çaph ve planh bir hareketin benzeri ya§anmam1§t1r338. Aslma bakilirsa bõyle
organize bir hareket daha ziyade XX. yüzytlda modem anlamdaki terõr hareket
lerinde gõzlemlenmektedir. Genelde istanbul'daki bu olaylar1, õzelde ise Banka
Baskm1'm degerlendirebilmek için yap1lmas1 gereken bu saldmlan gerçekle§tiren
lerin kimler oldugu üzerinde durmaktir.
Kaynaklarda Ta§nak Komitesi'nin bir eseri olarak gosterilen istanbul Ermeni
olaylanm yõnetmek üzere istanbul'a üç Rus Ermenisinin geldigi belirtilmekte
dir339. Varto (Vart Badrigian)34-0, Boris (Sembat Khachadourian)341 ve Mar (Mikail
Der Mardirosian)342 adh bu üç Kafkas Ermenisi tam yetkiyle harekât1 yõnetiyor-
33 8 Alkan, 1896 Osmanh Bankas1 Baskm1, s. 78.

339 Uras, Tarihte Ermeni!er, s. 508; Mehmet Hocaoglu, Ar1iv Vesika!arzyla Tarihte
Ermeni Meza!im ve Ermeni!er, Anda Dag1t1m, i stanbul, 1976, s. 355.
34 0 Vart Badrigian (?-1907) Varto 1895, 1896 ve 1897 y1llanndaki Kafkasya Royanagan
Kongreleri ile Ermeni Devrimci Federasyonu'nun ikinci ve üçüncü Dünya Kongrelerine
kat1lm1� olan eski bir Hmçak mensubudur. Daha ziyade Bulgaristan' da faaliyette bulunmu§
Varna' da Sharzhoum (Hareket) adh bir dergi ç1karm1�t1r. Adi geçen bu dergide Kristopher,
Rustem ve Tavtian gibi komite liderlerini ele§tiren yaz1lar yaymlamas1 §im§ekleri üzerine
çekmi� ve bunun sonucunda Balkan Merkez Komitesi Varto'nun durumunu Dõrdüncü
Dünya Kongresi'ne sunmu§ õlüm cezasma çarptmlmas1 istenmi§tir. Nihayetinde alman
karar aym y1! yerine getirilmi�tir. (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 188).
34! Sembat Khachadourian: Dogum tarihi belli olmayan Boris, Ermeni i htilalci
Federasyonu'nun ilk on y1lmda õnemli bir Ta§nak militam ve lideriydi. 1897 baharmda
Bulgaristan' daki liderler toplantlsma kat1ld1ktan sonra, i stanbul' da hasta olan Hovnan
Tavtian'm yerine almak üzere oraya geldi. Agustos 1897'de i stanbul'da Bab1âli ve baz1
bõlgelere yap1lan saldmlann õnderligini yapt1. i kinci Dünya Kongresi'nde Bati Bürosu'na
üye olarak seçildi. 1899 y1lmda Biiro onu Hraç'a yard1m etmek üzere i skenderun'a gõnderdi.
Boris 1900 y1lmm sonunda kadar orada kald1. Daha sonraki y1llarda yaptiklan ile ilgili
herhangi bir bilgi mevcut degildir. Muhtemelen bu gibi faaliyetlerden geri durmu�tur.
(Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 195-96).
342 Mikail Der Mardirosian (?-1931) Bayezid'de dogan Mar, Ermeni i htilalci
Federasyonu'nun ikinci neslinin en idealist ve kendini bu yola adam1� üyelerinden biriydi.
1896 y1lmm ba�lannda Cenevre' deydi. Aym yil içerisinde gõrevli olarak M1S1r, K1bns ve
i stanbul'da bulundu. Ertesi sene Bulgaristan'a daha sonra tekrar K1bns'a gõnderildi. Hraç
du343• Yukanda da belirtildigi üzere bu harekât, i stanbul'un birçok yerinde olay ç1-
karmaya dayamyordu. Banka Baskm1 ise bu hareketin yalmzca bir parçasm1 te�kil
ediyordu. DolaylSlyla Banka Baskm1'm gerçekle�tirecek isimler bu üç komitecinin
emirleri dogrultusunda hareket edeceklerdi.
Banka Baskm1'm gerçekle�tiren Ermenilerin sayis1 ile ilgili birçok kaynak
farkh bilgiler vermektedir. Ermeni kaynaklarmda bankay1 basanlarm say1s1 yirmi
ile otuz arasmda verilmektedir344• Turk kaynaklarmm birçogunda saldmyi gerçek
le�tirenlerin say1s1 hakkmda kesin bir rakam kullamlmam1� olsa da yakla�1k olarak
yine yirmi ile otuz arasmda komiteciden bahsedilmektedir345• Avrupa gazeteleri
ise genelde kulaktan dolma haberlerle baskm1 gerçekle�tirenlerin sayism1 daha
fazla vermektedirler346• Osmanh ar�iv belgeleri ise bu konudaki en saglam bilgileri
vermektedirler.
Ar�iv belgelerinden anla�tld1g1 kadanyla baskm1 gerçekle�tiren yirmi altt
Ermeni'den sadece üçü tahsilli geriye kalanlar ise çe�itli meslek dallarma men
sup ki�ilerdi347• Baskmm üç õnderi Bedros Paryan (Papken Suni), Karakin
Pastumac1yan (Armen Garo) ve Haik Tiryakiyan (Hraç Andreasyan) idi348•
Banka Baskm1'm anlayabilmek için bu üç liderin hayat hikâyelerine ktsaca bak
mak faydah olacakttr.
ve Hadig ile birlikte 1898'deki i kinci Dünya Kongresi'ne Kilikya'da gerçekle§tirmek

istedikleri ihtilalle ilgili bir plan sundular. Hraç ile birlikte Kilikya Merkez Komitesi'ne üye
olarak seçilerek Kas1m 1898' de gizlice Kilikya'ya gitti. Fakat Temmuz 1899' da yakaland1
ve 1905 y1lmm sonuna kadar Mara§ zindanmda hapis yatt1. Serbest kald1ktan sonra õnce
Cenevre'ye daha sonra 1906'da Kafkasya'ya 1909'da i stanbul'a ve yine 1913'te Kafkasya'ya
gitti. Sovyet dõneminde Ermenistan'da kald1 ve Haziran 193l'de orada õldü (Dasnabedian,
Dashnaktsutiun, s. 190).
343 Gürün, Ermeni Dosyasi, s. 163.
344 Mesela Arman Kirakossian, 31, (s. 263), Dasnabedian, 26, (s. 49), Balakian 25
komiteciden (s. 101) bahsetmektedir.
345 Selahattin Akan, (s. 2) da aym gõrü�tedir.
34 6 Ô rnegin 1he Times gazetesi Reuters ajansmdan ald1g1 haberde bu saymm otuz
oldugunu belirtmektedir (The Times, "1he Rioting in Constantinople", Friday, 28 August
1896).
341 BOA. HR. SYS. 2802-4, 2749125.
34 8 Bu üç liderden Karakin Past1rmac1yan'm Banka Baskm1 Hatiralan daha sonra
Armenia Dergisi'nde Ermenice olarak yaymlam1�t1r. Simon Vratzian ise bu hatiralan bir
kitap haline getirmi§, çevirisini ise Haig Partizian yapm1§tlr. (Simon Vratzian, ed., Bank
Ottoman: 1he Memoirs ofArmen Caro, çev. Haig T. Partizian (Detroit: Armen Topouzian,
1990).
78 FiKRETTiN YAVUZ
Osmanh Bankas1'na yaptlan baskm1 yõnetenler arasmda liderligi ba§lang1çta

elinde bulunduran Papken Suni lakaph Bedros Paryan'd I. 1 872'de Egin yaktnla
nndaki Pingian'da dogan Bedros Paryan erken ya§ta ailesiyle birlikte istanbul'a
gelmi§ ve egitimini burada tamamlamt§ttr349. Aristokrat bir aileye mensup olan
Paryan350, istanbul Galata'daki Getronagan Ermeni Okulu'nun 1 892-93 me
zunlan arasmdayd1351. Mezuniyetini müteakip bahriye okuluna devam etti.
Buradaki egitimi esnasmda kendisi gibi ihtilalci fikirlere sahip birkaç gençle bir
likte "Syunik'' adh milliyetçi bir grubun kurucusu oldu. Nihayet bu grup Ta§nak
Partisi'ne kattld1352. 1895 ytlmda Ta§nak Partisi istanbul Merkez Komitesi'nin
üyesi oldu. Paryan, Parti egitimini ise "Yusufyan Okulu'nda"353 aldI. Partiye kattl
d1ktan sonra üzerine §Üphe çekmeden ve kimseye fark ettirmeden istihbarat top
lama yetenegi ile tanmd1. istihbarat toplarken Osmanh polisine fark edilmemek
için fes veya çiftçi elbiseleri giymesi dikkate degerdir. Ermeni kaynaklan Bedros
Paryan'm Ermeni milliyetçisi olma nedenini ailesinin õldürülmesi olarak gõster
mektedir354. Basktnm onun parlak bir fikri oldugu, baskm1 aktlhca tezgâhlad1g1355,
olaydan bir gün õnce yap1lan toplant1da tabanca, el bombas1 ve diger silahlan
harekatm içinde bulunacak diger arkada§lanna elleriyle teslim ettigi dile getiril
mektedir356. Basktnm liderligi kendisindeydi ancak basktn ba§lang1cmda üzerinde
ta§1d1g1 bombanm patlamas1 Bedros Paryan'm sonu oldu357. Paryan basktndan bir
349 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204.

35 0 Peter Balakian, , 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's Response,
HarperCollins Publisher, New York, 2003, s. 104.
35 1 http://www. getronagan.org/tr/. Aynca mezuniyet fotografi için bkz. Ek. 14.
Õte yandan Christopher J. Walker, Bedros Paryan'm siyasi olaylara kat1ld1g1 için okuldan
uzakla§tmld1gmdan bahsetmektedir (Christopher J. Walker, Armenia, Survival ofa Nation,
s. 415).
353 Burada adi geçen Tiflis Nersesyan Koleji'nden mezun olan Hovhannes Yusufyan' d1r.
1860'da Erivan'da dogan Yusufyan 1 890-92 y1llarmda Trabzon'da iigretmenlik yapmi§,
1893-95 y1llan arasmda Ta§nak Komitesi'nin istanbul temsilcigi giirevinde bulunmu§tur.
Giirevi esnasmda Komiteyi istanbul' da güçlü bir §ekilde organize etmi§ birçok komiteci
yeti§tirmi§tir. (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s, 213). Ermeni kaynaklan yeti§tirdigi
iigrencilerin daha sonra Banka Baskm1 gibi olaylarda boy giistermesinden olsa gerek
Yusufyan Okulu tabirini kullanm1§lardir. Esat Uras aym ki§inin ismini Melik Yusufyan
olarak vermektedir (Uras, Tarihte Ermeniler, s. 507).
354 Kurdoghlian, Badmoutioun Hayots, s. 44.
355 Balakian, 1he Burning Tigris, s. 104
357 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204.
OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ 79
gece õnce yapt1klan toplant1da arkada§larma Ermeni meselesi ile ilgili ate§li bir
konu§ma yapml§ ve akitacaklar1 kanlarmm bo§a gitmeyecegini belirtmi§tir358• i§te
bu §ekilde komitecileri yüreklendiren Bedros Paryan'm õlümü üzerine, Armen
Garo359 lakaph Karakin Past1rmac1yan baskmm liderligini ele almi§tlr.
Baskm1 yürüten Karakin Pastirmac1yan 9 �ubat 1872 tarihinde Erzurum'da
itibarh ve varhkh Pastirmac1yan ailesinin bir mensubu olarak dünyaya geldi360•
Orta õgretimini Erzurum'daki Sanasaryan Koleji'nde 1891'de tamamlayarak
okulun ilk mezunlarmdan oldu. 1894 ytlmda Fransa'ya gitti ve Nancy'de Tar1m
Fakültesi'ne kaydoldu361. Niyeti Avrupa'daki yeni tar1m tekniklerini õgrenerek ai
lesine ait topraklarda bu yeni teknikleri uygulamak ve bõylece Ermeni çiftçileri
ne de pratik dersler vermekti362• Egitimine ba§lad1ktan sonra Banka Baskm1'nm
üçüncü lideri olan Haik Tiryakiyan ile bulu§tu. Kendisini daha õnceden tamyan
Tiryakiyan'm 1srarlarma ragmen ilk ba§ta Ta§nak Partisi'ne kattlmay1 kabul et
medi. Bu sirada Hmçak ve Ta§naklar arasmda sürekli tartl§malar oldugundan ve
bu tart1§malara kattlmad1gmdan bahseden Pastirmac1yan'm fikrini degi§tirmesine
neden olan olay, 1 895 Ekim ve Kas1m aylarmda Zeytun'daki geli§melerdi363• Bu
olaylar Nancy'deki Ermeni õgrencilerini harekete geçiriyor, toplant1 üstüne top
lant1 yapan üniversitedeki yirmi alt1 Ermeni õgrenciden sadece Pastirmac1yan'm
nam-1 diger Armen Garo'nun da içinde bulundugu dõrt ki§i (Haik Tiryakiyan,
Sarkis Srentz ve Max Zevrouz) egitimlerini yar1da birakarak Ta§nak Partisi'nin
"õç alma'' faaliyetlerine kattlma karar1 ahyorlard1364• i§te bu tarihten sonra
Armen Garo'nun hayatma yõn veren Ta§nak Partisi olmu§tur. Dõrt arkada§1yla
Cenevre'ye giderek Ermeni Devrimci Partisi'ne üye olmu§tur. Garo burada ahnan
kararlar dogrultusunda õnce MlSlr'a daha sonra Banka Baskm1'na kattlmak üzere
istanbul'a gelmi§tir. Baskm sonras1 õnce Marsilya'ya, sonra isviçre'ye gõnderil-

359 Ermeni kahramam anlamma geldigi sõylenen bu tabirin Farsça'da ülkücü ve
idealist manasmdaki Ârmân Gerâ'dan almm1� oldugu sõylenebilir (Mehmet Kanar, Farsça
Türkçe Sozlük, Say Yaymlan, istanbul 2008, s. 32).
3 60 Bank Ottoman: The Memoirs ofArmen Garo, (1990), ed. Simon Vratzian, çev. Haig T.
Partizian (Detroit: Armen Topouzian), 1990, s. 4. Çocukluk y1llan ile ilgili bilgi için bkz.
Bank Ottoman, Bõlüm 1-5, s. 33-55.
3 61 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204.
3 62 Garegin Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, Armenia's Role in the Present
War, Boston, Hairenik Publishing Company, 1918, s. 6.
3 6 3 Bank Ottoman, s. 98.
3 6 4 Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, s . 6.
80 FiKRETTiN YAVUZ
mi� ve yanda kalan egitimine burada devam ederek 1900 ytlmda Kimya dokto
ru olarak mezun olrnu�tur. 1898 ytlmda yaptlan Ta�nak Partisi'nin Íkinci Dünya
Kongresi'nde Bati Bürosu'na seçilmi�tir. 1901 ytlmda Tiflis'e gelerek buraya yer
le�mi�, 1905 Ermeni-Azeri mücadelesinde §ehrin savunmasmm õncülügünü yap
m1�trr365. 1908'de II. Me�rutiyet'in ilarundan sonra Erzurum milletvekili seçilerek
Ístanbul'a gelrni� ancak 1914'te tekrar Kafkasya'ya dõnerek Ermeni çete reislerin
den Dro'nun (Drastamat Ganayian) sag kolu olarak gõnüllü birliklerde yer alm1�
tu. Ermenistan'm kurulmasmdan sonra Paris'te Ermeni Ulusal Delegasyonu'nda,
daha sonra ise Ermenistan'm Washington büyükelçiligi gõrevlerinde bulunan366
Garo adm1 cezalandmc1 Yunan tannsmdan alan gizli Nemesis õrgütünün kurul
masma da õnayak olmu�tur367. 1921-22 ytllarmda Ttirk liderlere yaptlan saldutlar1
planlayanlarm içerisinde yer alm1� olan Garo368, 23 Mart 1 923'te ilerleyen hasta
hg1 nedeniyle Cenevre'de õlmü�tür369.
Banka Baskm1'ru yapan grubun üçüncü lideri ise yukar1da da belirtildigi
üzere Hraç Andreasyan lakaph Haik Tiryakiyan'du. 1 871'de Trabzon'da dogan
Tiryakiyan, Armen Garo gibi 1893-95 ytllar1 arasmda Nancy'd e tar1m egitimi aldi.
Garo ve iki arkada�1 ile birlikte egitimini yar1da keserek Cenevre'ye gitti ve Ta�nak
Partisi'ne kattld1. Banka Baskm1'nda aktif bir �ekilde yer alan Tiryakiyan, baskm
õncesinde ve sonrasmda Kibns, Balkanlar ve Rusya'da partinin õrgütlenmesi için
faaliyetlerde bulundu. Íkinci Dünya Kongresi'nde Kilikya Merkez Komitesi'ne
üye olarak seçildi. Bir süre Hatay'da kald1ktan sonra Ízmir'e geçen Tiryakiyan,
1901 ytlmda Ta�nak Komitesi'nin karar1 dogrultusunda burada zengin Ermeni
tüccarlarmdan tehditle para toplamak için "Potorig" admda bõlgesel bir komite
kurdu. Eylül 1902'de yakalanan Haik Tiryakiyan bir süre Ízmir'de hapiste kald1k
tan sonra Bodrurn'a sürgüne gõnderildi. II. Me�rutiyet'in ilanmdan sonra serbest
kalan Tiryakiyan, Ístanbul'a yerle�ti ve Azadamard gazetesinin müdürü oldu370.
3 65 Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, s. 412.

3 66 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 204-205.
3 67 Jacques Derogy, Resistance & Revenge: The Armenian Assassination of the Turkish
Leaders Responsiblefar the 1915 Massacres andDeportations, (New Brunswick, NJ.: Transaction
Publishers), 1990, s. 27.
3 68 Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, s. 412.
3 69 Bank Ottoman, s. 28.
370 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 210-211. Dashnabedian, Tiryakiyan'm 1915
tehciri esnasmda õldügünü belirtmektedir (Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 211).
Ermeni kaynaklarmda Bedros Paryan'm ba§mI çektigi Banka Basktm'm ger

çekle§tiren komiteciler genelde genç, idealist, biraz da saf olarak nitelendirilmek
tedirler371. Gerçekten de Banka Basktm'm gerçekle§tiren komitecilerin arasmda
otuzlu ya§larmda olan sadece iki ki§inin oldugu gõrülüyor372• Komite reislerinin
idealist olduklar1 kesindir, ancak saf tammlamas1 daha ziyade basktnda yer alan
diger komiteciler için geçerli olabilir. Nitekim yüksek tahsil almt§ olan bu üç li
derin dt§mdakiler, çe§itli meslek gruplarma mensup saf ya da toy olarak tarif edi
lebilecek gençlerdi. Bu gençlerden alt1s1 i§çi-amale, ikisi marangoz, ikisi dülger,
biri kahveci, biri yontmac1, biri bekçi, biri tamirci, biri de muhafizd1373• Yukar1daki
bilgilerden de anla§tldtg1 üzere õzellikle Bedros Paryan tam anlam1yla bir komi
teci olarak yeti§mi§, politik olaylara kart§t1g1 için okuldan uzakla§tmlmt§, modem
anlamda profesyonel bir terõristtir. Karakin Pastirmac1yan ile Haik Tiryakiyan da
yaktn arkada§ olduklar1 için aym kaderi payla§IDI§, Fransa'daki egitimlerini yanda
b1rakarak Ta§nak Komitesi'nin planlad1gi olaylara kattlmak için Osmanh toprak
larma dõnmÜ§ ve hayatlarmm sonuna degin bu ugurda faaliyet gõstermi§ ki§iler
olarak gõze çarpmaktad1rlar.
Sonuç olarak, Banka Basktm'm gerçekle§tiren 26 komiteciden adi geçen üç
lider dt§mdakiler Ermeni kaynaklarmda da belirtildigi üzere belki de gerçekten
saf ve toy gençlerdi. Ancak mensubu bulunduklar1 komitenin yõnlendirmeleri ile
bõyle bir olaya cüret etmi§ler ve sonuçta Osmanh topraklarmda o güne degin
gõrülmemi§ bir terõr hareketinin failleri olarak tarihe geçmi§lerdir. Bu noktada
Osmanh Bankas1'nm bastlma nedenleri üzerinde durmak gerekir.
3. Osmanh Bankas1'run Hedef Olarak Seçilme Nedenleri
Ta§nak Komitesi tarafmdan Osmanh Bankas1'nm hedef olarak neden seçil
digi sorusuna cevap vermek için õncelikle Osmanh Bankas1'nm nastl bir kurulu§
olduguna, ne §ekilde kurulduguna bakmak faydah olacakt1r374• Osmanh Bankas1
37 ! Ôrnegin bkz. Balakian, The Burning Tigris, s. 103.

372 BOA. HR. SYS. 2802-4.
373 BOA. Y.Mtv. 146-3; HR. SYS. 2802-4.
374 Osmanh Bankas1'nm kurulu�u için bkz. Kaya Bayraktar, "Osmanh Bankas1'nm
Kurulu�u·, C. Ü jktisadi ve Üari Bilim/er Fakü/tesi Dergisi, Cilt 3, Say1 2, 2002, s. 71-88.
Aynca bkz. Ethem Eldem, Osmanlt Bankast Tarihi, çev. Ane Berktay, Osmanh Bankas1
Tarihi Ara�t1rma Merkezi:Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf1, istanbul 2000,
Andre Autheman, Bank-t Osmani-i $ahane: Tanzimattan Cumhuriyet'e Osmanlt Bankast, çev.
Ali Berktay, Osmanh Bankas1 Ar�iv ve Ara�tlrma Merkezi, istanbul 2002.
82 FiKRETTiN YAVUZ
1 856 ytlmda Íngiltere krahrun fermaru üzerine Ístanbul'da be§yüz bin sterlin ser
maye ile kurulmu§tur. 1 863 ytlmda Frans1z sermayesi de bu kurulu§a i§tirak et
mi§tir. Ayru ytl 4 �ubat 1 863 tarihli bir ferman ile Osmanh Hükümeti, Bank.-1
Osman-i �abane adi altmda bu bankaya merkez bankasmm esas gõrevi olan
banknot ç1kartmak yetkisi verdi375• �irketin anaparas1 67.500.000 Frans1z frangi
olarak belirlendi. Bu anaparayi 500'er Frankhk 135.000 hisse senedi olu§turu
yordu. Satt§a ç1kanlan hisse senetlerinin 80.000 tanesi Íngiliz bankerler, 50.000
tanesi Frans1z bankerlerce pe§in güvenceyle satm ahnd1.
Ístanbul'da sadece adi Osmanh olan bankanm genel müdür, müdür ve üye
leri Frans1z ve Íngilizlerdi. Merkezleri Londra ve Paris'te bulunuyordu. Alman
kararlan yürütmekle gõrevli, sekiz ki§ilik bir kurul yine Íngiliz ve Frans1zlardan
olu§uyordu. Tam anlam1yla Íngiliz ve Frans1zlarm elinde bulunan bu banka arac1-
hg1 ile ülke içi ve dt§l õdemeler de yapthyordu376• Kisacas1 Osmanh Bankas1 bu tür
bir harekete giri§ecek herhangi bir grup için biçilmi§ kaftandi. Nitekim Ermeni
tarihçi Basmac1yan'm da belirttigi üzere, Ermeni Sorunu'nu dünya kamuoyuna
duyurabilmek için o tarihte Ístanbul'daki en uygun yer Osmanh Bankas1 idi377•
Baskm1 gerçekle§tiren komitecilerin de bu §ekilde dü§ündügü kendileri ile daha
sonra bir gõrü§mede bulunan Barker tarafmdan dile getirilmektedir.
Banka müdürü Edgar Vincent'm sekreteri olan Barker, komitecilerle yapt1g1
gõrü§mede, kendisine Osmanh Bankas1 ile Credit Lyonnais Bankas1'nm i§gal se
beplerini a§ag1daki §ekilde itiraf etmi§lerdi:
1. Bu kurumlarda çe§itli milliyetlere mensup birçok ki§i bulundugundan, bu
devletler vatanda§larmm caruru kurtarmak için Turklerden istediklerini alma ko
nusunda kendilerine yard1m etmek için hazir olacaklard1.
2. Banka savunmas1 ve ku§attlmas1 en kolay yap1yd1.
3. Avrupah devletlerin ç1karlarmm yaru ma, dinamitlerini kulland1klar1 tak
dirde bankadaki mal ve paranm tamammm yok olmas1 çe§itli mali pazarlarda agir
zararlara sebep olacakt1.
4. Banka §ehrin en ünlü binas1 oldugu için bu hareket daha çok dikkati çeke
cek ve Ermeni Sorunu en alt sm1fin õnüne konulacak, bu konuda en güçsüzlere
375 Selahatti n Akan, "Erme nileri n i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi", jstanbul
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1/26. 1985, s . 2.
376 Maz1c1, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kõkeni, s. 44-45.
377 Akan, "Erme nileri n i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm1", s. 1.
ve zayiflara cesaret verilmi§ olacak ve hâlihazlfda Türk korkusuyla çekinenler de

heyecana getirilecek378•
Karakin Pastlfmac1yan ise hat1ralarmda, hareketlerini ba§arili bir §ekilde
sonuçlandlfdiklar1 takdirde istanbul'un Avrupah ordularca i§gal edilecegini ve
Ermeni Sorunu'nun istedikleri §ekilde nihayete erecegini dü§ündüklerini dile ge
tirmektedir. Bu ifadelerden de anla§tld1gi. üzere olaylar1 gerçekle§tiren komitecile
rin beklentileri Avrupah büyük devletlerin Ermeni Sorunu'na daha aktifbir §ekil
de müdahil olmalar1d1r. Dahas1, komitecilerin Banka Baskm1 ve istanbul'un çe§itli
semtlerinde olaylar meydana getirme cesaretini Avrupah devletlerin tavirlarmdan
ald1g1 bile sõylenebilir. Nitekim yine Past1rmac1yan, Avrupah büyük devletlerin
1896 Mayismda Sultan'a, istanbul'da bir kere daha herhangi bir kari§1khk ç1kt1g1
takdirde düzeni saglamak için on iki sava§ gemisi askeri karaya ç1karacaklar1 teh
didinde bulundugunu belirtmektedir379• Ashnda Avrupah devletler daha õnce de
Osmanh sularma sava§ gemisi gõnderme konusunda 1srarc1 olmu§lard1 ve bunu
Osmanh Devleti'ne kar§l bir tehdit argümam olarak kullanmt§lardi. Õ rnegin
Kas1m 1895 tarihinde büyük devletlerin temsilcileri istanbul'da bir toplant1 yap
mt§lardi. Bu toplant1da Rus elçisi Nelidov büyükelçilere, devletlerine ba§vura
rak istanbul'a ikinci bir istasyoner380 gõnderilmesi teklifinde bulunuyordu. Batili
bütün devletler Osmanh Devleti'ni stki§ttrmak için bu teklife s1cak bakmt§ ve
nihayetinde Ermenilerin ya§adtg1 bõlgelerde reform yaptlmas1 için "sava§ gemisi
diplomasisi" bir tehdit unsuru olarak kullantlm1§t1381• Mesela Osmanh Hükümeti,
ingiliz elçisi Currie'ye Bab1âli Gõsterisi'nden sonra ingiliz sava§ gemilerinin
istanbul çevresinde bulunmasmm Ermeni ihtilalcilerine cesaret verecegi ihtarmda
bulunuyordu382• Gõrünen o ki, istanbul'daki bu olaylar1 gerçekle§tiren komiteciler
de batili devletlerin bu tavirlarmdan etkilenmi§lerdi.
378 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, No.
1, [C. 8303] , Correspondence Respecting the Disturbances at Constantinople in August 1896,
London: Her Majesty's Stationery Office, [1897] . nr. 1, dei 2-52 , 1897, s. 17; Demirel,
Ermeniler Hakk.inda Íngiliz Belgeleri, s. 203.
3 8 0 Osmanh imparatorlugu dõneminde kullamlan, istanbul' daki elçiliklerin emrindeki
küçük sava� gemisidir.
3 81 Bu konu ile ilgili aynnt1h bilgi için bkz. Salahi Sonyel, 1he Ottoman Armenians,
Victims of Great Power Diplomacy, K. Rustem & Brother,London, 1987, s. 191-194.
3 82 Arman J. Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Questionfrom 1830's to 1914,
Gomitas Institute, Princeton, 2003, s. 230.
84 FiKRETTiN YAVUZ
Karakin Pastirmac1yan hatiratmda, komitecilerin bu dü§Ünce ile hareket et

tiklerini, Osmanh Bankas1 Baskiru'ru büyükelçileri müdahaleye zorlamak için seç
tiklerini, bankanm sadece admm Osmanh oldugunu, aslmda Avrupah bir kurum
oldugunu çok iyi bildiklerini dile getirmektedir. Pastirmac1yan, bankanm Avrupah
yüz elli gõrevlisini rehin almayi ba§ard1klar1 takdirde, büyükelçilerin hemen mü
dahalede bulunacaklarm1 dü§ündüklerini dile getirmektedir383• Baskiru düzenle
yenlerin bu fikirde oldugunu belirten ba§ka kaynaklar da mevcuttur. istanbul'da
meydana gelen olaylar1 katliam olarak degerlendiren bu tür kaynaklar, baskin
planmm saçma ve anlams1z oldugunu, ihtilalcilerin baskin ile batili devletlerin
müdahalesini saglama fikrini ta§1d1klarm1 dile getirmektedirler384• Bu ifadelerden
de anla§tld1g1 üzere Banka Baskiru'ru gerçekle§tiren bu ki§ileri harekete geçiren
temel faktõr, aslmda Avrupah devletlerin Osmanh Devleti'ne kar§l takind1klan
taV1rd1r. Bu noktadan hareketle Ermeni komitecileri Osmanh ekonomisinin adeta
kalbinin att1g1 yer olan Osmanh Bankas1'ru basmaya hiç tereddütsüz karar ver
mi§lerdi.
4. Baslan Õ ncesi Son Geli�meler
Osmanh ba§kentinde üç dõrt gün süren Ermeni olaylan õncesinde komi
tecilerin yapt1g1 hazirhklar, olaym ne derece ehemmiyet ta§1d1gm1 gõstermesi
açmndan õnemlidir. Baz1 kaynaklarda olaym, õzellikle Banka Baskiru planmm
Avrupa'da yaptldtgmdan bahsedilmektedir. Bu iddiaya gõre, plan uzun süre õnce
haz1rlanm1§ ve Londra'daki Sosyalistler Kongresi'ne katilanlara sunulmu§tur385•
Yine Alman gazetesi Kolnische Zeitung'un haberine gõre, eylemden takriben üç
ay õnce bu plan gizli dt§ õrgütler tarafindan haz1rlanm1§, baskindan õnce eylem
cilerin liderleri istanbul'a gelmi§lerdi386• Bu haberin yaru ma istanbul olaylarmm
ingiliz Ermeni Cemiyeti'nin te§vikiyle gerçekle§tirildigi iddiasma kar§ilik cemi
yetin reisi olan Stevenson, Pester Lloyd gazetesine gõnderdigi mektupta iddialarm
dogru olmad1gm1 ileri sürmü§tü387• Dõnemin Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a
3 8 3 Bank Ottoman, s. 104.

3 8 4 Bu tür bir çah�ma için bkz. The Constantinople Massacre, Contemporary Review,
70 (1896: July/Dec.), s. 457-465.
3 8 5 Bu bilgi Berliner Tageblatt'm 21 Eylül 1896 tarihli nüshasmda geçmektedir.
Zikreden Ramazan Çahk, Alman Kaynaklarina Gore II. Abdülhamid Doneminde Ermeni
Olaylari, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara 2000, s. 138; Yine baskmm Avrupa'da
tertiplendigi ile ilgili olarak bkz. Hocaoglu, Ermeni Meza/imi, s. 354.
3 86 Alkan, "1896 Osmanh Bankas1 Baskmi", s. 78 .
3 8 7 BOA, Y.A.Hus. 359-26.
ise amlannda, gerek Ístanbul'da gerek vilayetlerde ele geçirilen mektuplardan,

muhbirlerin getirdigi haberlerden, Íhtilalci Ermeni gazetelerin ne9riyatlarmdan,
Ermeni komitecilerinin Ístanbul'da üçüncü kez çok kanh bir ihtilal ç1karacakla
nm, bu olayi tertipleyenlerin Londra'da yapm19 olduklar1 toplanttda en nüfuzlu
ve faal adamlarm1, fedailerini Ístanbul'a bu olaylar1 gerçekle9tirmek üzere gõn
derdiklerini dile getirmektedir388• Bu bilgiler 191gmda olay planmm tam anlam1y
la Íngiltere'de gerçekle9tirildigini sõylemek mümkün olmasa da, bu tür planlara
dolaylt yollardan õzellikle Íngiliz Ermeni Cemiyeti'nin yard1m ettigi sõylenebilir.
Asltna bakilirsa Ístanbul olaylarmm planmm Avrupa'da yaptld1g1 ile ilgili en bilgi
verici kaynak, Banka Basktm liderlerinden Past1rmac1yan'm antlar1dtr.
Pasttrmac1yan amlarmda, Zeytun olaylarmm intikamm1 almak için harekete
geçtiklerinden bahsederek, basktnm diger lideri olan Tiryakiyan ile õnce Londra
ve Cenevre'de bulunan Hmçak ve Ta9nak Komitesi organlarma mektup gõnder
digini ve Zeytun için yap1lacak her tür intikam hareketine gõnüllü olduklarm1 bil
dirdigini ifade etmektedir. Ancak Londra'dan gelen cevap onlan tatmin etmemi§
ti. Cenevre'den gelen mektup intikam hareketi olarak Ístanbul'da bir olay düzen
leme plam yapt1klan §eklindeydi ve aynnttlar1 konu§mak için onlan Cenevre'ye
davet ediyordu.
Araltk 1 895'te Cenevre'ye giden Past1rmac1yan ve Tiryakiyan, Ta§naklarm
yaym orgam Tru§ak'm yaz1hanesinde liderler Yusufyan ve Davtiyan ile gõrü§
mü§lerdi. Pasttrmac1yan'm belirttigine gõre, Ta9nak liderlerinin intikam hareketi
için üç ayn plam vard1. Birincisi, en ktsa sürede Mistr veya Ktbns'ta silahlt çete
ler olu§turup Zeytun'a yardtm gõndermek; ikincisi, patlay1c1 ve el bombalar1 ile
Ístanbul'da bir intikam eylemi gerçekle§tirmek; üçüncüsü ise, Íran'da silahlt grup
lar olu9turmak ve Kürt a§iretlerine kar91 misilleme yapmakt1389• Bu bilgilerden
anla§tld1g1 kadar1yla Ístanbul'daki eylem Cenevre'de planlanmt§tl. Ancak planm
ayrmttlar1 Ístanbul Ta9nak Merkez Komitesi'nce yaptlacak ve uygulanacakti.
Üç gün kald1klan Cenevre'de verdikleri karar dogrultusunda, Past1rmac1yan
Zeytun hareketine, Haik Tiryakiyan ise Ístanbul hareketine kattlma karar1 aldtlar.
Nancy'e dõnen bu iki genç art1k Ta§nak Komitesi'nin emri dogrultusunda hare
ket eden komiteciler haline gelmi§ti. Araltk 1895'in sonunda Íran vatanda§t Aris
Arzumanoff ismi ile sahte pasaport alan Karakin Past1rmac1yan M1S1r'a gitmek
38 8 Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralarzm, s. 264-265.

3 89 Bank Ottoman, s. 99-101.
86 FiKRETTiN YAVUZ
üzere Marsilya'dan gemiye binerken, Haik diger iki arkada§1 Srentz ve Levon ile
istanbul'a gitmek üzere §ehri terk etmi§ti. Pat1rmac1yan hat1ralarmda, K.ibns'ta
geçirdigi süre zarfinda 6-7 arkada§l ile birlikte Zeytun'a yard1m için olu§turacak
lar1 birlige silah ve cephane topladiklarmdan bahsetmektedir. 1896 �ubat1'nda
Zeytun'un teslim olmas1 üzerine Garo, Cenevre'den bir mektup alm1§, mektupta
hazirhklar1 b1rakmas1 ve istanbul misyonuna kattlmas1 emri verilmi§ti.
Bu emri alan Karakin Past1rmac1yan istanbul'a gitmek üzere Mayis ayinm
sonunda K.ibns'tan ayrtlm1§ ancak Pire'ye giderek Temmuz'un sonuna kadar orada
ikamet etmi§ti. Papken Suni'nin baskm plamm tamamland1gma ve komitecilerin
kendisinin geli§ini dõrt gõzle beklediklerine dair mektubunu alan Past1rmac1yan,
Agustos'un ba§mda bir italyan gemisine binerek 7 (19) Agustos Çar§amba günü
istanbul'a varmi§tir390• Art1k planm uygulanmaya konulmas1 zamam gelmi§
ti. Beklenen son ki§i olarak Karakin Past1rmac1yan istanbul'a varm1§t1 ve bütün
planlar i§liyordu. Tam bir hafta sonra istanbul'daki Ermeni olaylan ve sansasyonel
Banka Baskm1 gerçekle§tirilecekti.
a. Baskm Õ ncesi i stanbul'da Yaptlan Hazirhklar
Baskm õncesi istanbul'da yap1lan haz1rhklar konusunda, õzellikle Ermeni
kaynaklarmm hemen hemen hiçbirinde ayrmtih bilgi verilmemektedir. Bu kay
naklarda üzerinde durulan husus komitecilerin hedefl.erinin Avrupa'nm dikkatini
çekmek oldugudur391 • Ancak bu hazirhklarla ilgili bilgi veren istisnai kaynaklar da
mevcuttur, fakat genellikle Ermeni yazarlar bu kaynaga referans yapmazlar392• Esat
Uras'm Ermeni yazar S. Pürat'tan aktard1gma gõre 1896'da istanbul'da Yíldmm
ve Kurban admda iki komite kurulmu§tu. Bu iki komite ile birlikte Hmçak ve
Ta§naklarm uzun süren müzakerelerinden sonra Osmanh Bankas1'na karp bir sal
dm yaptlmasma ve aym zamanda Ermeni yerle§IDi§ olan mahallelerde harekete
geçilmesine karar verildi393• i§te bu gibi kararlarm almmas1 için Ta§nak istanbul
Merkez Komitesi mensuplan sürekli olarak toplanttlar yap1yor ve bu toplanttlar
da planlar yaparak, Banka Baskm1 ve Ermeni yerle§mi§ mahallelerde yapacaklan
olaylarm kusursuz bir §ekilde i§lemesi için müzakerelerde bulunuyorlardi.
390 Bank Ottoman, s. 101-102.

39 1 Balakian, The Burning Tigris, s. 103.
392 Kaynagm künyesi �õyledir: Sempat Pürat, Kan Yolu Üstünde, istanbul 1911
(Ermenice).
393 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 507.
Yukanda belirtildigi üzere bu baskm plam genel hatlanyla Avrupa'da çi

zilmi§ti. istanbul'da ise ayrmttlar üzerine toplanttlar yaptlacakti. Kaynaklardan
elde edildigi kadar1yla yaptlan ilk toplant1 Temmuz aymm sonunda Beyoglu'nda
Karnavola Sokagi'nda Ermeni bir kadmm evinde gerçekle§mi§ti. Bu toplant1da
olaylarm ba§ mimar1 Ta§nak Komitesi'nin yam s1ra yukanda belirtilen Ytldmm ve
Kurban Komiteleri'nin liderleri de bulunuyordu. Alman kararlar dogrultusunda
200 bomba verilmek suretiyle Samatya hareketi Kurban komitesine, Üsküdar ta
rafi buradaki Ta§nak Komitesi reisi Avo'ya, Haskõy bõlgesi ise Hraç'a b1raktld1394•
Yaptlan haz1rhklar ve toplanttlar ile ilgili olarak en õnemli kaynak §Üphesiz olay
içerisinde bulunan ki§ilerin aktard1klar1dir. Bu baglamda, Karakin Pastirmac1yan
baskm õncesinde istanbul'da yapt1klar1 hazirhklar1 ve toplanttlar1 ayrmttlar1 ile
anlatmaktadir.
Past1rmac1yan, baskm õncesi yapt1klan üç toplant1dan bahsetmektedir.
Toplanttlarm ilki 19 Agustos Çar§amba, ikincisi 21 Agustos Cuma, üçüncüsü
ise 25 Agustos Sah günü yapilmi§tl. Baskm õncesi bir hafta içerisinde üç toplant1
yapilmas1, Pastirmac1yan'm geli§inden õnce kaynaklarda belirtilmemi§ olsa da bir
çok toplantmm yapild1gma delalet ediyor olabilir.
Armen Garo'nun istanbul'a vard1gi 19 Agustos Çar§amba gününün ak§am1
Haik Tiryakiyan'm evinde yapilan ilk toplantida saldirilar ile ilgili çok õnemli
kararlar ahnmi§ti. Bu toplant1da istanbul Komitesi'ne mensup onde gelen ki§iler
bulunuyordu. Papken, Gnuni, Artashes, Hraç, Levon, Ashot, Misakian, Vramian,
Amerikatzi ve Vahan komitenin onde gelen üyeleriydi. Bir de yukanda da bah
sedilen Kafkasyah Varto, Boris ve Marr toplant1ya i§tirak etmi§lerdi. Bu ki§iler
daha õnce kendi aralarmda istanbul'da gerçekle§tirecekleri çe§itli olaylar ile bas
km gününü belirlemi§lerdi. Ald1klar1 karar dogrultusunda baskmm tarihini (10)
22 Agustos 1896 Cumartesi olarak kararla§tlrmi§lardi. Gõrev taksimat1 sonucun
da Papken Suni, Haik Tiryakiyan ve Karakin Pastirmac1yan'm Banka Baskm1'm
gerçekle§tirmesine, Gnuni'nin ise Samatya olaym1 yõnetmesine karar verildi395•
Gõrev taksimat1 bu §ekilde tamarnlanm1§tl ancak daha sonra baz1 degi§ik
liklerin yapild1g1 gõrülmektedir. Armen Garo'nun gõrevi baskmm ba§lang1cmda
394 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508. Uras bu bilgiyi Pürat'm eserinden alm1�t1r. Bu
kaynakta belirtilen Y1ldmm ve Kurban Komiteleri ile ilgili bilgilere ba�ka bir kaynakta
ula�1lamam1�t1r. Ôte yandan baskma kat1lanlann ifadelerinde bile Y1ldmm ve Kurban
komiteleri ile ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktad1r.
395 Bank Ottoman, s. 102-103 .
88 FiKRETTiN YAVUZ
banka yetkililerinin kaçmasm1 engellemek ve onlan bir araya getirip rehin almakti.
Hraç ve Papken ise mücadeleyi yõneteceklerdi. Her bir komiteciye teker teker gõ
revleri verildikten sonra Cuma gecesi toplanmak üzere komiteciler Hraç'm evin
den aynldtlar. 21 Agustos Cuma gecesi yaptlan toplant1da gõsterinin Çar§amba'ya
ertelenmesi karari almd1. Bu konu ile ilgili Kafkasyàdan gelen Varto ile ciddi bir
münaka§aya girdiklerinden bahseden Armen Garo, Varto'yu ele§tirmekte, otel
odasmda oturup harekât için hiçbir §ey yapmad1gmdan, sadece emirler verdigin
den bahsetmektedir396•
21 Agustos Cuma gecesi yaptlan bu toplant1da müzakere konusu olan diger
bir husus ise, Banka Baskm1'nm kaç ki§i ile yaptlmas1 meselesiydi. Pastirmaoyan
nam-1 diger Armen Garo, Banka Baskm1'm yapacaklarm say1smm 25'den 75'e
ç1kartlmas1 teklifi.nde bulunmu�, Varto'nun itirazlanna ragmen bu teklif kabul
edilmi§ti. Burada dikkati çeken husus Armen Garo'nun Varto'yu sürekli ele§ti
riyor olmas1d1r. Baskmdan bir gün õnce, 25 Agustos Sah gecesi Hraç'm evinde
yaptlan son toplant1ya 15 ki�i katilm1�, yenilen yemekten sonra Banka Baskm1 için
nihai plan ortaya konmu�tu397• Yaptlan plan maddeler halinde sistemli bir §ekilde
kaleme ahnm1�t1. Planm içerigi ile ilgili kaynaklarda bir takim farkliliklar olsa da
temelde amacm �ehirde anar§i meydana getirmek oldugu a�ikârdir.
b. Enneni Olaylan ve Banka Baslam Plani
Kaynaklar Osmanh Bankas1'nm bastlmas1 ve Ístanbul'un çe�itli bõlgelerinde
olaylar ç1karmak amac1yla harekete geçen Ta�nak Komitesi'nin baskm plam ile
ilgili farkh bilgiler vermektedir. Armen Garo baskm õncesinde yaptlan toplant1da
alt1 maddelik bir planm ortaya konuldugunu belirtmektedir. Bu plana gõre;
1. Osmanh Bankas1'na yaptlacak baskm saat tam 12:00'da 75 ki§i ve 200
bomba ile gerçekle�tirilecek.
2. Tam bu sirada Gnuni, Artashes ve Misakyan'm liderliginde Samatya'daki
komiteciler, askerleri d1�ar1 ç1karmak için ki�lalar1 bombalayacak, bu mada daha
õnceden belirlenmi� yerlerden bombalar üzerlerine saganak §eklinde yagchrtlacak.
3. Kendini bu yola adam1� dõrt gençle birlikte Edward, Gaiata Kõprüsü'nde
bekliyor olacak, Sadrazam arabas1 ile kõprüden geçerken sekiz bomba ile õldürü
lecek.

4. Pera (Beyoglu) Caddesi'nde Osmanli Bankas1'na gidecek olan askerlerin

üzerine bomba atmak üzere belirlenmi� dõrt bõlgeye adamlar yerle�tirilecek.
5. Mu�lu iki genç, askerler d1�ar1 ç1karken Galatasaray'a (hükümet binas1)
büyük bir bomba atacaklardi.
6. Nihayet Banka'nm i�gal edildigini duyan Levon, haz1rlanan bildiriyi çe�itli
Avrupa büyükelçiliklerine vermek üzere hemen harekete geçecekti.
Karakin Pastirmac1yan nihayi bildirilerinin bu �ekilde kaleme almd1gm1 ve
bu bildirinin daha õnce Vramian, Boris ve kendisi tarafindan yazild1gm1 dile ge
tirmektedir398. Baskm plam ile ilgili bir ba�ka senaryo ise Esat Uras'm eserinde yer
almaktadir. Uras yukar1da belirtilen Kan Yolu Üstünde adh Ermeni kaynagmdan
ald1g1 bilgiye dayanarak komitecilerin planmm a§ag1daki §ekilde oldugunu ifade
etmektedir.
1. Beyoglu, Aga Camii'nden ba§layarak istanbul'un çe§itli semtlerinde,
Galata Kõprüsü'nün iki ba§mda, Galata Ermeni Büyük Merkez Okulu, Tepeba§l,
Galatasaray, Tünel çevresinde ve diger õnemli yerlerde odalar kiralanacak.
2. Kiralanan bu odalarda sekiz-on ki§ilik komite kuvvetleri bulunacak, bu
ki§iler halk üzerine bomba atacak ve ba§kentin õnemli noktalar1 i§gal edilecek.
3. Alt1 komiteci Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a'ya bombalarla saldira
cak.
4. Beyoglu'ndaki büyük caddelerde kum ve çakillarla siperler yapilacak, bu
siperlerin yap1lmas1 için gerekli kum ve çakillar torbalar içinde gõç effas1 ta�1-
myormu§ gibi õküz arabalar1yla ta§macak, bu arabalar yerlerine geldikten sonra
õküzleri ç1karilacak ve bu arabalardan siper olarak faydalamlmas1 için sokak orta
smda biraktlacaklar.
5. Harekâtm en õnemli noktas1, Osmanli Bankas1'nm basilmas1 ve havaya
uçurulmas1d1r.
içerik tam olarak aym olmasa da bu iki planda hedefin bombah eylemler ya-
parak düzene darbe vurmak oldugu gõrülmektedir. Bununla birlikte Uras'm ver
digi planm be§inci maddesi, bu planm daha geni§ çaph oldugunu gõstermektedir.
Nitekim harekatm en õnernli noktasm1 Banka Baskm1 olarak vermektedir. Alman

90 FiKRETTiN YAVUZ
kararlarla ilgili diger bir senaryo ise Banka Müdürü Edgar Vincent'm399 sekreteri
F. Barker'in i ngiliz Elçiligi'ne verdigi raporda yer almaktadir. Bu plana gõre sald1-
nlacak yerler a�agidaki �ekilde belirlenmi�ti.
istanbul Tarafi
1 . Bab1âli
2. Ermeni Patrikhanesi
3. i stanbul'un Bakirkõy'e kadar olan kism1
Galata Tarafi
1 . Osmanh Bankas1'nm i�gali
2. Creditt Lyons Bankas1'nm i�gali
3. Voyvoda Karakolu'na bomba ile saldm
Beyoglu Tarafi
1 . Galatasaray Polis Karakolu'na bomba ile saldm
2. Aya Triyada Rum Kilisesi'ne bomba ile saldm400 •
Yukar1daki bilgiden anla�tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri i stanbul'un se
kiz bõlgesinde olaylar meydana getirme plam yapm1�lard1. Baskin s1rasmda banka
içerisinde kalan ve bu saldm ile ilgili bir rapor haz1rlayan müdür yardimctlarmdan
Gustav Wülfing, Armen Garo ile yapt1g1 mülakatta kendisine bu sayiya yakin bir
rakam verdigini, bu saldmnm kentte aym anda gerçekle�tirdikleri yedi saldmdan
sadece biri oldugunu belirttigini dile getirmektedir"°1•
istanbul Ermeni Olaylar1 ve Banka Baskim'm gerçekle�tiren komitecilerin
yapt1g1 haz1rhklarda en õnemli hususlardan biri de cephane ve bombalann haz1r
lamp gerekli yerlere ta�mmas1yd1. Bu konu ile ilgili çe�itli kaynaklarda bir takim
399 Edgar Vincent'in k1sa biyografisi için bkz. H. H. D ale, "Edgar Vincent, Viscount
D'Abernon, 1857-1942 ", Obituary Notices ofFellows ofthe Royal Society, Vol. 4, No. 11. (Nov.,
1942,), s. 83-86.; Aynca M1s1r ve istanbul' daki çah�malan için bkz. Paul Auchterlonie, "A
Turk of the West: Sir Edgar Vincent's Career in Egypt and the Ottoman Empire", British
fournal ofMiddle Eastern Studies (2000) 27 (1), s. 49-67.
400 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: T� ey, 1897,
No. 1, s. 16.
4 01 OBA. LA. 23,999, s . 5.
OSMANLl DEVLETI'NDE ERMENi TERÕRÜ 91
bilgiler mevcuttur. Ancak õzellikle Armen Garo cephanelerin haz1rlanmas1 ve ta

§mmas1 konusunda ayrmttli bilgiler vermektedir.
Armen Garo istanbul'a vardigi gün ile baskmm gerçekle§tigi sekiz gün içe
risinde gizli (kalhane) dõkümhanelerinden 400 bomba kovaruru Beyoglu'ndaki
iskuhi'nin (Haik Tiryakiyan'm ni§anhs1 daha sonra evlenmi§lerdir) evine ta§1dik
larm1, burada bombalar1 hazirlad1ktan sonra daha õnceden belirlenmi§ istanbul'un
çe§itli bõlgelerine dagittiklarm1 ve tüm bu i§leri yirmi ile yirmi be§ ya§lari arasmda
õgretmen ve õgrenci olan, üçü bayan 10-12 güvenilir ki§i ile gerçekle§tirdikleri
ni ifade etmektedir'°2• Garo'nun bu ifadeleri dikkate almd1gmda istibdat dõnemi
diye sürekli §ikâyet edilen bu Sirada Ta§nak Komitesi'nin istanbul'da bu bombalar1
hiçbir engelle kar§ila§madan istedigi bõlgelere ta§1mas1 dü§ündürücüdür. Her ne
kadar Armen Garo ve iskuhi son bomba paketini Osmanh Bankas1 yakmmdaki
ingiliz okuluna ta§trken kendilerini zaptiyelerin takip ettiginden bahsetse de bu
gõrevi ba§art ile yerine getirmi§lerdir.
Burada dikkati çeken bir husus da bombalarm ingiliz okuluna ta§mmas1 me
selesidir. Armen Garo yaz tatili nedeniyle okulda kimsenin olmad1gm1, sadece
Ermeni kap1c1 Mu§etzi Haness'in okulda bulundugunu ve bõylece bombalar1 ra
hat bir §ekilde ingiliz okuluna tapd1klarm1 belirtmektedir'°3. Ancak Galata gibi
õnemli bir yerde bulunan ingiliz okulunda tatil dahi olsa yalruzca bir kap1cmm
bulunmas1 dü§ündürücüdür. Ôte yandan bu süreçte birçok kaynakta õzellikle
yabancilarm mülklerinde çalt§an Ermeni kap1cilarm bu tür faaliyetlerde bulun
duklar1 aç1k bir §ekilde gõrülmektedir. i§te bu nedenle Osmanh yetkilileri Banka
Baskm1'ndan sonra yabanc1 mülklerinde Ermenilerin çalt§t1rilmamas1 için tedbir
ler alm1§t1r.
Armen Garo, hatiralarmda baskmdan õnceki Per§embe ile Cuma günü ak
§amma kadar birkaç düzine bombayi çe§itli bulu§ma yerlerine ta§1d1klarm1 dile
getirmekte, baskmm Cumartesi'nden Çar§amba'ya ertelenmesi nedeniyle, yedi
sekiz ki§ilik bir grup ile, çok zor geçtigini sõyledigi Cumartesi, Pazar, Pazartesi ve
Salt günleri, bombalarm belirlenmi§ noktalara ta§mmas1 i§ini ba§ariyla gerçekle§
tirdiklerini belirtmektedir404•
Ttirk kaynaklarmda da yapilan hamhklarla ilgili ayrmttli bilgi bulmak müm
kündür. Bombalarm ta§mmasmm yaru sira Ermeni komitecileri gereken yerle-
402 Bank Ottoman, s . 90.

403 Bank Ottoman, s . 91.
404 Bank Ottoman, s . 103-104.
92 FiKRETTiN YAVUZ
re rahatça girebilmek için bu yerlerin anahtarlarmm teminine çah§tlrni§lardi405•

Anahtarlarm temini hususuna dõnemin Zaptiye Nazm Naz1m Pa§a'nm hatua
tmda da deginilmektedir. Bir polis memuru, Haik Tiryakiyan' m e§i olacak olan
iskuhi'nin penceresinden bir halkaya bagh on bir anahtarla bir maymuncugu,
alt1 yedi ya§mdaki bir çocugun dü§ürmesi neticesinde alm1§ ve durumu Zaptiye
Nezareti'ne iletmi§ti. Naz1m Pa§a hatuatmda yaptlan baskmda evde yetmi§ be§
provah anahtarla yedi maymuncugun daha bulundugunu, iskuhi'nin bu durum
dan haberdar olmad1gm1 iddia ettigini ve suçlamalari kabul etmedigini belirt
mektedir'4°6. Bu bilgilerden anla§tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri gerekli baz1
yerlere rahatça girebilmek için anahtar teminine son derece õnem vermi§ti.
Ancak komitecilerin en çok õnem verdigi husus, dogal olarak olaylarda ve
Banka Baskm1'nda kullantlacak olan silah ve bombalard1. Ahnan karar dogrultu
sunda baskmlarda kullantlmak üzere Bulgaristan'daki komite merkezinden 100
tüfegin getirtilmesi kararla§tutld1. Bunun yam ma Üsküdar, Samatya ve Haskõy
bõlgeleri için de hazirhklar yaptlm1§, bombalar Üsküdar'da Arapkirli Ermeni
Serkiz ve Mikael adlarmdaki iki karde§e, büyükleri 15, küçükleri 10 kuru§a sipari§
edildi. Bombalarm denemeleri de Kag1thane'de yap1ld1. Bombalar Üsküdar'dan
Kabata§'a oradan da õküz arabalar1 ile Beyoglu'na aktartld1.
Burada dikkati çeken bir husus da bombalarm çoklúgu idi. Toplam 750 bom
ba ta§mmt§tl ve bu bombalardan 12 tanesi 25 kilo çekiyordu. Bombalarm üze
rinde ise Ta§nak Komitesi'nin ilk harfleri buluyordu. Bombalarm yam ma 800
civarmda Amerikan yap1m1 tabanca da ta§Inan cephane arasmdayd1407• Hüseyin
Naz1m Pa§a amlarmda bombalarm yaptlmas1 ve istanbul'daki çe§itli semtlere ta
§1Ilmas1 konusunda ayrmtili bilgiler vermektedir. Ôzellikle olaydan sonra yaptlan
aramalarda Haik Tiryakiyan'm e§i olan iskuhi'nin Beyoglu Karnaval caddesin
deki evinde çok miktarda bomba bulundugu, Ta§nak Komitesi'nin mühimmat
deposunun bu evde oldugu ortaya ç1km1§tl. Evin zemininde yetmi§ be§ santimetre
çapmda bir delikten gizli mahzene giriliyordu. Bu mahzen üç metre derinlikte
alti metre çapmdayd1. Naz1m Pa§a bu mahzen içerisinde bulunan tüm patlayic1
madde ve e§yalar1 ayrmttlar1 ile belirtmektedir408• Ashna bakilirsa olaylardan sonra
4osUras, Tarihte Ermeniler, s. 508.

4 06
Hüseyin Naz1m Pa�a, Hatiralarim, s. 292.
407Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508.
40 8
Aynntilar için bkz. Hüseyin Naz1m Pa�a, Hat1ralar1m, s. 290-293; Hüseyin Naz1m
Pa�a, Ermeni Olaylari Tarihi, e. II, s. 394-397.
OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ 93
ortaya ç1kanlan bomba, silah, humbara gibi patlayic1 maddelerin küçük bir orduya
yetecek miktarda oldugunu sõylemek çok abartw olmaz. Burada dikkati çeken astl
husus ise istibdat dõnemi diye tabir edilen bir dõnemde bu denli fazla bombanm
istanbul'un çe§itli bõlgelerinde imal edilmesi ve dagittlmas1 hususudur ki bu du
rumda Osmanh Hükümeti'nin gücü dikkate almdigtnda manidardir.
e. Komitenin Baskm Õ ncesi Elçiliklere Gõnderdigi Muhttralar

Ermeni komiteleri istanbul'da düzenledikleri olaylar õncesinde Avrupah
büyük devletlerin büyükelçilerine muhtiralar gõndermeyi ah§kanhk haline getir
mi§lerdi. Ôrnegin Bab1âli Gõsterisi'nden iki gün õnce alt1 yabanc1 devlet elçisine
Frans1zca kaleme ahnm1§ bildiri gõndermi§lerdi409• Bu bildiride Ermenilerin re
formlarm uygulanmasm1 istemek maksad1yla tam anlam1yla gürültüsüz bir gõste
ri yapacaklarm1, hükümet tarafindan asker, jandarma, polis vas1tas1yla bu gõsteri
õnlendigi takdirde, bundan agir sonuçlar ç1kabileceginden, bütün sorumlulugu
§imdiden hükümete yüklediklerini bildirdiler410. Hmçak Komitesi'nin gerçekle§
tirdigi bu olayda, Avrupah devletlerin dikkati daha olay meydana gelmeden õnce
çekilmi§ oluyordu. Neticede Avrupah devletler de olaylara müdahil olduklarmdan
bu tür bildirilerin elçiliklere õnceden gõnderilmesi onlar1 da teyakkuz haline ge
çiriyordu.
Ôzellikle Bab1âli Gõsterisi'nden sonra Ermeni komitelerinin elçiliklere bil
diri gõndermesi sürekli hale geldi. Banka Baskm1 õncesinde de talepleri kar§1-
lanmad1g1 sürece ciddi hareketlere kalki§acaklar1 tehdidinde bulunan birçok
bildiri gõndermi§lerdi. Ôrnegin 8 Temmuz 1 896 tarihli ve Türkiye Ermenileri
imzas1yla ingiliz elçiligine gõnderilen bildiride, Ermeniler kendilerini ezen Türk
"zorbahg1"ndan kurtulmak için kararh olduklar1 belirtiyorlardi. Dü§tükleri bu
kõtü durumun müsebbibini Osmanh Hükümeti olarak gõrüyorlar ve umutsuz
olduklari için yaptlacak herhangi bir hareketin sorumlusu olarak da hükümeti
gõsteriyorlard1411• Aym bildiri Frans1z, Rus ve italyan elçiliklerine de gõnderilmi§
ti. istekleri yerine getirilmedigi sürece ciddi hareketlere kalki§acaklari tehdidini
409 Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s. 123; Uras, Tarihte Ermeniler, s.

479.
4 1º Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Question, s. 227; Sonyel, lhe Ottoman
Armenians, s. 180.
4 11 Blue Book: Turkey, No: 2, [C.7927] Correspondence relative to Armenian Question,
and Reportsfrom H.M. Consular Officers in Asiatic Turkey, London: Her Majesty's Stationery
Office, [1896], s. 256.
94 FiKRETTiN YAVUZ
savuran huna benzer birçok bildiri, istanbul'daki büyükelçilere bu dõnemde ula�

maya ba�lad1412•
Osmanh Hükümeti yetkilileri i�i �ansa b1rakmak istemiyordu. Bu nedenle
Zaptiye Nazm 21 Temmuz'da Ermeni Patrikhanesi Medis üyelerini toplam1� ve
herhangi bir ki�krrt1c1 hareket oldugu takdirde kendilerinin sorurnlu tutulacagm1
belirtmi�ti. Ancak bunu protesto eden üyeler muhtemel bir olaydan sorurnlu tutu
lamayacaklarm1, kendilerinin sadece bir dam�ma meclisi oldugunu belirterek her
hangi bir olay gerçekle�tigi takdirde istifa edeceklerini bildirdiler41 3• Tum bu çaba
lara ragmen Rus büyükelçiligi üçüncü tercümam Maykof, bu dõnemde komitele
rin birçok bildiri gõnderdiklerini belirtmektedir. Maykof'un sõyledigine gõre bu
tür be�-on adet bildiri kendisinde buluyordu414• Ermeni kaynaklar1 da bu eylemi
gerçekle�tirenlerin bankayi basmadan õnce Ttirk hükümeti ile Avrupah devletle
re çe�itli bildiriler gõnderdiklerinden bahsetmektedirler415• Baskin õncesinde son
bildiri bir gün õnce elçiliklere yollanm1�t1. Bu bildirinin giri�i, Ttirk hükümetinin
Ermenistan'daki Ermenileri katletmesinin yam Slfa ba�kentteki siyasi haklanna
vah�ice sald1rd1klar1 �eklindeydi. Devammda, Bab1âli tarafindan tanman Ermeni
anayasasma gõre, patriklerin seçiminin Ermeni Milli Meclisi tarafmdan seçilmi§
�etirildikten sonra, tamamen keyfi bir §ekild), Ttirk hükümetinin Patrik Mateos
olan cismani ve ruhani üyelerin olu§turdugu bir heyet tarafmdan yaptld1g1 dile
Izmirliyan'1 istifa etmeye zorlad1g1 belirtilmekteydi. Ardmdan Ttirk hükümeti

nin karma heyetini de yasaklad1g1 ve Ermeni kilisesinin en kiymetsiz papazm1,
Ttirklerin dahi kendisi ile sadece küçümser bir �ekilde konu�tugu Bartolemous'u
seçmeleri için saraydan para alan sivilleri ve papazlar1 geçirdigi dile getirilmek
teydi.
Bildirinin devammda §U dikkat çekici ifadelere yer verilmektedir:
"Ermeni halki �imdiye degin saygi duyulan anayasal ve kadim hak
lannm ihlal edilmesine kar�t yüksek sesle protestosunu gerçekle�tiriyor.
Ermeni halki ne Bartolomeos'u ne de heyete üye olrnaya zorlanan Nuryan
ve Abraham Pa�a gibi degersiz adamlan tamm1yor. Bu malar Türk hükü
meti cezas1 verilrnemi� cürümlerine yenisini ekledi. Devletler davram�lar1y
la kendilerini Bab1âli'nin suç ortagt haline getirdiler. Girit'te, Ermenistan'da
412 Langer, Diplomacy oflmperialism, s. 322.

413 Blue Book: Turkey, No: 2, 1896, s. 78.
414 Hüseyin Naz1m Pa§a, Hattralartm, s. 280.
415 Balakian, The Burning Tigris, s. 104; Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s . 139.
oldugu gibi, bizim cellâtlanm1zm yaptigi gibi Huistiyanlann taleplerini kü

çük gõrdüler. Fakat haks1zhga ugram1§ milletlerin sabrmm da smrrlan vard1.
Bize gelince son zamanlarda Ermeni kilise ve �apellerinin kaptlar1

yüzüne kapanm1� olan bir papazm, Ermeni milleti adma son dõnemlerde
meydana gelen olaylar1 dünyaya duyurmasma, 100.000 õlümüzün idam fer
mamru imzalayan eli õpmesine izin vermeyecegiz.
Bir kere daha Ermenilerin büyük õfkesi sahverilmek üzere, sergilene

cek harekâtm tüm sorumlulugu Sultan ve büyük devletlerin temsilcilerine
dü§ecektir.
-Ermeni Halki-"4 1 6 •
Ta§naksutyun istanbul Merkez Komitesi'nin gõnderdigi ikinci bildirinin

ne zaman gõnderildigi tam belli olmamakla birlikte i ngiliz ar§iV belgeleri bas
k.mm oldugu gün, Uras ise, olaym daha bapnda gõnderildiginden bahsetmekte
dir. ikinci bildirinin ba§langmnda, Ermenilerin Türk zorbaligma kar§1 ardi arkas1
kesilmeden Avrupa'ya protestoda bulunduklan, fakat me§ru olan protestolar1-
nm sistemli bir §ekilde reddedildigi ifadeleri yer almaktadir. Devammda Sultan
Hamid'in bunlara cevabmm kanh bir intikam oldugu, Avrupa'nm bu korkunç
cinayeti gõrdügü ve sessiz kald1g1, Avrupa'nm yalmzca celladm elinden tutmakla
kalmad1g1, Ermenileri ars1z bir §ekilde durumu kabullenmeye zorlad1g1 §eklinde
dikkate deger ifadelere yer verilmi§tir. Bildirinin devammda Ermeni komitecileri
biraz daha ileri giderek daha sert ifadeler kullanm1§lard1r. Buna gõre insani hak
lar1 reddedilerek Ermeniler a§agtland1 ve §ikâyetlerinin ç1ghg1 kanlarmm içinde
bogulmaya çali§tlarak, milli §erefleri õldürücü bir biçimde yaraland1, kanlar1yla
kutsanmI§ taleplerine §imdi kara bir hayalet gibi õnlerine dikilmi§ olan degi§me
yen kutsal õç alma fikri eklendi.
Bildirinin bundan sonraki kismmda Avrupa'nm Ermenilere õlüm saçan al
dirmazhg1 ile "hak kuvvetli olanmdir" dedigi ve insan olarak haklarmdan mahrum
güçsüz Ermenilerin Sultan'm art1k dayanamadiklar1 menfur boyundurugunu kir
mak için her türlü yolu aramaya, bilgiye ba§vurmaya zorland1klar1 belirtilmektedir.
Bildirinin taleplerin dile getirildigi kism1 §U §ekildeydi:
"Diplomasi oyununun zamam geçti. Yüz bin §ehidimizin kam bize ba
g1ms1zhk talebinde bulunma hakki veriyor. Dü�manlanm1zm tüm kinayeli
4 16 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, No. 1,
1897, s. 13-14.
96 FiKRETTiN YAVUZ
sõzlerine ragrnen, biz talepte bulunmadik ve bulunmayacag1z, fakat gerekli

olan §Udur.
Yani,
1. Ermenistan için altt büyük devlet tarafindan seçilecek kõkeni ve
milliyeti Avrupah bir yüksek komiser.
2. Vali, Mutasarnf ve Kaymakarnlarm bu yüksek komiser tarafindan
tayin edilmesi ve Padi§ah tarafindan onaylanmas1
3. Avrupah subaylarm komutasmda yerli halktan seçilmi§ milis, jan-
darma ve polis õrgütlenmesi.
4. Avrupa sistemine gõre adli reform
5. Mutlak bir din, egitim ve basm hürriyeti

6. Ülke gelirlerinin dõrtte üçünün mahalli ihtiyaçlara harcanmas1
7. Gecikmi§ borçlarm tamammm silinmesi
8. Be§ yil vergiden muafiyet, daha sonra be§ ytlhk sürede Sultan hü
kümetine õdenecek verginin son kar1§1kltklarm sebep oldugu zararlara sa
yilmas1.
9. Gasp edilmi§ olan mallarm derhal iadesi
10. Ermeni gõçmenlerin serbestçe geri dõnmeleri
1 1 . Politik suçlardan ceza alm1§ Ermeniler için genel af.
12. Ermenistan'm ba§hca §ehirlerinden birinde olu§turulacak büyük

devletlerin temsilcilerinden meydana gelen yukar1da bahsi geçen madde
lerin uygulanmasm1 gõzetecek o!;tn geçici bir komisyonun tayin edilmesi.
Bunlar bizim taleplerimiz. Gayemize varmak için hiçbir fedakârhktan
kaçmmayacagiz. Bundan bõyle kendimizi her türlü sorurnluluktan hariç tu
tuyoruz. Bu genel tehlike esnasmda kaderin kurbanlar1 olabilecek yerli ve
yabanc1 herkesin kayiplarma pe�inen yas tutuyoruz. Bunlar için üzgünüz
fakat bu genel sefaletin varhgi içerisinde losmi yas tutmanm yeri yoktur.
Ô lecegiz, bunu biliyoruz fakat Ermeni milletinin iliklerine kadar i§le
mi§ olan ihtilal, insani haklar1m1Z1 almad1kça tek bir Ermeni kald1g1 sürece,
sultanlarm tahttm tehdit etmeye devam edecek"4 1 7•
Ermeni komitecileri Avrupah devletlerin büyükelçilerine gõnderdikleri bildi

rilerin yam stra Türk ve Müslümanlan hedef alan bir bildiri daha yayinlam1�t1. Bu
41 7 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, No. 1,
1897, s. 14-15. Aynca bkz. Uras, Tarihte Ermeniler, s. 511-512. Naz1m Pa§a, Hattralarim, s.
280-281, Naz1m Pa§a, Ermeni Olaylart, e.II, s. 373-374.
bildiride komitecilerin Müslüman halka kar§1 herhangi bir kõtü niyetleri olmad1-
gi, verdikleri mücadelenin sadece zalim diye tabir ettikleri hükümete kar§I oldugu
belirtiliyordu. Bu bildirinin ba§langm §U §ekilde kaleme almmI§tl;
"i slam ahalisine davetname,
Ey i slam ahalisi, sana kar§I hiçbir kõtü niyetimiz olmad1g:m1 anlatmak

için §U davetname ile yine sana ba�ruyoruz. Bu ba�vuru senden kork
tugumuzdan veya hususi bir gayeye hizmet ettigimizden degil, hayrr! Biz
cesur nazarlanm1zla õlüme dogru bakiyoruz; bunu da bize senin hükümetin
õgretmi§ ve zihnimize kaz1m1§tlr.
Yüzyillardir seninle beraber aym vatanda bar!§ ve uyum içinde ya§aya

geldigimiz halde, §U son zamanlarda günah i§leyen hükümetin, gerek seni
ve gerek bizi bogmak için aram1za nifak tohumlar1 saçmaya ha§lad1. Sen ise
ey i slam ahalisi, bu §eytani siyaset hilesini anlamayarak, ellerini karde§leri
mizin günahs1z kanlar1 ile buladm, bu büyük (tiksindirici) cinayete i§tirak
ettin.
Ey Türk karde§, §Uras1m iyi anla ki tarafim1zdan yaptla gelmekte olan

sava§ sana kar§i degil, zalim hükümete kar§idir. Onun §U anki sistemi ne
deniyle senin de birçok aktlh ve aziz evlatlarm, hakh ve me§ru olan hu
kukunu korumak için mücadele ediyorlar ve fakat yalmzca Bogaziçi'nin,
Marmara'nm dalgalarma gõmülüyorlar.
Dostunu, dü§mamm bil, ey i slam ahalisi"418.
Müslüman halka yaztlan bu bildiri ile Ermeni komitecilerin Sultan'a kar§i

Müslümanlar arasmda da bir ho§nutsuzluk meydana getirmek istedikleri sõy
lenebilir. Ancak õzellikle bildirinin sonunda "dostunu dü,mamm iyi bif" ifade
sindeki samimiyetin sorgulanmas1 gerekmektedir. Ermeni komitecileri olaylar
esnasmda yoldan geçen, i§i ve gücüyle me§gul olan suadan insanlarm, õzellikle
Müslümanlarm üzerine bomba ve kuqun atarak onlarm õlümlerine sebep olu
yordu. Bu noktadan hareketle bildirideki ifadelerin samimiyetten uzak oldugunu
sõylemek mümkündür.
4 18 Naz1m Pa§a, Ermeni Olaylart, e. II, s. 357; Hüseyin Naz1m Pa§a, Hatzralartm, s.
282-283. Bu bildiri ile ilgili Ermeni kaynaklannda dikkati çeken husus bildirinin kismen
almml§ olmas1dir. Bildirinin Osmanh belgelerine yans1yan bir tak1m ifadeleri Ermeni
kaynaklannda yer almamaktadir. Kar§1la§t1rma için bkz. Dadrian, History of the Armenian
Genocide, s. 139; Balakian, The Burning Tigris, s. 104.
98 FiKRETTiN YAVUZ
Banka Baskm1 ve Ermeni Olaylan õncesinde art1k sistematik bir hal alan
bildiri gõnderme gõrevi tamamlanmI§tI. Bu bildirilerin genelinde taleplerin tek
hedef dogrultusunda oldugu yani bagims1zhga giden yolda ilk basamak olarak
gõrülen õzerklik yolunda oldugu sõylenebilir. Nitekim isteklere baktld1gmda,
Avrupaltlarca seçilen bir yüksek komiser, yerel yõneticilerin bu yüksek komiserce
tayini, yerli halktan seçilmi§ askeri kuvvetlerin olu§turulmas1, gelirlerin büyük bir
kismmm mahalli ihtiyaçlara gore harcanmas1 gibi tamamen õzerklik çagr1§1mla
n yapan talepler oldugu gõrülmektedir. Baskin õncesi gõnderilen bildiriler art1k
büyük bir olaym gerçekle§tirilecegi sinyallerini veriyordu. Bildiriler gõnderilmi§ti
ve Ta§nak komitecileri alman karar1 uygulamaya koymak için vakit kaybetmeden
harekete geçeceklerdi.
5. Banka Baslaru'mn BaflangtCI ve Gelifmesi
Ta§nak Komitesi mensuplar1 ald1klar1 karar dogrultusunda 26 Agustos

Çar§amba günü harekete geçmi§lerdi. Banka Baskim'nm anlat1m1 konusunda
çogu kaynak birbiri ile ôrtü§mektedir. Saldm, 26 Agustos günü õgleden sonra
saat 13:00 civarmda ba§lamI§, hamal kiyafetinde bir grup silahh Ermeni bankanm
kap1smdaki nõbetçileri etkisiz hale getirerek zorla içeri girmi§ti. Çok say1da hum
bara dinamit lokumu içeri sokulmu§ ve kisa sürede banka binas1 ele geçirilmi§ti419.
Banka Baskim'nm bu ilk anlan hakkinda birçok kaynak ve rapor mevcuttur. Ancak
en detayh bilgi, dogal olarak sübjektif bilgiler içerdikleri dü§ünülebilecek, baskm1
gerçekle§tiren liderler tarafmdan verilmektedir. Bu baglamda Haik Tiryakiyan ve
õzellikle Karakin Pastumac1yan sabah yaptlan son hazuhklar1 ve bankanm i§gali
sürecini aynntlli olarak tasvi\ etmektedirler.
Haik Tiryakiyan olay sabah1 saat 6:30'da topland1klarm1, baskim ba§latmak
için alt1 ki§inin yettigini, vedala§t1ktan sonra Hosrov ve Papken'in alt1 fedayiyi
ald1gm1 dile getiriyor ve §U §ekilde devam ediyor; "Bomba torbalar1 omuzlar1-
m1zda, tabancalar ellerimizdeyken evden ç1kt1k. Bankaya yakla§t1g1m1z zaman
õncü arkada§lar1m1zm att1klar1 bombalarm, silahlarm seslerini duyduk. Daha he
yecanla ko§maya ba§ladik. Ashnda, büyük caddede kar1§1khk ba§lami§tl. Herkes
korku ve deh§et içinde õteye beriye ko§uyorlard1. Bankaya yeti§tik ve içeri sald1r
d1k. A§agida kapmm õnünde bizden üç ki§i devrilmi§ti. Sonra da birisini yarah
4 1 9 Ethem Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", Tarih ve
Top/um, Yeni Yakla�1mlar, Say1. 5, 2007, s. 113-146
OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÔRÜ 99
bulduk"420• Olaym ba§langmru Tiryakiyan bu §ekilde anlatmaktadrr. Çaqamba

sabalu yaptlanlar ile ilgili olarak en aynnttlt bilgi Armen Garo'nun hatiralarmda
yer almaktachr.
Çar§amba sabah1 bulu§ma yeri olarak belirledikleri Galata'daki Íngiliz oku
luna gitmek üzere Armen Garo ve Papken Suni, Tiryakiyan'm evine gelmi§ ve
bombalar siraya konularak çe§itli han ve kahvehanelerde hazir bekleyen komi
tecilere gõnderilmi§ti. Saat 10:00 olmasma ragmen sadece 7-8 ki§i okul binas1-
na gelmi§ti. Bu nedenle Papken ve Hraç toplanma yerlerine giderek komitecileri
kontrol etmi§lerdi. Saat on birde on sekiz ki§i, õnceden belirlenen yerlerinde hazir
bulunuyorlardi.
Bu sirada son olarak neler yaptlacagma karar vermek üzere Armen Garo,
Papken, Hraç, Ashot, Levon ve Trabzon'dan baskma kattlmak için yeni gel
mi§ olan Ekibtatzi (Artashes Devian) bir odaya çekilmi§ti. 18 ki§i ile Osmanh
Bankas1'm basamayacaklanm, huna kalki§salar bile ba§ar1s1z olacaklanru dü§ünü
yorlard1. Tam bu sirada Samatya'daki komitecilerin askerler tarafmdan ku§attld1k
larm1 haber alan komiteciler, müzakereye zaman kalmad1gm1, banka veya ba§ka
bir yere saldirma karar1 almak mecburiyetinde kald1klarm1 dü§ündüler, nitekim
Samatya'da olaylar ba§la§IDl§tl.
Nihayet Banka Baskm1 planmdan vazgeçip ikili gruplara ayrtlarak hükümet
binasma bomba atma karar1 ald1lar. Hemen bombalar dag1ttld1 ve her komiteciye
gidecekleri yerler sõylendi. Armen Garo, Galatàdaki gümrüge saldirma gõrevini
üstlenmi§ti. �üphe çekmemek için hamal kiyafetine girme karar1 alm1§, hazir
hklar tamamlanm1§ ve tam d1§ar1 ç1kacakken, gelen bir komiteci birçok gencin
baz1 hanlarda hazir bulundugunu sõylemi§ti. Bunun üzerine Papken Suni durumu
kontrol etmek için d1§ar1 ç1km1§ ve yanmda on üç ki§i ile geri dõnerek bankaya
sald1racaklanm belirtmi§ti.
Papken baskinm lideri olarak genç komitecilere bu sirada a§ag1daki konu§
may1 yapm1§t1;
"Dostlar, burada 75 ki�inin olacagm1 bekliyorduk, sadece 31 ki�i sõzle
rini tuttular, fl.rarilere yaz1klar olsun, gõrevimizi yerine getirecegiz. Osmanh
Bankas1'na saldiracag1z, Avrupali devletler taleplerimizi kar�ilayana kadar
içeridekileri rehin tutacagiz. Binanm içerisindeyken çali�anlara herhangi
bir zarar gelmemesine dikkat edin, binanm içerisinde silah atmaym, sade-
42o Uras, Tarihte Ermeniler, s. 508-509.

100 FiKRETTiN YAVUZ
ce d1�anya ate� edin, askerlere ve ayaktakimma. Kendinden emin olmayan

kimse varsa çekinmeden burada sõylesin, sonradan panige yol açacagma ve
digerlerine kõtü õrnek olacagma �imdiden çekilsin"42 1 •
Ani bir taktm geli§melere ragmen, planh bir §ekilde yaptlan hazirhklar niha
yetinde ahnan kararlarm uygulanmasm1 saglam1§t1. Papken Suni'nin yapt1gi ko
nu§madan onun sadece askerlere ve ayaktakimma ate§ edilmesini istemesi amacm
ashnda ayaktaktm1 diye tabir ettigi insanlarm galeyana gelmesi oldugu §eklinde
yorumlanabilir. Yani aslmda amaç kar1§1khk ç1kararak Müslüman halkin kar§illk
vermesini saglamak ve bõylece battli devletlerin müdahalesine yol açmakt1.
Olaym bundan sonrasmda Papken'in ilk saldm için tabancayi iyi kullanan
alt1 ki§iye ihtiyaç oldugunu belirtmesi üzerine alt1 ki§i õne ç1km1§, bu ki§ilerin her
birine iki Amerikan revolveri ile iki bomba, geriye kalanlarm her birine bir revol
ver ve ku§aklarmm arasma koyulmak üzere iki bomba verilmi§ti. Diger bomba ve
cephaneler çuvallarm içerisine koyulmu§ ve güçlü kuvvetli alt1 genç bunlar1 omuz
larmda ta§1yarak gruba refakat etmi§ti. Parola olarak da kendilerine "õzgürlük''
kelimesini seçmi§lerdi.
Saat neredeyse 13:00 civarmda Banka binasma giren ilk ki§i Armen Garo'ydu.
Ílk saldmy1 gerçekle§tirecek alt1 ki§iye verilen gõrev kap1daki nõbetçileri õldür
mek ve bomba ve cephanelerle içeriye girene kadar kap1yi aç1k tutmakt1. Bu sirada
Armen Garo da elinde silahla banka çah§anlarmm kaçmasma engel olacakt1.
Saat 12:50'de Armen Garo Íngiliz okulundan ç1km1§, alt1 ki§i saat tam
1 3 :00'da bankaya saldmyi ba§latmI§ olacaklard1. Garo, bankaya girdikten sonra
veznedara yakla§arak zaman kazanm1§ ve ona çe§itli sorular sormu§, bir frank kaç
kuru§, bir Ttirk altm1 kaç frank gibi. Ílk saldmyi gerçekle§tirecek alt1 ki§inin gelip
gelmediklerine bakmak için tekrar d1§arI ç1kan Garo, kar§idaki küçük kahve dük
kanma geçerek bir sigara almI§ ve bu sirada ilk alti ki§i sokagm ba§mdan gõrün
mü§tü. Bankaya dogru gelen bu ki§ilere kafas1 ile i§aret eden Garo onlarla birlikte
bankaya dogru yürümü§ ve kap1ya kadar gelmi§ti422• Art1k baskinm fitili ate§len
mi§ti ve ilk i§ olarak banka kap1smda bekleyen nõbetçiler ortadan kaldirtlmahyd1.
Komitecilerin planlar1 i§liyordu.
Ba§lama i§areti Garo'dan gelm�ti, kafasm1 ba§layin anlammda sallayinca
Bayburtlu Hovhannes tabancasm1 çekmi§ ve Arnavut nõbetçiye iki el ate§ etmi§,
421 Bank Ottoman, s. 105-108 .

fakat vuramam1�tl. Ate�e kar�thk veren Arnavut nõbetçi Hovhannes'i vurmu�, an
cak diger dõrt komitecinin ate�i ile nõbetçilerden biri ve iki asker vurulmu�, ikinci
Arnavut nõbetçi içeriye kaçm1�t1. Be� komiteci kap1da savunma pozisyonu alm1�
ken, Armen Garo caddenin kar�1smdaki kaldmmda ingiliz okulunun bulundugu
sokaga dogru bakiyordu. Bu sirada insanlar hizla saga sola ko�uyor, dükkânlar
kapamyor ve arabactlar Beyoglu'na dogru gidiyordu. Garo tam bu suada yakla�1k
yirmi arkada�mm geldigini fark etmi�ti. Silahlar1 ellerinde bankaya ko�tuklanm
gõrünce, bankanm kap1sma yakla�m1�, içeri girmi� ve bu s1rada gelen arkada�lar1-
na ate� etmeye haz1rlanan jandarmayi da vurmu�tu.
Gelen komitecilerin en õnünde Papken ve Hraç vard1. Hraç en õnde, boy
nundan astlan sar1 deri çantanm içerisi patlay1c1 dolu idi. Bankaya giren Garo
kendisine verilen gõrevi yerine getirmek üzere müdürlerin odasma gitmi� fakat
kimseyi bulamam1�ti. Bunun üzerine kapmm kapatthp kapattlmad1g1m kontrol
etmek için giri� kismma geri dõnen Garo, Papken ve Hraç'1 gõremeyince orada
bulunanlara nerede olduklarm1 sormu� ancak olumsuz cevap alm1�t1. Bu esnada
yanmdaki komitecilerin ve di�ar1daki askerlerin sürekli ate�i neticesinde ortahk
toz duman olmu�tu. D1�ar1dan yaptlan ate�e daha fazla dayanamayacaklarm1 dü
�ünen Garo, kapmm ne pahasma olursa olsun kapattlmas1 gerektigine karar ver
mi�ti. Bunu gerçekle�tirmek için binanm içinde dagtlm1� ve amaçs1z bir �ekilde
di�ar1ya ate� eden komitecileri toplamak için harekete geçen Garo, kap1da bulu
nanlara ayrtlmamalarm1 tembih ederek arkada�larm1 aramaya ba�lam1� ve yakla�1k
sekiz on ki�iyi toplayip hepsini kap1ya getirmi�ti423• Buradan anla�tldigi kadanyla
Armen Garo ilk i� olarak kapmm kapattlmas1 gerektigini dü�ünüyordu. Kap1 ka
pattld1g1 takdirde askerlerin içeriye girmesi engellenmi� olacak, komiteciler de
rahat bir nefes alacaklard1.
Saat 13:30 civarmda kap1 halen arahk bir �ekildeydi. Merdivenlerin saginda
ve solunda duran komiteciler sürekli olarak kap1ya dogru ate� ediyorlard1. Tam bu
s1rada Garo'nun arkasmda korkunç bir patlama meydana geldi. Komitecilerden
biri parçalanm1�, ikisi yüzükoyun bacaklarmdan yaralanm1� yerde yat1yordu. Bu
tür patlamalarm olmamas1 için Garo, herkese bombalarm1 bir masaya koymalarm1
sõylemi� ancak bu s1rada Mu�lu olan bir komiteci de elinden bombanm dü�mesi
sonucu õlmü�tü.
D1�ar1dan ate�in devam etmesi üzerine komiteciler bunu engelleyip kap1y1
kapatmak için pencereden di�ar1ya be� bomba atm1�lar ve bunun üzerine sokak

102 FiKRETTiN YAVUZ
geçici olarak bo§alml§tl. Att1klar1 bu be§ bombarun sokagi Türk askerlerinden te
mizledigini sõyleyen Garo, birkaç õlünün yerde yatt1gmdan birkaç1run ise ciddi
bir §ekilde yaralandigmdan bahsetmektedir. Asker ve yetkililer ise geri çekilmi§ti.
Bu be§ bombanm meydana getirdigi deh§et komitecileri biraz rahatlatml§,
bundan sonra Garo her pencereye bir adam yerle§tirerek her birine dõrt be§ bomba
vermi§ti. Ve 1shk çald1g1 sirada onlar1 di§ariya atmalarm1 sõylemi§ti. Komiteciler
kap1ya yakla§an askerler üzerine bomba atarak onlarm uzakla§malarm1 saglam1§
lard1424. Armen Garo att1klar1 bombalarm etkisi ile ilgili hiçbir aynnt1ya girme
mektedir. Ancak diger lider Hraç att1klar1 bombalarm çok etkili oldugundan bah
setmektedir. Sivil ve askerler üzerine orta boy bir bomba att1ktan sonra insanlarm
haykird1klarm1, kaç1§t1klarm1 belirten Hraç, yarah ve õlülerin kaldmld1gm1, yerle
rine yeni askerlerin getirildigini sõylüyor ve §õyle devam ediyor;
"Ba�ka bir bomba daha, yine aym feryatlar, kaçi�malar. Bombalar �a�1-
lacak sonuçlar veriyordu. Dokundugunu derhal õldürmüyor; fakat etlerini
parçaliyor, azap, 1st1rap içinde kivrandmyordu. Ô zellikle büyük bombalar
top sesi ç1kanyorlar, etrafa deh�et saç1yorlard1"425.
Baskin liderleri olaym ba§langlClru yakla§ik olarak benzer §ekilde anlatmak

tad1rlar. Armen Garo'nun daha aynntih bilgiler verdigi gõrülürken, Hraç'm ayrm
t1ya girmedigi dikkati çekmektedir.
Osmanh Bankas1'na baskin yapild1g1 esnada bankanm müdürü olan Edgar
Vincent baskin sonrasmda olayi bap. ka merkezine rapor etmi§ti. Bu raporda olaym
ba§lang1ç anlarm1 tasvir eden Vindmt, aym yirmi altlSl Çar§amba günü, õgle vakti
saat birden biraz sonra, yakla§ik 25 ki§ilik bir Ermeni çetesi bankanm kap1sma
hücum ederek yollarm1 kesen muhafizlardan iki Túrkü vurdugunu, iki Karadaghyi
da yaralad1gm1 belirtiyor.
Devammda, çetenin bir kismmm "hamal" kihgmda sirtlarmda gümü§ ta
§lmak için kullanilanlara benzer çuvallar ta§1d1klarm1, ancak ashnda çuvallarm
içinde bomba ve dinamit oldugunu belirtiyor. Bankaya saldiranlarm anla§ild1g1
kadar1yla õnce banka civarmdaki dõrt küçük sokakta dõrt liderin kontrolünde
topland1klarm1; hepsinin ancak saldm arunda bir araya geldiklerini belirten Edgar
Vincent, komitecilerin bankaya girer girmez tabancalar1yla her tarafa ate§ aç1p
bomba att1klarm1 yazmaktadir. Raporun bundan sonraki kismmda komiteciler-

425 Uras, Tarihte Ermeni/er, s. 509.
den bir ki.smmm zaptiyenin içeri girmesini ve çah§anlarm d1§ar1ya kaçmasm1 en
gellemek için hemen kap1yi kapatarak barikat kurduklarm1, digerlerinin hizh bir
§ekilde üst katlara ç1karak barikat kurulmu§ ana giri§ di§mdaki tek çila§ noktas1
olan çat1yi ele geçirdiklerini ifade etmektedir. Müdür çetenin tamammda tabanca
ve bombalar oldugunu belirterek raporuna §U §ekilde devam ediyordu:
"Bunlarla banka çah§anlarmm merdivenlere ula§masma engel olarak
zorla onlar1 çe§itli odalara soktular. Bu Slfada caddeye ula§an polis çat1-
dan üzerlerine attlan bombalarla uzakla§trrtld1. Banka içerisinde Ermeniler
bomba ve dinamitleri, fitilleri ate§lenir ate§lenmez bütün binanm havaya
uçmasm1 saglayacak bir §ekilde yerle§tirmeye ba§ladtlar. Planlar1 bankayi
ilci gün i§gal altmda tutmak ve bu sürenin sonuna degin talepleri büyükel
çiler tarafmdan yerine getirilmedigi takdirde, bankay1 içeridekilerle birlikte
havaya uçurmakt1"426 •
Edgar Vincent olayin ba§lang1cm1 fazla ayrmt1ya girmeden tasvir etmi§tir.

Anlatt1klari diger kaynaklarda belirtilenlerle benzerlik gõstermektedir.
Olaym meydana geldigi gün istanbul'daki ingiliz Büyükelçisi Sir Philiph
Currie'nin yoklugunda ona vekalet eden Michael H. Herbert, durumu gõnderdigi
bir telgrafla Di§i§leri Bakam Salisbury Markisi'ne aç1khyordu.
Olayin ba§lang1cm1 telgrafta anlattlacak kadar çok ayrmt1ya girmeden bil
diren Herbert, ak§am saat 7:35'te çektigi telgrafta õgleden sonra Galata'daki
Osmanli Bankas1 binasmm yakla§lk lark Ermeni tarafmdan bastld1gm1, polise
pencerelerden ate§ açild1gm1 belirtiyordu. Gõnderdigi telgrafta dikkati çeken bir
husus da komitecilerin bir gün õnce elçiliklere yazar1 belirsiz bir mektup gõnder
digi ve saldmnm a§ikar bir §ekilde organize bir planm sonucu olduguydu. Herbert
durumun çok ciddi oldugundan, ba§1bozuk diye tabir ettigi Turklerin ise tehditkâr
bir tutum içerisinde sokaklarda Ermenileri sopalarla dõvdügünden bahsederek,
istanbul'daki diger bõlgelerde de benzer kar1§1khk manzaralarmm oldugu §eklin
de sõylentiler rivayet edildigi bilgisini veriyordu427• Anla§tld1g1 kadariyla Herbert
olaym tam anlam1yla ne §ekilde meydana geldigini bilmiyordu. Nitekim bankaya
girenlerin sayism1 lark olarak vermekteydi.
426 O BA , LA 23, 999, s. 1-2.

42 7 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne FO. 424/188, No. 133, Blue Book, Turkey, No.1 ,
1897, s. 1, Muammer Demirel, Ermeniler Hakkznda ingiliz Belgeleri {1896-1918), Yeni
Türkiye Yaymlan, Ankara, 2002, s. 126.
104 FiKRETTiN YAVUZ
Ancak Herbert'in baskmm ikinci günü yani 27 Agustos'ta yine Salisbury

Markisi'ne gõnderdigi ikinci telgraf, olayla ilgili daha ayrmtlli bilgiler içeriyordu.
Raporun giri§inde, banka binasmm bir gün õnce bastld1gmdan, binayi basan si
lahh Ermenilerin yakla§ik 12 saat içeride kaldiklarmdan ve banka binasmm õzel
liklerinden, fiziksel durumundan bahseden Herbert, baskmm gerçekle§tigi saatin
bir çeyrek oldugunu, bu saatin seçilme nedeninin ise muhtemelen yemek saatine
denk getirilmek istenmesinden kaynakland1gm1 dile getirmektedir428• Herbert ra
porun bundan sonrasmda yakla§ik olarak ilk baskm anmda meydana gelen olay
lar1 diger kaynaklann verdigi §ekilde aktarmaktadir. Yani bankaya õnce para boz
durmak için iki liderin girdigini (bu bilgi Armen Garo'nun sõyledikleri ile uyu§
muyor), zamamn uygunluguna karar verince bu ki§ilerin kap1ya yõnelerek i§aret
verdiklerini belirtmektedir. Ardmdan hamal klligmda mtlarmda bankada gümü§
bu çuvallar içerisinde bomba dinamit ve pa�1c1 bulundugunu ifade etmektedir.

ta§imak için kullantlan çuvallar ta§iyan dõrt ki§inin içeri girdigini, ama aslmda
Bu ki§ilerin güvenli bir §ekilde içeri girdikleri an bir 1shk çah nchgm1 ve etraftaki
sokaklardan bankaya bir hücumun gerçekle§tigini dile getirmektedir. Herbert'in
raporuna gore, daha sonra banka hamallarmdan ikisi õldürüldü, ikisi ise yaraland1,
ancak durumu fark eden ba§ hamal õlü taklidi yapt1 daha sonra komitecilerin
üstünden geçmelerine izin verdi ve ayag1 kalkarak onlardan ikisini mtlarmdan
vurdu. Herbert burada içeri giren komitecilerden ikisini vuranm ha§ hamal ol
dugunu dile getiriyor. Ancak Garo'nun ve diger kaynaklarm belirttigi üzere bu
ki§ileri vuran banka nõbetçilerinden birisiydi429• Herbert raporunun devammda
tipki banka müdürü Vincent' m sõyledigi gibi bankaya girenlerin saylSlm 25 olarak
vermektedir. Ancak huna ek olarak d1§ar1da muhtemelen içeri girmek için hayli
geç kalm1§ olan ba§kalarmm oldugunu hakli olarak dile getirmektedir. Sonrasmda
ise olagan bir silahh çat1§manm ba§lad1g1, Ermenilerin bankanm içerisinden
pencerelerden bombalar at1p, õzellikle askerlere ate§ ettiklerini belirtmektedir430•
Gõrüldügü üzere Herbert'in raporu olaym ba§lang1cm1 yakla§ik olarak diger kay-
428 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book, Turkey, No. 1,
1897, s. 11.
429 Bank Ottoman, s. 109. Burada dikkati çeken bir ba�ka husus ise nõbetçinin milliyeti
ile ilgili idi. Garo nõbetçinin Arnavut oldugunu belirtirken, Edgar Vincent bu nõbetçinin
Karadagh oldugunu dile getirmektedir. (OBA, LA 23, 999, Edgar Vincent'in Raporu, (28
Agustos 1896) s. 1.
1897, s. 11.
naklarda belirtildigi gibi vermektedir. Raporu diger kaynaklardan birtakim fark

Wiklar ta§isa da, Edgar Vincent'm raporunda oldugu gibi olaym hemen ertesinde
haz1rlanm1§ oldugundan verdigi bilgilerin õzellikle hat1ratlarda yaztlan bilgilerden
gerçege daha yakin oldugu dü§ünülebilir. Fransa'nm Ístanbul'daki mazlahatgüzar1
olan J. De la Bouliniere'nin olayla ilgili ilk telgraflar1 da hemen hemen benzer ifa
deler içeriyordu431• Ancak i§in bir de Osmanh tarafma bakmak gerekmektedir. Bu
baglamda Ístanbul Olaylar1 ve Banka Baskim'nm meydana geldigi s1rada Zaptiye
Nazm olan Hüseyin Naz1m Pa§a'nm verdigi bilgiler õnem arz etmektedir.
Zaptiye Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a olaym oldugu günün sabah1 Zaptiye
Nezareti'ne geldigi sirada Beyoglu Dolapdere mevkiinde Arabac1 Agop admda
bir Ermeni'nin o tarafta gõrevli bir polis devriyesi üzerine humbara att1gm1, polis
memurlarmm bu bombadan kurtulduklarm1, ancak oradan geçmekte olan Kasap
Niko adh bir §ahsm agir bir §ekilde yararland1gm1 belirtmektedir. Yakalanan
Agop'un kendisine bugün kiyamet kopacak, hükmünüz, hükümetiniz bitecek,
beni isterseniz §imdi asm; isterseniz diri diri yakin, agz1mdan ba§ka sõz alamaz
sm1z dedigini dile getirmektedir. Yine huna benzer bir ba§ka vakada, Samatya'da
Vartan admdan sarho§ bir Ermeni gazinodayken sõyledigi baz1 sõzler432 üzerine
yakalanml§ ve Naz1m Pa§a tarafmdan sorgulanm1§t1r. Sarho§ oldugu için her §eyi
anlatan Vartan, Ízmirliyan'm patriklikteIÍ uzakla§t1rtlmasmm intikamm1 almak
için komitecilerin harekete geçtiklerini dile getirmi§ti. Ôzellikle Samatyàda bir
§eyler olacagm1 sõyledigi için Naz1m Pa§a'nm emri dogrultusunda zaten komi
teci oldugu bilinen Mihirdat adh Ermeni tevkif edilerek huzuruna ç1kartlm1§t1.
Ad1geçen ki§i kizgm bir §ekilde bo§una kendilerini ahkoyduklarm1, bir saate kadar
her §eyin olacagm1 ifade etmi§ti. Naz1m Pa§a bu sõzlerin ardmdan Ístanbul üze
rine bir felaket çõkecegini, komitecilerin humbaralarla hücuma ba§layacaklarm1,
ortahg1 harap edeceklerini anlad1gm1 belirtiyor, ama bunun nerede ve nastl ger
çekle§ecegi hususunda herhangi bir fikir ta§1mad1gm1 dile getirmiyor. Aym anda
Sulu Manastir civarmda Kapril Misak adh bir Ermeni'nin evinde toplantl oldugu
haberinin üzerine ev ku§attlmt§, kap1yi açmayan Misak, "Bizden ne istiyorsunuz?
Bizim §imdi mühim Í§imiz var. Biz, bugün evden ç1kmayiz. Kumandanlarim1z
43 1 Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes; Projets De Reforme Dans l'Empire

Ottoman 1893-1897, Paris: lmprimerie Nationale, (1897), No:236-37, s. 264-265.
432 Vartan'm sõyledigi sõzler §U §ekildeydi: Ey millet! Türk, Rum, Ermeni kim varsa
·-
dinlesin!... Bugün ne o/ursa olacak; bugün bir güne; batacak, ba;ka bir güne; dogacak. Bugün
ak;amüzeri bütün jstanbul ahalisi "ya;astn Ermenistan diye bagtrmaya mecbur olacak" (Naz1m
Pa§a, Hat1ralartm, s. 265).
106 FiKRETTiN YAVUZ
õyle emir verdi; sizin kumandammz varsa bizim de vardir. Ancak ak§amüzeri ge
lirseniz, teslim oluruz. Zaten o vakte kadar ne bizim teslim olmam1za hacet kahr;
ne de sizin teslim alacak kuvvetiniz" demi§ti433• Bu üç olayda da gõrüldügü üze
re, Ermeniler art1k harekete geçmi§lerdi. Ancak olaylarm tam olarak ne zaman
ve nerede olacagi hususunda herhangi bir bilgi mevcut degildi. Nitekim Naz1m
Pa§a'nm ifadeleri de bu yõndedir.
Naz1m Pa§a, Mihirdat ile arkada§larmm hapishaneye gõnderildigi sirada,
uzaktan bir patlamas1 sesi duyuldugunu, bunun bomba sesine benzedigini dile
getirmektedir. Bu sesin i§itilmesinin ardmdan Mihirdat'm sõyledigi sõzler ma
nidardIC.
- i§ittin mi Naz1m Pap! �enlik ba§lad1; hayirh olsun!
Tahmin edildigi üzere bu ses Osmanh Bankas1'na yaptlan baskm esnasmda
attlan bombalardan geliyordu. Naz1m Pa§a bu sirada Gaiata polis ba§ komiserinin
tela§la odasma girdigini ve §Unlan sõyledigini anlatmaktadIC:
"Pap hazretleri; Osmanh Bankas1'm asiler bast1. Kap1da nõbet bek
leyen jandarmayi katletmi§ler. Evvelce oraya birçok mühimmat, silah ve
humbara saklam1§larm1§. Bugün sabahtan beri, hepsi hasir §apkah olmak
üzere, dikkat çekmemek için birer, iki§er bankaya girmi§ler. Tahkikata na
zaran yirmi üç ki§i imi§ler. Kap1daki jandarmanm §ehit edildigini haber
ahnca hemen oraya asker, jandarma ve polis devriyeleri sevk edildi. Beyoglu
Mutasarnfi bizzat geldi. Fakat bankanm kapmm komiteciler tutmu§tu.
Devriye üzerine humbara atttlar; jandarma mülaz1m1 Mehmet Aga, Çavu§
Hasan, nefer i smail ve Tana§ isminde bir Rum õldü. Salih onha§I ile iki
jandarma, he§ polis, iki Rum, iki Musevi agir surette yaraland1lar. i § bahane
siyle bankaya giren birçok Ttirkler de katl ve cerh edilmi§. Komiteciler, aym
zamanda Voyvoda caddesindeki bütün yabanc1 evlerine dolmu§lar; gelip
geçenin üzerine humbara ve silah yagdmyorlar. Yana§mak mümkün degil,
seyirci kald1k, §a§irdik. Ne yapacag1z"434•
Naz1m Pa§a bunun üzerine anmda harekete geçtigini, Harbiye Nezareti ile
Mabeyn'e hemen birer tezkere yazarak durumu kisaca bildirdigini ve Nezaret'ten
en kisa sürede ve çok miktarda askerin buraya gõnderilmesini rica ettigini ifade
etmektedir. Pa§a'nm ifadelerine gõre Harbiye Nezareti hizh bir §ekilde harekete
geçerek hemen birkaç bõlük silahh asker gõnderdi. Askerler, Voyvoda caddesinin
433 Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 265-267.

434 Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 267.
OSMANLl DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ 107
ik.i ba§tnl tutarak silah çatt1 ve borular çalarak komitecilere teslim olmasm1 bil
dirdi. Komiteciler ise askerler üzerine humbara ve kur§Un yagdtrdtlar; fakat asker
de kar§ilik verdi. Mücadele ak§ama kadar devam etti435• Naz1m Pa§a hat1ratmda
olaym ba§lang1cm1 bu §ekilde anlat1yordu. Gorüldügü üzere istanbul'dak.i Ermeni
komitecileri ve komitelere sempatisi olan Ermeniler silahlanmt§ ve harekete
geçmi§lerdi. Çar§amba sabahmdan itibaren üç dort gün boyunca sürecek olaylar
istanbul'u sava§ alanma çevirecekti. Bu noktada bir de Osmanh ar§iV belgelerinin
olay ba§langmm ne §ekilde tasvir ettigine bakmak gereklidir. Olaym ba§langic1
ile ilgili olarak Osmanh hükümet yetk.ililerinin birçok tahk.ikat yaptird1g1 gorül
mektedir.
Osmanh yetk.ilileri olaym gerçekle§tigi günden itibaren konu ile ilgili sürekli
bir taktm tahk.ikatlar yaptirm1§t1. Tahk.ikatlarda komitecilerin anlatt1klari ile uyu
§an noktalar oldugu gibi çeli§en hususlar da goze çarpmaktadu. Diger bilgilerin
kar§tla§tmlabilmesi için Beyoglu Müdde-i Umumisi'nin (savc1) yapt1g1 tahk.ikat
bir ornek olarak incelenebilir. Savcmm yapt1g1 ara§ttrmaya gore, 1312 (1 896) se
nesi Agustosunun 14'ü (26) Çar§amba günü saat 6.30 (13 :00) civarmda Osmanh
Bankas1'na komitecilerce sald1rtlm1§t1. Yaptlan saldm ile ilgili olarak bankaya gi
dilip §ahitlerle gorü§ülmü§tü. �ahit olarak dinlenen ki§iler, Cevdet ve Mehmed
admda ik.i kapm, garson Aleksiyadi, Osmanh Bankas1 Ba§tercüman muavini Ferid
Bey, muhasebe memurlarmdan (Osmanh tebaasmdan) Costopoulo ve (italyan)
Reno de Summer ile ba§ direktor katibi (ingiliz) Sandisson ve banka caddesi
bekçisi Ali idi 436• Dinlenen k.i§iler içerisinde yabanctlarm olmas1 dikkat çek.icidir.
Dogal olarak savcmm verdigi bilgiler bu ki§ilerin ifadelerine dayamyordu.
�ahitlerin anlatt1klarma gore, mevzubahis günde oglenden yakla§tk bir saat
sonra on be§ kadar Ermeni ani bir hücum ile reji437 onünde bulunan bir mülaz1m,
435 Naz1m Pa§a, Hattralartm, s. 267-268.

436 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34, lef. 1. Burada verilen isimler aynca Osmanh Bankas1
yõnetimince baskm esnasmda içeride mahsur kalanlann isimlerini içeren ve Osmanh
yetkililerine verilen listeyle kar§1la§tmlm1§tlf. (BOA, Y.PRK.ML. 16-66).
437 Tütün Rejisi 1884'te devletin tütün tekelini, Osmanh borçlarmm ve faiz
taksitlerinin õdenmesi amac1yla batth devletler ve tahvil hamilleri tarafmdan kuruldu.
Reji'nin ve Osmanh Bankas1'nm gene! müdürlükleri Voyvoda Caddesi'nde 1892 y1lmda
açilan ikiz bir binayd1 ( Ethem Eldem, Osmanlt Bankas1 Tarihi, çev. Ay§e Berktay, Osmanh
Bankas1 Ara§tlrma Merkezi: Türkiye Ekonomi ve Toplumsal Tarih Vakft, istanbul, 2000, s.
231-232). Aynca bina ile ilgili ayrmtth bilgi için bkz. Ethem Eldem, 135 Ytlltk Bir Hazine,
Osman!t Bankas1 Ar;ivinde Tarihten Ízler, istanbul, 1997, s. 128-140.
108 FiKRETTiN YAVUZ
bir çavu� ve bir asker ile banka kap1smda bulunan bir jandarmayi oldürüp üç as
keri de yaralad1ktan sonra silah atarak h1zhca bankaya girdiler. Bu suada kap1c1-
larm kar�1 koymasmdan dolayi bu ki�ileri oldürmek amac1yla içeriden üzerlerine
silah ve humbara atarak yukar1 ç1km1§lard1. Bu suada gürültü ile koridora ç1kan
banka memurlarma, komitecilerin reisleri oldugu sonradan anla§tlan has1r §apkali,
pantolonlu ve boynunda çanta, bir elinde tabanca digerinde bomba bulunan ki�i
(muhtemelen Garo) Frans1zca olarak §Unlar1 soylemi§tir.
- Siz korkmaym, odalarm1zda oturun. Sizin için bir �ey yoktur. Biz Ermeniyiz
bunu diger arkada�larm1za da soyleyin. Yalmz üzerimize sald1racak olursamz sa
vunmaya mecburuz.
O suada olanlari sofadan izleyen banka müdürü Sir Edgar Vincent hemen üst
katta bulunan lokantadan geçerek reji idaresine gitmi�ti438• Bu belgeden anla§tld1-
g1 kadariyla olaym ba�lang1ç tasviri hemen hemen diger kaynaklarla ortü§mekte
dir. Yalmz bankaya giren komiteci say1s1 on be� olarak verilmektedir. Bu belgede
dikkati çeken ba§ka bir husus ise komitecilerin iyi bir �ekilde tasvir edilmeleridir.
Baskm sonrasmda yaptlan diger bir tahkikatta da baskinla ilgili ayrmtili bil
giler verilmektedir. Detaylar1 daha sonra verilecek olan bu kapsamh rapor Ermeni
olaylarmm meydana geldigi bolgeleri tek tek ele alarak anlatmaktadir. Bu raporun
ba�lang1c1 da savcmm anlatt1klar1yla uyu§maktadir. Bu tahkikattaki ifadelere gore,
saat yedi (14:00) sularmda Ermeni komitecilerinden dordü setre pantolonlu ve
§apkali ve digerleri mavi elbiseli yirmi üç komiteci, zab1talara hissettirmeden üçü
para ta§1yor gibi arkalarmda küfe bulundugu halde birer iki�er Osmanh Bankas1'na
girmi�lerdi. En son gidenler kap1da nobet bekleyen iki jandarmaya ate§ ederek ol
dürmÜ§ ve kap1ctlarm üzerine ate§ ederek onlar1 da bodruma kaç1rtm1�lard1. Bu
suada yanda bulunan reji idaresinden yard1ma gelen jandarma mülaz1m1 Mehmed
Aga ile diger iki jandarmayi oldürdükten sonra bankanm kap1sm1 kapatm1§lard1.
Hemen merdivenin üstüne ç1karak §iddetli ate�e ba�lam1�lard1439•
Hariciye Nezareti'nin 27 Agustos günü sefaretlere gonderdigi telgrafta da
olaym ba§lang1c1 ve istanbul'un diger bolgelerindeki geli§meler ozet bir �ekilde
anlattlmaktadir. Bu telgrafta olaylarm istanbul Ermeni Merkez Komitesi tara
fmdan haz1rland1g1, bu ki�ilerin yapt1klar1 programa gore gruplara bolünerek
istanbul'un çe§itli noktalarmda aym anda harekete geçtikleri dile getirilmektedir.
43 8 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34, lef.l.

439 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 3.
OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÓRÜ 109
Telgrafta verilen bilgilere gõre, adi geçen komitecilerin ellerinde silah ve kama
larm di§mda dinamit ve demirden yaptlm1§ birçok humbara bulunuyordu. Banka
Baskim ba§lang1cmda bu komitecilerden bir grubun arahkh olarak üçer be§er ki
§iler halinde Osmanh Bankas1'na girdikleri, nõbetçinin orada ne yapt1klarm1 ve ne
için geldiklerini sormasmm ardmdan, nõbetçiyi ve mevcut jandarmalar1 õldürerek
cesetlerini tramvay caddesi üzerine att1klar1 belirtilmektedir. Bu olaym neden ol
dugu korku ve tela§tan istifade eden komiteciler, bankanm kapsm1 kapatm1§lar ve
etrafa ate§ etmeye ba§lam1§lard1. Bu mada kendi halinde birçok ki§i ve bu cümle
den olarak o suada araba ile geçen dõrt Müslüman kadm komitecilerin att1klar1
humbaralarla paramparça olmu§lard1. Banka memurlarmdan ve Fransa tebaasm
dan iki memur (Jeorge Azaliski, Alfredchi) bir ipe sartlarak pencereden kaçarken
Ermeni komitecileri tarafmdan yaralanmI§ ve ancak askerler tarafindan kurtar1-
labilmi§lerdi440. Gõrüldügü üzere resmi belge, telgraf ve Osmanh Hükümeti'nce
yaptutlan tahkikatlarda anlattlanlar birbirleriyle uyu§maktadu. Olaym ba§lang1c1
da diger kaynaklarda anlatilanlarla hemen hemen aym §ekilde verilmektedir.
6. Banka i çerisindeki Geli�meler
Baskinm bu ilk evresinin ardmdan içerideki geli§melerin nasil olduguna
bakmak gerekir. Garo'nun anlatt1klarma gõre, bankaya giren komitecilerin ilk i§i
banka kap1smm kapattlmas1 olmu§tu. Askerler banka kap1sma üç kez hücum et
mi§lerdi. Ancak her hücum attlan bombalarla püskürtülmü§tü ve askerler büyük
kay1plar vermi§ti. Bu nedenle askerler kap1dan uzakla§IDI§ ve uzak mesafelerde
siper alm1§lard1. Bu mada dõrt komiteci dikkatli bir §ekilde kap1ya yakla§IDI§ ve
cesetleri di§arI atarak orada yatan iki komiteciyi, Hovhannes ve baskinm lideri
olan Papken Suni'yi içeri alm1§lard1441• Beyoglu Müdde-i Umumisi'nin haz1rlad1g1
raporda anlatilanlara gõre, içeri giren komiteciler on dakika içerisinde banka bi
nasmm her tarafma nõbetçiler yerle§tirmi§lerdi. Bu komitecilerin ellerinde taban
calar ve õnlerindeki çuvallar üzerinde humbara bulundugu halde bekliyorlard1. Bu
belgede anlattlanlarla Garo'nun anlatt1klar1 arasmda uyu§an bir nokta da bomba
atma ve bombanm askerler üzerindeki etkisidir. Belgede anlattlana gõre komite
ciler bankaya girdikten sonra içeriden sokaga dogru humbara atarak askerlerin
ve kalabahgm çekilmesini sagladilar442• Gõrüldügü üzere komitecilerin att1klar1
44 0 BOA, Y. PRK. HR. 22-22, lef.l.

44 1 Bank Ottoman, s . 1 17-118.
442 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34.
110 FiKRETTiN YAVUZ
bombalarm asker ve halkm banka etrafmdan çekilmesini saglad1g1 hem komiteci

lerin anlatt1klar1 hem de ar§iV belgelerinde yer almaktadir.
Burada üzerinde durulmas1 gereken bir husus da baskm sirasmda komite
cilerin Túrklere kar§t ne tür fikirler ta§1d1gma dair olan Garo'nun §U ifadeleridir:
"Hovhannes ve Papken'i içeri getiren çocuklar büyük zorluklarla bir düzine Türk'ün
cesedinijirlattp atarak bunu bafardtlar"443 • Komiteciler ile gôrü§en Barker'in ifade
leri de Túrklere kar§t olan nefretlerini aç1k bir §ekilde ortaya koymaktadir. Barker,
komitecilerin Túrklere kar§t nefretlerinin tasvir edilemez oldugunu dile getirmek
tedir444 . Yine banka müdür yard1mc1S1 Gustove Wülfing de baskm sonrasmda
Armen Garo ile yapt1g1 mülakatta ona sordugu soruya verdigi kar§ilik da, onun
insan hayatma hiç õnem vermedigini gõzler õnüne sermektedir445• Garo kendi
hat1ratmda bu tür sõylemlere hiçbir §ekilde yer vermemi§ olsa da bu ifadelerden
anla§tld1g1 kadar1yla sadece Túrklerin degil, kendi irkda§larmm õlmesinin de on
larm faydasma oldugunu dü§ünüyordu.
i§te bu tür dü§Üncelerle hareket eden Garo ve arkada§lar1 en nihayet saat
16:30'da kap1y1 kapatmayi ba§arffit§lard1. Ardmdan kapmm arkasmda bulunan
ve baskm ba§lang1cmda hamallann biraktp kaçt1g1 o gün gelen yakla§tk sekiz on
mecidiye dolu çuvalt içeriden getirilenlerle birlikte kapmm arkasma y1gdtlar""'6•
Banka kap1smm arkasma para çuvallarmm y1gtld1g1 ve bu §ekilde barikat kurul
dugu birçok kaynakta belirtilmektedir""'7• D1§ar1dan yaptlacak saldirtlar için art1k
kendilerini güvende hisseden komiteciler bundan sonra içeride yapacaklar1 i§lere
yõneldiler.
Banka içerisinde bundan sonra olanlan iki lider Garo ve Hraç hemen he
men aym §ekilde anlatmaktalar. Ancak Garo yapt1klarm1 daha aynnttlt anlatirken
443 Bank Ottoman, s. 118.

1897, s. 17.
445 OBA, LA 23,999, s. 7-8 .
44 6 Bank Ottoman, s. 118. Beyoglu Müdde-i Umumisi'nin raporunda ise, at1lan
bombalardan dolay1 asker ve kalabahgm çekilmesini müteakip hemen kap1y1 kapatt1klan
ve mecidiye çuvallanm kapmm arkasma y1gd1klan belirtilmektedir. Devammda alt kat
pencerelerinde revolver ve humbarah nõbetçilerin içeriden sokaga dogru arahks1z bir §ekilde
kur§un ve humbara attiklan ifade edilmektedir. Raporda komiteciler içeri girerken üç
dõrdünün mecidiye çuvah §eklinde içerisinde humbara bulunan torbalarla bankaya girdikleri
belirtilmektedir (BOA, Y.PRK.AZN. 16-34).
447 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 3.
Hraç'm ifadeleri daha kisa fakat daha dikkate degerdir. Burada dikkati çeken bir
ba§ka husus ise iki liderin baskinm liderliginin sadece kendilerinde oldugu hissini
vermeleridir. Ôrnegin Hraç içerideki ilk geli§meleri §U §ekilde anlatmaktad1r;
"Bizimkiler d1§ar1da ate§ yagdmrken, içeridekiler, bankanm memurla
n; titreyerek, renkleri uçmu§ bir durumumda saklanm1§lard1. Kendileri için
korkacak bir §ey olmad1gm1, yalmz hareket etmemelerini bagrrarak sõyle
dim. Bizi h1rs1z sanm1§lard1. Korkular1 geçti. Bombalarm seslerini Í§itince
yine umutsuzluga dü§tüler. Birkaç saat devam eden bomba gürültülerinden
sonra, yapt1g1m1zm hükümete kar§1 bir hareket olduguna emin oldular"448•
Hraç içerideki ilk geli§meleri bu §ekilde anlat1yordu. Garo aym süreci anlat1r
ken daha ayrmtill bir §ekilde olaylan tasvir etmektedir. Garo, kapmm kapanma
smdan sonra ilk olarak Hraç' m nerede oldugunu merak ediyor ve herkese tek tek
onu gõren var m1 diye soruyordu. Bir-iki ki§i Hraç'1 bankaya girerken gõrmü§ler
di. Ancak tüm aramalara ragmen Garo onu bulamam1§t1 ve art1k õldügünü dü
§Ünmeye ba§lam1§t1449• Buradan anla§ild1g1 kadariyla iki lider õzellikle Papken'in
õlümünden sonra tela§lanm1§lard1. Bankaya girdikten sonra iki lider birbirinden
habersiz bir §ekilde hareket ediyordu.
Hraç, çarpi§manm en kizgm anmda, yani kap1daki çat1§malar esnasmda içeri
girmi§ ve be§ komiteci ile birlikte üst kata ç1km1§tl. Çat1ya ç1kan Hraç uzakta
bekleyen bir arkada§ma bankay1 bast1klari haberini vermi§ti. Bu ki§i de isteklerini
içeren mektuplar1 alt1 devletin büyükelçiliklerine sunacakt1. Hraç, buradaki ilk i§i
nin mendilini ç1kararak d1§ar1ya gõstermek oldugunu, onu biraz sallad1ktan sonra,
zafer i§areti olarak bacaya bagladigm1 belirtmektedir450. Bu sirada Garo Hraç'i
bulamam1§ ve ne yapacagm1 bilemez bir §ekilde kizmI§tl. Ancak kizgmhgm ken
disine bir §ey getirmeyecegini idrak eden Garo, tüm çah§anlar1 bir araya toplamak
ve onlara niyetlerini aç1klamak için üst katlara ç1kmaya karar verdi. ikinci kata
ç1kan Garo, kap1s1 arahk olan bir odada saklanan insanlara yakla§arak onlara kork
mamalar1 gerektigini, kendilerinin Ermeni ihtilalciler oldugunu, onlara bir zarar
vermeyeceklerini, bankay1 basmalarmm nedeninin Ermeni katliamm1 durdurmak
için Avrupa'nm müdahalesini saglamak oldugunu sõylemi§ti451. Osmanh at§iv
belgelerinde ise, rehinelerin bankayi neden bastm1z sorusu üzerine komite reisi-
44 8 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 509.

45 0 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 509.
112 FiKRETTiN YAVUZ
nin §U §ekilde cevap vermi§ oldugu belirtilmektedir: "Banka binast büyük bir bina
ve devlet bankast oldugundan bütün devletlerin orada menfaatleri vardtr. Bankayi
teslime razi olmayip, Íje devletleri müdahale ettirmek ve verdigimiz notayi icraya koy
durmak amacim1zd1r". Komite reisi devammda bõyle bir yerde bunun gibi bir olaya
sebep olmalanrun, di§artda bulunan Ermenilere de cesaret verecegini ve her türlü
hareketten çekinmeyeceklerini dile getiren komite reisi, ba§lattlan bu arbedenin
yalruz bankada olmad1g1ru ayru saatte Babtâli, Kumkapt, Samatya, Voyvoda ve
Galata Saray ile Gümrük'te de yaptlmakta oldugunu ve zaten bir §ey yapacaklanru
yirmi dõrt saat õnce sefaretlere bildirdiklerini belirtiyordu452• Gõrüldügü üzere bu
rapor, komitecilerin hedeflerini õzet bir §ekilde vermektedir. Ermeni olaylarmm
ayru saatte farklt yerlerde ba§lattlacag1 birçok kaynakta oldugu gibi burada da dile
getirilmektedir.
Olaylarm devamm1 ayrmttlt olarak anlatan Armen Garo, odalarda saklanan
insanlann kendilerinden çok korktuklarmdan ve kendilerine "her 1eyimizi alm,
ama cammtzt bag11laym" dediklerinden bahsetmektedir. Rehin alman bu ki§ilerin
psikolojisinin normal olarak bu §ekilde olmas1 dogaldt. Ancak gõrünen o ki, Garo
rehinelerin bu korkularma sinirlenmi§ti. Nitekim devarnlt olarak "her 1eyimizi alm
ama camm1z1 bag11laym" cütnlesini sõylemeleri üzerine sinirlenen Garo "siz zaval
lt korkaklar, i1birligi yapmak size kalmtf, yoksa bu binayi havaya uçurmak durumunda
kalacagiz ve her birimiz kopek gibi olecegiz" diyordu453• Nihayet son olarak Garo
insanlara §U konu§may1 yap1yor ve onlara güven vermeye çalt§tyordu:
"Korkmaym, biz ne katil ne de soyguncuyuz. Biz halktmizm davastm savunmak
için buraya gelmi1 Ermenileriz. Sakin olun ve büyük salona gelin. Sizlerle konu;mak
istiyorum". Bunun üzerine Garo, yakla§tk 150 ki§iyi ikinci kattaki büyük salona
toplad1gm1 belirtiyor454• Ardmdan rehinelerin korkularmt bir derece daha artt1ran
�u ifadeleri dile getiriyordu:
"Reformlarm yaptlmas1 ve ba�ka Ermenilerin oldürülmemesi için ge
rekli garantileri almad1gim1z takdirde bankadan ç1kmayacagiz; d1�aridan
452 BOA, Y.PRK.AZN. 16-34.

454 Osmanh Bankas1 yonetimince baskm esnasmda içeride mahsur kalanlarm isimlerini
içeren ve Osmanh yetkililerine verilen listeye gore baskm suasmda bankada 125 personel,
17 mÜ§teri olmak üzere toplam 142 ki§i bulunmaktayd1. Rehin tutulan banka personelinin
milliyetlerine gore dag1hm1 §U §ekildeydi: 11 Frans1z, 5 Alman, 13 ingiliz, 11 italyan, 6
Avusturyah, 18 Rum, 1 Rus, 1 Romanyah, 1 Hollandah, 58 Osmanh vatanda§1. Erdogan
Keskink1hç, "Ermeni Memurlarm Duyun-1 Umumiye Ídaresindeki Ístihdam Meselesi",
Ermeni Ara;ttrmalart Dergisi, e. 1. 4/2, No. 11, 2003, s. 64.
bankayi ele geçirmek için güç kullanchklan takdirde, son mermimiz son
bombam1z kalana kadar direnecegi.z ve en sonunda teslim olmadan binayi
havaya uçuracají;tz. Bundan dolayi, cephanemiz tükenmeden en ktsa sürede
Avrupa müdahalesini saglamak sizlere kalm1�"455•
Garo'nun bu sõzlerine kar�ilik olarak rehineler Avrupa müdahalesini en ktsa

sürede saglamak için kendilerinin onlara ne �ekilde yard1m edeceklerini sormaya
ba�ladtlar. Bunun üzerine Garo taleplerini büyükelçiliklere sunmak için bir tem
silci gõndermeleri teklifinde bulundu456• Bu teklif üzerine �imdi gidecek temsil
cilerin seçilmesi gerekiyordu. Gõrünen o ki seçilecek temsilci yanma birkaç ki�i
daha alarak haz1rlayacaklar1 bildiriyi büyükelçiliklere sunacak ve isteklerinin ger
çekle�tirilmesini saglayacaktt.
a. Elçiliklere Gõnderilecek Bild.irinin Hazulanmast
Banka içerisindeki komiteciler baskm õncesinde büyükelçiliklere çe�itli bil
diriler gõndermi�lerdi. Nihai bildiri için Garo'nun teklifi dogrultusunda banka
müdür yard1mc1Sl Auboyneu õne ç1karak kendini tamtm1� ve gitmek için haz1r
oldugunu belirtmi�ti457• Bunun üzerine alt1 genç sekreter ile üç dõrt banka gõ
revlisi yanlarmdan oldugu balde Garo ve Auboyneu, müdürün odasmda bir masa
etrafmda toplandtlar. Bu taleplerin õnceden yazill olarak büyükelçiliklere zaten
gõnderilmi� oldugunu sõyleyen Garo, büyükelçiliklere gõnderilecek mesaj1 õnün
de duran alt1 sekretere sõyleyerek yazdum1�tt. Bildiri �u �ekilde kaleme almm1�t1;
"Osmanh Bankas1 kontrolümüzde ve a�ají;tdaki �artlar kabul edilene
kadar buradan aynlmayacají;tz:
1 . $u an istanbul'da devam etmekte olan katliam hemen durdurulsun;
2. Bankaya yaptlan silallli saldm durdurulsun, aksi takdirde cephane

miz bittigi.nde binayi havaya uçuracají;tz;
3. Ermeni Devrimci Federasyonu'nun merkez komitesinin hususi bir
bildiri ile size gõndermi� oldugu degi�iklikler ile birlikte Ermeni reformla
nnm uygulanmas1 hususuyla ilgili olarak yazlli garantiler verilmesi,
4. Son olaylardan dolayi hapiste olan bütün Ermeni ihtilalcilerin ser
best b1raktlmas1;

457 Armen Garo d1�anya temsilci gõnderilmesi teklifini kendisinin yapt1gm1
belirmektedir. Ancak ar�iv belgelerine yans1d1gma gõre bu teklif Gaston Auboyneu
tarafmdan gelmi�ti. ( BOA, Y.PRK. KOM. 9-21. lef. 5).
1 14 FiKRETTiN YAVUZ
Aksi takdirde, binayi içerisindeki herkesle birlikte havaya uçurmak

durumunda kalacagiz. (Ermeni ihtilalci Federasyonu Merkez Komitesi
Temsilcisi)"458•
Armen Garo hat1ratmda, hazirladiklan son bildirinin bu �ekilde kaleme

almd1gm1 belirtmektedir. Hraç ise yakla�1k aym �eylerden bahseden bir bildiriyi
haz1rlad1klarm1 sõylemektedir. Bahsi geçen bildiri de dõrt maddeden olu�maktay
d1. Birinci maddesi Garo'nun sõyledigi ile tam anlam1yla uyu�mamaktad1r. Hraç,
birinci maddelerinin bütün memlekette sükün ve güvenligin saglanmas1 �eklinde
oldugunu ifade etmektedir. ikinci madde, devletler tarafmdan, taleplerinin yerine
getirilecegi garantisinin verilmesi, üçüncü madde, bütün bu çarp1�malara kattl
m19 olanlarm serbest btraktlmalar1 ve haklarmda takibat yaptlmamas1, dõrdüncü
madde ise istekleri kabul edilmedigi takdirde, bankay1 kendileri ile birlikte havaya
uçuracaklan §eklindeydi459• Bu iki bildiride dikkati çeken husus, maddelerin tam
anlam1yla aym olmamasma ragmen ana temanm ortak olmas1dtr. Yani astl iste
nen reformlarm en ktsa sürede uygulanmas1 hususudur. Burada dikkati çeken bir
ba9ka konu ise Armen Garo'nun tersine Hraç'm Avrupa müdahalesinden hiç sõz
etmemi9 olmas1dtr.
Komitecilerin haz1rlad1klan bu bildirinin dogal olarak Osmanh belgelerine
de yans1mas1 gerekiyordu. Osmanh belgelerine yans1yan bildiride baz1 madde
ler benzerlik ta91sa da çok õnemli bir fark goze çarpmaktad1r. Bildirinin birinci
maddesinde, bankaya saldm yaptlmamas1, ikinci maddede, istanbul'da bulunan
Ermeni Merkez Komitesi'nin isteklerinin yazlli olarak kabul edilmesi, üçüncü
maddede, §U ao bankada bulunanlarm Osmanh topragmdan serbestçe ç1ktp git
mesi isteniyordu. Komiteciler dõrdüncü madde de ise bankanm para ve evrakt
ile çah9anlarmm, talepleri kar9tlanana kadar korunacag1, aksi takdirde çah9anlarla
birlikte kendilerinin de õleceklerini ilan ediyorlard1460• Belirtilen üçüncü madde,
yani komitecilerin bankadan serbestçe ç1ktp gitmeleri hususu, Armen Garo'nun
sõyledikleriyle uyu9mamaktadtr. Hraç'm belirttigi üçüncü madde de ise genel bir
ifade kulland1g1 dikkati çekmektedir. Yani bütün bu çarp19malara kattlanlarm ser
best b1raktlmas1 hususu. Anla9tld1g1 kadar1yla basktn liderleri hiçbir §ekilde ban
kadan serbestçe ç1kma isteklerinin olduguna dair bir �art õne sürmediklerini dile
getirmektedirler. Ancak ar�iv belgelerine yans1yan üçüncü maddedeki farklllik
anlatt1klarmdaki çeli9kilerden biri olarak õne ç1kmaktad1r.

46o BOA, Y.A.Res. 81-30. lef. 4.
Íki liderin sõylediklerindeki bir ba§ka çeli§ki de banka içerisinde bulu§mala

n meselesidir. Armen Garo bildiriyi haz1rlatt1ktan sonra Hraç'm müdür odasma
girdigini ve bildirileri imzalad1ktan sonra ona vererek imzalamasm1 istedigini be
lirtirken461, Hraç çat1dan a§ag1 indikten sonra Garo ile müdürün odasma gittik
lerini, hükümet ba§ sekreterinin orada oldugunu ve §atlarmm o s1rada yaztld1gm1
dile getirmektedir462• Bu iki ifade liderlerin hatiralarmda olaylari tam anlam1yla
hat1rlamad1klanm gõstermesi aç1smdan õnemlidir. Ancak Armen Garo olaylan
çok aynntw bir §ekilde tasvir etmektedir. Bu nedenle Garo'nun anlatt1klar1mn
daha dikkate deger oldugu, bildirisinin daha saghkh oldugu sõylenebilir. Ancak
Garo'nun da baz1 bilgileri verirken yanh§lar yapt1g1 gõze çarpmaktadir. Ózellikle
müzakereci olarak seçilen ki§iler arasmda bulunan saray kâtibinin ismini yanh§
hatirhyor oldugu a§ikârdir.
b. Bildirinin Gõnderilmesi ve Müzakerecilerin Banka'dan Çtlu�lan
Armen Garo'nun anlatt1klanna gõre dõrt madde ve alt1 kopya halindeki bil
diriler saat 1 7 :30'da hazirdi. Müzakerecilerin birinci kattan a§ag1ya inmesi için bir
merdiven bulunmu§tu. Müzakereci olarak seçilen ki§iler, banka müdür yard1m
ctlarmdan Auboyneu, o s1rada saray tercümanlanndan olan ve bankaya Sultan'm
§ahsi i§lerinin takibi için gelmi§ oldugu anla§tlan Hakki Bey (Akil Bey)463 ile
Ítalyan astlh bir kasiyerdi. Burada yaptlan müzakereler sonucu Ítalyan kasiyerin
elçiliklere, Akil Bey'in ise durumu anlatmak üzere saraya gitmesinin uygun oldu
guna karar verildi.
Ahnan karar dogrultusunda Garo, Akil Bey'e hemen di§aridaki askerlerin
komutam ile ileti§ime geçmesini ve binay1 ele geçirmekten vazgeçmesini saglama
sm1 istedi. Bõylece cephanelerini bo§a harcamaml§ olacaklardi. Bu teklif üzerine
Garo, Akil Bey ve Ítalyan kasiyer, bir pencereye yakla§arak beyaz bir mendil salla
dtlar. Akil Bey di§andaki komutana yanm saat sonra kendisinin ve Auboyneu'nun

4 62 Uras, Tarihte Ermeniler, s. 509-510.
463 Kaynaklardan anla�1ld1g1 kadanyla banka içerisinde bulunanlar arasmda Hakk1 Bey
admda biri bulunmamaktadir. Müzakereci olarak seçilen bu ki�inin admm Akil Bey oldugu
konuyla ilgili ar�iv belgeleri ve raporlarda yer almaktadir. Muhtemelen Armen Garo Akil
ismini Hakk1 olarak hatirlamaktadir. Nitekim hiçbir kaynakta Hakk1 ismi geçmemektedir.
Ôrnegin bkz. OBA, LA 23,999, Gustov Wülfing'in Bankaya yap1lan saldmyla ilgili raporu,
s. 5; BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 3, BOA, Y.PRK.AZN. 16-34, lef. 1. Bu kaynaklara
istinaden Armen Garo'nun Hakk1 Bey dedigi saray katibinin ismi bundan sonra Akil Bey
olarak yaz1lacaktir.
116 FiKRETTiN YAVUZ
müzakereci olarak di§arl ç1kacaklarm1 herhangi bir yanh§ anla§tlrna olmamasm1

soyledi. Yakla§ik yar1m saat sonra yani saat tam 1 8:00 civarmda müzakereciler
di§ariya gonderilmi§ti464• Armen Garo bu süreci bu §ekilde anlatmaktadir. Olay
esnasmda bankarun içerisinde kalan Gustav Wülflng ise ogleden sonra saat 15.00
civarmda Auboyneau'yu odasmda saraya bir mesaj yazarken buldugunu, yanm
da Pangiris Bey, saray katibi Akil Bey ve Ermenilerin liderinin oldugunu ifade
etmektedir. Mesaj1 dikte ettirenin komite lideri oldugunu, mesaja baktld1gmda
"Ermeni Devrimci Komitesi Lideri Garabet Arsene Gorà' (Garo) §eklinde im
zalanm1§ oldugunu gordügünü belirtmektedir. Raporda anlattlanlara gore, daha
sonra Akil Bey bu mesaj1 Túrkçeye çevirmi§ ve Gaston Auboyneau ile birlikte "bir
pencereden askerlerin kollarma atlayarak" 16:15'te binadan ayrtlm1§t1465•
Bu sürecin ar§iv belgelerine nastl yans1d1g1 §Üphesiz olaym anla§tlmas1 aç1sm
dan onemlidir. Ar§iv belgelerinde anlattlanlara gore, ans1zm ortaya ç1kan gürül
tünün ne oldugunu anlamak için a§ag1 inen banka müdür yard1mc1Sl Auboyneau,
komitecilerin lideri (muhtemelen Armen Garo) ile kar§tla§ffil§ ve onun tehdidiyle
orta katta bir odada bu ki§iyle gorü§mÜ§rii . Yaptiklar1 uzun süreli gorü§menin ne
ticesinde Auboyneau'nun teklifi üzerine yanma bir ki§i verilerek di§ariya ç1kma
sma ve yetkililerle durumu gorü§mesine karar verildi. Bunun üzerine Auboyneau
pencereye yakla§arak durumu anlatmak istemi§ ise de askerler tarafmdan silah
attld1g1 için bunu gerçekle§tirememi§ti. Daha sonra di§aridaki askerlerin kuman
danma durumu izah eden bir not yazarak bir ip ile a§ag1ya sarkitml§tl. Yakla§ik
bir buçuk saat sonra cevap gelmesinin ardmdan karar verildigi gibi Auboyneau ve
o s1rada bankada bulunan saray kâtiplerinden Akil Beyle di§arl ç1kmak isteyerek
komite reisine ha§VUrmu§lardi. Fakat kapmm açtlmasmm olümlerine sebep olaca
gm1 dü§Ünmelerinden otürü, komiteciler huna kar§1 ç1km1§lardi. Bir süre devam
eden müzakereler neticesinde pencereden ç1kmalarma raz1 olunmu§ ve bu suretle
Auboyneau ve Akil Bey alt pencerelerin birinden sarkarak ve bir askerin omzuna
basarak askerlerin yard1m1 ile di§ar1ya ç1km1§lard1466• Bu süreçle ilgili anlattlan üç
ifadede hemen hemen ayru §eylerden bahsetmektedir. Garo ve Wülflng'in rapor
larmda olaym gerçekle§tigi saatle ilgili farkliliklar oldugu gozlernlenirken ar§iv
belgeleri saatle ilgili bilgi vermemektedir.

4 6 5 OBA, LA 23,999, s . 5.
466 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21 , lef. 4.
OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ 1 17
Sonuç olarak bu bilgilerden anla§tlcL.gi kadar1yla banka müdür yarcL.mclSl

Auboyneau ve saray kâtiplerinden Akil Bey müzakereci olarak dt§artya ç1ktm§lar
d1. Yanlarmda da dõrt maddelik bildiri bulunuyordu. Armen Garo ve arkada§lar1
bu dakikadan sonra saraydan ve büyükelçilerden gelecek haberleri bekleyeceklerdi.
e.Baskm Srrasmda Banka i çerisinde ve Çevresinde Meydana Gelen
Olaylar
Banka içinde haber bekleyen komiteciler geceyi içeride geçireceklerini dü§Ün
düklerinden olsa gerek haz1rhklara ba§ladtlar. Bunun için içeride bulunanlar1 tam
anlam1yla toparlamaya karar verdiler. Garo, gece boyunca burada kalacak insanla
nn aç kalmamas1 için Hraç'm yanma banka çah§anlarmdan bir Rum'u vererek üst
katta bulunan mutfaktan yiyecek ve ekmek getirmelerini sõylemi§, bunun üzerine
gelen yiyecek ve ekmekleri dag1tmak için be§ alt1 ki§iye gõrev vermi§ti467• Garo
hattralarmda insanctl bir mant1kla hareket ettigi izlenimini vermektedir. i çerideki
insanlarm ia§esi meselesi ar§iv belgelerine de yans1m1§t1f. Anlattlana gõre, bu s1-
rada Wülfing'in "kirk sekiz saat bu kadar insan ne yiyecek?' sorusuna kar§ihk ola
rak, komite lideri bir süre dü§ündükten sonra hemen kalkarak üst katta bulunan
banka lokantasma gidip bir miktar ekmek ile kat1k getirmi§ ve odada bulunan
memurlarla birlikte getirdigi yiyecekleri yemi§lerdi468• Wülfing de raporunda bu
durumdan bahsetmektedir. Ak§am saat sekiz civarmda içerideki insanlann duru
muna dikkat çeken Wülfing, komite liderine "buradaki insanlari tutsak ettiyseniz
onlart doyurmaltstniz" dedigini dile getirmektedir. Kendisinin de üç gündür bir §ey
yemedigini sõyleyen komite lideri bunun üzerine yanma ald1g1 bir ki§iyle bir süre
sonra lokantadan içerisinde birkaç dilim bayat ekmek, biraz peynir, bir kutu bahk
konservesi ve üç §i§e bira olan bir tepsi getirmi§ti469•
Garo'nun anlatt1klarma gõre bu s1rada gerçekle§en bir ba§ka husus ise tutsak
lann birçogunun ondan kendilerinin buakilmasm1 talep etmeleriydi. Ancak Garo
bu talepleri reddetmi§ti. Buna sebep olarak da rehineleri btrakt1g1 takdirde dt§an
dakilerin onlan katledecegini sõylemi§ti. Garo muhtemelen tutsaklara iyi niyetini
gõstermek için ya§h bir Frans1zm b1raktlma talebeni reddetmi§ ve fakat bir mektup
yazmasm1 ve onu Büyükada'daki ailesine ula§ttracagm1 sõylemi§tir470• Gõrüldügü

4 68 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, le( 5.
4 69 OBA, LA 23 ,999, s . 9-10.
118 FiKRETTiN YAVUZ
üzere Garo içerideki tutsaklara insani bir �ekilde davrand1gmdan bahsetmektedir.

Hraç ise olaylar1 Garo'nun tam tersine bir tavir içerisinde anlatmaktad1r. Onun
yakla�1m1 daha sert ve ôzellikle tutsaklarla ilgili dü�ünceleri hayli a�agtlay1c1d1r;
"Ugrad1gim1z zararlar çok büyüktü. Verdigimiz kurbanlar da çoktu.
Dü§manlarm da kayiplan büyüktü. YaraWar uluyarak yerlere seriliyorlard1.
Duyduklan 1stirap, acilar, müthi§ olmahyd1. Yava§ yava§ askerler bankanm
õnünden çekilerek biraz daha uzakta durmu§lard1. Bütün silahlar, bizim bu
lundugumuz binanm pencerelerine dõnüktü. Çilginlar, bizim, aptallar gibi
ba§1m1z1 di§anya ç1karmam1Z1 bekliyorlard1. 13 saat bankada kald1k. 150
kadar memur- çogu Avrupah- õnümüzde fareler gibi titriyorlar, izinsiz bir
ad1m bile atam1yorlard1. Yerlerinden kim1ldanmalanna izin vermiyorduk.
Daima ellerimizde tuttugumuz tabancalar, bombalar, bunlarda hal b1rak
mam1§tl. Birçogu dõrt be§ saat dar deliklerde kald1klarm1 bize anlatm1§lard1.
Ô nce bu durumda çah§an otuz kirk ki§i sonuna kadar korkulanndan d1§ar1
ç1kmak istemediler. Yirmi-otuz memur alt1-yedi saat küçük bir odada, pis
bir yerde kapah kalm1§lard1. Ô zellikle düdüklerimizin garip sesleri kanlanm
donduruyordu"471•
i�te iki lider arasmda tutsaklara kar�1 tutum farki kendi ifadelerinden bu �e
kilde anla�tlmaktad!f. Garo õzellikle tutsaklara kar�1 daha müsamahakâr yakla§
t1gm1 sõylerken Hraç'm ifadelerinden onlar1 adeta a§agtlad1gm1 ve küçük gõrmÜ§
oldugunu sõylemek mümkündür.
Rehinelere karp tavirlar1 bu �ekilde olan Hraç ve Garo, müzakere için gi
denlerden haber beklerken Garo'nun anlatt1gma gõre, di§anda ba§ibozuk bir
grup bankaya saldm için gelmi§ti. Onun anlatt1klarma gore saat 19:00 civarmda
Auboyneu ve Akil Bey'in müzakereler için gitmelerinden beri d1�aridaki askerler
bir kez bile silah patlatmam1§lard1. Fakat tam bu mada di§arida büyük bir gürültü
koptu. Hraç çat1dan gelerek Tepeba§i'ndan bankaya dogru bir grup ba§Ibozugun
geldigini haber verdi. Garo birinci kata inerek pencerelerde bulunan komitecilere
iki§er bomba verip beklemelerini, 1shk çald1gmda bombalan gelenlerin üzerlerine
atmalar1 emrini verdi. Bu mada askerlerin gelenleri beklediklerini, onlan dur
durup ''nereye gidiyorsunuz sizi ahmakfar? Ermeniferin sifahfart var sizi toptan of
dürürfer" dedigini belirten Garo, ba§ibozuklann büyük bir gürültüyle birbirlerini
ezerek yürümeye devam ettiklerini belirtiyor. Ba§1bozuklan engelleyemeyecegini
anlayan kumandan onlarm geçmesine izin veriyordu.

Kap1ya yakla§an ba§1bozuklardan biri balta ile kap1yi kumaya çali§1rken elle
rinde bomba olan komiteciler Garo'nun i§aretini bekliyorlard1. Fakat Garo onlara
beklemelerini sõylemi§ti. Anla§tlan bombalarla daha fazla ki§iyi ortadan kaldir
mak istiyordu. Nitekim banka õnüne büyük bir grubun toplanmas1ru bekledigini
kendisi de ifade ediyor ve tam bu sirada 1shgi çaliyordu. Garo bu an1 §U §ekilde
anlat1yor:
"Düdügü çafdzm, yaylzm ate;i ife yirmi bomba softalarzn ba;zna yagdz. Aman
Allah'zm gibi iniltiler, ne yapacaktzk bu rezifferin bizi katletmesine izin mi
verecektik?"472• Bu ifadelerden anla§tldig1 kadariyla Garo bir yandan d1§ar1daki
lerden ne kadari õldürülürse kendileri için o kadar iyi oldugunu dü§ünüyor, õte
yandan yapt1gm1 me§rula§tmyor.
Bombalarm etkisi ile ilgili Garo'nun sõyledikleri dikkat çekicidir. Bombalarm
mavi dumanmm sokag1 büsbütün kaplad1gm1, ba§Ibozuklarm panik halinde ka
çarken birbirlerini ezdigini belirten Garo, binanm õnünde ise yarali ve õlülerden
bir yagmm oldugunu, yaraltlarm cesetlerin üzerinden sürünerek kaçmaya çali§Ip
':Affah rzzasz için bizi burada bzrakmayzn" diye yalvard1klarmdan bahsetmektedir473•
Garo'nun anlatt1klarma bakilirsa, banka õnüne gelen insanlarm saylSl hayli faz
layd1. Üzerlerine attlan bomba miktarmm da yirmi oldugu dikkate alirursa burada
birçok insanm õlmü§, birçogunun da yaralanmI§ oldugu kesindir.
Bu olaydan sonra müzakereciler gelene kadar bankaya herhangi bir saldm
yaptlmamI§tI. Bu sirada Hraç ve Garo arasmda elçiliklerden gelen tercümanlar
la neler konu§ulacag1 üzerine müzakereler oldugu gõrülmektedir. Burada dikkati
çeken bir ba§ka husus ise iki komitecinin bu sirada yapt1klar1 degerlendirmedir.
ikisi de müzakerecileri beklerken õlü ve yarali saytlarm1, ellerinde kalan bomba
miktarlarmm ne kadar oldugunu dile getirmektedirler. Hraç mücadele eden on
yedi ki§i kald1klarmdan, üç ki§inin õldügünden, alt1 arkada§mm ise yaralanm1§
oldugundan, aynca bombalarmm azald1gmdan, arkada§lannm bunlar1 doldurma
ya çali§tigmdan bahsederken474, Garo ise saat on itibari ile dõrt õlü, be§ ciddi
yaralidan, ellerinde bulunan 120 bombadan geriye sadece 18 adet kald1gmdan,
cephanelerinin hala iyi oldugundan bahsetmektedir. Ancak kõtümser bir hava ol
dugu, "On sekiz bomba ife on yedi ki;i dz;arzdan yapzlacak gerçek bir safdzrzya kar;z ne

120 FiKRETTiN YAVUZ
yapabilir" sõzlerinden anla§tlabilir475• Bu ifadeler Garo'nun müzakereye gelecek

olan ki§ilerin teklifl.erine kar§I olumlu bir cevap verecegi sinyali olarak degerlendi
rilebilir. Nitekim kendisi ellerinde kalan dinamitin binayi havaya uçuracak kadar
olmad1gm1 biliyordu.
d. Müzakerecilerin Bankaya Gelifleri ve Yaptlan Gõrüfme

Müzakere için gelenler ve bu ki§ilerle yaptlan konu§malar hakkmda bir
çok kaynak bilgi vermektedir. Armen Garo olayi ayrmttlari ile anlatmaktadir.
Hat1ratmda anlattlanlara gore kendisi ve Hraç bankaya gelecek müzakerecilerle
neler konu§acaklar1 üzerine kafa yorduklar1 sirada saat tam birde d1§ar1dan 1shk
çahnd1. Türkçe olarak elçiliklerden gelen delegelerin oldugu ve onlarla konu§mak
istedikleri sõylendi. Hraç ve Garo pencere kenarma gelerek komitecilere hiçbir
§ekilde ate§ etmemeleri talimatm1 verdiler. Uzakta askerlerin õnünde bulunan
gruptan biri elinde fener digeri ise beyaz bir bayrak tutuyordu. Bu iki ki§i Türk
elbisesi giymi§ üç Avrupah ise onlar1 takip ediyordu. Garo Frans1zca onlara §U
§ekilde seslendi.
"- Pencereye dogru gelin, korkmaym, size ate; etmeyecegiz. "
Buna kar§tltk olarak "buradan konu;mak uygun olmaz, caddeye inin orada ko
nu;altm" cevabm1 alan komite reisleri, "dt;art çtkmtyoruz, isterseniz buraya gelmeniz
için bir merdiven uzataltm" dediler. Delegeler bunun üzerine aralarmda yapt1klar1
konu§manm ardmdan daha yakma geldiler. Komitecilere anla§tlan di§arl ç1kmak
istemiyorsunuz, o zaman sizinle buradan konu§ahm diyerek pencereye yakla§ttlar.
Ardmdan müzakereci olarak bankadan gitmi§ olan Auboyneu, Garo'ya mü
zakereci olarak tayin edilmi§ olan i stanbul Rus Büyükelçiligi'nin birinci tercü
mam Maksimof'u ta01tt1. Diger ki�i ise banka müdürü Sir Edgar Vincent idi.
Feneri ta§iyan Galata kumandam (Vehbi Pa§a), bayrag1 tapyan ise padi§ahm bir
muhafiz1 idi.
Auboyneu sõzünü bitirdikten sonra Maksimof §U §ekilde lafa girdi; "Saraydan
geliyorum. Zatt ;ahaneleri yartn istanbul'dan ayrilmantz için limanda bekleyen gemi
ye sizi gotürmem için tam yetki verdi. Hadi ;imdi acele edin hepiniz toplanin zaman
kaybetmemeliyiz".
Bunun üzerine Garo ona §U cevab1 verdi; "- Ancak bay Maksimof, biz bankayt
bizi kurtarmak için siz tela;lanastmz diye i;gal etmedik. Mektuplartmtzt aldtntz mt?
Taleplerimizle ilgili ne diyorsunuz?".

Bir süre dü§ünen Maksimof onlara taleplerinin ne oldugunu sordu. Ardmdan

Garo yazlli olarak taleplerini bildirdiklerini belirtti. Maksimof "taleplerinizin ifk
ikisi zaten yerine getirifdi; ;ehirde ba;ka katliam yok, bifdiginiz gibi bankaya da saat
yediden sonra herhangi bir safdtrt yaptlmadt ", diyerek onaylamas1 için yamndaki pa
§ªYª sordu ve pa§a bunu kafas1yla onayladi.
Maksimof devammda §ôyle dedi; "üçüncü talebinize gelince -tsfahatlartn ya
ptlmast- tatmin edici bir sonuç e/de edene kadar her ;eyi yapacagiz. Yakalanan Ermeni
ihtilalciferi ife ifgifi dordüncü talebinizi memnuniyetleyerine getirecegiz'"'76• Garo'nun
anlatt1klarma gõre buraya kadar Maksimof komitecilerle llimh bir §ekilde ko
nu§uyor ve taleplerinin yerine getirilecegi sinyallerini veriyordu. Bundan sonraki
müzakereler yine komitecilerin istekleri ve Maksimof'un onlara verdigi cevaplar
§eklinde devam etmi§ti.
Bu noktada Garo, ";imdi katliam yok, fakat biz ayrtftr ayrtfmaz tekrar ba;la
yabifir. Saglam teminatlara ihtiyactmtz var" dedi. Maksimof huna kar§llik olarak
ne tür garanti istediklerini sordu. Ald1g1 cevap ise Avrupah bahriyelilerin karaya
ç1kmas1 oldu. Bunun üzerine Maksimof §Unlar1 dile getirdi;
"Sevgili arkada§lanm, davamza kar§I §ahsi sempatime ragmen,
Rusya'nm diplomatik bir temsilcisi olarak size §U tavsiyede bulunmahy1m
ki, hükümetimiz Ttirkiye'nin dahili i§lerine askeri bir müdahaleye kesinlikle
kar§1 ç1kmaktad1r. Bundan dolayi bu isteginizin yerine getirilmesi için te
minat verilemez"
Buna kar§llik olarak Armen Garo sõzlerine §U §ekilde devam etti;

"Bu durumda konu§mam1z lüzumsuz. Yapt1g1m1z tehdidi yerine ge
tirmeye mecbur olacag1z. Birakm 150 Avrupal1 bizimle beraber bu binanm
enkaz1 altmda õlsün. Belki ondan sonra kendinizi bizim yerimize koyarsm1z
da akhmz ba§miza gelir. 300.000 §ehidimizin kanlar1 daha kurumad1, siz
hâlâ Türkiye' nin dâhili i§lerine askeri bir müdahaleye kar§1s1mz"
Maksimof bir süre dü§ündükten sonra §ôyle devam etti;

"-Amacm1zm çok takdire §ayan oldugunu biliyorum ve kalben davam
za büyük sayg1 duyuyorum. Hayatm1z pahasma büyük devletleri Ttirkiye'ye
kar§I olan politikalarm1 degi§tirmeye zorlamak arzusundasm1z, fakat emi
nim ki bu tür bir hareket ters etki yapacak. Avrupa kamuoyu õnünde hakl1
olarak kazanm1§ oldugunuz sempati, Avrupah devletleri ülkenizin iç i§le-

122 FiKRETTiN YAVUZ
rine müdahale etmeye zorlamak için 150 günahs1z insam õldürdügünüzü

duyarlarsa, anmda antipatiye dõner"477•
Buraya kadar Maksimof ve Garo arasmdaki müzakerelerin kaqllikh bir fikir

õne sürme mücadelesi §eklinde geçtigi gõrülmektedir. Maksimof'un sõz ve vaat
lerine Garo'nun sürekli olarak bir kar§llik verdigi gõrülmektedir.
Maksimof'un bu dikkat çeken ifadelerine, Garo bir soru sorarak kar§llik ver-
di;
"- Peki ya bizden katfedifenler, onfar masum degif miydi? Bay Maksimof".
"- Evet, onfar da masumdu fakat bu yüz e/li insanm akraba ve yurtta;farzmn
sizin bu hareketinizi bagz;layacagz anfamma gelmez".
Armen Garo'nun anlatt1klanna gore Maksimofile yaptlan müzakere yakla§1k
bir saat sürdü. Bu müzakerenin sonunda Maksimof a§ag1daki tekliflerde bulundu.
�afak ile banka bo§altllirsa, Í stanbul'daki hiçbir Ermeni'ye zarar gelmeye
cegine, õyle ki birinin burnunun bile kanamamas1 için elinden geleni yapacagma
§eref sõzü verdi.
Tehditkar tavirlarm1 terk ettikleri takdirde, hemen ertesi gün, Avrupaltlara
ait bir gemide, alt1 ay içerisinde reform programmm uygulanmas1 vaadinde bulu
nan alti büyük devletin elçilerinin imzalad1g1 bir belgeyi kendilerine getirecegine
yemin etti.
Maksimof yaptig1 tekliflere ek olarak, §U fikirleri de onlarla payla§tl;
Geceleyin elçilerin tamamm1 gõrmesi ve onlarm imzalarm1 almas1 mümkün
degildi.
Komitecileri aldatmak isteseydi, o belgeyi gündüz getirir, komiteciler ban
kay1 terk ettikten sonra, onlan Avrupahlarm gemisinde silahs1zlandmr ve belgeyi
ahrd1. Bunun yam Sira, ertesi güne kadar inatç1 bir §ekilde bankada kalmay1 tercih
ederlerse, katliamlann yeniden ba§lamasma kar§1 garanti veremiyordu, çünkü §e
hirde komitecilerin bulunmas1 §Üphesiz Türk ayaktakimm1 ki§kirtacakti.
Bunlara ek olarak Maksimof yarah komitecilerle kendisinin ilgilenecegini,
iyile§tikten sonra onlan yurt di§ma ç1karacagm1 belirterek, õlülerin patrikhaneye
teslim edilecegini ve nihayetinde Türkiye'den emniyetli bir §ekilde aynlmalanm

saglayacagm1 ifade etti478• Maksimof'un bu teklifleri komitecileri dü�ünmeye sevk

etmi� olmaltdtr. Nitekim art1k mevcut durumlarmm farkma varmt§ olmaltydtlar.
Bu nedenle bir süre dü§Ünerek nihai kararlarm1 vereceklerdi.
Armen Garo'nun anlatt1klarma gõre, Hraç ile birlikte yaptlan teklifleri dü
§Ünmek üzere içeri geçtiler. Hraç, imzalt garanti belgesi gelmedigi takdirde bi
nadan ayrtlmamalan gerektigi üzerinde marla duruyorken, Garo sabah kuvvetli
bir saldm yapllirsa, binanm ellerinden gidecegini, kendilerinin ise e§ktyalar gibi
õldürülebilecegini, aptalhklarm1 nastl temize ç1karabilecekleri gibi hususlar üze
rinde duruyordu. Garo'nun bu sõzlerine kar§t kimse cevap veremedi. Neticede
Maksimof'un verdigi sõzlere güvenmenin ve bu zor durumdan "onurlu bir 1ekilde"
kurtulmalarmm kendileri için daha iyi olacagm1 beyan ettiler.
Saat 02:30'da Garo pencereye yakla§arak Maksimof'a teklif ettigi üzere bu
gece binadan ç1kmayi kendisinin ve diger iki Avrupaltnm sorurnlulugu altmda ka
bul ettiklerini sõyledi. Buna ek olarak i stanbul'dan ç1kana degin silahlar1ru teslim
etmeyeceklerini, gemiye kadar Maksimof'un kendilerine refakat etmesi gerektigi
ni belirtti. Kendilerine kar§I herhangi bir yakalama veya silahlarm1 alma te§ebbüsü
oldugu takdirde Maksimof'un kendi cam ile bunu õdeyecegini ekledi.
Bunun üzerine Maksimofbinadan ç1karken yalruzca tabancalarmm yanmda
kalmasm1 bombalar1 geride birakmalarm1 istedi. Komiteciler ise bu teklifi kabul
ettiler. Yine yaralt arkada§larmm Maksimof'un gõzetiminde Rus hastanesine
gõnderilmesine karar verdiler. Ardmdan bombalar1 ve dinamit dolu valizi ban
ka yetkililerine teslim ettiler. Komiteciler yaralt ve õlülerin silahlarm1 da aldtlar.
Yaraltlar1 ise Rus muhafizlarma teslim ettiler479• Armen Garo müzakereler esna
smdaki geli§meleri bu §ekilde tasvir ediyordu.
Baskinm ikinci lideri Hraç da müzakerelerin yakla§Ik olarak bu §ekilde cere
yan ettigini belirtmektedir. Hraç, müzakereler esnasmda Maksimof'un üç husu
su dile getirdigi belirtiyordu. Verdikleri bildiri ile ilgili olarak gerekli tedbirlerin
altnd1gm1 belirten Maksimof, islahat için Sultan'1 raz1 etmeye çah§t1klarm1, ger
çekle§tirdikleri bu baskin olayinm Ermenileri Avrupa'nm gõzünden dü§ürecegini
ifade etti. Hraç bundan sonra Garo ve Maksimof arasmda geçen gõrü�meden
bahsetmektedir. Maksimof'un Garo'ya hitaben "iyi ba1lad1mz, iyi bitirin" dedi
gini belirten Hraç, Garo'nun teslim olmaya taraftar olmad1gm1 ancak bu olay-

124 FiKRETTiN YAVUZ
dan dolayi katliam ihtimalinin onu ürküttügünü ifade etmektedir480• Bu s1rada

ki geli§meler ile ilgili olarak ba§ka bir senaryo da olayin bizzat içerisinde olan
Banka Müdürü Edgar Vincent tarafmdan verilmektedir. Müdür Vincent rapo
runda, çati§manm õglen 13:15'ten 15:00'a kadar devam ettiginden; di§armdan
polis ve askerlerin banka pencerelerinden gõrünen her kafaya ate§ ettiklerinden,
Ermenilerin de askerlere ate§ edip bomba att1klarmdan bahsederek daha sonraki
geli§meler ve komitecilerle yapilan müzakereler hakkmda ayrmtlli bilgi vermek
tedir. Gõrü§melerin saray boyutunu aktaran Edgar Vincent, hükümetin ilk ba§ta
herhangi bir ko§ulu kabul etmeyi reddettigini belirterek, askerlere bankanm bo
§altilmas1 emrini verdigini ifade etmektedir. Bina içerisinde birçok ki§i oldugu için
saldm ile ele geçirilmemesi gerektigini dü§Ünen Vincent, komitecilerin ç1kar1l
mas1 için büyükelçilerin tercümanlarm1 gõndermelerini tavsiye ettigini sõylemek
tedir. Onun õtesine gõre, Sultan ondan, Ermenilere affedileceklerini ve ülkeden
serbestçe ç1kmalarma izin verilecegi vaadini bildirmesini istemi§ti. Tam bu s1rada
Rus elçiligi birinci tercümam - M. Maksimof - saraya ula§tl ve Ermenilere, daha
fazla zarar vermemeleri §art1yla Sultan' m af vaadini bildirmek üzere Türk yetkili
ve kendisiyle birlikte gelmeyi kabul etti. Gece saat 10 civarmda saraydan bankaya
gittiklerini belirten Edgar Vincent komitecilerin ilk ba§ta teslim olmay1 reddet
tiklerini, gõrü§menin yakla§ik üç saat sürdügünü ve õzellikle Maksimof'un büyük
becerisi sayesinde teslim olmayi kabul ettiklerini belirtmektedir. Komiteciler, a§a
g1daki §artlarla ikna oldular:
1. Dogrudan bir yata bindirilmeleri, fakat herhangi bir ihanete ugra
mamak için bizim de onlarla birlikte nht1ma kadar yürümemiz.
2. Büyükelçiliklerin tercümanlarmm ertesi gün gelerek talepleri ile il

gili kendileri ile gõrü�meleri.
3. Tabancalarmm kendilerinde kalmas1, fakat tüm bomba ve patlay1c1-

lar1 birakmalar1481•
Banka Müdürü raporunda konuyla ilgili ilginç bilgiler vermektedir.

Anlatt1klar1 tam anlam1yla diger kaynaklarla uyu§masa da genel çerçevenin aym
oldugu dikkati çekmektedir. Sultan II. Abdülhamid'in ba§kâtibi Tahsin Pa§a ise
bu gõrü§menin saray boyutunu §U §ekilde anlatmaktad1r:
4 so Uras, Tarihte Ermeni/er, s. 512-513.

4 8 1 OBA, LA 23, 999, s. 3 -5.
"Rus Elçiligi Ba§ Tercümam Maksimof saraya geldi: Güya hiçbir §ey
den haberi yokmu§ ta, ba§ka bir i§ takibi için gelmi§ gibi bir hâli vard1.
Gerçekte bu i§ten Rus Elçiliginin ili§igi ve Maksimof'un parmagi oldugim
dan §Üphe yoktu. Maksimof'u elde etmek o kadar güç degildi. Onunla aç1k
ça konu§ulabilirdi. Bankaya giren Ermenilerin ç1kanlmas1 kendisine teklif
olundu, ilk õnce kabul etmemek istedi. Fakat anlayacagi dille konu§ulunca
kabul etti. Bankaya gidip geldi. Haklarmda bir ceza yaptlmamak, vapura
bindirilerek dt§artya gitmelerine izin verilmek §arttyla bankadan ç1kacakla
nm sõyledi. Bu mesele de bõylece kapand1482•
ingiliz ve Frans1z diplomatik temsilciliklerinin yapt1klan yazt§malarda

birbirine benzer ifadeler içermektedir. 27 Agustos sabah1 saat 9.55'te ingiliz
Maslahatgüzar1 Herbert'in Lord Salisbury'e gõnderdigi acil telgrafta, Ermenilerin
Sultan'm emniyet sõzü üzerine Osmanh Bankas1'ndan aynlmaya erken saatlerde
ikna olduklar1, Sir Edgar Vincent'm onlar1 yatma gõtürdügü ve o gün õgleden
sonra ülkeden gemi ile aynlacaklar1 bildiriliyordu483• Frans1z maslahatgüzan De
la Bouliniere'nin Frans1z Hariciye Bakam Hanotaux'ya gõnderdigi 27 Agustos
tarihli telgrafta benzer ifadelere yer verilirken, õzellikle Maksimof ve Edgar
Vincent'in yanlSlra müdür yard1mc1Sl Frans1z Auboyneau'nun takdire §ayan i§ler
ba§ard1g1 ifade ediliyordu484• Bu madaki geli§melerin ne §ekilde oldugu ile ilgili
baktlmas1 gereken diger bir kaynak ise ar§iV belgeleridir. Aqiv belgeleri de bu s1-
radaki geli§meleri aynnttlar1 ile ele almaktadir. Anlattlanlara gõre banka içerisinde
ve etrafmda devam eden karga§a ak§amüstü saat on buçuk civarmda bir derece
azalmi§tl. Gece saat üçte banka müdürü Edgar Vincent ve yard1mc1s1 Auboyneau,
Rusya Sefareti ba§ tercümam Maksimof ile Mirliva Vehbi Pa§a ve Sadaret Yaveri
Kaymakarn Muzaffer Bey müzakereci olarak gelmi§lerdi. Gelen müzakereciler
komitecilerin liderini pencereye çag1rm1§lard1. Komite lideri pencereye yakla§ma
ya çekindigi için içeride bulunan ikinci müdür Wülfing ve tercüman Panciri Bey'i
yanma alarak pencereye geldi. Bu s1rada yaptlan konu§malar esnasmda Rusya se
fareti ba§ tercümam Maksimof komitecilere sert bir dille yalmzca hayatlarmm
temin olunabilecegini sõylemi§ti. Bunun üzerine bir süre aralarmda müzakere
4 82 Tahsin Paia'mn Ytldzz Hatzralan, Sultan Ahdülhamid, Bogaziçi Yaymlan , i sta nbul ,
1999, s. 62-63.
4 8 3 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 134, Demirel, Ermeniler
Hakkznda Íngiliz Belgeleri, s. 126-27.
4 8 4 Documents Diplomatiques:Affaires Arméniennes, No: 241, s. 266.
126 FiKRETTiN YAVUZ
yapan komiteciler silahlan kendilerinde kalmak §art:J.yla bunu kabul etmi§lerdi485•

Olaym içerisinde bulunan dõrt farkh agtz geli§meleri bu §ekilde anlatmaktadtr. Bu
ifadelerden anla§tld1gt kadanyla komiteciler silahlan kendilerinde kalmak kayd1y
la bankadan ayrtlmayi kabul etmi§lerdi. Anlattlanlar õzellikle müzakerelerin süre
si dikkate almd1gtnda bir takim farkliliklar gõsterse de genel hatlar1yla birbiriyle
uyu§maktadtr. Ortak nokta ise silahlar1 kendilerinde kalmak §art1yla bankadan
ayrilip, büyük devletlerin temsilcilerinin õncülügünde yurt di§ma ç1kmalan idi.
e. Banka Binasmdan Çikif ve Gironde Gemisi ile Marsilya'ya Yolculuk
Armen Garo'nun anlatt1klarma gõre banka binasmdan ilk ç1kan kendisiy
di. Ç1kt1ktan sonra kendileri ile müzakere yapan delegelerin yanma geldi. Banka
Müdür yard1mcis1 Auboyneu, Garo'yu Maksimof ve Müdür Edgar Vincent ile
tam§tird1. Burada Maksimof'un Garo'ya sõyledigi sõzler dikkat çekicidir. Rus
birinci tercümam Garo'ya elinizi s1kmama ve bu kahramanca hareketinize olan
hayranhg1m1 ifade etmeme izin verin dedi. Garo banka müdürü Edgar Vincent'm
da huna benzer bir taVIr içerisinde elini s1kt1gmdan bahsetmektedir.
Banka'dan ç1kan ikinci ki§i dogal olarak Hraç idi. Ardmdan geri kalan on
be§ ki§i grup halinde dt§art ç1karak iki liderin arkasmda s1raya girdi. Bu s1rada
Maksimof ile Garo arasmda ilginç bir sohbet geçti. Maksimof acele edilmesi ge
rektigini, içeride daha fazla ki§i oldugunu dü§ündügünü, geri kalanlarm da hemen
dt§anya ç1kmasm1 ve toparlanmasm1 istedigini dile getirdi. Ancak Garo dõrt õlü
ve be§ yarilinm dt§mda diger on yedi ki§inin hazir bulundugunu dile getirdi.
Komiteciler art1k limana gitmeye hazirdi. Garo gitmeden õnce komitecilere
"arkam1zdan bizi çevreleyin ve 1shg1m1 duydugunuzda her §eyden evvel bu be§
ki§iyi õldürün, daha sonra herkes kendisine bir el s1ksm anladm1z m1?" dedi. Bu
cürnleleri Ermenice olarak sõylediginden Maksimof ne dedigini sordu. Ald1g1 ce
vap üzerine iki Türk komutana ciddi õnlemler almasm1 sõyledi ve bunu üzerine
komutanlar birkaç subay çagirarak her tarafa emirler gõndererek komiteciler yol
boyunca giderken askerlerin silahlar1 ile hazir olmalarm1 ve ba§1bozuklarm ke
sinlikle sokaklara girmesine engel olunmas1 direktifinde bulundular. Komiteciler
art1k yola ç1kmaya hazir hale gelmi§lerdi486• Bunu müteakip komiteciler ve müza
kere heyeti nht1mda bekleyen yata gitmek üzere harekete geçtiler. Armen Garo
hep birlikte kõprüye gitmek üzere hazir olduklar1 sirada, sokagtn her iki yakasmda
4 8 5 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-6.

4 86 Bank Ottoman, s . 1 32-139.
silahh iki kordonun oldugundan ve bunlann da arasmdan geçtiklerinden bahset

mektedir. Ônlerinde birkaç zabitin fener, birinin ise beyaz bir bayrak ta§1d1gm1, bu
suada kendilerine bakan bir mollanm onlar1 rahats1z ettiginden ve heyetteki pa§a
nm onu vurdurmasmdan bahseden Garo, Voyvoda Karakolu'ndan gelen yakla§ik
elli askerin iki s1ra halinde kendilerine refakat ettigini belirtmektedir487• Garo nh
t1mda biri kendileri için, digeri ise onlar1 koruyan askerler için haz1r bekleyen iki
kayiga bu §ekilde gittiklerini dile getirirken, Osmanh ar§iV belgeleri komitecilerin
di§ari ç1kmayi kabul edip güvenli bir §ekilde gitmek için bir kordon olu§turulma
s1 taleplerinin, müzakere heyeti tarafmdan Aziziye Karakolu'nda bulunan Ferik
Mustafa Pa§àya bildirildigini; alman tedbirler sayesinde komitecilerin bankadan
yine bir kordon içerisinde nhtima gittiklerini, ancak yolu yayan degil arabalar ile
kat ettiklerini, hatta komitecileri ta§iyan arabalarda rehin olarak birer memurun
bile bulundugundan bahsetmektedir488• Gõrüldügü üzere araba ile ya da yaya ola
rak komiteciler nht1mda bekleyen kay1klara güvenli bir §ekilde binmi§lerdi.
Armen Garo burada bekleyen kay1ga bir ma ile oturduklarm1; ortada
Maksimof onun solunda Hraç, sagmda ise kendisinin oturdugunu, kendi sagmda
bir pa§anm diger pa§anm ise Hraç'm solunda oturdugunu, Auboyneu ile Edgar
Vincent'm arkalarmda, geriye kalan komitecilerin ise iki ma halinde onlarm ar
kalarmda oturdugunu dile getirmektedir489• Komiteciler i§te bu §ekilde Moda'ya
dogru yola ç1km1§tl.
Banka Müdürü Edgar Vincent da Maksimof ile birlikte komitecilere, iki
bahriye komutanhg1 filikas1 içerisinde kendi yatma ç1kana kadar e§lik ettigini
dile getirmektedir490• Bogaz1 kar�1ya geçen komitecileri ta�1yan filika i ngiliz sava�
bandiras1 ta�1yan ve Moda'da demirlemi� olan Edgar Vincent'in yatma491 yakla
�1k sabaha kar�1 dõrtte ula§tl. Komiteciler yata Maksimof tarafmdan ç1karilip yat
kaptanma teslim edildiler. Bu mada kendileri ile birlikte gelen diger filika biraz
uzakta komitecileri korumak için beklemeye ba�lam1�tl. Ertesi gün õglene dogru
muhtemelen komitecilerin burada oldugunu haber alan ahali Moda'da toplanm1�
tl. Bu muhtemel bir saldmnm ayak sesleri olarak tellaki edilmi§ olmah ki komi
tecileri korumak üzere õnce bir i ngiliz sava� gemisi bunu müteakip bir Frans1z ve
487 Bank Ottoman, s . 140-141 .

488 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6.
489 Bank Ottoman, s . 141 .
490
OBA, LA 23, 999, s. 6.
491 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6.
128 FiKRETTiN YAVUZ
bir Rus sava§ gemisi komitecilerin içinde bulundugu yata dogru gelerek çevresin
de demirlemi§ti492• Edgar Vincent raporunda, Per§embe sabah1 saat 7'de i ngiliz ve
Frans1z maslahatgüzarlarm1 ziyaret ederek Gülnar'm yanmda durup Ermenilerin
softalar tarafmdan linç edilmesini õnlemek üzere gemilerini Modàya gõnderme
lerini istedigini dile getirmektedir493• Gõrüldügü üzere Ermeni komitecileri her
türlü destegi i ngiliz, Frans1z ve Ruslardan gõrmekteydiler. Zaten Armen Garo da
õzellikle bindikleri yatm kaptanmm kendilerine çok iyi davrand1gm1, onlara mü
kellef bir sofra haz1rlad1gm1 dile getirmekte ve hatta yarah arkada§lar1 için onlar1
korumak üzere gelen i ngiliz sava§ gemisinin doktorunun gelip tedavilerini yapt1-
gm1 dile getirmektedir494• i §te bu §ekilde i ngilizlerden yard1m gõren komiteciler
art1k Maksimof'un, sõz verdigi üzere geri gelmesini bekliyorlard1.
27 Agustos sabah1 saat lO:OO'da büyükelçiler bu geli§melerle ilgili bir toplant1
yapm1§lard1. Bu toplant1da Maksimof tarafindan verilen sõzler teyit edilmi§ ve
Ermenilerin o gün a�am saat OS:OO'da Messageries (Maritimes �irketi'nin) S.S.
"Gironde" gemisi ile Marsilya'ya gõnderilmesi için gerekli düzenlemeler yapil
ffil§tl. Bu program da aym §ekilde i§lemi§ti495• Alman kararlar1 yerine getirmek
üzere Maksimof, yanmda i ngiliz ve Frans1z temsilciler oldugu balde yata geldi.
Gelenler arasmda Frans1z elçiligi ba§ tercümam Roue ve bir i ngiliz de bulunuyor
du. Yakla§Ik saat dõrtte yata gelen bu heyet ile komitecilerin Gironde gemisine
bindirildigi, saat be§e kadar bir saat boyunca konuyla ilgili hararetli konu§malarm
oldugu dikkati çekmektedir. Garo bu bir saatlik süreçte yap1lan konu§malara am
larmda yer vermektedir.
Maksimof'un kendilerine daha fazla zaman kaybetmeden haz1rlanmalarm1,
onlar1 Marsilya'ya gõtürecek Frans1z gemisi Gironde'nin kõrfezde bekledigini be
lirtmesinin üzerine Armen Garo, 'Jakat Bay Maksimof, biz dün verdiginiz sozlerle
ilgili bir jeyler duymayz bekliyorduk, refarmlarla ilgili yaztlt bir belge vermediginiz
sürece buradan ayrilmayacagzz" demi§tir. Buna kar§illk olarak Maksimof bõyle bir
belgeyi imzalamak için kendisinin haz1r oldugunu ancak meslekta�larmm huna
raz1 olmad1klarm1 dile getirmi§ti. Garo'nun anlatt1gma gõre bu sirada lafa giren
Frans1z ba� tercüman Roue, "eger bu tür çtlgmca bir hareketi gerçeklejtirmeseydiniz,
bugün trkdajlartntZtn kanlart istanbul sokaklartnda akmayacaktt " demi�ti. i stanbul
492 Bank Ottoman, s.142-143.

493 OBA, LA 23, 999, s. 6.
495 OBA, LA 23, 999, s. 6.
olaylanrun devam ettigini õgrenen komiteciler kendilerinin çok adi bir �ekilde
kandmlchklanru dü�ünüyorlard1. Ancak yapacak bir �ey olmad1g1run farkmday
dtlar ve Avrupah temsilcilere kar�1 direnmenin manas1z oldugu sonucuna varm1�
lard1496.
Gironde'nin geli�iyle Frans1z tercümarun, "silahlartntzt teslim edin arttk, gemi
sizi bekliyor" demesinin ardmdan Garo �u cevab1 veriyordu: "silahlartmtz Ermeni
ihtilalci Federasyonu'nun maltdtr ve biz bunlart komiteye gotürmeye mecburuz size
vermeyiz". Bu cevap üzerine istenmeyen bir durum ortaya ç1km1� ancak yine
Maksimof olaya müdahale ederek kendilerinin haklt oldugunu ancak bir Frans1z
gemisine silahh bir �ekilde binemeyeceklerini dile getirmi�ti. Bunun üzerine para
kar�iligmda silahlarm sattlmas1 ve paranm komiteye gõnderilmesine karar veril
mi�ti. Tabancalarm her biri Edgar Vincent'in verdigi be� altm lira kar�iligmda
komitecilerden ahnm1� ve bu problem de bõylece çõzülmü� oldu.
Saat be� sularmda komiteciler Frans1z denizciler ve tercümanla birlikte
Gironde gemisine bindirilip kaptana teslim edildiler. Bu s1rada komitecilerin ta
mam1 ve iki liderin üstleri gemi personeli tarafmdan aranmt§tl. Edgar Vincent
ve diger üç tercüman gemiden ayrtlmadan õnce Garo, Maksimof' a tabancasm1
hediye olarak saklamak üzere kendisine vermesini istiyor, Maksimof da komite
ciler gemiden indiginde kendisine verilmek üzere bu tabancayi gemi kaptanma
teslim ediyordu. Saat yakla§tk alt1 sularmda Gironde gemisi art1k yol almaya ba§
lam1§t1497. Komiteciler gemi ile Marsilya'ya dogru giderken Osmanh Hükümeti
de bu yolculukla ilgili sürekli bilgi toplamakta ve õzellikle komiteciler hakkmda
her türlü bilginin kendilerine ula§ttrtlmasm1 gemi güzergâhmdaki gõrevlilerinden
istemekteydi.
Bu amaçla izmir vilayetine yaztlan 1 7 (29) Agustos 1896 tarihli yaz1 ile
bankaya girmi§ olan ve Marsilya'ya gitmek üzere yola ç1kan Ermenilerin izmir'e
ç1km1§ olduklarmm haber ahnd1g1 belirtiliyor, eger bu durum gerçek ise bu ki�i
lerin yakalanmas1 ve fotograflarmm çekilerek gõnderilmesi isteniyordu. Yok eger
i zmir'e ç1kmam1§lar ise nerelere gitmi§ olduklarma dair bilgi toplanmas1 talep
ediliyordu498. Gõrüldügü üzere Osmanh Hükümeti yola ç1kan bu Ermenileri s1kt
takibe almak niyetindeydi. Bunun sebebi muhtemelen daha õnce Ermeni komi-

49 8 BOA, Y.EE. KP. 86-6-556, lef. 1.
130 FiKRETTiN YAVUZ
tecilerinin geri dõnerek yanm btrakt1klan i§leri devam ettireceklerini ifade etmi§
olmalarmdan kaynaklamyor olsa gerektir.
Yine bu amaçla Hariciye Nazm Tevfik Pa§a Atina'ya 29 Agustos tarihli
bir telgraf gõndererek, son olaylar1 ç1kartan Ermenilerin Per§embe günü Pire'ye
giden "Gironde" adh Frans1z yolcu gemisine binmi§ olduklarm1 belirtmi§ti. Bu
Ermenilerin orada inip inmediklerini, adlarm1 ve gitmek istedikleri ülkeler hak
kmda bilgi toplanmasm1 ve kendisine bildirilmesini istiyordu499• Atina'dan verilen
cevapta, adi geçen yolcu gemisinin Pire'ye gelmi§ oldugu, fakat gemi kaptanmm
içeride bulunan on yedi Ermeni'den hiç birinin inmesine izin vermedigi ve bu
ki§ilerin Marsilya'ya dogru hareket etmi§ olduklari belirtilmi§ti500• Gironde gemisi
Marsilya'ya dogru yol ahrken Marsilya'daki §ehbenderlik ile Í stanbul arasmda bu
konu ile ilgili yazt§malar da hizlanarak devam ediyordu.
7. Ermeni Komitecilerin Marsilya'ya Gidi§leri ve Buradaki Geli�meler
Gironde Gemisi ile Marsilya'ya hareket etmi§ olan Ermeni komitecilerinin
seyahatleri esnasmda Osmanh Hükümeti ile Paris Sefareti ve Marsilya arasmda
yogun bir haber ah§ veri§i oldugu gõrülmektedir. Ôzellikle Marsilya Ba§§ehbenderi
Mavroyeni Bey'e çok i§ dü§ecekti. Muhtemelen bunun bilincinde olan Mavroyeni
Bey, Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi 29 Agustos tarihli bir yaz1 ile gelmekte olan
geminin admm ve Ermenilerin e§kallerinin bildirilmesini istiyordu501•
Bunun üzerine Hariciye, Ermeni komitecilerin binmi§ oldugu geminin ad1-
nm "Gironde" oldugunu belirtmi§ ancak komitecilerin e§kâlleri hakkmda herhan
gi bir bilginin kendi ellerinde olmadigm1 30 Agustos'ta Marsilya'ya gõnderdigi
telgrafta bildirmi§ti502• Bu strada dikkati çeken bir husus ise bankaya sald1ran
ve Marsilya'ya sürülen komiteciler arasmda iki de subay bulundugunun güvenilir
kaynaklardan õgrenildigi §eklindeki §ayiadtr503• Sadaret gemi Marsilya'ya vard1-
gmda bu iki zabit ile diger komitecilerin orada kimlerle baglant1 kurduklarmm,
nereye gittiklerinin uygun yollarla ara§tmlmasm1 istemi§ti504• Paris Sefiri Münir
Bey ise, Marsilya'dan aldig1 bilgiye dayanarak 6 Eylül'de gõnderdigi telgrafta, ge-
499 BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 1 .

500
BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 2.
501
BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 4.
502
BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 3 .
503
BOA, A.MKT.MHM. 627-45, lef. 1-2.
50 4
BOA, HR.SYS . 2802-4, lef. 12.
len Ermeni komitecileri arasmda herhangi bir zabitin bulunmadigm1 Hariciye

Nezareti'ne bildirmi§ti5º5•
Komitecilerin Marsilya'ya varmalarmdan õnce Osmanh Hükümeti, Fransa'nm
bu ki§ilere ne §ekilde muamele edecegi üzerinde duruyordu. Yani komiteciler aca
ba serbest mi b1rakilacaklard1 yoksa hapse mi attlacaklard1? Muhtemelen Fransa
Hükümeti'ni etkilemek için Paris Sefiri Münir Bey, Fransa Hariciye Nazm
Hanotaux'a bir mektup gõndererek komitecilerin i§ledigi suçlara dikkat çekmek
istemi§ti. Kendisi Cumhuriyet hükümetinin çok tehlikeli olan bu ki§ileri Fransa'ya
kabulünü reddedecegini kuvvetle ümit ettigini bildiriyordu506• Mavroyeni Bey
3 1 Agustos tarihiyle Hariciye Nazm Tevfik Bey'e gõnderdigi telgrafta, Frans1z
Hükümeti'nin Ermeni komiteciler Marsilya'ya ula§tiklarmda onlar1 tutuklaya
cagm1 ve siyasi mahküm muamelesi yapacagm1 valiligin kendisine bildirdigini
belirtiyordu507• Paris Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta da büyükelçi Münir Bey,
Mavroyeni Bey'i teyit eder §ekilde, ald1g1 habere gõre Fransa Hükümeti'nin gelen
komitecilerin Fransa topragma ayak bast1klarmda siyasi mahküm olarak tutuk
lanmalan için laz1m gelen her türlü tedbirin almd1gm1 ve bu durumun Marsilya
sos BOA, HR.SYS . 2832-30; HR.SYS. 2802-4, lef. 21.

506
BOA, YA.HUS. 368-59, lef. 3; HR.SYS. 2832-27; HR.SYS. 2802-4, lef. 11.
Münir Bey'in Hanotaux'a gõnderdigi nota §U §ekildeydi: "jstanbu/'da çe1itli olaylara kar111p,
son günlerdeki olaylart provoke ederek Osman!t Bankast'na sald1rm11 olan Ermeniler ülkeden
sürgün edilmi1ler ve muhtemelen Marsilya'ya gelmek niyetindedirler.
Fransa, cõmertlik içerisinde misafirperverligini her mevki ve her milliyetten yabanctlara
gõstermektedir, fakat açtkça 1üpheli bir karakter ta11yan!art s1mrd111 etmekte tereddüt etmemelidir.
Burada suçlar apaçtk ortadadtr ve suçlulartn cezalandtrtlmalart konusundaki istisnai durumlar
bellidir.
Dolaymyla, Cumhuriyet Hükümeti'nin aym zamanda tehlikeli olan bu insanlartn Fransa'ya
kabul edilmesini reddedecegini kuvvetle ümit etmekteyim.
Yüce takdirlerinize sundugum, dü1ünceler d11inda, güvendigim kaynaklardan aldtgtm
bilgilere gõre, burada bulunan Ermeni mihraklartn Büyükelçiligimiz ve personeline kar11 suikast
tasarladtk!artm da gõz õnünde bulundurmamzt ümit etmekteyim. Bu durumda, olmaz ya, bir an
için jstanbu/'dan sürülmÜJ olan anar1istler bir süre için Fransa'ya gelsinler ve ho1 gõrülsünler, sõz
konusu suikastçt!ar muhtemelen burada etkili bir yardtm gõrecek ve cesaret bulacaklardtr.
Eger size bu õzel durum için yazmakta rahat davramyorsam, sõyledigim gibi bu, Franstz
Hükümeti'nin õnceden tedbir almayt tercih edebilecegi fikrinden kaynaklanmaktad1r". BOA,
HR.SYS. 2802-4, lef. 8. naklen Osman!t Belgelerinde Ermeni Franstz jfi1kileri (1879-
1918), Cilt. I, T.C. Ba§hakanh Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi Daire
Ba§kanhg1 Yaym Nu: 58, Ankara, 2002, s. 100-101 .
501
BOA, YA.HUS. 358-51, lef. 3, 358-59; BOA, HR.TO. 353-76; BOA, HR. SYS.
2802-4, lef. 5.
132 FiKRETTiN YAVUZ
valiligine bildirilmi� oldugunu baber veriyordu508• Gõrüldügü üzere Ermeni ko

mitecileri Marsilya'ya ayak bast1klarmda tutuklanacaklard1. Anlaplan tutuklan
malar1 konusunda, Paris Sefiri Münir Bey ve Marsilya Ba��ebbenderi Mavroyeni
Bey'in çabalar1 netice vermi�tir.
a. Komitecilerin Tutuldanarak Saint Pierre Hapishanesi'ne Gõnde
rilmeleri
27 Agustos 1896 Per�embe �amüstü saat OS:OO'te Ístanbul'dan yola ç1kan
Gironde, bir baftahk yolculugun ardmdan Marsilya limanma ula�m1�t1. 3 Eylül
Per�embe günü �am saat lO:OO'da gelmi� olan Gironde gemisindeki on yedi
Ermeni komitecinin be�li gruplar balinde tutuklanm1� olarak karaya ç1kartld1gi,
bem Paris Sefiri Münir Bey bem de Marsilya ba��ebbenderi Mavroyeni Bey tara
fmdan Osmanh Hükümeti'ne bildiriliyordu509• Gece vakti Marsilya'ya gelen ko
miteciler kendilerinin serbest biraktlacaklarm1 ümit ediyorlardi. Nitekim Armen
Garo, Ístanbul'da kendilerine bu tür bir sõz verildiginden bahsetmektedir510• Fakat
Frans1z polisi komitecileri õnce arayarak gõzaltma alm1� daha sonra St. Pierre
Hapisbanesi' ne gõtürmü�tü.
Arama esnasmda yukar1da belirtildigi üzere Maksimof tarafmdan gemi kap
tanma teslim edilen Garo'nun silah1 üzerinden ç1km1�ti. Osmanh Hükümeti'nin
aldig1 telgraflar da bunu teyit etmektedir511• Armen Garo da polislerin etrafla
nm çevirerek kendilerini St. Pierre Hapisbanesi'ne gece vakti gõtürdüklerini,
�ikâyetlerini kimsenin dinlemedigini, üstüne üstlük bir kere daha polislerin ken
dilerini soyup arad1klarm1, saat ve paralarm1 bile ald1klarm1 dile getirmektedir.
Hapisbaneye gõtürülen komitecilerin yar1Sl Garo ile, diger yar1s1 ise Hraç ile
birlikte iki büyük odaya konulmu�lard1512• Komitecilerin bu �ekilde bapsedilme
leri Osmanh Hükümeti tarafmdan mubtemelen, memnuniyetle kar�tlanacakti.
Nitekim Hariciye Nezareti'nin Paris Sefareti'ne gõnderdigi telgrafta durumdan
memnun oldugu gõrülmektedir.
Hariciye Nazm Tevfik Pa�a 6 Eylül taribinde Paris Sefiri Münir Bey'e gõn
derdigi telgrafta, Ístanbul'dan sürülen ve Marsilya'ya gelmi� olan Ermenilerin
508
BOA, HR. SYS. 2832-16.
509
BOA, HR.SYS. 2832-24, Y.PRK. E�A. 25-8, lef. 2, YA.HUS. 359-29, lef. 2.
510
Bank Ottoman, s. 151.
511
BOA, Y.PRK.E�A. 25-8, lef. 2, HR.SYS. 2832-24.
512
tutuklu olmalanndan dolay1 Frans1z Hariciye Nazm'na Osmanh Hükümeti'nin

§Ükranlar1ru sunmasm1 istemi§ti513• Alman bu telgraf üzerine Paris Sefareti'nin
harekete geçmesi kaç1rulmazdi. Ancak Münir Bey bunun için harekete geçmi§ti
bile. 4 Eylül tarihinde Fransa Hariciye Nazm Hanotaux'a bir mektup gõndermi§
ve minnet duygularm1 §U §ekilde belirtmi§ti:
"Ermeni anar�istler ve Osmanh'yi ilgilendiren diger suçlularm
Fransa'ya gelmeleriyle ilgili konuda Cumhuriyet hükümetinin nazik çaba
lar1yla almakta oldugu tedbirleri gerek Bab1ali ve gerekse Saray'a bildirmek
gõrevimdir.
Burada, bu fusattan istifade ederek minnet duygular1m1 belirtmek is

tiyorum, aynca bu samimi duygular1m1 sayin Dahiliye Nazm'na ve kendile
rinden Ba�konsolosumuz Mavroyeni Bey'in gõnderdigi raporlarda õvgüyle
sõz ettigi Marsilya'daki yetkililere de iletmenizi rica ederim"514•
i §te bu §ekilde Frans1zlara ald1klar1 õnlernler için §Ükranlarm1 sunan Münir

Bey, 6 Eylül tarihli telgrafa cevaben de yukandaki mektubu zaten gõnderip §Ük
ranlarm1 sundugunu, birkaç gün içerisinde tekrar Fransa Di§i§leri Bakan1'na
te§ekkür edecegini bildiriyordu515• Osmanh Devleti komitecilerle ilgili Fransa
Hükümeti ile bu §ekilde ileti§im içerisinde idi. Ancak komitecilerin hapishanede
ki dururnlan ile ilgili aynntill bilgi bu yaz1§malarda yer almamaktadrr.
Komitecilerin hapisteki günleri ve sorgular1 ile ilgili Armen Garo aynntill
bilgiler vermektedir. Komitecilere 4 Eylül sabah1 kahvalt1 verildikten sonra saat
09:00'da bir grup yetkili yanlarmda askerler oldugu balde onlarm bulundugu oda
ya gelmi§lerdi. Komitecileri sorgulamak üzere gelen bu ki§iler vali yard1mcm, po
lis müdürü, §ehir askeri kumandaru ve cezaevi müdürden olu§uyordu. Yanlarmda
hayli evrak da bulunan bu ki§ilerin geli§ nedenleri tabi ki komitecilerin sorgulan
mas1yd1. Vali yard1mc1smm belirttigine gõre Paris'ten ald1klar1 emir dogrultusun
da komiteciler sorgularup ayrmtill bir rapor içi§leri bakanhgma gõnderilecekti.
Garo'nun anlatt1klarma gõre, zaten Frans1z yetkililer tarafmdan i stanbul'da
kandmlm1§lard1. Bu nedenle kendilerinin hapsedilmelerine kar§l ç1km1§ ve hangi
yasal haklara dayanarak hapsolunduklarm1 vali yard1mc1sma sormu§tu. Bundan
513 BOA, HR. SYS. 2802-4, lef.17.

514 BOA, HR.SYS. 2802-4, lef. 9; Osmanlt Belgelerinde Ermeni-Frans1z j/ifkileri (1879-
1918), e. I, [Proje Yõneticisi, Yusuf Sannay], Ba�bakanhk Devlet Ar�ivleri Genel Müdürlügü,
Osmanh Ar�ivi Daire Ba�kanhg1 Yaymlan, Ankara, 2002, s. 101.
515 BOA, HR. SYS. 2832-28.
134 FiKRETTiN YAVUZ
sonra Garo vali yard1mc1Sl, kumandan ve polis müdürü ile kendisi s1ki bir müzake
reye girmi§ti. Kendisine sorulan sorulara cevap vermeyecegini, çünkü i stanbul'daki
bir temsilcisi "yalanc1" olan Frans1z Hükümeti'ne bundan sonra güvenemeyecek
lerini sõyledigini iddia etmektedir. Buna kar§illk olarak kumandanm sõzlerinizi
tartarak konu§un uyarlSl üzerine, Garo geri adim atar bir §ekilde "- sõyledikleri
min gayet tabi farkmday1m ve çok sevdigimiz Fransa'da bu tür sõzler sõylemekten
üzüntü duyuyoruz" cevabm1 vermi§tir516. Bu konu ile ilgili olarak Fransa'dan ha
riciye nezaretine gelen yaz1§malarda da aym husus üzerinde durulmaktadu. Tam
anlam1yla bu tür konu§malarm oldugu dogal olarak anlatilmasa da Mavroyeni
Bey'in 5 Eylül'de, Münir Bey'in ise 6 Eylül'de Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'ya gõn
derdikleri telgrafl.arda i stanbul'da kendilerine aksi yõnde sõz verilmi§ olmasma
kar§illk komitecilerin tutuklu olmaktan yakind1klan dile getirilmektedir517.
Konu§malarm devammda muhtemelen havanm yumu§amasm1 firsat bilen
Garo, kendisine Osmanh Bankas1'm neden bastm1z sorusunun sorulmas1 üze
rine, 26 Agustos ve sonrasmdaki olaylan anlatmi§tl. Bu konu§malann ardmdan
Frans1z yetkililerin yumu§ad1gm1 ve kendilerine iyi davranmaya ba§lad1klarm1 dile
getiren Garo'nun ve arkada§larmm bir diger s1kint1Sl ise isimlerinin aç1klanma
s1 meselesiydi. Her birinin Ttirkiye'de büyük aileleri oldugunu dile getiren Garo,
isimleri aç1ga ç1kt1g1 takdirde Türk hükümetinin onlan katledecegini iddia et
mi§ti518. Garo'nun bu sõyledikleri Osmanh ar§iV belgelerine de yans1m1§tlf. Paris
ve Marsilya'dan gõnderilen telgrafl.arda komitecilerin bõyle bir tutum içerisinde
olduklar1 gõrülmektedir. Bu konu ile ilgili Paris Sefiri Münir Bey, gõnderdigi
telgrafta komitecilerin ailelerinin tehlikede oldugu bahanesiyle kimliklerini aç1k
lamaktan kaçmd1klarm1 bildirmektedir519. Ancak nihayetinde komiteciler kirnlik
bilgilerini vermeye raz1 olmu§lard1. Marsilya §ehbenderliginin gõnderdigi telgrafta
komitecilerin yukar1da belirtilen çekincelerine ragmen sonunda kirnlikleri ile ilgili
bilgi vermeye raz1 olduklarm1 ve bu bilgilere ula§mak için çaba sarf edildigi belir
tilmekteydi520. Ôzellikle Mavroyeni Bey konu ile ilgili mümkün olan tüm gayreti
gõstermesine ragmen henüz komitecilerle gõrii§ememi§ti. Nitekim Frans1z yetki
lilerin bu ki§ilerle hiç kimsenin gõrii§mesine izin vermedigi yapilan yazi§malardan
516
Bank Ottoman, s. 151-152 .
517
BOA, HR. SYS. 2832-30; HR. SYS. 2802-4, lef.16, 21.
518
519
BOA, HR. SYS. 2832-30; HR.SYS. 2802-4, lef.21.
520
BOA, HR. TO. 353-81.
anla�tlmaktadu-521• Ancak Ermeni komitecilerinin kimlik bilgilerini vermeye raz1

olmalan neticesinde bu bilgilerin Osmanh Hükümeti'ne de ula�acagi kesindi.
Osmanh Hükümeti'nin enerjik �ehbenderi Mavroyeni Bey mahalli polis ida
resi ile yapt1g1 õzel gõrü�meler neticesinde komitecilerin isim, e�kâl ve sair bilgile
rini elde etmeyi ba�arm1�ti. Ald1g1 bu bilgileri Paris Sefiri Münir Bey'e bildirmi�, o
da bu bilgileri Osmanh Hükümeti'ne bir liste olarak sunmu�tur. 6 Eylül tarihinde
gõnderilen cetvel a�ag1daki �ekildeydi522•
Tablo 1. Marsilya'da Hapsedilen 17 Komiteci Hakkmdaki Bilgiler
Ísmi Ailesi Mesleii Yq1 Íkametrilu F.skilleri
Babas1 müteveffa
San b1y1kh pembe yanakh
Garo Armen Erriyoman523 validesi Hoca Yirmi üç !stanbul
marur yüzlü
Ma ri
Antreasyan Babas1 !stepan validesi Esmer yüzlü kara gõzlü
Hoca Yirmi bei !stanbul
Hraçya Mari siyah saçh
Dakesyan Pederi Dakes validesi Kuca saçh uzun boylu
Bekçi Otuz yedi lstanbul
M1g1rd1ç Anna kara gõzlü
Pederi Davic validesi Kara ve koyu k1virc1k
Baronir Davit Makineci Otuz yedi lstanbul
Ma ri saçli çukur çeneli
Varranyan Pederi Vartan Validesi Kalluk burunlu aç1k
Ameie Yirmi iki !stanbul
Setrok Mariyan benizli
Haçaduryan Pederi Haçadur Validesi San luzi! sakalli çukur
Ameie Yirmi yedi !stanbul
Zare Luçik çeneli
Pederi Toros validesi Yirmi Donuk benizli koyu
Hozikyan Agob Ameie !stanbul
Mariyan sekiz kumral saçh vc b1y1kh
Saçlan b31mm yan
Harucunyan Pederi Harutun validesi
Ameie Yirmi bci lstanbul tarallarmdan dõkülmtij
Arakel Hatun
çalur gõzlü
Havnolyan Babas1 Serkiz validesi Donuk benizli enli yüzlü
Dogramact On sekiz !stanbul
Antranik Takuhi uzun ve eae:a burunlu
Çukur çencli donuk
Danukyan Babas1 Abraham validesi
Dogramac1 Yirmi bei !stanbul benizli sol kai üzerine
Minas Eglisaben
benli
Babas1 Kapriel validesi
Karbiyan Sarkiz Dograrnac1 Yirmi üç !stanbul Çukur çeneli
Dirohi
521 BOA, HR. SYS. 2832-30.

522 BOA, Y.Mtv. 146-3.
52 3 Garo kendi eserinde babasmm admm Harutun oldugunu belirtmektedir.
(Pasdermadjian, WhyArmenia Should Be Free, s. 6).
136 FiKRETTiN YAVUZ
Ísml Allesi Meslcjti Yq1 íkametrihi Etkilleri

Babas1 Artin validcsi Yirmi
Kiziryan Arakel Kahveci lstanbul Sart kml saçh
Tqhun sekiz
Babas1 Manuk validcsi Yirmi Esmer sag kolunda bir
Kallaçyan Rupen Marangoz lsranbul
Harrub sekiz pare-i ni�ani olduru
Karagavuryan Babas1 Mardiros validesi Aç1k almh esmer koyu
Marangoz Yirmi iki lstanbul
Nerses Andrassem gõzlü
Babas1 Simon validesi Dcbbag Büyük ag1zh siyah saçh
An�yan Ycnork Yirmi üç lstanbul
Sareh esnafmdan kulab;mm memesi delik
Gregoryan Babas1 Grigor validesi YLizü ziyade pembe kara
Ameie Yirmi bq lsranbul
Sahak Suldan saçh
M1g1rd1çyan Babas1 M1g1rd1ç validesi Dõrt kõ�e çcneli yüzü
Ameie Yirmi al11 lstanbul
Mikitar Ananya pcmbc saç1 kovu
Hapishane yetkililerinden alman bilgilere gore haz1rlanan cetvel bu §elcil

deydi. Komiteciler hapishanede bulunduklan sirada Mavroyeni Bey sürekli ola
rak onlarm resimlerini elde etmeye ve onlarla ilgili bilgiler toplamaya çahpyordu.
Hariciye Nezareti'ne gonderdigi bir telgrafta, gizlice ogrendigine gore mahalli
yetkililerin elinde komitecilerin eleba§larmm Londra Komitesi'ne mensup oldu
guna dair kamtlarm oldugu ve Marsilya valiliginin bu konu ile ilgili bir raporu
içi§leri bakanhgma sunacag1 bilgisini veriyordu524• Ancak daha sonraki yaz1§
malarda bu konu ile ilgili herhangi bir yaz1§ma mevcut olmadigmdan, Armen
Garo'nun Londra Komitesi'ne mensup oldugu bilgisi biraz havada kalmaktadir.
Komiteciler hapisteyken dikkati çeken bir husus da Marsilya bas1mnm on
yedi Ermeninin serbest birakilmas1 için bir kampanya ba§latml§ olmas1d1r525• 12
Eylül tarihli telgrafinda Mavroyeni Bey, yapt1g1 ara§tirmalar neticesinde bu habe
rin düzmece oldugunu, on yedi komitecinin ikisinin (muhtemelen Garo ve Hraç)
serbest b1rakild1ktan sonra Fransa'da kalmak için emniyetten izin istediklerini,
fakat mahalli idarenin Frans1z Hükümeti'ne bunlarm smirdt§l edilmelerini tavsiye
ettigini belirtmektedir526• Yine Mavroyeni Bey'in belirttigine gore bu on yedi ko
mitecinin lideri (Garo), Cenevre'de bulunan ve en "§erir" (kotü) türden bir anar§ist
olan Kasparyan'a Osmanh Bankas1 saldmsm1 ve diger konular1 anlatan bir mek
tup yazmt§ ancak valilik mektubu gondermeden Dahiliye Nezareti'nin bilgisine
SUilffiU§tu527•
524
BOA, HR.TO. 353-107; BOA, Y.A.HUS. 359-75.
525
BOA, Y.A.HUS. 359-23, 359-82, lef. 2 .
526
BOA, HR.TO. 353-97.
527
BOA, HR.TO. 353-105.
Armen Garo ise on yedi gün kald1klar1 hapishanede birkaç kez gazeteei ki
hgmda hafiyelerin gelip onlarla konu§tugunu, kendileri ile Frans1z sosyalist ve
anar§istleri arasmda bir ili§ki kurmaya çah§t1klarm1 dile getirmektedir. Hatta bu
nun için Marsilyàdaki anar§istlerden birine mektup yazmasm1 bile istediklerin
den bahseden Garo, baz1 Frans1z gazetelerinde Frans1z ve Osmanh hükümetleri
arasmda on yedi komitecinin anar§ist olarak geri verilmesi için müzakere yaptldig1
ile ilgili gazete kupürlerinin kendisine gõsterildigini belirtmektedir528• Garo'nun
sõylediklerine bakilirsa Frans1z yetkililer komitecilerin agzmdan laf alabilmek için
her yolu deniyorlardi.
Komitecilerin hapiste oldugu sürece Fransàdaki Ermenilerin tavular1 nastl
olmu§tu? Nitekim o mada Fransàda kayda deger miktarda Ermeni bulunmak
taydi. Dogal olan buradaki Ermeni cemaatinin hapistekilerin sahverilmesi için
bir takim faaliyetlere giri§meleriydi. Paris Sefareti'nin 14 Eylül tarihi ile gõn
derdigi telgraf bu hususla ilgili bilgiler vermektedir. Frans1zlarm ald1g1 bilgilere
gõre, Ermeni komitecileri bankaya yapt1klar1 gibi baz1 sefarethanelere õzellikle de
Fransa ve Rusya sefarethanelerine girerek ortahgi kan§tirmak niyetiyle, çimento
fiçtlari içinde dinamit ve humbara getirtiyorlardi. Bununla birlikte Ermeni komi
tecileri Paris Osmanh Sefareti õnünde gõsteri yapmak niyetindeydiler. Bu amaç
la kilisede bir toplant1 bile düzenlemi§lerdi. Frans1z yetkililer ald1klar1 bu haber
üzerine durumu Osmanh Sefareti'ne bildirdikleri gibi sefarethane etrafma gerekli
miktarda asker ve hafiye yerle§tirmi§ler, §Üpheli kimseleri de gõzaltma alm1§lard1.
Ahnan õnlemler sayesinde herhangi bir olaym meydana gelmedigi Münir Bey
tarafindan bildiriliyordu529• Gõrüldügü üzere Fransa'daki Ermeniler komitecilerin
sahverilmesi için her türlü tedbire ba§vuruyorlardi. Ancak komitecilerin serbest
birakilmas1 nihayet Frans1z yetkililerin karar1 ile olacakti.
Komitecilerin hapisten ç1kmalar1 ile ilgili geli§meler hakkmda Armen
Garo ilginç bilgiler vermektedir. Anlatt1gina gõre bir gün Frans1z Hariciye
Nezareti'nden bir kagit gelmi§ti. Fransa'da bulunmalarmm hükümet tarafmdan
ho§ kar§tlanmad1gmdan dolayi nereye gitmek istedikleri sorulmu§tu. Seyahat
masraflar1 da kar§tlanacakt1. Komiteciler yapt1klar1 toplant1 sonrasmda on be§inin
New York'a, Hraç ve Garo'nun ise yar1m kalan tahsillerini tamamlamak üzere
528
529
BOA, Y.PRK.E�A. 25-6.
138 FiKRETTiN YAVUZ
Cenevre'ye gitmek istediklerini bildirdiler530. Burada dikkati çeken bir çeli§ki ise
Garo'nun Fransa'da kalmak istedikleri ile ilgili herhangi bir bilgi vermemi§ olma
s1dir. Yukar1da da belirtildigi üzere Garo ve Hraç ilk õnce Frans1z yetkililerden
egitimlerini tamamlamak üzere Fransa'da kalma talebinde bulunmu§lardi. Ancak
bu talep kabul edilmemi§ti. Bunun üzerine egitimlerini Cenevre'de devam ettir
me karar1 alm1§lard1531. Kaynaklardan anla§tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri
Fransa topraklarmda kalamayacaklardi. Gelrnelerinin ardmdan tam on yedi gün
geçmi§ti ki Fransa Hükümeti komitecilerin Fransa topraklarmdan ayrtlmalarma
karar verdi.
1 9 Eylül ak§am1 saat 1 l :OO'de vali yard1mc1Sl hapishaneye gelerek taleplerinin
bakanlik tarafmdan uygun gõrüldügünü bildirmi§ti. Buna gõre on be§ komiteci
ertesi gün New York' a gitmek üzere gemiye bindirilecekti, Garo'nun ve Hraç'm ise
o gece Cenevre'ye gitmeleri isteniyordu. Í ki lider, arkada§lar1 Fransa'dan ayrtlma
dan Cenevre'ye gitmekte diretmi§lerse de bu kabul edilmemi§ti. Nihayet, ç1kar yol
olmad1gm1 anlayan Garo ve Hraç yola ç1kmadan õnce on be§ arkada§ma verilmek
üzere 5000 franki hapishane idaresine b1rakm1§lard1532. Arkada§lanna b1raktiklar1
miktar ile ilgili Osmanh belgelerinde farkh bilgiler mevcuttur. Mavroyeni Bey'in
21 Eylül tarihinde Tevfik Pa§a'ya gõnderdigi telgrafta, iki liderin Cenevre'ye git
meden õnce arkada§lanna 1200 Frank para b1rakm1§ olduklan bilgisi veriliyor
du533. Gõrüldügü üzere verilen bilgilerde ihtilaf mevcuttur. Ancak ar§iV belgeleri
nin o gün yaztld1g1, Garo'nun hatiratmm ise yillar sonra kaleme ahnd1g1 dikkate
ahnd1gmda, ilk bilginin gerçege daha yakin oldugu sõylenebilir.
Bu konuda bir ba§ka husus ise on be§ komitecinin nereye gõnderildikleri me
selesiydi. Yukar1da da belirtildigi üzere Armen Garo arkada§larmm Frans1zlarca
New York'a gõnderilme sõzü verildiginden bahsetmektedir. Ar§iV belgelerinde
ise Frans1zlann bu tür bir taahhüdünden bahsedilmemekle birlikte, komitecile
rin Marsilya valiliginin sorumlulugunda Buenos Aires istikametine giden i talyan
Deniz Í §letmeciligi Vapuru'na bindirildiginden bahsedilmektedir534. Zaten Garo
da Cenevre'ye gittikten iki gün sonra Frans1zlarm kendilerini bir kez daha aldat
t1klarm1 anlad1g1ru, arkada§larma b1rakt1klar1 5000 frang1 da bilet ücreti olarak

S 3 t BOA, HR. SYS. 2833-13; HR.T0.353-97.
533 BOA, Y.A.HUS. 359-108, lef. 4; HR.TO. 353-112.
534 BOA, HR.TO. 353-112.
ahp bir kargo �irketiyle onlan be§ paras1z b1rakarak Buenos Aires'e gõnderdikle
rini belirtmektedir535• K.isacas1 on be§ komiteci Güney Amerika'ya, Armen Garo
ve Hraç ise Cenevre'ye gõnderilmi§lerdi. Kaynaklarda Güney Amerika'ya giden
komitecilerle ilgili bilgi verilmemi§ken, liderleri Armen Garo ve Hraç ile ilgili
ar§iV belgelerinde aynntili bilgiler bulunmaktad1r.
b. Armen Garo ve Hraç'm Cenevre'ye Gidi�leri ve Oradaki Faaliyetleri

Alman karar dogrultusunda Armen Garo ve Hraç Andreasyan 19 Eylülü 20
Eylüle baglayan gece Cenevre'ye gitmek üzere yola ç1km1§lard1. Marsilya ba§§eh
benderi Mavroyeni Bey durumu tam zamanmda õgrenerek komitenin iki lideri
nin Cenevre'ye kadar iki õzel komiser ile gõnderildiklerini Hariciye Nazm Tevfik
Pa§a'ya bildiriyordu536• Tevfik Pap'da aldig1 bu telgraf üzerine adi geçen iki liderin
ismini õgrenmek üzere Mavroyeni Bey'e yazm1§537, aldigi cevapta ise bu iki ki§inin
isimlerinin Armen Garo ve iradc1yan (Hraç) oldugunu õgrenmi§ti538• Birbiri ardi
na çekilen telgraflardan bu iki komite reisinin Cenevre'deyken de s1ki bir §ekilde
takip edilecekleri anla§ihyordu. Nitekim yazi§malar gõrü§tükleri ki§ileri gittikleri
evleri numaralar1 ile birlikte vermektedir.
Armen Garo Cenevre'ye yaptiklar1 seyahate ve arkada§lari ile ilk bulu§mala
nna, onlarla yapt1klar1 sohbetlere deginmektedir. Anlatt1klarma gore, polis mü
dürü onlar1 istasyonuna kadar getirip iki õzel komiserle trene bindirmi§ti. Polis
müdürü istasyonda Marsilya'ya geldiginde Garo'dan aldig1 tabancasm1 ona gõn
derme sõzü veriyor ve bu sõzü daha sonra tutuyordu. i ki komiserle birlikte yola ç1-
kan liderler 20 Eylül Pazar õgleden sonra Cenevre'ye var1yordu. Komiserlerle ye
mek yiyen Garo ve Hraç onlardan aynlarak arkada§larm1 bulmak üzere Tru§ak'm
(Cenevre'deki Ta§nak yaym orgam) yazihanesine gidiyorlard1. Pazar oldugu için
yaz1hanede kimse yoktu. O sirada Cenevre'de bir festival vardt. Garo ve Hraç
arkada§larm1 bulmak üzere oraya gitti. Nihayet burada bir grup Ermeni ile bu
lu§up arkada§lariyla ileti§im kurabilmi§lerdi539• Garo'nun Cenevre'ye dair anlat
t1klar1 bunlarla smirhd1r. Nerede ve kirnlerle kalm1§ olduguna hatiratlarmda yer
vermemekte, yakla§ik bir ayhk s1kmtili bir hayatm ardmdan burada rahatlad1gm-

53 6 BOA, HR.TO. 353-109.
537 BOA, HR.SYS. 2802-4. lef.28.
53 8 BOA, HR.TO. 353-1 13; HR.SYS . 2802-4, lef. 30.
140 FiKRETTiN YAVUZ
dan bahsetmektedir. Ancak Osmanh yetk.ilileri Garo ve Hraç ile ilgili yukar1da da
belirtildigi üzere aynntili bilgiler toplamayi ba§arabilmi§ti.
Mavroyeni Bey 29 Eylül tarihliyle Tevfik Pa§a'ya gõnderdigi telgrafmda,
Armen Garo ve Hraç'm, Rue Lictede Bock No: 7 adresinde, Ermeni s1gmmac1
olan bir ta§ baskicmm (litografyac1) yanmda ikamet etmekte olduklarm1 bildiri
yordu540. Bununla birlikte iki komitecinin yukar1da da adi geçen Kasparyan adh
Ermeni ile Rue de Barouge sokagmda, 36 numarah evinde her gün gõrü§tükleri
bilgisi Bab1âli'ye ula§tiriliyordu541. Osmanh Hükümeti bu iki komiteciyi kald1klar1
evlerin numaralarm1 õgrenmek, kimlerle ne s1khkla gõrü§tüklerini haber almak
suretiyle s1ki bir §ekilde takip ettiriyordu.
Komitecilerle ilgili ahnan ba§ka bir bilgi ise o mada Fransa'yi ziyaret edecek
olan Çar'm ülkeden aynlmasmm ardmdan Paris'e dõnmek niyetinde olduklar1yla
ilgilidir. 29 Eylül tarihi ile Marsilya'dan gõnderilen telgrafa gõre, Armen Garo
ve Hraç, Çar'm gidi§inden sonra Paris'e gitme niyetindeydiler542. Ancak Paris'e
ne amaçla gitmek istedikleriyle ilgili herhangi bir bilgi bulunmamaktadu. Bu
noktada bir ba§ka husus ise bu iki komitecinin Cenevre'de hayatlarm1 ne §ekilde
idame ettirecekleri meselesiydi. Egitim almak istiyorlard1. Dogal olarak bir yerde
çah§malar1 gerekiyordu. Osmanh Hükümeti'nin ald1g1 bilgiye gõre, Garo ve Hraç
Ta§naklarm Cenevre'deki yayin orgam Tru§ak'm yaz1hanesinde çah§1yorlard1543.
Komitecileri izlemek üzere gõrevlendirilen polis müfetti§i Lofolon'un verdigi bil
giler de bunu dogrular niteliktedir.
Müfetti§in verdigi bilgiye gõre õnceden belirttigi evde ikamet eden komite
ciler gazetelerinde çah§1yorlard1. Cenevre'de bulunduklar1 suada Luisan adh bir
yerde bu ki§iler lehine yakla§Ik 1500 ki§inin kattld1g1 büyük bir toplant1 düzenlen
mi§ti. Burada toplanan para yakla§1k 700 frank civanndayken, Cenevre'de topla
nan miktar ise hayli fazla olup 19.000 frank civanndaydi. Polis Müdürü Lofolon
bu iki komitecinin uzun bir müddet daha burada kalacaklarm1 zannettigini, bu
konuyla ilgili daha fazla bilgi toplamak için de õnceden kendisi için çah§an bir
komiserin gõrevlendirilmesini talep ediyordu544•
s 4 o BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 34; Ermeni-Frans1z ili;kileri, c.I, s. 109.
54 1 BOA, Y.A.HUS. 360-32 , lef. 4.
542 BOA, HR.TO. 354-3.
543 BOA, HR. SYS. 2833-13.
544 BOA, i.HUS. 50-1314/Ca-28, lef. l .
Kaynaklardan anla§ild1g1 kadar1yla bundan sonraki üç-dõrt yil süresin

ce Armen Garo, Ta§nak õrgütü bünyesinde faaliyet gõstermi§ ve Cenevre
Üniversitesi'nde yar1da kalan egitimini 1900 yilmda tamamlam1§t1545• Hraç'm
Cenevre Üniversitesi'ne devam edip etmedigi ile ilgili bir bilgi kaynaklarda mev
cut olmasa da muhtemelen o da Garo gibi egitimini burada sürdürmü§tür. Ta§nak
komitesi bünyesinde çah§an bu iki komitecinin egitimlerinin ardmdan daha yo
gun bir §ekilde davalar1 için faaliyet gõsterecekleri a§ikârdir.
e. On Yedi Komitecinin Fotograflan ile ilgili Gelifmeler

Komitecilerin hapiste bulunduklar1 sirada õnemli bir husus da bu ki§ilerin fo
tograflarmm ahnmas1 ile ilgili geli§melerdi. Daha komiteciler Marsilya'ya varma
dan evvel Mavroyeni Bey Osmanh Hükümeti'nin tüm talimatlarm1 yerine getir
mek için bütün tedbirleri ald1gm1 ve gelen komitecilerin fotograflarm1 alabilmek
için son derece gayret gõsterdigini 31 Agustos tarihli telgrafmda belirtiyordu546•
Komitecilerin geli§lerinin ardmdan yapilan yazi§malarda da sürekli olarak bu fo
tograf mevzuu yer almaktad1r. Komitecilerin Marsilya'da hapsedilmelerinin ardm
dan onlarla ilgili geli§meleri s1ki s1kiya takip eden Mavroyeni Bey elinden gelen
her §eyi yapm1§ olmasma ragmen bu fotograflara ulapmamI§tl.
Mavroyeni Bey komitecilerin fotograflarm1 elde edemeyecegini anlayinca
Hariciye Nazir Tevfik Pa§a'ya 15 Eylül tarihi ile bir telgraf çekerek durumu izah
ediyordu. Marsilya valiligine birçok defa ba§VUrffiU§tu. 15 Eylül'de on yedi komi
tecinin resimlerinin çekilmesi için Paris'ten de izin istemi§ti. Õ te yandan Paris
Sefiri Münir Bey'den de harekete geçmesini rica etmi§ti. Fakat komiteciler siyasi
mahkum telakki edildiklerinden herhangi bir netice ahnamamI§tl. Mavroyeni Bey
durumu bu §ekilde izah ettikten sonra Tevfik Pa§a'ya bir õneride bulunuyordu.
Buna gõre mevzubahis komitecilerin suç i§lediklerini ve liderlerinin çok tehlikeli
oldugunu ortaya koyarak idari bir antla§ma çerçevesinde diplomatik yolla bel
ki tatminkâr bir §ey elde edilebilir547• Ald1g1 bu telgraf üzerine Tevfik Pa§a er
tesi gün Paris Sefiri Münir Bey'e bir telgraf gõndererek, Marsilya Valiligi'ne on
yedi Ermeni komitecinin resimlerinin çekilmesi ve bu resimlerden bir nüshanm
Osmanh Hükümeti'ne gõnderilmek üzere Mavroyeni Bey'e teslim edilmesi yetki
sinin verilmesi hususunda Frans1z Hükümeti nezdinde gerekli müracaatlar1 yap-
5 45 Pasdermadjian, Why Armenia Should be Free, s. 7.

546 BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 5.
5 47 BOA, HR. SYS. 2802-4, lef. 25.
142 FiKRETTiN YAVUZ
mas1 emrini veriyordu548• Ancak daha sonraki yazt§malardan anla§tld1g1 kadar1yla

bu ba§VUfU da bir netice vermemi§tir. Osmanh Hükümeti on yedi komitecinin
resimlerine bir türlü ula§amamt§tl. Ancak 3 1 Ekim 1896 tarihinde Paris'te ya
ymlanan "Illustration" gazetesinde bu ki§ilere ait oldugu belirtilen bir fotograf
yaymlanmt§tt549• Bu resim yaymlandtktan sonra dogal olarak Osmanh yetkilileri
nin bununla ilgili ara�tuma yapmas1 kaçmtlmazdi. Nitekim haberde bu ki§ilerin
Marsilya'ya geldiklerinde resirnlerinin çekildigi iddia ediliyordu.
Fotograftaki Ermenilerin bankay1 basan komiteciler olup olmad1gm1 õgren
mek için Osmanh Hükümeti hemen harekete geçmi§ti. Bu amaçla Paris Sefareti,
Mavroyeni Bey'den ald1g1 bilgileri bir rapor halinde Tevfik Pa§a'ya gõndermi§ti.
Mavroyeni Bey 31 Ekim tarihinde yayinlanan resimleri gõrdükten sonra bunlar1
çeken Fabre adlt ki§iye giderek bilgi almt§ ve bu konu ile ilgili ayrmttlari ondan
õgrenmi§ti550• Ba§§ehbender aynca Fabre'den ald1g1 bilgileri dogrulamak üzere
Marsilya valiligine giderek valinin yoklugunda genel sekreterle gõrü§mÜ§ ve en
nihayet fotograflarm düzmece oldugu kanaatine varmt§tt551 • Gõrüldügü üzere
Mavroyeni Bey bu konuda da çok gayretli bir §ekilde çalt§ffil§ ve aynnttlari a§ag1-
da verilecek olan iki raporu Paris Sefareti'ne gõndermi§tir.
Komitecilerin Marsilya'da bulundugu suada son derece ba§arill bir §ekilde
çalt§an Mavroyeni Bey'in i§ini ne kadar ciddiye ald1gm1 gõstermesi aç1smda bu
konuyla ilgili haz1rlam1§ oldugu iki raporu dikkate degerdir. Mavroyeni Bey rapo
run ba§lang1cmda, 31 Ekim tarihli "Illustration" gazetesinin, Gironde ile gelmi§
olan on yedi Ermeni anar§isti temsil eden ve J. Fabre adlt ki§i tarafindan çekilmi§
olan bir fotografi ne§rettigini dile getirmektedir. Hapiste olan bu ki§ilerin yanma
ad1geçen �ahsm nastl girdigini õgrenmek için bu ki§inin atõlyesine gittigini belir
ten Mavroyeni Bey, mahalli yetkililere yapt1g1 1srarlt müracaatlarma ragmen giz
lilik te§kil ettigi gerekçesiyle bu ki§ilerin fotograflanm temin etmesinin mümkün
olmad1gm1, hatta Paris'te içi§leri Bakanhg1'na kendisinin ricalar1 sonucu Emniyet
tarafmdan yaptlan müracaatlarm da huna imkan vermedigini dile getirmektedir.
Tum çabalarma ragmen fotograflara ula�amayan Mavroyeni Bey raporunun
devammda, Fabre'nin gazeteye gõndermi§ oldugu bu resmin, o s1rada Amerika'ya
54 8 BOA, HR. SYS. 2 8 02-4, lef. 24.

549 L'Illustration, "Les Insurgés Arméniens", 352- No. 2801, 31 Kas1m 1896. Bu fotograf
için bkz. ek. 18.
550 BOA, HR.TO. 354-45.
55 1 BOA, HR.TO. 354-43.
gitmeden õnce bakimevinde (Hospice de la Charite) olan gõçmeler arasmdaki

Ermeni tiplerini temsil ettigi.ni õgrendigi.nde huna §a§1rmad1gm1 belirtmektedir.
Aym ki§inin Illustration yõneticilerinin, i stanbul'da Osmanh Bankas1'na saldira
rak can s1kic1 bir olaym õgrenilmesiyle birlikte okuyucularmm ilgi ve merakim
uyandumak istemi§ olabileceklerini ilave ettigi.ni ifade eden Mavroyeni Bey, bu
fotografl.ara bizzat ben ula§amad1ysam, Marsilya'da hiç kimse ula§amami§tlf diye
rek raporuna son vermi§tir552•
Mavroyeni Bey fotografl.arla ilgili olarak ertesi günü bir telgraf daha gõndere
rek gazetede yaymlanan resimle ilgili olarak Fabre'den ald1g1 bilgileri teyit etmek
üzere Vilayet'e {emniyet) yapt1g1 ba§vuruyla alakali bilgi vermektedir. Telgrafta,
Marsilya Valisi Paris'te oldugu için Genel Sekreteri Regnaul ile gõrü§tügünü,
onun da kendisine, daha evvel bildirdigi üzere i çi§leri Bakanhg1'nm, St. Pierre
Hapishanesi'nde birkaç hafta boyunca tutuklu olan ve aralarmda Armen Garo
ve Hraç'm da bulundugu on yedi Ermeni'nin fotografl.armm çekilme ve çektiril
me yetkisinin Vilayet dahil hiç kimseye verilmedigini sõyledigini ifade etmi§tir.
Telgrafm elcinde gõnderdigi fotografm kesinlikle düzmece oldugunu, fotografl.ar1
çekilmi§ olan Ermenilerin, spekülasyon yapmak amac1yla resimleri çekilmi§ her
hangi bir grup Ermeni olduklarm1 tahmin ettigini dile getiren Mavroyeni Bey,
tutukluluk süresi boyunca on yedi Ermeniye hiç kimsenin yakla§tmlmamt§ oldu
gunu, bunun için kesin emirler verildigini ve talimatlarm titizlikle takip edildigi.ni
belirtmi§tir.
Telgrafin devammda Marsilya'ya gelen Ermenilerin on yedi ki§i olmasma
ragmen, Fabre'nin fotografm1 çektigi grubun on sekiz ki§i olduguna dikkat çe
ken Mavroyeni Bey, bu ki§iler arasmda hiçbirinin ne türban ne de fes giymedi
gini, hemen hepsinin Avrupah kisvesinde olduklarm1 ifade etmektedir. Üstelik
bu ki§ilerin õzel komiser, kabine §efi ve de onlar1 gõzetim altmda tutan muhafiz
tarafmdan da fotograf üzerinde te§his edilemedigini belirten Mavroyeni Bey, bu
rahats1zhk verici durumun tahminen i§letmenin spekülasyonundan kaynakland1-
gm1 ifade ederek telgrafim bitirmi§tir553• Illustration gazetesinde ç1kan fotograf
dikkatli bir §ekilde incelendiginde, fotografta bulunan ki§ilerin Banka Baskim'na
katilan ki§iler olmad1gi sõylenebilir. Nitekim Banka Baskim liderleri olan Armen
Garo ve Hraç'm bu ki§iler arasmda olmad1gi gõrülmektedir.
552 BOA, HR. SYS. 2802-4, lef, 37-38 .

553 BOA, HR. SYS. 2804, lef. 42; Ermeni-Frans1z ili1kileri, c.I, s . 1 12-113.
144 FiKRETTiN YAVUZ
Banka Baskm1'm gerçekle§tiren komiteciler, neticede npki Sasun ve

Zeytun'da oldugu gibi yabanc1 devletlerin büyükelçi ve konsoloslannm ara
ya girmesiyle herhangi bir ceza almadan yurt d1§ma ç1km1§lard1. Tipki Sasun'da
Hamparsum Boyac1yan, Zeytun'da Agashi ve yolda§lar1 õrneginde oldugu gibi
Banka Baskim'ndan sonra da Armen Garo ve on yedi komiteci, Rus, i ngiliz ve
Frans1z yetkililerin araya girmesiyle Marsilyàya, bir anlamda õzgürlüklerine ka
VU§turulmu§lardl. i lginç oldugu kadar dü§ündürücü olan ise yurt di§mdaki bu ko
mite liderlerinin II. Me§rutiyet'ten sonra i stanbul'a dõnüp Osmanh parlamento
suna girmeleri ve Birinci Dünya Sava§l ç1kt1gmda ise Rus ordularmdaki gõnüllü
Ermeni birliklerine kattlarak Osmanh ordusuna kar§1 sava§ffil§ olmalar1d1r.
Banka Baskim sonrasmda on yedi komiteci yurt d1§ma ç1kartlm1§t1. Ancak
Ta§nak i stanbul Merkez komitesinin yapt1g1 plan yukar1da da belirtildigi üzere
sadece Osmanh Bankas1'mn bastlmasm1 içermiyordu. Plana gore i stanbul'un bir
çok semtinde olaylar ç1kartlacakt1 ve plan i§liyordu. i stanbul'un birçok semtinde
ortaya ç1kan bu olaylar bir iki gün kar§illkh çatl§malar §eklinde devam etmi§tir. Bu
süreçte meydana gelen çatl§malar1, õlü saylSlm, olaylan ara§tlrmak için kurulun
mahkemenin verdigi kararlar1 ve Avrupah büyük güçler ile Osmanh Devleti'nin
olaylara yakla§1mm1 anlayabilmek için çati§malarm meydan geldigi bõlgelerin
semt semt ele ahnmasmm faydah olacag1 kanaatindeyiz.
ÜÇÜNCÜ B ÔLÜM
ÍS TAN BUL'DAMEYDANA GELEN OLAYLAR VE
SON UÇLARI
1. Çe�itli Semtlerdeki Ermeni Olaylan
Ta§nak Komitesi'ne mensup komiteciler tarafindan planlar1 genel hatlar1yla

Avrupa'da yaptlmt§ olan saldirtlar i stanbul'un birçok semtinde e§ zamanh olarak
ba§lattlmt§tl. Banka Baskm1, planm en õnemli parçasm1 te§kil ediyordu. Ancak
ilk saldirtlar Samatyàda ba§lam1§tl. Ardmdan Banka Baskm1 gerçekle§tirilmi§,
daha sonra birçok yerde olaylar ba§ gõstermi§ti. Kar1§1khklarm en ciddi §ekilde
ya§and1g1 yerler Beyoglu, Fmd1kh, Galatàda Bogazkesen, Samatya, BahçekaplSl,
Tahtakale, Salmatomruk-Karagümrük, Eyüp, Fener, �ehzadeba§t, �ehremini,
Kas1mpa§a ve Haskõy semtleriydi. Banka Baskm1'mn etkisiyle banka çevresinde
de õnemli olaylar meydana gelmi§ti.
i stanbul'un birçok semtinde ortaya ç1kan bu olaylar bir iki gün kar§llikh çat1§
malar §eklinde devam etmi§ti. Bu süreçte meydana gelen çat1§malar1, õlü saylSlm,
olaylar1 ara§tirmak için kurulun mahkemenin verdigi kararlan ve Avrupah büyük
güçler ile Osmanh Devleti'nin olaylara yakla§1mm1 anlayabilmek için çatt§malarm
meydana geldigi bõlgelerin semt semt ele ahnmas1 gerektigi kanaatindeyiz. Ancak
bu olaylardan sadece Osmanh belgelerinde bahsedilmektedir. Diger kaynaklar
daha ziyade Banka Baskm1 sürecini ele almt§, batlli kaynaklar ise olaylan genel
çerçeveleriyle degerlendirmi§tir.
Bu sebeple ar§iv belgeleri olaylarm degerlendirilmesinin esasm1 te§kil ede
cektir. Olaylarm ara§tlrtlmas1 amac1yla Sultan'm emri üzerine bir heyet olu§tu
rularak adi geçen yerlerde aynntlli bir ara§ttrma yaptlmt§tl. i lk olarak Galata,
Beyoglu, i stanbul, Kas1mpa§a ve Haskõy bõlgelerine gidilmi§ ve dokuz ki§iden
olu§an heyet tarafindan baz1 incelemeler yaptlmt§tl. Daha sonra Sultan'm emriyle
bu yerlerle ilgili olarak daha ayrmtlli bir rapor haz1rlanmas1 için bu heyetten iki§er
üçer ki§iden olu§an dõrt kol tertip edilmi§ti. Bu kollar olaylarm geçtigi yerlere
giderek çe§itli milletlerden insanlarla gõrii§IDÜ§, izaha muhtaç gõrülen klSlmlar ve
146 FiKRETTiN YAVUZ
durumlar hakkmda, Polis, Jandarma ve Belediye ile diger resmi daireler arasmda
da bilgi ah§ veri§inde bulunarak 27 Ekim 1 896 tarihinde rapora son halini vermi§
tir554. Askeri komisyonun haz1rladigi rapor, olay ç1kan bütün semtleri teker teker
ele alarak, olaylarm ç1ki§ amm, meydana gelen õlümleri, bõlgede bulunun asker ve
jandarma sayilarm1 vermektedir. Haz1rlanan rapora istinaden ilk olarak Beyoglu
çevresinde meydana gelen olaylar ele ahnacaktir.
a. Beyoglu'nda Meydana Gelen Olaylar
Banka Baskim'nm yaptld1g1 Çar§amba sabah1 saat 04:00'da555 Dolapdere'de
Arabac1 Agop admda bir Ermeni, ku§agmda saklad1g1 humbaranm patlamas1yla
etrafta bulunan kasap Nikoli ile birlikte yaralanmt§tl. Patlamanm ardmdan Agop
yakalanarak Galata polis karakoluna gõtürülmü§ ve üzerinden bir humbara ile iki
revolver ç1km1§tl. Sorgusunda bunlar1 iki mecidiyeye Haskõy'de tugla harmanmda
bulunan izmitli Toros ve Sivash Ohannis'ten ald1gm1 ve bu ki§ilerle Galata kõp
rüsünün ba§mda bekleyerek �eyhülislam'm arabasma atma karar1 ald1klarm1 be
lirtmi§tir. Ancak humbaralardan birinin patlamas1 üzerine durum ortaya ç1km1§tl.
Yakalanan Agop'un olaydan õnce õldürülen Ermeni tüccar1 Karagõzyan'm dõrt
katilinden biri oldugu anla§tlm1�t1556. Agop'un yakalanmas1 hadisesine Zaptiye
Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a da deginmektedir. Naz1m Pa§a, Agop'un Banka
Baskim õncesinde Beyoglu Dolapdere mevkiinde polis devriyesi üzerine humbara
atmak istedigini, ancak devriyenin duvar kô§esine saklanarak tehlikeyi atlatt1gm1
belirtmektedir557.
Yine aym gün Beyoglu ki§lasmdan Galatasaray'a gitmek üzere kolagalarm
dan Mustafa ve Ahmed Efendilerin kumandasmda harekete geçen yüz elli asker
üzerine Beyoglu civarmda Halep Çar§1s1 õnünde bir Ermeni tarafmdan bomba
attlmt§tl. Bombayi atan Ermeni kaçmaya kalki§ffil§Sa da huna izin verilmemi§,
yarah olarak yakalanm1§ ve mutasarnfuga teslim edilmi§tir. Bu olayda askerler
den biri ayagmdan küçük bir yara alm1§t1. Bunun ardmdan askerler Galatasaray'a
ula§tp mutasarnfuk binasma girdikleri sirada Avusturya vatanda§l olan bir saat
çinin dükkâmnm üstündeki Ermeni Sarabyan' m dükkanmdan askerler üzerine
554 BOA, Y.PRK.KOM 9-21, lef. 1.

555 Belirtilen saat Türk usulü (alaturka) saate gõredir. Ak�am ezam gün sonunu belirtir.
Buna gõre olaym meydana geldigi saat yakla�1k sabah on-on bir civandir.
55 6 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 1 .
557 Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralartm, s. 265.
bir humbara attlm1§tl. Bunun sonucunda yirmi be§ asker yaralanmt§, iki asker ise
õlmü§tü. Çankirili Ali adh bir polis memuru da bombalama esnasmda hayat1ru
kaybetmi§ti. Komiser yardimas1 Fevzi, üçüncü Komiser Tahsin ile üç memur ve
yoldan geçmekte olan Müslüman halktan yirmi dõrt ki§i de yaralanmt§tl. Attlan
bu humbara toplam üç ki§inin õlümüne, elli dõrt ki§inin ise yaralanmasma neden
olmu§tu558•
Ertesi gün yani Per§embe günü 08:00'da bir Ermeni KalekaplSl'nda Yaz1c1
Sokag1'nda bekçi Hüseyin Aga adh bir ki§iyi revolver kur§unu ile yaralam1§tlf.
Ardmdan kaçmaya çah§an bu ki§iye kol memuru mülaz1m Salih ve Polis çavu§U
Hakki tarafmdan teslim ol çagns1 yaptlmt§ ise de huna silahla kar§ilik vermi§ bu
nun üzerine askerler tarafmdan kar§ilik verilerek etkisiz hale getirilmi§tir.
28 Agustos Cuma günü Selamhk resminden dõnerken Beyoglu'ndan geçerek
ki§lalanna gitmekte olan Bahriye i tfaiye Taburu'na bir saldm yaptlmt§tl. Tabur
Galatasaray ve mutasarnfuk daireleri kar§tsmda, kô§e ba§mda bulunan Teodaris
adh ki§inin eczanesi õnünden geçerken, bu eczanenin üst katmdan askerlerin üze
rine bir humbara attlmt§ ancak dükkanm taraçasma degen bomba yere dü§meden
havada patlam1§t1. Bu nedenle herhangi bir zarar meydana gelmemi§ti. Bunu mü
teakip eczane bastlarak bu olaya kalki§an ve eczacmm hademesi oldugu anla§t
lan Sivash Murad ve Karabet yakalanmak istenmi§ ancak kar§ilik verdiklerinden
Murat õlü olarak Karabet ise yarah olarak ele geçirilmi§ti559• Cuma günü gerçek
le§en bu olay1 i ngiliz elçisi Currie'nin yoklugunda yerine vekâlet eden Herbert,
Londra'ya bir telgrafla bildirmi§ti. Gaiata ve Peràda durumun biraz düzeldigini
bildiren Herbert, askerlerin gõrevlerini yap1yor gibi gõründüklerini, Ermeni ko
mitecilerinin ise o gün õgleden sonra Selamhk resminden dõnen askerler üze
rine bomba att1klanru bildirmektedir. Telgrafm devammda, elçiliklerin Ermeni
komitecilerden yeni bir mektup ald1gm1 belirten Herbert, mektupta devletlerin
ilgisizliginden dolay1 nefrete kaptlan ve deh§ete dü§en Ermenilerin harekâtlarma
tekrar ba§layacaklarm1 belirttiklerini rapor etmekteydi560•
Müteakip Pazar günü ak§am saatlerinde Tepeba§1'nda Venedik sokagmda
devriye gezen askerler üzerine Doktor i lyas Pa§a'nm bir Almanyah tarafmdan otel
olarak kullantlan apartmarundan bir humbara attlmt§tl. Ancak bomba patlama-
55 8 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 2.

559 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 2 .
5 60 Blue Book, No. 1, 1897, s. 6 .
148 FiKRETTiN YAVUZ
d1g1 için herhangi bir zaran dokunmam1§, huna kalki§an binarun hademelerinden
Agop, Somogen ve Bogos adh Ermeniler canh olarak yakalanm1§lard1561•
Hadisenin meydana geldigi Çar§amba günü Galatasaray' a 200 asker gõnde
rildi. Olay günü Beyoglu'ndaki asker ve jandarma miktar1 ise sekiz farkh mevkide
bulunuyordu. Bunlar yirmi bir çavu§, yetmi§ üç polis ve elli dõrt jandarmadan
olu§uyordu562•
b. Gaiata ve Banka Çevresinde Meydana Gelen Olaylar

Banka Baskm1, meydana gelen olaylarm en sansasyonel olaruyd1. Baskm sü
resince Banka etrafinda birçok çat1§manm oldugu gõrülmektedir. Askeri Tefti§
Komisyonu'nun haz1rlad1g1 raporlarda banka çevresinde meydana gelen olaylar
ayrmttlar1 ile ele ahnmI§tU. Buna gõre olaym gerçekle§tigi suada, ilk silah sesinin
duyulmasmm ardmdan çevredeki han, ev, magaza ve dükkânlara õnceden gizlenen
Ermeni komitecileri etrafa silah ve humbara atmaya ba§lam1§lard1. Kar1pkhgm
çe§itli noktalarda ba§lamas1 üzerine magaza ve dükkanlar kapanmI§ ve herkes
kaçi§maya mecbur kalm1§t1563• Bu kar1§1khklar esnasmda mülkiye mektebinin
son sm1finda olan Süleyman Kani ( i rtem), merak ettigi için Galata'da Aziziye
Karakolu'na geldigi suada, Banka'ya dogru gitmek istedigini ancak attlan silahlar
üzerine bir sürü gibi kaçan halkm gürültülü tazyikinden geri çekilmek zorunda
kald1g1ru dile getirmektedir564•
Baskm esnasmda Ermeni komitecilerinin saklarup d1§ar1ya ate§ ederek
bomba att1klari yerlerin sayica çok olmas1, buradaki olaylarm vahametini gõs
termesi aç1smdan õnemlidir. O gün komitecilerin içerisinde bulundugu yerler
§U §ekilde tespit edilmi§ti: Voyvoda karakolunun kar§tsmda bulunan izmirliyan,
Narodukyan ve Frans1z vatanda§I Lorand hanlar1, Karakõy'de bulunan Büyük
Yeni Han, Galata'da Aleksiyadi ve Küçük Millet Haru, Yeralt1 Camii biti§igin
deki Yeni Han ve bankanm kar§1smda bulunan Terkos Su �irketi idarehanesi,
Societe Otoman Ovindei Bankas1, Baltac1 Haru, Ermeni Arak'm attar dükka
ru, Kapliçi'nde sahaflar sokagmda Yemenici Mu§lu Ohannis'in dükkaru, aym
yerde bulunan Yeni§ehirli sokagmda Ermeni Manakhyan'm demirci magazas1,
56 1 BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 2-1.

562 BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 2-1.
56 3 BOA, Y.PRK.KOM. 9/2 1 , lef. 4-2 .
56 4 Süleyman Kâni irtem, Ermeni Meselesinin jç Yüzü, haz. Osman Selim Kocahanoglu,
istanbul: Temei Yaymlan, 2004, s. 38.
Kõmürcü sokagmda Su�ehirli Haçik'in kahvehanesi, Kireç Kap1s1'nda yüz yet

mi� numarah Ermeni kahvehanesiyle biti�igindeki a�çi dükkam, Kireç Kap1s1'nda
bulunan Ermeni Kigork ile Nikoli'nin kahvehaneleri, eski Frans1z gümrügü bi
nas1, yüz altm1� üç numarah Ermeni Kalost'un kahvehanesi, arpac1 dükkam, ora
da bulunan Ermeni Ohan'm ve Yaghane sokagmdaki Ermeni Nikogos'un dük
kanlar1, Ermeni Markar'm kahvehanesi ve Mumhane'de Yeni Kap1 iskelesinde
i talyan vatanda�1 Andrea ile biti�iginde Avusturya vatanda�1 Bahç1vanoglu'nun
dükkanlar1, Karaali Kaptan sokagmda Ermeni Serop'un ve Kap1 içinde Dõ�emeci
sokagmda Ermeni Bedros Bogos'un kahvehaneleri ve kap1 içinde üç yüz numarah
Kõseleci Ermeni Agop'un ve Galata'da Bayezid Camii biti�indeki Ermeni fes
çi Tatyos'un ve Topçular caddesinde Ermeni tütüncü Toros'un Avrupa tiyatrosu
altmdaki Ermeni Fesçi Kirkor'un dükkanlari, Bayezid sokagmda Serkis'in kah
vehanesi, yine aym sokakta attar Ermeni Melkon'un ve Kafesçi sokagmda attar
Ermeni Ohannes'in dükkanlar1, Ermeni kilisesi yanmda bulunan Ermeni Arak'm
evi, Kemeralti caddesinde Angel'in fabrikasmm kõ�esinde bulunan attar Ermeni
Avadis'in dükkam565• Anla�tld1g1 kadar1yla Ermeni komitecileri daha ziyade han
larda ve õzellikle Ermenilere ait dükkan ve kahvehanelerde, yabanctlarm i§yerle
rinde gizlenmi§lerdi. Banka civarmda Ermeni komitecilerin kirkm üzerinde mes
kene gizlenmi� oldugu gõrülmektedir.
Yukanda verilen yerlere gizlenen Ermeni komitecileri Osmanh Bankas1'ndan
silah seslerini i§ittiklerinde hemen silah ve humbaralar ile harekete geçmi§lerdi.
Daha çok bekarlann ya�ad1g1 ve kalabahk olan bu civarda bõylece ans1zm bir deh
§et ortam1 meydana gelmi§ti. Bu kar1pkhk esnasmda halk birbirine kar1�m1� ve
herkes eline geçirebildigi effa ile kendisini müdafaaya ve komitecilerin gizlendik
leri han, ev ve dükkanlarm kaptlarm1 kirmaya ba§lam1�t1. Halk sokaklarda olaylara
müdahil oldugundan §Üphelendikleri Ermenileri takip ederek bunlara müdahale
etmeye ba§lam1�t1. Askerler gelinceye kadar arbede ve kan�1khk devam etmi�ti.
Kari�1khgm aym anda birçok farkh noktada ba�lamas1yla burada bulunan sokak
lann çoklugu ve darhgma zab1ta mevcudunun yetersizligi de eklenince gerekli
tedbirler ahnamam1§ ve galeyana gelmi§ olan kalabahgm dag1ttlmas1 mümkün
olamam1§t1566•
Bir anda ba� gõsteren olaylarm bõlgede bulunan güvenlik güçlerinin olaylara
anmda müdahale etmesini güçle§tirdigi sõylenebilir. Zaten olaym meydana geldi-
565
B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef.4-2 .
566
BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 5-1.
150 FiKRETTiN YAVUZ
gi srrada Galata civannda bulunan kuvvet miktannm da birçok ev, i§yeri ve handa
saklanan ve karga§a ç1karan komitecileri engellemeye yetecek sayida olmad1gi gõ
rülmektedir. Üstüne üstlük bu olaylara müdahil olan Müslüman halk da güvenligi
saglamada s1kmt1yi bir kat daha arttJ.rm1§t1r. Olayin meydana geldigi Sirada Galata
civarmdaki kuvvet miktar1 Voyvoda, Arap Cami ve AzapkaplSl karakollarmdaki
toplam alt1 çavu§, otuz alt1 polis ve kirk jandarmadan olu§uyordu567• Dogal olarak
bõlgedeki olaylari engellemek için civar karakollardan yard1m talep edilmesi zaru
ri bir hal alm1§t1, ancak civar bõlgelerde de olaylar ba§ gõsterdigi için gõnderilecek
güvenlik gücü smirh olacaku.
Bu amaçla bankanm basilmasmdan sonra civarda da kar1§1khgm ba§ gõster
mesi üzerine Aziziye ve $i§hane karakollanndaki mevcut kuvvetler gerekli olan
noktalara gõnderilmi§ti. Bunu müteakip Galatasaray'dan çagrtlan iki yüz itfaiye
askeriyle Mecidiye ki§lasmdan gelen seksen piyade, Tophane-i Amire ve Topçu
ki§lalarmdan gelen yüz kirk piyade ve süvari topçusu da gerekli noktalara ve mev
cut asker kollanna takviye olarak gõnderildi. Bu askerler bir yandan kalabahg1 da
g1tmaya õte yandan silahla taarruz eden komitecileri ele geçirmeye çah§1yordu568•
Bõlgedeki yetkililerin en kisa sürede olaylara müdahale etmek için hareke
te geçtikleri gõrülmektedir. Nitekim bahsedilen karakollardan ve diger yerlerden
gelen askerlerin saylSl toplam be§ yüz elli ki§iydi. Ancak buraya gõnderilen asker
lerin büyük bir kismmm olay yerine gelmesi kan§ikhgm ba§lang1cmdan ancak iki
saat sonra olabilmi§ti. Bu nedenle izdihamm ortadan kaldirilmas1 ve karga§anm
yok edilmesi olaym ortaya ç1kmasmdan ancak üç saat sonra mümkün olabilmi§ti.
O günün gecesinde karga§adan dolay1 õlenler belediye tarafmdan alelacele kald1-
rtlarak kismen $i§li ve kismen de Bahkh mezarhgma gõnderilmi§ti. Bir taraftan
da takip edilmesi ve yakalanmas1 gereken §Üphelilerle ugra§Uffil§tl. Bu ki§iler ve
askerler arasmda kar§llikh olarak silah attlmas1 üzerine çe§itli yerlerde silah sesleri
gece boyunca devam etmi§ti569•
Heyecan ve galeyanm neticesinde ayak takimmm izdihammm dogal sonucu
olarak sadece komitecilerin saklanml§ olduklar1 magaza, dükkan, oda ve hanlarm
kap1 ve pencere gibi yerlerinde tahribat olmu§ ve bu yerlerden bir kis1m e§ya da
gasp edilmi§ti.
5 67 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-1

5 68 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 5-1 .
5 69 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 5-115-2.
OSMANLI DEVLETI'NDE ERMENi TERÔRÜ 151
Hadise esnasmda ahaliden bir losmmm sopalarla karga§aya müdahale ettiril

digi ve polisten de yard1m gõrdükleri iddia edilmi§se de o sirada olay yerinde bu
lunan yabanctlarm, altma imza att1klar1 belgelerde bu gibi ayak talommm yardim
gõrmeleri §Õyle dursun, polis tarafmdan bu ki§ilere kar§l §iddet loillantldigi be
lirtilmektedir. Gerçekten de ayaktalommm ellerindeki sopa ve baston gibi §eyler
almarak denize attlmi§tl. Üstelik sokak ortasmda kalan ve ne yapacagm1 bilemeyip
§a§1ran her sm1f halk ve õzellikle sakland1klar1 yerlerden ç1kartlan Ermenilerin
dahi hayatlar1 muhafaza altma almml§tl. Yine yabanctlarm anlatt1gma gore bu
ki§iler baz1 arabalara bindirilerek tehlikeli bõlgelerden di§ar1ya ç1kartlm1§t1570•
e. Komitecilerin Galata'da Yeniden Karga�a Çtkarma Te�ebbüsleri
27 Agustos Per§embe günü Galata'da Ermeni komitecilerinin tekrardan ha
rekete geçtigi gõrülmektedir. Banka çevresinde bulunan birçok han ve magazaya
gizlenmi§ olan Ermeni komitecileri etrafa ate§ edip bomba atmaya ba§lami§lardi.
Komitecilerin içerisine gizlendikleri yerler §U §ekildeydi; Banka'nm Haliç tarafm
da bulunan Per§embe Pazan'nda Frans1z uyruklu Manon'un magazas1, Gümrük
Sokag1'nda bulunan baz1 hanlar, Kireçkap1s1'nda Íngiliz uyruklu Bond'un demir
fabrikas1, R.iht1m Caddesi'nde Karantina Sokag1'nda bulunan Abud Efendi Ham
ile Mumhane Caddesi'nde bulunan Rus uyruklu Ermeni Ayvazyan ve Yunan uy
ruklu Mavro Kordato'nun magazalan. Bu yerlere gizlenen Ermeni komitecileri
tarafmdan aynm yaptlmaks1zm gelip geçenlere ve askerler üzerine ate§ edilmeye
ba§lanmi§tl. Yeniden bir karga§a ç1kartlmaya te§ebbüs edilmi§ ve hallon galeyana
getirilmesi için diyanete ve milliyete dokunur çirkin tabirler ve hakaretler yaptlm1§
ise de, komitecilerin tamam1 askerler tarafmdan sag veya õlü olarak ele geçirilmi§,
hallo n müdahale ve galeyamna meydan verilmeyerek üç saat zarfmda karga§aya
son verilip asayi§ saglanml§tir571•
29 Agustos Cumartesi günü Galata'da birçok han ve i§yerine gizlenen
Ermeni komitecilerin yine etrafa ate§ edip bomba att1klar1 gõrülmü§tü. Osmanh
Bankas1'm korumakla gõrevli askerlerin yemek yemelerinden istifade eden
Banka'nm odaba§1s1 ve hamallar1 tarafindan ve taraçasmdan kararla§tirtlm1§ ola
rak verilen i§aret üzerine, han ve i§yerlerine gizlenen Ermeni komitecileri asker,
halk ve karakollara ate§ ederek saldmya ba§lam1§lard1. Íçerisinden ate§ edilen yer
ler §Unlard1; Voyvoda Karakolu kar§ismda Frans1z uyruklu Makridi, bu caddede
570 BOA, Y.PRK . KOM. 9-21, lef. 5-2.

57 1 BOA, Y.PRK. KOM . 9-21, lef. 8-2 .
152 FiKRETTiN YAVUZ
bulunan Albik ve Banka Caddesi'nde bulunan Vitali hanlan, Per§embe Pazan'nda

Cevizli Han içinde, Avusturya uyruklu Cuze'nin magazas1, Tünel civannda
Kamando Ham, Karakoy'de Avusturya uyruklu Ternif'in magazas1, Galata'da bu
lunun Ermeni Manukyan Ham, Banka caddesinde Vitali Ham'nm arka tarafmda
bulunan Alrnan uyruklu Bomonti'nin bira fabrikas1, Karakoy'de Halil Pa§a Ham,
Galata'da Yeni Cami civarmda Zincirli Han'm sokagmda altml§ numarah saatçi
Ermeni Naftayan'm dükkanmm üst kat1, aym sokakta bulunan Ermeni Dikran'm
kahvehanesi, Per§embe Pazar1'nda Saatçiler caddesinde bulunan Frans1z uyruk
lu Vitalis'in magazas1, Bahkpazan'nda Kiryani'nin kirk dort numarah magaza
s1, Bahkhane civarmda Ermeni Mig1rd1ç ve Üsten magazalar1, Havyar Ham ile
Komisyon Ham'nm ko§e ba§mdaki magaza, Hallaçyan Ham, S1vac1yan Ham'nm
altmdaki magaza, Abud Efendi Ham, Selanik Ham, Demir Han, Zincirli Han,
Koprübap ve Aziziye Karakolu'nun kar§mda bulunan manavm biti§igindeki san
dalyeci dükkam. Gorüldügü üzere otuzun üzerinde han ve Í§Yerine gizlenmi§ olan
Ermeni komitecisi tekrar bir karga§a ç1karmak için her yana ate§ edip bomba
atm1§lar ancak askerler bu karga§anm yaytlmasma ve halkin müdahalesine izin
vermeyerek, komitecilerin gizlendikleri binalan basm1§, bu ki§ileri sag ya da õlü
olarak ele geçirmi§ ve asayi§i saglam1§t1r572•
Çati§malarm en §iddetli bir §ekilde gerçekle§tigi yerlerden biri olan Galata'da
Ermeni komitecilerinin han ve i§yerlerine saklanmalan, ayaktakimmm bu yerlere
saldirmasma neden olmu§tu. DolaylSlyla bu iwerlerinde baz1 tahribatlar meydana
gelmi§ti. Komisyon ara§tirma yaparken bu tahribatlan tespit etmek için i§yerleri
ne giderek bizzat i§yeri sahipleriyle gorü§mÜ§ ve ifadelerini almi§tl.
Yaptlan tahkikat sirasmda Galata'da en fazla zarara ve tahribata ugrayan
hanlarm baz1 odalanna gidilip çogu yabanc1 olan sahiplerinin ifadeleri ahnmi§tl.
Alman ifadelere gore, zarar1 en fazla olan yerler mas1yla §U §ekildeydi: Galata'da
Karantinahane Sokag1'nda bulunan Goçeoglu Han'm ikinci katmda kirac1 olan
ingiliz vatanda§l, Heny Redly Vapur �irketi'nin memuru Walter Pens'in magaza
s1. Verdigi ifadesine gore Pens, olaym ertesi günü saat on ikide hanm bulundugu
sokakta bir lokantaya gidip yemek yedikten sonra dükkâna donerken sokakta gü
rültünün ba§ gostermesi üzerine magazasma girmeyip evine gitmi§ti. Bir sonraki
gün magazasma geldiginde kap1 õnünde be§ alt1 asker nobet tuttugu için içeriye
girmeyip ingiltere kançilaryasma müracaat etmi§ ve oradan ald1g1 memurlarla
s n BOA, Y.PRK.KOM. 9-21 , lef. 8-2/9-1.

Aziziye Karakolu'na gelip kendisini tarutt1ktan sonra verilen bir zabitle maga
zasma geri dõnmü§tü. Birbiri içerisinde üç odadan olu§an dükkânm yaz1hane ve
dolap gibi effalarm baz1 k1S1mlar1 kmlml§ içerisindeki evrak etrafa dõkülmü§ an
cak mevcut demir kasa açtlmayip sadece yaz1haneden yetmi§ lira kadar bir pararun
çalmd1gi anla§tlm1§t1. Magaza sahibi dagtlm1§ olan odas1run resmini de çektirmi§
ti. Bu magaza sahibinin arkada§l olan Raul'un verdigi ifadeye gõre, hanm üçüncü
katmda dava vekillerinden olan Ermeni Ersesyan da olaydan üç gün õncesine de
gin her gün odasma gelip giderken bu üç gün zarfindan kendisini gõrmemi§ti573•
Tahribat ya§anan ikinci magaza yine Gõçeoglu Han'm birinci katmda bulu
nuyordu. Íngiliz vatanda§l ve ticaret komisyoncusu olan McDowel'm ifadelerine
gõre; olayin meydana geldigi Çar§amba günü lokantada yemek yerken Banka'ya
bomba at1lmaya ba§lanmas1 üzerine lokantanm kaptlar1 kapanmI§ ve kendisi içe
ride kalmi§tl. Yakla§Ik yar1m saat sonra kap1y1 açtmp hemen odasma dõnmÜ§ bu
rada biraz kald1ktan sonra Makrikõy'deki (Bakirkõy) evine gitmi§ti. Ertesi günü
handa olaylar oldugunu i§ittiginden magazasma gelmemi§ti. Cuma günü ise hana
gelirken sefarethane memurlarmdan Thomson ve Maksimilyan ile kar§Ua§mI§ ve
onlarla beraber magazasma geldiginde, dolap ve masalarm baztlarmm devrilmi§ ve
baztlannm kirilmI§ oldugunu gõrdügünü beyan etmi§ti. Aynca odasmda bulunan
kasarun altmdaki ah§ap dolap kirtlm1§ ve içerisinde bulunan hisse, kon§imento ve
bono gibi evraklarm almd1gm1, para hususunda herhangi bir zararmm olmad1gm1
ve bu zayiatla ilgili bir defteri Íngiltere konsolosluguna verdigini sõylemi§tir574•
Tahribat ya§anan diger bir i§yeri ise Galata'da Demirciba§yan Haru'nda
Vapur ajans1ydI. Buranm i§letmecileri Holsen ve Thompson'un ifadelerinden an
la§1ld1g1 kadanyla, Çar§amba günü burada hiçbir olay meydana gelmemi§ti. Bu
ki§iler Per§embe günü de magazalarma gelmediklerini, sadece kap1yi açarak baz1
evraklarm1 ahp evlerine gittiklerini dile getirmi§lerdi. Thomson Cuma günü õglen
magazaya geldiginde büyükelçilik memurlanndan Maksimilyan ile yanlannda bir
gõrevli oldugunu gõrmÜ§ ve onlarla yap1lan tahkikatta yaz1hanesindeki masasmm
gõzlerinin kirtlm1§ oldugunu, kiymetli oldugunu ifade ettigi baz1 maden õrnekle
rinin zayi olmu§ oldugunu, ba§ka ne türlü tahribat oldugunu bilmedigini ve para
konusunda herhangi bir zayiatm olmad1gm1 belirtmi§ti. Buna ek olarak odalarmm
anahtarmm kendilerinde olmad1gm1 her zaman odada yat1p kalkan Ermeni oda
ctlarda oldugunu ifade etmi§tir575•
573 BOA, Y.PRK. KOM . 9-21, lef. 5-2/6-1.

574 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 6-1.
575 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6-1.
154 FiKRETTiN YAVUZ
Aym banda tahribat ya§anan diger bir yer ise Osmanh tebaasmdan Hamburg
fabrikalan komisyoncusu Ermeni Kamsacyan Artin Efendi'nin odas1ydt. Artin
Efendi'nin ifadesine gore, Çaqamba günü ogle vakti odasmdan ç1ktp �afak lo
kantasmda yemek yerken olaym meydana gelmesi üzerine lokantanm kaptlan ka
pattlmt§tl. Bu yüzden �am saat ona kadar orada kalmt§tl. Olaym sakinle§mesi
üzerine Ni§anta§t'ndaki evine gitmi§, Pazar günü ise Kmahada'ya gidip bir bafta
sonra geri gelmi§ti. Odasma geldiginde orada bulunan masa ve dolap gibi §eyler
den baztlarmm ktrilip ortaya doküldügünü gormü§tü. Demir kasaya dokunulma
d1gm1, ancak yaz1banede bulunan üç yüz franktn kay1p oldugunu, odanm pencere
ve kap1larmm ktrtlmamt§ oldugunu, i§yerinin odac1 tarafindan aç1k biraktld1gm1
ve bu ki§inin odada yat1p kalktigm1 ifade etmi§tir576•
Aym banda tahribat ya§anan diger bir magaza ise ingiliz vatanda§t Camnick'e
aitti. Vapur §irketi sabibi ingiliz Camnick'in ifadesine gore, kendisi olaym meyda
na geldigi gün i§ yerinde ayhk besaplar1 yaparken sokaktan gelen gürültü üzerine
dt§an ç1kmt§t1. Bu s1rada magazanm demir kepenkleri Ermeni bamal tarafmdan
kapat1lm1§ oldugundan evine gitmi§ti. Cumartesi günü magazasma geldigin
de yaz1banesinde kendisinin iki yüz liras1 ile Ermeni bamalmm altmt§ lirasmm,
dükkandaki baz1 e§yalarmm kayboldugunu gormÜ§ ve bunlar1 bir deftere yaz1p
konsolosluga takdim etmi§ti. Yine bu banda Osmanh tebaasmdan kosele tüccar1
Rum Pitarisi, olaym ertesi günü magazasmda bulunmadtgmdan karga§a esnasm
da kapah olan magazanm kap1smm demir kanatlar1 ktrtlarak çe§itli cinslerde bin
lirahk mahnm kay1p oldugunu beyan etmi§ti. Tahribatm ya§and1g1 diger bir ban
ise Galata'daki Sar10glu Ham idi. Bu banda kirac1 olan ingiliz Eastrack verdi
gi ifadesinde olaym ba§lang1cmda saat bire kadar magazasmda oldugunu, ondan
sonra evine gittigini belirtmi§ti. Daha sonra yaz1banesinden iki yüz lira ile kendi
adm1 ta§tyan birçok mektup zarfinm ve baz1 e§Yasmm kayboldugunu bunlar1 bir
defter ile konsolosluga verdigini ifade etmi§ti577•
Galata'da Küçük Millet Ham'nda ikinci katta sigorta §irketi ajans1 olan
Alman Helping'in verdigi bilgiye gore, Çarpmba günü saat üç buçukta banm ka
p1s1 zorlamp ktrtld1g1 mada biti§igindeki kahvenin penceresinden üç be§ ki§i içeri
girmi§ti. Helping, bu ki§ilerin odasmm kap1sm1 ktrarak içeri girdiklerini, bunlar
dan ikisinin zab1ta elbisesine benzer elbiseler giymi§ olduklarm1 dile getirmi§ti.
576 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6 -1/6-2.

577 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 6 -2 .
Bu ki�ilerden birinin ceplerini kan�tmp para cüzdamru alarak dt�ar1ya ç1kt1gm1 ve

bundan sonra ba�1 sar1kh ve cübbeli Kas1mpa�àda a�çi oldugunu sõyleyen bir ada
mm kendisine paralarm1 al seni evine gõtüreyim dedigini, bunun üzerine parasm1
ald1gm1 ve emniyetli bir §ekilde evine gittigini, yaz1hanesinden ise otuz lirasmm
kayboldugunu ifade etmi§ti. Yine Küçük Millet Ham'nm ikinci katmda odas1 bu
lunan Yunanh avukat Apostolidi'nin verdigi ifadeye gõre, kendisi Çar�amba saat
üçte han içerisinde bir gürültü duydugundan iç içe olan odalarmm demir kaptlar1-
m kapatarak içeride beklemeye ba§lamt§tl. Dt§ kap1smm kirtld1gm1 duyunca içeri
deki kap1yi açarak sald1ranlar1 içeriye ald1gm1 ve içeri girdiklerinde Ermeni var m1
diye sorduklarmda yok cevab1 verdigini belirtmi§ti. Bu ki§ilerden asker giysili olan
birisinin revolver aramak bahanesiyle yaz1c1 Sokrati'nin cebine elini soktugunu ve
içerisinde sekiz yüz sekiz kuru§ olan cüzdamm ald1gm1 ifade etmi§ti578•
Yine bu hanm zemin katmda, Íngiliz uyruklu hazu yiyecek tüccar1 Artur ver
digi ifadesinde, üç magazasmdan birçok e§yanm gasp edildigini ve demir kasasmm
kirtlarak, nakit ve mücevherat olarak bin lira kadar zararmm oldugunu belirtmi§ti.
Karga§a esnasmda hanm taraçasma birkaç ki§i ile s1gmd1gmdan, bir topçu subayi
mn bunlan indirdigini, bu subaym magazasma girenlerin ellerinden ald1g1 birkaç
parça gümü§ çatal ka§1g1 kendisine iade etmek istedigini, ancak ba§ka subaylar
tarafindan gõrülür ve hus1zhk zannedilir diye subayda kalmasm1 istedigini dile
getirmektedir. Ífadesinin devammda, bu subayin on-on iki gün sonra bahsedilen
ka§tk ve çatallar1 getirdigini ve kendisine teslim ettigini, zararmm yazlli oldugu
bir defteri konsolosluga verdigini belirtmi§ti579• Küçük Millet Ham'ndaki olaylar
magaza ve i§Yeri sahiplerinin ifadeleri dogrultusunda kaleme ahnm1§t1. Galata'da
tahribat meydana gelen diger bir han ise Aleksiyadi Ham'yd1.
Aleksiyadi Ham'nm zemin kat1yla birinci, ikinci ve üçüncü katmda bulunan
magaza ve odalarda tahribat meydana gelmi§ti. Verilen ifadelerden, zemin kattaki
bakkal dükkâmyla üst katlarda baztlarmm kaptlar1 aç1k baztlarmm ise kirtlm1§
olan odalara girildigi, bir iki odanm demir kasa ve çekrneceleriyle dolap ve yaz1
masalarmm kirllip evraklarmm dagtttld1g1, baz1 e§yalarm ahnmas1 gibi olaylara
cesaret edildigi gõrülmü§tü. Í§Yeri sahipleri ugrad1klar1 zararlar1 birer adet defterle
tabi olduklar1 konsoloslara verdiklerini belirtmi§lerdi580•
578
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 6-2/7-1.
579
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 7-1.
5so
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 7-1.
156 FiKRETTiN YAVUZ
Yine Galata'da Mahkeme ve Mürettebat sokaklannm kõ§esinde bulunan,

ingiltere uyruklu Avukat Henry Pierce'm ifadesine gõre, olaylarm ba§lachgi
Çar§amba günü saat 03:00'te bir grup kayikç1, kõmürcü ve hamal ellerinde sopa
ve demir çubuklar oldugu halde sokaklarda geziyorlardi. Dõrde çeyrek kala yaz1-
C1Sl ile beraber Tünel ba§ma kadar gidip, orada Ferik Belont Pa§a ile kar§tla§1p bir
süre gõrü§tükten sonra, tekrar odasma dõndügünde, bir gürültü duymu§ ve odas1-
nm üstündeki taraçaya ç1kip, han çevresinde meydana gelen olaylar1 izlemi§ti. Bu
sirada kõ§e ba§mda bulunan bir kahvehaneye asker veya jandarma oldugunu bil
medigi iki üç ki§inin kaplSlm kirarak girdigini ve orada toplanm1§ sekiz Ermeni'yi
õldürdügünü içeriden kaçm1§ bir Ermeni'den õgrendigini dile getirmi§ti. Sald1ran
bu ki�ilerin daha sonra sokagm diger tarafindaki ciltçi dükkânma hücum ettik
lerini ve kar§ida bulunan Tünel hanm kap1sm1 kird1klarm1 ancak bu handa ne
gibi olaylarm meydana geldigini bilmedigini ifade etmi§ti. En sonunda kendisi
avukat oldugundan olaylar1 anlatan yazlli ifadesini imzalamay1 kabul etmemi§ti581•
Bahsedilen iki numarah Tünel Han'm ikinci katmdan bulunan ingiliz uyruklu,
Lancaster Sigorta �irketi memuru ise handa meydana gelen olaylarla ilgili bilgi
vermi§ti. �irket memuru buraya hücum edenlerin odasmda bulunan yaz1 masas1
ve dolaplar1 kirarak hasar vermi§ olduklanm, ancak demir kasalan kirmad1klarm1
ve oda hamallarmm pencereden kaçm1� olduklarm1 belirmi§ti. Kendisinin o sira
da oda da olmad1gm1 ve verilen hasarm kaydedilmi� oldugu bir adet defteri kon
solosluga verdigini ifade eden bu ki�i, ifadeye imza atmayi da kabul etmemi�ti582•
Yine iki numarah Tünel Han' m birinci katmda oturan Bo�nakyan' m yaz1c1s1
Patesta da burada meydana gelen olaylarla ilgili bilgi vermi�ti. ifadesinde saat
08:30'a kadar kendisinin orada bulundugunu, daha sonra Bo�nakyan'm iki çocugu
ile oradan ç1kip evine gittigini ve sekiz gün sonra odaya geldigi zaman, kap1yi
kink olmad1g1 halde aç1k buldugunu, herhangi bir zarar olmad1gm1 ancak yaz1
masasmm çekmecelerindeki kag1tlarm ç1karllip yirtild1gm1, demir kasasmm ki
rilmak istendigini ancak içeri girenlerin bunu ba�armad1klarm1 dile getirmi�ti583•
Romen uyruklu, Romanya Vapur �irketi'nin Galata'da, Gõçeoglu ve
Demirciyan hanlarmm kar�1smda bulunun idarehanesinde veznedar olan Valasi
ifadesinde; olaylarm ilk günü magazada oldugu suada bir polis komiserinin gelip
5 81 BOA, Y.PRK.KOM. 9-2 1 , lef. 7-2.

5 82 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 7-2.
5 83 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 7-2.
OSMANU DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÔRÜ 157
bir §ey olup olmad1g1ru sordugunu, kendisinin herhangi bir §ey olmad1gm1 sõyle
mesinin üzerine oraya bir nõbetçi biraktigm1 dile getirmi§ti. Peqembe günü saat
02:00'da sokakta bir gürültü duydugunu, bir çok hamalm toplarup kar§1daki hanm
kap1Slru zorlad1klanru bunun üzerine polislere haber gõnderdigini belirten Valasi,
iki üç polisin gelmi§ oldugunu ancak toplanan kalabahgm çok olmas1 nedeniyle
asker gelmesi için haber gõnderdigini ifade etmi§ti. Valasi ifadesinde asker gelene
kadar Gõçeoglu Haru'nm üst ve orta katlarmdan silah sesleri geldigini, kendisinin
içeride oldugu için kalabahgm hanm içine girip girmedigini gõrmedigini belirt
mi§ti584.
Kireçkap1Sl'nda bulunan ingiliz uyruklu Bond'un fabrikasmda 26 Agustos
günü dikkate deger olaylar meydana gelmi§ti. ikisi fabrikada çah§an dokuz Ermeni
bu fabrikaya girmi§ ve i§çi olanlardan Matyos'un üzerinde bir revolver ve bir mik
tar fi§ek bulunmu§tu. Bir sonraki gün, yani Per§embe õgleden sonra sokaklarda
elleri sopah yagmac1lar oldugu halde, bu fabrikanm penceresinden ate§ edilmesi
üzerine, askerler hemen içeriye girmi§, halkm da kan§tigi bu olayda be§ Ermeni
hayatm1 kaybetmi§ti. Matyos ise teslim olmaya raz1 olmam1§ bir kõ§ede iki saat
kar§l koyduktan sonra õlü olarak ele geçirilmi§ti. Bu s1rada Müslümanlardan bir
kaç ki§i yaralanm1§, çat1ya kaçm1§ olan bir Ermeni ise polise teslim olmu§tu. Bu
esnada sopalar ellerinde birçok yagmacmm Üsküdar'dan bu tarafa geçmi§ olduk
lar1 duyulmu§ ise de �irket-i Hayriye'den (�ehir Hatlar1 Vapur i§letmesi) ahnan
bilgiye gore bu sõylentinin dogru olmad1g1 anla§tlm1§t1585.
Galatàda bulunan bir haz1r elbise magazasmm müdürü Angel, Ferik Ziçini
Pa§a'ya verdigi gizli mektubunda asker ve polisin olaylara kar§l tavnnm nastl ol
dugunu dile getirmi§ti. Mektubunda Ermeni anar§istleri Osmanh Bankas1'na
hücum ettikten sonra kiliç ve revolverlerle silahlanm1§ Ermeniler üzerine halkin
hücum ettigini, polis ve askerlerin halki ve sokaktan geçenleri olabildigi kadar1yla
dag1tmaya çaba gõsterdiklerini dile getirmi§ti. Hatta bir arabaya binen üç ki§iyi
iki polisin kurtar1p, Beyoglu'na kadar onlara refakat ettiklerini, Ahmed isminde
bir polis komiserinin ise Ermeni anar§istlerinden yarah olan üç ki§iyi halkin hü
cumundan kurtararak hastaneye naklettigini, kendi gõzleriyle gõrdügünü beyan
etmi§ti586.
5 8 4 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 7-2/8-1.

5 8 5 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 8-1 .
5 86 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 8-1.
158 FiKRETTiN YAVUZ
S aray mimarlarmdan Alman uyruklu Yasmond da polis ve askerin tutumla

nyla ilgili dikkate deger bilgiler vermektedir. Yasmond ifadesinde, Ermeniler ta
rafmdan karga§a ç1kartlan 26 Agustos Çar§amba günü Hendeshane-i Mülkiye'de
(Mühendis Mektebi) dersini verdikten sonra Büyükdere'ye geri dõnmek üzere
Galata Kõprüsü'nde vapurun hareket etmesini beklerken, ellerinde sopalar olan
bir grubun Galata tarafindan kar§iya dogru yürüdügünü gõrdügünü belirtmekte
dir. Bu sirada kar§l yõnden Galata'ya gelen bir devriye subaymm bu ki§ileri dur
durup, tahminen sekiz on ki§inin elindeki sopalar1 bizzat kendisinin alarak denize
att1gm1 ve devriye kolunun Galata tarafina geçtigini ifade etmi§ti587.
d. Fmdtkh ve Bogazkesen'deki Olaylar
Olaym gerçekle§tigi gün ak§am vakitlerinde kõmür amelesi ve ayak takimm
dan yirmi yedi Ermeni komiteci mavnalarla Fmd1kh tarafina ç1karak, Fmd1kh'ya
ve S ahpazar1 semtine dogru yürümü§ ve burada bulunan insanlara ate§ etmi§ler
di. Ermeniler Müslüman mahallesine saldirarak burada bir ayaklanma ç1karmak
istemi§lerdi. Fmd1kh'da cami kar§1smda dükkâm olan bir Ermeni de ate§ ederek
bu ki§ilere kattlm1§ ancak yar1m saat içerisinde asker ve polis duruma e1 koymu§
tu588. Fmd1kh'da küçük çaph oldugu sõylenebilecek bu olay meydana gelmi§ken,
Tophane'de bulunan Bogazkesen semtinde de huna benzer geli§melerin oldugu
gõrülmektedir.
Bogazkesen semtinde olaylar ba§lad1gmda asayi§i bozacak herhangi bir du
rum ya§anmami§tl. Ancak ertesi günü saat sekiz civarmda Tophane'den elinde
büyük bir b1çakla ko§arak gelip saga sola saldiran tulumbac1 kiyafetindeki bir
Ermeni komitecisi orada hayli heyecana sebep olmu§tu. Bu ki§i hiç kimseye za
rar veremeden Kadiri Tekkesi'yle Defterdar Yoku§u'nun Bogazkesen Caddesi'yle
bulu§tugu noktada heyecana gelen insanlar tarafmdan yakalanarak õldürülmü§tü.
Bu durum bu civarda bulunan baz1 Ermeni dükkânlarmm da az çok tahribata
ugramasma sebep olmu§tu. Sõylendigine gõre, õldürülen bu ki§inin cesedi gõ
revliler tarafindan kaldirtlmadan õnce, tesadüfen o anda bahsedilen yerden geçen
ve birçok ki§inin topland1gm1 gõren Ítalyan Elçisi, bu ki§inin masum oldugunu
iddia etmi§ti. Elçi tesadüfen oradan geçerken kalabahg1 dag1tan Üstegmen Faztl
Efendi'ye hiddetli ve saldirgan bir tavirla hakaret etmi§ ve onu azarlami§tL Ancak,
olaydan sonra tesadüfen oradan geçen bir subaym yerine getirdigi bu hizmetin
5 8 7 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 8-118-2.

5 88 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 9-1 .
takdire deger bulundugu, ev ve dükkânlan olay yerine yakm olan ve olaym ba�
langicmdan nihayetine tamk olan bir hayli Müslüman ve Hrristiyan'm ifade ve
�ahitlikleriyle kesinle�mi�ti. Buna gore bahsi geçen elçinin olayi gormü� gibi iddia
ve rivayetlerinin ve bir subay hakkmda haks1z yere reva gordügü haysiyet km
c1 muamelesinin, bir yamlg1 ve hatadan ibaret oldugu anla�tlm1�t1589. Bu olayda
italyan elçisinin yapttg1 gibi yabanc1 elçiler istedikleri �ekilde ve çekinmeden olay
lara müdahale edebiliyordu. Elçilik yetkilileri tarafindan yakmdan takip edilmi�
olan bir ba�ka olay da banka baskm1 di�mda en �iddetli olaylarm meydana geldigi
Samatya'daki olaylardi.
e. Samatya'daki Olaylar
istanbul Ermeni Olaylari'nm en yogun �ekilde ya�and1g1 yerlerden biri de
Samatya idi. Banka Baskm1 di�mda istanbul'daki olaylarla ilgili olarak Ermeni
kaynaklarmda ozellikle Samatya hakkmda bilgilere yer verildigi gorülmektedir.
Aslmda Ermeni kaynaklar1 Samatya'daki geli�meleri sava� olarak nitelendirmek
tedir590. Mesela Dadrian en kanh çat1�malarm Samatya'da ya�and1gm1 ifade ede
rek, aralannda baz1 genç kad1nlarm da oldugu küçük bir Ta�nak fedai grubunun
bu olay1 gerçekle�tirdigini belirtmektedir. Komitecilerin son direni� noktas1 olarak
tahkim ettikleri birkaç binada, on dort saat boyunca polis ve askere kar�1 umutsuz
bir çat1�ma gerçekle�tirdikleri �eklinde ifadelere yer veren Dadrian, olaym ayrmt1-
larma girmeden fedaileri yücelten bir tuturnla pek çogunun sag ele geçmemek için
son kur�unu kendi kafalarma s1kt1gm1 belirtmektedir591 . Olaylarm gerçekle�tigi
Sirada hapishanede olan Ermeni komitecilerinden Sarkis Narzakian amlarmda,
Ta�nak komitecilerinin Samatya ve Osmanh Bankas1'nda bir gün sonra büyük bir
gosteri yapacaklari haberini ald1gm1 belirtmektedir. Plana gore bombalar iki yerde
attlacakt1. ilki Osmanh Bankas1 ikincisi ise Samatya'daki Misakyanlarm eviydi.
Narzakian Osmanh Bankas1'ndaki olay hemen bitmi�ken, Samatya'nm son nefe
sine degin sava�maya çalt�t1gm1 dile getirmektedir. Túrk askeri ve ba�1bozuklarm
okyanus dalgas1 gibi eve saldtrd1klanm ve sahildeki kayalara çarpm1� gibi geri
dondüklerini belirten N arzakian, halkmm actlarm1 dünyaya duyurmaya çalt�an
iki-üç gostericinin sesini kesemeyen Sultan'1 a�agtlamaktad1r592.
5 8 9 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 9-1/9-2.

59 0 Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 48.
592 Sarkis Narzakian, Memoirs of Sarkis Narzakian, çev. Garine Narzakian, Comidas
Institute, 1995, s. 8 7-88.
160 FiKRETTiN YAVUZ
Ba§kent'teki bu olaylarda Ermenilerin kendilerini savundugunu ileri süren

Kirakossian ise Ermenilerin ba§kentin çe§itli semtlerinde zayif savunma deneme
lerinde bulunduklarm1, her savunma denemesinin Túrk askerleri tarafindan bast1-
nldtgm1 ileri sürmektedir. Ermeni tarihçi Kirakossian'm Amerikan Büyükelçiligi
ba§tercümam Lamlie'nin tamkhgma dayanarak verdigi bilgiye gõre, kilise men
subu Ermeniler Samatya'daki kilisede ku§attldtlar, cephaneleri bitince askerlerin
içeri girmesine izin verdiler ve askerler içeri girince de kiliseyi havaya uçurdular593•
Ancak Samatya'da kilisenin havaya uçurulmas1 gibi bir duruma ba§ka herhangi bir
kaynakta yer verilmemektedir. Samatya olaylar1 ve muhtemelen bahsi geçen Sulu
Manastir Kilisesi'ndeki olaylarla ilgili en ayrmtlli bilgiler Osmanh ar§iv belgele
rinde bulunmaktadir.
Çar§amba günü büyük bir olaym meydana gelecegini bilen ki§iler evlerinden
ayrtlarak ba§ka tarafl.ara gitmi§lerdi. Aqiv belgelerine bu hususla ilgili birçok olay
yans1mt§ttr. Bunlardan bir tanesi §U §ekildedir: Olayin gerçekle§tigi Çar§amba
günü sabah saatlerinde haz1r elbiseci Tana§'m sahibi oldugu evde kirac1 olan ku
yumcu Mühürdad ve daylSl ile kuyumcu cilac1s1 Ohannis yabanc1 birileri ile ko
nu§urken, Tana§ oraya gelmi§ti. Onun geli§i ile dt§art ç1kan yabanctlar gittikten
sonra Tana§ bu ki§ilerin kimler oldugunu Mühürdad'a sormu§tu. Ald1g1 cevap "bu
ki1iferi sen bifmezsin sonra sana soylerim" olmu§, devammda "ben seni severim sen
bu gece çofuk çocugu ai ya Makrikoy'e (Bakzrkoy} veya deniz aprz bir yere git, çünkü
yarin burada, Samatya'da büyük bir gürültü kopacak aman durma git" demi§ti. Hatta
kendisinin de annesini ba§ka bir yere gõtürecegini sõylemi§ti. Bu ki§ilerin kimler
oldugunu ve niçin geldiklerini tekrar sormas1 üzerine, Mühürdad "nasilgelmesinfer
ben onfara ayftk veriyorum ve onfartn zabitferiyim sabah saat ikide tekrar gefecekfer"
§eklinde kar§llik vermi§ti594• Olaydan haberdar olan birçok Ermeni'nin §ehir mer
kezinden ayrtld1gma dair birçok kaynak bilgi vermektedir. Sadarete ve Dahiliye
Nezareti'ne gelen bir jurnalde de o gün yani Çar9amba günü Samatya'da gelecek
Pazar ve Pazartesi günleri de Kumkap1 ve baz1 yerlerde Ermenilerin karga§a ç1-
karacaklanna dair §ayialardan dolay1 aile sahibi Ermenilerin tren ve vapurlarla
Makrikõy (Baktrkõy) ve Bogaziçi tarafma gittikleri bildiriliyordu595• Ar§iV belge
lerinden anla§tld1gi kadar1yla yetkililer de Samatya'da bir taktm olaylarm meydana
gelecegi ihbanm alm1§lard1.
593 Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Question, s. 266-267.

594 BOA, Y.PRK. KOM. 9-2 1 , lef. 9-2.
595 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylart Tarihi, e. II, s. 336-337.
Bahsi geçen Tana§, evine dõndükten sonra durumu õnce kom§USu olan
Yüzba§l Emin Efendi'ye, oradan da Samatya ikinci Komiseri Cevdet Efendi'ye
giderek ayrmttlanyla anlatml§tl. Cevdet Efendi, Tana§'1 Polis Müdürü Hasan
Efendi'ye gõtürerek orada da ifadesinin almmasm1 saglami§tl. Bundan sonra Polis
müdürünün verdigi emir üzerine bu ev gece saat yedi sekiz civarmda bastlm1§
ve Mühürdad ile onun karde§i Osep yakalanarak Zaptiye Nezareti'ne gõnderil
mi§lerdi. Burada yaptlan sorgulamalarmda ertesi günü meydana gelecek hadise
hakkinda herhangi bir bilgi almamam1§t1. Ancak bu ki§iler olaylardan be§ alt1 gün
sonra baz1 itiraflarda bulunmu§lard1596• Gõrüldügü üzere yaptlan ihbar üzerine
yetkililer durumdan haberdar olmu§lardi. Ermeni kaynaklar1 da Osmanh yetkili
lerinin durumdan haberdar olduklanm belirtmektedirler597• Banka Baskm1 lideri
Karakin Past1rmac1yan antlarmda bu durumu õgrenen Hraç ve Papken Suni'nin
çtlgma dõndüklerini, nastl olup da adamlarmm kendilerini bõylesine namertçe
aldatabildiklerini dü§ündüklerini ifade etmektedir598•
Ahnan ihbar dogrultusunda hareket eden yetkililerden Polis Müdürü Hasan
Efendi' nin verdigi emir üzerine Mühürdad' m evine sabah gelecek olan iki Ermeni
komitecisinin yakalanmas1 için Tana§'m evine iki polis ile bir jandarma gõzcü ola
rak yerle§tirilmi§ti. Ancak Mühürdad'm evi o gece aranmam1§, ertesi gece arand1-
gmda ise bahçede mahzenin penceresinde revolver, fi§enk ve kapsül gibi maddeler
ile cumartesi günü yaptlan aramada bir beze sarill humbara bulunmu§tu599• Olaym
meydana geldigi 26 Agustos sabah1 Samatya'daki yetkililere bir ba§ka ihbar daha
yaptlm1§t1. Bu ihbar üzerine belirtilen yere gidilerek bu ki§ilere müdahale edilme
sine karar verildi.
Samatya'da Ermeni muhtar1 Mihran polis merkezine gelerek ihbarda bulun
mu§tu. Verdigi bilgiye gõre, Sulu Manastu civarmda dõkmeci Kabril ve kuyum
cu tellah Misak'm evlerine ve Sulu Manastu Ermeni Okulu'na bir grup Ermeni
komitecisi girmi§ti. Komitecilerin büyük bir karga§a ç1karacaklarm1 belirten
Mihran, bir grup Ermeni kadm ve çocugun bohçalarla tramvay merkezine ve tren
istasyonuna dogru gitmekte olduklanm haber vermi§ti. Bunun üzerine ikinci ko
miser Cevdet Efendi hemen Nizamiye Karakolu'na giderek Binba§1 Hac1 Hasan
Efendi, Jandarma Mülaz1m1 Mehmed Aga, Polis Mustafa ve Ali Efendilerle
59 6 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 9-2 .

597 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s . 223.
599 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 9-2 .
162 FiKRETTiN YAVUZ
dõrt jandarmayi keza Ermeni kethüdasm1 yanma alarak dõkmeci Kapril'in evine
gitmi§ti. Annesi sabah i§e gittigini sõylese de Cevdet Efendi kap1yi açtmp içeri
girerek Kapril'i sakland1gi yerde buldu. Neden sakland1g1 sorusu üzerine kendi
sinin bir §eyden haberi olmadigm1 bir õnceki ak§am kahvede o gün için Sulu
Manast1r'm karma kari§ik olacagim duydugunu dile getiren Kapril yakalanarak
polis merkezine gõnderilmi§ti600 • Bundan sonra ihbarda belirtilen Misak'm evine
ve Ermeni Okulu'na gidildigi gõrülmektedir.
Misak ve arkada§larmm ele geçirilmesiyle ilgili kaynaklarda daha fazla bilgi
nin oldugu gõrülmektedir. Nitekim Samatya olaylarmm lideri olarak gõrülen kiz
mektebi õgretmenlerinden Gnuni (Agnoni-Kmoni-Konuni) bu evde bulunuyor
du. Zaptiye Nazm Naz1m Pa§a, Samatya'daki olaylar1 haber ald1gmda ku§atma
altmda bulunan Misak ile oglu Arde§e ve Haçik Gnuni ve diger iki arkada§mm
gizlendikleri hanenin kap1sma gaz dõkerek yakilmasm1 emrettigini belirtmekte
dir. Ancak amlarmm devammda bunun mümkün olmad1gm1 çünkü hem Misak' m
evinden hem kar§l evlerin pencerelerinden silah ve humbara atilmaya ba§land1gm1
dile getirmektedir6º1• Askeri komisyonun haz1rlad1g1 raporda ise olaym devamm
da geli§meler daha aynntil1 olarak ele ahnm1§t1f.
Buna gõre Kapril'in polis merkezine gõnderilmesinin ardmdan kuyumcu tel
lah Misak'm kirac1 oldugu eve gidilip kapmm açilmas1 istenmi§ti. Ancak küfürle
kar§llik verilerek kapmm açilmayacag1 ve ingiliz sefir gelmedikçe kendilerine tes
lim olmayacaklarm1 dile getiren komiteciler, oradan çekip gitmelerini istedikleri
gibi pencereden bir takim zararh evraki da di§ariya savurmu§lardi. Bu ki§iler saat
alt1dan õnce di§aridakilere cevap vermeyeceklerini, amirleri ve kumandanlarmdan
bu §ekilde emir verildigini ifade etmi§lerdi. Bu ki§ilerin att1klar1 evrak toplanarak
Zaptiye Nezareti'ne gõnderilmi§ti. Bu mada Cevdet Efendi bir çilingir getirterek
kap1y1 açtirmayi denemi§se de Misak'm "çekil git {imdi kanznz dokerim" demesi
üzerine çilingir korkarak oradan uzakla§ffil§t1r6º2•
Samatya'da olaylann ba§ gõstermesi üzerine burada bulunan güvenlik güçle
rinin sm1rh sayida olmas1 oraya takviye yapilmasm1 gerektirmi§ti. Zaptiye Nazm
Naz1m Pa§a, Samatya Polis Komiserligi'nden ahnan bilgi dogrultusunda hemen
600
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-1.
601
Hüseyin Naz1m Pa§a, Hat1ralartm, s. 269.
602
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 10-1 .
süvari ve piyade kollar1 olu§turularak oraya gõnderdigini dile getirmektedir6º3•

Bu suada Samatya Nizamiye Karakolu'nda yetmi§ bir piyade askeri, polis mer
kezinde üç komiser, on yedi polis ve iki jandarma zab1tas1, on piyade jandarma
ve bir yüzba§I ile iki mülaz1m komutasmda yirmi be§ süvari askeri bulunuyordu.
Adi geçen Misak'm evi ile gerekli yerlere nôbetçiler koyulmu§, devriyelerin adedi
arttmlmI§tl. Binba§I Hac1 Hasan Efendi, Misak'm bu tavr1 üzerine zorla kap1yi
açtmp içeridekileri yakalamak ve evi aramak gerektigini dile getirmi§se de Cevdet
Efendi Í§Í polis müdürüne yazmI§ oldugundan oradan cevap gelmedikçe bir §ey
yapamayacagm1 sôylemesiyle bu Í§e te§ebbüs edilmemi§ti6º4•
Yetkililer bundan sonra içerisinde Ermeni komitecilerin sakland1g1 ihbar1
yaptlan Sulu Manastu mektebi Í§ini ele aldtlar. Edinilen bilgiye gore, Çar§amba
sabah1 mektebe gelen õgrencilere kilisenin zangocu tarafindan okulun tatil edil
digi sôylenmi§ ve õgrenciler evlerine gõnderilmi§ti. Bu sirada yaptlan tahkikat
tan okul kaptlarmm içeriden kapattld1g1 anla§tlmi§tI. içeride gizlenen komiteciler
Misak'm bulundugu yerden bir ki§i gelmedikçe teslim olmayacaklarm1 belirtmi§
lerdi. Durum bu §ekilde Merkez Kumandanhg1 ile Zaptiye Nezareti'ne bildirilmi§
oldugundan olay yerine birçok yetkilinin geldigi gôrülmektedir. Yüzha§I Mehmed
Bey ve Mülaz1m Kadri ve Esad ile Feyzi efendiler otuz süvari askeri ile vakanm
oldugu yere gelmi§lerdi. Bu sirada Polis Meclis Reisi Hüseyin Efendi ile on bir
süvari jandarmas1, Mülaz1m Ali Efendi ile ba§ komiserlerden Hasan Efendi ve
dôrt polis daha gelmi§ti. Yine binba§I Hac1 Hasan ve Cevdet efendiler gerektigi
kadar polis ve jandarmay1 yanlarma alarak Misak'm evine gelmi§lerse de kap1 yine
açtlmam1§ ve karakola dônmü§lerdi605• Gelen yetkililerin tüm çabalarma ragmen,
hem Misak hem de Sulu Manast1r'daki komiteciler teslim olmayi kabul etmiyor
lard1. Üstüne üstlük eve yakla§anlara ate§ edip humbara atmaya devam ediyorlard1.
Misak'm evine yaptlan teslim ol çagns1 esnasmda evin biti§iginde bulunan
hanm kaplSl açtirilip Cevdet Efendi ile bir iki jandarma ve polis içeriye giriyor
larken, evden humbara ve revolver attlmaya ba§land1. Attlan humbara ve kur§un
lardan bir asker, Kanuni Ali Efendi ve Rum muhtar1 Yanko yaralanm1§t1. Attlan
bu humbarayi bekleyen çevrede saklanm1§ diger komiteciler ve okulda saklananlar
da humbara ve silah atmaya ba§lam1§lard1. Dogal olarak askerler ve jandarmada
603
Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylar1 Tarihi, e. II, s. 337.
6º4
60s
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-1/10-2 .
164 FiKRETTiN YAVUZ
huna kaqilik vermi§ti. Bu esnada leblebici kõ§esindeki yaymac1 Simon'un evin

den attlan humbaralardan bir jandarma onba§lSl ve nalbant $ükrü adh bir ki§i
õlmü§, bir jandarma eri ile on bir ya§larmda bir muhacir çocugu yaralanm1§t1606•
Anla§tld1gi kadar1yla gizlenen komitecilerin teslim olmaya niyetleri yoktu. Olaym
ba§lang1cmdan itibaren tüm denemelere ragmen teslim olmayan komitecilerin bu
tutumlarmm bõlgeye ardi ardma güvenlik kuvveti yollanmasma sebep oldugu gõ
rülmektedir.
Yetkililer nihayet bir karar vermek üzere bir araya geldiler. Samatya tabur
merkezinde toplanan Alaybeyi Hac1 Kadri, Hüseyin Daim, Kaymakam Ali Bey,
Polis Meclisi Reisi Hüseyin Hasan, Samatya'da Nizamiye Binba§lSl Hac1 Hasan
ve Samatya Ba§ Komiseri ismail Efendi ile Yüzbap Rü§tü Bey gibi õnde gelen
ki§iler yapt1klar1 toplant1 sonunda bir karar aldtlar. Buna gõre bu ki§iler yanlarma
Ermeni Papaz1 Karabet Efendi ve Ermeni muhtar1 Mihran ile Ermeni kilisesi
azasmdan Parsih Efendi'yi alarak, kirk be§ asker kilisenin icap eden yerlerini tu
tarken içeride gizlenen Ermeni komitecilerine nasihatte bulunarak onlar1 teslim
olmaya çagiracaklard1. Ancak nasihat edilirken komiteciler tarafindan at1lan ta
banca ve humbaralardan be§ asker ile Papaz Karabet Efendi yaralanmt§tl. Bu plan
da i§e yaramaml§ bu s1rada diger yerlerden de birçok humbara ve silah attlm1§t1.
Bõylece askerler geri çektirilmi§ Zaptiye Nezareti'nden alman emir neticesinde
i§in ertesi güne birakilmasma karar verilmi§ti. Nezaret gece yaptlacak operasyo
nun zor olacagm1 dü§ündügü için bõyle bir emir gõndermi§ti607• Tum bu çabala
ra ragmen hem okuldaki hem Misak'm evindeki komiteciler teslim olmaya raz1
olmamt§lar, bundan sonra yaptlan teklifl.eri de geri çevirmi§ler ve sabaha kadar
durum bu §ekilde devam etmi§ti608• Sabah oldugundan komitecilerin yakalanmas1
için harekete geçilecegi muhakkakti. Bu nedenle muhtemelen gerekli haz1rhklar
da yaptlm1§tl. Ancak Misak' m ansmn teslim olmaya karar verdigi gõrülmektedir.
Misak pencereden gõrünerek arkada§larmm tamammm vuruldugunu kendi
sinin teslim olacagm1 beyan etmi§ kap1yi açarak teslim olmu§tu. Misak'm gizlen
digi evin üst katlarmda birkaç kadm ve çocuk toplanmt§ oldugundan kaza ile kur
§Uil isabet eden çocuklardan biri yaralanml§ ve iki saat sonra õlmü§tür. Misak' m
teslimi sonucunda diger yerlerin de ma ile teslim oldugu gõrülmektedir. Yaymac1
606
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, !e( 10-2.
607
BOA, A.MKT.MHM. 628-45, lef. 2 .
608
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2/11-1.
Simon'un gizlendigi. evin biti§igindeki Makruhi adl.t kadmm evine gidilerek bu
rada gizlenen komiteciler vurulup içeri girilerek maktul olanlar di§ari ç1kartlm1§,
çat1 arasma gizlenen iki komiteci canli olarak yakalanmI§tlf. Daha sonra okula
gidilip buradakilere da nasihatler edildigi halde herhangi bir cevap al.tnamarrn§tl..
Ate§ edilmedigi. için okulun kaplSl kml.tp içeriye girilmi§ ve gizlenenlerden biri
õlü olarak bulunmu§ digerleri ise kaçm1§tl. Saat dõrde kadar §Üpheli mahaller
ara§t1rtlm1§ ve karga§a yatJ.§tJ.nlm1§ti6°9• Ôzellikle Misak'm yakalanmas1 ile ilgili
kaynaklarda farkl.t bilgilerin oldugu gõrülmektedir. Ar§iV belgeleri Misak' m teslim
oldugunu sõylerken, õzellikle Ermeni kaynaklar1 bu konuyla ilgili farkl.t bilgiler
vermektedir.
Ermeni tarihçi Hratch Dasnabedian, iki gün süresince devam eden çati§malar
esnasmda Ta§nak Komitesi'nin bombalarmm büyük zararlar verdigi.ni, 12 saatten
daha fazla süren deh§etli sava§ neticesinde Haçik Gnouni, Misakyan Karde§ler,
Souren (Ardashes Antreasian) ve digerlerinin õldürüldügünü ileri sürmektedir610•
Geli§melere §ahit olan Sarkis Narzakian ise tamamen farkl.t bir senaryo ile olay1
anlatmaktadir. Narzakian, Misakyanlarm evinde eylemi yürüten ki§inin müstes
na bir anne olan Gnouni oldugunu ileri sürmektedir. Devammda, "tilki akilli "
Türklerin birkaç kez teslim olmalarm1, serbest hiraktlacaklar1ru bu cesur insanlara
teklif ettiklerini, Gnouni' nin hat1rasmm yolda§larmm yüreklerinde hakl.t olarak
ya§ayacagm1 belirten Narzakian, teslim olma çagnlarma Gnouni'nin §U §ekilde
cevap verdigini sõylemektedir; "Sabah dõrtte gelin, teslim olacagiz". Narzakian,
bunun Gnouni'nin kirk sekiz saat õnce teslim olmak istemedigi. anlamma geldigi.
ni belirtmektedir. Süre bittigi.nde Samatyàdan hiçbir ses ç1kmadigiru, yirmi dõrt
saat õnce Osmanl.t Bankas1'ndaki Í§Ín Papken Suni'nin õlümü ile tamamlanm1§
oldugunu belirten Narzakian, Gnouni'nin iki arkada§iyla sõzünde durdugunu, ta
§1d1klar1 tabancalar1 kird1klarm1 ve zehir içerek ruhlanru teslim etmek üzere yata
ga uzand1klarm1 ifade etmektedir. Narzakian'm bundan sonraki ifadeleri durumu
daha da ilginç hale getirmektedir. Anlatt1klarma gõre yar1m saat sonra askerler
içeri girdiler, zehir etkisini gõstermi§ti. Gnouni'nin ba§mI Naz1m Pap'ya gõtür
düler. Naz1m Pa§a onun kafasm1 gõrünce, bu "cesur" kad1nla ilgili olarak yanmdaki
Túrklerin tamamm1 gõrmezden gelerek §õyle dedi, "Yavrum Gnouni, senden dor!
fane daha olsaydt, Ermeni milleti 1imdi ozgür olurdu'"'11• Naz1m Pa§a ise arularmda
609 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 11-1.

610
Dasnabedian, Dashnaktsutiun, s. 48.
611
Narzakian, Memoirs ofSarkis Narzakian, s. 88.
166 FiKRETTiN YAVUZ
bu konu ile ilgili herhangi bir bilgi vermemektedir. Gnouni ve digerlerinin õlü
olarak ele geçirildigini belirtip buralarda bulunan patlaym maddelere ait bilgi
ler vermektedir612• Samatya olaylarmm sonuyla ilgili olarak, komite liderlerinden
Knouni'nin (Agnuni) Samatya Sulu Manast1r tepesinde ingiliz donanmasmm
geli§ini saatlerce bekledikten sonra kendini aldatanlara lanet ederek intihar etti
gi de sõylenmektedir613. Samatya'daki olaylar bu §ekilde sona ermi§ti. Olaylardan
sonra bahsi geçen yerlerde yaptlan aramalarda birçok patlayic1 madde bulunmas1
muhtemeldi.
27 Agustos Per§embe günü aranan yerlerden ve komitecilerden revolver, fi§ek
ve çe§itli cins humbara ele geçirilmi§ti. Olayin gerçekle§tigi gün Sulu Manastir'daki
kiz okulundan ele geçirilen otuz alt1 humbara ve iki revolver ile çe§itli mahaller
den elde edilen humbara ve fi§ek ile revolverler peyderpey Tophane-yi Âmire'ye,
canh olarak ele geçirilen komitecilerden üç ki§i de Zaptiye Nezareti'ne gõnderil
mi§ti614. Burada toplam elli üç humbara ele geçirilmi§ti. Bu humbaralardan be§i
Misak'm evinde, yedisi yaymac1 Simon'un evinde, biri Dõkmeci Dikran'm evinde
yine bir tanesi Mühürdad'm evinde, üçü Ermeni okulunda, otuz altlSl ise Ermeni
Kiz Mektebi õgretmenlerinden Gnouni'nin (Agnoni) dolabmda bulunmu§tu.
Knouni'nin dolabmda bunlarm yam sira yedi kutu kapsül, dõrt kutu revolver fi§egi
ile bir deste de dinamit kapsülü bulunmu§tu615.
Samatya'daki olaylar dogal olarak õlümlere neden olmu§tu. Bu olay esnasmda
bir jandarma onba§lSl ile bir Müslüman, bir Rum ve Yaymac1 Simon'un evinin
biti§igindeki evde bulunan hamile kadmm dogumu için çagrtlan ebenin on dõrt
ya§mdaki kiz1 attlan kuqunlardan õlmü§tü. Bir çavu§ ile alti asker, iki jandarma
ve Müslüman ahaliden bir bekçi ile on bir ya§mda bir çocuk, bir Ermeni papaz1,
Rum muhtari Yanko ve yukar1da belirtilen kizm annesi Rum milletinden bir ebe
ise yaralanml§tl. Ermenilerden ise evlerde ve kar1§1khk esnasmda sokaklarda yu
kar1da belirtilen çocukla beraber kirk yedi ki§i õlmü§ ve bu ki§iler Küçük Bahkh
Mezarhg1'na gõnderilip defnedilmi§ti6 1 6. Bu kadar õlümün ya§and1g1 Samatya'da
baz1 ev ve i§yerlerinde tahribatm meydana gelmesi tabii idi.
6ll
Hüseyin Naz1m Pa�a, Hat1ralarim, s. 269; Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylar1
Tarihi, e.II, s. 351-352.
613
Ermeni Komiteleri, s. 13.
614
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 1 1-1.
615
Hüseyin Naz1m Pa�a, Hat1ralar1m, s. 269; Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylari
Tarihi, e . II, s. 352.
616
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 1 1-1.
Yapilan tahkikat neticesinde Ermeni manav Hampar'm dükkânmdaki yüz

elli kuru9luk meyvenin zayi oldugu anla9ilm19ti. Eskici terzi Garnik'in dükkânma
sipari9 edilmi9 olan on lirahk e§yanm zayi oldugu kendisi tarafmdan iddia edilmi9
ise de bunun abart1 oldugu muhtarm ifadesinden anla9ilm19t1. Karga9a'nm oldugu
yere yakm Koca Mustafa Pa9a'da dõrt dükkân içerisindeki e§ya zayi olmu9 ise de
ktymetli herhangi bir 9ey kaybolmad1g1 belirtilmi9, sahiplerinin olay ba9lamadan
õnce dükkânlarm1 kapayip gitmi9 olduklar1 anla9ilm19t1. Zarar gõren ev sayis1 ise
on dõrttü. Bu evlerde oturanlardan yalmzca bir ki9inin õldügü ba9ka herhangi bir
õlü ve zayiat olmad1g1, buradaki zararm yakla91k olarak elli-altm19 lira ktymetinde
olacag1 Ermeni muhtarm ifadesinden anla9ilm19ti. Yapilan tahkikatta bu yagma
nm sebebinin olaym ba9lang1cmda õlen ve yaralananlarm Müslüman mahalleleri
arasmdan geçirilmesi neticesinde ahali arasmda meydana gelen heyecandan oldu
gu anla9ilm19t1617.
f. Bahçekapm ve Civannda Meydana Gelen Olaylar
Banka Basktm'nm meydana geldigi gün Haliç'in kar91 yakasmda bulunan

Bahçekap1s1618 ve civarmda da birçok olayin meydana geldigi gõrülmektedir.
Galata'dan humbara ve revolver sesleri duyulmaya ba9land1gmda kõprü tarafinda
dükkam bulunanlar korku ve tela9a dü9erek dükkanlarm1 kapatmaya ve kaç19ma
ya ba9lam19lard1. Bu sirada bir grup Ermeni hamahnm ellerindeki demir balya
kancalar1yla Rüsumat (Gümrük) Dairesi'nin deniz tarafindaki tahta perdeyi kt
rarak Eminõnü'ne dogru gitmesi ve nereden geldikleri belli olmayan Ermeni ko
mitecilerinin insanlarm üzerine saldirmas1 bu civarda kar191khga sebep olmu9tu.
Burada bulunan herkes Ermeni komitecilerine kar§l kendilerini müdafaa etmek
amac1yla ellerine geçen sopa gibi 9eylerle bu ki9ilere kar§ilik vermeye ba9lam19-
lardi. Bu kar§ilikh mücadele asker ve jandarma gelene kadar devam etmi9 ve bu
esnasmda Gümrük Dairesi içerisinde isimleri bilinmeyen on ve Eminõnü'nde
dõrt Ermeni õlmü9 ve Ermenilerden be9 ve Müslüman ahaliden iki ki9i yaralan
m19ttr6 1 9. Bahçekapm'nda olaylar bu 9ekilde ba9lam19t1. Olaylarm ba9 gõstermesi
üzerine birçok güvenlik kuvvetinin bõlgeye gõnderilmesi sõz konusu olmu9tu.
6l 7
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2.
618
Eminõnü ile Sirkeci arasmda, Yeni Cami'nin hemen arkasmda bulunan Bahçekap1
Semti, adm1 istanbul'un deniz surlannm Haliç agzma aç1lan kapilarmdan biri olan "Bahçe
Kapm"ndan almaktad1r.
619
BOA, Y. PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2.
168 FiKRETTiN YAVUZ
Olaylann engellenmesi için Cisri Cedid (Yeni Kõprü-Galata) komiseri

Ahmed ve Jandarma Yüzba§1s1 �akir, BahçekaplSl karakol zabiti Yüzba§1 Halil
efendilerin emrinde bir miktar polis, jandarma ve asker olaym gerçekle§tigi yere
gelmi§ti. Bu kuvvetlerin ardmdan merkez komiseri Mehmed yanmda ikinci ko
miser ve bir polisle bu bõlgeye ula§ml§tl. Yine yardimci kuvvet olarak Seraskerlik
makammdan Yüzba§l Kemal, emrinde yirmi asker ile gelerek toplanan ahaliyi
dag1tm1§ ve kari§ikhga sebep olan Ermeni õlüleri polis tarafindan arabalara bin
dirilerek Zaptiye'ye gõnderilmi§ti. Olaym son bulmas1 için gerekli olan tedbirler
almm1§ ve asayi§ iade edilmi§tir62º. Ancak BahçekaplSl'ndaki Celal Bey Ham'nda
olaylarm devam ettigi gõrülmektedir.
Ermeni zenginlerden Uncuyan Apik Efendi'nin birkaç1 setre pantolonlu,
digerleri §alvarh on bir Ermeni ile Celal Bey Ham'ndan ç1kt1ktan sonra, hamn
kap1smm her zamankinden iki saat õnce kapatilm1§ oldugu gõrülmü§tü. Oda sa
hiplerinden yirmi kadar Ermeni ah§tlm1§m di§mda o gece handa kalmi§tl. Ak§am
vakti bu handa mevzilenen Ermeni komitecileri sokaktan geçmekte olan askerler
üzerine humbara at1p ate§ ettiler. Bunun üzerine Bahçekap1s1 karakolu zabiti bir
grup askerle hemen olay yerine gelmi§ ve bu han abluka altma ahnm1§t1. Bunu
müteakiben Cisri Cedid komiseri Ahmed ve merkez ba§ komiseri Mahmud ve
Selahattin Efendiler de olay yerine geldiler. Bir iki saat sonra Seraskerlik ma
kammdan gõnderilen kaymakam Emin Bey kumandasmda bir yüzba§l ile yir
mi asker gelmi§, komitecilerin polise teslim olmalar1 teklif edilmi§ ise de bunu
kabul etmedikleri gibi han kap1sma yakla§maya çah§an polis ve askerler üzerine
ate§ etmi§lerdi621• Bunun üzerine Sadaret'ten Zaptiye Nezareti'ne Celal Bey Ham
ile ilgili yaptlmas1 gerekenlere dair bir telgraf gõnderilmi§ti. Telgrafta Celal Bey
Ham'ndan humbaralar attlmas1 üzerine di§aridan hanm gõzetim altmda tutul
masmm faillerine cesaret vererek karga§anm devamma ve Ermenilerin gizlendigi
bu gibi binalardaki hareketlerin §iddetlenmesine sebep olacag1 bildiriliyordu. Bu
nedenle vukuatm o gece her halükarda bastirtlmasmm §art oldugu dile getiril
mekteydi. Aynca talimata gõre Banka'dan ba§ka gerek Celal Bey Ham'nm ve ge
rek bunun gibi mahallerin icap ettigi §ekilde asker yard1m1yla bastlarak içerisin
dekilerin yakalanmas1 ve bu geli§melerle ilgili olarak peyderpey haber verilmesi
istenmekteydi622• Alman bu emir dogrultusunda Celal Bey Ham'ndaki komiteci-
620
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2.
621
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 1 1-2/12-1 .
622
BOA, A.MKT.MHM. 628-35, lef. 1-2 .
lerin yakalanmas1 icap ediyordu. Bu nedenle yetkililerin bemen barekete geçtigi

gõrülmektedir.
Bu emir üzerine Celal Bey Ham'nm arka kaplSl kmlarak içeriye girilmi§,
burada gizlenen yirmi alt1 Ermeni komitecisi yakalanml§ ve üç posta balinde Bab1
Zaptiye'ye {güvenlik dairesi) gõnderilmi§ti. Giden postalardan ikisi sag salim
bir §ekilde Bab1 Zaptiye'ye ulaprken, polis memuru Arif Efendiye teslim edilen
üçüncü posta dõrt askerle birlikte Osmanh Bankas1 §Ubesinin õnünden geçerken
galeyana gelmi§ balktan bamal, kayikç1 ve rençper gibi yüz ki§ilik bir gürubun
saldmsma ugrami§tlr. Yedi ki§i olan komitecilerden dõrdü bu saldmda õlmü§, üçü
ise yaralanm1§tl. Yarali ve õlüler arabalara bindirilerek Bab1 Zaptiye'ye gõnderil
mi§, banm õnüne toplanm1§ olan balk dag1tilm1§ ve a�am asayi§ normal baline
gelmi§ti. Daba sonra ban içerisinde arama yapilmi§, Ermenice yazilm1§ mektuplar
ve bumbara parçalar1 bulunarak bunlar da Bab1 Zaptiye'ye teslim edilmi§ti. Ancak
Apik Efendiye ait olan bandaki alt1 oda anahtarlar bulunamad1g1 için aranamam1§
ertesi gün yapilan aramada banda gizlenen üç Ermeni komiteci daha yakalan
m1§t1r623. Celal Bey Ham'ndaki olay bu §ekilde sona erdirilmi§ti. Ancak yapilan
tahkikattan bu semt çevresinde ba§ka yerlerde olaylarm devam ettigi anla§Uml§tl.
Ôzellikle 27 Agustos Per§embe günü bu çevredeki olaylarm §iddetlendigi gõ
rülmektedir. Ôgle civan Galata ve Beyoglu taraflarmdan silah seslerinin duyulma
s1 üzerine beyecanlanan ve Galata Kõprüsü üzerinde kar§l tarafa geçmeye ve ber
tarafa kaç1§maya ba§layan balk ile o bõlgelerde dolanan asker kollar1 üzerine baz1
ban ve magazalarda gizlenmi§ olan Ermeni komitecileri tarafmdan ate§ edilmeye
ba§lanm1§t1. ilk õnce M1S1rhoglu Ham'nm Yeni Cami kap1sma bakan tarafmdaki
pencerelerden ate§ edilmeye ba§lanml§tl. Bunun üzerine Polis Müdürü Hüsnü
Bey, Tahkik Heyeti Ba§kam Hasan Efendi, Kaymakam Emin Bey ve Karakollar
Müfetti§i Hüseyin Daim Bey ile mahalle zab1tas1 buraya gelmi§ti. Han içerisinde
gizlenmi§ olan Ermeni komitecilerine teslim olma çagr1s1 yapmi§tl. Ancak komi
teciler huna silahla kar§ilik vermi§lerdi. Ate§ ettikleri için banm kap1sma yakla§
mak mümkün olmad1gmdan banm arka kap1s1 kirilarak buradan içeriye girilmi§
ve banda gizlenen alt1 komiteciden dõrdü õlü, biri ise diri olarak ele geçirilmi§ti.
Diger komiteci ise, kendisini taraçadan atmas1 neticesinde õlmü§tü. Bu kari§iklik
esnasmda Yeni Cami çevresinde oturan Tütüncü Agba ba§mdan yaralanm1§t1624.
623 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 12-1.

624 B OA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 12-1.
170 FiKRETTiN YAVUZ
Güvenlik güçleri M1S1rhoglu Ham'nm ardmdan ate§ açtlan diger hanlara yõnel
diler.
Harapç1 ve Fmd1khyan hanlarmda gizlenen Ermeni komitecileri asker ve
halk üzerine ate§ etmeye ba§laymca yukar1da ismi geçen memurlar askerlerle bir
likte olay yerine gelmi§lerdi. Harapç1 Han'da bulunan komitecilere teslim ol çag
ns1 yaptlm1§ ve orada bulunan üç komiteci teslim olmu§, altis1 kaçmaya çah§irken
yakalanm1§, aynca be§ komiteci daha yakalanmI§tl. Ele geçirilen bu on dõrt komi
teci Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§ti. Yine Per§embe günü Fincanctlar yoku§unun
alt ba§mda bulunan Yusufyan Ham'nm õnünden geçen asker kolu üzerine hanm
üst katmda gizlenen Ermeni komitecileri tarafmdan ate§ edilmi§ti. Bunun üzerine
askerler tarafindan han ve sokak kontrol altma almmI§ ve Mercan bõlgesi polis
çavu§u Mehmed Efendi gelip bu banda gizlenen üç Ermeni'yi tevkif edip, burada
bulunan birkaç revolver ve fi�egi Bab1 Zaptiye'ye gõndermi�tir625. Aym gün bu
hanlarm di§mda Bahkpazar1, Sultanhamam1 ve Sirkeci civarmda da küçük çaph
olaylar meydana gelmi§ti.
Bahkpazar1'nda firma biti§ik kurukahveci dükkânmda gizlenen üç Ermeni
komitecisi tarafmdan halk üzerine iki humbara at1lm1�t1. Bunun üzerine halk
galeyana gelip bu komitecilerden ikisini õldürmÜ§, komitecilerden biri ise kaç
mI§tl. Bu kar1§1khk esnasmda bir Rum ve bir Ermeni yaralanm1�tir. Bu suada
Sultanhamam1'nm kar§Ismda bulunan eczanenin üstünden jandarma noktasma
iki e1 ate§ edilmesi üzerine, bunu yapan yakalanmI§tl. Aym yerde bahriye çavu§la
nndan birini yaralayan bir Ermeni komitecisi ise galeyana gelen halk tarafindan
õldürülmü§tü. Sirkeci Tren istasyonu'nun arka tarafmda kavun, karpuz sergile
rinde hamal, küfeci ve manav ile bunlara kar�1 olanlar arasmda ç1kan karga�ada
Ermenilerden on iki ki§i ve bir Rum olmü§, bir Ermeni ile bir Bulgar da yaralan
m1§t1626. Bahçekap1s1 çevresinde meydana gelen olaylarm çoklugu, olaylarm aym
anda farkh noktalarda ç1kmas1 õnlem ahnmasm1 zorla�tird1g1 gibi, Müslüman
halkm da galeyana gelmesine sebep olmu§tu. Bunun neticesinde çe§itli i§Yerlerin
de tahribat meydana geldigi, bu kar1§1khktan yararlanan baz1 kimselerin Í§Yerleri
ni yagmalamaya çah§tig1 ancak güvenlik kuvvetlerinin mümkün oldugu kadar bu
olaylarm õnüne geçmeye çah§t1g1 gõrülmektedir.
Eminõnü'nde di§çi olan Bonifa'nm dükkânmm altmdaki bodrumda tütüncü
625
626
olan Sivash Serop adh bir Ermeni olaym ba§ gõstermesi üzerine dükkâmm aç1k
buakarak kaçmt§, bu suada tütünleri yagmalanmt§tl. Ancak kendisi de §Üpheliler
arasmda oldugundan zab1ta tarafindan mernleketine gõnderilmi§ti. Yagma konu
sunda yetkililerin olaylar esnasmda yagmayi engellemek için berbangi bir direnç
gõstermedigi iddia edilmektedir. Fakat kaynaklarda anlattlan baz1 olaylar huna
mubalif bilgiler vermektedir. Ôrnegin yine BahçekaplSl'nda meydana gelen bir
olayda Haskõy bamam1 kar§mda bulunan saatçi Kirkor Magbulyan'm dükkam
Per§embe günü meydana gelen olaydan dolay1 galeyana gelen balk tarafinda açtl
maya çal1§tlm1§t1. Ancak bu s1rada olaya müdahale eden Mülaz1m Necip Efendi
dükkanm yagmalanmasma meydan vermemi§ ve burayi korumaya alarak üç gün
sonra sabibine teslim etmi§ti627•
Yine bu bõlgede otuz dõrt numarah dükkanda saatçi olan Dikran Düvenciyan'
m Í§yerinin kap1s1 baz1 serseriler tarafmdan açtlmt§ ve saatlerinden on kadar1 ahn
mt§Sa da dõrdü o anda zab1ta tarafindan geri ahnarak sabibine, sonradan bulunan
dõrt tanesi ise Bab1 Zaptiye'ye teslim edilmi§ti. Saatçinin kaybolan iki saati ise
serseriler tarafindan kmlm1§t1. Dükkânda bulunan camekanlar içerisindeki mü
cevberat gibi kiymetli e§yalara berbangi bir zarar gelmemi§tÍ. Yine Rusya uy
ruklu Bosof Banaconf adh ki§i olayin ertesi günü alet edevat satt1g1 camekânh
arabas1yla Sarraflar Ham'mn kap1smdayken baz1 serseriler arabasm1 yagmalamak
ve kendisine saldumak istemi§lerse de kom§usu olan §erbetçi Hac1 Mebmed ve
fesçi Hac1 Salib onu ve e§yasm1 kurtarmt§lardi. Bu banm kap1smm biti§iginde
Rusya vatanda§l olan b1çakç1 Gürcü Aleksandir'm aç1kta b1raktig1 camekânh ara
basmdan baz1 b1çaklar ahnmt§ ise de süvari kolu bemen gelip bunlar1 geri alarak
sahibine teslim etmÍ§tÍr. Hocapa§a'da tramvay caddesinde kurukahvecilik yapan
Kemahh Hapik ve Vardan adh Ermeniler olaym ikinci günü kar1§1khk esnasmda
dükkânlarma kapanm1§lard1. Ancak galeyana gelen serseriler tarafmdan katledil
mi§ ve baz1 e§yalar1 da yagmalanml§tir. Yine Hocapa§a civannda çe§me kar§tsmda
sekiz numarah dükkanda bulunan M1gud1ç Kebabç1yan'm dükkam açtlarak baz1
e§Yalar1 alinmt§ ise de bir takim1 Saka Mebmed ve arkada§l Halil'de bulunmu§ bu
ki§iler tutuklanarak Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§lerdi628• Gõrüldügü üzere meyda
na gelen olaylar esnasmda saldutlan ki§ileri korumak için bem güvenlik kuvvetleri
bem de Müslüman balk gayret gõstermi§ ve baz1 olaylar1 engellemi§lerdi.
62 7 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 12-2/13-1.

628 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 13-1.
172 FiKRETTiN YAVUZ
Bahçekapm ve civanndaki olaylan bast1rmak için sevk olunan polis ve as

ker miktan yüz yetmi§ be§ idi. Bu ki§iler sadece bu bõlgedeki gõrevliler degildi.
Olaym ortaya ç1kmasmdan sonra Cisri Cedid Polis Komiserligi'nden bir komiser
ile on be§ polis olay mahalline gelmi§ti. Yine Tahtakale'den bir yüzba§l ile on be§
farkh mevkiden elli üç jandarma daha buraya sevk edilmi§ti. Ôte yandan Zaptiye
Nezareti ba§komiserlerden Mehmed Efendi, ikinci komiser Selahaddin Efendi
ile üç polis, Seraskerlik makam1 ise Yüzba§1 Kemal Efendi'nin kumandasmda yir
mi asker gõndermi§ti. Bunlarla birlikte kaymakam Emin Bey'in kumandasmda
be§, Yüzba§1 $ükrü ve Mülaz1m Necip Efendilerin kontrolünde yirmi asker ile
Bahçekapm Karakolu'nda nizamiye Yüzba§lSl Halil Efendi ve iki mülaz1m ile
otuz alt1 ki toplam yetmi§ alt1 asker bu bõlgeye gõnderilmi§ti629•
Bahçekapm sm1rlan dâhilinde bulunan yerlerden biri olan Tahtakale'de de
baz1 olaylar meydana gelmi§ti. Tahtakale'de olaym meydan geldigi Çar§amba
günü Galata ve Bahçekapm tarafiarmda ba§ gõsteren karga§adan õtürü buradaki
halk heyecana kapilip galeyana gelmi§ti. Burada da baz1 Ermeni komitecileri hal
ka saldirmt§ olduklarmdan karga§a buraya da sirayet emi§ ve galeyana gelen halk
Ermenilere saldumt§tl. Olaym bastmlmas1 için zab1ta hayli gayret gõstermi§se de
halkm çoklugu ve mekanlarm dagm1k bir §ekilde olmas1 bu karga§anm yakla§1k
dõrt saat kadar devam etmesine sebep olmu§tu. Bu karga§a neticesinde yirmi üç
Ermeni ile iki Rum hayatm1 kaybetmi§, bir Müslüman ile sekiz Ermeni ise ya
ralanm1§t1r630. Kar1pkhk esnasmda Tahtakale'de bulunan güvenlik güçleri her ne
kadar olaylara engel olmaya çali§ml§Sa da, bir süre bunu ba§aramamt§tl. Güvenlik
güçlerinin yetersizligi nedeniyle diger bõlgelerde oldugu gibi buraya da takviye
kuvvet gõnderildigi gõrülmektedir.
Olaylar meydana geldigi sirada Tahtakale Polis Komiserligi'nde bir komiser
ile on alt1 polis ve be§ jandarma bulunuyordu. Olaym bastmlmas1 için Zaptiye
Nezareti'nden ikinci komiser Cemil ve Tevfik Efendiler ile iki polis, Seraskerlik
makammdan Kaymakam Hac1 Galip Bey kumandasmda ni§anc1 ve itfaiye tabur
larmdan kirk asker gõnderilmi§ti. Buraya Bahçekap1s1 Karakolu'ndan bile yard1m
gõnderilmi§ti. 27 Agustos Per§embe günü ba§ gõsteren karga§anm etkisi bõlgeye
yakin olan Nuruosmaniye ve Mahmudpa§a'da da gõrülmü§tü. Buralarda meydana
gelen olaylar neticesinde yedi Ermeni ile bir Müslüman yaralanm1§ bir Ermeni
ise õlmü§tür631 .
629 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 13-1.

63 0 B OA, Y.PRK.KOM. 9-2 1 , lef. 13-1/13-2.
63 1 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 13-2.
g. Salmatomruk ve Karagümrük Civanndaki Olaylar

26 Agustos Çar§amba günü Fatih komiserligi idaresinde bulunan yerlerde
herhangi bir olay meydana gelmemi§ti. Ancak Per§embe gecesi Balad semtin
de Hamam-1 Muhuttin Mahallesi'nde Serkiz ve Kõmürcü Artin adh iki Ermeni
halk üzerine ate§ ederek kaçarken zab1ta tarafindan yakalamp Bab1 Zaptiye'ye
gõnderilmi§lerdi.
Peqembe günü Salmatomruk sakinlerinden olan Gapik adh Ermeni arka
smda bo§ bir boyac1 sand1g1 oldugu halde Ermeni Mahallesi arasmda dola§l
yordu. Edirne KaplSl Karakolu'ndan Mülaz1m Ahmed Efendi durumdan §Üphe
ederek Gapik'i tevkif etmi§ti. Gapik yaptlan sorgulamada aym mahalle sakinle
rinden kahveci Merik ve Kirkor tarafindan Ermeni mahallelerini dola§ip Cuma
gecesi Ermenilerin Karagümrük Kilisesi'ne toplanmalar1ru, Salmatomruk Polis
Merkeziyle Müslüman mahallelerine hücum edilecegini haber vermekle gõrev
lendirildigini ve Merik'in evinde elli martini tüfek oldugunu itiraf etti. Gapik
sorgusunun ardmdan Salmatomruk Polis Merkezi'ne gõnderilmi§ ve durum Fatih
Ba§komiserligi'ne bildirilmi§ti632• Gapik'in verdigi ifade dogrultusunda yaptlan
ara§t1rmalar esnasmda ve olaylann engellenmesi için harekete geçilmesi s1rasm
da güvenlik kuvvetlerinin iki ate§ arasmda kald1g1 gõrülmektedir. Bir semtteki
olaylara müdahale etmeye giderken diger semtten gelen silah seslerine müdahale
etmeye mecbur kalan güvenlik güçlerinin durumu, istanbul'un olay ç1kan hemen
her semtinde gõrülmü§tür.
Zaptiye Nezareti, adi geçen Merlik ve kundurac1 Kirkor'un yakalanmas1
emrini vermi§ti. Bununla birlikte martini tüfek bulunan evin ara§t1rtlmas1 için
Fatih Merkez'den sorumlu �emsi Efendi ile Fatih Nizamiye Karakolu Binba§1s1
Yusuf ve Yüzba§l Haydar Efendilerin maiyetine on alt1 asker verilmi§ti. Gõrevliler
Salmatomruk' a gidiyorlarken Karagümrük'te askerlerden birinin yaraland1g1 bõlge
nizamiye karakolu Yüzba§1s1 ismail Efendi'nin gõnderdigi postacmm ifadelerin
den õgrenilmi§ti. Bunun üzerine gõrevli grup istikamet degi§tirerek Karagümrük
merkezine gitmi§ ve halkm dag1ttlmas1, herhangi bir uygunsuzluk olmamas1 için
yüzba§iya tembihte bulunuyorken Salmatomruk'tan silah sesleri i§itilmeye ba§lan
ffil§tl. Bunun üzerine harekete geçen grup yanm saat sonra oraya ula§ffil§, onlar
gelmeden Edirne KaplSl Karakolu'ndan Mülaz1m Ahmed Efendi kumandasmda
alt1 asker, civardaki devriye kollan ve süvari müfrezesi olay yerine gelmi§lerse de
632
BOA, Y.PRK . KOM . 9-21, lef. 13-2.
174 FiKRETTiN YAVUZ
halkm fazlahgt ve ate9 edilen evlerin dagmikhgi nedeniyle bu karga9a iki saat son
ra ancak teskin edilebilmi9ti. Bu bõlgede ba9 gõsteren karga9aya sebep olanlann
yukarida adi geçen kahveci Merik, Kirkor, ipekçi Koziagya, basmaci Ohannes,
ipliyan ve sandikçi Haçik ile eczaci Agya oldugu anla§tlmi§tl. Olay sirasmda te
sadüfen oradan geçmekte olan talebeden Ômer Efendi ile bir asker yaralanmi§,
Ermenilerden ise otuz sekizi õlmü9, dõrdü yaralanmi§ti633• Olaylar ba9ladigi sirada
bu bõlgede bulunan güvenlik güçlerinin yeterli olmadigt, mevcut asker ve polisin
olay çikan mahallere yeti9meye çah9tigi gõrülmektedir.
Olaym meydana geldigi sirada Salmatomruk ve Karagümrük Polis mer
kezlerinde iki komiser, iki çavu§, on be§ polis, bir zabit, onbe9 jandarma bulu
nuyordu. Bunlarla birlikte yukarida adi geçen Binba§i Yusuf, Yüzba§i Haydar,
Mülazim Ahmed ve süvari Mülazimi Hüsamettin Efendilerin maiyetinde otuz
asker daha buraya gõnderilmi9ti. Bõlgede bir karga§a çikacagi daha õnce askeriye
ye haber verildigi için askerler gelmeden polis ve jandarmanm az olmasi nedeniyle
ve kalabahgm çoklugundan müdahalede bulunmakta bazi sikmtilar ya§anmi§tl.
Karagümrük'te meydana gelen olaylarm kahveci Bedros ve Serkiz adh Ermenilerin
ate§ etmelerinden dolay1 oldugu ve asker tarafmdan verilen kar91hkta Bedros'un
yarah, Serkiz'in ise õlü olarak ele geçirildigi gõrülmektedir. Karagümrük'te bun
dan ba§ka herhangi bir õlüm, yaralanma ve tahribat olayi olmami§t1634•
h. Eyüp ve Fener Semtlerinde Meydana Gelen Olaylar
26 Agustos tarihinde Eyüp'te asayi§i bozacak herhangi bir olay ya9anma
mi§ken, o gün a�am saat bir sularmda Otakçtlar diger adiyla Ni9anca Ermeni
Mahallesi'nde birkaç el silah sesi duyuldu. Bu bõlge açik ve kir olmasi nede
niyle her taraftan toplanan halk Ermeni evlerine hücum etmeye ba§lad1. Eyüp
Karakolu'ndan haber ahndiktan sonra, Üstegmen Hüseyin Efendi ve bir polis
ile iki kol halinde on ki§ilik bir kuvvet olay yerine gõnderildi. Destek kuvvet
olarak Otakçtlar Karakolu'ndan da bir kol olay yerine gõnderilmi§ti. Bu sirada
Çõmlekçiler Karakolu'ndan Eyüp Karakolu'na gelen haberde, Akarçe§me'de bu
lunan bir firma halkin hücum ettigi bildiriliyordu. Bunun üzerine Yüzba9i Osman,
Tegmen Mehmed ile üç askeri alarak adi geçen firma gitti. Oraya vardigmda aha
linin dagtlmi§ oldugunu gõrdü. Fmndaki Ermenilerden dõrdü õlü bulundu, üçü
ise içeride gizlendikleri yerlerden çikarilip polise teslim edildi. Yine bu sirada
633 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 13-2/14-1 .

63 4 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-1.
Otakçtlar'a gõnderilen askerlere yard1mc1 kuvvet olarak Binba§t Hayri Efendi'nin

komutasmda olan süvari müfrezesinin gitmesiyle gerekli tedbirler almarak asker
kollar1 olu§turuldu. Bõlgede herhangi bir asayi§ probleminin meydana gelmemesi
için son derece dikkatli davrantlmt§Sa da bir sonraki gün aym firma halkm yine
hücum ettigi belirlenmi§ti635• Eyüp'teki olaylar bu §ekilde sona ermi§ti. Benzer
nitelikte olaylarm geçtigi bir ba§ka yer ise Haliç'in kenarmda bulunan Fener sem
tiydi.
27 Agustos Per§embe günü Fener Kap1s1 ile Balat arasmda ve Fenere ya
km bir yerde Í ngiliz uyruklu Thomson'un sahibi oldugu ve Erzurumlu Ermeni
Haçadur'un idaresinde bulunan, tiftik ve yapag1 imalat1 yaptlan magazanm biti
§iginde olan bir evden Fener Meydam'na dogru birkaç el ate§ edildi. Bunun üze
rine bõlgede bulunan kayikç1 vs. esnaftan bir grup ki§i o tarafa ko§maya ba§ladi.
Fener Karakolu'ndan Astegmen Arif Efendi ise yanma ald1g1 dokuz askerle olaym
gerçekle§tigi yere geldi. O Slfada devriyede bulunan asker kollar1 birle§tirilerek
halkm saldutlarma meydan verilmemeye çalt§tld1. Bu magaza ve evde saklanan
Ermenilerden evdekiler sokaktaki askerlere de silah atmaya kalkt§ttklarmdan ge
rekli yerlere askerler yerle�tirilerek bunlara kar�1hk verildi. Mahalle polisleri ka
p1yi kuarak içeri girdi ve kar�1 koyan Ermenilerden dõrdü õlü olarak ele geçirildi.
Yaptlan tahkikattan Ermenilerden birisinin d1�ar1da halk tarafmdan linç edildigi,
yedisinin yakaland1g1, baztlarmm ise kaçt1g1 anla§tld1636• Bu semtte de olaylarm
engellenmesi için mevcut kuvvetin kâfi gelmedigi, ba�ka taraflardan takviye olarak
güvenlik güçlerinin sevk edilmi§ oldugu gõrülmektedir.
Olaym ba§lang1cmda Fener Komiserligi'nde bir komiser, sekiz polis, üç jan
darma bulunuyordu. Olaym ba§ gõstermesi üzerine Mülaz1m Arif Efendi kuman
dasmda dokuz askerin yam Slfa yakla§tk yar1m saat sonra Unkapam Karakolu'ndan
on asker, Seraskerlik makammdan ise kirk be� piyade ile süvari Mirlivas1 Nuri Bey
kumandasmda yirmi süvari olay mahalline gelmi�ti. Olaylar geceleyin son bulmu�
ve asayi� iade edilmi�ti. Bu olay esnasmda Fener ile çevresinde õlen on bir Ermeni
ile yaralanan alt1 Ermeni Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§ti637•
i. �ehzadeb�1 ve �ehremini Semtlerindeki Olaylar
�ehzadeba§I ile Süleymaniye semtlerinde sadece Müslümanlar ya§ad1gi için
Ermeniler bu semtlerde herhangi bir yere gizlenmemi§lerdi. Ancak bu semtler-
6 35 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-1/14-2.

6 3 6 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-2 .
6 37 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 14-2 .
176 FiKRETTiN YAVUZ
de kol ve müfrezelerin olmayacag1ru dii§iindüklerinden ve Müslüman halki he

yecanlandirmak için Banka Baskm1'nm oldugu gün bir grup Ermeni komitecisi
Kantarctlar tarafindan Kemeralti'na dogru silah atarak ko§arken halk bu durumu
fark etmi§ti. Ermeni komitecilere kar§1 harekete geçen halk, bunlardan on ikisi
ni Süleymaniye'deki Ay§ekadm Hamam1'nm arkasmda, oradan kaçan ikisini de
Vefa'daki Akarçe§me'de linç etmi§ti638• Bu olay, genelde Müslümanlarm oturdu
gu bõlgelerde heyecanm ortaya ç1kma ihtimalinin yüksek oldugunu gõsteriyordu.
Sonuçta olaym sebep oldugu heyecan ve galeyan üzerine buraya yakm diger bõlge
lerde de baz1 olaylar meydana gelmi§ti. Küçük Pazar, AyazmakaplSl, Keresteciler,
Kantarctlar, Ta§kasap, Lanka, Ye§iltulumba, Vefa, Direkleraras1, Saraçhaneba§1,
Hasan Pa§a Haru, Deveoglu Yoku§u gibi yerler Ermeni komitecilere sald1rtlan
yerlerdi. Bu semtlerde Çar§amba ve Per§embe günleri meydana gelen olaylarda on
dokuzu Ermeni otuz üç ki§i õlmü§, on dõrt ki§i de yaralanm1§tlr. Ôlü ve yarahlar
Belediye'nin tahsis ettigi arabalarla Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§ti. Olay yerine en
yakm asker karakollar1 ve polis merkezlerinden bu bõlgelere gidilmi§ ise de olay
mahalleri çok dagm1k oldugundan, saldirganlardan kimse bulunamam1§ ve bu
semtlerdeki olaylarda herhangi bir tahribat ve yagma ise meydana gelmemi§ti639•
�ehremini semtinde meydana gelen olaylarm farkh bir karakter ta§1d1g1
gõrülmektedir. Ermeni komitecilerinden birçogunun �ehremini semtinde kilik
degi§tirerek gezdigi, baz1lannm ise Ermeni evlerine yaralay1c1 aletler dag1tt1-
g1 gõrülmektedir. Ôrnegin, �ehremini Komiserligi'ne bagh olan Topkap1'da 26
Agustos Peqembe günü Eyüp'te bulunan Uncuyan tugla harmanmda ikamet
eden eskicilik yapan Ankarah Canik, ba§mI tira§ ederek Arnavut kiyafetine gir
mi§ti. Durumundan §Üphelenilmesi üzerine bu ki§i yakalanm1§ ve Ermeni komi
tesinin gezici fedailerinden oldugunu itiraf etmi§ti. Bunun yaru sua Topkap1'da
oturan Ohannis adh Ermeni dikkat çekici bir §ekilde sokaklarda dola§irken üze
rinde Ermeni komitesine mensup oldugunu gõsteren belgeler ç1km1§tl. Topkap1
dt§mda Takiyyeci Mahallesi'nde oturan Vardan ve Artin adh komiteciler õnceki
sene cereyan eden karga§ada "Ya;astn Ermenistan" diye bagird1klar1 balde kaçmay1
ba§arffit§lard1. Bu olaylar esnasmda da ortahkta gezindikleri haber ahnmI§tI. Yine
huna benzer bir §ekilde, Ízmit civarmda bulunan Arma§ Manastm'na mensup
komitecilerden Karabet'in tebdil-i kiyafetle Íslam mahallelerini gizli bir §ekilde
kontrol ettigi anla§llffiI§tl. Takiyyeci Mahallesi'nde oturan Samatyah Kirkor'un
63 8 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 14-2 .

639 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 15-1.
da civardaki evleri dola§arak bir talam yaralayic1 aletler dagitt1gi gõrülmü§tü.

Yine Topkap1 sakinlerinden Arapkirli Filibos'un üzerinde bir asker tezkiresi,
Topkap1'da attar olan Ohannis'in dükkanmda bir tabanca, fi§ek ve bir Rus tüfegi
ile bir miktar barut ortaya çikmi§tl. Edirnekap1 sakinlerinden Sultan Bayezid'de
demircilik eden Kigork tebdil-i kiyafet ile Topkap1 çevresinde ve karakol etrafm
da dola�1yorken yakalanm1�t1. ifadesinde, Tru§ak adh Ermeni komitesinin lideri
oldugunu sõyledigi Uncuyan Apik'in emriyle asker kollar1 ve karakollar1 tefti�
ettigini belirtmi�ti. Topkap1 Gülbag1'nda serseri güruhundan Levon ve yine bu
rada oturan ve Müslüman olan Remzi, olayin meydana geldigi gün Ermenileri
kiliseye toplamak için mahalleleri dola�maktayken tevkif edilmi�lerdi. Ellerinde
barut lekeleri ve mendillerinde barut gõrüldügü için bu durumun Topkap1 ci
vannda bir olaym meydana gelecegine delil oldugundan, bu ki�iler yakalanarak
Bab1 Zaptiye'ye gõnderilmi§, bõylece herhangi bir olaym meydana gelmesinin
õnü ahnm1§t1640•
j. Kasunpa�a Civannda Meydana Gelen Olaylar
Banka Baskim'm müteakip karga§a ç1kan yerlerden biri de Kas1mpa�a
semti ve çevresiydi. Ermeni komitecilerinin Osmanh Bankas1'm basmalany
la buradan ve Galata'nm baz1 mahallelerinden humbara ve silah seslerinin
Kas1mpa�a'da duyulmasmm heyecana sebep olacag1 kaçmtlmazd1. Kas1mpa§a'da
Çar§iboyu, Zincirlikuyu, Uzunyol, Cami-i Kebir ve Bitpazar1 civarlarmdaki
Ermeniler, dükkân ve odalarm1 kapayarak aniden halkin üzerine hücum ederek
Müslümanlardan be§ ki§iyi õldürdüler641• Bunun üzerine semtte bulunan Kürt,
Acem ve Kipti gibi insanlardan olu§an halk ellerine geçen sopa, kazma, kürek
ve tahta parças1 gibi §eylerle kendilerini savunmaya ve kar§illk vermeye ba§lad1.
Halkin çoklugundan ve karga§anm birçok yerde olmasmdan dolay1 durumun õnü
ne geçilmesinin mevcut kuvvetlerle mümkün olmad1g1 gõrülmektedir642• Diger
semtlerde oldugu gibi olaylar, aym anda farkh noktalarda ba�lad1gi için mevcut
kuvvetlerin olaylar1 yatl§tlrmas1 mümkün gõrünmüyordu.
Bu s!fada bõlgede asayi§i saglayacak kuvvet içerisinde bir komiser, bir ça
VU§, on polis, bir zab1ta ve iki onba§I ile on jandarma bulunuyordu. Bu miktarda
bir kuvvet ile bu derece geni§lemi§ bir kar1§1khgm õnünün ahnmasmm müm-
64 0 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-1.

64 1 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2 .
642 B OA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-1/15-2.
178 FiKRETTiN YAVUZ
kün olmachgm1 fark eden mahalle polis komiseri Hüseyin Efendi, Bahriye itfaiye
Kumandaru Ferik Mehmed Pa§áya ba§vurarak yarchm istemi§ti. Bir süre sonra
arahkl.t olarak gelen Bahriye Askerleri toplam yüz kirk ki§i olmu§tu. Bu kuvvet
ler kollara aynlarak kumandalarma birer polis ve bir jandarma verilerek karga§a
run ortadan kaldmlmasma ve halk arasmdaki heyecarun yatl§tmlmasma çah§tlch.
Ancak sokaklarm darhg1 ve düzensizligi ile halkin çoklugu asayi§in gece saatlerine
kadar iade edilmesini engellemi§ti643• Bu nedenle birçok õlümün ya§and1g1 gõrül
mektedir.
Meydana gelen bu olayda Müslim ve gayrimüslim õlü miktan yüz altml§
dokuza ula§ffil§tl. Bunlardan ilk ba§ta Müslüman olduklari anla§tlan be§ ki§inin
naa§l Cami-i Kebir'e kaldirtlm1§ ve defnedilmi§ti. Geri kalan yüz altml§ dõrt õlü
gece vakti bu deh§eti ortadan kald1rmak için zaman kaybetmeksizin belediye ara
balar1yla �i§li Ermeni mezarhgma nakledilip burada defnedilmi§lerdi. Bu ki§ile
rin içlerinde bir hayli Müslüman ile kiyafetleri Kürtlere benzeyen naa§lar oldugu
anla§tliyordu. Nitekim Kürtlerden yetmi§ iki ki§inin olay gününden beri kay1p
oldugu bildirildiginden õlüler arasmda bu ki§ilerin de olmasmm kuvvetle muhte
mel oldugu belirtiliyordu644• Hatta õlüler arasmda Ermeni zanruyla iki Rum'un da
Ermeni mezarhgma gõnderildigi, tahkikat için çagrtlan Rumlarm verdigi bilgiler
den anla§tlmaktadir645• Ôlümlerin ya§and1gi bu bõlgede ilginç bir §ekilde herhangi
bir tahribatm olmad1g1 gõrülmektedir646•
Kas1mpa§a'da tahribat olmayip, kurukahveci, a§ç1, atar ve yemenici gibi alt
ffil§ kadar dükkan ve bekar odasmda ufak tefek ve degersiz e§ya yagma edilmi§ti.
Bunlarm da büyük bir kism1 geri ahnarak sahiplerine teslim edilmi§ti. Yagmalama
i§lerine kari§tiklarmdan §Üphe edilen elli be§ §ahis zab1ta tarafmdan yakalana
rak Beyoglu mutasamfugma gõnderilmi§ti647• Yagma olaylar1 õzellikle Uzunyol,
Tabakhane ve Bitpazar1'nda meydana gelmi§ti. Ermeni mahallesinde ise bu tür
herhangi bir vukuatm olmamas1 için büyük gayret sarf edilmi§ti. Ermeniler ara
smda Müslüman ve acem kiyafeti giymi§ olan elli kadar Ermeni ise yakalarup
Beyoglu merkezine gõnderilmi§ti648•
6 43 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-2 .

6 44 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-2 .
6 45 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 15-2.
646 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2 .
6 47 BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 15-2.
648 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2.
Olaym ertesi yani Per§embe günü yine Gaiata civannda patlayan humbara
üzerine Kas1mpa§àda çe§itli sm1flardan olu§an iki yüz ki§i toplanm1§t1. Bu gru
bun Ermeni mahallesine saidirmak üzere topland1gm1 haberini aian Bahriye
itfaiye Kumandam Mehmed Pa§a bir miktar askeri yanma aiarak buraya gitmi§ti.
Toplanan ki§ilere dagilmaiari emrini verip dagtlmadiklar1 takdirde silah kulla m
lacag1 ihtar edildiginden herhangi bir olay meydana gelmeden kalabahk dag1ttl
m1§tl. Bu olaym ardmdan Kas1mpa§a'da herhangi bir vukuatm meydana gelmedigi
gõrülmektedir649•
k. Haskõy'de Meydana Gelen Olaylar
26 Agustos Çar§amba günü Gaiata ve i stanbul taraflarmda çe§itli milletlere
mensup insanlar gelerek Ermeni anar§istlerin Gaiata'da Osmanh Bankas1'na hü
cum ettiklerini ve orada burada silah att1klarm1 haber vermelerine ragmen o gün
Haskõy civarmda asayi§i bozacak herhangi bir olay meydana gelmemi§ti650. Ancak
a�am saat bir buçuktan sonra Çar§tboyu'nda Ermeni kurukahveci Karahisarh
Karakin'in dükkamm yagmalamak üzere muhtelif milletlerden bir grubunun top
land1g1 haber ahnmi§tL Bunun üzerine merkez komiseri Hüseyin Efendi bu gru
bu dag1tm1§ ve içlerinden iki ki§iyi de tevkif etmi§ti.
Hüseyin Efendi polis merkezine dõnerken Yeni Mahalle , Badernlik ve
Ç1ksaim civarlardaki Ermeni evleriyle Tónbekici Avadis'in evinde gizlenen
Ermenilerin ve mezarhkta toplananlarm ahali üzerine ate§ ettikleri haberi ahn
di651. Bu saidmda bir bahriye onba§1s1 ile topçu mektebi hademelerinden bir ki§i
yaraianmt§, silah seslerinin çogalmas1 üzerine halk arasmda heyecan ba§ gõster
mi§ti. Bu suada dt§armdan gelip Haskõy tugia harmanlarmda çah§an amale, ha
mal, kay1kç1 gibi ki§ilerle Türk, Kürt ve Yahudi gibi muhtelif unsurlardan olu§an
büyük bir topluluk, ellerine geçen sopa, kazma, kürek ve sandaiye ayag1 gibi §ey
lerle kendilerini korumak için harekete geçtiler. Kendilerini korumak için ugra§an
haikm bir ktsm1 ve õzellikle Yahudiler Ermeni evlerine hücum etmi§lerdi. Mahalli
polis komiseri buradan yar1m saatlik mesafede bulunuyordu. Olay1 haber ahr ai
maz merkezde bulunan bir çavu§, on iki polis ile hemen olay yerine geldi. Bir
saat sonra Kas1mpa§a'dan gelen yüz otuz ki§ilik bahriye askeri ve ktrk karac1 asker
birle§tirilerek karga§aya ve yagmaya son verilmesi için çaba gõsterilmi§se de baz1
6 49 BOA, Y.PRK . KOM. 9-21, lef. 15-2.

6 5 0 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2.
6 5 1 BOA, Y.PRK. KOM . 9-21, lef. 15-2.
180 FiKRETTiN YAVUZ
nedenler huna hir süre engel olmu§tu. Bu nedenlerin ha§mda toplanan kalahaltgm
çoklugu geliyordu ki mevcut asker saylSl o s1rada kalahaltga hâkim olamam1§t1.
Ortaya ç1kan karga§arun Yeni Mahalle, Bademlik, Ç1ksaltn ile Haskoy mahallele
rine dagtlmas1, hu semtlerdeki sokaklann dar ve düzensiz olmas1 ve õzellikle olay
larm gece olmas1 sehehiyle hu kari§1khklarm onü hemen altnamam1§t1. Olaylar
yakla§ik on iki saat devam etmi§ ve ancak Per§emhe günü asayi§ saglanahilmi§ti652•
Buradaki yüz seksen olüden ikisinin Müslüman olduklan ilk ha§ta anla§tlm1§
ve Müslüman mezarhgma defnedilmi§ti. Yüzü yerli ve yetmi§ sekizi garip ve hekar
olan yüz yetmi§ sekiz olü acele ile kaldirilip Ermeni zanmyla arahalara bindirilerek
�i§li mezarhgma gonderilip orada defnedilmi§lerdi. Kas1mpa§a olaylarmda oldu
gu gihi hu ki§iler arasmda da hir hayli Müslüman'm olmas1 ihtimal dâhilindeydi.
Ashna bakilirsa Humharahane Hastanesi'ne gõnderilen sekiz yaraltdan yedisinin
Müslüman birinin ise Yahudi oldugu gorülmü§tür653•
Meydana gelen yagma ve tahrihat Haskõy, Yeni Mahalle, Bademlik ve Ç1ksaltn
muhitlerinde olmu§, haz1rlanan deftere gore, dort yüz yirmi Ermeni evi ile elli be§
dükkan zarar gormÜ§ ve hu yerlerin e§yalar1 yagmalanm1§t1654• Tahrihatm geneli
kap1, cam ve çerçevenin kirtlmasmdan ileri gelmekteydi. Baz1 evlerin tahta kapla
malarmm soküldügü de gorülmü§tü. Bu tahrihatm sonucu olarak gerekli tamiratm
yaptlmas1 için yirmi-otuz hin kuru§ gerektigi tahmin edilmi§ti. Yaptlan tahkikata
gore, çaltnan e§yamn hüyük hir kismmm Yahudilerin elinde hulunduguna dair
deliller vard1. Tahkikat neticesinde haz1 e§Yalarm gece sokaga attlmasmm huna
delalet ettigi helirtilmekteydi. Bu e§yalar toplanarak sahiplerine iade edilmi§ti.
Tahrihata ugrayan evlerin tarniratl için gerekli olan miktar Padi§ah tarafmdan
Ermeni milleti adma Patrik kaymakamhgma verilen hin iki yüz liradan altnm1§t1.
Yaptlan incelemelerde altnan para ile tamiratlarm yaptld1g1 gorülmü§tü.
6 52 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 10-2.

6 53 BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-2 .
654 Olaylar esnasmda en büyük tahribatm ya�and1g1 yerlerden olan Haskõy ile ilgili
olarak aynntih bir rapor haz1rlanm1�t1. Raporda Haskõy' de neredeyse her cadde ve sokakta
meydana gelen tahribat detayh bir �ekilde ele almm1�t1. Bu rapora gõre en büyük tahribat
Bademlik'te Demirci Ohannis, Küçük Ohannis, Yazmac1 Garabet, Dõkmeci Sahak,
Attar Toros, Filyos, Ayazma, Sandalc1 sokaklan ile Mahmud Aga Caddesi'nde; Mahmud
Aga Mahallesi'nde, Bakkalc1 ve Parmak Kap1S1 sokaklan, Yeni Mahalle'de, Bademlik
Caddesi'nde ise �ükür Kap1S1, Hahc1oglu Kilise Sokag1'nda Abdüsselam Mahallesi'nde, Dere
Kar�1s1 Sokag1'nda, Ç1ksahn'da Ye�ildirek, Patrik, Protestan Kilisesi, Kantemir, Tütüncü
sokaklannda, Aynahkavak Meydan Caddesi'nde gerçekle�mi�ti (BOA, Y.PRK.KOM. 9-21,
lef. 5-115-12).
Bu kan§ikhk esnasmda iki bin kadar Ermeni Haskõy Ermeni Kilisesi'ne giz
lenmi§ti655. Asayi§in iadesinden sonra bu ki§iler evlerine gõnderilmi§lerdi. Birkaç
gün sonra kilisede yaptlan ara§t1rmada içeride yirmi bir revolver ve kilise lag1mmm
gittigi yerde beze sarili be§ humbara bulunmu§tu. Osmanh Hükümeti tarafindan
zarar gõren Ermenilere daha õnceden yevmiye olarak bin be§ yüz sonradan ise
yedi yüz kiyye ekmek ve gida maddesi veriliyordu. Bu semtte ya§ayan Ermeniler
asayi§in ve durumlarmm iyi olmasmdan dolayi padi§aha §Ükranlarm1 sunmak
üzere imzalar1 bulunan bir mektup takdim etmi§lerdi656. Tum bunlara ragmen
Osmanh Hükümeti olaylar1 engellemek için õnlem almamakla suçlanmaya de
vam etmi§ti. Bu noktada Osmanh Hükümeti'nin ald1g1 õnlemlere bakmanm fay
dah olacag1 kanaatindeyiz.
2. Osmanh Hükümeti'nin Olaylan Engellemek için Aldig. Tedbirler
Osmanh Hükümeti'nin Banka Baskim ve istanbul'daki olaylarm õnüne ge
çilmesi için birtakim yollara ba§vurmas1 kaçm1lmazd1. Banka Baskim bir §ekilde
çõzüme kavu§turulmu§tu. Ancak yukar1da da belirtildigi üzere istanbul'un çe§itli
semtlerinde olaylar ba§laml§tl ve bu olaylarm õnüne geçilmesi gerekiyordu.
Olaylarm õnüne geçilmesi amac1yla iddia edildiginin tersine kar1§1khklarm
ba§ gõsterdigi gün, yani 26 Agustos'ta Osmanh Hükümeti hemen harekete geç
mi§ti. Olay anmdan kisa bir süre sonra alaturka saatle 07:55'te (15:00- 16:00 civa
n) Ytld1z Saray1'ndan Serkaskerlik, Merkez Kumandanhg1 ve Zaptiye Nezareti'ne
iki telgraf gõnderilmi§ti. Telgrafl.arda asker ve jandarmadan kollar olu§turularak
bu kollarm dola§tirtlmas1, asayi§in iade edilmesi ve meydana gelen heyecanm ya
t1§tirtlmas1 için soo derece dikkatli davrantlmas1 isteniyordu657. Ytld1z'dan Merkez
Kumandanhg1'na gõnderilen ikinci telgrafta askerle asayi§in muhafaza edilerek
uygunsuzlugun õnünün ahnmas1 ve bu olaylara cesaret edenlerin yakalanmas1-
01n irade geregi oldugu dile getiriliyordu658. Merkez Kumandanhg1'na aym gün
gõnderilen diger bir telgrafta asayi§in iadesi ve ahnan tedbirlere dair malumat
beklendigi ifade ediliyordu659. Üst makamlara yaztlanlarla birlikte olaym ortaya
ç1ki§m1 müteakip semt yetkililerine de Ytld1z Saray1' ndan telgrafl.ar yolland1g1 gõ-
655
BOA, Y.PRK. KOM. 9-21, lef. 10-2.
656
BOA, Y.PRK.KOM. 9-21, lef. 15-2/16-1;10-2.
657
BOA, Y.PRK.B$K. 47-34.
658
BOA, Y.PRK.B$K. 47-36.
659 BOA, Y.PRK.B$K. 47-32.
rülmekteclir. Mesela Üsküdar kumandanhgi ve mutasarnfugma gõnderilen telg

rafta Ermeniler tarafmdan Ístanbul tarafmdan ç1kartlan olaylara benzer durum
larm Üsküdar'da da meydana gelme olasilig1 bulundugu, bu nedenle asker kollar1
olu§turularak devriye gezdirilmesi, asayi§i bozacak herhangi bir duruma meydan
verilmemesine son derece dikkat edilmesi isteniyordu660•
Bu acil yazi§malarm ardmdan Osmanl1 Hükümeti Seraskerlik makam1 ile
Zaptiye Nezareti'ne uygulanmak üzere fevkalade bir talimat gõndermi§ti. Bu
talimat ile banka di§mdaki yerlerde meydana gelen olaylarm engellenmesi için
yaptlmas1 gerekenler bildiriliyordu. Buna gõre banka di§mdaki yerlerde gizlenen
Ermenilerin gizlendikleri yerler bastlarak yakalanmalar1, asker ve zab1taya silah
la kar§ilik verdikleri takdirde bunlara kar§ilik verilmesi emri verilmi§ti. Ermeni
komitecilerinin içinde bulundugu binalar bas1lacag1 sirada içeride olaylara kari§
maml§ olanlar var ise konsoloslar1yla beraber ç1karild1ktan sonra hareketin ger
çekle§tirilmesi, ahalinin hükümetin i§ine kari§tlrtlmamas1 ve õzellikle Hiristiyan
ve Müslümanlar arasmda bir kavganm meydana gelmemesi için son derece itina
gõsterilmesi, silahh silahs1z her türlü toplantmm yasaklanmas1 talimatta õzellikle
vurgulamyordu. Talimatm devammda olaylara kari§an komitecilerden diri olarak
ele geçirilenlerin evraklanyla beraber derhal adliyeye teslim edilmesi, Hiristiyan
mahallelerinin asayi§ine dikkat edilerek irz sahibi kimselerin her türlü tecavüz
ve sald1ndan korunmas1, yabanctlarm mal ve canlannm korunmasma son derece
dikkat ve itina gõsterilmesi isteniyordu. Talimatm sonunda saldmyi gerçekle§tiren
komitecilerin çe§itli yerlerde yangm ç1kararak Müslüman ahaliyi §a§lftmak iste
yebilecekleri dü§ünüldügünden mahalle ve çar§tlarda son derece dikkatli olunma
s1 ifade ediliyordu661• Olaylarm ba§ gõsterdigi ilk gün verilen bu talimatnamede
dikkati çeken hususlann oldugu a§ikârdir. Ôzellikle Hiristiyan ve Müslümanlar
arasmda herhangi bir kavganm meydana gelmemesi için son derece dikkatli olun
mas1 vurgusu, bilhassa Ermeni tarihçiler tarafindan olaylann engellenmesi için
herhangi bir tedbirin ahnmad1g1 iddiasma kar§ilik gelmektedir. Üstelik bu karar
lar1 alan Encümen-i Vükela'nm, gerekli õnlemlerin acilen almmamasmm yabanc1
devletlerin müdahalesine sebep olacag1 fikrinde oldugu kaleme ahnan yaz1dan
anla§tlmaktad1r662• Kald1 ki Osmanh Hükümeti bu tedbirleri yeterli gõrmemi§ ol
mahdir ki yine aym gün 26 Agustos'ta bu talimata bir de ilave eklemi§tir.
660 BOA, Y.PRK.B$K. 47-29.

66t BOA, Y.A.Res. 81-30, lef. 3 .
662 BOA, Y.A.Res. 8 1-30, lef. 2.
Yaptlan bu ilavede durum biraz daha derinlemesine ele almmt§t1. Buna gore,
Ermeni merkez komitesinin bir olay ç1karmak için bir taktm fedaileri ve olay
esnasmda kullanacaklan humbaralan tedarik etmekte oldugu haber almmt§ oldu
gundan vaktiyle haztr olunmas1 için zab1ta ve askeri makamlara talimat verildigi
dile getirilmekteydi. Buna ragmen meydana gelen olaylarm birçok ki§inin õlümü
ne sebep oldugu, bu olaylarm engellenmesi için asker ve zab1ta kuvvetlerinin za
man geçirmeden harekete geçtigi, bu durumun gerektirdigi tedbirlerin Encüme-i
Vükela karar1 ve padi§ah iradesiyle almd1g1 dile getiriliyordu. Devammda alman
tüm bu tedbirlere ragmen Ermeni komitecilerin han ve okul gibi evlere gizlenerek
etrafa humbara att1klar1 belirtilmi§ üzerlerine gõnderilen asker ve zab1tanm bu
ki§ilerin sakland1klan yerleri gõzetim aluna almasmm komitecilerin cüret ve cesa
retini arttmp silah kullanmalarma sebep oldugu bu gidi§le ertesi gün de olaylarm
h1zlamp artacag1 anla§tld1g1 belirtiliyordu. Bu durumun da devlet için meseleyi
iyiden iyiye zorla§t1racag1 dü§ünüldügünden zab1ta ve askerin vazifelerini gerçek
le§tirmeleri için herhangi bir çekinceye dü§meden gõrevlerini yerine getirmeleri
ihtan yap1larak a§ag1daki hususlara dikkat çekiliyordu663•
ilk olarak, nerede olursa olsun Ermeni komitecilerinden gizlenen ve halk
üzerine humbara ve silah atanlann vakit kaybetmeksizin o gece sabaha kadar giz
lendiklere yerlere asker ve zaptiye ile gidilecekti. Bu ki§iler teslim olmaya davet
edilecek, teslim olmad1klar1 takdirde, gizlendikleri yerlere girilerek aym §ekilde
kar§tltk verilmesinin kaçmtlmaz oldugu talimatta dile getirilmekteydi. Olaylar es
nasmda sadakat ve gayretleri gõrülen küçük büyük zab1ta mükâfat gõrecegi gibi
gev§eklik gõsterenler de cezalandtrtlacaklard1664•
ikinci olarak, daha ziyade verilen emirlerin itinah bir §ekilde yerine getiril
mesine dair hükümler yer almaktaydi. Buna gõre irade ile bildirilen talimatlarm
o gece harfi harfine yerine getirilmesi, olaylara kar1§anlar kim olursa olsun hangi
mezhebe mensup olduklanna baktlmaks1zm mutlak surette meydana ç1kanlarak
adliyeye teslim edileceklerdi. Talimatta kan§tkl1klar esnasmda adam õldürme,
dükkân ve magazalarm yagmalanmasma kart§anlann cins ve mezhebine baktl
mayarak yakalanmalarma, bu gibi olaylann ertesi gün de meydana gelmemesi için
son derece gayret gõsterilmesine, her türlü azgmhga ve ihtimale kar§l basiretli ve
uyamk hareket edilmesinin gerekli olduguna dikkat çekilmi§ti665•
663 B OA, Y.PRK.B$K. 47-30, lef. 2/1 .

664 B OA, Y.PRK.B$K. 47-30, lef. 2/1; Y.A.Res. 81-32 , lef. 3.
665 B OA, Y.PRK.B$K. 47-30, lef. 2/1 ; Y.A.Res. 8 1-32 , lef. 3.
184 FiKRETTiN YAVUZ
Kolluk kuvvetlerine verilen bu emirleri müteakip kamunun da bilgilendiril

mesi gerekiyordu. Bu amaçla bir resmi teblig yaymlandi. Olaylarm ikinci günü
olan 27 Agustos 1 896'da ne�redilen "resmi teblig"de Osmanh Bankas1'ndaki olay
larm ne �ekilde cereyan ettigi üzerinde durulmu�tu. Kamunun bilgilendirilmesi
için yaymlanan bu tebligde, dogal olarak kolluk kuvvetlerine verilen talimatlarla
baglantth herhangi bir ifade bulmak mümkün degildi. Yaptlan resmi tebligatta
olaylarm detayh bir �ekilde ele ahnmas1 da dü�ünülemez. Kald1 ki ilanm yaptld1g1
s1rada ba�kentin her tarafmda olaylar devam etmekteydi. Bu �artlar altmda hükü
metin yapmas1 gereken halki sakinle�tirmek, ç1kacak olaylar1 engellemek, devam
eden olaylar1 sona erdirmek olmahydi. Muhtemelen bu amaçla resmi teblig yaym
lanmas1 dü�ünülmü� olmahdir. Olaylarm vahametinin gizlenmesi ve asayi�in te
mini hakkmdaki �üphelerin giderilmeye çal1�tld1g1 iddias1666 belgenin okunmas1yla
ilgilidir. Resmi belgede Ermeni milleti ile isyan eden komitecilerin ayirt edilmeye
çah�1lmas1 dogaldir. Nitekim istanbul ve Anadolu'da ya�ayan Ermenilerin tamam1
bu tarz hareketlere giri�menin taraftar1 degillerdi. Ermeni cemaatinin bu hareketi
gerçekle�tirenlerin cezalandmlmalanm bizzat talep etmeleri belgede üzerinde du
rulan õnemli bir husustu. Ermeni cemaatinin en üst makam1 olan Patrikhane'nin
gõnderdigi beyanda dogal olan Müslüman ve Ermeni halklan arasmda as1rlar
boyu var olan dostluk ve birliktelikten bahsedilmesidir. Patrikhane'nin mevcut
olaylarm kiz1�masm1 arttmc1 mahiyette herhangi bir beyam sõz konusu olamazd1.
Bu nedenle gõnderilen beyanda, õzetle �u hususlar üzerinde duruluyordu:
"Müslüman karde�lerimizle olan alt1 yüz yillik muhabbet Saltanata ve Padi�aha
olan kullugumuz ve bagltl1g1m1z degi�mez bir �ekilde kalacakt1r. istanbul ve ülke
nin her tarafinda bulunan Ermeni kiliselerine hazreti isa adma bu melun canilerin
haklarmda kilisece gerekli olan muamelenin yaptlmas1 emri verilecektir"667•
Patrikhane'nin bu �ekilde bir beyanatta bulunmasmm mecburi durumdan
ileri geldigi sõylenebilir. Nitekim Patrikhane istanbul'da bulunuyordu, saray ve
666 Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", s. 124.
66 7 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylart, e . II, s. 341. Üstelik Hüseyin Naz1m Pa�a
hatiralannda Patrikhane'nin bu beyannamesinde samimi oldugunu dile getirmektedir. Bu
samimiyetten kendisinin hiç �üphesi olmad1g1m, çünkü �uray1 Devlet azasmdan Noryan
Efendi'nin Ermenilerin gizli planlan ve ihtilal programlan hakkmda ne duyuyorsa
bildirdigini, Ermeni patrigi ile devamh temas halinde olan Noryan'm ald1g1 haberleri
kendisine aktard1g1m dile getirmektedir. N az1m Pa�a'nm anlatt1gma gõre, olaydan iki gün
sonra kendisini ziyaret eden Noryan Efendi patrigin gerek meydana gelen hadiseden gerekse
yeniden haz1rlanmak istenen hadiseden çok müteessir oldugunu beyan etmi�ti. Aynnt1lar
için bkz. Hüseyin Naz1m Pa�a, Hattralartm, s. 285.
padi§ahm dolayh kontrolünde olabilirdi. Ancak Ístanbul'un ch§mda bulunan

Ermeni kiliseleri ve sade vatanda§lar tarafmdan da huna benzer beyanatlarm gel
digi gõrülmektedir.
Trabzon Ermeni murahhashgmm gõnderdigi tezkirede bu olaylara sebep olan
Ermenilerin Hazreti isa adi.na lanetlendikleri bir ayinin düzenlendigi, padi§aha ve
saltanata sadakatlerinin devam ettigi, vilayette asayi§in devam1 için gece ve gün
düz sarf edilen hizmetten memnun olduklar1 dile getirilmi§ti668• Yine Kayseri'den
Sadaret'e gõnderilen yirmi üç Ermeninin imzasm1 ta§iyan telgrafta, Ermeni ce
maatinin Kayseri'de herhangi bir problem ya§amad1gi, emniyet ve asayi§in yerinde
oldugu, Ermeni komitecilerinin gerçekle§tirdikleri olaylarla kendilerinin alakadar
edilmemesi arzu ediliyordu669• Kir§ehir'den de huna benzer bir telgraf gõnderili
yordu. Telgrafta bir takim Ermeniler tarafmdan Ístanbul'da olaylar ç1kartld1gmm
gazetelerden duyuldugu, hükümete kar§l bu ki§ilerin bir süreden beri baz1 yer
lerde bu tür hareketlere cüret ettikleri ve bu durumun Ermeni halki tarafmdan
daima lanetlendigi dile getiriliyordu. Telgrafm devammda bu ki§iler hakkmda
kanun hükmünün hemen icra edilmesini istirham ettikleri belirtiliyordu670• On
sekiz Ermeni'nin imzasm1 ta§iyan bu telgrafm herhangi bir yõnlendirme ile gõn
derilmi§ oldugunu sõylemek pek mümkün gõrünmemektedir. Gõrüldügü üzere
Ermeni komitecilerinin meydana getirdigi olaylardan sadece Ermeni patrikhanesi
degil, Trabzon, Kayseri ve Kir§ehir õrneklerinde oldugu gibi vilayetlerde ya§ayan
Ermeniler de rahats1z olmu§lar ve bu ki§ilerin cezalandirtlmalar1 için hükümete
ba§vurmu§lard1.
Yukar1da belirtildigi üzere Osmanh Bankas1'nm bastlmas1 ve Ístanbul'un çe
§itli semtlerinde olaylar ba§ gõstermesi üzerine Osmanh Hükümeti harekete geç
mek mecburiyetinde kalmi§tl. Bu amaçla olaylarm ç1kt1g1 anda, yani 26 Agustos
tarihinde Seraskerlik makam1 ilk i§ olarak merkez kumandanhgma bir yaz1 gõn
dermi§ti. Yaz1da Ermenilerden baztlar1 tarafindan Ístanbul'da meydana getirilen
olaylardan dolay1 asker ve jandarmadan kollar tertip edilerek bu kollarm dola§
tirtlmas1, asayi§in temini için son derece itinah davrantlmas1 emri verilmi§ti671•
Hemen ardmdan Ístanbul merkez komutanhgma gõnderilen diger bir yaz1da da
herhangi bir olay olup olmacL.gma, sükünetin tamam1yla gerçekle§ip gerçekle§-
668 BOA, Y.A.Hus. 359-72 , lef.1-3 .

669
BOA, Y.A.Hus. 358-93, lef. 5.
6 70 B OA, Y.A.Hus. 358-93, lef. 3.
6 71 B OA, Y.PRK.ASK. 1 14-49.
medigine dair peyder pey bilgi verilmesi isteniyordu672• Gõrüldügü üzere Osmanh
Hükümeti hemen harekete geçmi§ ve ilk tedbir olarak emniyeti saglamak için
kollar olu§turulmasma karar vermi§ti. Íkinci belgede de olaylarm neticesi hakkm
da bilgi almak istenmi§ti. 27 Agustos tarihinde Zaptiye Nezareti'ne gõnderilen
telgrafta bu kari§ikhklarm o gün içerisinde kesinlikle sona erdirilmesinin gerekli
oldugu, ahaliden saldm yapanlar her kim ve hangi mezhepten olursa olsun zabita
tarafmdan yakalanarak heyecan ve karga§anm ortadan kaldmlmasi istenmi§, ge
li§melerden de haber verilmesi talep edilmi§ti673
Bu belgeler Osmanh Hükümeti'nin olaylarm ba§ gõstermesi üzerine hare
kete geçmedigi iddiasma bir cevap te§kil edebilir. Kald1 ki daha sonra emniyet
mensuplarma ardi ardma birçok talimatnamenin gõnderilmi§ oldugu gõrülmek
tedir. Seraskerlik makami bu amaçla ba§kentin emniyetini korumak için asker ve
emniyet mensuplanna daha aynntlli hususlar içeren bir talimatname gõndermi§ti.
Buna gõre;
Askeri kollann vazifeleri emniyet ve asayi§i saglayacak zab1ta kuvvetlerine
yard1mdan ibaret oldugundan adi geçen kollann vazifelerinin a§agidaki §ekilde
olmasma karar verilmi§ti:
1- Ahalinin birbirlerine silah veya sopalarla saldirmalarmm derhal durdu
rulmasi, sald1ran kim olursa olsun yakalanarak silah ve sopasmm elinden almip
jurnaliyle birlikte zabitaya gõnderilmesi.
2- Hangi smiftan olursa olsun ahalinin, topluca sokaklarda gezmesine izin
verilmemesi; toplanmi§ ahalinin dagitilmasi.
3- Ahaliden hiç kimsenin kol i§lerine kari§tirilmamasi.
4- Han, hamam gibi yerlerde toplu balde bulunan Ermenilerin hepsinin ihti
lalci olamayacaklarmdan silah çekmemi§ olabileceklerinin dü§ünülerek gõzaltm
da bulundurulmalari. Bunlara taarruza kalki§acaklara engel olunmasi. Yanlannda
veya bulunduklan yerlerde ve yakinmda silah, bomba dinamit gibi patlay1c1 mad
delerin bulunup bulunmadigma tam emniyet gelinceye kadar üzerlerinin ve bu
lunduklan yerlerle yakinlarmm s1kica arandiktan sonra §Üpheyi çekecek bir e§ya
bulunmadigma tam inanç geldikten sonra umumi kayna§ma ve heyecan yati§m
caya kadar bulunduklan yerlerde kalmalanna izin verilmesi.
672 BOA, Y.PRK. B$K. 47-35.

673 BOA, A.MKT.MHM. 628-45, lef. 3-1 .
OSMANU DEVLETi'NDE ERMENi TERÕRÜ 187
5- Yagmaahgi õnlemek için huna õn ayak olanlarm yakalanarak jurnalleriyle

birlikte gõnderilmesi. Ellerinde gasp edilmi§ effa gõrülenlerin bu effªY1 nereden
ve kimden ald1klarm1 bir deftere yazarak muhafaza altmda kendisiyle birlikte po
lis merkezine teslim edilmesi.
6- Hangi sm1ftan olursa olsun hiç kimsenin silahh gezmesine veya silah ta§l
masma gõz yumulmamasi.
7- Hiçbir meskene bir ba§kasmm zorla girmesine müsaade edilmemesi.
8- Devriye kollarmm her çe§it olayi birbirlerine haber verip gerekirse birbir
lerine yardim etmesi.
9- Yabanc1 tabiiyetinde olanlarm can, mal ve namuslar1 her çe§it saldmdan
korunmahdir. Bir yabancmm evinin aranmas1 gerektigi takdirde elçilik veya kon
soloslara veya tercümanlarma müracaat edilerek kanuni ara§tirma bunlarm arac1-
hg1yla yaptlmahd1r.
10- i§bu talimat hükümlerine aykm davrananlar veya en küçük müsamaha ve
ihmalde bulunanlar §iddetle cezalandmlacaklard1r674•
Yine Seraskerlik ve Zaptiye Nezareti'ne gõnderilen bir ba§ka tezkirede,
Ermeni komitecilerinin gizlenmek için yabanctlarm mülklerine girebilecegi ifade
edilmi§ti. Bu yerlere girilmesi gerekeceginden bu gõrevi yerine getirecek olanla
nn usul ne ise o §ekilde hareket etmeleri gerektigi, bunun d1§mda bir hareketten
dolayi sefaretlerden herhangi bir §ikâyetin gelmemesi için son derece itina gõste
rilmesi emri verilmi§ti. Devammda bu sirada õzellikle kadm ve çocuklarm korun
mas1 için gayret ve itina gõsterilmesi üzerinde durulmu§tu675• Olaylar geli§irken
Osmanh Hükümeti'nin õzellikle üzerinde durdugu bir ba§ka konu ise ahalinin
Ermeni olaylarma müdahale ettirilmemesi hususudur. Sürekli olarak Ermenilerin
tekrar olaylar ç1karacagma dair haberler ahmyordu. Bu tür olaylar zuhur ettigi
takdirde halkm bu olaylara müdahale ihtimali vard1. Hükümet bu tür müdahale
lerin õnüne geçilmesi için sürekli olarak Seraskerlik ve Zaptiye Nezareti'ne emir
ler gõnderiyordu.
Bu amaçla gõnderilen bir belgede, halkm asayi§in düzene sokulmas1 için ça
h§an asker ve jandarmanm i§lerine kesinlikle kari§tirtlmamasma son derece iti-
674 Hüseyin Naz1m Pa�a, Ermeni Olaylari, e. II, s. 342-343; Hocaoglu, Ermeni
Mezalimi, s . 362-363.
675 BOA, A.MKT.MHM. 627-41, lef. 5-6.
188 FiKRETTiN YAVUZ
na gõsterilmesi üzerinde duruluyordu. Gerekli õgüt ve talimatlarm verilmesi için

Bahriye Nezareti ve Tophaneyi Amire mü§irligi ile de ileti§ime geçildigi belir
tiliyordu676. Seraskerlik makammm dikkatle üzerinde durdugu bir ba§ka husus
ise Ermeni olaylarmm devam edecegi izlenimi üzerine bu olaylarm bastmlmas1
i§inin sadece küçük zabitlere b1raktlmamas1 meselesiydi. Bu amaçla gõrevlendi
rilecek ki§ilerin üst rütbeli olmas1, gerekli miktarda kuvvetin karakollara ve icap
eden yerlere gõnderilmesi isteniyordu677•
Ytld1z Sarayi'ndan olaym hemen ertesinde ba§layan talimat bombard1ma
m sürekli devam etmi§ti. 28 Agustos tarihinde Ytld1z Sarayi' ndan, Seraskerlik,
Bahriye Nezareti, Tophane Mü§iriyeti, 1. ve 2. Firka Kumandanhg1, Üsküdar bõl
gesindeki kumandanhklar, �ehremaneti, Zaptiye Nezareti, Beyoglu ve Üsküdar
Mutasarnfuklan ve Ístanbul Bogaz1'nm Karadeniz'e açtlan kismm1 korumakla
gõrevli Arnavutkõy Karakolu'na bir tezkire gõnderilmi§ti. Tezkirede asayi§i sag
lamakla gõrevli olanlann, olay ç1karan Ermenileri yakalayarak, zaptiyeye teslim
etmesi, korkarak gizlenenlere saldm yap1lmasma engel olunmas1, silah ve sopalar
la hiç kimsenin gezmesine izin verilmemesi, yabanctlann evlerine yaptlacak sal
d1rtlara engel olunmas1, gasp ve yagmaya kesinlikle izin verilmemesi isteniyordu.
Buna kar§l hareket edenlerin kesinlikle sert cezalara çarptirtlacagmm gõrevli tüm
memurlara bildirilmesi emrediliyordu678. Yine Ytld1z Saray1'ndan 29 Agustos ta
rihinde yukar1da belirtilen makamlarm yam sira Be§ikta§ Polisine gõnderilen bir
ba§ka yaz1da, bir sonraki gün Ermeni komitecilerinin yine bir olay gerçekle§tire
cekleri hakkinda baz1 haberler almd1g1 belirtiliyordu. Boyle bir habere inantlmasa
da gerçekle§ecekmi§ gibi dikkatli olunmas1 gerektiginden, ona gõre hareket edi
lerek hiçbir uygunsuzluga meydan verilmemesi ve asayi§in korunmasmm irade
geregi oldugu bildiriliyordu679.
Bu genel talimatlann yam sira Osmanh Hükümeti'nin münferit olaylar için
dahi tedbirler ald1gm1 gõsteren õrnekler vardi. Ôrnegin daha olaym ilk günü
yani 26 Agustos'ta Galata'da Frans1zlara ait iki magazanm saldmya ugrad1g1 bir
Frans1z'm ise katledildigine dair Frans1z sefarethanesinin ba§vurusu üzerine ge
rekli tahkikatm derhal yaptlmas1 için emir verildigi gõrülmektedir. Üstelik bu tür
s1kinttlarm õnüne geçilmesi amac1yla bu bõlgede bulunan acente ve postanele-
676 BOA, A.MKT.MHM. 627-41, lef. 10-11.

677 BOA, A.MKT.MHM. 627-41, lef. 1 1-1,12.
6 78 BOA, Y.PRK.B�K. 47-40.
679 BOA, Y.PRK.B�K. 47-45, lef. 1-2.
rin korunmas1 için de harekete geçildigi gõrülüyor680• Yine Fransa Hükümeti'nin

istanbul'da ya§ayan Frans1zlarm mal ve canlarmm tehlikede bulunduguna
dair beyanatta bulunmas1 üzerine Osmanli Hükümeti sefaret ba§tercümanma
Frans1zlarm korunmas1 için gerekli tedbirlerin zaten almml§ oldugunu ve bu hu
suslara riayet edilmesine son derece itina gõsterilecegini bildirmi§ti681• Buna ben
zer ba§ka bir olayda, sadrazamm dogrudan zaptiye nazmna bir telgraf gõndererek
ingiliz postanesi memurlarmdan iki ki§inin olaylar nedeniyle korkarak postanede
kapah kald1klarm1 bildirdigi ve bu ki§ilerin salimen evlerine gõnderilmesi emrini
verdigi gõrülmektedir682• Ashnda Osmanli Hükümeti olaylarm õnünü alabilmek
için elinden geleni yapmaya çah§iyordu.
Ôte yandan olaylardan rahats1z olan yabanc1 sefaretlerin endi§elerini gider
mek için de tedbirler ahnd1g1 gõrülmektedir. Olaylar esnasmda sefaretlerin ko
runmas1 için Seraskerlik ve Zaptiye Nezareti'ne emirler verilmi§ti. Buna gõre se
faretlerin korunmas1 için maiyet vapurlarmdan karaya asker ç1karillp her sefarete
bir mülaz1m komutasmda on ba§l takim1 ile Zaptiye Nezareti tarafmdan bir polis
gõnderilmesi kararla§tmlm1§t1683• Bu tedbirlerin yam s1ra olaym gerçekle§tigi gün
Sadaret Zaptiye Nezareti'ne yazd1g1 bir telgrafta õzellikle Osmanli Bankas1 ve
bunun gibi müesseselerin korunmas1 için bu yerlere yeterli miktarda jandarma ve
asker yerle§tirilmesini, Osmanli Bankas1'nm bir sonraki gün açtlmas1 için de he
men tüm tedbirlerin ahnmas1 emirlerini vermi§ti684• Anla§tlan Osmanli Hükümeti
asayi§in düzene sokulmas1 için mümkün olan tedbirleri almaya gayret ediyordu.
Ermeni olaylarmm ortadan kald1rtlmas1 için ahnacak tedbirler hususun
da Osmanli Hükümeti müteyakkiz bir haldeydi. Meclis-i Mahsus-u Vükela'nm
yapt1g1 toplant1da õnemli kararlar ahnd1g1 gõrülmektedir. Son olaylar1 meyda
na getiren komitecilerin liderlerinin bir kismmm Avrupa'ya gõnderilmi§ oldugu,
ta§rah olanlarm ise memleketlerine yolland1g1 ifade ediliyordu. Ancak Ermeni
komitecilerinin vilayetlerde kolayhkla olaylar meydana getirecegi muhtemel ol
dugu için Ermeni kari§ikhklarmm tamamen ortadan kaldirtlmasmm mümkün
olmad1g1 kanaati hastl olmu§tu. Bu nedenle o s1rada meydana gelen olaylar ne
ticesinde Avrupa kamuoyunda meydana gelen durumdan istifade edilerek gerek
680 BOA, A.MKT.MHM. 628-47, lef. 1-2.

681
BOA, A.MKT.MHM. 629-28.
682
BOA, Y.PRK.A. 1 1-18.
683 BOA, A.MKT.MHM. 628-14, lef.1-2 .
684
BOA, A.MKT.MHM. 628-15, lef. 1-2 .
190 FiKRETTiN YAVUZ
istanbul'da ve gerek ta§rada olan Ermeni komitecilerinden isteyenlerin Avrupa ve

Amerika'ya gitmelerine izin verilmesi, kan§dchk ç1karmaya devam etmekte israrci
olanlarm uzak memleketlere gõnderilmelerine karar verilmi§ti. Ermenilerden bir
kismmm zaten Amerika'ya gitmek istedigi, bunlarm gõçlerinin kolayla§t1rmas1
için gerekli vas1talarm tedarik edilecegine dair müracaatta bulunuldugu, bunun
için Washington sefaretine ba§VUruldugu belirtiliyordu. Amerika'ya gitmek iste
yen Ermeniler ruhsat talep ettikleri s1rada onlardan istenen Osmanh topraklarma
bir daha dõnmemek ve i stanbul'da bulunan gayrimenkullerini de sat1p alakalarm1
kesmi§ olmalar1yd1. Osmanh Hükümeti 13 Eylül 1896 tarihinde ald1g1 bu kararlar
dogrultusunda belirtilen §artlar1 kabul eden Ermenilerin Amerika'ya gitmelerine
müsaade edecegini ilan etmi§ti685• Gõrüldügü üzere Osmanh Devleti i stanbul ve
Anadolu'daki Ermeni olaylarm1 engelleyebilmek için Ermenilerin gõç etmesi
ne dahi izin veriyordu. Bu amaçla toplanan Osmanh Hükümeti gitmek isteyen
Ermenilere herhangi bir zorluk ç1karmayacag1 hususunda teminat veriyordu.
3. Hastanelerdeki Yarahlar ve ifadeleri

Ermeni olaylari neticesinde birçok õlü ve yarah oldugu gõrülmektedir. Adliye
Nezareti'nin 21 Eylül 1896 tarihli yaz1smda, bu ki§iler hakkmda bir ara§tirma
yapdmas1 istendigi dikkati çekmektedir. Adliye Nazm emir verildigi üzere, bu
ara§tirmay1 yapmas1 için i stanbul i stinaf Müdde-i Umumisi muavini Mazhar
Beyi gõrevlendirdigini belirtmektedir686• i stinaf Müdde-i Umumisi Mazhar Bey
hastanelere bizzat giderek yarahlarla gõrü§mÜ§ ve bu ki§ilerin verdigi ifadeleri ka
yit altma ahnmI§tl. Mazhar Bey'in gittigi hastaneler §Unlard1: Gurebâ-1 Müslimin
Hastanesi, Daire-i Sadise (Altmc1 Daire) Hastanesi, Hapishane-i Umumi
Hastanesi, Rum i spitalyas1 (Gureba-i Gayrimüslimin Hastanesi).
Mazhar Bey ilk olarak 18 Eylül 1896 tarihinde Gureba-i Müslimin
Hastanesi'ne gitmi§ti. Bu hastanede Haskõy, Kandilli, Eyüp'te Ni§anca, Galata,
Salmatomruk, Galata'da Per§embepazar1 semtlerinde meydana gelen yaralama
larla ilgili tutanaklar tutmu§tu. Haskõy'de oturan i nebolulu on dokuz ya§mdaki
Ali oglu Hüseyin yarah olarak verdigi ifadesinde, olay günü kald1g1 dükkanmm
õnünde gürültü duydugundan d1§ar1 ç1kt1gm1, bu suada beline §iddetli bir §ekilde
vuruldugunu, kan akmaya ba§lad1ktan sonra acmm artt1gm1 ve yaranm tesiriyle
685
BOA, Y.A.Res. 82-08.
686
BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1.
o sirada nefes alamad1gm1 belirtmi§ti687. Mazhar Bey'in gõrü§tiigü ikinci yara

h Kandilli'de rençperlik eden yirmi be§ ya§mda Çankmh Ômer oglu Halit idi.
Verdigi ifadesinde, 27 Agustos Per§embe günü �am1, iskeledeki kahvede gece
bire kadar oturduktan sonra kaldig1 yere geri dõnerken, kar§1sma ç1kan birinin
çirkin sõzler sõyledikten sonra "bu da senin hak.ktn diyerek" ta§idigi biçag1 gõbegine
ve kas1gma soktugunu, kendisini yaralayanm iskelede hamal olan Ohan oldugu
nu sesinden tamd1gm1 dile getirmi§ti688. Mazhar Bey'in bu hastanede gõrü§tiigü
diger ki§i ise Eyüp'teki Ni§anca mahallesinde oturan yirmi üç ya§mdaki Osman
oglu Hakki adh ki§iydi. Bu ki§i verdigi ifadesinde, olaym gerçekle§tigi �am,
Ermeni mahallesinden silah attlmaya ba§land1gm1, bu sirada askerlere silahm ne
reden attld1gm1 gõstermek için sokaga ç1ktigm1, geri dõndügü sirada bir revolver
kur§ununun sol kas1gma isabet ettigini ifade etmi§tir689. Mazhar Bey'in bu hasta
nede gõrü§tiigü diger bir yarah ise Galata'da simitçi firmmda çah§an ve bu finn
da geceleyen Kastamonulu yirmi alt1 ya§mdaki Mehmet oglu Hakki adh ki§iydi.
ifadesinde Çar§amba günü tabla ile Osmanh Bankas1 sokagmdan geçerken, sag
eline bir §eyin isabet ettigini, bunun fmd1k büyüklügünde bir bomba parças1 oldu
gunu ve bunu ç1kard1gm1 belirtmi§ti690. Mazhar Bey'in bu hastanede ald1g1 diger
bir ifade ise, izzet Mehmet Efendi Medresesi õgrencilerinden yirmi be§ ya§mda
ki Ali oglu Ômer adh ki§iydi. ifadesinde, olaydan bir gün sonra, yani Per§embe
günü, Eyüp'te oturan birini gõrmeye gittigini, oradan dõnerken Salmatomruk
Askeri Karakolu'nun üst tarafmda bulunan Ermeni evinden üzerine ate§ açtld1g1-
m dile getirmi§ti. ilk kur§unun ba§ma isabet ettigini, ikinci kur§unun ise kendisini
yere serdigini belirten bu ki§i, kendisine attlan alt1 kur§un neticesinde iki yerinden
yara ald1gm1, ba§mda bulunan kur§unun ise ameliyatla ç1kartld1gm1 ifade etmi§
ti691 . Mazhar Bey Eyüp Ni§anca'da meydana gelen yaralama olaymm da tutanagm1
tutmu§tu. Otuz üç yapnda Bekir oglu ismail adh ki§i ifadesinde, Çar§amba günü
akpm1, her zamanki gibi hayvanma üzüm yükleyerek pazara gõtürmekte oldugu
suada Eyüp'te eczac1 olan bir Ermeni'nin evinin õnünden geçerken, bu ki§inin
kap1yi açarak üzerine iki e1 ate§ ettigini, attlan iki kur§undan birinin sol kas1gma
girip arka tarafindan ç1kt1gm1 dile getirmi§ti692. Galata'da Per§embe Pazari'nda
687
BOA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 2 -1 .
688
BOA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 2 -1 .
689
BOA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 2-2.
69 0 B OA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 2-2.
69 1 B OA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 3-1.
692 B OA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 3-1.
192 FiKRETTiN YAVUZ
meydana gelen olay neticesinde yaralanan Kemahh Ahmet oglu Hasan verdigi
ifadesinde, olay günü gece kald1g1 bir Frans1z'a ait magazaya girerken ba§ka bir
magazadan üzerine ate§ açtldigm1 belirtmi§ti. Kur§unun gõzüne isabet ettigini ve
bir hafta sonra ç1kartld1gm1 dile getirmi§ti693•
Mazhar Bey bu hastanede ald1g1 ifadelerle ilgili olarak raporunun sonunda
bir de degerlendirme yapmi§tl. Hastaneye getirilen yaraltlardan be§ ki§i tedavi
edildikten sonra taburcu edilmi§, bu ki§ilerin ifadeleri almamam1§t1. Hastanede
tedavi edilen ki§ilerin pek vah§i bir §ekilde Ermeni komitecilerinin saldmsma
ugrad1gm1, kendi halinde umuma aç1k yollardan geçerken, revolver kur§unuyla
ba§larmdan ve gõzlerinden yaralanml§ olduklanm dile getiren Mazhar Bey, aile
lerinin geçimini saglamak için çar§l ve pazara giden esnafm yolunu bekleyen ko
mitecilerin bu ki§ilerin üzerlerine ate§ açarak onlan yaralad1klar1m ifade etmi§ti.
Hastanelerdeki manzaranm pek hazin oldugu, bu manzaralan gõrmek için gelen
yabanc1 muhabirlerin insaniyet namma gõzya§1 dõktügünü belirten Mazhar Bey,
yaraltlarm durumunun tam olarak anlattlmasmm üzüntüye sebep olacagmdan,
detaylarmm dile getirilmedigini ifade etmektedir694•
Mazhar Bey'in ertesi günü yani 19 Eylül'de yaraltlarm ifadelerini almak için
gittigi yer Daire-i Sadise Hastanesi idi (Altmc1 Daire Hastanesi). Bu hastane
de Banka, buradaki polis merkezi, Per§embe Pazar1 ve Galatàda meydana gelen
yaralamalarla ilgili tutanaklar tutulmu§tu. Banka civarmda yaralanan ve ifadele
ri almanlar arasmda Vanh yirmi alt1 ya§mda Abdullah oglu Halit, Galata sivil
polis memurlanndan Mehmet Ziya, yine polis memurlarmdan Mehmet Efendi
bulunuyordu. Bu ki§ilerden Tekel idaresi kolcularmdan olan Halit ifadesinde,
29 Agustos tarihinde gõrevi ba§mdayken bankanm üst tarafmda bulunan soka
gm ba§mdaki binalardan atilan kur§unla yaraland1gm1 belirtmi§ti695• Tophane'de
Çukurcuma Mahallesi'nde oturan Galata sivil polis memurlarmdan olan Mehmet
Ziya ifadesinde, olay günü gõrevli olarak bankaya gittigini, takip edilen bir
Ermeni'yi yakalamak için õnüne ç1kt1gmda bu ki§inin elindeki bombayi üzerine
att1g1m, dokuz yerinden yara ald1gm1 ve merkeze gõtürülürken Ermenilerin üze
rine ate§ açt1klar1m ve ayak kemigini kird1klarm1 belirtmi§ti696• Riht1m Karakolu
polislerinden olan Mehmet Efendi ise ifadesinde, 26 Agustos Çar§amba günü
693 BOA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 3-2.

694 BOA, Y.PRK.AZN. 16-39, lef. 4.
695 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1-1.
696 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1-1.
bankaya gõrevli olarak gittigi zaman, buradan anlan bombarun üç yerine isabet
ederek kendisini yaralachgiru belirtrni�ti697• Galata'da yaralananlar arasmda Rum
milletinden Melto, Batumlu yirmi dokuz y�mda Süleyman ve Prevezeli kirk se
kiz ya�mda Yorgi bulunuyordu. Galata'da Per�embe Pazan'nda ikarnet eden on be�
y�mda Melto verdigi ifadesinde, olay günü simitçi finrurun õnünden geçerken,
arkasmdan birinin revolver ile kendisini yaralachgiru, orada bulunan Rumlarm
onu vurarun Ermeni oldugunu sõylediklerini ve Müslümanlarm onu alarak evi
ne gõtürdüklerini dile getirmi�ti698• Gemici olarak çah�an Batumlu Süleyman ise
ifadesinde, Per�embe günü hamamm õnünden geçerken, hamamm kar�1smda
ki handan attlan bombadan bir parçarun ayagina saplanchgim yine aym handan
attlan bir kur�unun da kendisini yaralachgiru belirtmi�ti699• Hocapap'da bir ban
da ticaretle me�gul olan Prevezeli Yorgi de ifadesinde 26 Agustos'ta Galata'da
Osmanh Bankas1 õnünden geçerken beyaz elbiseli birinin kendisini yedi yerinden
yaralad1gm1 sõylemi�ti700 •
Mazhar Bey raporunun bundan sonraki kismmda õlü ve yarahlarm isimlerini
vermekle yetinmi�ti. Raporda belirtildigine gõre, Ermeni komitecileri tarafindan
yaralamp hastanede õlen iki ki�i, yirmi be� y�mdaki Emin Efendi ve Yaz1c1 soka
gmm bekçisi otuz be� ya�mda Feyzullah oglu Hüseyin idi. Yirmi üç ki�i de has
tanede tedavi olup taburcu edilmi�ti. Bu ki�ilerden biri kiz olrnak üzere alt1smm
Rum, geriye kalan on yedi ki�inin ise jandarma, esnaf, kahveci, amele, hamal gibi
i�lerde çah�an Müslümanlar oldugu gõrülmektedir701• Bu hastanedeki izlenimle
rini dile getiren Mazhar Bey, Ermeni komitecilerinin bir takim masum ve günah
s1z adamlar1, bomba, revolver ve hançer gibi silahlarla yaralad1klar1m, yaraltlardan
õlenlerin say1smm hayli fazla oldugunu belirtmektedir702•
Mazhar Bey bir sonraki gün yarahlarm bulundugu diger bir hastaneye git
mi�ti. 20 Eylül 1 896 tarihinde yaraltlarm ifadesini ald1g1 yer Hapishane-i Umumi
Hastanesi idi. Bu hastanede, Galata'da Kürekçiler ve Per�embe Pazar1, Eyüp'tc
Silahdaraga, Tahtakale'de meydana gelen yaralamalarla ilgili tutanaklar tutul
mu�tu. Galata'da Kürekçiler'de yaralanan Erzincanh Halit ifadesinde, 26 Agustos
69 7 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1-2.

69 8 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1-2.
699 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1.
100
BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1.
101
BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-2,3-1.
702 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 3-1.
194 FiKRETTiN YAVUZ
Çar�amba günü Galatàda Kürekçilerin içerisinden geçerken kendisini revolver

kur§unuyla yaraladiklarm1 dile getirmi§ti703• Kagithane'de oturan kirk yedi ya
§mdaki �akir ifadesinde, 27 Agustos Per§embe günü Silahtaraga'ya gidip orada
gazinoya gittigini, bir süre sonra Ermenilerin gazinoda bulunan Müslümanlara
sebepsiz yeri saldird1klarm1, kendisini de iki elinden yaralad1klarm1 dile getirmi§
ti704. Galata'da Çe§me meydanmda bir firmda hizmetçi olarak çah�an otuz ya§m
daki Mehmet ise ifadesinde, 29 Agustos Cumartesi günü Per§embe Pazar1'nda,
Laleli çe§mesinin altmda b1çakla kendisini yaralad1klarm1 dile getirmi�ti705• Aym
gün ifade veren yarahlar arasmda Tahtakale'deki bir �ekerci dükkâmnda çah§an
Kastamonulu yirmi sekiz ya§mda Mehmet adh bir ki§i daha vard1. Ífadesinde 27
Agustos tarihinde Tahtakale'de kendisini b1çakla yaraladiklarm1 dile getirmi�ti7°6•
Mazhar Bey'in bu hastane ile ilgili raporunda belirttigine gõre, Ermeni ko
mitecileri tarafmdan yaralamp sonradan hayatm1 kaybeden üç ki�i, yirmi iki ya
§mda tütüncü Veli, Kas1mpa�ah Ali ve Samatya'da jandarma onba�1s1 olan Ahmet
idi. Dokuz ki§i ise hastanede tedavi olup taburcu edilmi§ti. Tamam1 Müslüman
olan bu ki§ilerin kahveci, kereste hamah, kundurac1 hizmetkâr gibi i§lerde çah�t1g1
gõrülmektedir707•
Mazhar Bey 21 Eylül tarihinde Rum Íspitalyas1'na (Hastanesi) gide
rek buradaki yarahlarm da ifadelerini almi§tl. Bu hastanede ifadeleri almanlar
Kocamustafapa§a'da yaralanan ki§ilerdi. Fatih Jandarma erlerinden yirmi dõrt
ya§mda olan Rum Anesti verdigi ifadesinde, olay günü Ermenilerin silah atma
ya ba§ladigm1, Samatya'dan ald1klar1 emir üzerine silah attlan yere gittiklerini
dile getirmi§ti. Bu s1rada Ermenilerin arahks1z olarak üzerlerine ate§ ettiklerini,
Kocamustafapa�a'da bir Ermeni evinden üzerlerine ate§ edildigini ve yine o ev
den attlan bir humbaramn bir jandarmayi õldürdügünü, bu bombanm üç yerin
den yara almasma sebep oldugunu belirtmi§ti708• Yine Kocamustafapa§a'da bekçi
olan kirk yapndaki Hüseyin ifadesinde ba�mdan geçenleri anlatmI§tI. Olay günü
Ermenilerin, silah ve bomba atmaya ba§ladiklarm1, aym yerde bir Ermeni evinden
çoluk çocuk ile orada bulunan jandarmaya bomba attld1gim belirtmi§ti. Attlan
1o3 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1 .

1o4 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 1 .
705 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef.1-2.
706 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef.1-2.
101 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1,2-2 .
7os BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2 .
bu bombadan jandarma onba§tSl Mehmet'in õldügünü, jandarma eri Anesti ile

kendisinin ise yaralandtgm1 sõyleyen bekçi, bomba parçasmm kas1gma saglan
d1gm1 ve ameliyatla ç1kartldtgm1 dile getirmi§ti709. Kocamustafapa§àda yarala
nan ve ifadesi alman üçüncü ki§i ise, on iki ya§mda Abdullah adtnda bir çocuktu.
ifadesinde olay günü evine giderken bir Ermeni evinden bomba attlmas1 netice
sinde bomba parçasmm gõgsünün sag tarafma isabet ettigini, yaptlan ameliyat
sonucunda iki bomba parçasmm ç1kartld1gm1 sõylemi§ti71 0. Raporun devammda
bu hastaneye bomba, revolver ve biçakla yaralamp, vefat eden yarah ve õlü olarak
getirilen §ahtslar hakktnda bilgi verilmektedir. Buna gõre hastaneye õlü olarak üç
Rum gõnderilmi§ti. Yine Olimpiya admda bir Rum kadmm revolver kuqunuyla
õldürüldügü dile getirilmi§ti. Hastanede tedavi olup taburcu olanlarm sayis1 ise
alt1 idi. Bu alt1 ki§inin tamammm gayrimüslim tebaadan oldugu gõrülmektedir711 •
Gümü§suyu Hastanesi ile ilgili olarak da bir ara§ttrma yaptlmt§ ve bu ara§ttrma
sonucunda olaylarda yaralananlarm say1smm otuz yedi ki§i oldugu belirlenmi§
ti712. Ôteyandan hastanelerdeki yaraltlarla ilgili olarak ingiliz elçisinin 16 Eylül
tarihinde Londra'ya gõnderdigi telgrafta, Sultan Abdülhamid'in alt1 büyük dev
let temsilcisini hastanelerdeki yaraltlar1 gõrmek için davet ettigi ifade ediliyordu.
ingiliz elçisi bu konuyla ilgili olarak iki ki§i gõrevlendirdi. Bu ki§ilerce haz1rlanan
raporda, be§ hastanede yüz altmt§ dokuz yarahnm ziyaret edildigi, bunlardan çogu
asker altmt§ dõrdünün Müslüman, yüz be§inin ise Ermeni oldugu ifade ediliyor
du. Müslümanlar daha ziyade bomba yaras1 almt§ken, Ermeniler ise kur§un, kt
hç, kama ve sopa gibi §eylerle yaralanmt§lardt. Elçiligin tefti§ için gõnderdigi Dr.
Tomlinson, kan§tkhklar esnasmda yaralanan yirmi ki§inin õldügünü, yüz ki§inin
ise taburcu edildigini ifade ediyordu71 3• Yaraltlarla ilgili kaynaklarda ba§ka her
hangi bir kayda rastlanmamt§ken en fazla dikkati çeken husus, olaylar esnasmda
meydana gelen õlümler olmu§tur.
4. Banka Baslaru ve Ístanbul Olaylanndaki Õ lü Saym

Osmanh Bankas1 Basktm ve istanbul Olaylar1 ile ilgili en büyük tartt§ma
konusu õlü say1s1 üzerineydi. Battlt kaynaklar ve õzellikle Ermeni kaynaklar1 õlü
say1sm1 mümkün oldugu kadar çok gõsterirken, verilen rakamlar arasmda da bü-
709 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1.

710 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1/2 .
7 11 BOA, Y.PRK.AZN. 16-40, lef. 2-1/2 .
7 12 BOA, Y.PRK.AZN. 16-12.
71 3 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 226.
196 FiKRETTiN YAVUZ
yük bir uçurum oldugu dikkati çekmektedir. Ôte yandan, Osmanh Hükümeti'nin
yapnrd1gi ara�nrmalar sonucunda ortaya ç1kan saymm ise dikkate ahnmad1gi gõ
rülmektedir. Olaylardan sonra yüzlerle ba�layan õlü sayismm gün geçtikçe artmas1
ve nihayet 30000 rakanurun telaffuz edilmesi, bu konu hakkmda bati bas1ru ve
Ermeni kaynaklanndaki u�azhgt gõzler õnüne sermektedir.
Bati kaynaklannda õlü sayis1 ile ilgili bilgi verilirken gõrgü taruklan ile bü
yükelçiliklerin tahmini rakamlan temel ahruyordu ve eli sopah çetelerin binlerce
Ermeni'yi sokaklarda katlettigi sõyleniyordu714• Ôrnegin, Louis Rambert "Notes
et Impressions de Turquie" adh eserinde katliam diye tabir ettigi olaylarm saray ve
hükümet tarafindan yaptlan sistemli bir hareket oldugunu, hepsi ayru standart
ta olan sopalarm çok õnceden hazrrlarup karakollarda kent halkma dagittld1giru
belirterek õlenlerin sayirun 8000'e ula�t1gm1 belirtiyordu715• Yine gõrgü �ahitle
rinin verdikleri bilgilere dayand1g1 sõylenen rakamlarda bir tutarhlik oldugunu
belirten Ermeni tarihçi Kirakossian, Rus askeri ata�esi Peshkov'un 5500'den fazla
Ermeni'nin iki gün içerisinde õldürüldügüne taruklik ettigini dile getiriyordu716.
Bu olaylar1 katliam olarak niteleyen ve aç1k sebeplerden õtürü yazarmm kim ol
dugu sõylenmeyen bir ba�ka makalede ise katliam ve yagmanm iki gün sürdügü,
bu konu hakkmda yüzlerce gõrgü �ahidinin oldugu ancak õlü say1smm bilinmesin
mümkün olmadigi belirtiliyordu. Her �eyin sistematik bir �ekilde gerçekle�tirildi
gi vurgusu yaptltrken, õlü sayismm saraya sunulan resmi bir belgede 8750 olarak
belirtildigi ileri sürülüyordu717• Nereden ahndigi belli olmayan 8750 sayis1 ba�ka
kaynaklar tarafmdan da kullantlmi�t1718• Genelde katliam temas1 i�leyen bir ba�ka
makalede ise õlü sayis1run 4000 ile 6000 arasmda oldugu ileri sürülüyordu719• Bu
makaleye kaynak olarak gõsterilen çah�mada ise otuz alt1 saat devam ettigi õne
sürülen katliamlardaki õlümler hakkmda kesin sayiya ula�an güvenilir bilgi ahn
masmm asla mümkün olmadig1 belirtilirken, muhtemel sayi olarak bu rakam te-
7 14 Ôrnegin Yunan konsolosluk gõrevlisi olan Kalopothakes, isim vermeksizi
gõrgü �ahitlerinden ald1g1 bilgileri aktanrken inamlmas1 güç, muazaam katliam tasvirleri
çizmektedir. Bkz. D. Kalopathakes, "The Constantinople Massacres", 1he Nation, vol. 63, (8
October 1896), s. 265-267.
7 15 Ethem Eldem, Osman/1 Bankas1 Tarihi, çev. Ay�e Berktay, Osmanh Bankas1
Ara�tlrma Merkezi: Türkiye Ekonomi ve Toplumsal Tarih Vakf1, istanbul, 2000, s. 235.
7 16 Kirakossian, British Diplomacy andArmenian Question, s. 268.
7 1 7 1he Constantinople Massacre (1896), Contemporary Review, 70 (July/Dec.), s. 459-
460.
7 1 8 James Bryce, Transcaucasia and Arara!, 4th edition, London, 1896, s. 516.
7 1 9 Review of Reviews, Massacres in Constantinople, 15 (1897:Jan.), s. 32.
laffuz edilmekteydi720• Yine 6000 rakammi veren ba�ka bir makalede, bu ki�ilerin
günahsiz oldugu ve bu katliamlann çok uzakta degil, yabanci temsilcilerin gõzü
õnünde istanbul'da gerçekle�tirildigi belirtilmekteydi721• "jstanhul'da Teror" ba�
hgmi kullanan Speakerda lOOOO'den fazla, Atlantic Montly'de ise 7000 ile 10000
arasmda Ermeni'nin õldürüldügü iddia ediliyordu722• Rus kaynaklarmda da bu ra
kamm telaffuz edildigi gõrülmektedir723• Kisacasi ba�hgmda istanbul katliamlari
ve benzeri tabirleri kullanan hemen her kaynak 4000 ile 10000 hatta daha fazla
bir rakam vererek bati kamuoyunda bõyle bir saymm inandmci oldugu kanmm
uyandmyordu.
Bu dõnemde istanbul'da bulunan elçiliklerin sõyledigi rakamlar da bati ka
muoyunda dogal olarak aym etkiyi uyandmyordu. istanbul'daki ingiliz elçiliginin
2 Eylül tarihinde gõnderdigi bir telgrafta ayaktaktmmi hükümetin organize ettigi,
5000 ile 6000 õlü sayismm ilimh oldugu belirtiliyordu724• istanbul'daki Alman
büyükelçisi Baron de Saurma, 1 Eylül tarihinde gõnderdigi telgrafta, bu olaym
günahsiz Ermenilerin hayatma mal oldugunu ve õlü sayismm 8000 civarmda
hesap edildigini sõylüyordu. Olaylarm sona ermek üzere oldugunu belirten bü
yükelçi, komitecilerin amacmm Avrupah devletlerin dikkatini çekmek oldugunu
bildiriyordu725• Fransiz elçiliginin de bu rakamlari telaffuz ettigi gõrülmektedir726•
Gõrüldügü üzere diplomatik çevrelerin verdigi bilgiler de 5000 ile 8000 arasm
daydi. Kesin bir rakam belirtmekten kaçmdiklari gibi, tahmini olarak ve genellikle
gõrgü �ahitlerinden ahndigi bildirilen saytlar üzerinde duruyorlardi.
Olaylarm hemen ardmdan büyükelçiliklerin verdigi bu rakamlar ve yine bu
dõnemde kaleme ahnan makalelerin o tarihten sonra yaztlan eserler ve günümüz
de Ermeni konusunda batida itibar gõren yazarlar tarafmdan kullantldigi ve bu
720 Yvan Troshine, "A Bystander's Notes of a Massacre: The Slaughter of Armenians in
Constantinople", Scribner's Magazine, 21, no. 1 Qan. 1897): 48-67.
721 Earl ofMeath [Reginald Brabazon], "The Massacres in Turkey", Nineteenth Century
40 (Oct. 1896): 661.
722 Speaker, The Terror At Constantinople, 14 (1896:Sept.) s. 249; Roberts Chalmers, "A
Mother of Martyrs", The Atlantic Month!y, vol. 83, Qanuary 1899), s. 90.
72 3 A. Tyrakova, Staraya Turtsiya i mladoturki, Petrograd, 1916, s. 62.
72 4 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 191, Blue Book, Turkey, No.
1, 1897, s. 9-10.
72 5 La Politique extrerieure de l 'Allemagne 1870-1914, (1931), Johannes Lepsius, et al. ,
Documents officiels publies par !e ministere allemand des affaires etrangeres, tome XII, 30
Avril 1896-9 Fevrier 1897, A lfred Costes, Editeur Paris, 1931, s. 136.
726 Langer, Diplomacy oflmperialism, s. 325.
198 FiKRETTiN YAVUZ
rakamlann pe§inen kabul gõrdügü aç1ktir. Ôrnegin, Louise Nalbandian, 6000 sa
}'lSlillverirken727, William Langer, 5000-6000 Ermeni'nin õldügünü sõylemekte
dir728. Richard Hovannisian olaylar esnasmda Ermenilerin aynm gõzetilmeksizin
sopalarla dõvüldügünü, Pera, Galata, Pangalt1, Tophane, Be§ikta§ ve Kas1mpa§a ile
Bebek, Rumelihisar1, Kandilli ve Haskõy gibi bogazm kasabalarmda Ermenilerin
õlümüne dogrand1gm1 ileri sürmektedir. Devammda katliamm iki gün sürdü
günü, 6000 ki§inin hayatma mal oldugunu ve panik içine dü§mÜ§ on binlerce
Ermeni'nin ise ba§kentten gõç etmek mecburiyetinde kald1gm1 belirtmektedir729.
Yine Walker, iki gün süren õldürmeler ve daha sonra küçük çaph olaylarda 5000
ile 6000 ki§inin õldügü ifadesinin llimli bir say1 oldugunu, müteakip aylarda
Ístanbul Ermeni nüfusunun gõçler neticesinde 75 bin azald1gm1 dile getirmekte
dir730. Robert Mirak ise, 36 saat süren katliamlarda Ermenilerin zalimce õldürül
düklerini ve õlü say1smm 5000 ile 8000 arasmda degi§tigini belirtiyor731. Vahan
Kurkjian da Banka Baskm1'run Osmanlt Hükümeti ve saray tarafindan bilindigini
ve Ermenilerin Avrupaltlarm gõzünden dü§ürülmesi için Banka Baskiru'na izin
verildigini ve nihayetinde bu olaym 8000 Ermeni'nin hayatma mal oldugunu dile
getiriyor732. Norbert Saupp da Alman büyükelçisinin raporuna binaen, 8000 raka
mm1 vererek birçok ki§inin de denize attld1gm1 sõylüyordu733.
Bu tür çah§malarm çoguna kaynak te§kil eden eserler genelde misyonerler
tarafmdan kaleme ahnanlard1. Bu misyonerlerden biri olan Robert Koleji'nin mü
dürü George Washburn, eserinde 10000 rakamm1 telaffuz ederken, Ístanbul'un
kan gõlüne dõndügünü, binlerce Ermeni'nin õldürüldügünü ve onlarm yerine
Kürtlerin getirildigini belirtmektedir734. Ôte yandan Íngiliz diplomat Charles
Elliot, Kürt ve Lazlardan olu§an, demir çubuk ve aym §ekilli sopalarla silahlanmt§
ayaktakimmm gece ve gündüz sokaklarda yakalad1g1 Gregoryan her Ermeni'yi
72 7 Nalbandian, Armenian Revolutionary Movement, s. 178 .

728 Langer, Diplomacy ofImperialism, s. 324.
72 9 Hovannisian, "The Armenian Qyestion in the Ottoman Empire 1876-1914", s.
226-227.
730 Walker, Armenia: The Survival ofa Nation, s. 169.
73 1 Mirak, Torn Between Two Lands, s. 226.
732 Kurkjian, A History ofArmenia, s. 297.
733 Norbert Saupp, Das Deutsche Reich und die armenische Frage 1878-1914, Kõln, 1990,
s. 97.
734 George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections ofRobert College,
Boston and New York Houghton Miffiin Company, 1909, s. xxv,249.
OSMANLl DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÔRÜ 199
õldürdügünü, õlenlerin çogunun hamal oldugunu, asker ve polisin katliamlan en

gellemedigini ve õlü saymnm 6000 civarmda oldugunu sõylüyordu735• Babasmm
gõrevi nedeniyle istanbul'da bulunan bir ingiliz muazzam katliam tasvirleri ya
p1yordu. Binlerce erkek, kadm ve çocugun, kimileri henüz canhyken arabalara
yüklenip ta�mm1� ve Bogaz'a attlm1� olduklar1ru sõylerken, bu olaylar Sirasmda
õlenlerin say1smm asla bilinemeyecegini ifade ediyordu736• Victor Bérard ise olay
larm hükümet tarafmdan bilindigini ve õlü say1smm 6000-7000 civarmda oldu
gunu belirtiyordu737• Alman kaynaklanyla olaylar1 ele alan Ramazan Çahk farkh
yazarlarm verdigi rakamlarda da büyük uyu�mazhklar oldugunu sõylemektedir738•
En mutedil rakamlarda bile saymm 2000'in üzerinde oldugu dikkati çekmekte
dir. Ôrnegin Jeremy Salt õlü say1S1ru ele ahrken, "çtldirm1{ ayaktakimmm sald1-
rtlannda õlen Ermenilerin say1S1yla ilgili büyükelçiliklerin tahminlerinin 2000 ile
4000 arasmda oldugunu dile getiriyordu. Amerikan elçisi Terrel'in telgrafmdan
anla�1ld1g1 kadanyla birçogu Haliç ve bogazm sularma attld1g1 için gerçek saymm
bilinmesi mümkün degildi739• Gõrüldügü üzere kaynaklar, gõrgü taruklan ve bü
yükelçiliklerin tahmini rakamlan 2000 ile 24000 arasmda õlüden bahsetmekte
dirler. Aym durum bati basm1 için de geçerliydi.
Bati basmmda ç1kan ilk haberlerde õlü saylSl yüzlerce �eklinde ifade edili
yorken bir süre sonra bu saymm art1� gõsterdigi ve nihayet 30000 rakammm dahi
telaffi.iz edildigi gõrülmektedir. Õ rnegin 1he Times gazetesi 28 Agustos tarihinde
yüzlerce kay1p ifadesini kullamrken, 29 Agustos'ta lOOO'den fazla, 31 Agustos'ta
2000-3000, 2 Eylül'de 5000, 9 Eylül'de ise 6000 rakamma ç1km1�t1740• Amerikan
gazetelerinin tutumu da bu �ekildeydi ve yüzlerce ile ba§layan kay1p say1s1, bin
lere, on binlere ula§1yordu. Ôrnegin daha 28 Agustos tarihinde Brooklyn Daily
Eagle õlü sayism1 binlerle ifade ediyordu741• ingiliz Daily Telegraph 31 Agustos'ta
73 5 Charles Elliot, Turkey in Europe, New York, Barnes and Noble, 1914, s. 41 1 .
736 Dorian L. Neave, Sultan Abdülhamid Devrinde istanbul 'da Gordüklerim, çev. Ne§e
Akm, Dergah Yaymlan, 2008, s. 139.
73 7 Victor Berard, La Politique du Su/tan, Revue de Paris, December 15, 1896, s. 878.
738 Çahk, rahip Lepsius'un õlü saymm 4000-10000 arasmda, Eric Feigl'in 8000, Yves
Ternon'un, 6000; Sydacoff'un ise 24.655 olarak verdigini belirtmektedir. (Çahk, Alman
Kaynaklartna Gore II. Ahdülhamid Doneminde Ermeni Olaylari, s. 142).
739 Salt, Imperialism, Evangelism and the Ottoman Armenians, s. 109.
74 0 Eldem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan", s. 138.
74 1 1he Brooklyn Daily Eagle, Aug. 28, 1896, s. 1.
200 FiKRETTiN YAVUZ
2000742, 7 Eylül'de ise 5000 saymru veriyordu743• Benzer bir artl§l diger gazete
lerde de gõrmek mümkündür. Gazetelerdeki ortalama 10000 olarak gõrünse de,
Washington Post ve Los Angeles Times'm verdigi sayi õlümlerle alakali bilgi kirlili
ginin ne safhada oldugunu gõsteriyordu. Bu iki gazetenin 19 Ekim tarihli nüsha
lannda õlü sayi 30000 olarak duyuruluyordu744• Amerikan ve ingiliz basmm õlü
sayis1yla ilgili haberleri bu §ekildeydi. Benzer bir tutumun Alman basmmda da
oldugu dikkati çekmektedir.
istanbul olaylarm1 ele alan Alman gazetelerinde oldukça farkh rakamlar
verilmekteydi. Vowaerts gazetesine gõre 2000-3000 Ermeni, 300-400 Osmanh
askeri hayatm1 kaybetmi§ti. 4000 ki§i de olaylara kari§t1g1 gerekçesiyle tutuklan
ffil§tl. Kolnische Zeitunga gõre, olaylarda õlen Ermenilerin saym 6000-8000 ara
smda degi§mekteydi. Frankfarter Zeitung ise, 4000 üzerinde insanm katledildigini
belirtmesine ragmen, bu saymm aslmda çok daha fazia oldugu, pek çok tarafin
degerlendirmesine gõre bu saymm 6000 oldugunu kay1t etmi§ti. Ayru haberde,
Osmanh resmi makamlarmm bildirdigine gõre 450 subay ve askerin bu olaylar
sirasmda hayatm1 kaybettigi belirtilmektedir745• Bati basmma yans1yan rakamla
nn hemen hepsinin kesin bir say1 vermemesi ve aralarmda büyük bir uçurumun
bulunmas1 kesin rakamlar veren Osmanh belgelerine dikkat çekilmesini zorunlu
hale getirmektedir.
Osmanh Hükümeti 26 Agustos tarihinde meydana gelen õlümlerle ilgili he
men bilgi toplamaya ba§lam1§tl. Sadrazam Zaptiye Nezareti'ne gõnderdigi telg
rafta Tophane ve Sahpazar1 civarmda yollarda bulunan cenazelerin hemen kald1-
nhp, defnedilmelerini isteyerek, Müslüman ve gayrimüslim say1smm bildirilme
sini talep ediyordu746• Bahriye Nezareti de bu konuda hemen harekete geçmi§ti.
Kas1mpa§a civarmda iki yüz õlü olduguna dair bilgi ahnd1g1 ve bu olayin gerçek
olup olmad1gma, gerçekle§IDÍ§ ise sebebinin ne olduguna dair Bahriye Tabur
Kumandanhg1'ndan bilgi verilmesi talep ediliyordu747• Yukar1da ayrmttlar1 ile ve
rildigi üzere olaylardan sonra bir komisyon olu§turularak semt semt õlü say1Sl ile
742 The Daily Telegraph, Aug. 31, 1896, s. 5.

743 The Daily Telegraph, Sept. 07, 1896, s. 7.
744 The Washington Post, Oct 19, 1896, s. 6; Los Angeles Times, Oct 19, 1896, s. 1.
745 Necmettin Alkan " Ermeni Terõristlerin Osmanh BaHehri istanbul'daki
Saldmlan, s. 77.
746 BOA, Y.PRK.A. 1 1-19;A.MKT.MHM. 597-6.
747 BOA, Y.PRK.ASK. 1 14-50.
ilgili bilgi toplanm1§t1. Bununla birlikte semt yetkililerinin de bu konuyu ele alan
raporlar haz1rlad1g1 dikkati çekmektedir. Ôrnegin Galata Polis Komiserligi'nin
olaylardan sonra Ermeni ve Müslüman õlü sayis1 ile ilgili ayrmtili bir rapor hazir
ladigi, raporda õlenlerin isimleri, olaylarm meydana geldigi yerler, yaraWarm sevk
edildigi hastaneler itinah bir §ekilde belirtiliyordu748• Ayru durum diger bõlgeler
için de geçerliydi. Ancak õlü sayis1 hakkmda en aynnt1h bilgiler Askeri tefti§ ko
misyonunun haz1rlad1gi raporda yer ahyordu.
Banka Baskm1 ve Ístanbul Olaylar1'run ardmdan askeri tefti§ komisyonu
nun haz1rladig1 raporda õlü sayis1yla ilgili kesin bilgiler veriliyordu. Buna gore
olaylar esnasmda çe§itli semtlerde õlenlerden Müslüman olduklar1 anla§tlanla
nn di§mdakiler zab1ta memurlarmca belediye arabalarma yüklenerek �i§li, Küçük
Bahkh ve Belediye mezarhklarma gõnderilerek buralara defnedilmi§lerdir. �i§li
mezarhgma defnedilenlerin saylSl be§ yüz doksan iki, Küçük Bahkh'daki miktar
ise aln yüz altm1§tl. Ôlü sayismm toplam bin iki yüz elli iki oldugu, gerek Ermeni
mezarc1larm ifadesinden ve gerek Zaptiye Nezareti ile �ehremaneti'nden verilen
bilgilerden anla§Uffil§tl. Yaptlan ara§tlrmada mezarlarm da ancak bu kadar na§l
içine alabilecegi anla§tlm1§, definlerin saghk ko§ullari içerisinde yaptld1g1, Küçük
Bahkh Mezarhg1'nda bu konuda eksik gõrülen baz1 §eylerin ise düzelttirilmi§ ol
dugu belirtiliyordu749• Yine ar§iV belgeleriyle konuyu ele alan Mehmet Hocaoglu
ise kar1§1khklar masmda Ermeni ihtilalcilerinin, kulland1klar1 bomba ve diger si
lahlardan õlen ve yaralanan asker sayismm çok oldugunu, Müslümanlardan kadm,
çocuk olmak üzere pek çok õlü ve yarah var ise de cenazeleri hemen defnedildigi
için kesin sayismm bilinmesinin mümkün olmad1gm1 belirtmektedir750• Ôlü sayis1
ile ilgili olarak Zaptiye Nezareti'nin haz1rlad1gi bir tabloda ise 1246 Ermeni ve 26
Müslüman' m õldügü belirtilmektedir751•
748 BOA, Y.PRK.KOM. 9-16.

749 BOA, YRK.KOM, 9-21, lef. 20.
75 0 Hocaoglu, Ermeni Mezalimi, s . 607-608.
75 1 BOA, Y.PRK.ZB. 17-45.
202 FiKRETTiN YAVUZ
Tablo 2: Õlü Saym ile ilgili Zaptiye Nezareti'nin Hazuladigi Tablo
Ermeni Müslüman
Semtler Yarah Ôlü Yarah Ôlü
Fmd1k.h 2 50
Dolapdere 8 2 8
Tak.sim 4 28 2
Hask.õy 1 95 l l
Kas1mp�a 1 80 5
Merk.ez Komiserligi Tutanag1 3 26 6 4
Gaiata 1 67 7
Toplam 13 624 68 26
Íscanbul carafi 622
Gene! Toplam 13 1 246 68 26
Bati kamuoyunun bilgi kaynag1 olan elçiliklerin tahmini sayilan ve misyoner

lerin verdigi bilgiler dogrultusunda õlü say1s1yla ilgili kesin bir rakamm ortaya ç1k
mad1g1 aç1kt1r. Üstelik. binlerden otuz binlere ula�an farkh miktarlarm verilmesi
bunlarm rivayetlere dayand1gi izlenimini ortaya ç1karmaktad1r. Hâlbuki Osmanh
Hükümeti'nin yapt1rd1g1 ara�tumalarda rakamlarm birbirine çok yakm oldugu
dikkati çekmektedir. iki farkh ar�iv belgesi õlü sayism1 1200 ile 1300 arasmda
vermektedir. Bu saytlarm resmi kaynaklar vas1tas1yla elde edildigi, bu nedenle õlü
say1smm az gõsterilmi� oldugu iddia edilebilir. Ancak dõnemle ilgili hat1ralarm1
aktaran Süleyman Kani (irtem), batida genel kabul gõren ve dogu sorunu ile ilgili
yay1nlar yapan Jozef Denais adh bir ki�inin õldürülen Ermenilerin adedini 6000-
7000 olarak belirttigini, fakat o günlerde istanbul'da ag1zdan ag1za dola�an riva
yetlere gore õlü sayismm ancak 2000 kadar oldugunu dile getiriyordu752• Kisacas1
iki gün devam eden olaylarda iddia edildigi gibi 5000- 10000 insanm sopalarla
õldürülmesinin ne kadar zor bir i� oldugu rahatlikla sõylenebilir.
752
irtem, Ermeni Mese/esinin Íç Yüzü, s. 40.
5. Olaylar Sonrasmda Í stanbul'da Bulunan Patlaym Maddeler

Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylan nihayete erdikten sonra bir
gerçek daha ortaya ç1km1§tl. Olaylarm gerçekle§tigi her semtte, komitecilerin giz
lendigi ev ve i§ yerlerinde humbara ve dinamit gibi birçok patlaylCl madde bulun
mu§tu753. Bu konuyla ilgili yaptlan ara§tirmalar bulunan patlayictlann sayismm
çok fazla oldugunu gõstermektedir.
Patlay1ctlarm bulunmas1 amac1yla yaptlan ara§t1rmalar sonucunda istanbul'da
baz1 semtlerde Ermeni evlerinde dinamitve silah meydana ç1kartlm1§tl. Encümen-i
Vükela, Selams1z'da Yeni Mahalle'de, yetmi§ iki dinamit, Gedikpa§a'da Yah Pap
yoku§unda sekiz evde daha dinamit bulunduguna dair haber ahnmas1 üzerine ko
nuyla ilgili hemen bir ara§tirma yap1lmasma karar vermi§ti754. Ôte yandan Galata
Ermeni Kilisesi sarmcmdaki suda barut ve güherçile kokusu hissedilmesi üzerine
Mekteb-i T1bbiye'de tahlil edilmesine karar verilmi§ti755. Galata Ermeni Kilisesi
ve ona bagh mektepte yap1lan ara§tirmalar burasmm Hmçak Komitesi tarafmdan
kullantlan bir yer oldugunu ortaya ç1karm1§tl. Yaptlan ara§tirmalarda birçok patla
y1c1 madde bulundugu gibi okulun kimyahanesinde dinamit yap1mmda kullantlan
alet ve edevat ortaya ç1kanlm1§tl. Mektep mualli mi Karabet Dogramac1yan'm ma
sasmda üç adet dinamit, iki revolver ve yirmi fi.§ek, kimyahanede dinamit imaline
mahsus iki alet, bomba yap1mmda kullantlan madde ile kilisenin arka tarafmda
bulunan kõmürlükte bir Karadag revolveri, on be§ fi§ek, biri büyük biri küçük
üç b1çak bulunmu§tu756. Bunlarm yam ma, komiteye evrak haz1rlamakta kulla
ntlan iki takim yaz1 1stampas1, Ta§nak Komitesi'nin istanbul merkez komitesi
nin mührü, muzir gazeteler ve ilanlar ele geçirilmi§ti757. Ermeni komitelerinin
ibadet yerleri olan kiliselerde bu tür faaliyetler gõsterdigine dair ba§ka õrneklere
de rastlamak mümkündür. Kas1mpa§a Yeniçe§me'de bulunan Ermeni kilisesinde
yaptlan ara§tlrmada kilise içerisinde bulunan aletlerin patlay1c1 madde yap1mmda
753 Sadece Osmanh Bankas1'ndan ç1kan cephane ve bomba say1sma bak1ld1gmda

durumun ne kadar ciddi oldugu anla�1labilir. ingiltere hariciyesine gõnderilen bir telgrafta
komitecilerin bankadan tahliyesinin ardmdan banka içerisinde 47 bomba, 27 dinamit fi�egi
ve 18 kilo dinamit bulundugu bilgisi veriliyordu. Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO.
424/188, No. 135, Demirel, Ermeniler Hakkinda ingiliz Belgeleri, s. 128.
75 4 BOA, Y.A.HUS. 359-12.
755 BOA, Y.PRK.ASK. 115-36.
75 6 BOA, A.MKT.MHM. 630-6, lef.1-4.
75 7 BOA, i.DH. 1340/1314.R./70.
204 FiKRETTiN YAVUZ
kull amlan türlerden oldugu anla§tlnu§t1758. Bunlarm di§mda Halmoglu'nda bulu

nan Ermeni kilisesinin ara§tmlmas1 sonucunda, kilise içerisindeki mahzende dõrt
sand1k cephane, yirmi yedi adet revolver, elli adet yaldizh kama ve bir sand1k barut
bulunmu§tu759. Kiliseleri cephanelik olarak kullanan Ermeni komitecilerinin sak
ladig1 patlaymlar1 kolayca bulmak için baz1 yollara ba§vurulmas1 gerekliydi.
Bu maddelerin ortaya ç1kartlmas1 için ilk olarak muhbirlere õdül verilme
sinin gündeme geldigi gõrülmektedir. Bu tür bilgi saglayan ki§ilere õdül olarak
5000 kuru§ verilmesi ve kimliklerinin gizli tutulmas1 kararla§tmlm1§t1760. Elde
edilen patlay1c1 maddeler ise Tophane ve Baruthane-i Amire'ye teslim ediliyordu.
Olaylarm ardmdan bu hususla ilgili olarak birçok defter haz1rlamyordu. 16 Eylül
tarihli bir defterde, Osmanh Bankas1, Samatya, Beyoglu ve Haskõy gibi yerlerde
ele geçirilen patlay1c1 maddeler aynntili bir §ekilde kaleme almm1§t1761. Bu konuy
la ilgili olarak bireysel olaylar hakkmda dahi teferruatli yaz1§malar yapiliyordu.
Beyoglu'nda bir Ermeni'nin üzerinde bulunan bombanm §ekli, çap1 ve yaptld1g1
maddeler ve tüfekler hakkmda Tophane Mü§irligi'nin bir rapor haz1rlad1g1 gõrül
mektedir762. Bu tür õrnekleri çogaltmak mümkündür763. Aslmda dõnemin Zaptiye
Nazm Hüseyin Naz1m Pa§a Banka Baskm1 ve i stanbul Olaylan sonrasmda neza
retçe ele geçirilen patlay1c1 maddelerle ilgili aynntili bilgiler vermektedir764.
Ermeni komitecilerinin olaylar esnasmda kulland1klar1 patlay1c1 maddelerin
bati kamuoyuna duyurulmas1 gündeme gelmi§ olmahd1r ki Osmanh Hükümeti'nin
bu konuyla ilgili iki hususu gõz õnünde bulundurdugu gõrülmektedir. Birincisi bu
patlayictlarm Tophane-i Amire'de te§hir edilmesi, ikincisi ise bombalarm fotog
raflarmm Avrupa'daki sefaretlere gõnderilerek, gazetelerde yayinlattlmas1yd1. i lk
olarak ele geçirilen humbara, dinamit, revolver ve fi§ek gibi maddelerin Tophane-i
Amire'de müracaat edenlere õzel olarak gõsterilmek üzere te§hir edilmesine karar
758
BOA, Y.PRK. ZB. 18-40 lef. 1-12.
759
BOA, Y.PRK.KOM. 9-19, lef. 2 .
760
BOA, A.MKT.MHM. 630-2, lef.1-5.
761
BOA, Y.PRK. KOM. 9-19, lef. 3-1/2.
762
BOA, Y.Mtv. 145-137, lef. 1-2.
763
Bir õrnek olmas1 açmndan 26 Agustos ile 4 Eylül tarihleri arasmda, yani dokuz
günlük bir süreçte, Ermeni evleriyle kilise, okul vb. yerlerden elde edilen silah ve mühimmatm
listesi için bkz. Ek. 30-31.
764
Hüseyin Naz1m Pa�a'nm, olaylann gerçekle�tigi her semtle alakah ayn ayn
haz1rlanan patlay1c1 madde listeleri ve bu konuyla ilgili yap1lan yaz1�malan için bkz. Hüseyin
Naz1m Pa�a. Ermeni Olaylar1 Tarihi, C. II., s. 387-402.
verilmi§ti765• Bõylece i stanbul'da ya§ayan yabanc1 devlet temsilcileri ve gazeteci

ler olaylarda kullamlan bombalar1 gõrmÜ§ olacaklard1. Bu konuyla ilgili olarak
Karadag Hariciye Nazm'mn bir ziyaretinden bahsedilmektedir. 23 Eylül tarihin
de Karadag Hariciye Nazm yanmda maiyet memurlarmdan biri oldugu halde pa
di§ah yaverlerinden Vahap Bey ile Tophane'ye gelrni§, bir süre humbara ve bom
balar1 inceledikten sonra oradan aynlrnt§tt766• Tophane-i Amire Mü§iriyeti'nin 15
Ekim tarihli bir yaz1smda Padi§ah tarafindan verilen emir geregi o ana kadar mü
racaatta bulunan yabanctlara ve gazete muhabirlerine bu patlayictlarm õzel olarak
gõsterildigi fakat birkaç günden beri gõrmek için ba§vuran kimsenin olmad1g1
belirtiliyor ve te§hire son verilmesinin uygun oldugu ifade ediliyordu767• Burada
dikkat çekilen ba§ka bir husus ise patlayic1 maddelerin bo§alttlmas1 i§lemiyle ilgi
liydi. Patlayic1 maddeler te§hir edilmeden õnce S1hhiye Umumi Müfetti§i Mirliva
Bonkofski Pa§a tarafindan aç1hp bo§alttlmaya ba§lanmt§tt. Ancak verilen emir ge
regi Baruthane'den, Topahane-i Amire'ye getirildikleri için bo§altma i§lemi sona
ermemi§ti. Alman karar üzerine Bonkofski Pa§a tarafmdan bo§altma i§lemlerinin
tamamlanmas1 için patlay1c1 maddelerin tekrar Baruthane-i Amire'ye nakledil
mesine karar verilmi§ti768•
Osmanh Hükümeti bombalarm te§hirinin yams1ra olaylardan sonra ele ge
çirilenler ile olaylar esnasmda yaralanan ve õlenlerin çekilen fotograflarmm bati
gazetelerinde yay1nlattlmas1 için harekete geçmi§ti. Hariciye Nezareti 6 Ekim
tarihinde humbara ve patlay1c1 maddelerin fotograflarmm her birinden otuz
ktrk adet çogalttlarak yurt dt§mdaki sefaretlere gõnderilmesini Tophane-i Amire
Mü§iriyeti'nden istiyordu769• Bu çerçevede patlaym maddelerin ve õldürülen as
ker ve polislerin fotografiarmm Avrupa ve Amerika'daki sefaretlere ula§ttgma
dair Hariciye Nezareti'ne bilgi verdikleri gõrülmektedir770• Londra, Paris, Roma,
Brüksel ve Washington gibi dünya ba§kentlerinde bulunan sefaretler verilen emir
geregi harekete geçtiklerine dair telgraflar gõnderiyordu. Londra sefareti 14 Kas1m
tarihinde be§ humbara ve bunlara ait on iki fotografm kendilerine ula§t1gm1 bildi-
765 BOA, Y.PRK.ASK. 1 15-104.

766 BOA, Y.PRK.ASK. 115-34.
767 BOA, Y.PRK.ASK. 1 15-104.
768 BOA, Y.Mtv. 148-34, lef. 1-2.
769 BOA, Y.Mtv. 146-91.
110 BOA, A.MKT.MHM. 748-23, lef.1-10.
206 FiKRETTiN YAVUZ
riyordu771• 6 Ocak 1 897 tarihinde Paris Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, gõnderi

len fotografl.arm resimli Petit]ournalda yaymland1gi dile getiriliyordu772• Bununla
birlikte resirnlerin Illustration ve ]ournal gazetesi müdürlerine yay1nlanmas1 için
verildigi, Figaro gibi diger baz1 gazetelerin ise resimleri yayinlamak istemedikleri
belirtiliyordu773• Brüksel Sefareti 1 Ocak 1 897 tarihinde gõnderdigi telgrafta, fo
tografl.arm sefaretin sorurnlulugu altmda bulunan �ehbenderliklere gõnderildigi
ve Ermeni ihtilalcileri tarafmdan meydana getirilen cinayetlerin kamuoyuna hizh
bir �ekilde duyurulmas1 istendigi arz ediliyordu774• Washington Sefareti'nin aym
tarihli telgrafinda yine bu hususlar üzerinde duruluyordu. Sefir verilen emir üze
rine sorumlulugu altmda olan dõrt �ehbenderlige fotografl.ar1 gõnderdigini ve bu
fotograflarm Washington gazetelerinde yayinlanmas1 için elinden geleni yapaca
gm1 belirtiyordu775•
27 Arahk tarihinde Roma Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, fotograf
lar1 sorumlulugu altmda olan tüm �ehbenderliklere yollad1gm1 belirtiyordu.
�ehbenderlerden Haydar Bey'in gayreti ve bu fotografl.ar sayesinde baz1 gaze
telerde Osmanl1 lehine makaleler yay1nland1g1 bildiriliyordu776• Yaz1�malardan
anlapld1g1 kadanyla Osmanh sefirlerinin gayretleri sonucunda baz1 gazetelerde
bu fotografl.ar yay1nlanm1�t1. Mesela Leipziger Iffustrierte'de bombalar1 gõsteren
bir fotograf yer alm1�t1777• Fakat tüm bu çabalara ragmen, bomba resimlerinin
yay1nlanmasmm bati kamuoyu ve õzellikle bati basmmda fazla bir etki yapmas1
beklenemezdi. Zira olaylardan sonra bati basmmda Ermenileri destekleyen bin
lerce haber yayinlamyordu. Bu çerçevede Bati kamuoyu õzellikle de Bati basmmm
Banka Baskm1 ve i stanbul olaylarma yakla�1m1 üzerinde durmanm faydah olacag1
kanaatindeyiz.
77 1
BOA, HR. SYS. 2833-8.
772Le Petit Journal' de yaymlanan resim için bkz. ek. 24.
773BOA, HR. SYS. 2833-18.
774BOA, HR. SYS. 2833-19.
775BOA, HR. SYS. 2833-20; 2833-22.
776BOA, HR. SYS. 2833-23.
777Eric Feigl, A Myth of Terror, Armenian Extremism: Its Causes and lts Historical
Context, Freilassin-Salzburg, 1984, s. 69. Bu fotograf için bkz. Ek. 23.
DÕRDÜNCÜ BÕLÜM
BAN KA BAS KIN I VEiS TAN BULOLAYLARIN IN BAT I
KAMUOYUNA YANS IMALARI
1. Bati BaslDlrun Haber Kaynaklan ve Ermeni Sorunu
Bati kamuoyu ve õzellikle bati basmi Dogu Sorunu'nun õnemli bir parçasi
olan Ermenilere daima sempatiyle yakla§mi§tlf. Yazili basm batida XIX. yüzyilin
sonundan itibaren, kamuoyunu, siyasi iktidarlan yõnlendiren õnemli bir konu
ma gelmi§tir. Bu durum kar§ismda siyasiler de bu etkiye kayitsiz kalamami§lar
ve basmm yõnlendirmesine açik olmu§lardir. Bu durumu ingiltere ve Almanya
gibi Avrupa'nm õnemli devletlerinde gõrmek mümkündür778• Õrnegin Ermeni
Sorunu'nun uluslar arasi bir hal aldigi Berlin Kongresi sürecinde bu durumun
ingiltere'de iyiden iyiye su yüzüne çiktigi gõrülmektedir. ingiliz basmi õzellikle
Times gazetesi Ermeniler lehine birçok haber yapiyordu. Kongre ile ilgili haber
lerde Ermeni sorunu sürekli yer buluyordu. ingiltere'de, Ermenilerin yürüttük
leri faaliyetler de yakmdan takip ediliyor ve destekleniyordu. Ünlü James Bryce,
Ermenilerin problemlerini kongrenin õnüne getirmelerinin tam zamam oldu
gunu, Ermeni halkmm isteklerinin ingiltere'de gõrdügü ilgiden daha fazlasmi
hak ettigini, Avrupa'mn Babiâli'nin diger Hiristiyan vatanda§larma yardim ettigi
gibi Ermenilere de yardim etmesi gerektigini belirtiyordu779• Bu süreçte yaptlan
bu tür yayinlarm ingiliz parlamentosunda da akis buldugu dikkati çekmekte ve
Ermenilere yardim edilmesi gündeme getirilmekteydi. ingiltere'nin di§ politikasi
na yõn veren siyasilerden Lord Salisbury Berlin Kongresi'nde Ermenilerin duru
munun gõrü§ülmesi gerektigini, Lord Carnarvon ise hiçbir toplulugun Ermeniler
kadar dikkate deger olmadigma inandigmi ifade ediyordu780• ingiliz basmmm bu
süreçteki sempatik tutumunun ingiltere'deki Ermenilere de cesaret verdigi gõ
rülmektedir. Nitekim Londra ve Manchester'daki Ermeniler propaganda amaçli
778 Çahk, Alman Kaynak/arina Gore II. Ahdülhamid Doneminde Ermeni Olaylart, s . 155-
156.
779 The Times, Mar 20, 1878, s . 12.
?80 The Times, Jun 07, 1878, s . 9.
208 FiKRETTiN YAVUZ
bir toplanti düzenlemi�lerdi. Bu toplantida Türkiye'deki Ermeniler lehine idari

reformlar yapilmasi talep edildigi gibi i ngiliz hükümetinin konuyu kongrede ele
alacak olmasmdan dolayi müte�ekkir olduklari açilamyordu781•
Berlin Kongresi sürecinde oldugu gibi bu tarihten sonra da Ermenilerle ilgili
haber yapmak bati basmmda moda haline gelmi�ti ve bu duruma hassasiyet gõs
teriliyordu. Türkler lehine ise bir �ey yazmamaya õzen gõsteriliyordu782• Ôzellikle
i ngiliz basmi Gladstone'un tekrar ba�bakan olmasmdan sonra onun da etkisiy
le Ermeniler lehine birçok haber yapiyordu. Genel itibariyle haberlerde i�lenen
tema, H1ristiyan Ermenilerin Anadolu'da zulüm gõrdügü, Berlin Kongresi'nde
alman islahat kararlarmm yerine getirilmedigi ve Ermenilere maddi yardim yapil
masi �eklinde õzetlenebilir.
Son dõnemde ilgili gõren ve dõnemin dergilerinde yayinlanan yazilari içeren
"7he Armenian Massacres 1894-1896 Media Testimony" adlt çalt�mamn alt ba�ltk
lari bu durumu gõzler õnüne sermektedir. Kullanilan dikkat çekici ba�ltklar �u
�ekildedir: Ermeni Katliamlan, Mutsuz Ermenistan, Ermenistan'a Yardim:Acil
Yardim için Ba�vuru, Sultan Ermeni Katliamlarmdan Neden Sorumludur?,
Ermenistan'm Yakla�an Sonu: Bizim Gõrevimiz783• Ermeni olaylarmm ba� gõs
terdigi 1890'lt yillarda bu tür yazilarm sayisi hayli artm1�t1. Bu duruma etki eden
faktõrler arasmda 1880'lerin ortasmdan itibaren Avrupa'nm baz1 �ehirlerinde
Ermeniler tarafindan yayinlanmaya ba�layan gazetelerin de payi vardi.
Migud1ç Portakalyan tarafindan 1 885'te Marsilya'da Armenie adlt gazete
nin yayinlanmasiyla bati kamuoyu Ermenilerin agzmdan haberler almaya ba�la
mi�ti. Bunu Berlin Kongresi'ne katilan Ermeni delegasyonunda bulunan Minas
Çeraz'm 15 Kasim 1889'da Londra'da ilk saylSlm yayinlad1g1 Armenie (daha
sonra Armenia) gazetesi takip etmi�ti. Ôzellikle Çeraz'm Armenie gazetesiyle
i ngiltere'deki liberallerin ve Gladstone'nin sõzcüsü olan Daily News gazetesinin
paralel bir �ekilde yaym yaptigi ve ingiliz kamuoyunu etkiledigi gõrülmektedir784•
Aym etkiyi Fransa õrneginde Portakalyan'm Armenie adlt gazetesinde de gõrmek
781
The Times, Jun 28, 1878, s. 10.
782
Çahk, Alman Kaynaklarina Giire II. Abdülhamid Diineminde Ermeni Olaylart, s. 156.
783
The Armenian Massacres 1894-1896, British Media Testimony, ed. Arman J.
Kirakossian, lhe Armenian Research Center, University of Michigan-Dearborn 2008, s.
7-9.
784
Orhan Kologlu, Avrupa Ktskacinda Abdülhamid, ileti�im Yaymlan, istanbul, 2005,
s. 158.
mümkündür. Muhtemelen bu etki nedeniyle Osmanh Hükümeti'nin Marsilya

ile sürekli bir bilgi ah§ veri§i içerisinde oldugu, Portakalyan'm faaliyetleriyle ilgili
bilgi talep ettigi gõrülmektedir785. Frans1z kamuoyunu etkilemede burada bulan
Ermeni õgrenciler de faaliyette bulunuyorlardi. Ôrnegin Paris'te bulunan Ermeni
õgrenciler kendi milletlerine sürekli olarak Tlirkler ve Kürtler tarafmdan meza
limin yaptld1gma dair ayrmtill haberler haz1rlanarak Frans1z basmmda yaym
lanmasm1 istiyorlard1. Bu isteklerinin baz1 gazetelerde yanki buldugu gõrülmek
tedir786. Benzer bir §ekilde Amerikan kamuoyu ve basm1 da Ermeni Sorunu'yla
ilgili olmu§tur. Amerikan kamuoyu, XIX. yüzyill n ba§mdan itibaren, Osmanh
Devleti'nde meydana gelen az1nhk mücadelelerini zaten Hiristiyanhk ruhuyla ele
ahyordu787. Ermeni Sorunu'nda da Amerikahlarm tutumlar1 degi§memi§ti. Bunun
temei sebebi Amerikan misyonerleriydi. Amerika'nm Osmanh Devleti' nde ar
tan misyoner faaliyetleri o boyutlara gelmi§tir ki, Amerikah deyince, Osmanh'da
yalmz misyonerler akla gelir olmu§tur. Amerika'da misyonerlerin yaym organ
larmda ve yine onlann yaztlar1yla beslenen basmda sürekli abarttlarak yer veri
len Türk- Ermeni olaylarma ili§kin haber ve makalelerle bir Hiristiyan ulusun
Müslüman imparatorlukta ezilmekte oldugu savi i§lemi§ti. Ermeniler de bundan
güç alarak Amerikan kamuoyunda "çirkin Tlirk'' imaj1mn peki§mesini saglami§lar
di788. Ôzellikle tehcir uygulamasmdan sonra Ermeni Sorunu'nu propaganda amaçh
kullanan büyük devletler "zalim Ttirk-mazlum Ermeni" imaj1m bolca i§lemi§lerdi789.
Bati kamuoyundan Türklere kar§1 bõyle bir tutumun olu§mas1 elbette bir
anda olmam1§t1. Ílgi çekici, basm1 harekete geçirici hususlarm bulunmas1 gerek
liydi. Bõylece basm bu hususlara dayanarak kamuoyunda dikkat çekici yay1nlar
yapabilecekti. Bunun için en ideal tema "Íslam dü§manhg1" ile masum "Hiristiyan
Ermenilerin katliam1" olmu§tu. H1ristiyan dünyasmm ise sadece dinlerinden do
lay1 katledilen Ermeni dinda§lan kar§ismda hareketsiz kalmas1 dü§ünülemezdi.
785
BOA, HR. SYS. 2749-110.
786
BOA, HR. SYS. 2749-31 .
787
Haluk Selvi, "Efsaneden Gerçege Ermeni Soykmm1 Tarihi Yaz1mi", Tarihi
Gerçekler ve Bilimin l11gtnda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Ôztürk, Süleyman
Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymc1hk, 2007, s. 460.
788
Seçil Akgün, "Amerikah Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü", Atatürk Yolu,
Say1: 1, May1s, Ankara, 1988, s. 12.
789
Enis �ahin, "Ônemli Bir Propaganda Dergisi: The Armenian Herald (1917-1919)",
Tarihi Gerçekler ve Bilimin l11gtnda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Ôztürk,
Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymc1hk, 2007, s. 267.
210 FiKRETTiN YAVUZ
Bu yüzden verilen haberlerde bu olgu bolca i�lenmi�tir790. Bu tür bir havarun õzel
likle Amerika'da olu�masma misyonerlerin katlasmm büyük oldugu gõrülmekte
dir. Bilhassa misyonerlere ait dergilerde huna benzer birçok haberin yaymland1-
g1 dikkati çekmektedir. Ôrnegin New York'ta yaymlanan Christian Alliance and
Foreign Missionary T#ekly adh misyoner dergisi Anadolu'da katliamlar ba�hgiyla
yine Ermenistan diye tabir ettigi Anadolu'da Allen adh bir rahipten ald1gi bu tür
haberlere yer veriyordu. Haberde uzun uzad1ya 1894-95 yillarmda Anadolu'da
meydana gelen olaylar ele almm1� ve Ermeni katliamlar1 olarak sunulmu�tu.
Ôldürülenler Ermeni olarak degil de daha çok bar1�çtl ve kanunlara riayet eden
Hiristiyanlar olarak tasvir edilmekteydi. Haberde Ttirkiye'nin son iki ytlmm tarih
te kara bir sayfa oldugu �eklinde a�agtlayic1 ifadeler bulmak mümkündür791 . Ôte
yandan Amerikan misyonerlerinin yapt1klari ytlhk toplanttlarda da Anadolu'da
meydana gelen olaylar Ermeni katliamlar1 olarak sunuluyor, yaptlan yay1nlarla
durum basma bu �ekilde aksettiriliyordu. The American Missionary adh misyoner
dergisi yap1lan toplant1lar1 kayit altma ahyor ve bunlari yaymhyordu. "Türkiye'deki
berbat Ermeni katliamfart Hiristiyan devletlerin acil ve etkili müdahalesini gerekti
riyor, kendi vatanda;lartmtzt korumak hükümetimizin gorevi oldugu gibi bu katli
amlardan kaçanlara da siginma hakkt vermelidir" �eklinde kararlar almarak bu tür
yay1nlarla kamuoyuna duyuruluyordu792.
Kamuoyu'nu bilgilendirme yõntemlerinden biri de Anadolu'dan gelen rahip
mektuplarmm isimsiz olarak yayinlanmas1ydi. Kimden geldigi sõylenmeyen, ge
nelde Anadolu'da ya�ad1gi belirtilen ve sayg1deger olarak tasvir edilen rahip ve
papazlarm gõnderdigi mektuplar Anadolu'daki olaylarm haber kaynag1 olarak
veriliyordu. The Catholic World 1 896 tarihli nüshasmda Anadolu'da ya�ayan bir
papazdan gelen ve hangi vilayetten dahi gõnderildigi belli olmayan mektubun bir
lasmm1 yayinlaruyordu. Mektupta bõlgenin hemen her �ehrinin yagma edildigi,
kilise ve okullar ile papazlarm evlerinin ilk ba�ta yagmaland1g1, daha sonra da ate
�e verildigi belirtiliyordu. Bu vilayetlerden kaçanlarm ise takip edilip yakaland1g1,
ya� ve cinsiyete balalmaksmn "barbar Türkler" tarafmdan zalimce õldürüldügü
ileri sürülüyordu793.
79 0 Çahk, Alman Kaynaklarma Gõre II. Ahdülhamid Dõneminde Ermeni Olaylari, s. 156.
79 1 Christian Alliance and Foreign Missionary Week!y, (1896) Vol. XVII, No.11, s. 225-
226 .
792 Proceedings oftheAnnual Meeting, [The American missionary / Volume 50, Issue 12,
Dec 1896), s. 382-383.
793 The Catholic World, "An Eye-Withness to the Armenian Horross", vol. 63 (May
Bu tür ifadelere misyoner dergileri haricindeki politik dergilerde de yer veri

liyordu. Mesela New York'ta yaymlanan The Outlook'un bu mantikla yaymlar yap
tigi gõrülmektedir. Yaymlanan bir makalenin yazarmm ismi verilmiyor, bu ki�inin
din okulundan yeni mezun olmu� bir Ermeni oldugu ifade ediliyordu. "Túrk'ün
�eytanhgi" ba�hgmi ta�iyan makalede i�lenen tema Túrk'ün Hiristiyan tebaasma
kaqi daimi olarak bir sava� verdigi �eklindeydi. Birkaç soru ile ba�layan makale
nin i�ledigi esas tema "Türk barbarhgmm" aydmlanmanm ya�andigi XIX. yüzyllin
sonunda neden cezasiz biraktldigiyla ilgiliydi794. Londra men�eli ve Amerika'da
da yaymlanan Review ofReviews dergisi de politik olaylari ele ahyordu. Ancak bu
derginin de tavn aym �ekildeydi. Misyoner mantigi ile hareket eden dergi Ekim
1 895 ile Ocak 1 896 arasmda Túrkiye'de katliamlar ba�hgi ile yaymlanan makalede,
bu süre zarfmda i slam kõktencilerinin ani ve spontane hareketleriyle Anadolu'da
korkunç katliamlar yaptigi, katliamlann oldugu yerlerde bulunan sõzüne güvenilir
ve bu olaylara �ahitlik etmi� birçok Fransiz, i ngiliz, Kanadah, Amerikan, Türk,
Kürt ve Ermeni'nin ifadelerine gõre, katliamlarm yeri, zamam, kurbanlarm milli
yeti, õldürme ve yagmalama yõntemi, suçlular, Türklerin bu katliamlari yapmadaki
saiklari belliydi. Tüm bu fikirleri õne süren ki�ilerin isimleri ise yine misyoner õr
neginde oldugu gibi verilmiyor ve açik sebeplerden õtürü isimlerin duyurulmadigi
dile getiriliyordu795.
Gõrüldügü üzere Ermeni olaylari bati kamuoyuna katliam olarak yansiti
hyordu. Bu yapilirken õzellikle misyoner dergileri olayi din boyutuyla i�liyordu.
Sadece Hiristiyan oldugu için bu ki�ilerin katledilmesi, üstelik bu feci katliami
"fanatik Müslümanlarm" yapmasi batililarm duygularmi harekete geçirmeye yete
cekti796. Bõylece bati kamuoyu harekete geçecek, gazeteler olaylari halka bu �ekil
de aktaracak, siyasiler de ona gore hareket edeceklerdi.
Bati kamuoyunun haber kaynaklari arasmda telgraf �irketleri de õnemli yer
tutuyordu. Ermeni olaylarmm ya�andigi bu süreçte bati kamuoyunu bilgilendi
ren iki büyük telgraf �irketi vardi. Bunlardan birisi 1 835'te Paris'te kurulmu� olan
Ajans Havas, diger ise Londra merkezli Reuter idi. Ba�langiçta, õzellikle çevrede-
1896), s. 279.
794 7he Outlook, "The Evil of the Turk", vol. 52 (24 Aug. 1895), s. 301-302 .
795 7he Review ofReviews, "The Massacres in Turkey from October 1, 1895, to January
1, 1896", vol. 13 (Feb. 1896), s. 197-198 .
796 Çahk, Alman Kaynaklartna Gore II. Abdülhamid Diineminde Ermeni Olaylari, s. 156-
1 57.
212 FiKRETTiN YAVUZ
ki õnemli ekonomik olay ve bilgileri merkeze iletmek amacma yõnelik olarak ku
rulan bu iki ajans, bütün uluslararasi haber iletimini ellerinde bulunduruyordu797•
Bu ajanslarm sahte ve tarafu haberlerle borsanm inip çikmasmi sagladiklari, bazi
devletlerin aleyhinde yaymlar yaparak §antaj yapip haksiz kazançlar elde ettikleri
belirtilmektedir798• Bu haber ajanslarmm Osmanh Hükümeti'ni de açik bir §ekil
de tehdit ettigine dair õrnekler vardir. Meydana gelen olaylari tekzip için Ajans
Havas' a gõnderilen telgraflarm reddedildigi, huna sebep olarak da §irkete abo
ne olunmamasmm gõsterildigiyle ilgili birçok ar§iV belgesi mevcuttur. Osmanh
Hükümeti ise bu ajanslarda aleyhinde çikan haberleri engellemek için abone
olmak yoluna gidiyordu799• 1 895 Kasimi'nda Sadrazam, �urayi Devlet Reisi ve
Hariciye Nazm'nm Sultan Abdülhamid'e sunduklari ortak bir mazbatada, aleyhte
yaymlarm etkisizle§tirilmesinin en etkili yolunun gazetelere, ama en ba§ta i§te bu
iki ajansa yani Reuter ve Havas'a para verilmesi oldugu belirtilmekteydi800• Ancak
tüm bu çabalara ragmen bati kamuoyuna yansittlan haberlerin hemen tamami
mm Sultan'a ve Osmanh Devleti'ne kar§i oldugu gerçegi Ermeni olaylarmm had
safhaya geldigi bu süreçte de degi§memi§ti. Sultan Abdülhamid para ile bu tür
yaymlarm õnüne geçilmeye çah§tlmasmm bir hata oldugunu daha sonradan kabul
etmi§ti801•
Haber kaynagmi misyonerlerin ve çikarlarmi dikkate alarak yaym yapan
ajanslarm olu§turdugu bati kamuoyu ve gazeteler 1 890'larda meydana gelen bü
tün Ermeni olaylarmda suçsuz Ermeniler katlediliyor temasmi i§lemi§ti. Olu§an
bu kamuoyu devletlerin siyasetine de dogal olarak sirayet ediyordu. Osmanh
topraklari üzerinde hesabi olan bütün büyük devletler pe§inen kabul ettikle
ri bu haberlerle kamuoylarmi da arkalarma alarak hareket ediyorlardi. 1890 ile
1 896 yillari arasmda meydana gelen bütün Ermeni olaylarmda oldugu gibi 1896
Agustosu'nda gerçekle§en Osmanh Bankasi Baskmi ve i stanbul Olaylari'na da
bati basmmm farkh bir §ekilde yakla§masi dü§ünülemezdi.
797 Ersan ilal, ileti1im, Ytginsal ileti1im Araçlar1 ve Top/um, istanbul, 1989, s. 69.
79 8 Orhan Kologlu, "II. Abdülhamid'in Basm Kaq1smdaki Açmaz1", Tanzimat'tan
Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, ileti�im Yay., Cilt I., 1085, s. 84.
799 BOA, Y.MTV. 85/10; BOA, i.HR.1310-Za-12 .
800
Kologlu, Avrupa Kiskactnda Abdülhamid, s. 273-274.
801
Vahdettin Engin, IL Abdülhamid ve D11 Politika, Yeditepe Yaymevi: istanbul, 2005,
s . 69.
2. Banka Baslaru ve i stanbul Olaylanrun Bao BaslJlllldaki ilkAkisleri

26 Agustos 1 896 tarihinde meydana gelen Osmanh Bankas1 Baslom ve de
vammda üç dõrt gün süren istanbul Ermeni olaylar1mn bati kamuoyunda yan
lo bulmas1 kaçmtlmazd1. Ba§ta ingiltere ve Avrupa bas1m olmak üzere Amerika
Birle§ik Devletleri'ndeki basm yaym organlari Banka Baslom ve istanbul olay
lanm yalondan takip etmi§ti. ingiltere'nin resmi gazetesi konumunda olan 1he
Times, Daily Telegraph, Daily News, Amerika'nm en õnernli gazeteleri, 1he New
York Times, Atlanta Constitution, Boston Globe, Chicago Tribune, Los Angeles Times,
1he Washington Poslta aynca Brookly Daily Eagle, Lock Haven Evening Express,
Salt Lake Daily Tribune Newspaper gibi eyalet gazetelerinde de Banka Baslom ve
istanbul olaylanyla ilgili birçok haber yay1nlanm1§tl.
ingiltere'nin en õnemli gazetesi olan ve diger birçok gazeteye haber kaynag1
te§kil eden Times'ta olayla ilgili ilk haber çok losayd1 ve 27 Agustos tarihini ta§l
yordu. istanbul'da ayaklanma ba§hg1yla muhabirinden 26 Agustos tarihiyle ald1gi
bilgiyi aktaran gazete, Ermenilerin provokasyonu sonucu çok ciddi bir ayaklan
mamn oldugunu, Galata ve istanbul'da birçok insanm õldügünü ve banka binas1-
na saldm yaptld1gm1 belirtiyordu802• Aym haberin New York Times tarafindan da
kullantlm1§ oldugu gõrülmektedir8°3• ilk haberlerde olaym Ermenilerin provokas
yonu neticesinde oldugu dikkati çekmektedir. 27 Agustos tarihinde gazetelerde
yer alan haberler genelde losa ve bilgi verici nitelikteydi. En aynntili haber ise baz1
Amerikan gazetelerinde yer alm1§t1.
Amerika'nm õnemli gazetelerinden biri olan Atlanta Constitution konuyu
ele alan bir haber yayinlaml§tl. Türkiye'de ayaklanma ba§hg1yla verilen haberin
alt ba§hklarmda, istanbul'daki çetenin jandarmalar1 vurup dü§ürdügü, korkunç
ayaklanmanm sonucunda bombalar attld1g1 ve birçok insanm õldürüldügü bil
diriliyordu. 26 Agustos tarihiyle Londra'dan ahnan haberde, §ehrin katiller ve
hirs1zlarm eline geçtigi, askeri kuvvetlerin ise yetersiz kald1g1 ifade ediliyordu.
Haberin devammda bankanm basilmas1 hemen her kaynakta oldugu gibi anla
tilmakta, baslom gerçekle§tirenlerin binanm çat1sma ç1karak caddedeki polislere
ate§ ettigi, polislerin de onlara kar§ilik verdigi, bu sirada baz1 ki§ilerin yaraland1gi
ve õldügü belirtiliyordu. Haberin devammda ayaklanmanm geni§ledigi, dükkân
ve pazarlarm basild1g1 ve istanbul'un her semtinde muazzam bir heyecanm or-
802 1he Times, Aug 27, 1896, s. 3.

80 3 New York Times, Aug 27, 1896, s. 4.
214 FiKRETTiN YAVUZ
taya ç1kt1g1 belirtiliyordu. Alman ba§ka bir raporla olaym planh ve kapsarnh bir
ihtilal hareketi oldugunun §Üphe gõtürmedigi, bunu düzenleyen Ermenilerin giz
li toplanttlarla olayi planladig1 §eklinde dikkate deger izlenirnlere yer verilmi§ti.
Galatasaray Polis Merkezi yakmmda bir bomba patlad1g1, birçok askerin õldügü
ve yaraland1g1, Íngiliz, Frans1z ve Ítalyan karakol gemilerinin §ehre hareket et
tigi bildirilerek habere son verilmi§ti804 • Aym haber Avusturya gazetesi Weiner
Zeitung ve Íngiliz Daily Telegraph gazetesinde de yer alm1§t1. Bu iki gazete haber
kaynag1 olarak Reuter ajansm1 gõstermekteydi805• Amerikan Brooklyn Daily Eagle
gazetesi de ilk sayfadan bu haberi vermi§ti. Ancak aym ba§hk altmda Paris'ten
ald1g1 bilgiyi de aktar1yordu. Buna gõre Paris'teki Osmanh Bankas1 müdürü bir
telgraf alm1§t1. Telgrafta Ístanbul'daki bankanm bir çete tarafindan bastlmas1yla
ba§layan ayaklanmanm bittigi belirtiliyordu. Haberin bundan sonraki kismmda
Ístanbul'dan ahnan bilgilere gõre Frans1z maslahatgüzar1 elçiliklerinin korunmas1
için bir karakol gemisini elçilik õnüne yerle§tirmi§ti ve hükümet ikinci bir gemi
daha gõnderecekti. Haberin bundan sonraki kism1 diger gazetelerde yay1nlanan
larla aymyd1806 • Bu haberin aymsmm Amerika'nm eyalet gazetelerinde dahi ya
y1nland1g1 gõrülmektedir. Salt Lake Tribune "Ístanbul'da Ayaklanma" ba§hg1yla
verdigi haberde, bir çetenin bankaya saldmp ele geçirmi§ oldugu, polisle yaptlan
mücadelede isyanctlardan baztlarmm õldürüldügü, bunun bir isyan olduguna ina
ntld1g1 yaz1yordu807• Gazetelerdeki bu ilk haberlerde dikkati çeken husus bir birle
riyle hemen hemen aym §eylerden bahsediyor olmalandir. Gazetelerin bir sonraki
gün yay1nlad1klar1 haberlerde daha ayrmtlli bilgilere yer veriliyordu.
Times gazetesi diger gazetelere nazaran ihtiyatli davranarak ilk gün konuyla
ilgili kisa bir habere yer vermi§ti. 28 Agustos tarihli nüshasmda ise ayrmtlli bil
giler içeren uzunca bir haberin yer ald1g1 gõrülmektedir. Banka Baskim'nm ilk
safhalarm1 anlatan haberde saldirganlarm Osmanh Bankas1'ndan ç1kartlmas1 için
yetkililer tarafmdan õnlemlerin hemen almd1g1, ancak isyanc1larm gecenin geç
vakitlerine kadar bankay1 ellerinde tuttugu belirtiliyordu. Haberin devammda
Bab1âli'nin yurt di§mdaki sefaretlerine gõnderdigi telgrafa yer veren gazete ban
kay1 basan 25 kadar Ermeni'nin ise banka müdürü Edgar Vincent'm yatma bin
dirilerek, Moda kõrfezinde bekletildigi ve Osmanh topraklarmdan ç1kartlacaklari
804 1he Atlanta Constitution, Aug 27, 1896, s. 1.

805 Weiner Zeitung, Aug 27, 1896, s . 1-2; 1he Daily Telegraph, Aug. 28, 1896 s . 5.
806 1he Brooklyn Daily Eagle, Aug. 27, 1896, s. 1.
8 07 Sal! Lake Tribune, Aug. 27, 1896, s . 1.
dile getiriliyordu. 27 Agustos tarihiyle alman bu haberde en dikkat çekici kisun o

sabah §ehrin daha sakin oldugu ifadesidir. Aym sütundaki Ístanbul muhabirinin
verdigi bilgi de huna yakin ifadeler içermektedir808• Bu ifade õnernlidir. Nitekim
bu tarihten sonra Times gazetesiyle birlikte Íngiliz ve Amerikan gazetelerinin bir
çogu katliam haberleri yapmaya ba§layacaklard1. Olaym hemen ertesi günü �ehrin
sakin oldugu ifadesinin Times gazetesinin daha sonra verdigi katliam haberleriyle
çeli§tigi ortadadir.
Aym tarihi ta§iyan Amerikan gazetesi Evening Bulletin, olaym müsebbiple
rinin Ermeni ihtilalcileri oldugunu dile getirip diger gazetelerin daha sonra ver
dikleri katliam haberlerinin tersine bilgiler veriyordu. Birçok õlü ba§hg1yla verdigi
haberde, Ermeni ihtilalcilerin Ístanbul'da çok kan akitt1klar1, kurbanlarm saylSl
nm taro olarak bilinmedigi ifade ediliyordu. Haberde Çar§amba günü meydana
gelen ayaklanmanm Í stanbul'un her tarafmda büyük bir heyecana sebep oldugu,
ancak o gün bu heyecanm a§ikâr bir §ekilde sona erdigi dile getiriliyordu. Çok
say1da insanm õldürülmü§ oldugunun bilindigi, ancak yaygm heyecandan ve hem
Ermenilerin hem de Türk yetkililerinin õlü ve yaraWarm kirnliklerini gizleme is
teginden dolay1 bu saymm taro olarak belirlenmesinin mümkün olmad1g1 belir
tiliyordu. Bundan sonra haberde Ermenilerin bankaya girdigi mada kendilerini
durduran muhafizm beynini dag1tt1klar1, jandarmalar1 õldürüp kafalarm1 kestik
leri, õlülerin ba§larm1 caddeye att1klar1, bankanm kap1sm1 kapatarak caddeye bir
kaç bomba att1klar1 §eklinde dikkat çekici ifadelere yer verilmekteydi. Attlan bir
bomba nedeniyle oradan geçmekte olan dõrt Túrk kadmmm parça parça oldugu,
banka çah§am iki Frans1z'm bir ipten tutarak a§ag1 inerken attlan bir bombadan
yaraland1klar1, bu ki§ilerin zamanmda müdahaleyle askerler tarafmdan kurtartld1-
g1 belirtiliyordu. Çok ilginç ifadelerin yer ald1g1 bu haberin sonunda ihtilalcilerin
i stanbul'da bir oteli (han) ele geçirdigi, gelip geçenlerin ba§ma silah ve bomba at1p
birçogunu yaralad1g1 ve huna benzer birçok olaym §ehrin çe§itli yerlerinde mey
dana geldigine dair bilgiler ahnd1g1 ifade ediliyordu809• Aym habere Los Angeles
Times ile Chicago Daily Tribune'nin de yer verdigi gõrülmektedir810• 28 Agustos
tarihli New York Times gazetesi ise alt ba§hkta Osmanh Bankas1'nm silahh bir
çete tarafindan ele geçirildigini, yüzlerce ki§inin õldügüne dair haberler ahnd1gm1,
bankada bir bombanm patlad1gm1 ve §ehirde panik havasmm hâkim oldugunu
8 0 8 1he Times, Aug 28, 1896, s. 3.

8 09 1he Evening Bulletin, Aug. 28, 1896, s . 1.
8 10 Los Angeles Times, Aug 28, 1896, s . 1; Chicago Daily Tribune, Aug 28, 1896, s. 5.
216 FiKRETTiN YAVUZ
belirtiyordu. Ancak ilginç bir §ekilde haber kismmda bu tür ifadelere yer vermiyor,
kirk ki§i olarak belirttigi Ermenilerin bankadan ç1kartld1klarm1, silah attlmas1 es
nasmda hiçbir Avrupalmm zarar gõrmedigini, durumun yava§ yava§ iyiye gittigini
sõylüyordu811• Bati basmmda oldugu gibi Rus basm1 da olaylara ilgi gõstermi§ti.
Rus gazetelerinde ç1kan ilk haberlerde Banka Baskim ve diger olaylan
gerçekle§tiren Ermeni komitecilerini bu olaylara iten astl nedenin batill dev
letler ve õzellikle ingiltere oldugu üzerinde uzun uzad1ya duruluyordu. Mesela
Petersburg'da yaymlanan Moskovskaya Vedomosti gazetesinin 3 1 Agustos tarihli
nüshasmda bu konu ele alm1yordu. istanbul'da ç1kan son olaylarm ve sokaklarda
insanlarm õldürülmesinin hep Hmçaklarm eseri oldugu, istanbul Ermenilerinden
sõz edildigi zaman, bunlardan hangilerin Hmçaklarla birlikte hareket ettiklerini
saptamanm zor oldugu belirtiliyordu. Haberin devammda bu ki§ilerin eleba§lar1-
nm ingiltere ve Amerika'nm Ermenilerin ç1kard1g1 kan§tkltklara uygun hareket
ettiklerini zannettikleri, bu ki§ilerin Ermeni ayak takimm1 kolayca harekete geçir
dikleri dile getiriliyordu. Müteakiben istanbul Olaylar1'nm Londra'da planland1g1,
birçok Rus nihilistin de orada bomba yap1mma yard1m ettikleri belirtiliyor ve
Osmanh Bankas1'na sald1ranlar arasmda Rusyah Ermenilerin olmasmm §aplacak
bir durum olmad1g1 ifade ediliyordu. Ílginç tespitlere yer verilen haberin devam1
§U §ekildeydi:
" i stanbul'da son zamanlarda ç1kan olaylar Osmanh Hükümeti'yle ug
ra§anlar tarafmdan ç1karttlm1§t1r. Girit'te yaptlan 1slahata benzer 1slahat elde
edebilmek ümidiyle Ermeni eleba§larmm gõsteriler düzenlemek isteyecek
leri gayet iyi bilinmekteydi. Eleba§lar1 halen Anadolu ve Kürdistan halkm1
ki§kirtmaya çali§makta olduklar1 gibi, daglarda saklanmI§ para ve silahlar1
bulundugundan, birçok õldürme olaylarmm meydana gelmesi muhtemel
dir. Ermeni kõylülerin nastl olup da Ermeni ihtilalcilerine kapllip canlarm1
fedaya raz1 olduklar1 bilinmemektedir. Bunun izah1 §Udur: Protestan misyo
nerleriyle Ermeni rahipleri müstakil bir Ermeni hükümeti kurabilmek için
kendilerini feda etmek gerektigini bunlara sõyleyerek ve bu yolda canlanm
feda edenlerin cennete gideceklerine inandmyodard1. Bu sõzlerimizi dog
rulayacak birçok matbu ilan ve mektuplar ele geçirilmi§tir. Aym tarihlerde
Ermeniler Mavi kitaptan Osmanh Hükümeti aleyhine dü§manca yaztlmI§
birçok yaztlarm õrnekleri ç1kartllip fotografia binlerce nüsha alind1ktan
sonra, bunlar1 Hollanda, Belçika ve Marsilya limanlarma gõndermi§lerdir.
Bu nüshalardan te§kil olunan paketler, Londra'dan fesat komitesinde olan
811 New York Times, Aug 28, 1896, s. 5.

X isimli bir �ahsa gõnderilmektedir. Bu X isimli �ah1s, bu paketleri italya

veyahut isviçre'de bulunan, diger bir �ahsa gõndermekte ve bõylece Venedik
denizinden geçerek anla�tlamayan bir �ekilde istanbul'daki Ermeni Fesat
Komitesi'nin üyelerinin ellerine geçmektedir. Bunun için gerekli müddet
bir haftadir. Bazen bu yaztlar istanbul'da tercüme edilmekte ve hazirlan
maktad1r. Bu komite üyeleri arasmda çok iyi ingilizce bilenler bulunmak
taysa da, bunlar burada degil, Londra'da tercüme edilmektedir. Londra'da,
radikal partisine mensup birçok kad1nlar vardir ki, bunlar Ermeniler hak
kmda dostluk beslemekte ve onlara yard1mc1 olmaktadirlar. Hmçaklarm
gittikçe kõtülükleri artmakta oldugundan Osmanh Hükümeti'nin bu gizli
komiteye kar�1 ciddi õnlemler almas1 gerekmektedir"812.
Alman gazetelerinin baztlannda da t1plo Rus basmmdaki gibi õzellikle

ingilizleri suçlay1c1 haberler yaymlamyordu. Kolonya gazetesinin banka olaym1 ele
ald1g1 haberde, Ermeni tahriklerine siyasi bir mahiyet verilmeye kallo�tlmca i�in
renginin degi�mekte oldugu, bu durumun yalmz Almanya ile Osmanh Devleti
arasmdaki dostluk baglanm degil, Ermeniler ve Osmanh ülkesinde oturan diger
Hiristiyanlann menfaatleri için zararh oldugu ve bu lo�lortmalara itiraz etmek
gerektigi belirtiliyordu. Haberin devammda ingiltere'deki Ermeni komitecilerine
ingilizler yard1m etmemi§ olsalard1, Anadolu'daki bu üzücü olaylar geli�mezdi de
nilerek, komitelerin hallo heyecanlandirarak hükümete kar§t isyan etmelerini sag
lad1klar1 dile getiriliyordu. Bu haberin devammdaki ilginç tespitler §U §ekildeydi:
"Almanlarm da Ermenileri bõylece aldatarak yerine getirilemeyecek
hayaller a�tlamalari dogru olur mu? �imdiye kadar olan Ermeni katliamla
nnm sorumlusu ingilizlerdir. Bundan sonra olacaklardan hisse almak iste
miyoruz. Din adamlar1 ne derlerse desinler �uras1 muhakkakt1r ki, Ermeni
katliamlarmm sebebi dini taassup degildir. Eger Ermenilerin dostlari islam
dini aleyhine vuru�mayi ve harbi isterse, Türklerin her H1ristiyan'1 kendi
lerine dü�man bilmeye mecbur olacaklar1 ve H1ristiyanlar arasmda yalmz
Ermenileri ayirmaya gerek gõrmeyecekleri kesindir. Ôzetle, bu olaylarm so
rumlulugu ingiltere'ye aittir. Biz ileride yaptlabilecek katliamlardan dolay1
sorumlu olmak arzusunda degiliz. Bunun için Ermenilerle hakikaten dost
olanlarm Türkleri ki�kirtmamalarm1 dileriz"813.
Banka Baslom'm düzenleyen komitecilerin Macar basmmda da ciddi bir §e

kilde ele§tirildigi gõrülmektedir. Pe§te Ba§§ehbenderligi'nin 28 Agustos tarihiyle
8 12 BOA, Y.A.HUS. 360-68, lef. 3; Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh

Bankas1 Baskmi", s. 14.
8 1 3 Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskmi", s. 13.
218 FiKRETTiN YAVUZ
gõnderdigi telgrafta, Macar gazetelerinin tamammm Ermeni anar§istlerinin ban

kayt basmalarmi sert bir §ekilde ele§tirdikleri ifade ediliyordu. Aynca bu komi
tecilere ingiltere tarafmdan sempatiyle yakla§tldigi da açikça dile getiriliyordu814•
Olayin ilk akisleri bati basmmda bu §ekilde yer bulmu§tu. Genel itibariyle
bütün gazeteler Banka Baskmi sürecini ele alarak, Ermeni komitecilerinin olaylari
ba§lattigmi, Osmanli Bankasi'ru ele geçirdiklerini, polis ve halka ate§ edip bomba
attiklarmi, birçok ki§inin õldügünü belirtiyorlardi. 28 Agustos tarihinden sonra
bati basmmm õzellikle i ngiliz men§eli haberlerle tavrmm degi§tigi ve i stanbul'da
meydana gelen Ermeni olaylarmm katliama dõnü§tügü §eklinde birçok habere yer
verdigi gõrülmektedir.
3. Batt Bas1ru'run Degifen Tavn ve Katliam Haberleri

Baskmdan iki gün sonra bati basmma yansiyan haberlerde bir degi§imin ol
dugu gõrülmektedir. Ôzellikle i ngiliz basmi i stanbul'dan aldigmi belirttigi ha
berlerle i stanbul'da katliamlarm ya§andigm1 ve õlü sayismm çok oldugunu dile
getiriyordu. Bu tür haberleri yaymlayan gazetelerin ba§mda ise The Times, The
Daily Telegraph ve Daily News geliyordu. Amerikan gazetelerinden ise õzellikle
New York Times bu konuyu ele ahrken, katliam sõylemi üzerinde durarak Sultan
ve hükümetin bundan sorumlu oldugunu ileri sürüyordu.
Londra Sefareti'nin Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi bir telgrafta, bir süre
sonra bütün i ngiliz gazetelerinin yogun bir karalama kampanyasma girdigi dile
getiriliyordu. Menfi. haber yaymlanan gazete ve dergilerin sayismm hayli fazla
olmasi dikkati çekmektedir. Today, Punch ve Daily Chronicle'de Osmanli aleyhine
resimler, Morning Advertiser, Daily News, Times, G!obe, Palma!! Gazette, Standart,
Daily Telegraph, SaintJames Gazette, Westminister Gazette ve Liverpool'da yayinla
nan tüm gazetelerde Osmanli aleyhine yayinlar yap1hyordu815• Bu konuyla alakah
Osmanli Hükümeti'ne sefi.rlerden sürekli telgrafl.ar geliyordu. Yabanci gazetelerde
hükümet aleyhine yaptlan ne§riyatla ilgili ayrmtih bilgiler veriliyordu816•
29 Agustos tarihli Times gazetesi olaylarla ilgili ayrmtili bir haber yay1nlam1§
t1. Ancak burada dikkati çeken haber kaynagmm belirtilmemi§ oldugudur. Genel
olarak olaylarm ne §ekilde gerçekle§tigi üzerinde duran haberde, karipkhklardan
814 BOA, HR.TO. 353-79; BOA, Y.A.HUS. 358-85, lef. 1-3 .

81 5 BOA, Y.A. HUS. 361-10, lef. 4 .
816 BOA, Y.A. HUS, 359-30.
dolayi olayin tam anlam1yla çõzülmesinin mümkün olmad1gi dile getiriliyordu.

Ancak Müslümanlann katliamlara ba§lad1gi õzellikle ellerine geçirdikleri demir
çubuk ve kamalarla Ermeni avma ç1kip, yakalad1klarmm beyinlerini dagitip bagir
saklarm1 ç1kardiklarm1 belirtiliyordu. Kimin gõnderdigi belli olmayan bilgiye gõre,
Galata'daki odaba§larmm tamam1 Ermeniydi ve ilk bogazlananlar bunlar olmu§tu.
Aym anda farkli noktalarda ba§ gõsteren olaylarda, Müslümanlarm "õlümcül i§
lerine" polisler müdahale etmiyordu. 28 Agustos tarihiyle gõnderilen bu habere
gõre olay gecesi Müslüman halk rahat bir §ekilde Ermenilerden intikam alm1§,
Ermeni evlerini yagmalamI§, dükkânlar1m soymu§tu. Ôlenlerin ise say1smm bini
a§t1g1 tahmin ediliyordu. Bu ifadelerin yer ald1gi sütunun hemen altmda bulunan
bir ba§ka haberde ise bunun tersine bilgiler verildigi gõrülmektedir. 27 Agustos
tarihi ile Ístanbul muhabirinden almd1g1 belirtilen haberde, durumdaki iyile§
menin devam ettigi, caddelerin sakinle§tigi, ayaktakimm ise gõzden kayboldugu
belirtiliyordu. Kapah olan dükkânlarm açtld1g1 ancak Selamhk'tan dõnen asker
ler üzerine Pera'da bomba attlmca dükkânlarm tekrar kapand1g1 belirtiliyordu817.
Times gazetesinin aym sayfasmda iki farkli haberin yer almas1 haber kaynaklar1
üzerinde dü§ünülmesi gerektigini ortaya koymaktadir. Nitekim bir haber katli
amlann son h1zla sürdügünü belirtirken, diger haber durumun düzeldigini, üstelik
Ermenilerin bombalar1 nedeniyle asayi§in tekrar bozuldugunu ifade ediyordu.
Aym sayfadaki ba§ka bir haberde ise Ermenilerin baskim neden gerçekle§
tirdiklerine dair bir bilgi veriliyordu. Buna gõre Ermeniler Banka Baskim'm ne
Türklere ne de bankaya kar§I yapmI§tL Sadece kendilerini yar1 yolda birakt1kla
nm sõyledikleri bat1h devletlere kar§I onlarm dikkatini çekmek için yapm1§lard1.
Gazete farkli yerlerden ald1g1 bilgileri de veriyordu. Atina'dan ahnan habere gõre
Ístanbul'daki ayaklanma orada büyük bir sansasyon yaratmI§tI. Túm gazeteler
Ermenilere sempatiyle yakla§1yor ve kamuoyu Osmanh Devleti'nin H1ristiyan te
baasmm çektigi actlara kar§I gerekli õnlemlerin ahnmas1 için devletlerin harekete
geçmesini bekliyordu. Atina'ya gelen ki§iler geldikleri limandaki katliam haber
lerini veriyor ve bankanm bulundugu Galata caddelerinin ceset yigmlar1yla dolu
oldugu belirtiyorlardi. Yine Ístanbul'daki Íspanyol bakanmm gõnderdigi telgraf
men§eli olan Madrid'den ahnan habere gõre, halk çok sayida Ermeni õldürmü§tü
ve cesetleri sokaklarda sürüklemi§ti818. Aym haberin Daily Telegraph gazetesinde
de yayinland1gi gõrülmektedir. Bu gazete haber kaynagi olarak Reuter ajansm1
817 The Times, Aug 29, 1896, s. 3.

818 The Times, Aug 29, 1896, s. 3.
220 FiKRETTiN YAVUZ
vermektedir. Gazete sayfasmdaki haberlerin neredeyse tamammm Times'm sü

tunlarmdakilerle aym oldugu gôrülmektedir.
Gazete aym zamanda Paris, Viyana ve Berlin muhabirlerinden alchgi ha
berlere de sütunlarmda yer vermi§ti. Paris muhabirinin bildirdigine gore Frans1z
politikactlar1 Ermeni komitecilerinin i ngiltere'den beslendigini dü§ünüyorlard1.
Olaylar1 ba§latanlarm Ermeniler oldugu ve bunun cezasm1 da yine Ermenilerin
çekmek zorunda kalacaklanna inantld1g1, bu son ayaklanmanm Ermeniler için
sonun ba§langlCl oldugu dü§ünülüyordu. Bunun tersine inananlarm da oldugu
ifade edilen haberde, genel olarak Sultan suçlu gosteriliyordu. Viyana'dan alman
haberlerde ise i stanbul'dan gelen bilgilerin aç1k olmad1g1, Ermenilerin bankay1
bast1g1, Türklerin yagma olaylarma kan§t1g1 ifade ediliyordu. Kim tarafmdan gôn
derildigi belli olmayan bir haberde, "suçsuz Ermeniler katlediliyor, Müslüman ayak
tak1m1 buldugu her Ermeni'yi kopek gibi oldürüyor" denilmekteydi. Berlin muha
birinin verdigi bilgiye gõre ise Alman politikactlar1 i stanbul'daki durumla ilgili
olarak kôtümser bir fikre sahiptiler. Haberde astl dikkati çeken husus ''Ermenilerin
ayaklanma sebebinin Girit olaylarinda ba1ari gosteren elçilikleri Ermeni davasma
müdahaleye zorlamakti " ifadesidir819• Gorüldügü üzere i ngiliz basm1 artik katliam
haberleri yapmaya ba§lamI§tl. Ôzellikle Times gazetesi haber kaynag1 belirtmeden
verdigi bilgilere dayanarak i stanbul olaylannm katliamlar §eklinde geçtigini bildi
riyordu. Daily Telegraph ise genelde Reuter ajansmdan ald1g1 bilgilere dayanarak
katliam haberleri veriyordu. Bilgi kaynaklanm i ngilizlerin olu§turdugu Amerikan
gazetelerinde de bu tarz bir tavnn sergilenmesi normaldi. Amerikan gazetelerinin
baz1 istisnalar haricinde bu tarihten sonraki yay1nlarmm bu §ekilde oldugu dikkati
çekmektedir.
Los Angeles Times Ermenilerin bogazlanmas1 ba§hg1yla verdigi haberde bu
durumu ortaya koyuyordu. Associated Press telgraf §irketinden ald1g1 bilgileri
aktaran gazete Amerika'nm i stanbul'daki temsilcisi Terrel'in gonderdigi ve diger
tüm gazetelere de yans1yan telgrafim yaymhyordu. Terrel telgrafmda i stanbul'da
çok fazla kan doküldügünü ve bir gece ônce yüzlerce Ermeni'nin ôldürüldügünü,
aym zamanda otuz Turk askerinin de Ermenilerin att1klar1 bombalar neticesinde
ôldügünü bildiriyordu820• Turk ayaklanmas1 bast1rtld1 ba§hg1yla bir haber yapan
Washington Post ise ayaklanmanm sorurnlusunun Ermeniler oldugunu ifade ede-
81 9 The Daily Telegraph, Aug. 29, 1896, s . 7.

820 Los Angeles Times, Aug 28, 1896, s. 1 .
rek, sütunlannda Terrel'in telgrafina yer veriyordu821 . Ancak katliam hususunu

daha aç1k bir §ekilde ifade eden gazeteler de vardi. Ôrnegin Boston Daily Globe
sütunlarmda katliam haberlerine daha geni§ yer vermi§ti. Cesetler sokaklarda
ba§hgtyla verilen haberde, Çar§amba günü meydana gelen ayaklanmanm umumi
bir katliam oldugu belirtiliyordu. Katliam haberleri Berlin'den ahnan bilgilerle
destekleniyordu. 27 Agustos tarihli i stanbul muhabirinin verdigi bilgiye gõre,
Çar§amba günkü olay umumi bir katliamd1, sokaklarda yüzlerce ceset vard1 ve
Turk ayaktakim1 Ermeni evlerine saldmyordu822. Aym katliam haberi Atlanta
Constitution'da da yer ahyordu. Bu habere gõre de Türk ayaktakim1 yüzlerce ki§i
yi õldürmü§tü ve cesetler yerlerde yat1yordu. Berlin kaynakh haberin ise Vossiche
Zeitungun muhabirinden ahnd1g1 ifade ediliyordu823. Kisacas1 Amerikan basm1 da
art1k katliam haberleri yapmaya ba§lamt§tl. Bu tarihten sonra birkaç istisna gazete
di§mda Osmanh lehine haber yapan, Ermeni komitecilerini ele§tiren herhangi bir
habere yer verilmedigi gõrülmektedir.
Amerikan gazetelerinin ba§hklarma bakild1g1 zaman bu tavtr aç1k bir §ekilde
gõrülebilir. Chicago Daily Tribune ''Kesik Ba;lar Sokaklarda" ifadesini ba§hga ta
§trken ''Ermeni ihtilalcilerin istanbul'daki Berbat i;i" alt ba§hgm1 kullamyordu824.
Katliam sõylemini en ayrmtili §ekilde ele alan Amerikan gazetesi ba§hgmda
"Binlerce Ki;inin Ôldügü Bildiriliyor" diyen Brooklyn Daily Eagle idi. Gazete sü
tunlarma Ermeni semtlerinin yagmaland1gm1, evlerinde õldürülen §anss1z kur
banlarm camlardan dt§art attld1gm1, õlülerin ise arabalara yüklenerek gõtürül
düklerini ileri sürüyordu. Askerlerin olaylara müdahale etmedigini dile getiren
gazetenin, daha õnceleri yüzlerle ifade edilen õlü say1sm1 binlere ç1kard1g1 gõ
rülmektedir. Kaynak olarak da Philippopolis'e (Filibe) i stanbul'dan gelen ki§ile
rin Türk ba§kentinde anar§inin devam ettigi, õlü sayismm binlere ula§ttgma dair
ifadeleri gõsteriliyordu. Katliam haberlerine devam eden gazete Alman gazetesi
Vossiche Zeitungun haberine de yer veriyordu. Buna gõre Samatya'da yüzlerce ki§i
õldürülmü§, b1çakh kamah Türk ayaktakim1 Ermeni evlerine saldmyor ve õldür
dükleri ki§ileri pencerelerden dt§art at1yordu. Asker ve polis ise olaylara müdahale
etmiyordu. Yine Madrid'den ald1g1 haberi yay1nlayan gazete birçok Ermeni'nin
821 The Washington Post, Aug 28, 1896, s . 3.

822 Boston Daily G/obe, Aug 28, 1896, s . 2.
823 The Atlanta Constitution, Aug 28, 1896, s . 1 .
824 Chicago Daily Tribune, Aug 2 8 , 1896, s . 5 .
222 FiKRETTiN YAVUZ
oldürüldügü ve olülerin sokaklarda sürüklendigini belirtiyordu825• Gazetelerdeki

bu tavir dogrultusunda katliam soylemi ve olü sayismm sürekli artl§ gosterme
si durumunun artmaya devam edecegi kaçmtlmazdi. Bu çerçevede daha sonraki
haberler bu soylemi ve ozellikle olü sayis1yla ilgili bilgileri arttirmaya yonelik ola
cakt1.
4. Katliam Haberlerinin Yogunluk Kazanmas1
Ba§ta i ngiliz ve Amerikan gazeteleri olmak üzere genel itibariyle bütün bati
basmmm 28 Agustos'tan sonraki hafta boyunca yüzlerce katliam haberi yayinla
d1g1 dikkati çekmektedir. 29 Agustos tarihli birçok gazetede i§lenen tema katliam
haberleri üzerineydi. Bu tarihten sonraki gazetelerde katliam haberlerinde dikkat
çeken en onemli husus olü sayis1yla ilgili sürekli bir tutars1zltk oldugudur. Brooklyn
Daily Eagle'in 29 Agustos tarihli ha§ltg1 "Katliam Haberlerinin Ayrintilart " §eklin
deydi ve gazete konuyla ilgili detaylt bir haber yayinlam1§tl.
i stanbul'da aklm1 kaçirm1§ Túrkler korkunç katliamlar yapt1 denilerek olü sa
y1smm 3000-4000 arasmda oldugu ifade ediliyordu. Berlin, Londra ve Roma'dan
altnan haberleri yay1nlayan gazete, Berliner Tageblatl m i stanbul muhabirinden al
d1g1 katliam haberlerini yaymltyordu. Buna gore Türkler yakalad1g1 her Ermeni'yi
zalimce oldürüyorlar, polisler ise olaylara hiç müdahale etmiyordu. Otuz-kirk ki
§ilik gruplar halinde dola§an ayaktakim1 katliamlar1 gerçekle§tiriyordu. Muhabir
o gün ak§ama dogru alt1 arabanm cesetlerle dolu oldugunu gordügünü, §ehrin her
tarafmda birçok cesedin yerlerde yatt1gm1, günler oncesinden soylentiler ç1km1§
olmasma ragmen ve elçiliklere bildiriler gonderilmi§ olmasma ragmen, olaym ol
dugu gün hiçbir karakol gemisinin sahilde olmad1gm1 dile getirmi§ti. Aym gazete
Daily News'ten ald1g1 haberde ise Per§embe günü §ehrin her tarafmda 3000-4000
olünün oldugunu, hükümetin istese olaylari bir saat içerisinde durdurabilece
gini ifade etmi§ti. Haberde dikkati çeken ba§ka bir husus ise Roma'dan i ngiliz
Chroniclea gonderilen bir telgrafla ilgiliydi. Buna gore i stanbul'dan altnan gizli
mektuplar Túrk hükümetinin devrilmek üzere oldugunu, yerine geçici bir hükü
metin gelecegini bildiriyordu. Gazete haberindeki en ilginç bilgi ise cesetlerin
gomme zahmetinden kurtartlmas1 için denize attld1g1 iddias1yd1826• Túrk ayaklan
mas1 ha§ltgt ile aym haberleri veren Salt Lake Tribune gazetesi ise i stanbul'da saat
ler süren bir ayaklanma oldugunu, Ermeni ihtilalcilerin gosteriyi kendilerini terk
825 The Brooklyn Daily Eagle, Aug. 28, 1896, s. 1.

826 The Brooklyn Daily Eagle, 29 Aug.1896, s. 1.
eden devletlere kar§I yapt1klanm sõyledikleri belirtiliyordu. Daily News, Roma ve

Berlin'den ald1g1 haberleri veren gazete õlü saylSlm ise, kaynaklar aym olmasma
ragmen 2000 ile 4000 arasmda olarak vermektedir827•
Banka Baskm1 ve i stanbul Olaylar1 ile ilgili daha ele§tirel bir tutum içerisinde
olan New York Times'm 29 Agustos tarihli nüshas1 ABD'nin Ttirkiye'ye gemiler
gõnderecegini duyuruyordu. Habere gore, Amerikan Ba§kam i stanbul'a bir sa
Va§ gemisi gõnderme karar1 almi§tl. Daha õnce de gemiler gõnderilmek istenmi§
ancak gõnderilen gemilerin ebatlar1 Berlin Antla§mas1'na uygun olmad1g1 için
reddedilmi§ti. Haberde dõnemin Osmanh elçisi Mavroyeni Bey'in bu konuyla
ilgili mektuplar1 yaymlanmi§t1828• New York Times iki gün sonraki nüshasmda da
bu konu üzerinde duruyordu ve Bancrof adh bir geminin i stanbul'a gitmek için
Brooklyn Tersanesi'nde haz1rland1gm1 belirterek geminin aynntlli bir tammm1
yap1yordu. Ancak Terrel'in geminin gitmesi için Sultan'dan izin ahp almad1gmm
ise bilinmedigi ifade ediliyordu829•
29 Agustos tarihini ta§iyan Washington Post gazetesi de "Müslüman Hâkimiyeti
Sona Eriyor" ba§hgm1 kullanarak katliam haberleri veriyordu. Türk hükümeti da
gtlmanm e§iginde §eklinde bir alt ba§hk atan gazete, Ermeni õlü say1smm binler
ce oldugunu, softalarm yõnettigi kamah ve silahh Müslümanlarm ayaklanmanm
avantaj1yla her Ermeni'yi katlettiklerini, kaçmaya çah§an birçok ki§inin askerler
tarafmdan õldürülüp sokaklarda sürüklendigini belirtiyordu. Gazete Londra'dan
ald1g1 haberde Müslümanlann her türlü suçu i§ledigini, õlü say1smm 3000-4000
arasmda oldugunu dile getiriyor, Atina'dan ahnan bilgilerin de bunu teyit ettigini
dile getiriyordu830• Aym gazetede "Ermeni Kurbanlari ba§hg1yla yazar1 belli olma
"
yan bir yaz1 yayinlanmI§tl. Yaz1da masum Ermeniler katlediliyor havas1 verilirken,
bunun mf Hiristiyan olmalarmdan kaynakland1g1 ima ediliyordu. Haberin giri
§inde i slam dininin nefretinin Ermeni karde§lerinin üzerine yõneldigi ifadesinin
kullantlm1§ olmas1 haberin devammda bir Müslüman Hiristiyan mücadelesi oldu
gu üzerinde duntlacag1 hissini vermektedir. Nitekim haberin devammda bu duru
mu fark etmek mümkündür. Haberde bir kere daha baskic1 zalim boyundurugun
altmda Ermeni kanlarmm akt1gi ve bunun imparatorlugun uzak kõ§elerinde degil
ba§kentinde gerçekle§tigi ifade ediliyordu. Ermeni komitecilerinin yaptiklar1mn
82 7 Salt Lake Tribune, 29 Aug. 1896, s. 1.

828 New York Times, Aug 29, 1896, s. 1 .
829 New York Times, Aug 3 0 , 1896, s . 1 .
8 30 1h e Washington Post, Aug 29, 1896, s . 1.
224 FiKRETTiN YAVUZ
sadece Osmanh Bankas1'na girmek ve etrafa bomba atmak oldugu sõyleniyordu.

Haberde Ermenilerin kendilerine eziyet edenlerin ba§lanm kestikleri ve sokaklara
att1klar1, Sultan'm ise bunlar1 cezalanduacak yerde yurt di§ma sürdügü belirtili
yordu. Bu haberi kaleme alanlarm kim oldugu ifade edilmese de Ermeni olma
ihtimallerinin yüksek oldugu sõylenebilir. Haberin devammda yapilmas1 gere
kenlerin neler oldugu üzerinde durulmaktayd1. Amerika Birle§ik Devletleri'nin
neden müdahale etmediginin anla§tlmad1gi belirtilen haber §U ilginç ifadelerle
son buluyordu:
"Bize õyle geliyor ki bu barbar mezalim cezalandmlmah. Bu zaval
h Ermeniler sonsuza degin vah�i hayvanlar gibi avlanacak, bogazlanacak,
zulüm gõrüp ortadan kaldmlacaklar m1? Kõtü durumlarm1 dinamit atarak
ve Türkleri bogazlayarak gõstermeyecekler mi? Hadi �imdi birle�elim ve
protesto edelim! Sabnm1z ta�t1"83 1 •
Los Angeles Times gazetesi 29 Agustos tarihli nüshasmda i stanbul Olaylar1 ile
ilgili birçok haber yapmt§tl. Haberlerde katliam olduguna dair farkh yerlerden ah
nan bilgilerin aktartld1g1 gõrülmektedir. Ancak burada da haber hep aym yerler
den gelen bilgilerden olu§uyordu. Berlin'den ahnan bilgiye gõre Vossiche Zeitungun
i stanbul muhabiri genel bir katliam oldugunu sõylüyordu. i §lenen tema aymyd1:
':Ayaklanmantn sonunda istanbul koprüsünün üstünde yüzlerce cesetyatiyordu. Kamalt
silahlt Türkler Ermenileri yakalaytp oldürüyor, evlerine giriyor onlari camdan attyor.
Polis asker hareketsiz". Madrid'den ahnd1g1 sõylenen bir ba§ka haberde Ermenileri
koruyan Müslümanlarm dahi õldürülüp sokaklarda sürüklendigi ifade ediliyordu.
Gazete diger Amerikan gazetelerinin de õlü saylSl ile ilgili haber kaynag1 olan
Daily News'ten ald1g1 3000-4000 saylSlm veriyordu832• 29 Agustos tarihli Chicago
Daily Tribune'de de katliam haberleri veriliyordu. Ba§hkta ayaklanma kanh bir
§ekilde devam ediyor denilerek Türklerin i stanbul'da binlerce Ermeni'yi õldür
dügü sõyleniyordu. Haberin devammda anar§inin §ehirde hala hüküm sürdügü,
vatanda§lann korunmak için Filibe'ye gittigi, bogazlanma devam ederken polis ve
askerin müdahale etmedigi, sekiz ki§iden olu§an bir komisyonun olay1 ara§tlrmak
için atand1g1 belirtiliyordu833•
O laylara geni§ yer ayuan bir ba§ka Amerikan gazetesi ise Atlanta Constitution
idi. i stanbul'dan ald1g1 bilgiye dayanarak birinci sayfadan bankay1 basanlar teslim
8 3 1 The Washington Post, Aug 29, 1896, s. 6.

8 32 Los Angeles Times, Aug 29, 1896, s . 1 .
8 33 Chicago Daily Tribune, Aug 2 9 , 1896, s . 4.
oldu, Osmanh Bankas1'ndaki muhafiz1 õldürenler yurt dt§ma sürülecekler ba§

hgm1 kullanan gazete, bankay1 bas1p jandarmalan õldürenlerin Per§embe saba
h1 teslim olduklarm1, olaylar esnasmda Avrupaltlarm yara almad1gm1, durumun
ise yava§ yava§ düzeldigini belirtiyordu. Gazetenin Londràdan aldigi bilgilerin
ise tam tersine ifadeler içerdigi gõrülmektedir. Ayru sayfada binlerce Ermeni'nin
õldürüldügü, serke§ Ttirk ayaktakimmm dükkânlar1 ve evleri yagmalad1g1 ba§hk
lari kullarulan haberde, yanh§ bir §ekilde bankayi basanlar teslim olduklarmda
yedi ki§iydiler denilmekteydi. Haberin devammda õzellikle Tophane, Haskõy ve
Kas1mpa§àda "berbat ki§iliklere" sahip olan Laz ve Kürtlerden olu§an ayaktaki
mm dükkanlar1 ve evleri yagmaladigi, Ermeni olduklarmdan §Üphelendikleri veya
onlara sempatiyle bakanlarm tamam1ru õldürdükleri, õlü sayismm ise en az 3000-
4000 arasmda oldugu ileri sürülüyordu834•
Amerikan gazeteleri katliam haberlerini 30 Agustos tarihli nüshalarmda
vermeye devam ediyordu. Washington Post, Türkiye'de kriz ba§hgtyla verdigi ha
berde, Cuma günü kart§tkhklarm tekrar ba§lad1g1, Amerikan kolejinin korundu
gu ve Terrel'in gerekli õnlemlerin ahnd1gma dair bilgiler verdigi ifade ediliyor
du. i stanbul'daki yabanctlar arasmda büyük bir endi§e oldugunu belirten gazete
Londra'daki liberal gazetelerin banka olaymm bir entrika oldugunu dü§ündük
lerini belirtiyordu. Frans1z Temps'in haberini aktaran gazete i stanbul'un õnemli
caddelerinde olaylarm devam ettigini, polis ve askerin silahs1z Ermenilere ate§
ettigini ve õlü say1smm 2000'i geçtigini belirtiyordu. Londràdan ald1g1 bilgiye
gõre ise i ngilizlerin liberal gazetelerinin banka olayinm bir provokasyon oldugunu
ileri sürdüklerini belirtip, Speakerm §U ifadelerini aktariyordu: "Bu ki;iler sulta
na isyan etmi; olsalardt, sultan bunlartn ya;amastna on dakika dahi izin vermezdi.
$urast kesin ki bu ki;iler sarayin emirleri dogrultusunda hareket ediyor!ar. Bu ayak
lanma ba;ka ayaklanma!artn bahanesi olarak gerçekle;tirildi�35• Aym haberin Los
Angeles Times'ta da yay1nland1g1 gõrülmektedir836•
Diger gazetelere nazaran daha ele§tirel bir tutum sergileyen New York
Times'm 30 Agustos tarihli nüshanda Avusturya imparatoru ile Rus Çar1 da
ele§tiriliyordu. "Onlar Viyana'da kadeh kaldmrken, jstanbul sokaklarinda Ermeni
kanlan akiyordu" denilen haberde, Amerikan-Ermeni Komitesi'nin §ikâyetlerini
834 1he Atlanta Constitution, Aug 29, 1896, s. 1.

835 1he Washington Post, Aug 3 0 , 1896, s . 1.
836 Los Angeles Times, Aug 3 0 , 1896, s . 2.
226 FiKRETTiN YAVUZ
içeren bir mektubu daha õnce Rus Çan'na sundugunu, Çar'm bu mektuba kar
§Wk bir §ey sõylemedigini, ancak mektubu sunan papazm iyi i§aretler sezinledigi
ifade edilmi§ti. Haberde Ermenilerin astl isteginin kendi ifadeleriyle parmaklarm1
Avrupa'nm gõzüne sokmak oldugu belirtilmi§ti. Aym habere Ístanbul'da ayak
lanma ba§hgiyla Chicago Daily Tribune'nin de yer verdigi dikkati çekmektedir837•
Gazetedeki ba§ka bir haberde kullantlan ba§hk '1stanbul'da Sessizlik" §eklindeydi.
Polis ve askerin hala sokaklarda devriye gezdigi, ayaklanma esnasmda 2000 ki
§inin õldügünün sõylendigi, Ermeni ihtilal komitesinin on iki maddelik talepler
sundugu belirtiliyordu. Ístanbul'dan ahnan haberde ise Edirne'den gelen asker
lerin Ístanbul'a ula§t1g1 ve devriyelere kat1ld1g1 ve Galata'da dükkânlarm açtld1g1
dile getiriliyordu838• Los Angeles Times 30 Agustos tarihli nüshasmda õlü saylSlyla
ilgili bilgi veriyordu. Diger gazetelerin tersine õlü say1smm 2000 civarmda oldugu
belirtiliyordu. Ancak bu haberde de askerlerin silahs1z Ermenilere ate§ ettikle
ri, Dolmabahçe ve Tophane'nin sava§ alam gibi oldugu ve Ermenilerin evlerinin
yagmaland1g1 belirtiliyordu839• Chicago Daily Tribune'nin aym tarihli nüshasmda
ise Íngilizlerin Türklerden korktugu, bogazm kenarmda ya§ayanlarm bu korkula
nm gidermek için Michael Herbert'in onlar1 almak üzere bir sava§ gemisine emir
verdigi belirtiliyordu840• "Sultan'in Tahtt Emniyette ba§hgm1 kullanan Boston Daily
"
Globe ise Londra'dan ald1g1 haberi aktar1yordu. Buna gõre Ermenilerin yapt1kla
nna kar§l Avrupa'daki genel kam hem bir suç hem de manas1z bir aptalhk oldugu
§eklindeydi. Haberde '51.vrupa bu Ermenilerin actstnt unuttu, sultan kanlt tahtinda
oturmaya devam edecek mi?" sorusu sorulurken, oturmaya devam edecegi kanaa
tinin ta§md1g1 ifade ediliyordu. Ahnan haberlere gõre birçok Türk askeri de son
kari§1khklar esnasmda õlmü§tü. Ancak haberdeki genel temadan Türklerin suçlu
oldugu hissinin verilmeye çah§tld1gim sõylemek mümkündür841 •
3 1 Agustos tarihli Washington Post gazetesi, devletlerin Sultan'a mÜ§terek
bir nota verdigini, Ermeni ihtilal komitesinin dünya devletlerinin dikkatini çe
kene degin ayaklanmaya devam edeceklerine dair bir tehdit mektubu gõnderdik
lerini duyuruyordu. Ístanbul'dan ahnan haberde ise, Cumartesi gecesi Galata'da
ayaklanmanm yeniden ba§lad1g1, asker ve ihtilalciler arasmda §iddetli bir silahh
8 37 New York Times, Aug 30,1896, s. 1; Chicago Daily Tribune, Aug 30, 1896, s. 9.
838 New York Times, Aug 30, 1896, s. 5.
8 39 Los Angeles Times, Aug 30, 1896, s . 2.
840 Chicago Daily Tribune, Aug 30, 1896, s . 10.
841 Boston Daily Globe, Aug 30, 1896, s . 24.
mücadelenin oldugu, olaym k.tsa sürdügü ve ihtilalcilerin kaçt1g1 bildiriliyordu.

Haberin devammda bazt elçilik mensuplarmm benzer tehditler içeren ba�ka mek
tuplar ald1klarm1 ve 700 cesedin �i§li mezarhgma gõmüldügünü dile getirdikleri
sõyleniyordu. Londra'dan ahnan habere gõre ise Ermeniler Credit Lyonneise ve
Tütün Rejisf oe bomba atmt§lardt. Daily News ten aldtgt bilgiyi aktaran gazete,
'
õlü sayismm dõrt binin üzerine ç1kttgm1 ve Sultan'm tahtta çtk.t§ ytl dõnümünde
ciddi kart§tkhklarm beklendigini ifade ediyordu842. Aym konulart ele alan New
York Times gazetesi ise "Türkiye'nin Sultam Uyart!dt " ba§hg1yla verdigi haberde,
yabanct diplomatlarm kararh bir §ekilde hareket edilmesi gerektigini sõyledikleri,
Ístanbul'daki ayaklanma ve õlümlerin bir an õnce durdurulmasm1, bu olmaz ise
sonuçlarmm Sultan için kõtü neticeler doguracagm1 belirttikleri ifade edilmi§ti843.
Aym tarihli õlü say1s1 dõrt binin üzerinde ba§hgm1 kullanan Los Angeles Times
gazetesinde, ayaktak.tmmm dinamitli bir saldm planlad1g1, Sultan'm tahta çtk.t§ ytl
dõnümünde ciddi karga§alar beklendigi, Ermeni ihtilalcilerin olay ç1karmaya de
vam edeceklerini sõyledikleri ve Osmanh Devleti'nin parçalanmasmm õnerildigi
ifade edilmi§ti844. Hartfard Courant gazetesi de aym haberleri aktard1g1 nüshasmda
Ermenilerin reform talepleri oldugunu, "Türkiye'de Katliamlar" ba§ltg1yla veriyor
du845. 31 Agustos tarihli Chicago Daily Tribune ve Atlanta Constitution gazeteleri
de benzer içerikli haberler yapmt§lardt. Chicago Daily Tribune "Tekrar Ayaklanma
Çtktt " ba§hgm1 kullanarak Ístanbul çetesi diye tabir ettikleri Ermeni komitecilerin
liderlerinin tehditlerde bulunduklarmt, farkh elçiliklere Avrupaltlar durumlarmt
dikkate alana degin Túrkiye'de olaylar ç1karacaklarma dair notalar gõnderdiklerini
belirtiyordu. Haberde 700 õlünün bir mezarhga gõmüldügü ifade ediliyordu. Aym
gün ciddi olaylarm beklendigini belirten Chicago Daily Tribune õlü sayismt ise
dõrt binin üzerinde olarak veriyordu846. Aym haberleri veren Atlanta Constitution
bunlara ek olarak Viyana'dan ald1g1 bir haberde ise, Rusya ile Avusturya arasmda
bir anla§ma oldugunu belirtiyordu. Buna gõre iki hükümet Sultam Ermenilere
kar§t destekleme karart alm1�lardt ve topraklarmt korumak için ona destek ola
caklard1847.
8 42 The Washington Post, Aug 31, 1896, s . 1.

8 43 New York Times, Aug 31, 1896, s . 5.
8 44 Los Angeles Times, Aug 31, 1896, s . 2.
8 45 The Hartfard Courant, Aug 31, 1896, s . 1.
84 6 Chicago Daily Tribune, Aug 31, 1896, s . 4 .
8 47 The Atlanta Constitution, Aug 31, 1896, s . 1.
228 FiKRETTiN YAVUZ
i ngiliz Daily Telegraph gazetesi ise 3 1 Agustos'ta uzunca bir haber yaymla
ffil§tL "Yürek Burkan Manzaralar" ba�ltg1 ile verilen haberde i ngiliz askerlerinin
Ermenileri kurtard1gi belirtiliyordu. Gazete i stanbul'dan ald1gi bilgiye dayana
rak õlü saymnm iki bin oldugunu belirtiyordu. Güvenilir kaynaklardan aldigim
ifade ettigi bilgilere gõre Türk ayaktakim1 gõrdügü her Ermeni'yi õldürüyordu.
Berlin'den altnan habere gõre ise Almanya çevrelerinde Osmanlt Devleti'nin pay
la§tlmasmm konu�uldugu, Sultan gerekli õnlemleri almad1gi takdirde, bu õnlem
leri almaya zorlanacagmm herkes tarafmdan bilindigi ifade ediliyordu. Paris'ten
altnan bilgilerde ise istanbul'da Müslümanlar tarafmdan Ermenilere yaptlan kat
liamlarm orada büyük bir yanki buldugu belirtilirken, saga sola bomba atarak ac1
ve heyecan uyand1ran Ermeni komitecilerin Bankay1 alçakça basmalarmm ise ki
nand1g1, bunun suçsuz Ermenilerin hiç hak etmedikleri berbat durumlara maruz
kalmalarma sebep oldugu belirtiliyordu. Temps muhabirinin verdigi bilgiye gõre
ise Beyoglu'nda olaylar meydana geldigi sirada askerler silahs1z Ermenileri õldür
mü�tü. �i§li mezarltgma gõmülenlerin saylSl 400 civarmdayd1 ve toplam 2000 ki§i
õldürülmü�tü848•
Londra sefaretinin Hariciye Nezaretine 3 Eylül tarihiyle gõnderdigi yaz1yla
3 1 Agustos tarihli i ngiliz gazetelerinde ç1kan haberlerle ilgili õzet bilgiler verili
yordu. Buna gõre Daily News gazetesi yayinlad1g1 bir haberde Ermenilerin ihtilal
hareketini mazur gõstermeye çalt§1yor ve �õyle diyordu:
"Bu ihtilali gerçekle�tirenlerin liderlerinin aileleri Anadolu'da irade
geregi olarak i�kencelere maruz biraktlarak katlediliyorlar. Bu tür bir cina
yetin sorumlulugunun yalmzca Osmanh Hükümeti'ne ait oldugu herkes
tarafmdan bilinmektedir. Ô lenlerin miktar1 on bin kadar tahmin edilmek
tedir. Büyük devletleri bulunduklar1 rehavetten uyand1rm1� olan bu olay,
Ermenilerin oturduklar1 vilayetlerde uygulanan mezalimin dogal sonucu
dur. Berlin muhabirinin bildirdigine gõre, bankaya saldiranlarm Ermeni
olmad1klar1 ve bütün bu olaylarm saray tarafmdan tertip edildigine dair
Berlin'de bir intiba bulunuyordu. i stanbul muhabirinin bildirdigine gõre ise,
Ermeniler Credit Lyonnais bankasma saldmp Voyvoda karakolunu havaya
uçurmak, Bab1âli ile patrikhaneye saldirmak fikrindeymi�ler"
i stanbul olaylarma diger gazetelerden daha fazla vakif oldugu sõylenen

Morning Post gazetesi, bõlge yetkilileri tarafmdan gõsterilen çaba ile huzur ve
asayi�in kisa bir süre zarfinda iade edildigini ve õlenlerin say1smm dõrt bin tah-
8 4 8 The Daily Telegraph, Aug. 31, 1896, s. 5.

min edildigini belirtiyordu. Standart gazetesi olaylara son vermek için sefirlerin
verdigi ortak takrir hakkmda bilgi veriyordu. Westminister gazetesi ise Osmanh
Bankas1'na saldrran ki�ileri savunuyordu849. Gazetelerin tamam1 Íngiltere'nin her
tarafinda mitingler yapilacagma dair haberlere de yer veriyorlard1850.
1 Eylül tarihli gazeteler Bab1ali'nin son bir iki günde meydana gelen olaylarla
ilgili bildirisini yaymlam1�lard1. Washington Post ve New York Times "Son Olaylartn
Türk Yorumu' ba�hg1 ile bu bildiriyi yaymlarken herhangi bir degerlendirmede bu
lunmuyorlard1851. Times gazetesi ise ''istanbul Ayaklanmalari " ba�hgi ile õlü saylSl
hakkmda haberler veriyordu. Burada dikkati çeken ilk kez Müslüman õlü saylSl
hakkmda da bir bilginin veriliyor olmas1dir. Buna gõre, toplam õlü saylSl 2000'in
üzerindeydi ve Ermenilerin att1klan bombalardan 50 Ttirk õlmü�tü. �i�li mezarh
gma gõmülen õlülerin ise 543 oldugu belirtiliyordu. Gazete Ístanbul'dan ald1g1 ha
berde, katliam emrinin ise saraydan verildigini ve bunun yakla�1k otuz saat sürdü
günü belirtiyordu852. Ermeni patriginin olaylara kan�anlar1 aforoz ettigini belirten
Chicago Daily Tribune ise "Sultan Kendini Savunuyor" ba�hg1 ile Bab1âli'nin resmi
bildirisini yay1nhyordu853. Aym tarihli Boston Daily Globe gazetesi ise Osmanh
Hükümeti ve Sultan'1 suçlaylCl haberler veriyordu. Í stanbul'daki katliam1 yapan
larm hükümet yetkilileri tarafindan desteklendiklerini ileri süren gazete, elçilik
lerin elinde bu hususla ilgili delillerin oldugunu ifade ediyordu. Katliam1 yapan
ki�ilerin Anadolu yakasmdan getirildigi, bu ki�ilerin i�leri bittikten sonra ise geri
gõnderildikleri, olaylar nedeniyle Bab1âli'nin zarar gõrenlere büyük tazminatlar
õdemek zorunda kalacag1 bildiriliyordu. Gazete aynca Amerika Ttirk sulanna bir
donanma gõndermeye haz1rlamyor diyerek Cincinnati adh geminin yola ç1kmak
üzere oldugunu belirtiyordu854.
2 Eylül tarihli Times gazetesi õlü say1sm1 diger gazetelere nazaran iki misli
veriyordu. Buna gõre õlü say1smm 5000'in üzerinde oldugu sõyleniyordu. Katliam
sõylemini kuvvetlendirici bilgiler ileri süren gazete, bir evde 45 kadm ve çocu
gun tamammm õldürülmü� ve çat1dan sokaga atilm1� oldugunu, yakalanan 3000
8 49 BOA, Y.A.HUS. 360-58, lef. 5-1.

8 50 BOA, Y.A.HUS. 360-58, lef. 4.
85 1 The Washington Post, Sep 1, 1896, s. 1; New York Times, Sep 1, 1896, s. 5.
8 52 The Times, Sep 01, 1896, s. 3.
8 53 Chicago Daily Tribune, Sep 1, 1896, s. 4.
8 54 Boston Daily Globe, Sep 1, 1896, s. 1.
Müslüman'm ise Jõn Túrkler tarafmdan lo.§lo.rttldtgm1 ileri sürüyordu855. New York
Times gazetesi de katliam haberlerine devam ederek Haskõy'de Pazar günü mey
dana gelen kart§tkliklar esnasmda bin ki§iden fazla insanm õldügünü belirtiyordu.
Bu gazete de kadtnlarm õldürüldügü ve çat1dan attldtg1 haberini veriyordu. Bu
olaylar neticesinde Bab1âli'nin büyük tazminatlar õdeyecegi de haberde dikkati
çeken ba§ka bir husus olarak õne ç1kmaktadir856. Washington Post gazetesi ise aym
tarihli nüshasmda farkli bir habere yer vererek Íngiliz gemilerinin Akdeniz'e gõn
derilecegini ve on dõrt gemilik bir ftlonun Túrk sularma gitmek için emir ald1gm1
belirtiyordu857.
Daily Telegraph gazetesinin 2 Eylül tarihli nüshasmdaki haberlerin Reuter
Ajans1'ndan almd1g1 dikkati çekmektedir. Galata'da dükkânlarm tamamen kapah
oldugu, i§ hayatmm durma noktasma geldigi, hanlarm komitecilerden temizlen
mesi i§inin konsolosluk gõrevWerinin i§tirakiyle gerçekle§tirildigi bildiriliyordu.
Haberde her geçen gün katliamlarla ilgili yeni bilgilerin geldigi belirtilirken, 5000
oldugu sõylenen kurban miktarmm ise artacag1 ileri sürülüyordu. Kas1mpa§a ve
Haskõy'deki durumun berbat oldugu, tek bir erkek Ermeni'nin dahi hayatta kal
mad1g1 belirtilirken, Haskõy'de Yahudilerin de bu olaya kart§tlklari dile getiriliyor
du. Haskõy'deki kart§tkliklarda Ermeni evlerini Yahudilerin gõsterdigi ve baz1 du
rumlarda olaylara kari§t1klar1 sõyleniyordu. Haberde aynca 29 Agustos Cumartesi
günü Ístanbul Süleymaniye'de softa diye tabir edilen Müslümanlar tarafmdan bir
gõsteri düzenlendigi ve gõsterinin asker tarafmdan engellendigi belirtiliyordu858.
Londra Sefareti'nden 7 Eylül tarihiyle Hariciye Nezareti'ne gõnderilen telg
rafta, Íngiliz gazetelerinin yay1nlad1gi haberlerle ilgili bilgi veriliyordu. Times
gazetesi 3 Eylül tarihinde Ístanbul muhabirinden ald1g1 telgraf1 yayinlami§tl.
Haberde §imdilik asayi§in iade edilmi§ oldugu, ancak korku ve endi§enin devam
ettigi ve bunun giderilmesi için hayli zamana ihtiyaç duyitldugu belirtiliyordu.
Daily Chronicle'da ise olaylar esnasmda Ístanbul'da bulunan bir muhabirin bildir
digine gõre, õldürülen ki§ilerin say1smm on iki bin civarmda oldugu ileri sürülü
yordu859.
8 55 1he Times, Sep 02, 1896, s . 7.

8 56 New York Times, Sep 2, 1896, s . 5.
8 57 1he Washington Post, S e p 2 , 1896, s . 1.
858 Daily Telegraph, Sept. 07, 1896, s. 7.
8 59 BOA, Y.A.HUS. 360-25, lef. 3.
5. Marsilya'daki Konútecilerle Ílgili Haberler
Eylül'ün ilk günlerinden itibaren bati basmmda Banka Baskim'm gerçekle§

tiren ve Marsilya'ya sürülen komitecilerle ilgili haberlere verilmeye ba§lanm1§
t1. Daily Telegraph'm 4 Eylül tarihli nüshasmda Ermeni baskinctlar Marsilya'da
ba§hgiyla bu konu hakkinda bilgi veriliyordu. Haberde alq;am saat dokuz on
arasmda bankayi basanlarm Marsilyàya geldikleri, geminin yirmi dõrt saat ma
kine dairesindeki ar1zadan dolayi geciktigi ve Osmanh Hükümeti tarafmdan
geri istendiklerine dair rivayetlerin oldugu belirtillyordu. Gazete Alman Vossiche
Zeitungdao ald1g1 haberde yine Sultan ve Osmanh Hükümeti'ni suçlay1c1 ifa
delere yer veriyordu. Buna gõre tüm olaylarm sorurnlusu Sultan'd1 ve her §eyin
õnceden haz1rland1gma dair saglam kamtlar vardi. Olaylara kar1§mayan softalann
her §eyi kontrol ettigi, olaylann meydana geldigi sirada polis ve askerin hiçbir §eye
müdahale etmeyip sadece cesetleri toplad1gi belirtillrken, daha da ileri gidilerek,
hükümetin kontrolü kesinlikle kaybetmedigi, her §eyin bilgisi dâhillnde yaptld1g1
iddia edilmi§ti860. Times gazetesi de Marsilya'ya gelen komitecilerle ilgill bilgi ve
riyordu. Paris'ten ald1g1 bilgileri veren gazete, bankayi basanlarm 4 Eylül tarihinde
Marsilya'ya ula§t1klarm1 belirtiyordu. Frans1z Temps'in haberine yer veren gazete
nin verdigi bilgiye gõre, 17 komiteci güçlü kuvvetli kimseler olup toplumda sayg1
gõren ki§ilermi§ gibi gõrünüyorlardi. En gencinin 1 8 ya§mdan en ya§hsmm ise 30
ya§mm üzerinde olmad1g1 belirtilen haberde, St. Pierre hapishanesine gõtürülen
komitecilerin tamammm lakaplar1mn oldugu ifade edillyordu861. New York Times
gazetesinin de komitecilerle ilgill bilgi verdigi dikkati çekmektedir. Marsilya'dan
ald1g1 bilgiyi veren gazete, ilk bombayi atan Garo dâhil 17 Ermeni'nin Marsilya'ya
4 Eylül tarihinde ula§tigim bildiriyordu. Bu ki§ilerin St. Pierre hapishanesinde tu
tulduklarm1 ve Ttirk hükümetinin bu ki§ileri Frans1z hükümetinden geri istedigi
ancak bunun pek mümkün gõrünmedigi belirtillyordu. Komitecilerin Amerika'ya
gitmek istediklerini belirten gazete, 4 Eylül tarihinde Minneapolis adh bir gemi
nin ise Ístanbul'a gitmek üzere Qyeenstown'dan ayrtld1g1 bilgisini veriyordu862.
Aym sõylenti haberini Chicago Daily Tribune gazetesi de sütunlarma ta§lffil§ ve
Marsilyàya gelen komitecilerin Amerika'ya gideceklerini duyurmu§tu863.
860 1he Daily Telegraph, 4 Sept. 1896, s. 5.

861 1he Times, Sep 05, 1896, s. 3.
862 New York Times, Sep 5, 1896, s. 5.
86 3 Chicago Daily Tribune, Sep 5, 1896, s . 4.
232 FiKRETTiN YAVUZ
New York Times gazetesi komitecilerle ilgili her zaman ki gibi daha ayrmtth
bir haber yaymlam1§t1. Ermenilerin sorumsuz planlan ba§hg1yla verilen haberde,
Ermeni kahramam diye tabir ettigi komitecilerin Amerika'ya gõnderilecekleri be
lirtiliyordu. Fransa'nm bu ki§ilerin geri istenmeleri taleplerini dikkate almayacagi
dile getirilirken, bu ki§ilerin ilginç ifadelerine de yer veriliyordu. Komiteciler ne
reye gõnderilirlerse gõnderilsinler, Yunanistan veya Makedonya üzerinden geri
dõnerekTtirkiye'ye gireceklerini ve i stanbul'da ba§ka bir gõsteri yapacaklanm sõy
lemi§lerdi. Haberde komitecilerin banka binas1 yerine büyük devletlerin elçilik
lerinden birine girmedikleri için pi§man olduklanm sõyledikleri de belirtiliyordu.
Türkiye'ye geri dõndüklerinde ise bu planlanm gerçekle§tireceklerini sõyledikle
ri, acayip olarak nitelendirilen bu plana gõre Rusya ve Avusturya elçiliklerinden
birini ele geçirip içeridekileri rehin alarak Avrupa'nm dikkatini kesinlikle çeke
ceklerini ifade ettikleri sõylenmekteydi864• 7 Eylül tarihli Daily Telegraph gazetesi
baskm1 yapanlar ve baskma ugrayanlar ba§hg1yla verdigi haberde Armen Garo
ve Hraç ile yapt1g1 mülakat1 okuyucularma duyuruyordu. Haberde i zmir'den
Marsilya'ya giderken bu ki§ilerle gõrü§tügü belirtilen bir ki§inin verdigi bilgiler
aktarthyordu. Mülakatta Armen Garo ve Hraç, 26 ki§i olduklarm1 ve tek amaç
larmm Ermenistan'm kurtulmas1 oldugunu ifade etmi§lerdi. Mülakatta õzetle §U
ifadelere yer vermi§lerdi:
"Yeni bir katliamm olacagm1 biliyorduk. Çünkü hükümetin karanyla
Türklere gizlice silah dag1tillyordu. Bu katliam1 engellemek için heyecanhy
d1k. Bunun için Osmanh Bankas1'm seçtik. Burayi seçip bu tür bir harekette
bulundugumuz için suçlanacag1m1Zl biliyorduk. Fakat Avrupa'da en az bi
zim kadar suçludur. Avrupa Ermeni Sorunu'na müdahale etmedikçe, zalim
Túrkler Ermeni evlerini, kiliselerini yakip yikiyor, çoluk çocugu õldürmeye
devam ediyordu . . ."
Mülakatm devammda bankay1 basmadan õnce katliamm Samatya'da ba§lad1-

g1 haberini ald1klanm belirten iki komiteci diger kaynaklarda anlattld1g1 §ekliyle
baskm1 anlatmt§lar ve Marsilya'ya gitmeden õnce kendilerine 5'er pound veril
digini belirtmi§lerdi. Haberin sonunda bankada 1 1 ,400 kg. dinamit, 45 bomba
ve 25 dinamit bulundugu ifade edilmi§ti865• Komitecilerin bulundugu Marsilya'da
yay1nlanan Samaphor gazetesinde Osmanh aleyhine haberler yaptld1g1 ve komite-
86 4 New York Times, Sep 6, 1896, s. 1 .

865 Daily Telegraph, Sept 07, 1896, s . 5 .
.
cilerin savunulduguna dair bilgiler alm1yordu866• Bu tarihten sonra Marsilya'daki

komitecilerle ilgili uzunca bir süre gazetelerde herhangi bir haber yapilmad1g1
gõrülmektedir. Yakla§tk bir ay sonra ise Armen Garo ve Hraç hakkmda ilgi çekici
bir haber daha yapilmt§tl.
Boston Daily Globe ve Atlanta Constitution gazetelerinin 5 Ekim tarihli nüs
halarmda bu iki komiteciyle yapilan bir mülakata yer verilmi§ti. Boston Daily
Globe'un "Strada Bfljka Bir Ayaklanma Var" ba§hgtyla verdigi haberi, Atlanta
Constitution '1ki Sigmmact Ermeni Konu;tu" ba§hg1yla okuyucularma duyurmu§tu.
"Cenevre'deki Ermeniler istanbul'un yakt!masmm çok kolay bir ;ekilde ba;arilacagtm
ima ettiler" diyen Boston Daily Globe, haberin 4 Ekim tarihinde Daily News ten '
ahnd1gm1 belirtiyordu. Haberde Garo ve Hraç'm i stanbul'daki son ayaklanmayi

canh bir §ekilde tasvir ettikleri ve i stanbul'daki komitecilerin bir ay daha devlet
lerin hareket edip etmeyeceklerini beklediklerini sõylemi§lerdi. Bu tarihten sonra
ise yeni bir ayaklanma ç1karacaklarm1, ancak bunun nerede olacag1yla ilgili her
hangi bir bilgi vermemi§lerdi. Sõylediklerine gore, õyle bir hareket berbat olsa da
gerekliydi. Türk milletine kar§t herhangi bir dü§manhklari olduguna dair iddialar1
reddeden iki komiteci s1radan vatanda§lann õlümüne sebep olduklanm hesaba
katmadan sava§larmm sadece hükümete kar§t oldugunu sõylüyorlardi. Üstelik
Osmanh Bankas1'na yapilan saldmy1 desteklediklerini, asker ve polis õldürmek
ten pi§manhk duymad1klarm1 fakat bar1§ç1l insanlar1 da incitmediklerini ileri sür
mü§lerdi. Mülakatlarmm sonunda Osmanh Hükümeti'ne bir tehditte bulunarak
i stanbul'un yakilmasmm Banka Baskm1'ndan daha kolay oldugunu, nitekim bü
tün yapilarm ah§ap oldugu için §ehrin çok kolay bir §ekilde yok edilebilecegini
sõylemi§lerdi867•
Ermeni kaynaklar1 Banka Baskm1'm gerçekle§tiren komitecilerle ilgili
olumsuz baz1 haberlere kar§llik, baz1 gazetelerin onlar1 õvdügünü sõylemektedir.
Viyana'da Frei Presse, Berlinde Berliner Tageablat ve Brüksel'de E'toile Belge gibi
Avrupa gazetelerinin olaya farkh yorumlar getirdigi, Ta§nak ihtilalcilerinin ko
caman bir servete ellerini sürmeyecek kadar dürüst olmalar1 ve Osmanh ba§ken
tinin finans merkezini bir saldmyla ele geçirmekteki e§siz cesaretleri nedeniyle
õvüldükleri ifade ediliyordu. Marsilya yolculugunda komitecilerle alt1 gün geçiren
Gironde yolcu gemisinin personel doktoru, E'toile Belge'ye a§ag1daki yorumlari da
ekledigi bir mektubu gõndermi§ti:
866 BOA, H R.TO. 354-6.

867 Boston Daily Globe, Oct 5, 1896, s . 5; 7he Atlanta Constitution, Oct 5, 1896, s . 2.
234 FiKRETTiN YAVUZ
"Kendilerini feda etmeye hazrr bu cesur insanlar, Osmanh

imparatorlugu'nun en õnemli kurumunu güpegündüz ele geçirdiler. . . Ne
hrrs1z ne soyguncuydular. . . Tek kuru§ bile çalmadtlar. Bankanm veznele
rinden birinde 10.000 altm Ttirk liras1 ve çok miktarda banknot varm1§.
Liderleri bu paralar1 bizzat banka idarecilerinden birine teslim etmi§.
Silahh saldmnm paniginde, bankanm ana kasalarmdan biri aç1k kalm1§ ve
aym idarecinin istegiyle hemen, fedailer tarafmdan kapattlm1§. Bankayi 1 3
saat i§gal ettikten sonra en onurlu yolla geri çekildiler. Biz bu genç kahra
manlarla alt1 gün geçirdik ve onlar1 tamy1p degerlendirme firsat1 bulduk.
Süvariler ve diger personel, hepimiz onlara hayranhk ve sevgi besledik, var
hklar1 bizi onurland1rd1 "868•
Birçok insanm õlümüne neden olan komitecilerin õvüldügü bu haberin bir

çok farkh Ermeni kaynag1 tarafmdan kullamlm1§ oldugu gõrülmektedir.
6. Osmanh Hükümeti ve Sultan Aleyhine Yogun Haberler

Bati basm1 Eylül'ün ba§mdan itibaren katliam haberleriyle birlikte Osmanlt
Hükümeti ve Sultan aleyhine sürekli olarak haber yap1yordu. Bu haberler ilk ba§
larda Osmanlt Hükümeti'nin çõkü§ü üzerineyken bir süre sonra dogrudan sul
tanm tahttan indirilmesine daha sonra ise Osmanlt Devleti'nin payla§tlmasma
kadar gitmi§ti.
New York Times istanbul'daki bu son olaylarm elçilerin hemen s1ki bir §ekilde
Osmanlt Hükümeti ve sultana kar§t taV!r almalarma sebep oldugunu belirtiyor
du. Haberde Sultan Abdülhamid'in bundan õnce büyük devletlerin elçilerinden
hiçbir zaman bõyle aç1k sõzler i§itmedigi ve bunun Sultan üzerinde büyük bir
etki yapt1g1 ifade ediliyordu. Bununla birlikte Ermenilerin say1ca üstün oldugu
yerlerde Girit'te oldugu gibi bir muhtariyet için ingiltere'nin harekete geçecegine
dair haberler oldugu da sõyleniyordu. Haberde en dikkati çeken nokta aslmda
Ermeniler için istenen §eyin muhtariyet oldugudur. Ermeniler çok dagm1k bir
halde ya§amamt§ olsalard1, bunun çok daha kolay bir §ekilde gerçekle§ecegi dile
getiriliyordu. Durum bõyle olsa da muhtariyet için bir §eyler yapmamn mümkün
olduguna dair kanaatlerin varhgmdan bahseden haber, Girit'te oldugu gibi her
hususun haztr durumda oldugunu ancak muhtariyet kazantlana degin Sultan'm
iyi niyetine güvenilemeyecegini belirtiyordu869• ingiliz Times gazetesinde de tüm
suçun Sultan'da olduguna dair editõre yazilan bir mektupta Ermeni Sorunu uzun
bir §ekilde ele ahnmt§tI. Veritas adh bir ki§inin istanbul'dan gõnderdigi bu yaz1,
868 Dadrian, Ermeni Soykmm Tarihi, s. 222-223.

869 New York Times, Sep 6, 1896, s. 1 .
Sultan Abdülhamid'i kõtüleyerek ba§hyor ve onun admm 93 Harbi'yle birlikte

yoksulluk ve sefillikle bir amlmaya ba§landigm1 ifade ediyordu. Aydm Türklerin de
Sultan'a kar§I oldugu belirtilen yaz1da, Sultan'm halifelige õnem vererek yerini ga
rantiye ald1g1, bunu etkin ktlmak için ise islam fanatizmini yükseltip Panislamizm
teorisini yayd1gi dile getirilmekteydi. Tum bunlarm sonucunda Ermeni halkmm
da kurban haline geldigini, vilayet valilerinin zengin Ermenileri, ta§rah Turklerin
ise ta§fa Ermenilerini baski altma ald1g1 ileri sürülüyordu. Mektupta genel tema
Türk yõnetiminin kõtü oldugu, idare §eklinin baski ve zulme dayand1g1 §eklindey
di ve sonunda bu konunun nastl çõzülebilecegi üzerinde duruluyordu. Çõzümün
kolay olabilecegi belirtilirken, XIX. yüzytl medeniyetinin üzerinde berbat bir leke
olan ve insanhgm 1st1rabmm sebebi olan birkaç ki§inin gõrevinden ahnmasmm
çõzüm olabilecegi belirtildikten sonra "Tanri bunu gormemizi saglar in1allah" �ek
linde bir ibare ile habere son veriliyordu870• Bu tarihlerde yani Eylül'ün ilk iki haf
tasmda Sultan' a kar§I haberler yapillrken katliam haberlerinden de vazgeçilmedigi
gõrülmektedir. Bir yandan Osmanh Hükümeti kõtülenirken, katliam haberleri ve
õlü say1s1 ile ilgili spekülatifhaberler devam ediyordu.
Los Angeles Times, "Türk Komplosu" ba§hg1yla verdigi haberde, ingiliz
Chronicle'den ald1g1 bilgileri aktar1yordu. Haberde New York Misyonu'na bagh
bir misyoner olan Miss Grace Kimball ile yaptlan mülakata yer veriliyordu. Son
olaylarda Ermenilere çok yard1m1 dokundugu sõylenen Bayan Kimball'm olayla
ra sebep olanm Türkler oldugunu ifade ettigi, hiç �üphesiz Türkiye'de büyük bir
ihtilal hareketi oldugunu ancak bunu engellemek için seçilen yolun hem insanhk
dI§l hem de tolere edilemez oldugunu belirttigi ifade ediliyordu. Yine aym kay
naktan ald1g1 bilgiyi aktaran gazetenin Roma'dan ald1g1 habere gõre ise kurbanlar
arasmda italyan vatanda§lar1 vard1. Haberde daha da ileri gidilerek õldürülen bu
ki§ilerin ba§lannm çubuklarm ucuna taktlarak sokaklarda gezdirildigi §eklinde
olagandI§I tasvirlere de yer verilmi§ti. Üstelik tüm Ermenilerin õldürülmesi için
Sultan'm emir verdigine dair sõylentilerin varhgmdan da sõz edilmi§ti871• Aym
gazete Associated Press'den ald1g1 haberde, istanbul'daki panigin halen devam
ettigini, katliamm organize bir karakter ta§1d1gm1, bu konuyla ilgili olarak iki
Müslüman'm bilgi verdigini ve elçilerin duruma hemen aç1khk getirilmesi için
harekete geçtigini dile getiriyordu. Gazete'deki haberlerin ayms1 Chicago Daily
Tribune'de de yay1nlanm1§t1872•
8 70 1he Times, Sep 07, 1896, s . 4.

8 7 1 Los Angeles Times, Sep 5, 1896, s . 1; Y.A.HUS. 360-25, lef. 3.
8 72 Los Angeles Times, Sep 6, 1896, s . 2; Chicago Daily Tribune, Sep 6, 1896, s. 9.
236 FiKRETTiN YAVUZ
7 Eylül tarihli Atlanta Constitution gazetesi de Sultana yüklenen haberler

yaymhyordu. Sultanm gücünü azaltmak ba§hg1yla yaymlanan haberde, acil ha
rekete geçilmesi gerektigi, hasta adam olarak tasvir edilen Osmanh Devleti'nin
elçilerin vesayeti altma girebilecegi belirtiliyordu873• 7 Eylül tarihli Times gazetesi
i stanbul'daki õlümler ba§hg1yla verdigi haberde olaylar1 tertip edenlerin yetkililer
oldugu üzerinde duruyordu. Ôlü saylSlyla ilgili diplomatik hesaplara güvenilme
digini, ayaktakimma ise silahlarm belediye yetkilileri tarafmdan dag1ttld1gma dair
kamtlar oldugunu belirtiyordu874• Gazetelerde sürekli olarak bir takim delillerin
oldugu sõyleniyordu. Ancak bu delillerin ne olduguyla ilgili hiçbir habere yer ve
rilmemesi ise bunlarm sadece rivayetlerden ileri geldigi izlenimini veriyordu.
7. Sultan'm Me�ruiyetinin Tart1�tlmas1 ve Katliam Haberleri

Sultan Abdülhamid ve Bab1âli hakkinda bati basmmda yaptlan ele§tirilerin
dozu gün geçtikçe art1yordu. Katliam haberleri Osmanh Devleti'nin d1§ poli
tikadaki prestijini zay1flat1yordu. Bu Osmanh Devleti ve Sultan için büyük bir
olumsuzluktu. Ancak Sultan için en tehlikeli §ey me§ruiyetinin tarti§1lmas1 ola
cakti. 1 890'1.i yillarda meydanda gelen büyük Ermeni olaylarmda Abdülhamid'in
tahttan indirilmesi sürekli gündeme getirilmi§ti. Olaylar neticesinde bu durumun
tekrar gündeme gelmesi ihtimal dâhilindeydi. Üstelik Osmanh Devleti'nin pay
la§ilmas1 tezi dahi ortaya attlabilirdi ve nitekim olaylar sonucu bu husus da gün
deme gelmi§ti.
Ashnda Sultan Abdülhamid ve Osmanh Devleti'ne kar§l i stanbul olaylar1 õn
cesinde de sürekli bir ele§tiri kampanyas1 vardi. Berlin, Frankfurt, Atina gibi büyük
§ehirlerde bu konu hakkinda birçok yaym yaptld1g1, Abdülhamid aleyhine yaztlar
ve §iirler yaztld1g1, Osmanh sefirlerinin yapt1g1 yazi§malardan anla§tlmaktadir875.
Berlinde yay1nlanan bir makalenin ba§hg1 o s1rada Sultan Abdülhamid'e kar§I bati
kamuoyunda olu�an havanm nas1l oldugunu gõstermesi aç1smdan dikkate deger
dir. Haberde ba�hk olarak '51bdülhamid ve Osmanlt Devleti'nde Hiristiyan Katliamt"
tabiri kullamlm1�ti876• Bati basmmda Banka Bask1111'm müteakip bu tarz haber
lerin say1s111111 art1§ gõstermesi beklenen bir durumdu. Nitekim Banka Bask1111
ve i stanbul Olaylan sonucu komiteleri en fazla suçlayanlarm bile Osmanh'yi ve
8 73 7he Atlanta Constitution, Sep 7, 1896, s. 3.

8 74 7he Times, Sep 07, 1896, s . 3.
8 75 BOA, Y.PRK.HR. 22-24, lef. 1-8.
8 76 BOA, HR. SYS. 38-7.
Abdülhamid'i suçlamaya ba�lad1klan gõrülmektedir. Ôrnegin Figaro gazetesi bu

konuyla ilgili haberlere yer vererek �u degerlendirmelerde bulunuyordu:
"Bir avuç Ermeni katliam1 yapt1 deniyor, yine de Ttirk hükümetinin
gõrevi bunu engellemekti. i ngiliz basmmm komediyi and1ran ve temelde
Bab1ali'yi organizatõr gõsteren iddialan di§lansa da Bab1ali'nin sorurnlu
lugu büyüktür. . . Dogu karma§as1 içinde bütün suçlarm gazeteler ve diplo
matlarca yüklendigi bir ki§i beliriyor. Sultan Abdülhamid'ten bahsetmek
istiyorum . . . Ona yõneltilen suçlama, bütün yõnetimi Ytld1z'a toplamas1 ve
yüksek yetkilerini, ruhunun zayifhg1 ve onu d1§ar1dan tecrit eden bir cama
rilla ile yürütmesidir. . . Eskiden sadrazamlar d1§ar1yi (Avrupa'yi) dinlerlerdi.
�imdi her §ey Ytld1z'dan ç1kiyor ve korku ve hatali suikastlarla bula§ffil§
olarak. Türkiye ya§amalidrr ama reforrnlarla"877•
Amerikan basmmda da bu konunun ele almd1g1 dikkati çekmektedir.

Olaylarm hemen ardmdan New York Times'da yaymlanan bir haberde Ístanbul'daki
ayaklanmanm Sultan hükümetinin yetersiz oldugunu gõsterdigi ve Avrupah hü
kümetlerin art1k bu durumu gõrmesi gerektigi ifade ediliyordu. Haberde bir ytldir
�ehrin anar§i smmna varan bir kar1§1khk içinde oldugu, can ve mal güvenligi
nin olmad1g1, insanlarm herhangi bir suçu yokken hapsedildikleri, hayli õlüme
ragmen kimsenin cezalandirtlmad1g1 §eklinde birçok ele§tiriye yer veriliyordu.
Üstelik güç eksikligi gibi bir sorunun olmad1g1, Ístanbul gibi iki §ehrin düze
nini saglayacak polis ve jandarmanm mevcut oldugu dile getiriliyor ve Sultan'm
düzenin korunmasm1 istemedigi belirtiliyordu. Haberde daha da ileri gidilerek,
Ermeni ihtilalcileri olaylar1 ba§latsa da tüm suçun onlara attlmasmm gerçekten
çok komik oldugu ifade ediliyordu. "Komiteciler bankaya girdiler kendilerin savun
dular ve rahatça çtktp gittiler, ancak onlartn yüzlerce trkda;t sokaklarda bogazlandt
lar" deniliyordu. Ele§tiriler bunlarla smirh degildi. Olaylan ara§ttrmak için atanan
komisyonun da hiçbir anlam ifade etmedigi, çünkü bu ki§ilerin saray tarafmdan
atand1g1, bõyle bir durumda saraya kar§l herhangi bir karar almalannm müm
kün olmad1g1 belirtiliyordu. Haberde Bab1âli için olumlu tek ifade hiç §Üphesiz
bankaya yap1lan saldmnm bir suç oldugu ve cezalandirtlmas1 gerektigiydi. Ancak
haberde adamlann serbest birakilmalan da bunu saglayanlarm elçiler oldugu dik
kate ahnmaks1zm budalaca bir §ey olarak gõrülüyordu. Haberin sonunda astl ni
yet ortaya konuyordu. Tek çarenin Avrupah devletlerin i§i ellerine almas1 oldugu,
Sultan'1 tahtmdan etmek istemiyorlarsa veya topraklarm1 bõlmeye hazir degil-
8 77 Kologlu, Avrupa Kiskactnda Abdülhamid, s. 176.

238 FiKRETTiN YAVUZ
lerse, en azmdan ülkesinde düzeni korumas1 için onu zorlamahd1rlar deniyordu.

Haberin son cümleleri de ilginçtir: "Sultan bunu yapabilir, yapmak istemezse geçen
kt; meydana gelen sahneler tekrar olur, bu durum da onun ortadan kalkmast anlamt
m ta;tr'fl78• Sultan'm tahttan indirilmesi ile ilgili haberler bu §ekilde ba§lam1§ ve
devam etmi§ti. Osmanh Devleti'nin payla§tlmas1 tezini en aç1k §ekilde ifade eden
bir Frans1z gazetesiydi. Rappal gazetesi, "Ya Osmanlt Devleti büyük devletlerce pay
la;tlstn, ya da ba;tnda Sultan'tn bulundugu bir federatif devlet olu;turulsun ama her
biri tam ozerk olsun . . . Girit'te bu yola gidildi, Makedonya izleyecek, Ermeniler aym
;eyde kararlt, Avrupa'mn bu istekleri desteklememesi olanakstzdtr'f!79 diyerek aç1kça
Osmanh Devleti'nin art1k payla§tlmas1 gerektigini ifade ediyordu.
Los Angeles Times gazetesi 3 1 Agustos tarihli nüshasmda "Hasta Adamtn
Bogazim Sikmak" ba§hgm1 kullanml§tl. Daily News'e atfen editõr kõ§esinde,
Avrupa'nm Sultan'm tahttan indirilmesi ve Türkiye'nin bõlünmesiyle yüz yüze ol
dugu dile getiriliyordu880• Hartfard Courant gazetesi de "Sultam Tahttan Índirmek"
ba§hgm1 kullanarak devletlerin bu hususu ciddi bir §ekilde ele ald1gm1 ileri sürü
yordu. Yine Londra kaynakh bu haberde, i stanbul'dan ahnan gizli bir telgrafta
bu hususun ciddi bir §ekilde dü§ünüldügüne dair sõylentilerin oldugu ifade edili
yordu. Haberde bunun gerçekle§mesi için oluru almmas1 gereken �eyhülislamm
da bu yolda hareket edeceginin ümit edildigi belirtiliyordu881• Yine �eyhülislam
hususunu ele alan New York Times daha bariz bir §ekilde, "Sultan'dan Daha
Büyük" ba§hg1ru kullaruyordu. Haberde �eyhülislam'm Türk hükümdarm1 taht
tan indirebilecegi, Amerikan'm eski bakaru Oscar Straus'un da devletlerin sultaru
yerinden edebilecegine dair konu§malarm oldugunu sõyledigi ifade ediliyordu.
�eyhülislam' a atfen kõle sahibinden daha güçlü ifadesini kullanan gazete Straus'un
§U ilginç ifadelerine yer veriyordu: ':Abdül refarmlart garanti ederse hakimiyetine de
vam edebilir'f!82• Sultan'm gitmesi konusunu en fazla ele alan New York Times'm
14 Eylül tarihli nüshasmda "Türkler Gitmeli" ba§hg1 kullaruhyordu. Haberde
i ngiliz kamuoyunda bõyle zalimce hareket eden bir milletin art1k yeryüzünden
yok olmas1 gerektiginin dü§ünüldügü belirtiliyordu883• New York Times'm 15 ve
8 78 New York Times, Aug 29, 1896, s . 4.

8 79 Kologlu, Avrupa Ktskactnda Abdülhamid, s . 176.
880 Los Angeles Times, Aug 31, 1896, s. 2.
881 lhe Hartfard Courant, Sep 1 1 , 1896, s . 1.
88 3 New York Times, Sep 14, 1896, s. 4.
16 Eylül tarihli nüshalarmda da bu konu ele almm1�t1. "Sultan't Tahttan indirmek"

ve "Türkiye'deki Tehditler" ba�hklar1yla verilen haberlerde, Jõntürk Partisi'nin
Sultan'1 tahttan indirmek için Ístanbul'un her tarafma ilanlar dagitt1gi, bir hafta
içerisinde ciddi olaylarm gerçekle�tirecegine dair saglam duyurnlar ahndtg1 ifa
de ediliyordu884. 15 Eylül tarihiyle Londra Sefiri Andrapulous Pa�a'nm Hariciye
Nazm Tevfik Pa�a'ya gõnderdigi telgrafta Standard, Daily Chronicle, Daily News
ve Morning Post gazetelerinde yayinlanan Sultan'1 suçlayan haberlerle ilgili bilgi
veriliyordu. Ttirk yetkililerinin Ermenileri õldürmelerine ragmen serbest b1raktl
malar1 nedeniyle Sultan bu gazetelerde sert bir biçimde ele�tiriliyordu885.
Almanya ve Londra'daki Osmanh kar�1t1 geli�melerle ilgili bilgi veren New
York Times ise '51.lmanya'da Kizginlik" ba§hgm1 kulland1g1 haberde, ülke genelinde
büyük bir Türk kar§tthgmm ba§lad1gm1, Almanya'nm büyük §ehirlerinde Sultan'm
tahttan indirilmesi için geni§ çaph toplanttlarm yaptld1gm1 ve tüm bu toplanttlar
da Bab1âli'nin katliam olarak tabir edilen olaylardan sorurnlu tutuldugunu bildiri
yordu886. Aym gazetenin "Londra Son u ndaAyaklandi " ba§hgiyia verdigi haberde ise
durumun ne kadar ileri gõtürüldügü ortaya ç1kmaktadir. Haberde Türkiye'nin çok
ileriye gittigi, Tory Partisi'nin yeni bir haçh seferinden bahsetmeye ba§lad1g1 ve
Abdülhamid'in tahttan indirilmesinin kaçmtlmaz oldugu sõyleniyordu. Cardiff'te
yaptlan toplant1da da bu hususlarm õn plana ç1kt1g1 belirtiliyordu887. Arahkh ola
rak Sultan'm tahttan indirilmesi üzerine haberler yapan New York Times gazete
sinin Eylül ortasmdan sonra bir süre bu tür haberlere yer vermedigi gõrülmekte
dir. Tam bu s1ralarda gazetelerde sansasyonel bir haber yay1nlamyordu. "Türk'ün
Kant Aktt " ba§hg1yla verilen haberde Sultan Abdülhamid'e suikast düzenlendigi
belirtiliyordu. Bir suikastçmm b1çag1yla õldügü sõyleniyor ba§hgiyla Í stanbul'dan
ahnd1g1 belirtilen haberde bõyle bir dedikodunun oldugu ifade ediliyordu888.
30 Eylül tarihli New York Times gazetesinde yine Sultan'm tahttan indiril
mesiyle ilgili uzunca bir habere yer veriliyordu. Bab1âli'nin zay1f taht1 ba§hgiy
la verilen haberde, Amerika'nm Ístanbul eski elçisi Oscar Straus'un bu meseleyi
uzunca ele ald1g1 bir makalesi yay1nlanm1§tl. Makalede i§lenen tema Bab1âli'nin
88 4 New York Times, Sep 15, 1896, s . 5; Sep 16, 1896, s . 1.

885 BOA, HR. SYS. 2758-45, lef. 1-3.
88 7 New York Times, Sep 13, 1896, s. 1.
888 Los Angeles Times, Sep 20, 1896, s . 1.
tüm geli§melerden sorumlu olduguyla ilgiliydi889• Basma yans1yan haberlerde

Sultan'm tahttan indirilmesi hususu sürekli gündemde tutuluyordu. Ancak za
man geçtikçe bu tutumun radikal bir hal ald1g1 gõrülmektedir. "Sultan'tn Sorunu"
ba§hg1 ile verilen haberde Abdülhamid'in tahttan indirilmesinin ve Osmanh'nm
Avrupah bir devlet himayesine girmesinin de yeterli olmad1gi belirtiliyordu.
Avrupa Türkiyesi'nin payla§tlmasmm tek radikal çõzüm oldugu, i stanbul'un ise
devletlerden biri tarafmdan Í§gal edilmesi gerektigi ifade edilerek ashnda büyük
devletlerin temelde istedikleri husus aç1kça ortaya konuyordu890• Gazete 30 Ekim
tarihli nüshasmda da bu konuyu ele ahyor ve "Türkiye'de Vahim Endi1e" ba§hg1yla
Sultan'm tahttan indirilmesinin tekrar õnerildigi, i stanbul'da büyük bir endi§e
nin hakim oldugu ve õzellikle diplomatik çevrelerde tahttan indirilme hususunun
gündeme geldigi belirtiliyordu891•
Tüm bu olumsuz yaymlara kar§l Osmanh Devleti'nin itirazlan ise bati ba
smmda neredeyse hiç yanki bulmuyordu. Nadiren ç1kan yaztlardan birinde New
York Times gazetesi kisaca Osmanh Devleti'nin §ikâyetlerini dile getiriyordu.
i stanbul'dan alman bilgiye gõre Türk resmi çevreleri õzellikle i ngiliz basmmm
tavnm ele§tiriyordu. ingiliz basmmm Türk hükümetine kar§l neden kõrlemesine
bir kampanya içerisinde oldugunun, ingiliz hükümetiyle anla§mak için hükümet
binalanna bomba atan i rlandah Fenianlar gibi hareket eden Ermeni anar§istlerine
sempatiyle yakla§tlmasmm anla§tlmad1g1 dile getiriliyordu892• Osmanh Hükümeti
lehine saytlabilecek yegâne haberler ise i stanbul'da çe§itli semtlerde bulunan
bombalarla ilgiliydi.
Hartford Couranlm 12 Eylül tarihli nüshasmda bomba fabrikas1 bulundu
ba§hg1yla istanbul polisinin Kas1mpa§a mezarhgmm yakinmdaki bir kilisenin al
tmda Ermeni komitelerine ait bir bomba fabrikas1 buldugunu, burada Baruthane-i
Amire'ye giden bir de tünel ke§fedildigi ifade ediliyordu893• Los Angeles Times
gazetesi de verdigi haberinde kilisede bulunan bombalarla ilgili bilgi veriyordu.
Haberde üç §Í§e nitrik asit, iki §Í§e sülfürik asit, on dõrt pound (6,5 kg.) gliserin
ve patlay1c1 yap1mmda kullamlan iki alet bulundugu ifade ediliyordu894• Chicago
889 New York Times, Sep 30, 1896, s . 5.

8 90 New York Times, Oct 25, 1896, s . 13 .
89! New York Times, Oct 30, 1896, s. 5.
8 92 New York Times, Sep 17, 1896, s . 5.
8 93 The Hartfard Courant, Sep 12, 1896, s . 1.
8 94 Los Angeles Times, Sep 25, 1896, s . 3.
Daily Tribune'un 1 8 Eylül tarihli nüshasmda da bomba haberlerine yer veriliyor

du. i stanbul polisinin Üsküdar'da bir Ermeni evinde birçok bomba buldugu, aym
yerde iki eleba§tyla birlikte birçok komitecinin yakaland1g1 ve bir olay gerçekle§
tireceklerini itiraf ettikleri bildiriliyordu895• Her ne kadar bombalar bulunduguna
dair haberler ara ara gazetelerde yaymlamyor olsa da katliam temas1 izlenmeye
devam ediyordu. Bununla birlikte baz1 haberlerde Ermenilerin din degi�tirmeye
zorland1g1 da iddia ediliyordu. Ôrnegin New York Times kaynagmm güvenilir ol
dugunu sõyledigi bir haber yay1nlayarak, Van bõlgesinde iki ay içerisinde 10000
Ermeni'nin zorla din degi§tirmek durumunda kald1gm1 belirtiyordu896• i ki ay gibi
kisa bir sürede bu kadar insanm nasil din degi§tirdigi hakkinda herhangi bir yo
rum yapilmayan bu haberin kaynagmm da belirtilmemesi propaganda amac1 güt
tügü izlenimini vermektedir.
Kamuoyunda katliam sõyleminin canh tutulmas1 için Ekim aymda dahi
bu tür haberlere yer verildigi gõrülmektedir. Bir yandan Sultan ve Osmanh
Hükümeti'nin me�ruiyeti tart1§1hrken õte yandan katliam haberlerine tamkl1k et
tigi sõylenen ki�ilerle ilgili haberler sütunlara ta�1myordu. Washington Post ile Los
Angeles Times 19 Kas1m tarihiyle verdikleri aym haberde, yaralilarm denize atil
d1gm1 Hiristiyan bir Türk'ün tamkhg1yla veriyordu. Haberde Madji Rasina adh
Hiristiyan Türk'ün New York'a geldigi ve üç günlük katliamda 30000 Ermeni'nin
õldürüldügünü, arabalara doldurulan cesetlerin denize dõküldügünü, yaraltlar
denize dõkülürken seslerinin i�itildigini ileri sürüyordu897 • Ciddiyetten uzak bir
�ekilde bir rivayete dayanarak 30000 rakamm1 veren bu iki gazetenin diger haber
lerine de §Üpheyle yakla§mak gerekir. Ôlü saylSlyla ilgili diger gazetelerde ç1kan
haberler arasmda da büyük farklarm olmas1, konuyla ilgili büyük bir bilgi kirlili
ginin oldugunu gõstermektedir.
Osmanh lehine nadiren ç1kan haberlerden birinin Chicago Daily Tribune'de
yaymlad1g1 gõrülmektedir. Berlin'den ahnan ve Alman Nord Deutcsher Zeitung ga
zetesinde yay1nlanan haberde, Ermenilerin bogazlanmasmm hakh oldugu ifade
ediliyordu. Sultan'm hâkimiyetine karp hareket edenlerin hakh bir §ekilde ceza
land1rild1g1, Ermeni s1kintilarmm ba§ sorumlularmm ise Amerikan misyonerleri
oldugu belirtiliyordu898• Alman Loka!Anzeigerin i stanbul eski elçisi Baron Jetsche

896 New York Times, S e p 26, 1896, s . 5.
8 97 The Washington Post, Oct 19, 1896, s . 6; Los Angeles Times, Oct 19, 1896, s . 1.
242 FiKRETTiN YAVUZ
ile yaptigi mülakatta da dikkati çeken hususlar üzerinde durdugu gõrülmektedir.

Elçi Ermeni isteklerinin haksiz ve uygulanamaz oldugunu dile getirip din ve ti
caret alanlarmda son derece õzgür bir §ekilde ya§adiklarmi ve çok zengin olduk
larmi belirtiyordu. Ancak Osmanli Hükümeti'nin ayaklanmayi bastirmada yanh§
bir yol takip ettigini dile getiren Jetsche, suçlu ile suçsuz Ermeni'nin aynmmm
yaptlamadigmi sõylemi§ti. Ayaklanmanm liderlerinin Cenevre'de yeti§mi§ hush
genç Ermeniler oldugunu, ayaklanma esnasmda õldürülenlerin ise yalmzca yüzde
onunun suçlu oldugunu belirtmi§ti. Bu konuyla ilgili olarak Sultan'i çok ciddi
bir §ekilde uyardigim da belirten elçi, bati basmmda pek rastlanmayan bir tavirla
olaylari degerlendirmi§ti899• Almanya'nm i stanbul olaylarma yakla§immi gõster
mesi açismdan Berliner Tageblatlta yayinlanan haberde dikkate degerdir. Haberde
olaylar esnasmda Gaiata Askeri Kumandam olan Mustafa Pa§a ile yaptlan müla
kata yer veriliyordu.
Berlinde yayinlanan Berfiner Tageblatt gazetesinin 23 Kasim 1 896 tarihli sa
yismda Osmanh Bankasi Baskmi ile ilgili olarak adi geçen gazetenin bir muhabiri,
Mustafa Pa§a ile gerçekle§tirdigi uzunca mülakati sütunlarma ta§imi§tI. Bu gõrü9-
mede Gaiata Askeri Kumandam muhabire §Unlari sõylemi§tir:
"Bana verilen ilk haberde, bankaya zorla baskm yaptld1g1 ve para al
mak için girildigini sõylediler. Bu haber üzerine derhal olay yerine gittim.
B anka yakmmda birçok askerin cesetlerini sokak ortasmda gõrdüm . O s1-
rada yammda bir bomba patlad1. Pencerelerden silah ve taraçadan bomba
atan bu fesatçtlar1 bankadan ç1kartmay1 dü§ündüm. Derhal bankayi askerle
ku§attlm. B ankanm kar§1smda bulunan Su �irketi dairesinin yüksek taraça
smdan ihtilalcilere kar§I koyabilmek için §irket memurlarmdan izin istedim.
ihtilalciler yukar1dan ate§ etmekte idiler ve bizi yanlarma yakla§t1rm1yorlar
d1. Bõylece pencereden pencereye, taraçadan taraçaya silah atabilmek kolay
olacakt1. B ankaya biti§ik reji dairesinden kaçmayi ba§arm1§ memurlardan
bilgi ald1m . O malarda õglen saat 14:30'du. ihtilalciler bankayi havaya
uçurmakla tehdit ediyorlard1. B iraz vakit kazanmak için istedigim müsa
adeyi reddettiler. Tehlike her dakika art1yordu. Kan dõkmemek için hiçbir
§ey yapamayacak bir durumda kaldim. O vakit Ermenileri derhal püskürtüp
veya kendilerini tutuklayip, hatta onlar1 yok edebilmi§ olsayd1m bu gün or
tada Ermeni sorunu kalmazd1. Nispeten az õlü vererek binlerce insan kur
tulmu§ oldurdu".
8 99 Boston Daily G/obe, Oct 5, 1896, s. 5; 1he Atlanta Constitution, Oct 5, 1896 s. 2;
BOA, HR.SYS. 2734-30.
ilk aç1klamalann ardmdan muhabirin "size bir 1ey soracagtm, Ermeni sorunu
kalmazdt diyorsunuz acaba neden kafmazdt " demesi üzerine Mustafa Pa§a verdigi
cevapta durumu §U §ekilde aç1kliyordu:
"�unun için kalmazd1. Bu olay sonunda Müslümanlar tarafindan
yaptlan õç alma olaylarmm, Avrupa'daki fesatçtlar tarafmdan aleyhimize
bir silah gibi kullantlmasma imkân kalmamt§ olurdu. Ermeniler Osmanl.t
Bankas1'na yapttklar1 baskm üzerine bütün Avrupa'nm koruma hisleri
ni kaybederlerdi. Osmanl.t Bankas1'nm etrafmdaki mücadelenin uzamas1,
bomba ve silah seslerinin mütemadiyen i§itilmesi ahalide büyük bir heye
can yaratt1. Bu heyecan gittikçe büyüyerek, bir kl.Slm ahaliye sirayet etti.
Mücadele derhal bast1rtlm1§ olsayd1, bu derece tecavüzlere meydan kalmaz
d1. Hâlbuki mücadelenin devam etmesi üzerine artan heyecam bast1rabil
mek için sarf ettigim gayretler bo§ta kald1. Bu banka olaym1 henüz lavtlc1m
iken bast1rabilmi§ olsayd1m, Avrupa'nm bir talam katilleri korumasma ma
hal kalmaz ve Ermeni Sorunu ortadan kalkard1. Anla§iliyor ki ahalinin i§e
kar1§mas1 bizi Avrupa nazarmda siyasi politikam1zm kazanacag1 ba§artdan
yoksun b1rakm1§t1r"
Mülakatm devammda olaylan Osmanh memurlarmm düzenledigine dair

sõylentilerin ele almdig1 dikkati çekmektedir. Genelde sopactlar meselesi olarak
adland1rtlan bu durumun Osmanh memurlar1 tarafmdan düzenlenip düzenlen
medigini soran muhabire Mustafa Pap kesinlikle bõyle bir §eyin sõz konusu ol
mad1gm1 sõyleyerek §U §ekilde cevap vermi§ti:
"Kesinlikle, bu sopactlar sadece Müslüman ahali degildi. Bunlarm ara
sma Rum, hatta Katolik Ermenilerle, ispanyol Musevilerin de kattld1klar1m
gõzlerimle gõrdüm. Zira Ermeni dinamitçilerin yapt1klar1 zararlara bütün
ahali maruz kam1§t1r. Sokaklardan geçen Ermeniler de zarar gõrmii§lerdir.
Tegmen Ahmet Efendi sopactlara kar§t durmu§tur. Tegmen Ahmet Efendi
gibi birçok asker de bunlara kar§t gelmi§tir. Biz Türkler bize saldtrmayanla
ra asla dokunmayiz. Lakin bize saldmrlarsa o vakit biz bütün kuvvetimizle
kendimizi koruruz"900•
Bu mülakatla ilgili olarak bilgi veren Hans Barth, Ey Türk Kendini Savun
adli eserinde Haliç'teki diplomatik entrikanm, provokatõrleri himaye etmek için
Galata askeri komutam Mustafa Pa§a'yi engellemek üzere derhal i§e koyulduguna
dair ilginç bir degerlendirmede bulunmu§tur9º 1.
900 Akan, "Ermenilerin istanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm1", s. 18-19.

901 Hans Barth, Türk Savun Kendini, çev. Prof. Dr. Selçuk Ünlü, Türk Dünyas1
244 FiKRETTiN YAVUZ
8. Mahkeme Sürecinin Bati BaslDlfla Yans1D1alan

Bati basmmm olaylarm mahkeme sürecini ayrmtlli bir §ekilde haber konu
su yapmad1g1 dikkati çekmektedir. Gazetelere yans1yan ilk haberlerde davalarm
gõrülecegi olaganüstü bir mahkemenin kuruldugu belirtiliyordu. Daha sonraki
süreçle ilgili olarak ise çok nadir haberler yaptld1g1, yaptlan haberlerde ise genel
olarak mahkemenin adil olmad1g1 üzerinde duruldugu gõrülmektedir. New York
Times'm 1 Eylül tarihli nüshas1 Türk ayaklanmactlarm yargtlanmas1 ba§hg1yla õzel
bir mahkemenin kuruldugunu duyuruyordu. Haberde son olaylara kart§an 400
Müslüman ve Ermeni'nin mahkemesi için õzel bir jüri olu§turuldugu belirtiliyor
du902. Hartford Courant gazetesi de aym tarihte evler yagmaland1 ve hizmetçiler
õldürüldü ba§hg1yla birlikte mahkemenin olu§turuldugunu duyuruyordu903.
4 Eylül tarihinde "Olaganüstü Mahkeme ilk Oturumunu" yapt1 ba§hgm1 kulla
nan Times gazetesi 143 ki§inin iddianamelerinin okundugunu, 16 ki§inin sorguya
çekildigini ve 12 ki§inin ise §ahit olarak dinlendigini belirtiyordu904. New York
Times'm aym tarihli nüshas1 ise Türk ayaklanmacilan mahkeme edilecek ba§hgm1
kullanmt§tl. Haberde Bab1âli'nin yabanc1 elçiliklere olaylara kar1§anlar1 zaman ge
çirmeksizin mahkeme edip sert cezalara çarptiracagm1, gõrevini kõtüye kullanan
polis ve askerlerin de bu çerçevede mahkemeye ç1kartlacaklarm1 bildirdigi sõyle
niyordu. Haberde Müslüman ve Ermenilere ait 143 iddianamenin okundugu da
belirtiliyordu905. Bu ilk haberlerin ardmdan mahkemede gõrülen davalarla ilgili
gazetelerce uzunca bir süre haber yaptlmadig1 gõrülmektedir.
New York Times'm 1 Ekim tarihinde verdigi bir haberde Müslümanlarm
on be§ yil hapse mahkiim edildigi, Banka Baskm1'yla ilgili olanlarm tamammm
ise idarnla cezalandirild1gi duyuruluyordu. Haberde on be§ ytla mahküm olan
Müslümanlarm saymnm birkaç ki§i ile smirh kaldig1 ve bu ki§ilerin mahkeme
edilip suçlu bulunan ilk ayaklanmactlar oldugu ifade ediliyordu906. Aym tarihli Los
Angeles Times da bu konuyu ele ahyordu. Ba§hk olarak ''Babtali Suçlu Bulundu" ifa
desini kullanan gazete büyük devlet elçilerinin Bab1âli'ye sert bir nota verdiklerini
sõylüyordu. Assocaited Press'ten ahnan haberin devammda birkaç Müslüman'a
Ara�tumalan Vakfi, istanbul, 1988, s. 33.

903 7he Hartford Courant, Sep 1 , 1896, s. 2.
90 4 7he Times, Sep 04, 1896, s. 3 .
9os New York Times, Sep 4, 1896, s. 5.
906 New York Times, Oct 1 , 1896, s. 5.
on be§ ytl hapis cezas1 verilirken, olaylara kart§ttklarmdan §Üphe edilen ve isimleri
uzun listeler olu§turan Ermenilere ise idam cezas1 verildigi dile getiriliyordu907•
Chicago Daily Tribune ise konuyla ilgili daha sert ifadeler kullanmt§tl. "Türk'ün
Yo/u" ba§hgm1 kullanan gazete bu tarihten sonra Sultan için kullamlan "Konu;maya
degmez-igrenç-Türk" tabirini sütunlarma ta§tyordu. "jgrenç Türk Adaleti Naszf
Yonetiyor" sorusuyla verilen haberde, birkaç Müslüman'a Ermeni õldürdükleri ne
deniyle on be§ ytl hapis cezas1 verilirken, Ermeni olarak degil de Hiristiyan olarak
tabir edilen birçok ki§iye de idam cezas1 verildigi ifade ediliyordu908•
Bu süreçte gazetelerin ele ald1g1 bir ba§ka konu ise i stanbul hapishaneleri
nin Ermeni mahkUmlarla dolu olduguydu. New York Times'm 1 1 Ekim tarihli
nüshasmda Ttirkiye'deki Ermeni mahkümlar ba§hgtyla i stanbul hapishanelerinin
Ermenilerle dolu oldugu belirtiliyordu. i stanbul'dan ahnan bilgiye gõre buradaki
hapishanelerde o kadar çok Ermeni vard1 ki ba§ka herhangi birini buralara koymak
mümkün degildi. Haberde Ermenileri yargtlamak için olu§turulan mahkemenin
davalan ele almak için yetersiz oldugu ve bu nedenle ikinci bir mahkemenin te�kil
edilecegi de belirtiliyordu. Haberde en dikkati çeken nokta ise Ermenilerin mah
kemesinde adalet gõzetilmedigine dair ifadelerdi909• Aym konuyu ele alan Atlanta
Constitution da "Yetersiz Defifferfe Suçfanan Ermenifer" ba§hg1m kullamyordu.
Haberde hapishaneler Ermenilerle o kadar dolu ki daha fazlasm1 barmdirmas1
mümkün gõrünmüyor denilmekteydi. Mahkemenin adil olmad1g1 ileri sürülen
haberde mevcut mahkemenin yetersizliginden dolay1 yeni bir mahkemenin daha
te�kil edildigi belirtiliyordu910• Gazetelere nadiren yans1yan mahkeme haberle
rinden biri de Haskõy Ermeni papaz1yla ilgili olamyd1. Hartford Courant gazetesi
'1dam Cezast Verifdi" ba§hgm1 kulland1g1 haberde, Türkler bir Ermeni papazm1
cezalandird1 ibaresine yer veriyordu911• Aym konuya Ttirk mahkemesi ba�hg1yla
deginen New York Times ise idam cezasmm verilme nedeninin papazm dolabmda
dolu bir tabanca bulunmas1 oldugunu, papaz o s1rada evinde olmamasma ragmen
cezanm verildigini ifade etmi§ti912•
Mahkeme'nin ilga edilmesiyle ilgili ç1kan haberlerde bunun sebebi olarak
907 Los Angeles Times, Oct 1, 1896, s. 2.

908 Chicago Daily Tribune, O c t 1, 1896, s . 5.
909 New York Times, Oct 11, 1896, s . 5.
9 10 Atlanta Constitution, Oct 1 1 , 1896, s. 15.
9 11 1he Hartfard Courant, Nov 19, 1896, s . 2 .
912 New York Times, Nov 19, 1896, s . 1.
246 FiKRETTiN YAVUZ
Osmanh Hükümeti üzerine yaptlan basktlar gõsterilmektedir. Büyük devletlerin

basktlarmm mahkemenin kaldirtlmasmi sagladigi, mahkeme tarafmdan verilen
tüm kararlarm ise temyize gõnderildigi ifade ediliyordu913• New York Times gaze
tesi de ba§hk olarak Turk mahkemesi tabirini kullandigi haberde, Babiâli üzerine
yabanci elçilerin yaptiklari baski neticesinde mahkemenin kaldirtlmasmm saglan
digi ve ahnan tüm kararlarm temyize gõnderildigi ifade ediliyordu914•
Mahkeme sürecine dair çok fazla haber yapmayan bati basmi aym tavnm
mahkumlara verilen genel afta da gõstermi§ti. Genel affm ilan edildigi tarihte
gazetelerin birkaç haber di§mda herhangi bir bilgi vermedigi dikkati çekmekte
dir. Hartford Courant, "Sultan Merhamet Gosterdi" ba§hgiyla, iki bin Ermeni'ye
genel af çikardigmi ve idam cezalarmm hapse çevrildigini belirtirken915, Boston
Daily Globe, "Sultan Íki Bin Ermeni'ye Íyilik Gosterdi" ba§hgiyla verdigi haberde, 90
Ermeni'nin idam cezasmm hapse çevrildigini ifade ediyordu. Haberde sultanm bu
merhametinin sebebinin ise Ermeni patrigi Ormanyan'm mahkumlara merhamet
etmesi için yaptigi ba§vurusu oldugu ve üç ay içerisinde serbest birakilmalanmn
beklendigi ifade ediliyordu916•
Bati basmmm Banka Baskim ve istanbul Ermeni olaylarma yakla§imi ilk
ba§larda dogrudan bankanm basilmasi ile ilgili haberlere dayamrken, zaman geç
tikçe bu tutumda bir degi§me oldugu dikkati çekmektedir. Katliam haberleri ile
kamuoylarmi yõnlendiren gazeteler bir süre sonra Babiâli ve Sultan'm me§ruiyeti
ni tartl§maya ba§lami§lardi. Nihayet Osmanh Devleti'nin payla§tlmasi dahi gün
deme getirilmi§ti. Bu süreçte Osmanh Devleti ise kendisine kar§i bati basmmda
olu§an bu tutumu degi§tirmek için bir takim yollar arami§tl. Bunlarm ba§mda
menfi haberleri tekzip ettirmek ve olaylarla ilgili haberleri bati gazetelerinde ya
yinlatmak geliyordu.
9. Osmanh Hükümeti'nin Batt Basmmda Haber Yaymlatrna Çabalan
Osmanh Devleti bati basmmda aleyhinde ba§layan kampanyaya kar§i iki
farkh §ekilde kar§illk vermeye çah§mi§tl. Bunlardan birincisi Avrupa'da faaliyet
gõsteren Ermeni komitelerinin hareketlerini takip etmek ve bunlari neticesiz bi
rakmak, ikincisi de yaym yoluyla i stanbul ve Anadolu'da ya§anan gerçek olay
lari Avrupa kamuoyuna duyurabilmekti. Avrupa'nm büyük §ehirlerinde bulunan
9 13 7he Hartfard Courant, Nov 19, 1896, s. 2 .

9 l4 New York Times, Nov 19, 1 8 9 6 , s . 1 .
915 7h e Hartfard Courant, D e c 2 3 , 1896, s . 1.
9 16 Boston Daily G!obe, Dec 23, 1896, s. 12 .
OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÕRÜ 247
Osmanh elçilerinin bu iki faaliyeti de gerçekle�tirebilmeleri için her �eyden õnce

paraya ihtiyaçlar1 vardi. Hem casusluk hem yaym faaliyetleri bu elçilerin en õnem
li masraf kalemini olu�turuyordu. Bu konu hakkmda birçok õrnek vermek müm
kündür. Ôrnegin Washington Post gazetesinde Osmanh lehine ç1kan haberleri
Hariciye Nezareti'ne bildiren Ali Ferruh Bey'in basmda bir haber yaymlatmanm
hayli masrafu oldugunu gõsteren ifadeleri dikkate degerdir. Ali Ferruh Bey "bir
Amerikan gazetesi tarafindan ilk defa bu yaztlarfa misyonerlere ve Ermeni taraftarla
rtna cevap verilmi; oldugunu" belirterek, "belki binlerce do/ar harcansa bundan daha
iyi etki yapamazdt " diyordu917.
Bu zorluklara ragmen Avrupa ve Amerika'daki Osmanh elçileri bu hususta
büyük çaba gõstermi§lerdi. Nitekim Banka Baskm1 sonrasmda bati gazeteleri
nin genelinde Sultan Abdülhamid ve Osmanh Hükümeti'ni suçlayici yaymlann
say1Sl hayli artmi§ti. Osmanh Hükümeti ise geli§en bu durum üzerine harekete
geçmeye mecbur kalmi§ti ve yapabildikleri ilk §ey bu tür yaym yapan gazetele
rin Osmanh topraklarma giri§lerinin engellenmesi olmu§tu. Amerika basmmda
Türkler aleyhine çikan haberleri Washington Büyükelçisi Mavroyani Bey sürekli
olarak Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'ya bildiriyordu918. Bu tür yaymlara kar�i ahnan
ilk õnlem ise gazetelerin ülkeye giri§lerinin engellenmesi olmu§tu. Washington
Post gazetesinde yay1nlanan bir haber yüzünden bu gazetenin ülkeye giri§inin en
gellenmesi için adi geçen sefaretin yaz1Sl bu durumu ortaya koymaktadir919. Aym
durum Avrupa için de geçerliydi. Avrupa'da da ahnan ilk õnlem gazetelerin ülkeye
giri§lerinin yasaklanmas1 olmu§tu.
Ashnda, Avrupa kamuoyunun bu denli Osmanh Devleti aleyhine yaym faali
yetlerine ha§lamasi 1890'h yillann ha§mdan itibaren ha§lami§ti. Bu propagandanm
en õnemli sebeplerinden birisi §Üphesiz ki Sultan Abdülhamid'in d1§ politikada
takip etmi§ oldugu siyasetti. O, 1 878'den itibaren daha çok Almanya'ya yakla§ffil§
ve i ngiltere'den uzakla§mi§tlr. Bunun sonucu olarak i ngiliz, Rus ve Frans1z §irket
ler Osmanh Devleti'ndeki üstünlüklerini Alman-Avusturya ortakliklarma kay
betmeye ba§lam1§lardi. i ngiliz ve Amerikan kamuoyu bu sebepten dolay1 Osmanh
Devleti'ne kar§t olumsuz bir taVIr takmmaya ba§lami§lardi.
9 1 7 Selvi, "Efsaneden Gerçege Ermeni Soykmm1 Tarihi Yaz1mi", s. 112.

9 1 8 BOA, HR. SYS. 66-1.
9l9 BOA, HR.SYS . 66-32 .
248 FiKRETTiN YAVUZ
Bu çerçevede Banka B askm1 ve i stanbul Olaylan'ndan sonra i ngiliz, Frans1z

ve i talyan gazeteleri Ermeni Sorunu ve Girid ile ilgili haberler yayml..tyordu. Bu
gazetelerde Sultan ve Bab1âli hakkinda menfi yaztlar yaztld1g1 için Londra, Roma
ve Paris gibi Osmanl..t büyükelçiliklerinden bu gazetelerin Osmanl..t topraklarma
giri�inin yasaklanmas1 isteniyordu. Mesela Londra Sefareti, Ermenilerle ilgili ta
rafu haberler yapan Times, Daily Chronicle, Westminister Gazette ve Daily News
gazetelerinin 9 Eylül tarihli nüshalarmda gayet dü�manca bir dil kulland1klarm1
ve ülkeye giri�lerinin yasaklanmas1 gerektigini belirtiyordu920• Roma Sefareti de
Cenevre'de ne�redilen Figaro gazetesinin 10 Eylül tarihli nüshasmda Osmanl..t
Devleti hakkinda gayet kõtü ifadeler içeren bir haberin yaymland1gm1 ve bu ga
zetenin Osmanl..t topraklanna giri�inin yasaklanmas1 gerektigini bildiriyordu921•
Paris Sefareti'nin 10 Eylül tarihinde gõnderdigi yaz1da Petit Parisien ve bir ba�
ka gazete d1�mda o günkü diger bütün Frans1z gazetelerinin Osmanl..t Devleti'ne
giri�lerinin yasaklanmasmm uygun oldugunu ifade ediliyordu922• Bu yasaklama
yõntemiyle birlikte Osmanl..t Hükümeti'nin ba�vurdugu diger yol bati basmmda
haber yaymlatmakt1.
Berlin Sefareti'nin 5 Eylül tarihiyle Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi yaz1-
da bu tür bir çabadan bahsediliyordu. Yaz1da Almanya gazetelerinde tek tarafu
yaymlar yap1ld1g1 belirtiliyordu. Gazetelerde yaymlanan haberlerin kaynag1 ola
rak istanbul muhabirlerinin gõnderdigi telgraflar da yaz1 ekiyle yollanm1�t1 ve bu
konu hakkinda acil õnlemler al..tnmas1 isteniyordu923• Osmanl..t Hükümeti Alman
basmmda ç1kan bu tür yaztlar1 gazetelerde yay1nlatt1g1 haberlerle tekzip etme yo
luna gitmi�ti. Berlin Sefareti'nin bu hususta yogun çaba sarf ettigi gõrülmektedir.
Bu amaçla Alman gazetelerine müracaat edilerek haber yay1nlatma taleplerinde
bulunuluyordu924. Berlin Sefareti'nin Hariciye Nezareti'ne gõnderdigi bir yaz1da
bu konu hakkinda bilgi veriliyordu. Alman Gazette Du Nordda yay1nlanan ay
nntili bir haberin diger Alman gazeteleri ile baz1 yabanc1 gazeteler tarafindan da
kullantld1g1 belirtiliyordu925 • Bu yaymm kamuoyunda iyi bir tesir birakt1g1 belirti
lirken ileri gelen ki�ilerle yap1lan gõrü�melerde makalenin �ekil ve ifade tarzmm
920 BOA, Y.A.HUS. 359-10, lef. 2.

921 BOA, Y.A.HUS. 359-10, lef. 4 .
922 BOA, Y.A.HUS. 359-10, lef. 3 .
92 3 BOA, HR. SYS. 37-33/34, lef.1-4.
92 4 BOA, HR.SYS. 37-54.
92 5 BOA, HR. SYS. 37-40, lef. 1-2.
takdir edildigi ifade ediliyordu. Ôte yandan Osmanh kar§1t1 geli§melerle ilgili de
bilgi verilen yaz1da, daha ônce Merzifon Olaylan nedeniyle idama mahkum edil
dikten sonra batili devletlerin müdahalesiyle kurtulan Tomayan'm ve Protestan
papazlannm ôzellikle Lepsius'un da Ermeni Sorunu'nu gündemde tutmak için
yogun çabalar sarf ettigi belirtiliyordu926. Bu konuyla ilgili gõnderilen ba§ka bir
yaz1da ise Tomayan ve Protestan papazlarmm yapt1g1 konferanslarla ilgili basmda
ç1kan haberlere yer veriliyordu. Tomayan'm büyük milletlerin Ermeni Sorunu'na
bir çõzüm getirmelerinin dogru oldugunu ileri sürdügü belirtilirken, baz1 gazete
ler de onlara kar§I haberler yapiliyordu. Pist ve Gazette de Colognie gazetelerinde
anar§ÍSt ve ihtilalcilere hedefl.eri ne olursa olsun yard1m etmenin dogru olmad1g1
üzerinde duruyorlard1927•
Ermeni komitecileri için ônemli bir merkez olan Cenevre'de de t1pki Berlin
Sefareti'nde oldugu gibi büyük bir çaba sarf edildigi dikkati çekmektedir. 23 Eylül
tarihiyle Cenevre §ehbenderliginden gõnderilen yaz1da, Osmanh Devleti aleyhi
ne ç1kan haberlere kar§I tekzip için harcanan çabadan bahsediliyordu. Bu amaçla
Cenevre'de yay1nlanan Stavino gazetesinde bir tekzipname yay1nlatild1g1 belirti
liyordu. Ôte yandan "19. Asir" adh bir gazeteye yapilan ba§vurunun ise olumsuz
kar§iland1g1 dile getiriliyordu928. Aym §ekilde Amerika'da da bu tarz bir faaliyet
içerisinde olundugu dikkati çekmektedir. Washington ortaelçisinin baz1 gazete
lere tebligatlar gõnderdigine dair Hariciye Nezareti'ne bilgi verdigi gõrülmek
tedir929. Ancak ar§ÍV belgelerine yans1dig1 kadar1yla bu konu hakkmda en yogun
faaliyeti Viyana Sefareti gerçekle§tirmi§ti.
Osmanh Devleti'nin Viyana §ehbender vekili Lyonel Bondy gazetelerde yap
tird1g1 yay1nlarla Osmanh aleyhine olu§an havayi ortadan kaldirmaya çah§mI§tI.
�ehbender vekilinin Wiener Tagblatt ve Bukarester Tagblatlta yay1nlatt1g1 birkaç
haberi Osmanh hariciyesine bildirdigi gõrülmektedir. Haberlerde i§lenen temanm
anla§ilabilmesi için birkaç haberin ele ahnmas1 kanaatindeyiz. Lyonel Bondy'nin
Wiener Tagblatlta yay1nlatt1g1 ilk haber 1 Eylül tarihini ta§iyordu. Haberde olay
lan ya§am1§ yabanc1 bir ki§inin anlatt1klarma yer veriliyordu.
Haberin giri§inde olaylara §ahit olmu§ bu yabancmm ifadeleri ilk anda kim
senin ne olduguna dair bilgisinin olmad1g1 ile ilgiliydi. Fakat sonuçta olay1 gerçek-
9 26 BOA, Y.A.HUS. 360-10, lef. 2,7.

9 2 7 BOA, HR. SYS. 2734-27, lef. 1-2 .
ns
BOA, HR.TO. 354-9.
929 BOA, H R . SYS. 66-15.
250 FiKRETTiN YAVUZ
le§tirenlerin Ermeni komitecileri oldugunun anla§tld1gi ve bu konuyla ilgili birçok

haber oldugu dile getiriliyordu. Devammda ise i stanbul'daki yabanctlann durumu
hakkmda bilgi verildigi dikkati çekmektedir. Ayaklanmaya Türklerin sebep olma
d1g1 haberinin i stanbul'da oturan yabanctlan heyecandan kurtard1g1 dile getirilir
ken, i stanbul ve çevresinde bu olaylara sebep olanlarm yine Ermeni komitecileri
oldugu §eklinde suçlayic1 ifadelere yer veriliyordu930•
Haberin bundan sonrasmda alman bilgilere gõre o ana kadar Ermenilerden
bin dõrt yüz, Türklerden ise iki yüz kirk ki§i õlmü§tü. Habere konu olan ki§inin
daha sonra i stanbul'un çe§itli semtlerine gittigi belirtilmekte ve oradaki izlenim
leri üzerinde durulmaktadir. Ermeni kad1nlarmm dahi olaylara i§tirak ettigini be
lirten bu ki§i, astl suçlulann Ermeniler oldugunu §U §ekilde anlatmaktad1r:
"Ermeniler §ehrin çe§itli noktalannda ve hatta Galatasaray õnünde
humbaralar atarak bir hayli asker õldürmü§lerdi. Ermeni kadmlar1 bile
bu harekete i�tirak etmi§ler bir Ermeni kadm1 Hamalba§1 sokagmdaki bir
evden humbara atarken gõrülmü§tür. Sõzün kisas1 bu olaya sebep olanlar
Ermeniler olup Türkler yalmz müdafaada bulunmu§tur. Herkes Türklerin
Ermenilere bu derece gaddar bir §ekilde davranmakla hakl1 olup olmad1gm1
soruyor. Avrupaltlarm çogu insanl1k fikrine kaptlsa da Ermenileri himaye
edemez"93 1 •
Haberin bundan sonraki kismmda bu ki§i gõrdügü olaylar1 aynnttlan ile an
latmaktadir. Türklerin büyük bir millet oldugunu, aynca huzur ve refah1 sevdik
lerini belirten ki§i yüzlerce seneden beri Ermenilerle karde§çe ya§ad1klarm1 ve
Ermenilerin yüksek makamlara gelerek rahat bir hayat sürdüklerini ifade etmek
tedir. Haberin sonunda ise asker ve polislerin sokaklarda devriye gezdigini ifade
ederek sõzlerine §U §ekilde nokta koyuyordu:
"Cuma günü durum biraz daha düzeldi herkes cesaretlendi. Ben bile
dola§mak için sokaga ç1ktim. Galatasaray'ma yakla§tlg1m sirada deh§etli
bir gürültü koptu. Bir eczanenin oldugu binanm taraçasmdan selamhktan
dõnen askerler üzerine humbara attld1. Dükkanlar yine kapand1 yine heye
can ortaya ç1kti. Ermeni ihtilalcileri yakalamrsa herkes huzur ve sükunun
geri gelecegini ümit ediyordu. B u ki§iler her §eyi gõze alm1§lar õlümden
dahi korkmuyorlar. Att1klar1 bombalarm istanbul'da bulunan yüz binlerce
H1ristiyan'm rahatm1 bozdugunu ve belki de daha ba�ka kar1§1khklara yol
açt1klarm1 hat1rlanna bile getirmiyorlar"932•
93 0 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-1.

93 1 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-1;3-2/5.
932 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-2/5
OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÓRÜ 251
Kisacas1 daha çok olaylan ele alan bu haberde astl suçlunun Ermeni komite
cileri oldugu, büyük devletlerin temsilcilerinin de bu hususu gõzden kaçrrd1klan
ifade edilmektedir.
Lyonel Bondy'nin aym gazetenin 5 Eylül tarihli nüshasmda huna benzer
ba�ka bir haber daha yaymlatt1gi gõrülmektedir. Bu haberde üzerinde durulan
husus olaylar1 ba�latanlarm Ermeni komitecileri oldugu ve Ermeni Sorunu'nun
nastl çõzüme kavu�turulacag1yla ilgiliydi. 3 1 Agustos itibariyle alman õnlemler
sayesinde asayi�in sagland1g1, Ermeni komitecilerin ise humbara ve bomba atarak
Türkleri Avrupaltlara kar�1 ki�kirtmaya çah�t1g1 belirtiliyordu933• Bu hususa dair
birkaç õrnege yer verilen haberin bundan sonraki kismmda büyük devlet sefirle
rinin tutumlarmm ele�tirildigi dikkati çekmektedir. Yakalanan Ermeni komite
cilerin hepsinin cebinde i ngiliz paras1 bulundugu belirtilirken, büyük devletlerin
sefirlerinin günahs1z olan Ermenilerin katledilmelerinden rahats1zhk duydukla
nm belirtmelerine ragmen, dinamitçiler hakkinda herhangi bir �ey sõylememe
leri ele�tiriliyordu. Ermeni Sorunu'nun tek çõzüm yolunun Osmanh karasularma
sava� gemileri gõndermek degil, bu konu hakkinda Osmanh Hükümeti'yle mü
zakereler yapmak oldugu, Ermeni komitecilerinin ise yabanctlarm hizmetinden
ç1kartlmas1 gerektigi ifade ediliyordu934• Ermeni Sorunu'nun çõzülmesi ve bu yol
da büyük devletlerin takip etmesi gereken hususlar üzerine ilginç tespitlerde bulu
nulan haberde, sefirlerin Ermeni Sorunu' nu çõzmede sava� gemisi yollamak gibi
yanh� bir yol takip ettikleri, ileti�imle tüm sorunlarm çõzülebilecegi belirtiliyordu.
Islahat meselesinin ise zaman alacak bir husus oldugu, Ermenilerin 1slahatlar1
bomba ve dinamitle elde etmek yerine, onlari sab1rla beklemeleri gerektigi dile
getirilerek, büyük devlet temsilcilerinin astl gõrevinin tebaalarmm korunmas1 ol
dugu ifade ediliyordu935•
Viyana �ehbenderliginin konuyla ilgili bir ba�ka haberi Romanya'da yaym
latt1g1 gõrülmektedir. Bukarester Tagblatt gazetesinin 12 Eylül tarihli nüshasmda
"Ístanbul'un Durum u ba�hgiyla verilen haberde ilginç degerlendirmelere yer veri
"
liyordu. i stanbul'da olaylara �ahit olmu� bir ki�i tarafmdan kaleme ahnd1g1 dikkati
çeken haberde, son günlerin pek elemli geçtigi ve herkesin bir 1stuap ve endi�e
içinde oldugu, insanlarm gerek kendi gerek çoluk çocugu için çok korkmu� oldu-
933 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-3.

934 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-4.
935 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-4.
252 FiKRETTiN YAVUZ
gu belirtiliyordu. Daha sonra ne olacagm1 kimsenin bilmedigi, humbara ve dina

mit kelimelerinin daha õnce i stanbul'da pek bilinmedigi, §imdi ise dõrt ya§mdaki
çocuklarm bile komitecilerin kulland1klar1 patlaymlar1 õgrendigi ifade ediliyordu.
Haberin bundan sonraki kismmda ise baz1 gazetelerin uydurma ve yalan haberler
yapt1g1 üzerinde duruluyordu. En itibarh gazetelerin bile baz1 uydurma ve yalan
lan sütunlarma ta§lffil§ olduklarma §a�mamanm mümkün olmad1g1 dile getirilen
haberin devammda huna dair õrnekler veriliyordu. Mesela Tageblatt gazetesine
gõnderilen bir telgrafta, Müslümanlarm Hiristiyanlar aleyhine olan tavirlarmm
Frans1zlarm 1 870 yilindan beri Almanlar aleyhine hastl olan kin ve garezden daha
beter oldugu, bunun kesinlikle dogru olmad1g1 ve Türklerin huzur ve asayi�i sagla
mak için ellerinden geleni yapt1g1 ifade ediliyordu936•
Yine aym gazetenin 16 Eylül tarihli nüshasmda da bu olaylarla ilgili bir haber
yay1nlanm1§tl. Haberde Banka Baskm1'ndan bu yana selamhk resminin üçüncü
kez yaptld1g1, Ermenilerin genellikle dükkânlanm açm1§ olduklan ve i stanbul'daki
durumun eski haline dõndügü belirtiliyordu. Sokaklann kalabal1k oldugu sadece
erkeklerin degil kadmlann da sokaga ç1kt1g1, çocuklann okullanna gittigi yani
§ehirde bir sükunetin oldugu sõyleniyordu. Ancak genel kanmm bu merkezde
olmad1g1, ahalinin birçogunun huzursuz oldugu ve gelecekten endi§e ettigi, olay
lardan bu yana Ermeni komitecilerinin dü§Ünceleriyle ilgili yeni yeni bilgiler ahn
d1g1 ifade ediliyordu. Nitekim Hmçak Komitesi'nin sürekli faaliyette bulundugu,
bazen polis veya askere ait üniformalann, bazen de Ermeni mektep mualliminin
evinde bombalar ç1kt1g1 dile getiriliyordu. Ermenilerin bazen Müslüman elbiseleri
giyerek sokaklarda silah att1g1 ve bõylece herkesi deh§ete dü§ürüp, Müslümanlar1
yabanctlar aleyhine tahrik ederek, yabanc1 müdahalesi saglamaya çah�t1klar1,
Haskõy õrneginde oldugu gibi kiliselerde dahi humbara ve bombalar saklad1kla
n belirtiliyordu. Haberin bundan sonraki kismmda, Ermenilerin birçoklanndan
dahi iyi haklara sahip oldugu belirtilirken, i�te bu tür sebeplerden õtürü huzur ve
sükunun mümkün olmad1g1 sõyleniyordu. Haberin bu kismmda Ermeni komite
cileri �u �ekilde ele§tiriliyordu:
"Çogu talebe bozmas1 olan Hmçak taraftarlan mezhepda�larmdan
zorla toplad1klan paralar sayesinde Avrupa ve Amerika'nm çe�itli �ehirle
rinde debdebe ile ya�amaktalar. . . Bunlarm geçen sene ve bu defa da yapt1k
lar1 gibi Müslümanlar1 Avrupaltlar aleyhine ki�kirtmak fikriyle istanbul'a
gelmekte olduklan bir suada birkaç haftadan beri Avrupa devletleri bo�
93 6 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 3-4.

yere vakit geçirmekten ba§ka bir §CY yapm1yor. S anki istanbul'da oturan
yabanctlan bir felaket girdabma sevk etmek isteyenler Ermeniler degilmi§
gibi Avrupa gazeteleri Ermeni mezalimi hakkmda manas1z ifadeleri sütun
larma ta§iyorlar. "Çaresiz Ermeniler" hakkmda §Cfkat gõsteriyorlar"937•
Haberin bundan sonraki kismmda büyük devlet temsilcilerinin daha yo

gun bir �ekilde ele�tirildigi dikkatlerden kaçmamaktad1r. Elçiliklerin gõrevinin
Ermeni komitecilerinin korunmas1 degil, kendi vatanda�larmm korunmas1 oldu
gu a�ag1daki sert ifadelerle dile getiriliyordu938•
" Beyoglu H1ristiyanlar1 "acaba sefirler buraya Ermenilerle Ermeni
mahallelerini korumak için mi gõnderildiler?" sorusunu soruyor. Avrupa ile
diplomatlarma biz de sorar1z "biz neredeyiz devletlerin bize edecekleri itina
nerede kald1" kirk bin ki§iyi geçen mevcudumuz humbara ve dinamitle i§
gõrmeye çah§an ve istedikleri on iki madde kabul edilmeyecek olursa daha
büyük fenahga sebep olacaklanm aç1ktan aç1ga ilan eden bir takim canilerin
arzularma kurban m1 olacag1z? Sefirler niçin çah§iyor? Bütün Avrupa'nm
gõzü kõr mü oldu? Avrupa humbara imal edip bunlan gelip geçenin ba�ma
atmak için bulunduklan mevkiden istifade eden ki§ileri her �eyden õnce
suçlamahdir. Avrupa devletleri niçin Hmçak cemiyetlerine ve kan§ikhk
ç1kararak baz1 amaçlarma ula§mak için Avrupa'nm himayesini kazanmaya
çal1�an Ermenilere kar§l bir harekâtta bulunmuyor. �imdiye kadar bõyle bir
hareket degil fakat bunun tersi i§itiliyor"939•
Haberin devammda meydana gelen õlümlerden dolay1 yabanctlarm da üzün

tü duyduklan, bu durumun art1k geçtigi, �imdi bu gibi olaylarm tekrar etmemesi
için çareler aranmas1 gerektigi belirtiliyordu. Bunun Bab1âli'ye ihtarda bulun
makla veya Fransa meclisinde konu�malar yapmakla degil, Avrupàda bulunan
ve yeniden baz1 mezalimler ç1karma yollarm1 arayan Ermenilerin harekâtlarma
engel olunmas1yla mümkün olacag1 dile getiriliyordu. Haberde belirtildigine gõre
ayaktakim1 kontrol altma almm1� oldugundan bu taraftan endi�e edilmiyorsa da
Ermenilerin tekrar ayaga kalkacaklar1 korkusu hala devam etmekteydi. Ermeniler
bir kere daha ayaklanacak olurlarsa bu sefer ayaktakimmm degil askerlerin onlar1
telef edecegi ifade ediliyordu940•
937 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-1.

93 8 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-2.
939 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-2.
94 0 BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 5-2,6.
254 FiKRETTiN YAVUZ
Viyana �ehbenderligi aym tarihte Wiener Tagblatt gazetesinde de bir haber

yaymlatm1�tI941. "Dinamit ve Diplomatlar" ba�hgtyla yaptlan bu yaymla Osmanh
lehine bir hava olu�tugu ifade ediliyordu942. Makalenin giri�inde Avrupa'nm
müdahalesine meydan açmak ve bu suretle Osmanh idaresine son vermek için
Ermenilerin humbara ve dinamit atmalar1yla tekrar kar1�1khk ç1kt1gt ifade edi
liyordu. Haberde Ermenilerin bu kart�1khkla istanbul'da oturan yabanctlara sal
dtrmak veya Ttirkleri yabanctlar1 katletmeye sevk edeceklerine dair tehditlerin
Beyoglu'nda oturan on binden fazla yabanc1yi korku ve deh�et içinde birakt1g1
belirtiliyordu. Maksatlarma ula�mada her türlü harekâttan geri durmamakta olan
Ermeni komitecilerinin aleyhine hakh bir nefret hissinin uyand1g1, uzunca bir
süredir Beyoglu'nda oturan ve bu çevrenin durumunu iyi bilen bir yabanc1 vas1-
tas1yla Beyoglu çevresinde ya�ayan yabanctlarm bu konu hakkmdaki fikirlerinin
õgrenildigi �u �ekilde aktariliyordu:
"Avrupa gazeteleri Agustos'un yirmi alt1smdan yirmi dokuzuna kadar,
meydana gelen olaylar hakkmda on be� günden beri haber vererek gerek
telgraf ve gerek tefrika kis1mlarmda Ermeniler hakkmda dikkat ve �eflcat
gõstermektedir. Büyük devletlerin sefüleri Büyükdere ve Tarabya'da sayfl
ye yerlerindeki sefarethanelerinde Ermenilerin ayaktaktmma kar�1 himaye
edilmesi hakktnda müzakerelerde bulunduklar1 strada New York, Londra,
Marsilya, Sofya ve Atina'da bulunan Hmçak Komitesi delikanhlari �iddetli
bir �ekilde avuçlarm1 ovu�turuyorlar, toplanttlar düzenliyorlar ve beyanna
meler yaymhyorlar. . . B irçogu çe�itli sebeplerden dolayi Osmanh toprak
larmdan kaçm1� olan Hmçak mensuplar1 Avrupa ve Amerika'nm büyük
�ehirlerinde refah ve debdebe ile hayatlarm1 sürdürüyorlar. Geçen sene ve
bu sene oldugu gibi ara srra yabanc1 s1fat1yla istanbul'a gelip birkaç bin
Ermeni'nin katline sebebiyet verdikten sonra geldikleri gibi salimen- son
defa diplomatlarm himayesi altmda olarak- geri dõnüyorlar"943•
Haberin bundan sonraki ktsmmda Avrupa'nm ve õzellikle diplomatlarm ta

virlarmm dogru olmad1g1 üzerinde duruluyordu. Olaylarm sorumlusu olarak sa
dece ayaktaktmmm suçlanmasmm büyük bir gaflet oldugu belirtilirken, bütün
Avrupa ve õzellikle diplomatlarm bu ihtilal hareketine sebep olan humbaractlar1
dikkate almad1gt dile getiriliyordu. ihtilalcilerle dinamitçilere mazlum ve kahra-
94 1 "Dynamit und Diplomaten" ba�hkh haberin orijinal gazete nüshas1 için bkz. BOA,
HR. SYS. 37-43, lef. 1-1.
942 BOA, HR.SYS. 37-43, lef. 4-1 .
943 BOA, HR. SYS. 37-43, lef. 5-6; BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef.2-1.
man nazanyla baktlmasmm bu ki�ilere cesaret verecegi, bu nedenle ileride olabi

lecek ayaklanmalarm kesinlikle gerçekle�ecegi belirtiliyordu. Üstelik bu durumun
yalmz Ermeniler için degil farkh milletlerin tamam1 için tehlikeli neticeler dogu
racagi ve gerçekle�mesi durumunda Avrupa'nm da bu olaylara i�tirak etmesi anla
mm1 ta�1d1gi sõyleniyordu. Devammda Beyoglu'nda oturan yabanctlarm, õlenlerin
çogunun günahs1z olmad1gim ve ayaktakimmm da ele�tirilmesi gerektigini dü
�ündükleri, ancak astl tehdidin kontrol altma almm1� olan ayaktakim1 degil, ha
yatlarm1 oyuncak addeden ve birçok azmhgm sahip olmad1g1 serbestiyete kavu�
mak için humbara ve bomba atan Ermeni komitecileri oldugu ifade ediliyordu944•
Haberde aynca Avrupah devletlerin yapmas1 gerekenler üzerinde duruluyor
du. Avrupa diplomasisinin en õnemli ve en gerekli vazifesinin Hmçak Komitesi'ni
takibe almak oldugu, doguda büyük olaylar ç1karmak için humbaralar imal eden
ve birçok cinayet tasavvurunda bulunan bu cemiyetin hiçbir ülkeye kabul edilme
mesinin gerektigi dile getiriliyordu. i stanbul'da bulunan büyük devletlerin sefirle
rinin ihtilalcileri korumakla gõrevli olmad1klar1 ifade edilirken, hiç kimsenin ç1kip
da "bu Ermeni'den eminin bu ihtilalcilerle i;birligi içerisinde degildir" diyemeyecegi
belirtiliyordu. Nitekim ytllarca yabanctlarm maiyetinde çah�an Ermenilerin, efen
dilerinin evlerinde humbara atmakta tereddüt gõstermediklerine herkesin �ahit
oldugu ifade edilerek habere �u �ekilde son veriliyordu:
"Büyük devletlerin sefirleri buraya Ermenilerin can ve mallanm, bun
lann arzular1 hilafina olarak korumak için gõnderilmedi. Sefirlerin ilk va
zifesi her �eyden õnce kendi vatanda�larm1 her türlü tecavüze kar�1 koru
makt1r. . . Bu vazife ise yabanc1 mernleketlerde bulunan Hmçak cemiyetleri
hakkmda sert tedbirler almmasm1 gerektirir. B u durum Avrupahlarm di
namitçileri hiç olmaz ise sopactlar kadar kabahatli gõrdügünü ortaya koyar.
Hâlbuki Avrupa diplomatlarmm bu yolda bir hareketi oldugu duyulmad1.
Diplomatlar sessiz kahyor sõz dinamitçilerdedir"945•
Yay1nlattlan bu haberlerden hareketle Osmanh yetkililerinin bati kamuoyu

na baz1 mesajlar verdigini sõylemek mümkündür. i lk etapta haberlerde üzerinde
durulan husus, olaylara sebep olanlarm Ermeni komitecileri oldugu temas1dir.
Bu manada ele ahnan haberlerde olaylarm müsebbiplerinin komiteciler oldugu
vurgusu dikkati çekmektedir. Üzerinde durulan diger bir husus ise büyük dev
let temsilcilerinin davram�lar1yla ilgiliydi. Avrupa basmmda yayinlanan haberler
944 BOA, HR.SYS. 37-43, lef. 7-8; BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef.2-2/2-3.
945 BOA, HR.SYS. 37-43, lef. 9-10; BOA, Y.A.HUS. 360-24, lef. 2-3.
256 FiKRETTiN YAVUZ
genel olarak yabanalarm verdigi bilgilere dayamyordu. Ve yabanctlarm ba§hca §i

kayetlerinin büyük devlet temsilcilerinin kendi vatanda§larma gerekli itinay1 gõs
termedigi ve dinamitçi olarak tasvir edilen Ermeni komitecilerinin korundugu
üzerinde yogunla§iyordu. Bu iki hususla õrgülenen haberlerin batida çok fazia
akis buldugunu sõylemek, diger gazetelerde Osmanh Devleti'ne kar§1 ç1kan haber
say1S1 dikkate ahnd1gmda, pek mümkün gõrünmemektedir. Osmanh Devleti'nin
kendini aklamak için õzellikle Alman bas1m araclligi ile yapt1g1 bu yaymlarm et
kisiz kald1g1 daha sonraki geli§melerde gõrülecektir.
Osmanh Hükümeti bu tür yaymlar yapmaya çah§irken, bazen bati basmmda
olumlu haberler ç1kt1g1, baz1 gazetelerin Sultan ve Osmanh lehine haberler yapt1gi
goze çarpmaktad1r. Bu gazetelerin ba§mda New York Herald gazetesi gelmekte
dir. 1835 yllinda James Gordon Bennett adh bir Amerikahnm kurdugu gazete
nin, ogul Bennett tarafindan 1887'de Paris nüshas1 bastlmaya ba§lanmi§tl. Baba
Bennet gazetenin amacm1 "õgretmek degil, ürkütmek-§a§irtmak" §eklinde slogan
haline getirmi§ti946• Babasmm izini takip eden ogul Bennett'in Osmanh Devleti
ve Sultana kar§1 tutumu diger gazeteler gibi olmam1§tlr.
New York Herald gazetesinin Osmanh Devleti lehinde yaym yapmaya ba§la
masmm sebebi istanbul'a Ermeni O laylar1'm ara§tirmak üzere Sidney Whitman' m
gõnderilmesiydi. Orhan Kologlu'nun dedigi gibi 1896'da Sultan Abdülhamid'i
§ahsen tamyan, yakm ili§kiler içine giren, daha sonraki yillarda da ziyaretine gelip
gõrü§en Whitman ç1kara dayanmayan yargtlar1yla Sultan'm son on iki yili üzeri
ne güvenilir degerlendirmeler birakm1§t1947• Hatiratmda948 uzun uzad1ya Ttirkiye
antlarm1 ve Ermeni olaylarm1 anlatan Sidney Whitman'm istanbul'a geli§ sebebi
gazetenin Osmanh Devleti ve Abdülhamid'e kar§l olan tutumunu gõzler õnü
ne sermektedir. istanbul'a geli§ sebebini patronu Gordon Bennett'in tarafs1z ve
sagduyulu gazetecilik anlay1§ma baglayan Whitman Banka Baskm1 ve Ermeni
Olaylar1 ile ilgili olarak ilginç haberler vermi§ti949•
Patronu tarafindan istanbul'daki durumu ele almak üzere gõnderilen Sidney
Whitman, Banka Baskm1 ve istanbul Olaylar1 üzerine New York Herald gaze-
94 6 Aynntih bilgi için bkz. Carl Sandburg, Storm Over the Land, Harcourt, Brace and
Company 1942.
947 Kologlu, Avrupa Ktskacmda Abdülhamid, s. 295.
94 8 Ayrmtih bilgi için bkz. Sidney Whitman, Turkish Memoirs, (London: Heinemann),
London 1914.
949 Whitman, Turkish Memoirs, s . 10-12.
tesinde birçok yay:m yapm1§t1. Osmanh Hükümeti de bu yaymlan yakmdan ta

kip ediyordu950. Osmanh Devleti'nin aleyhine olmayan haberler yapan gazetenin
bu tutumu §im§ekleri üzerine çekmesine neden oldu. Washington Sefareti'nin 8
Eylül tarihinde gõnderdigi bir yaz1da New York Herald gazetesinin Osmanh hü
kümetini savunan haberler yapmas1yla ilgili ele§tiriler oldugu dile getiriliyordu.
Buna gore New York Sun gazetesinin Londra'dan alarak bir õnceki günkü sayism
da yaymlad1g1 bir telgrafta New York Herald gazetesinin Ttirkleri savundugu için
utanç duymas1 gerektigi ve Avrupàda ya§ayan Amerikaltlarm gazetenin bu tavrma
çok kizd1klar1 ifade ediliyordu95 1 . Tum ele§tirilere ragmen gazetenin bu tavrm1 de
gi§tirmedigi, tarafs1z gazetecilik adma Osmanh Devletine de sõz vermeye çah§tigi
dikkati çekmektedir.
New York Herald gazetesinin Osmanh Bankas1 Baskiru ve istanbul Olaylar1'
ndaki tavr1 da bu §ekilde olmu§tu. Gazetenin 28 Agustos tarihli nüshasmda Banka
Baskiru'yla ilgili aynntih bir haber yaptlm1§t1. "Ístanbul Ayaklanmast Basttrtldt "
ba§hg1yla verilen haberde, kirk kadar ki§inin jandarmalar1 õldürüp Osmanh
Bankas1'na girdigi, Banka ve Galatànm çe§itli yerlerinde meydana gelen vuru§ma
esnasmda hiçbir Avrupahnm zarar gõrmedigi ve durumun nispeten iyiye gitti
gi belirtiliyordu. Whitman Ermeni provokasyonu sonucunda meydana geldigini
sõyledigi bu olayla ilgili bir mukayesede bulunarak ayru olaym Rusya'da ya§anmas1
durumunda olacaklar1 tasvir ediyordu:
"Büyük bir kitlesel heyecan anmda Bir Grup Rus Yahudi çetesinin St.
Petersburg'daki hükümet binasma Rus çarma �ahsen bir dilekçe sunmak
için zorla girmeye çah�t1klar1m, bir polis memurunun bu ki�ilerin geri çekil
melerini ve dilekçeyi kendisine vermelerini istedigini, bu sirada kalabahktan
birinin bu ki�iyi vurup yere serdigini ve birkaç dakika içinde bu çetenin
birkaç polisi daha õldürdügünü dü�ünelim. Boyle bir �ey St. Petersburg veya
Rusya'da olsa sonuç ne olurdu? Basit bir �ekilde Kazaklar kirbaçlar1yla bu
ki�ileri evcil koyunlar gibi bir kõ�eye s1ki�tmr, Rus askerlerinin kiliçlar1yla
tek bir ki�i kalmayana kadar ortadan kaldmrd1. Kutsal Rusya'da bu tür bir
harekete i�te bõyle kar�ilik verilir. . . Anadolu'daki bu olaylarm çogu zaman
iddia edildiginin tersine hükümet tarafmdan desteklendigine dair ise en
ufak bir delil yoktur"952•
95 0 BOA, HR.SYS. 66-7; 66-9; HR.SYS. 74-29.

95 1 BOA, Y.A.HUS. 361-9, le(2; HR. SYS. 66-2 , lef. 2.
952 BOA, Y.PRK.GZT. 10-43.
258 FiKRETTiN YAVUZ
Boyle bir kar§Jla§t1rma yapan New York Herald gazetesinin 29 Agustos ta
rihli nüshasmda ise "istanbul'un Terõr Devri" ba§ltgtyla Banka Baskm1 süreci ele
altmyordu. Haberde dikkati çeken ifadeleri §U §ekilde siralamak mümkündür.
Ónceden planlanan bir ayaklanma §ehrin farklt noktalarmda aym anda ba§lad1 . . .
Samatya'da yüzlerce Ermeni bir araya toplandt ve onlar1 dag1tmaya çalt§an polis
üzerine ate§ açt1. . . istanbul gümrügünde istanbul liman hamallarmdan iki yüz
elli Ermeni bir kart§tkltk ç1kard1. . . Galatasaray'da bir evden bomba attld1. On iki
asker õldü. Amerikan konsolosu ba§ka bombalarm attld1gm1 sõyledi953•
New York Herald gazetesinin 1 Kas1m tarihli nüshasmda ise Ermeni
Sorunu'na bir tam sayfa ayrtld1gi ve çok ilginç bilgilere yer verildigi gõrülmek
tedir. "Türkiye'deki Hiristiyanlartn Durumlartna Tutulan ljtk" ba§ltgtyla verilen
haberde F. Hopkinson Smith954 adlt bir ressamm ilk kez sõzde katliamlarla ilgi
li dogru bilgiler verdigi aktariliyordu. Kendisiyle gôrü§en muhabirin Ermenilere
kar§t mevcut destegin yersiz oldugunu mu sõylüyorsunuz sorusuna kar§tltk ke
sinlik §eklinde bir cevap veren Smith, bunun sebebini uzun uzad1ya aç1kltyordu.
istanbul'da yüz bin Ermeni oldugunu ve bu ki§ilerin tamammm en azmdan gõn
lünde anar§ist bir ruh ta§1d1gm1 ifade ediyordu. Sultan Abdülhamid'i meydana
gelen tüm kart§tkltklardan sorumlu tutmanm gülünç oldugunu, haberi olur olmaz
bu kar1§1kltklarm durdurulmas1 emrini verdigini belirten Smith Sultan'1 §U §ekilde
tasvir ediyordu: "Tüm Avrupa onun karjtstnda her türlü 1eyle onu suçluyor,Jakat ben
biliyorum ki o Avrupa hükümdarlart arastnda en adi!, en liberalfikirli ve en çok çalt
jantdtr''. Haberin bundan sonrasmda Banka Baskm1'm gerçekle§tiren komitecile
rin Fransa'ya gõnderilmeleri üzerinde duruluyordu. Smith'in, Sidney Whitman'm
Rusya ile yapt1g1 mukayeseyi, Amerika'ya uyarladtg1 dikkati çekmektedir. Bu çar
p1c1 kar§tla§ttrmayi §U §ekilde ifade ediyordu:
"Washington'da bir grup Fenian'm hazine binasma, içerisinde binlerce
çah�am, çoluk çocuk, kadm varken, dinamit doldurdugunu, kap1daki muha
fizlar1 õldürdügünü, otuz ya da daha fazia masumu pencerelerden at1klar1
bombalarla õldürdüklerini farz edin. Ve bu irlandaltlarm �õyle dedigini dü-
953 BOA, Y.PRK.GZT. 10-44.

954 Francis Hopkinson Smith 23 Ekim 1838'de Baltimore, Maryland'da dogmu�,
renkli bir hayat ya�am1� ve 7 Nisan 1915'te õlmü� Amerikah yazar, ressam ve mühendistir.
Amerika'da birçok projede yer alan Smith Küba, Meksika, Venedik, istanbul ve Hollanda'ya
da seyahat etmi�tir http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Hopkinson_Smith. 07.05.2009.
Aynnt!h bilgi için bkz. Semra Da�ç1, Dersaadet'te Bir Türk Dostu Francis Hopkinson Smith
1838-1915, Bilge Kültür Sanat, istanbul 2012.
§Ünün, 'ingiltere bize muhtariyet vermedigi takdirde hazine binasm1 içinde

kilerle havaya uçuracagtz'. Ba§kan Cleveland'm da çah§anlarm hayatlarm1
kurban etmek yerine bu Fenianlarm teslim olmalar1 §arttyla Washington'dan
serbestçe ç1kmalarma izin verdigini, hatta bu ki§ileri Amerikan askerlerinin
korumasmda bir Frans1z sava§ gemisine bindirip Marsilya'ya gõnderdigi
ni dü§ünün. T1pkt istanbul'da oldugu gibi. Washington'da ya da ha§ka bir
yerde bir irlandahnm hayatmm ne ktymeti olurdu, hele ki insanlar sabah
kalkttklarmda arkalarmda günahs1z õlü ve yaraltlar1 brrakarak bu §eytanla
nn kaçt1klarm1 õgrendiginde. Bunu yapanlarm lime lime edilmeyeceklerini
mi ya da tüm irlandaltlarm say1S1z saldmlara maruz kalmayacaklarm1 m1
dü§ünürdünüz?"
Haberin bundan sonraki ktsmmda kendisinin �ahit oldugu Ermeni a�mhk

larma õrnekler veren Smith'e gore, misyonerlerin tavulan Türkiye'de bu �ekilde
olmasayd1, bu mezalimlerin en azmdan çogu, asla gerçekle�mezdi955• Bati basmm
da Bab1ali aleyhine yaptlan haberlerden dolayi gazetenin bu tavrmm ve yapt1g1
haberlerin çok fazla etki etmesi mümkün degildi.
955 BOA, Y.PRK.GZT. 10-51.

BE�iNCi BÔLÜM
BANKA BAS KIN I VEOLAYIAR IN OS MAN LI DEVLET i
DI� POLiTiKAS IN DAKi ET KiLER i
1. Basta Unsuru Olarak Büyük Devletlerin Takrirleri ve Osmanh
Hükümeti'nin Takrirlere Cevab1
Osmanh Bankas1 Basla.m ve aym anda istanbul'un birçok semtinde meydana
gelen olaylar neticesinde güvenlik güçlerinin yetersizligi halk ve Ermeniler ara
smda çat1�malara sebep olmu�tu. Olaylarm ba�lang1cmdan bir gün sonra büyük
devletlerin temsilcilerinin bu konu ile ilgili geli�meleri gõrü�mek üzere bir araya
geldikleri ve müteakip günlerde Sultan Abdülhamid ve Osmanh Hükümeti' ne
takrirler956 verdigi gõrülmektedir.
Büyük Devletler adma gõnderilen ilk ortak takrir Banka Baskm1'ndan bir gün
sonra yani 27 Agustos 1 896 tarihini ta�1yordu. Büyük devletler adma Avusturya
elçiligi ba�tercümam tarafmdan verilen takrirde; "Ermeni ihtilalcilerinin kanuna
kar11 gelen te1ebbüsleri sonucunda, jstanbul'da 26 Agustos'ta gün boyu ve gecesi mey
dana gelen kanlt olaylar ba1kentte güvenligin ve asayi1in tam anlamiyla saglanmast
istegini açtk bir 1ekilde ortaya koymlJ!fur" denilmekteydi. Devammda kari�1kliklarm
õgleden biraz sonra patlak vermi� olmasma ragmen askeri õnlemlerin ancak saat
18.00'da almm1� oldugu, bunun yam sira bu askerlerin, tamamen suçsuz gelip
geçen ki�ilere saldmp õldüren sopa ve b1çakli serseri güruhlarmm i�ledigi a�mhk
lar kar�1smda pasif kald1gi dile getiriliyordu. Polislerin de bu olaylari engellemek
yerine baz1 yerlerde bu suçlara i�tirak ettikleri, zaptiyelerin, silahli askerlerin ve
hatta subaylarm baztlar1mn tamamen yagmalanan yabanctlara ait evlere girdigi
ve binalara hücum ettigi iddia ediliyordu957• Takririn giri�inde �ehirde bir asayi�
95 6 Bir i�i resmen ve yaz1h olarak merciine bildirmek için kullamlan bir tabirdir.
Tanzimata kadar resmi dairelerden yazilan takrirlerde adres, tarih ve imza yok gibidir.
Mühürlü takrirler Hicri 1245 (1829-30) senesinden sonra gõrülmektedir. Patrikhanelerle
sefarethanlerden verilen takrirlere "takrir-i �ifahi" denilirdi. {Mehmet Zeki Pakalm, Osmanli
Tarih Deyimleri ve Terimleri Sozlügü, C. III, Milli Egitim Bas1mevi, istanbul 1983, s. 385).
957 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 176, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 1, s. 21, Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 243, s. 267
262 FiKRETTiN YAVUZ
problemi oldugu, güvenlik kuvvetlerinin zamarunda olaylara müdahale etmedigi,

günahs1z insanlarm õldürüldügü, güvenlik güçlerinin bu suçlara baz1 durumlarda
ortak oldugu, yabanctlara ait ev ve ifferlerinin tamamen yagmalandig1 §eklinde
bir durum tespiti yapiliyordu. Takrir'in devammda büyük devletler tehditkar bir
tavu takmarak sorumlulugun tamamen Osmanh Hükümeti'nde oldugunu, acil
õnemler almmas1 gerektigini dile getirmi§lerdi.
Büyük devletlerin temsilcileri §ehirdeki durumun anar§i smmna dayanmI§
oldugunu, bu tür durumlarm neticesine dair Bab1âli'nin dikkatini çekmeyi bir gõ
rev addettiklerini belirtmekteydiler. Büyük devletlerin temsilcileri ayaktakimmm
silahs1zland1rtlmasm1, suçlularm cezalandirtlmasm1 ve kamu düzeninin korunma
s1 gõrevini haiz yetkililerin ellerinin güçlendirilmesi için acil tedbirler almmasm1
talep ediyorlard1. Bu taleplere uygun tedbirlerin zaman kaybetmeksizin almmasm1
Bab1âli'den isteyen büyük devletlerin temsilcileri son kan§1khklardan ve sorumlu
lugu yerel yetkililerde olan emniyetsizlikten dolay1 kendi vatanda§larmm herhangi
bir kayb1 kar§Ismda her türlü yola ba§vurmayi firsat bileceklerini dile getirerek
takrire son vermi§lerdi958• Dogal olarak verilen bu takrir Osmanh ar§iV belgelerine
de yans1m1§t1. Ancak bu takrirde baz1 farkhhklarm oldugu gõrülmektedir959•
Ttirkçeye tercümesi yaptlan bu takririn giri§inde büyük devletlerin i stanbul
ve çevresinde meydana gelen olaylardan õtürü Bab1ali'nin dikkatinin çekilmesini
vazife addettikleri, Ermenilerin vah§i bir §ekilde õldürüldükleri, Ermenileri õldü
ren bu ki§ilerin tesadüfen toplanmam1§ olduklar1, hatta baz1 memurlar tarafmdan
yõnlendirildikleri ileri sürülmekteydi. Takririn bundan sonraki kismmda büyük
devletler alt1 madde halinde §ikâyet ve õnerilerini malam1§lard1.
ilk maddede Osmanh Bankas1 bastld1 haberi ahnd1ktan sonra polis ve asker o
bõlgelerde gõrünmeden õnce bu güruhun aym zamanda §ehrin farkh noktalarmda
ortaya ç1kt1g1, Osmanh Hükümeti'nin de olaydan õnceden haberdar oldugunu
kabul ettigi ileri sürülmekteydi. ikinci maddede, bu gruplan olu§turan ki§ilerin
büyük bir kismmm aym §ekilde giyinmi§ ve silahlanmI§ olduklari sõyleniyordu.
Üçüncü maddede ise, bu ki§iler arasmda sofra, asker ve hatta polis komiserlerinin
oldugu, bu ki§ilerin saldirtlara kar§I seyirci gibi davrand1g1 hatta bazen i§tirak dahi
95 8 Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No. 174, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 1, s. 21. Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 243, s. 267
959 Takrirleri ele alan ar�iv belgeleri için bkz. BOA, Y.A.HUS. 358-77; Y.A.HUS.
359-55; BOA, Y.PRK.HR. 22-29.
ettikleri belirtiliyordu. Dõrdüncü maddede, polis komiserlerinden baztlarmm ba

§lbozuklarda sopa ve b1çak gõrdükleri halde onlar1 almad1g1, hatta Ermeni bulmak
için ne tarafa dogru gitmeleri gerektigini onlara sõylediklerinin gõrüldügü ifade
edilmekteydi. Üstelik bu ki§ilerin Saray yakmmda askerlerin gõzü õnünde dahi ci
nayet i§leyebildikleri belirtiliyordu. Bundan sonraki maddede, büyük sefaretlerden
birinin tercümam tarafmdan yakalanml§ katil olarak adlandmlan zab1tamn ken
disini tevkif edemeyecegini sõylemesi üzerine S aray'a gõtürüldügü ve bu ki§inin
saray zabitlerinden oldugunun anla§tld1g1 dile getirilmekteydi. Be§inci maddede,
baz1 Avrupaltlarm hizmetinde bulunan iki Türk'ün Ermenilerin õldürülmesi için
b1çak ve sopalarla silahlandirtldiklarm1 sõyledikleri dile getirilmi§ti960.
Takririn bundan sonraki kismmda ilave olarak i stanbul'daki olaylarm
Anadolu'da meydana gelenlere benzedigi, olaylarm hükümetin gõzü õnünde ol
dugu ve memurlardan baz1larmm katillm1yla gerçekle§tigi ve bu durumun o gün
için memleket içindeki bir gruba kar§l oldugu ancak daha sonra yabanctlara karp
da yaptlabilecegi dile getirilmekteydi. Büyük devletlerin sefirlerinin bu durumu
devletler nazarmda gizleyemeyecekleri, bu olay1 düzenleyenlerin ara§tirtlmas1 ve
ba§hca faillerinin ortaya ç1karillp cezalandirtlmasm1 talep ettikleri belirtilmektey
di. Takririn sonunda büyük devletlerin sefirlerinin olaylar1 gõrmÜ§ olan ki§iler
den ald1klan malumat1 Osmanh Hükümeti'ne aktard1klar1 ve yaptlmas1 gereken
tahkikat1 kolayla§tirmaya hazu olduklar1 bildiriliyordu.961• Temelde aym hususlara
deginilse de iki kaynakta aym takririn baz1 farkWar ta§1d1g1 gõrülmektedir.
Osmanh Hükümeti'ne verilen ortak takririn ardmdan alt1 büyük devlet tem
silcisi962 Sultan Abdülhamid'e de bir takrir vermi§lerdi. Takrirde, durumu deger
lendirmek için bir araya gelmi§ olan büyük devletlerin temsilcilerinin ba§kent ve
çevresinde devam eden kari§ikhklarla ilgili kendilerine ula§an vahim haberlere
zati§ahanelerinin dikkatini çekmeyi bir gõrev sayd1klan dile getiriliyordu. Silahh
güruhlarm silahs1z Ermenileri takip edip õldürmeye devam ettikleri, sokak orta
smda onlar1 õldürmekle kalmay1p, kurbanlarm1 yakalayip õldürmek için evlerine
hatta yabanctlarm oturdugu evlere girdikleri belirtiliyordu. Bu tür hareketlerin
baz1 temsilcilerin ve elçilik mensuplar1mn gõzleri õnünde gerçekle§tigi, õnceki
ak§am huna benzer berbat sahnelerin Bebek, Rumelihisar1, Kandilli gibi §ehrin
960 BOA, Y.A.HUS. 358-77, lef. 4; BOA, Y.PRK.HR. 22-29.

96 1 BOA, Y.A.HUS. 358-77, lef. 4; BOA, Y.PRK.HR. 22-29.
962 Alti devlet, ingiltere, Fransa, Almanya, Avusturya-Macaristan, Rusya ve italya.
264 FiKRETTiN YAVUZ
d1�mdaki bõlgelerde de meydana geldigi ifade ediliyordu. Takrir dogrudan padi

�aha hitaben �u �ekilde sona eriyordu:
"Bu olaylar kar�1smda büyük devletlerin temsilcileri, hükümetleri
adma, devletin ba�1 olarak zan�ahanelerine dogrudan ba�yor ve za
n�ahanelerinin imparatorlugu için son derece yikic1 sonuçlar doguracagi
dü�ünülen olaganüstü �eylere hemen bir son verecek kati ve kesin emirler
vermesini talep ediyor"963•
Büyük devletler dogrudan Sultan Abdülhamid'e verdikleri bu takrirle tüm

sorumlulugun kendisinde oldugunu belirtmekte, bu durumun Osmanh Devleti
için yikm sonuçlar doguracagiru ifade etmekteydiler. Yani ima yoluyla Sultan'a ve
Osmanh Hükümeti'ne gõzdagi veriyorlard1. Bu iddialara kar�1 Osmanh Hükümeti
hemen cevap vermek durumundaydt.
Bab1âli 28 Agustos Cuma günü, büyük devletlerin iddialarma cevap niteligi
ta�tyan uzunca bir takrir vermi�ti. istanbul'u kan gõlüne çeviren olaylarm Ermeni
ihtilalcilerin kanuna kar�t gelen te�ebbüsleri neticesinde oldugunu büyük devletle
rin resmen kabul etmi� olmasmdan memnuniyet duyuldugu belirtiliyordu. Ancak
askerlerin pasif kald1g1, polisin ayaktaktmmt engellemek �õyle dursun bazt du
rurnlarda fenaltklara i�tirak ettigi �eklindeki baz1 iddialara cevap vermek ve olaylar
kar�1smda yetkililerin mümkün oldugu kadar stkt ve dogru davraru�larda bulun
dugunu gõstermek için aç1klamalar yapmanm gerekli gõrüldügü ifade edilmi�ti964•
Buna gõre ilk olarak asayi�le ilgili altnan tedbirler hakktnda bilgi verilmekteydi.
Ermeni komitecilerin planlar1 polise ula�ttgmda, �ehirde düzeni korumakla
gõrevli olan asker ve polislerin takviye edildigi sõyleniyordu. Ba�kentteki õnernli
noktalarda güvenligi saglamak için tedbirler altndtgi belirtiliyordu. Bununla bir
likte asayi�in saglanmad1gi iddiasma kar�tltk olarak ise ilk kurbanlarm bankayt
korumakla gõrevli olan asker ve jandarmalar oldugu dile getiriliyordu. Üstelik bir
õnceki sene meydana gelen olaylardan dolayt, hükümetin asayi� ve güvenligin mu
hafazasm1 saglamak için son derece dikkatli davranmayi asla elden b1rakmad1gi
belirtiliyordu965•
96 3 BOA, Y.PRK.HR. 22-29, Herbert'ten Salisbury Markisi'ne, FO. 424/188, No.

174, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 6. Documents Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No.
254, s. 279-80.
96 4 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 1, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 23, Documents
Diplomatiques: Ajfàires Arméniennes, No. 254, s. 280.
96 5 BOA, HR. SYS . 2832-8, lef. 1-2 , Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 23, Documents
Takririn devammda, Ermeni komitecilerinin yapt1klan ele almm1§tl. isyanc1

olarak tabir edilen komitecilerden bir grubun B anka'ya kapandigm1, digerlerinin
ise Galata ve Perànm çe§itli yerlerinde, Samatyàda ve §ehrin diger semtlerinde
her türlü suçu i§ledikleri; evleri kendilerine siper edip, ate§ ederek, bomba atarak
sadece gelip geçenleri degil, askerleri, hatta kadin ve çocuklar1 yaralayip õldürdük
leri dile getirilmekteydi. Komitecilerin yaralayip õldürdügü asker ve polis sayismm
hayli fazla oldugu, o mada otuzdan fazlasmm GümÜ§suyu Askeri Hastanesi'ne
gõtürüldügü, digerlerinin ise tedavi edilmek amacryla ba§kentin çe§itli hastanele
rine dagittld1g1 ve bilgi verilmesi amac1yla yetkililerin bir liste hazrrlayarak büyük
devletlerin temsilcilerine sunacagi ifade ediliyordu966.
Takririn bundan sonraki kismmda bõyle bir provokasyonun dogal sonucu
olarak Müslümanlar arasmda büyük bir heyecanm oldugu, bu heyecan1 dindirmek
ve kar1§1khklara bir son vermek için acil tedbirler almd1gi belirtiliyordu. Alman
tedbirler teker teker aç1klamyordu. Buna gõre kumandan ve polis yetkililerine ke
sin talimatlar verilmi§ti. Evlere ve ba§ka yerlere gizlenmi§ olan komitecilere tes
lim ol çagns1 yaptlmas1, teslim olmayi reddedip silah kullanmaya devam ettikleri
takdirde her yerde yaptld1g1 §ekilde kar§ilik verilmesi, kendi halinde vatanda§larm
ve yabanctlarm can ve mal güvenligine yaptlacak sald1rtlara engel olunmas1, hangi
din ve mezhebe bagh olursa olsun hükümetin i§lerine hiç kimsenin kar1§t1rtlma
mas1 ve nihayet bu uygulamalara uymayanlarm yakalamp adalete teslim edilme
si967. Osmanh Hükümeti verdigi takrirde ahnan bu kararlarm sadece emirlerle
smirh tutulmadigm1, fiiliyata geçirilmesine de titiz bir §ekilde nezaret edildigini
belirterek, i§i ciddiye ald1gm1 gõstermekteydi.
Takrirde aynca, �akir Pa§a'nm komitecilerin sebep oldugu kar1§1khklar1 en
kisa sürede gidermek için hareket eden askerleri te§vik etmek üzere bu yerlere
gittigi ifade ediliyordu. Dâhiliye Nazm'nm da korkmu§ halki teskin etmek, is
yanctlarm sakland1klar1 evlerden ç1kartlrnas1, ayaktakim1 ile zorbalarm ellerindeki
sopa ve b1çaklara el koyulmas1 için §ahsen sokaklarda devriye gezmeye devam
ettigi bildiriliyordu. Bununla birlikte, saytlari ne olursa olsun askerler için her
yere ula§mak veya isyankarlarm sakland1gi her yere girmek mümkün olmadigin
dan, askerler tarafindan nezaret edilen bõlgenin di§mdaki yerler maalesef müessif
Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 254, s . 281.

966 BOA, HR. SYS. 2832-8, lef. 2-3, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 25, Documents
Diplomatiques: Ajfaires Arméniennes, No. 254, s. 281.
967 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 3-4, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 25, Documents
266 FiKRETTiN YAVUZ
olaylara sahne oldugundan herhangi bir aynm yaptlmaks1zm suçlularm yakalamp

cezalandmlmas1 için yeni emirler verildigi ifade ediliyordu968•
Takririn sonunda devletlerin gõnderdigi takrirde zaptiye ve askerlerle ilgili
iddialara cevap verilmi§ti. Zaptiye ve askerlerin Ermeni evlerinin aranmas1 ba
hanesiyle yabanctlara ait ev ve binalara zorla girdigi iddialarma kar§ilik olarak,
bõyle kar1§1khklarm oldugu bir anda mesken dokunulmazhgmm her ülkede suç
lunun takip edilip yakalanmasm1 kolayla§tirmak için geçici olarak askiya ahnd1g1
belirtiliyordu. Bu ev ve i§yerlerine giren asker ve polisin evlerde Ermeni arama
d1gi, bu yerlere gizlenerek pencerelerden gelip geçene ve askerlere ate§ edip bom
ba atan isyankârlar1 arad1g1 dile getiriliyordu. Selamhk'tan dônen birlik üzerine
Galatasaray'dan geçerken yol üzerindeki bir evin üst katmdan bir bomba attld1g1,
Samatya'daki bir kiz okulunda yaptlan aramada bulunan bombalarm miktar1 ile
ilgili bilgiler veriliyordu969• Sükunetin temini için her türlü tedbirin ahnd1g1 ve
yeni kanh olaylar meydana getirecek gücün komitecilerin ellerinden ahnd1g1 be
lirtilerek, suçlularm cezalandirtlmas1 için Müslüman ve H1ristiyan üst rütbeli adli
gõrevlilerden olu§an bir Olaganüstü Mahkeme olu§turuldugu ifade ediliyordu.
�iddetli korkunun yaytlmasmm astl nedeninin, patlayan bombalarm sesiyle top
lanml§ olan kalabahgm gõrüntüsünden ve §Üpheli baz1 bireylerin ortaya ç1kma
smdan korkmu§ ve dogal olarak gerçekleri abartan ki§ilerce yaytlan çirkin rivayet
lerde aranmas1 gerektigi ifade ediliyordu970• Verilen bu takrire büyük devletlerin
temsilcilerinin cevab1 gecikmemi§ti. Yine Avusturya Elçiligi Ba§ Tercümam tara
fmdan verilen takrirde Osmanh Hükümeti'nin ald1g1 tedbirlerden tatmin olun
mad1g1 gõrülmektedir.
Verilen takrirde, elçilikler tarafindan ahnan sahih bilgilerden ôzellikle fark
hhk gõsteren ve gõnderilen belgede belirtilen gerçeklerin aynnt1sma girmeden,
büyük devletlerin temsilcileri düzenin tekrar saglanmas1, kan§1khklar1 gerçekle§
tirenlerin a§1rwklarmm bastirtlmas1 için gerekli tüm tedbirlerin ahnd1gma dair
verilen güvenceleri hat1rlatmayla iktifa etmektedir denilerek, ahnan tedbirlerin
nastl oldugunun sonuçlarma bakilarak gõrülecegini dile getirmi§lerdi971•
968 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 4-5, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 25, Documents
Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 254, s. 281.
969 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 5-6, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 26, Documents
Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 254, s. 281-82.
970 BOA, HR.SYS. 2832-8, lef. 6-7, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1 , s . 26, Documents
97 1 BOA, Y.PRK.HR. 22-29, Blue Book: Turkey, 1897, No. 1 , s . 26-27; Documents
Ortak takrirlerin ch�mda, devletlerin ayn ayn Osmanh Devleti'ne takrirler

gõnderdigi gõrülmektedir. Ôrnegin ingiltere ve Fransa büyükelçilikleri olaylan
haber ahr almaz istanbul'daki ingiliz ve Frans1z vatanda�lanna herhangi bir zarar
verilmesi durumunda Osmanh Hükümeti'nin bundan sorumlu tutulacagma dair
olaylarm ba� gõsterdigi gün birer telgrafi Osmanh Hariciye Nezareti'ne gõnder
mi�lerdi972. Tevfik Pa�a'nm cevaben gõnderdigi telgrafta Ermenilerin müsebbibi
olduklar1 fenahklardan herkesi korumak için gerekli tüm õnlemlerin ahnchgi be
lirtiliyordu973. Avusturya Elçiligi'nin de benzer bir telgrafgõnderdigi gõrülmekte
dir. Telgrafta, ahnan bilgilere gõre büyükelçilik binalarmm bulundugu Büyükdere
çevresinde kõtü niyetli ki�ilerin istanbul'un her tarafmda yapt1klar1 hareketlere
benzer hareketler tasarlad1klari, bunlarm õnüne geçilmesi için buraya en kisa sü
rede yeterli miktarda askerin gõnderilip Büyükdere nhtimmm iki tarafma yerle�
tirilmesi isteniyordu974. Í�te bu tür telgraflara kar�1 Hariciye Nazm Tevfik Pa�a,
istanbul'daki yabanc1 elçiliklerin tamamma bir takrir gõndererek onlara ahnan
õnemler ve geli�meler hakkinda bilgi vermi�ti.
9 Eylül tarihini ta�1yan Avrupah devletlerin büyükelçiliklerine gõnderilen bir
takrirde, Tevfik Pa�a, meydana gelen kari�1khklardan en fazla esef duyanm Bab1ali
oldugunu, yagma ve diger fenahklar1 gerçekle�tirenlerin ayaktakimmdan olu�tu
gu iddiasma kesinlikle kar�1 ç1kild1gm1 belirtiyordu. Bu olaylardan õtürü 200'den
fazla Müslüman'm yakaland1g1 ve en sert cezalara çarptmlmak üzere Olaganüstü
Mahkeme õnüne ç1kartld1gm1 belirten Tevfik Pa�a, bu durumun bõyle bir suçla
mamn haks1zhgm1 ispata yettigini dile getirmekteydi975.
Olaylar üzerine insan güruhlarmm aniden toplanmasma neden olarak bir
õnceki sene meydana gelen olaylardan dolayi halkin teyakkuz halinde olmas1
gõsteriliyordu. Olayin gerçekle�tigi gün ve gece meydana gelen kanh olaylarm
müsebbibi olarak, 1rk ve din aynm1 yapmaks1zm gelip geçenlere sald1ran, masum
kadm ve çocuklar1 õldüren, Sulu Manast1r yakinmda genç Müslüman õgrenci
lere bomba atan Ermeni ihtilalcileri gõsteriliyordu. Müslümanlarm õlü saylSl ile
ilgili yanh� bir intibanm oldugu belirtiliyordu. Yaptlan tahkikatlarda Haskõy'de
972 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 30, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes,
No. 237, s. 265.
973 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 30-31.
974 BOA, HR.SYS. 2832-4.
975 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.1; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 50, Documents
268 FiKRETTiN YAVUZ
bile yetmi§ten fazla Müslüman'm kaybolmu§ veya õlmü§ oldugu dile getiriliyordu.
Ermeni komitecilerce yaralanan ve õldürülen Müslüman sayismm, sivil ve asker,
hayli fazla oldugu belirtilmekteydi. Bu ki§ilerin kaldmlchklar1 sivil ve askeri hasta
nelerin herkes tarafmdan ziyaret edilebilecegi, sayilarmm ve yaraltlarm durumu ile
ilgili ara§trrma yapmarun mümkün oldugu dile getiriliyordu976• Takririn devamm
da büyük devletlerin ba§ka bir iddias1 üzerinde durularak huna cevap veriliyordu.
Büyük devletler, vermi§ olduklar1 takrirde ayaktaktmm1 olu§turan ki§ilerin
büyük çogunlugunun ayru §ekilde giyinmi§ ve ayru silahlari ta§1yor olduklarm1
ileri sürmü§lerdi. Bu iddianm kabul edilemez oldugu, zira bu ki§ilerin farkh mes
lek gruplarma bagh olduklar1 ve farkh §ekilde giyindiklerinin ispat edildigi, tap
d1klar1 silahlarm ortak takrirde de kabul edildigi üzere her yerde ve her zaman
bulunabilecek türden kama ve b1çaklardan olu§tugu dile getiriliyordu977• Bundan
sonra asker ve polisin tutumlar1 ile ilgili ele§tiriler ele ahnarak bu ele§tirilere cevap
verilmi§ti.
Kar1pkhklar esnasmda gõrevini kõtüye kullanan polis ve askerlerle ilgili bir
ara§ttrma yaptlarak, gerektigi gibi bu ki§ilerin cezalandmlacag1 belirtildikten son
ra, Osmanh asker ve polisinin büyük bir disiplin ve gayretle gõrevlerini yerine
getirmi§ oldugu belirtiliyordu. Buna dayanak olarak da iki gün içerisinde Ermeni
komitecilerinin ihtilal durumuna soktugu büyük bir §ehirde düzenin ve kamu gü
venliginin tekrardan ihdas edilmesi, farkh unsurlardan olu§an halkm heyecanmm
dindirilmesi gõsteriliyordu. Boyle bir kart§1khgm bast1rtlmasmm diger ülkelerde
aylarca sürmÜ§ oldugunu belirtmeye gerek olmad1g1 da dile getirilmi§ti978•
Takririn devammda, Ermenilerin asayi§i bozmak ve halk arasmdaki §iddetli
korkuyu arttirmak için Müslüman elbisesi giydikleri, en ktsa sürede yakalanan
larm resimlerinin çekilerek elçiliklere gõnderilecegi belirtiliyordu. Kar1§1khklar
esnasmda çok say1da Ermeni'nin õldügü iddia edilmesine ragmen, herhangi bir
ayr1m yaptlmaks1zm arabalara konan ve polis nezaretine teslim edilip Ermenilerle
birlikte defnedilen cesetler arasmda çok say1da Müslüman'm oldugu da ispat edil
mi§ti. Takririn sonunda kar1§1khklar esnasmda ortadan kaybolan ve dõndükle-
976 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.1-2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 50, Documents
977 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 50, Documents
978 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 50-51, Documents
OSMANLI DEVLETi'NDE ERMENÍ TERÔRÜ 269
rinde Ermeni õldürmek için yetkililer tarafmdan silahlandmld1klarm1 sõyleyen,

AvrupaWarm istihdammdaki iki Türk'ün hemen mahkeme edilmesi ve suçlu
bulunduklar1 takdirde hak ettikleri cezaya çarptmlmalar1 için yetkililere teslim
edilmesi talep ediliyordu979• Büyük devletlerin istanbul'daki elçiliklerine verilen
bu takrirde olaylarm ne §ekilde cereyan ettigi üzerinde duruluyordu. Osmanh
Devleti'ne verilen takrirlerde üzerinde durulan hususlarm hemen tamamma cevap
niteligi ta§1yan yamtlarm verildigi gõrülmektedir. Ancak istanbul'daki elçilikle
rin takrirde belirtilen hususlara itimat etmedigi anla§tlmaktad1r. Nitekim ingiliz
elçisi Philip Currie, Di§i§leri Bakam Salisbury Markisi'ne gõnderdigi telgrafta
istanbul'daki büyükelçilerin verilen bu takrire bir cevap verilmesi gerektigi fikrini
ta§1d1klarim bu nedenle de bir ortak takririn daha gõnderildigini bildiriyordu980•
15 Eylül tarihini ta§iyan ve hayli ele§tirel bir taVlr içerisinde Osmanh
Hükümeti'nin verdigi takrire kar§1 yazilan bu takrirde, Müslümanlarm yakalan
mas1 ve kanun õnüne ç1karilmasmm ayaktakimm1 olu§turan bu ki§ilerden baz1-
larmm yetkililerin casuslarmca organize edilip yõnetilmedigini ispat etmek için
yeterli olmad1g1 dile getiriliyordu. Bab1ali'nin bu ki§ilerin hepsinin aym elbiseyi
giymediklerini ve farkh meslek gruplarma bagh olduklarm1 kabul etmesine rag
men, baz1 yabanc1 yetkililerin katliam yapmak için bir araya gelmi§ kanh olayla
n gerçekle§tiren bu ki§ilerin taVIrlarma §ahsen §ahit olduklar1 belirtiliyordu. Ôte
yandan büyükelçilerin ayaktakimm Ermenilerin tahrikinden bu olaylari gerçek

le§tirmediklerini, daha ziyade Anadolu'da meydana gelen olaylarda cezalanduil
mamalari nedeniyle harekete geçmi§ olduklarm1 dü§ündükleri dile getiriliyordu.
Buna sebep olarak da §imdiye degin Askeri Mahkeme'nin birçok suçlu arasmdan
henüz herhangi bir ki§iyi yakalamamas1 gõsteriliyordu981• ilginç bir §ekilde mey
dana gelen olaylarda suçlu olarak Müslüman halk gõsteriliyordu. Takrirde olaym
sadece Banka Baskm1'ndan ibaret oldugu dü§ünülüyormu§çasma, istanbul'un di
ger semtlerinde Ermeni komitecilerinin yapt1klarmm dikkate ahnmad1gi havas1
sezilmektedir.
Takrirde bu noktada sõylenen büyük devletlerin temsilcilerinin Ermeni ih
tilalcileri tarafmdan gerçekle§tirilen ayaklanmalari ciddi bir §ekilde takbih ettigi,
kurbanlar arasmda Müslümanlarm bulunmasmdan da esef duyduguydu. Bu ifa-
979 BOA, Y.PRK.HR. 22-43, lef.2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s . 51, Documents
Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s. 289-90.
980 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s. 48.
98 1 BOA, Y.PRK.HR. 22-38, lef. 1-1, 22-43, lef. 2/1; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s.
52 , Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s . 290.
270 FiKRETTiN YAVUZ
delerin devammda da ele�tirilerin s1raland1gi gõriilmektedir. Olaylar bastmhrken

ahnan õnlemlerin suçlularla smirh kalmas1 gerektigi, kari�1khklar ba�lad1ginda
sivil ve askeri yetkililerin gõrevinin sokaklarda meydana gelen apnhklarm õn
lenmesi oldugu belirtiliyordu. Ôte yandan Haskõy'de kaybolan veya õlen yetmi�
Müslüman'm intikamm1 almak için bu bõlgedeki tüm Ermeni evlerinin yagma
lanmasmm kabul edilemez oldugu dile getiriliyordu982.
Takririn en can aliei noktas1 bundan sonraki ifadelerdi. Ôlüler arasmda hayli
Müslüman'm bulunmasmm, bu tür korkunç i�lerde bata yapmanm kolay ve çok
tehlikeli oldugunu gõsterdigi belirtiliyordu. Katliamlarm durdurulmas1 durumu
yetkililerin elindeki gücü ve bu gücün iki gün boyunca geregi gibi kullamlmad1g1
�eklinde yorumlamyordu. Büyükelçilerin Osmanh askerlerinin disiplin ve düzeni
korumak için verilen emirden sonraki tavirlanm takdirle kar�tlad1klan, ancak bu
emrin kirk sekiz saat õnce verilmemesinden rahats1zhk duyduklar1 dile getiriliyor
du. Takririn sonunda büyükelçilerin daha fazia ayrmt1ya veya müzakereye girmek
niyetinde olmad1klari, ancak Ermeni ihtilalcilerinin hareketlerini ciddi bir �ekilde
suçlarken, ayaktakim1 ve yetkililerin tavirlar1yla ilgili gõzlemlerini de belirtmek
mecburiyetinde olduklan, tüm sorumlulugun da Bab1ali'de oldugu dile getirili
yordu983.
Verilen takrirlerin tamammda büyük devletlerin genel itibariyle Osmanh
Hükümeti'ni suçlu bulduklari gõriilmektedir. Ônlemlerin geç ahnd1gma vurgu
yaptlmakta, yetkililerin komitecilerce yaptlan saldirtlara at1flarma sürekli olarak
bir kar�ilik verilmekte oldugu gõzden kaçirtlmamas1 gereken bir husustur. Ashnda
büyükelçiliklerin diplomatik dille Sultan'1 ve Osmanh Hükümeti'ni tehdit ettigi,
her takririn sonunda sorumlulugun Osmanh Hükümeti'nde olacagm1 dile ge
tirmelerinden anla�tlacag1 kanaatindeyiz. Komitecilerin õlümcül sald1rtlarma ise
herhangi ciddi bir at1f yap1lmaks1zm, bu durumdan üzüntü duyuldugu bildirilir
ken, heyecana gelen halkin, muhtemelen yetkililer tarafmdan organize bir �ekilde
silahlandirtld1g1 ve Ermenileri õldürmeye süriildügü ima ediliyordu.
2. Basla Unsuru Olarak Ístanbul Olaylanrun Mahkeme Süreci
istanbul'un birçok semtinde meydana gelen olaylar neticesinde, yakalanan
suçlularm mahkeme edilmesi için Osmanh Hükümeti hemen harekete geçmi�ti.
9 82 BOA, Y.PRK.HR. 22-38, lef. 1-1, 22-43, lef. 2/1; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s.
52 , Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s . 290-91
9 8 3 BOA, Y.PRK.HR. 22-38, lef. 1-2, 22-43, lef. 2/2; Blue Book: Turkey, 1897, No. 1, s .
52, Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 264, s . 291.
Meclis-i Vükela yapt1g1 toplant1da Hariciye Nazm Tevfik Pa§a'nm büyük devlet
lerin temsilcileriyle yapt1g1 gôrü§meden edinilen bilgi dogrultusunda, Saltanat' a
dokunacak her türlü harici hissiyatm düzeltilmesi için son derece itina gõsteril
mesine karar vermi§ti. Büyük devletlerin temsilcilerinin meydana gelen olaydan
dolayi baz1 endi§eleri oldugu, õzellikle kendi vatanda§larmm hayatlarmdan endi§e
ettikleri, bunun için her türlü tedbirin almmas1 gerektigi kararla§tmlmi§tl. Buna
gõre, Ermeni olaylarma kari§an komitecilerle, olaylara asla kari§mayan ki§ileri se
bepsiz yere õldüren, ba§kalarmm mallarm1 yagmaya cüret edenlerden zab1ta tara
fmdan yakalananlarm h1zh bir §ekilde kanunun en agir maddelerine gõre cezalan
dmlmas1 karara baglanmi§tl. Aynca memurlardan bu olaylara kar1§anlar1 gõrüp
de onlar1 engellemeyenler veya bu gibi olaylara izin verenler de en agir cezalara
çarptmlacakti. Olaylara sebep olan Ermenilerin ise memleketlerine gõnderilmesi
kararlan ahnml§tl. Bunun için bir Olaganüstü Mahkeme kurulmas1 ve ahnan bu
kararm Adliye Nezareti'ne bildirilmesi hususlar1 ortaya ç1km1§t1984• Yine Zaptiye
Nezareti'ne yaz1lan bir yaz1 ile olaylardan sorumlu tutulan ve Osmanli Bankas1
personelinden olan Ermenilerin dogrudan dogruya yurt d1§1na veya memleketle
rine gõnderilmesinin haks1zhk olacag1 için bu ki§ilerin sorgulamalarmm neticesi
ne gore hareket edilmesi bildiriliyordu985 •
Bu mahkemenin olu§turulmas1 a§amasmda ciddi baz1 sorunlar oldugu gõrül
mektedir. Alman haberlere gõre resmi binalarm bazilarma Ermeni komitecileri
tarafmdan saldm düzenlenecekti. Bu nedenle mahkemenin de toplanacag1 adliye
binasmdaki güvenlik güçlerinin sayismm arttirilmas1 için Adliye Nezarati'nin bir
çok yazi§ma yaptig1 gõrülmektedir986• Adliye Nezareti bu amaçla Sadaret'e bir yaz1
gõndermi§ti. Bu yaz1da Adliye Nezareti'nde õteden beri bir jandarma mülaz1m1
ve sekiz-dokuz jandarmanm di§mda bir polis komiseriyle bir de polis hafiyesi bu
lundugu belirtiliyordu. Bununla birlikte civarda nizamiye kolu da gezdiriliyordu.
Ancak olaganüstü mahkeme olu§turulacag1 için hem binamn sürekli korunmas1
hem de adliye memurlannm güvenliginin saglanmas1 için asker veya zaptiyeden
bir on bap takimmm sürekli bir §ekilde ilaveten tayin edilmesi ve bunun için ge
rekli yerlere emir verilmesi isteniyordu987• Bunun için Zaptiye Nezareti'ne gõnde-
9 8 4 BOA, Y.A.HUS. 81-42, lef. 5, 358-31, lef. 2; BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 2;
BOA, HR.SYS . 2082-5, lef. 3.
9 8 5 BOA, A.MKT.MHM. 628-33, lef. 1-2 .
9 86 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 9.
9 8 7 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 5.
272 FiKRETTiN YAVUZ
rilen yaz1da, Adliye Nezareti'nin istegi dogrultusunda polis ve j andarma takviyesi

yaptlmas1 talep ediliyordu. Adliye Nezareti'ne verilen cevapta, zabit, polis ve bir
onba91 tala.mi jandarmanm gõnderilmesine karar verilmi9ti988•
a. Olaganüstü Mahkemelerin Olufturulmas1, Üyeleri ve Vazifeleri
30 Agustos tarihinde yaptlan toplantida Meclisi Vükela bir mahkeme olu9tu
rulmas1 karari alm1� ve bu karar dogrultusunda mahkemenin üyeleri de belirlen
mi9ti. Olaganüstü Mahkeme'nin ba9kanhgma Ba9müdde-i Umumi Lebip Efendi
tayin edilmi9ti. Diger üyeler ise §U §ekildeydi: Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden
Hikmet Bey, Mahkeme-yi istinaf Reisi Halid Bey, Beyoglu ikinci Ceza Dairesi
Reisi Arif Bey, Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden Mazhar Efendi, Hilmi Efendi,
Borkiyadis Efendi, Mahkeme-yi istinaf üyelerinden Tomas Efendi, Beyoglu
Bidayet Mahkemesi üyelerinden Küpeliyan Efendi, ikinci Mahkeme-yi Ticaret
Azasmdan Kalyari Efendi989• Bu ki9ilerin yam sira istinaf Müdde-i Umumisi
Cemal Bey'in de muavinleriyle bu mahkemede gõrev almasma karar verilmi9ti990•
Olu9turulan bu mahkemenin vazifesi de §U §ekilde ortaya koyulmu9tu:
Birinci Madde, mahkemeler sadece sorgu hâkimlerinin kararnameleri üzeri
ne yaptlacakti.
ikinci Madde, zanhlarm savunmalarm1 yapmak üzere bu ki9ilere mahkeme
edilmelerinden 24 saat õnce Cinayet Mahkemesi nezdinde vekâlet gõrevini yerine
getirecek vekiller tayin edilecek.
Üçüncü Madde, mahkemeler aleni yaptlacak.
Dõrdüncü Madde, mahkeme esnasmda dinlenmesi gerek �ahitlerin yolu aç1k
olmamak üzere mahkemeye celp edilmeleri, yani mahkemeye çagn kâg1d1 gibi
muamelelere hacet kalmadan zab1talar tarafmdan getirilmeleri.
Be�inci Madde, mahkeme esnasmda suçlar1 usulen sabit olmayan ki9iler hak
kmda gerekli muamele yaptlmas1 için zaptiyeye teslim edilmeleri.
Altmc1 Madde, savcilik gõrevini istinaf SavclSl yerine getirecek ve gerekli
olan muavinleri yanmda bulundurabilecek.
9 88 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, lef. 7-8.

9 8 9 BOA, Y.A. Res. 8 1-44, lef. 6-7; BOA, A.MKT.MHM. 628-1 , lef. 3. Herbert'ten
Salisbury Markisi'ne, FO 424/188, No. 187.
.
990 BOA, Y.A.RES. 81-44, lef. 3,13.

OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENi TERÓRÜ 273
Yedinci Madde, suçun sabit olmas1yla kanuna tatbik edilmesine son derece
dikkat edilecek, adalet ve hakkaniyet korunacak991.
Vazifesi bu §ekilde belirlenen mahkeme hakkmda Adliye Nezareti'nce yap1-
lan bir teblig de mahkemelerin zapt edilmesi meselesiydi. Buna gõre mahkeme
aleni bir §ekilde yaptlacagi için baz1 kimselerin ve gazetecilerin ifade ve verilen
kararlar1 zapt edip ne§retme ihtimalleri vardi. Bu durumun bir takim yanh§hklara
sebep olacagi dü§ünüldügü için mahkemece resmen zapt edilen ifade ve kararlarm
bir suretinin mahkemeye kattlmak isteyen gazetelere teblig edilmesi isteniyor
du992.
Meydana gelen olaylar neticesinde yakalanan ve davalar1 gõrülmesi gereken
birçok zanh mevcuttu. Bu ki§ilerin davalarmm bir an õnce bitirilmesi gerekiyordu.
Meclisi Vükela 23 Eylül tarihinde yapt1g1 toplant1da bu hususu ele almi§tl. Buna
gõre Ermeni olaylarma kari§anlann mahkemeleri olaganüstü mahkemeye gõnde
rilmi§ti. Ancak davalarm çoklugu nedeniyle arkasmm ahnmasmm bir hayli zaman
alacag1 dü§ünülüyordu. Bu amaçla aym gün ç1kartlan irade geregi olarak mahke
meye kar§I herhangi bir §aibe olu§mamas1 için istinaf ve temyize tabi olmamak
ve ceza mahkemesi usulüne uygun kanunlar ve hükürnlere gõre hareket edilmesi
isteniyordu. Bu amaçla Mahkeme-yi Temyiz üyelerinden Mustafa Bey'in ba§
kanhginda, istinaf Mahkemesi üyelerinden �ahin Efendi, Mahkeme-yi Temyiz
üyelerinden Re§it, istinaf Mahkemesi Reisi izzet Bey ve üyelerden Hamdi, Tahir
ve Artin Efendiler, Bidayet Mahkemesi üyelerinden Hamit, Ticaret Mahkemesi
üyelerinden ilyas Efendilerden olu§an ve Ba§müdde-yi umumilik gõrevini yerine
getirecek olan ikinci bir Olaganüstü Mahkeme olu§turulmasma karar verilmi§
ti993. Davalarm çoklugu nedeniyle iki adet olaganüstü mahkeme olu§turulmasma
karar verilmi§ti. Davalar bu mahkemelerde gõrülecek ve karara baglanacakt1.
b. Olaganüstü Mahkemelerde Gõrülen Davalar
istanbul Ermeni olaylar1 neticesinde tutuklanan ki§ileri yargtlamak için
Olaganüstü Mahkeme Lebip Efendi ba§kanhgmda 3 Eylül tarihinde ilk duru§
may1 gerçekle§tirmi§ti. ingiliz belgelerinde dokuz Ermeni'nin davasmm gõrül
dügü ilk gün zanltlara avukatlar tayin edilmesi için mahkemenin iki gün sonra
ya ertelendigi belirtilmekte, 7, 8 ve 9 Eylül tarihlerinde yaptlan mahkemeler de
99 1 BOA, Y.A.RES. 81-48, lef. 4.

992 BOA, A.MKT.MHM. 628-1, le( 9.
993 BOA, Y.A.Res. 82-27, lef. 2,4.
274 FiKRETTiN YAVUZ
ise, gõrülen davalar hakkmda bilgi verilmektedir. 9 Eylül'de yaptlan mahkemede

MlSlr Han'dan ate§ edip bomba attiklari sabit olan dõrt Ermeni'ye agir hapis ce
zas1 verildigi dile getirilmektedir994• i ngiliz belgeleri ba§lang1çta mahkemede gõ
rü§ülen davalarm õzetini vermekle yetiniyordu. Daha sonra bu tavrm degi§tigi ve
mahkeme kararlarmm ele§tirilmeye ba§land1g1 gõrülmektedir.
Osmanli belgelerinde ise mahkemede gõrülen davalarm õzetleri ve veri
len kararlarla ilgili raporlar oldugu gõrülmektedir. Bu õzetlerde mahkemede
gõrülen ti.im davalarm olmad1g1 dikkati çekmektedir. Aqiv belgelerine gõre ilk
dava 21 Eylül tarihinde gõrülmii§ti.i. Mahkeme heyeti baz1 fenahklarda bulun
dugu iddias1yla tutuklu bulunan Sobac1 Lui'nin davas1 neticesinde bu ki§inin
fesat erbabmdan oldugu üçte iki çogunluk karar1 ile sabit olmu§ ve ceza kanu
nunun elli sekizinci maddesinin ikinci firkasmdaki hükme gõre üç ytl kalebent
edilmesi kararla§tmlmI§tl. Ôte yandan, kendilerinde çahnm1§ e§ya bulundugu
için tutuklu bulunan Bargirci Hüseyin, Kundurac1 Hüseyin ile Kayikç1 Mehmet
Ali, i dris ve Mustafa'nm davalan gõrülmii§ti.i. Bunlardan Barkirci Hüseyin ile
Kumdurac1 Hüseyin'in üç ay, digerlerinin ise dokuz ay hapislerine karar verilmi§ti.
i ki Hüseyin hakkmda ittifakla digerleri hakkmda ise oyçoklugu ile hapsedilmeleri
karan almm1§t1. Aym gün Vanli Agop adh bir Ermeninin õldürülmesi suçuyla tu
tuklu bulunan Hüseyin ve Mehmed adh ki§ilerin mahkemelerine ba§lanmI§tl. Bu
mahkemeler yapllirken õnceden oldugu gibi Rus ve i ngiliz tercümanlan da hazir
bulunarak davalar1 kay1t altma almi§lardi995•
Olaganüsti.i Mahkeme 22 Eylül tarihinde birçok davaya bakmi§tl. Zaptiye
Dairesi'nde toplanan mahkeme zab1ta tarafmdan gõnderilen evraklar1 ele almi§tl.
Hadise esnasmda Haskõy'deki Ermeni komitecileri tarafindan askerlere ate§ edil
digi, Haskõy Ermeni Kilisesi'ne silah, fi§ek ve humbara sakland1g1 ihbar edilmesi
üzerine yapilan aramada, kilisenin dô§eme tahtas1 altmda yirmi bir revolver ve
dõrt kama ve episkopos Eznik'in yaz1hanesinde bir revolver ortaya ç1kanlm1§tl.
Bu suçlardan dolay1 tutuklu bulunanlar §Unlard1: Kilise'nin yaz1Cls1 Artin, Zangoç
Bedros, Bagdasarve Haçadur ile kandilci Markor, mualli m Ni§an, Hademe Sukyasi,
kiliseye toplanm1§ olan kahveci Mardik, Manavyan, Mircan, Berber Hamparsum,
Demirci Artin, Kigork, Muallim Datyos, Sarkis, Asç1 Kirkor, Midyeci Aleksan,
Abraham, Luin, Bahkç1 Artin, Gazinocu Mihran, Manav Agop, Kuru Kahveci
994 Blue Book: Turkey, 1897, No. 1 , s. 47.

995 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 23.
Arot, Andrea, Gümrükçü Nerses, Ístepan, Serkiz, Manuk, Armenak, Nerses,

Agop, Akbar, kahveci Karabet adlt Dikranya, Papuççu Ohannis, Kigork oglu
Agop, Ar§ak, Mihran, Gazinocu Dakis, Meyhaneci Haçik, Toros, Ta§Çl Ohannis,
Artin, Avadis olmak üzere kirk be§ ki§i idi. Bunlarm yam ma kiliseye toplananlar1
tahrik ve te§vik edenler ve kiliseye patlayio madde getirdikleri Kahveci Mardik
tarafmdan ihbar edilen Haskõylü Manavyan'm oglu Aram, Haçadurun oglu
Diran, Vartazar ile diger üç arkada§I Mu§eg, Bogos, bunlara katilan Tuglac1 Hac1
Mardiros'un ogullan Pervanet, Viran, �abuh ile baz1 Mu§lular; Haskõy'de oturan
ve komiteci olduklar1 ihbar edilen Gümrükçü Niragar, karde§i Haçik, üzerinde
zararlt evrak ç1kan Arakel oglu Ovakim, Karaka§Yan, Íncisol Eftadyos, Karabet
oglu Ni§an, Baltkç1yan, Eginli Ni§an. Tutuklu bulunan bu ki§iler hakkmda ilk
tahkikat evraki haz1rlanm1§ istek kâg1tlari ait olduklar1 Müdde-yi Umumiliklere
gõnderildikten sonra sorgu hâkimlerine de dag1tilm1§tl. Evlerinde barut, martini
tüfek ve tüfek fi§egi ile beraber revolver bulundugu iddias1yla tutuklu olan Kapril
oglu Tatyos, Toma oglu Anya ve Tomi oglu Nikogos'un hakkmda yapilan sorgula
ma neticesinde, bu ki§ilerin hareketlerinin ceza kanununun sekizinci maddesinin
ek hükümlerine gõre cinayet oldugu ait olduklar1 sorgu hakimlerince karara bag
lanm1§t1996. 22 Eylül tarihinde gõrülen davalarla ilgili olarak Íngiltere büyükelçi
liginin de kisaca bilgi verdigi gõrülmektedir. Buna gõre Fmd1kh Han'dan ç1kan
dokuz Ermeni'nin davasmm yam ma diger dokuz Ermeni'nin davasmm ba§lad1g1,
kõtü sõz sõyleyen sekiz Ermeni'nin daha davalarmm ba§ladig1 ancak §ahitlerin
dinlenmesi için mahkemenin ertelendigi belirtiliyordu. Aynca raporda 23 Eylül
tarihinde toplanan mahkemeden de bahsediliyordu. Komando Ham'ndan bom
ba atan on yedi Ermeni ile Vitali Han ve Sulu Manastir'dan bomba atan alt1
Ermeni'nin davalarma ba§landig1 ancak §ahitlerin dinlenmesi için mahkemelerin
sonraki bir tarihe ertelendigi ifade ediliyordu. 26 Eylül'de de Haraçc1, Vitali ve
Fmd1kh hanlarmdan bomba atan yirmi Ermeni ile Sulu Manastir'dan asker ve
halk üzerine ate§ eden bir Ermeni'nin davalarma ba§land1g1 fakat §ahitlerin din
lenmesi için mahkemelerin sonraki bir tarihe ertelendigi bildiriliyordu997.
27 Eylül tarihinde Zaptiye Dairesi'nde toplanan mahkeme zab1ta tarafm
dan gõnderilen evraklar1 ele almi§tl. Buna gõre Galata'da Vitali Han'dan asker-
99 6 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 22.

99 7 Blue Book: Turkey, No. 3, [8305], No. 7 [8395] , Further Correspondence Respecting
1he Asiatic Provinces ofTurkey and Events in Constantinople, [ln continuation of "Turkey No.
8 (1896)" and "Turkey No. 1 (1897)"], s. 50.
276 FiKRETTiN YAVUZ
ler üzerine silah atan Ermenilerden Sivaslt Hamparsun ile KireçkaplSl'nda bir
magazadan asker üzerine silah att1gi s1rada yaralanarak kaçm1�ken daha sonra
yakalanan Nikogos'un evraklar1 birle�tirilerek hüküm verilmek üzere Beyoglu
Mutasamfugi'ndan olayla ilgili ayrmtilt bir rapor istenmi�ti. Olay esnasmda
Galatàdaki Havyar Han1'nda askerler ve halk üzerine silah atanlardan yakalanan
üç Ermeni, olaylara kari�t1gi ihbar edilen Serkis adlt bir Ermeni, Tavukpazan'ndan
yedi Ermeni, Kuzguncuk'taki evinde iki revolver bulunan Tatyos adlt bir Ermeni,
Selanik vapuru üçüncü kaptaru Hafiz Resmi Efendi'ye olay günü silah att1gi §i
kayet edilen Onnik, üzerlerinde çaltnt1 e§ya bulundugu ihbar edilen üç Musevi
haklarmda ilk tahkikat evraklar1 sorgu hakimlerine yollanmak üzere ait olduk
lar1 savciliklara gõnderilmi§ti. Kar1§1kltk ç1kan Niko Han'da bulunduklan beyan
edilen Simon ve Nikogos adlt ki§ilerin ilk sorgulamalan neticesinde bu ki§ilerin
fesat erbabmdan olduklar1 anla§tlm1§ ve fiillerinin ceza kanununun elli sekizin
ci maddesi geregince cinayet olduguna karar verilmi§ti. Çe§itli tarihlerde gelen
yaztlarda detaylt bir §ekilde anlattlan, bir Ermeni kadmdan para aldig1 sorgusun
dan anla§tlan Mustafa isirnli bir ki§inin davasmm yüz doksan birinci maddeye
gõre, yine e§ya çald1klar1 belirlenen dõrt ki§inin fiillerinin ise iki yüz otuzuncu
maddeye gõre suç oldugu bu nedenle mahkemelerinin yaptlmas1 kararla§tirtlm1§t1.
Mahkemede gõrü§ü1en davalarda suçlar1 sabit olmadig1 için tahliyelerine karar
verilen Ermeni ve Müslüman §ahislann oldugu gõrü1mektedir. Fesat erbab1 ol
duklar1 iddias1yla tutuklu bulunan on iki Ermeni, hirs1zltk suçundan dolayi tu
tuklu bulunan sekiz Müslüman, adam õldürme ve yagmaya kalki§tiklan iddias1yla
tutuklu bulunan dõrt Müslüman, kasten yangm ç1kard1klar1 iddias1yla tutuklu
bulunan dõrt Ermeni, yaptlan sorgulamalar1 neticesinde bu suçlar1 i§lediklerine
dair herhangi bir kamt olmad1g1 için mahkeme edilmelerine gerek gõrü1meyerek
tahliye edilmi§lerdi998• Vitali Han davasmm 27 Eylü1'de tamamland1g1 ile ilgili
olarak Currie'nin ingiltere'ye bilgi verdigi dikkati çekmektedir. Telgrafta zanltla
rm suçlarmm sabit oldugu, bu ki§ilere oyçoklugu ile idam cezas1 verildigi, kõtü sõz
sõyledikleri için zanlt durumunda olan üç Ermeni'den birinin oybirligi, ikisinin ise
oyçoklugu ile berat ettiklerini ifade ettigi gõrü1mektedir999•
28 Eylü1 tarihinde toplanan mahkemede Galata'daki Havyar Han'dan asker
üzerine silah att1klar1 için tutuklu bulunan on sekiz Ermeni'nin ve h1rs1zltk yap
t1klar1 beyan edilen üç Müslüman'm mahkemeleri yaptlm1§tl. Tutuklu on sekiz
99 8 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 18.

999 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3 , s . 50.
Ermeni'nin mahkemeleri tamamlanamanu§ oldugu için sonraki bir tarihe erte

lenmi§, Müslümanlarm ise berat etmelerine oybirligi ile karar verilmi§ti. Rus ve
ingiliz tercümanlar1 gõrülen davalar esnasmda mahkemede hazir bulunarak gõ
rii§meleri kayit altma alm1§lardi1000 . Ayru tarihte Küçük Millet Haru'ndan asker
ve halk üzerine ate§ eden altl Ermeni ile Fmdikh Haru'ndan bomba atan dokuz
Ermeni' nin mahkemeleri yaptlmi§tl1 001 •
29 Eylül'de mahkemeleri yaptlan ki§ilerden Kahvecioglu Vanh Agop'u yara
layip õldürdükleri iddias1yla tutuklu bulunan Bekçi Mehmed adlt ki§inin beratma,
Hüseyin adlt ki§inin ise ceza kanununun yüz yetmi§ dõrdüncü maddesinin ilk
firkasma nazaran on be§ sene müddetle kürege konulmasma oybirligi ile karar
verilmi§ti. Üzerlerinde çaltnt1 e§Ya bulundugu beyan edilen dõrt Müslüman'm
da ceza kanununun iki yüz otuzuncu maddesine uygun olarak üçer ay müddetle
hapsedilmeleri, olaylara kar1§t1g1 iddia edilen Ohan adlt bir ki§inin berat etmesi
karara baglanm1§t1. Mahkeme esnasmda ingiltere tercümaru ile Avusturya büyü
kelçiligi memurlarmdan Edward davalar1 izlemi§ ve kaydetmi§ti. Rusya tercümaru
ise bahsi geçen õldürme davasmm ba§lang1cmda mahkemeye gelmi§ ancak neti
cesini beklemeden oradan ayrtlmt§tl 1002•
Yine 29 Eylül tarihinde yaptlan mahkemede, olaylar esnasmda Uzun
Çar§1ba§1'nda kahvecilik yapan Ermeni Agop'u õldürdüklerinden dolay1 tutuk
lu olan Bekçi Mehmed ve Tarakç1 Hüseyin'in davalari gôrü§ülmii§tii . Mahkeme
neticesinde Mehmed'in berat etmesine, Hüseyin'in ise on be§ sene müddetle kü
rege konulmasma oy birligi ile olaylara kar1§t1g1 iddias1yla tutuklu bulunan bir
Ermeni'nin ise oyçoklugu ile berat etmesine karar verilmi§ti. Ellerinde çaltnt1
e§ya bulundugu iddias1yla tutuklu bulunan üç Müslüman ile bir Rum'un mah
kemeleri neticesinde üçer ay hapislerine hüküm verilmi§ti. Galata'daki Komando
Haru'ndan askerlere silah att1klar1 iddia edilen ve mahkemeleri yaptlm1§ olan on
yedi Ermeni'nin arkada§l olup õnceden memleketlerine gõnderilen iki Ermeni'nin
sorgular1 yaptlm1§ ve bu ki§ilere dava vekilleri tayin edilmi§ti 1003• ingiliz elçiligi
nin bugüne dair ald1g1 bilgiye gore ise, Agop'u õldürmekten suçlu olan Hüseyin
ve Mehmed'in davalarma ba§lanmi§tl. Ancak telgrafta dava sonucu ile ilgili her
hangi bir bilgi verilmedigi gõrülmektedir. Bu davarun yaru ma, ihtilalci komite
1000 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 18.

lOOI
Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s . 50.
1002 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 16.
1003 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 15.
278 FiKRETTÍN YAVUZ
mensubu ohnakla suçlanan iki Ermeni ile Fmd1kh Han'dan asker ve halk üzerine
ate§ eden dokuz Ermeni'nin davalannm gõrüldügü, Ermenilerden dõrdünün oy
çoklugu ile on be§ ytl agir hapse mahkum edildigi, be§inin ise iki ytl ceza ald1g1
bildiriliyordu1004 .
29 Eylül tarihinde Zaptiye Dairesi'nde toplanan mahkeme heyeti, zab1ta tara
findan gõnderilen evraklan ele almt§tl. Fesat erbabmdan oldugu §Üphesiyle izmir
Oteli'nde yaptlan ara§ttrmada baz1 zararh evrak tapd1g1 tespit edilen bir Ermeni,
yine evlerinde bu tarz resim ortaya ç1kan alt1 Ermeni, ki§kirt1c1 olaylara müda
hil oldugu haber verilen bir Ermeni kadm, Selams1z semtinde bir ba§ka Ermeni,
Pangalt1 Babür sokagmda oturan Hampar adh Ermeni, Karabet adh Ermeni'nin
dükkanmdan ayakkab1 çald1g1 için zanh durumunda olan be§ Müslüman hak
larmda yap1lan ilk tahkikat evraklar1 sorgu hakimlerine yollanmak üzere ait ol
duklan savc1hklara gõnderilmi§ti. Yine çe§itli tarihlerde gõnderilen evraklardan
anla§ild1g1 üzere, fesat erbab1 olduklan ihbar edildigi için zanh durumunda olan
Zenop ve Osep'in hareketlerinin ceza kanununun altmc1, Rupen'in ise sekizin
ci maddesindeki hükümlere gõre cinayetten mahkeme edilmelerine karar veril
mi§ti. Hm1zhktan dolay1 zanh durumunda olan Pako, Hüseyin, ibrahim, Salih,
Mehmed, Ali, Ômer, Salih adh ki§ilerin ise ceza kanununun iki yüz otuz birin
ci maddesindeki hükümlere gõre mahkeme edilmeleri kararla§tmlmt§tl. Bunun
yam ma, hm1zhktan dolayi zanh durumunda olan ancak yaptlan sorgulamalarda
herhangi bir delil bulunamayan Karahisarh Ali, Hüseyin, Eginli Mehmed Ali,
Mehmet Emin, Ahmed, Mu§lu Ali, Sandalc1 Kara Mehmed Çavu§ oglu Ali,
Sandalc1 Mustafa, Kahveci i smail, Sandalc1 Ahmed'in ve fesat erbabmdan ol
duklari belirlenemeyen Rupen, kar1s1 Takuhi, ipekçi Kanbur ve diger Rupen'in
mahkemelerinin yaptlmamasma karar verilmi§ti1005 .
Aym gün gõrülen ba§ka bir davada ise kart§tkhklar esnasmda baz1 yerlerden
e§ya çald1klari iddias1yla tutuklu bulunan sekiz Müslüman ile bir Rum kadmm
durumlan ele almt§tl. 27 Eylül tarihinde Mahkeme Savc1s1 Cemal Bey tarafmdan
sorgu hakimlerince haz1rlanan bu ki§ilerin mahkeme edilmeleriyle ilgili kararna
meler gerekli iddianameler haz1rlanarak mahkemeye gõnderilmi§ti1006. Bu ki§iler
den üçünün birer y1l, dõrdünün be§er ytl ve birisinin de dõrt ay müddetle hapse
100 4 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 51.

10os BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef.14.
1006 BOA, Y.PRK.AZN. 16-3 1 .
mahkum edilmesine, cezalan bittikten sonra ise zaptiye tarafmdan gõz altmda tu
tulmalarma karar verilmi�ti. Rum kadma üç ay hapis cezas1 verilmesine oyçoklugu
ile karar verilmi�ti. Ôte yandan evlerinde patlayic1 bulundugu iddias1yla zanh du
rumunda olan üç Ermeni'nin mahkemeleri neticesinde berat etmelerine oybirligi
ile karar verilmi� ve beraatlarma neden karar verildigi ise mahkeme huzurunda
dile getirilmi�ti. Yine fesat erbabmdan olduklari iddia edilen iki Ermeni ile bir
Ermeniyi katledip e§Yalanm çaldig1 iddia edilen Rum'un sorgulamalar1 yaptlm1�
ve bu ki�ilere avukatlar tayin edilmi�ti1007•
Mahkeme 3 Ekim tarihinde birçok davaya bakm1�ti. Bu davalara ili�kin ola
rak Zab1ta'dan gelen evraklar dikkate almmt§tl. i lk olarak olaym gerçekle§tigi gün
Norodikyan Ham'ndan asker ve ahali üzerine attlan humbaralardan yaralanan
Musik oglu Abram ile yagma ve hirs1zhga cüret eden Ferhad, Ahmed, Mecid
ve Osman adh ki�ilerin evraklan gerekli i�lemlerin h1zh bir �ekilde yapilmas1 ih
tariyla savcilara gonderilmi�ti. Çe§itli tarihlerde gonderilen evraklarda detaylar1
anlatilan olaylarla ilgili olarak, fesat erbabmdan olduklan iddias1yla haklarmdan
soru�turma aç1lm1§ olan Mihran, Baronet ve Ovakim'in hareketlerinin ceza ka
nununun elli sekizinci maddesine gore cinayet suçu ile mahkeme edilmelerine
karar verilmi§ti. Bunanla birlikte, Kirkor ve Karabet adh Ermenilerin odalann
dan e�ya çald1klan yaptlan sorgulamalarmdan anla�tlan, Mehmet ve Yusuf adh
ki�ilerin ceza kanununun iki yüz otuzuncu maddesine gore mahkeme edilmeleri
gerektigine karar verilmi�ti. Goçe Han'da olan Ermenilerin odalarm1 aç1p para ve
e§yalarm1 gasp ettikleri yapilan tahkikat neticesinde anla§ilan Halil, i sa, Malik,
Vanh Tahir, Arif, Murat, Abdullah, Yunus, Ali, izzet, Mahmud, Murat i smail,
Salih adh ki�ilerin hareketlerinin ceza kanununun iki yüz yirmi ikinci madde
sine gore suç saytld1g1 ve bu maddeye gore mahkeme edilmeleri gerektigi karara
baglanm1�t1. Bedros adh bir Ermeni'den zorla para ald1g1 iddias1yla zanh bulunan
Kas1m adh ki�inin yaptlan tahkikat neticesinde delil yetersizliginden mahkeme
edilmesine gerek olmad1g1 anla§tlmt§tl. Yine hirs1zhk ettiklerine dair herhangi bir
delil bulunamayan, Abdi, i brahim, Ahmed, Mehmet, Ômer, Salih Halid, Hac1,
Tahir, Bedri, Salih Abdullah, Abdüsselam, Fethi ve Abdurrahman adh ki�ilerin
mahkeme edilmelerine gerek olmad1gma karar verilmi§ti1008 • Mahkemenin yine
3 Ekim 1896 tarihinde gordügü davalar arasmda hirs1zhk fiilinden dolayi suçlu
oldugu iddia edilen Mehmed, Arif ve Ômer adh ki�iler bulunuyordu. Ceza kanu-
1007 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 8.

10os BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 1 1 .
280 FiKRETTiN YAVUZ
nunun iki yüz otuzuncu maddesine gõre bu ki§iler be§er ay süre ile hapis cezasma
çarptinln11§lard1. Yine Süleyman ve Kadri ile Recep adh ki§ilerin birer ytl, Tevfik
adh ki§inin ise dõrt ay süre ile hapsedilmelerine karar verilmi§ti. Espaya adh Rum
bir kadina ise Tevfik'in durumunu bildigi halde yardim ettigi için ayru maddenin
ilavesine gõre üç ay hapis cezas1 verilmi§ti. Fesat erbabmdan olduklar1 sõylenen
Tatyos, Nikogos ve Aya'nm beratlarma oybirligi ile karar verilmi§ti. Mahkeme
esnasmda Rusya ve Ítalya tercümanlar1 davalar1 takip etmi§ ve gõrülen davalar1
kaydetmi§lerdi 1009•
8 Ekim tarihinde fesat erbabmdan olduklar1 iddias1yla tutuklu bulunan bir
Ermeni, yine aym suçla ve evinde zararh evrak bulundugu beyan edilen diger
bir Ermeni ile iki Müslüman'1 tabancayla yaralayan ba§ka bir Ermeninin sor
gu hâkimleri tarafindan haz1rlanan iddianameleri mahkemeye gõnderilmi§ti.
Aym gün Kirkor'u yaralad1klar1, Dimitri ve Kirakos'u õldürdükleri iddias1yla tu
tuklu bulunan alt1 ve yagma ve yataklik fiilerinden dolayi tutuklu bulunan dõrt
Müslüman hakkmda da sorgu hâkimleri tarafmdan haz1rlanan kararlar mahke
meye sunulmu§tu1010•
8 Ekim tarihinde toplanan mahkeme heyeti ilk olarak evinde ve i§yerinde
zararh evrak bulunmu§ olan ve fesat erbabmdan oldugu iddia edilen Uncuyan
Apik ile baz1 tutuklularm davalarm1 gõrmü§tür. Cezaya çarptmlmasma sebep ola
cak sõzler sõyledigi iddia edilen kayikç1 Makar, yazmac1 Tekfur ile Beyoglu'nda
askerler üzerine silah atan tablakar Bedros ve Galata'da bulunan Büyük Millet
Ham'ndan askerler üzerine silah att1klar1 iddia edilen Sivash istepan, Nazaret,
Ohannis, Palik, Hampar, Kigork, Artin, Meti§ar, Harputlu Agop ile Sivash
Karabet'in mahkemeleri yaptlm1§tl. Bunlarla birlikte Tepeba§1'nda Alman vatan
da§l Grokin'in evinden asker ve halk üzerine bomba att1klar1 iddia edilen Bogos,
Agop, Garo ve Simon'un da davalar1 gõrü§ülmü§tü. Mahkemeleri yaptlan on se
kiz Ermeni'den avukat tutacagm1 beyan eden Apik Efendi haricindekiler için
savunma avukatlar1 gõrevlendirilmi§ti. Bunlarm yam s1ra kari§ikhklar esnasmda
baz1 yerlerden e§Ya çalmaya kalki§tiklari iddias1yla tutuklu bulunan kasap ç1rag1
Osman'm mahkemesi yaptlm1§ ve ahnan karar sonucundan Osman üç ay süre
ile hapse mahkUm edilmi§ti. Yine aym iddia ile suçlanan lag1mc1 Mehmed ve
Rençper Yusuf'un davalar1 gõrülmü§ oyçoklugu ile beraat etmeleri kararla§tirtl
m1§t1.
1009 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 5.

1010 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 6.
Mahkeme aym gün Galata'da bulunan Küçük Millet Ham'ndan askerler üze
rine silah att1klan iddias1yla tutuklu bulunan hizmetkar Marun, Hamal Bedros,
Antranik, Karabet, Oskipan ve Tekfur adlt Ermenilerin davalarma ba§lam1�t1. Bu
ki§iler ile §ahitlik için gelenlerin sorgusu yaptlmt§, gelmeyen §ahitlerin mahke
meye çagnlmas1 ve Küçük Millet Ham'nm baz1 yerlerinin ke§fedilmesi kararla§
tmlmt§tt. Adaletin tam olarak tecelli etmesi için mahkeme ba§kant bazt ki§ilerin
gelmesine karar vererek mahkemenin daha sonraki bir tarihe ertelenmesine karar
vermi§ti. Yine cezaya çarptmlmasma sebep olan sõzler sõyledigi iddia edilen ça
ma§tfCt Aksabat adlt bir kadmm da suçlu olduguna oyçoklugu ile karar verilmi§
ve ceza kanununun elli be§inci maddesinin dõrdüncü ftrkasmdaki hükme gõre
oybirligi ile iki yt1 hapsine karar verilmi§ti'º11• Apik Efendi'ye ise üç sene müd
detle kürek cezas1 verilmi§ti. Ancak 4 Kas1m tarihinde Sadaret'ten yaztlan bir
yaz1da, Zaptiye Nezareti'nden gõnderilen bir tezkirede Apik Efendi'nin tehlikeli
bir hastaltga yakalanmt§ oldugu, yaptlan kontroller neticesinde hapishanede kal
d1g1 takdirde õlecegi tahmin edildiginden tahliye edilmesi gerektigi bildirilmi§ti.
Meclisi Vükela tarafmdan tahliye karart altrup durum bu §ekilde Sultan'a bildiri
lerek Apik Efendi'nin tahliye edilmesi istirham edilmi§ti1º12• Íngiliz Elçisi Currie
de 15 Araltk tarihinde Salisbury'e gõnderdigi telgrafta Apik Efendi'nin durumu
hakkmda bilgi vermi§ti. Buna gõre 9 Araltk'ta Meclisi Vükela Sultana bir maz
bata sunmu§tu. Mazbatada Apik Efendi'nin hapiste kalmasmm õlümüne sebep
olabilecegi bildiriliyor ve serbest buaktlmas1 talep ediliyordu. Sultan Abdülhamid
bu talebe uymu§ ve 10 Araltk tarihinde Apik Efendi serbest b1raktlm1§t11013•
8 Ekim tarihinde Zaptiye Nezareti'nde toplanan heyet daha õnce zab1ta
taraftndan gerekli kanuni i§lernlerin yaptlmas1 için sorgu hakirnlerine gõnderil
mek üzere haz1rlanmt§ ve ait olduklar1 savctlara gõnderilmi§ evraklar1 ele aldt.
Buna gõre Ermeni komitesine mensup olduklart iddias1yla tutuklu bulunan
Ermenilerden Haçadur oglu Tekfur, Artin oglu Bedros ve diger bir ki§inin ceza
kanununun elli sekizinci maddesi geregi cinayet fiilinden dolay1 ceza almalarma
karar verilmi§ti. Yine yaptlan tahkikatlar neticesinde hus1zltk ve yagma olayla
nna kart§ttklart anla§tlan Erzincanlt Íbrahim oglu Kavi, Osman oglu Mehmed,
Íbrahim oglu Abdullah, çuag1 Ahmed, Íranlt manav Mustafa oglu Muhammed,
MlSlrlt Mahmud oglu Sebah, hamal Ahmed oglu Rtza, Erzururnlu Hüseyin oglu
1011 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 4.

1012 BOA, Y.A.RES. 83-110, lef. 1-2.
101 3 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s . 125.
282 FiKRETTiN YAVUZ
Battal, Çankmh koltukçu Ahmed oglu Ahmed, Bekir oglu Osman, Mustafa oglu
Hakki, Muhammed Ali oglu Ali, Muhammed oglu Ali'nin ceza kanununun iki
yüz otuzuncu maddesine uygun olarak mahkemelerinin yaptlmasma karar veril
mi§ti. Yine fesat erbabmdan olduklar1 zannedilen Karabet oglu dõkmeci Aqak
ve Migirdiç oglu Ohannis'i katledip dükkanmdan effa çald1klar1 iddia edilen
Ya§ar, izzet, Süreyya ve ibrahim'in delil yetersizliginden suçsuz olduklarma karar
verilmi§ti. Mahkeme yine delil yetersizliginden dolayi olaym gerçekle§tigi gün
Tavukpazan'nda Mehmed Efendi Ham'ndan silah att1klan ihbar edilen Masis
oglu Serkis, Serkis oglu Ohannis, Kirkor oglu Masis, Mardiros oglu Kurukahveci
Toros, Oseb oglu Agop, Toros oglu Kurupi, Kuzme oglu odaba§l Bedros, karde§i
ekmekçi Artin, Melkon oglu a§çiba§l Toros, Kirkor oglu Agop, Haçadur, Karabet
ve Kalibus adh Ermenilerin mahkemelerin yaptlmamasma karar vermi§ti. Yagma
olaylarma kan§tiklan iddias1yla sorgulanan Karsh Hüseyin, Süleyman, i brahim,
ilyas, Mustafa, i§çi Halil, i smail ve Said adh ki§ilerin de mahkeme edilmelerine
gerek olmad1gma karar verilmi§tir1014•
Mahkeme-yi Fevkalade'de 19 Ekim tarihinde gõrülen davalardan ilki farkh
mahallerden e§ya çald1klar1 belirtilen kebapç1 Ra§id ve Süleyman ile bunlara yar
d1m ettikleri ileri sürülen Abdullah hakkindaydi. Davalar1 gõrülen bu ki§ilerden
Süleyman' m beraatma oybirligi ile karar verilmi§ti. Yine aym gün Galata'da bulunan
Küçük Millet Ham'ndan askerler üzerine silah att1klar1 iddias1yla tutuklu bulunan
ve davalan kismen ele ahnml§ olan alti Ermeni'nin davas1 gõrü§ülmÜ§tü. Bu davada
ilk olarak adigeçen handa yaptlan ke§fin raporlar1 okunmu§, davayla ilgili iki §ahit
dinlenmi§, avukatlarm istegi üzerine baz1 ki§ilerin §ahit olarak dinlenmesi için dava
nm ertelenmesine karar verilmi§ti. Aym gün gõrülen bir ba§ka dava ise Beyoglu'nda
asker kollar1 üzerine silah att1gi iddia edilen Bedros adh Ermeni ile ilgiliydi. Bu
ki§inin askerlere ate§ ettigi iddias1mn dogruluguna oybirligiyle karar verilmi§ ancak
kendisi komitelere mensup olmamasma ragmen bu hareketini askerlerin dur emri
vermesi üzerine gerçekle§tirdigi için kasten adam õldürmeye te§ebbüs suçundan ce
zalandirtlmasma karar verilmi§ti. Buna gore ceza kanununun yüz seksen sekizinci
maddesinin ekine gõre alt1 sene kürege konulmas1 oyçoklugu ile kabul edilmi§ti.
Nikoha, Hovseb ile õgretmen Kirkor'un komite mensubu oldugu §ahitlerin verdigi
ifadelerden anla§tlm1§t1. Bu nedenle kanunun elli birinci maddesine gõre be§ sene
müddetle kürege konulmalarma karar verilmi§ti. Rusya ve i ngiltere elçilik tercü
manlar1 yaptlan davalar1 takip etmi§ ve kayit altma alm1§lard11015•
101 4 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 3 .

101s BOA, Y.PRK.AZN. 17-1 , lef. 2 .
Mahkeme 10 Kas1m tarihindeki duru§malarda birkaç davayi ele alm1§t1.

ilk olarak Norodikyan Han'mda meydana gelen olaylari ve burada yakalanan
Ermenilerin davas1 gõrü§ülmü§tü. Duru§ma sonunda askerler üzerine silah ve
humbara att1klar1 için tutuklu bulunan yedi Ermeniden üç tanesine on be§ sene
kürek cezas1 verilmesine diger dõrdünün ise beraatlarma karar verilmi§ti. Yine
aym gün Galata'da bulunan itibar-i Umumi Bankas1'ndan askerler üzerine si
lah ve humbara att1klar1 iddia edilen alt1 Ermeni oyçoklugu ile beraat etmi§lerdi.
Olaylarda yer ald1g1 kesinle§en Artin adh Ermeni'nin üç sene müddet kürege ko
nulmasma, Galatasaray kar§ismda bulunan bir eczaneden askerler üzerine hum
bara atan Kavkas oglu Karabet'in ise idamma oy birligi ile karar verilmi§ti. Zanh
olan diger dõrt ki§inin beraatlarma ise oyçoklugu ile karar verilmi§tÍ. Aym gün
yap1lan ba§ka bir dava ise Galata'da bulunun Aleksiyadi Han'mdan askerler üze
rine silah atan iki Ermeni ile ilgiliydi. Dava ile ilgili §ahitler çagnlm1§ olmasma
ragmen gelmedikleri için davamn bir süre sonraya ertelenmesine karar verilmi§ti.
Bununla birlikte mahkeme Haskõy Ermeni Kilise'sinden asker ve halk üzerine si
lah att1klar1 için tutuklu bulunan yirmi yedi Ermeni'nin sorgularmm yaptlmasma
ve avukatlarmm tayin edilmesine karar vermi§ti1º16•
Olaganüstü Mahkeme'de gõrülen davalar ar§ÍV belgelerine bu §ekilde yans1-
m1§tl. Davalarm bittigi tarihte üyelerin tamammm imza ve mührünü ta§1yan bir
belgede mahkemede ahnan kararlarla ilgili olarak aynntill bilgiler verilmi§ti. 12
Kas1m 1896 tarihini ta§1yan belgede, Ermeni olaylarma kari§anlarm mahkemeleri,
bu ki§ilere verilecek cezalar ile suçlu olmayanlarm beratlar1 için olu§turulan mah
kemeye 28 Agustos Cuma günü Zaptiye Nezareti'nde ba§land1g1 dile getirilmi§tir.
Bu tarihten 7 Kas1m 1 896 Cumartesi gününe kadar mahkeme Cuma ve Pazar
günleri dâhil oldugu üzere her gün toplanml§ ve yetmi§ gün zarfmda tamamlan
mi§tl. Bu belgeye gõre, olaylardan õnce veya sonra mahkemenin gõrevi dâhilinde
olmayan ve mahkemeye gõnderilen davalardan zab1taya yollananlann sayis1 yüz
otuz be§ idi. Bunlarm di§mda sorgu hakimleri ve savc1lara gõnderilen davalarm
say1Sl, yedi yüz otuzu Müslüman, yirmi alt1s1 Rum, yüz yirmi ikisi Musevi, do
kuz yüz doksan dokuzu Ermeni olmak üzere toplam bin sekiz yüz yetmi§ yedi
idi. Yaptlan tahkikatlar neticesinde iki yüz altml§ bir kararnameyle, yüz doksan
dokuz Müslüman, üç Rum ve on iki Musevi ile yedi yüz yirmi sekiz Ermeni
mahkeme huzuruna ç1kartlm1§tl. iki yüz yirmi sekiz kararnameyle be§ yüz otuz bir
Müslüman, yirmi üç Rum, yüz on Musevi ve iki yüz altml§ dõrt Ermeni'nin ise
1016 BOA, Y.PRK.AZN. 17-1, lef. 1.

284 FiKRETTiN YAVUZ
mahkemelerinin yaptlmasma gerek gõrülmemi§ti 1º1 7• Ba§ka bir ar§iv belgesinde

ise ele ahnan davalar, milletlere gõre suçlu bulunanlar, tahliye edilenler kadm ve
erkekler ayn bir §ekilde tablo halinde verilmektedir1018•
Tablo 3. Mahkeme Kararlan Haklanda Verilen Bilgiler
Müslüman Rum Yahudi Ermeni

Açtldamalar
Erkek Kadm Erkek Kadm Erkek Kadm Erkek Kadm
Mahkeme -i Fevkalade'nin 28 -
1 1 2 - 39 -
karar1yla hapsedilenler
Adliye tarafindan tutuklananlar 121 - - - - - 440 43
Zab1ta tarafindan tutuklananlar 86 - - - - - 22 -
Mahkeme -i Fevkalade'de gõrülen 25 - 1 - - - 86 1
davalardan berat ederek tahliye
olunanlar
Sorgu hâkimlerince 205 1 10 - 2 -
33 2
mahkemelerine karar verilerek
tahlive edilenler
Zab1taca mahkemelerine lüzum 336 - - - - - 534 17
gõrülmeyerek tahliye edilenler
Toplam 801 1 12 1 4 - 1154 63
idam cezasma çarptmlan baz1 mahkumlarla ilgili õzel yazi§malarm oldu

gu gõrülmektedir. 24 Eylül tarihinde Adliye Nezareti'nin padi§aha sundugu bir
yaz1da, Vitali Han'da yakalanan Ermeni komitecileri hakkm d a verilen hükümle
ilgili bilgiler yer ahyordu. 29 Agustos 1896 tarihinde Banka caddesindeki Vitali
Ham'ndan asker üzerine silah ve humbara att1klar1 iddias1yla tutuklu bulunan,
Hamal Sivash Nikogos, Dikran, Papal, Markar, odaba§I Pekmezyan ve Vartan ile
çatI§ma esnasmda olü ele geçirilen dort arkada§mm asker ve halk üzerine silah
att1klarmm sabit oldugu anla§UIDI§tl. Buna gore ceza kanununun elli dordüncü
maddesinin ekinin birinci firkasma gore idam cezasma çarptirtld1g1 ve bu hük
mün infaz edilecegi mahkeme ilamlar1yla birlikte Padi§ah'a sunulmu§tu1º19• Yine
Haskoy'de olaylar esnasmda evlerinden ate§ ederek Bahriye askerlerinden Tevfik
Aga'y1 oldüren, humbarahane hademelerinden Hüsnü'yü yaralayan komiteciler
de idama mahkum edilmi§ti. Mahkemeleri sonunda idama mahkum olan yaban
c1 gümrügünde memur olarak çah§an Avadis ile oglu Onnik ceza kanunun elli
1011
BOA, Y.Mtv. 148-38 , lef. 2.
101s
BOA, Y.PRK.KOM. 9-30
1019
BOA, Y.A.RES. 82-33, lef. 1-2.
sekizinci maddesinin ekindeki birinci firkaya gõre cezalandmlm1�larch. infazm

gerçekle�tirilecegine dair sekiz sayfahk mahkeme ilam1yla birlikte durum padi�a
ha bildirilmi�ti1º2º.
Osmanlt Hükümeti tarafindan olu�turulan Olaganüstü Mahkeme'nin ver
digi kararlarla ilgili olarak büyük devlet temsilcilerinin rahats1z olduklar1 gõrül
mektedir. Yukar1da da belirtildigi üzere õzellikle ingiliz ve Rus elçiliklerinden
tercümanlar duru�malar1 takip ederek, mahkemeleri kayit altma alm1�lard1. Ancak
yapt1klar1 yaz1�malarda mahkeme ile ilgili olarak menfi bir tutum içerisinde ol
duklar1 gõrülmektedir.
Ôzellikle ingiltere Büyükelçiligi'nin mahkeme sürecini s1kt bir �ekilde takip
ettigi gõrülmektedir. Davalar1 takip etmek üzere konsolos vekili Devey ve elçi
lik hukuk mü�aviri Stavrides gõrevlendirilmi�ti. Bu ki�iler neredeyse mahkeme
lerin tamamma kattlm1� ve raporlar haz1rlayarak büyükelçiliklerine sunmu�lardt.
Yukar1da belirtildigi üzere mahkemeyle ilgili ilk telgraflarda elçi Currie ald1gi
bilgileri dogrudan bakanltgma aktar1yordu. Ancak 24 Eylül tarihinde gõnderdigi
telgrafta Currie'nin tavnnm degi�tigi gõrülmektedir. Bu telgrafta, Fmd1klt Ham
davasmm sona erdirildigini, dokuz Ermeni'nin farklt hapis cezalarma çarptmld1-
gm1 belirten Currie, mahkemede gõrülen davalarm tam anlam1yla komedi oldu
gunu ileri sürmekteydi. Currie'nin ifadeleri mahkemeye kar�1 bir õnyargi ta�1d1-
gim gõstermektedir. Elçilik hukuk mü�aviri Stavrides'ten ald1g1 bilgileri aktaran
Currie'ye gõre "birçok insam oldüren, kana susamz;, a1ag1lzk, adi, herijlerden bir ta
nesi bife mahkeme onüne çzkarzlmadz ". iki ya da üç Müslüman hirs1zhk suçundan
mahkeme edildi, bir zanlt ise õlü birine b1çagm1 soktugu gerekçesiyle berat etti102 1•
Mahkemeleri izlemekle gõrevlendirilen Devey ve Stavrides'ten ahnan bil
giler dogrultusunda Currie'nin bu süreçte gõrülen davlarla ilgili tablolar hazir
layarak ingiltere D1�i�leri'ne yollad1g1 gõrülmektedir. Currie'nin gõnderdigi ilk
tablo 29 Eylül tarihini ta�1yordu. Devey tarafmdan haz1rlanan bu tabloda, Meziki
Eczanesi, Fmd1kltyan, Vitali, Haraçc1 ve Celal Bey hanlar1yla birkaç Müslüman
ve gayrimüslirnle ilgili bireysel davalar hakkmda bilgi veriliyordu 1º22 • Currie'nin
14 Ekim 1 896 tarihini ta�1yan telgrafinda mahkeme süreci ile ilgili dikkate deger
1020 BOA, Y.A. RES. 83-51, lef. 1-2.
1 º21 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 4, Blue Book: Turkey, 1897, No.
3, s. 49.
1022 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 20, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 97. Tablo için bkz Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 66-67.
286 FiKRETTiN YAVUZ
bilgiler içeren ifadelere yer verdigi ve daha kapsamh bir tablo gõnderdigi gõrül
mektedir.
Currie bu telgrafinda, istanbul'da meydana gelen son olaylarla ilgili ki§ilerin
mahkemesi için Olaganüstü Mahkeme'nin her gün oturum yapmaya devam etti
gini, duru§malarm kopyalarmm ise majesteleri büyükelçiligine verilmedigini ileri
sürüyordu. Ceza alan ki§iler ile Devey'in davalarla ilgili duyduklarm1 kaleme ald1-
g1 bir raporu sunmaktan §eref duydugunu belirten Currie, Stavrides'in de õnemli
birkaç davanm ne §ekilde yaptld1g1yla ilgili bir memorandum verdigini ve bu da
valarm Celal Bey, Komando ve Küçük Millet Ham ile ilgili oldugu bildiriyordu.
Telgrafma bu §ekilde ba§layan Currie'nin bundan sonraki ifadelerinin mahkemeyi
ele§tirmeye yõnelik oldugu gõrülmektedir.
Currie, mahkemenin Ermenileri cezalandirmak için yap1hyor oldugunu, õl
dürülen bir Türk'e kar§ilik en az 100 Ermeni õldüren Türklerin neredeyse hiç
ceza almad1gm1 ileri sürüyordu. Ele§tirilerine devam eden Currie, Devey'in ifade
ettigi üzere ilk sorgulamalarm polislerce yaptld1gm1, mahkumlarm dosyalan mah
kemeye geldiginde, onlan savunacak herhangi bir bilginin neredeyse yok oldugu
nu belirtiyordu. Delillerin polis ve askerden ahnmasm1 ele§tiren Currie, bunlann
neredeyse yüzde sekseninin polis veya diger yetkililerden ahnmt§ oldugunu, ne
Müslüman ne gayrimüslim hiç kimsenin bir Türk tarafindan õldürülen Ermeni
için §ahitlik etmeye cesaret edemedigini sõylüyordu1023• Currie telgrafmm deva
mmda bu iddialan destekleyen bilgiler ald1gm1 dile getiriyordu.
Olaylara §ahit olmu§ bir ingiliz'den Devey'in sõylediklerini destekleyen bir
telgraf ald1gm1 belirten Currie, telgrafta hanlarda yaptlan katliamlann suçlusu
olarak Ermenileri gõstermek isteyen polislerin, dükkânlannda kalan ve ayaklanma
s1rasmda orada gizlenen dõrt Ermeniyi ahp mahkemeye ç1karmak niyetinde ol
duklanm, bu ki§ilerinin suçsuzlugundan emin oldugunu sõylüyordu. Ermenilerin
suçsuz olduklarma inand1g1m ifade eden Currie, bu kanaate nas1l vard1g1yla ilgili
ise herhangi bir bilgi vermeden, bõyle bir durumda Ermenilerin adil bir §ekilde
mahkeme edilmesinin çok zor oldugunu ifade ederek telgrafma son veriyordu1024•
Currie'nin iddialarma dayanak olarak gõsterdigi telgrafi Georges Gatheral adh
1 º2 3 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 97.
102 4 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 97.
hir i ngiliz gõndermi�ti. 10 Ekim tarihini ta�1yan telgrafta, adi helli olmayan ki�i
mahkemenin adil olmad1gm1, Müslümanlardan hiç kimsenin Ttirklere kar�1 ta
mkhk etmeyecegini, Ermeni komitecilerin suçsuz olduguna dair kamtlar oldu
gunu dile getirmi�ti. Bunlarla ilgili hilgisini ancak uluslararas1 hir mahkemede
helirtehilecegini sõyleyen hu ki�i sõzlerini Ttirk mahkemelerinde tan1khk yapmayi
reddediyorum, korumas1z Müslümanlarm halini siz dü�ünün art1k diyerek hitiri
yordu102s.
Currie gõnderdigi telgrafmm ekinde o ana kadar gõrülen davalarm hir tahlo
su 1026 ile konsolos vekili Devey ve hukuk mü�aviri Stavrides'in mahkemelerle ala
kali memorandumlanm gõnderiyordu. Devey ve Stavrides'in memorandumlann
da üzerinde durulan nokta mahkemenin adil olmad1g1yd1. Verilen õrnekler, dikkat
çekilen nokta sürekli olarak mahkemenin adil hir §ekilde yaptlmad1g1 üzerindeydi.
Devey'in haz1rlad1g1 memorandumda olumlu tek nokta helki de hu kar1�1khklann
ç1kmasma ilk sehep olanlann Ermeni ihtilalcileri oldugu ifadesidir. Bu ki�ilerin
Osmanh Bankas1'na yapt1g1 saldm ile Samatya, Galata Saray ve diger yerlerdeki
kti?ktrt1c1 hareketlerinin olaylara neden oldugunu dile getiren Devey, hu neden
le mahkemenin adil hir i?ekilde olaylan ele almak için topland1gm1 dü�ünmenin
mant1kh olmayacagm1 helirtiyordu. Devey kanun çerçevesinde mahkemeye ge
len otuz hei? dava listesi ele almd1gmda verilen hüküm ve cezalar1 elei?tirmenin
dahi yersiz olacagm1 dile getirerek S!fadan olaylarda dahi ortaya konan delillerin
mahkümiyet için yeterli olmad1gm1 helirtiyordu. Ancak yetersiz oldugunu ileri
sürdügü kamtlara dair herhangi hir õrnekle ilgili hilgi vermiyordu1 º27. Devey'in
mahkemeye kar91 olumsuz hir tavn oldugu ifadelerinden rahatltkla anla�tlmak
tadlf. Memorandumunun devammda, mahkemeye gelen davalarla ilgili genel hir
hilgi veren Devey, hurada da Ermenilerin ald1g1 cezalarm adaletsiz hir §ekilde
verildigini dile getirmektedir.
Bilgi sahihi oldugu otuz dõrt davanm kahaca listesini hir tahloda veren
Devey, mahkíimiyetlerin toplammm yakla�1k iki yüz ytl hapis cezas1 oldugunu,
Ermenilere yedi idam cezas1 verilirken, Müslümanlara idam cezas1 verilmedigini,
yirmi hei? ytl hapis cezas1 verildigini ifade etmektedir. Devammda mahkeme reis-
102 5 Currie' den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 101 .
1026 Tablo için bkz. Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 98-99.
102 7 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 70, Blue Book: Turkey, 1 897,
No. 3, s. 99.
288 FiKRETTiN YAVUZ
lerinin tavirlanm ele§tiren Devey, hâkimlerin Müslümanlan desteklemek §eklinde

bir tavir içerisinde olduklanm ifade etmi§ti. T1pki Currie'nin ifadelerinde oldugu
gibi ki§kirt1c1 fikirlerin Ermeniler arasmda kok salm1§ ve yaytlm1§ oldugunu, fa
kat bunun ba§ibozuk ve Kürtler tarafmdan masum Ermenilerle birlikte ihtilalci
Ermenilerin oldürülmesini temize ç1karmad1gm1 soylemi§ti. Ona gore yetkililer
gerçekten onyarglSlz ve tarafs1z olsalard1, olaylara müdahil olan suçlu Ermeniler
kadar Turklerin de yargtlanmas1 gerekirdi. Buraya kadar Ermenilerin hakkmm
yendigini dile getiren Devey'in raporundaki en dikkat çekici nokta Ermeni fedai
lerinin istanbul'un çe�itli semtlerinde dagtlarak isyan ç1kard1klarmm dogru oldu
gunu ifade etmesidir1028•
Raporun devammda mahkemeyi verdigi kararlardan otürü suçlayamam diyen
Devey, ancak mahkemede gorülen baz1 davalara kar§l ç1ktlabilecegini ifade etmek
tedir. Ona gore Ermenilerin yakalanmas1 için her türlü çaba gosterilirken, onlar1
oldüren Kürtler ile sopactlarm yakalanmas1 için o derece gayret sarf edilmiyordu.
Polisin de bu i§te parmag1 vard1 ve padi§ahm astl istegi Ermeni halkinm isyana te
§ebbüs ettigini kamtlamakti. Ôte yandan ifadesine gore, bir Ermeni' nin Müslüman
biri tarafmdan oldürüldügüne §ahitlik edecek ne bir Ermeni ne Müslüman ne de
yabanc1 bulmak mümkün degildi. Boyle hareket eden Müslümanlar kotü muame
le gorecekler diyen Devey, polis ve yetkililerin bu ki§ilerinin gozlerini korkuttugu
nu, hiçbir H1ristiyan'm da boyle bir §eye kalki§mayacagm1 soylüyordu.
Devey raporunun sonunda mahkemenin oturumlarmda §ahitlik edenlerle
ilgili bilgi veriyordu. Müslümanlardan sadece yüzde be§inin tamkhk ettigini gõr
dügünü, daha da onemlisi tamkhk edenlerin yüzde seksenin polis veya yetkililer
oldugunu ifade ediyordu. Han ve diger yerlerde oldürülen Ermenilerin mütecaviz
ki§iler oldugunun polislerce kamtlanmaya çali§tld1gm1 belirterek raporuna son ve
riyordu 1029•
Elçilik hukuk mü§aviri Stavrides 12 Ekim tarihli raporunda, kendisinin haz1r
bulundugu oturumlari degerlendirmi§ti. Celal Bey Ham davas1 ile ilgili bilgi veren
Stavrides, bu davada §ahit olarak polislerin dinlendigini, her birinin soru§turmas1-
m dikkatli bir §ekilde takip ettigini belirtmi§ti. Nihayet zanhlarm hiç birini suçlu
1028 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Mr. Devey, FO. 424/189, No.
70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 99.
102 9 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Mr. Devey, FO. 424/189, No.
70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3 , s. 99-100.
OSMANLI DEVLETÍ'NDE ERMENÍ TERÓRÜ 289
ç1karacak en ufak bir durumun bile mevcut olmad1g1 kamsma vard1gm1, mahke
menin ise polislerin §ahitligiyle bu ki§ilerin tamamm1 suçlu bulmaya meyilli oldu
gunu ifade etmi§ti. Soyledigine gore bu ki§ilerden ikisi seçilerek bu ki§ilere on ytl
hapis cezas1 verilmi§ti, digerleri ise berat etmi§ti. Yine ba§ka bir hanla ilgili olarak
verdigi bilgilerde mahkemenin aym §ekilde hareket ettigini dile getiren Stavrides,
zanh on dokuz Ermeni'den dordüne on be§ ytl agir hapis cezas1 verildigini soy
lemi§ti. Küçük Millet Ham ile ilgili olarak burada sopactlarm tüm dükkânlar1
yakip y1kt1gm1 herkesin gordügünü ancak bu ki§ilerin hiç birinin yakalanmad1gm1
tam tersine olaydan korkarak burada gizlenen Ermenilerin yakalanml§ oldugunu
dile getirmi§ti. Raporunun sonunda bu davanm henüz bitmedigini ancak sistemin
aym §ekilde devam edecegini, davalarm baztlarmda veya hepsinde §ahit olarak
polislerin dinlenecegini ve huna gore herhangi bir kamt olmaks1zm Ermenilerin
suçlu bulunacag1m ifade etmi§ti1º3º.
Currie'nin bu tarihten sonra gonderdigi telgraflarda da tutumunun degi§me
digi gorülmektedir. 8 Kas1m tarihini ta§iyan telgrafta Devey'in haz1rlad1g1 tabloyu
ekte gonderiyor1031 ve olumsuz ele§tirilerine devam ediyordu. Verdigi bilgiye gore,
Müslümanlara verilen cezalarm ortalamas1 dort ay hapisken, Ermenilere verilen
ceza ortalama yedi ytld1. Müslümanlardan suçunu itiraf eden bir ki§iye uzun sü
reli bir hapis cezas1 verildigini, ayaktakimmm i§ledigi suçlarm hiçbirisine yete
ri derecede ceza verilmedigini belirterek telgrafma son veriyordu1032. Currie'nin
telgraf ekinde gonderdigi Devey'in memorandumu onun bilgi kaynag1 olarak
ifadelerinin aynnttlanm içeriyordu. 5 Kas1m tarihini ta§tyan bu memorandumda,
Devey mahkemede gorülen doksan be§ davadan yetmi§i ile ilgili bilgisi oldugu
nu ve mahkemede kirk-elli davanm daha gorülecegini duydugunu dile getiriyor
du. Verdigi bilgiye gore, verilen cezalarm çogu ceza kanununun iki yüz otuz ve
elli yedinci maddelerine gore veriliyordu. Currie'nin kaynag1 olarak Ermeni ve
Türklere verilen cezalarm ortalamasm1 yedi y1la be§ ay olarak belirtmekte, suçla
nan Ermenilere kar§l tatmin edici kamtlarm olmad1gm1 dile getirmekteydi. Suçlu
delili bulunan ancak bir düzine dava oldugunu, Ermenileri oldürmekle suçlu olan
Müslümanlarm mahkemeye ç1kar1ld1gm1 fakat sadece bir ki§inin on be§ ytl hapis
103 ° Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Mr. Stavrides, FO. 424/189,

No. 70, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 100-10 1 .
! 03 ! Tablo için bkz. Blue Book: Turkey, 1897, No.3, s. 32-33.
1 º32 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 186, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 31.
290 FiKRETTiN YAVUZ
cezas1 ald1gm1 ba§ka birinin ise bir ytla mahkúm edildigini ifade etmektedir1033.
Raporunun devammda ele§tirilerini biraz daha artt1ran Devey mahkemenin dog
rudan dogruya tarafu oldugunu ileri sürerek bunlara õrnekler vermektedir.
Devey davalarda )u handan bir bomba attldt ", "bu hanlarda bir düzine hamal ve
Ermeni bufundu, bunfar büyük ihanetfe suçfu bufundufar" gibi ifadelerle Ermenilere
haks1zhk yaptld1gm1, ceza kanununun iki yüz otuzuncu maddesiyle yargtlanan
zanh Müslümanlarm ise tarafu bir §ekilde korundugunu ima etmektedir. Bu tu
tuklulara sanki kendileri kõtü ki§iler degillermi§, silah ta§tmamt§lar gibi hanlara
zorla girmemi§ler gibi davrantld1gm1, ifadelerinde çahnt1 mallar1 yollarda bulduk
larm1 ve polise teslim ettiklerini nihayet bu ki§ilere üç dõrt ay hapis cezas1 veril
digini belirtmektedir. Raporunun sonunda §ahsi kanaatinin ayaktakimmdan hiç
kimsenin lay1k oldugu cezayi almad1g1 §eklinde oldugunu, Ermenilere agir cezalar
verildigini, bu davalardan baztlarmda yeterince delil dahi olmad1gm1 ifade etmek
tedir1 034. Currie'nin 1 1 Kas1m tarihini ta§1yan telgrafmda olumsuz ele§tirilerinin
had safhaya geldigi gõrülmektedir. Devey'in bu raporundan anla§tld1g1 kadany
la mahkemenin adaletinin git gide skandal bir hal ald1gm1 dile getiren Currie,
Osmanh Bankas1'nm karpsmda bulunan Societe Ottoman Generale Ham ile
ilgili davada alt1 Ermeni'nin mahkúm edildigini, bu ki§ilerin masum oldugunu,
§ahit olarak dinlenen kimselerin ise olay esnasmda o bõlgeye çok uzak oldukla
nm belirtmektedir1035. Devey'in 9 Kas1m tarihli mahkeme hakkindaki raporun
da ise genel olarak verilen cezalar üzerinde durulmu§tu. Burada da mahkemenin
Ermenilere agir hapis cezalan verdigini, bir Ermeni'ye ceza verilirken bir jandar
manm §ahit olarak dinlendigi §eklinde ifadeler yer almaktayd11036. Mahkeme'nin
ba§lamasmdan itibaren olumsuz bir taVIr içerisinde hareket eden ingiliz yetkililer
konuyla ilgili farkh yerlerden de bilgi toplama yoluna gitmi§lerdi.
18 Kas1m tarihinde ingiliz D1§i§leri'ne Paris elçiliginden bir telgraf gõnde
ren Gosselin, Frans1z Dt§i§leri Bakam Hanotaux'tan ald1g1 bilgileri aktanyordu.
Bakandan ald1g1 bilgiye gõre, Sultan bir irade yay1nlayarak mahkemeyi fes edecek-
1033 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Vice-Consul Devey, FO.

424/189, No. 186, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 34.
1034 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum by Vice-Consul Devey, FO.
424/189, No. 186, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s . 34.
No. 3, s. 35.
103 6 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum of Proceedings at the Special
Court, FO. 424/189, No. 188, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 36.
ti ve hâlihazuda hapishanede sadece altm19 Ermeni bulunuyordu1037• Gerçekten

de bir sonraki gün Currie ingiltere D19i9lerine mahkemenin dag1ttldigm1 bildiren
bir telgraf gonderiyor ve telgrafm sonunda kararlann temyiz mahkemesine gide
cegini belirtiyordu1038• Currie'nin bir sonraki gün yani 20 Kas1m tarihli telgrafmda
ise Frans1z elçiliginden ahg1 bilgileri aktard1g1 gorülmektedir. Buna gore iki yüz
otuz bir Ermeni mahkeme edilmi9ti. Bunlardan on yedisine idam, altm19 doku
zuna agir hapis cezas1, onuna çe9itli sürelerde hapis cezalar1 verilmi9, yüz otuz be9
Ermeni ise berat etmi9ti. Yüz otuz iki Müslüman'dan yetmi9 sekizine birkaç ay ha
pis, bir ki9iye on be9 ytl, geri kalanma ise berat karar1 verilmi9ti. Sultan ise mahke
menin verdigi kararlarm temyize gõnderilmesi emrini vermi9ti. Frans1z elçiliginin
verdigi bilgiye gore onu kadm, iki yüz altm19 be9 Ermeni hapisteydi1039• Burada
dikkati çeken husus verilen bilgiler arasmda tutars1zhk oldugudur. 18 Kas1m'da
Frans1z elçiliginin verdigi bilgiye gore sadece altm19 Ermeni hapisteyken, iki gün
sonra bu saymm iki yüz altm19 be9 oldugu bildiriliyordu. Bu çeli9ki, verilen bilgile
rin s1hhati aç1smdan dü9ündürücüdür ve konuyla ilgili bir bilgi kirliligi oldugunu
gõstermektedir.
Philip Currie'nin mahkeme kararlanyla ilgili olarak Londra'ya yollad1g1 son
telgraf 1 Arahk tarihini tapyordu. Mahkemede gorülen davalarm nihai tablosu
nu1040 da bu telgrafm ekinde gõnderen Currie, tabloyla ilgili degerlendirmelerde
bulunuyordu. Devey'in bildirdigine gõre dort yüz otuz iki mahkum mahkemeye
ç1kartldl. Bunlardan ikiyüz altm191 Ermeni, yüz altm19 dordü Türk, ikisi Rum ve
alt1s1 Yahudi idi. Ermenilerden doksan sekizi berat ederken, Ttirklerden elli dõrdü,
Yahudilerden ise be9i berat etti. Geriye kalanlar ise suçlu bulundu. Currie, mah
kemesi yaptlan ki§ilere verilen cezalar kar9tla9t1rtld1gmda mahkemenin adaletsiz
liginin ortaya ç1kacagm1 ifade ederek, Ttirklerden sadece yedi ki9inin üç ytlhk, üç
ki9inin bir y1llik, geriye kalanlarm ise birkaç ayhk hapse mahkUm edildiklerini
belirtti. Currie raporunda, Ermenilere ise on be9 idam cezas1 verildigini, on sekiz
Ermeni'ye on be9 yil, on Ermeni'ye on ytl, üç Ermeni'ye be9 ytl, geri kalanma ise
daha az süre hapis cezas1 verildigini ifade etmi§ti. Ancak davalann tamammm
temyize gonderildigini belirterek telgrafma son vermi9ti1041•
l 037 Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 30.

No. 3, s. 42.
No. 3, s. 42.
10 40 Tablo için bkz. Ek. 32.
No. 3, s. 75.
292 FiKRETTiN YAVUZ
Devey'in 28 Kas1m tarihli Íngiliz elçiligine sundugu raporu Currie'nin

verdigi bilgilerin de dayanag1ydi. Bu raporda mahkemenin tavrmm degi9medi
gi, lOO'den fazla dava gõrüldügü ancak mahkemenin tutumunun õnceki §ekil
de devam ettigi belirtiliyordu. Devey bu raporunda da §ahit olarak dinlenenlerin
polisler oldugu üzerinde duruyordu. Bu durumunda polislerin §ahitliginin iftira
oldugunu ileri süremeyecegini ancak bunun zanl1larm suçlulugunu tam anlam1yla
ispat etmeye yetmedigine inand1gm1 dile getiriyordu. Buna sebep olarak da po
lislerin zaten suçlayan taraf oldugunu, dogal olarak ilk sald1ran ve ate9 edenlerin
kendileri oldugunu kabul etmeyeceklerini ifade etmi9ti. Bu iddiasm1 destelemek
için Galata olaylarmda §ahitlik eden polislerin say1smm üçü dõrdü geçmedigi
ni ve birçok yerde meydana gelen olaylarm tamamm1 bu ki9ilerin hat1rlamasmm
mümkün olmad1gm1 belirtiyordu. Raporunun bundan sonraki kismmda belirli
davalarla ilgili õrnekler vererek delil yetersizligine ragmen Ermenilere agir cezalar
verildigini, Müslümanlara ise iltimas gõsterilerek hafif cezalar verildigi üzerinde
durmu9tu 1042•
Íngiliz elçiliginin mahkeme süreci ile ilgili son yaz19mas1 bu §ekildeydi.
Íngiliz elçiliginin yaz19malarmda genel hatlanyla mahkemede gõrülen davalarm
adaletsizligi üzerinde duruldugu gõrülmektedir. Íngiltere'nin Ermeni Sorunu'na
yakla91mmm mahkeme sürecinde de yogun bir §ekilde hissedildigi aç1ktir. Tlpki
daha õnceki olaylarda oldugu gibi bu süreçte de mahkeme Osmanh Hükümeti'ne
kar91 baski unsuru olarak kullamlm19t1. Bu basktlarm neticesinde tüm suçlulara
genel bir af gündeme gelmi9 ve sultan genel af ilan etmi9ti.
e. Genel Af ilam ve Suçlulann Serbest Biraktlmas1
Osmanh Devleti'nde 1890'larm ba9mdan itibaren meydana gelen Ermeni
olaylarma batlli devletlerin sürekli olarak müdahil oldugu gõrülmektedir. Bir bas
ki unsuru olarak Berlin Kongresi'nden itibaren devam eden 1slahat talepleri bu
müdahalelerin temelini te9kil ediyordu. Büyük devletlerin 1slahat talepleri için
verdikleri memorandumlarda sürekli olarak siyasi olaylardan õtürü hapiste olan
Ermenilere af talepleri yer ahyordu1043•
1 º42 Currie'den Salisbury Markisi'ne, Memorandum of Cases heard by the Special

Court, FO. 424/189, No. 268, Blue Book: Turkey, 1897, No. 3, s. 79.
10 43 Ôrnegin 11 May1s 1895'te ingiltere, Rusya ve Fransa'nm Bab1ali'ye verdikleri
notada siyasi olaylara kan�m1� olmalarmdan dolay1 mahkemesi gõrülen veya hüküm giymi�
olan Ermeniler için gene! af ç1karttlmas1 isteniyordu. ( Küçük, Ermeni Meselesi, s . 1 17).
Erzurum Olayi ile ba§layan ve Anadolu'nun birçok yerinde meydana ge

len Ermeni olaylan neticesinde birçok Ermeni hapis cezas1 almt§tl. Merzifon ve
Tokat olaylan ise Osmanh Hükümeti üzerindeki baskiyi iyice arttirmI§tI. Sultan
bu basktlan azaltmak için Nisan 1893'te Ermeniler için genel bir afilan etti. Fakat
huna ragmen komiteciler hareketlerine devam ettiler1044• Sasun ve Zeytun olaylar1
batililarm Ermeni Sorunu'yla daha yakindan ilgilenmesine neden oldu. Bõylece
1slahat meselesi de sürekli gündeme geldi. Haziran 1896'da meydana gelen Van
Olayi ve müteakiben Banka Baskim ve istanbul Olaylar1 ingiltere'nin bu konudaki
basktlarm1 arttirmasm1 saglad1. Basktlar neticesinde Sultan Abdülhamid, istanbul
Olaylar1'nm mahkeme süreci devam ederken 25 Ekim tarihinde 1slahat çah§mala
nnm bittigini devletlere bildirdi. Bu mada Frans1z elçisi ile gõrü§en Sultan elçiye
reformlarm bütün vilayetlerde en h1zli bir §ekilde gerçekle§tirilecegini ve siyasi
suçlularm da affedilecegini sõylemi§ti1045• ingiltere'nin õncülügünde bir dt§ baski
unsuru olarak Osmanh Devleti'nin õnüne konan 1slahat meselesinin alt ba§lig1
olan genel af, istanbul Olaylar1'ndan dolayi tutuklu bulunan Ermenilerin suçlar1
ne olursa olsun serbest b1raktlmalarm1 saglamI§tl.
�üphesiz bu siyasi geli§meler ve batlli devletlerin basktlar1 istanbul'daki
hemen her çevre tarafmdan fark ediliyordu. Durumun farkinda olan Ermeni
Patrikhanesi 10 Arahk 1 896 tarihinde gõnderdigi bir yaz1da olaylar dolayis1yla
ta§ra ve istanbul'da mahkum olan Ermenilerin affedilmesini padi§ahtan istiyor
du 1046. Adliye Nezareti'nin 14 Arahk tarihinde Bab1ali'ye yazd1gi tezkirede, affm
tutuklanan Müslümanlar1 da kapsamas1 talep edilmekteydi1047• Patrikhane afia
ilgili olarak bir takim õnerilerde bulunuyordu. Dõrt maddeden olu§an õnerile
rin birincisi, Ermeni mahkUmlarm o tarihten itibaren baglilik ruhunun tersine
hiçbir §ey yapmayacaklarma dair yemin etmeleriydi. ikinci maddede, patrikhane
ve Karma Meclis Ermeni milleti adma serbest b1raktlacaklarm yeminlerinde du
racaklarma dair garanti verecekti. Üçüncü maddede, mahkümlar arasmdaki tanm
ffil§ tedhi§çiler hükümetin belirledigi yerlere gõnderilecek ve pi§man olduklarma
dair deliller sunana kadar gõzlem altmda tutulacaklard1. Son madde ise, komite-
1044 Gürün, Ermeni Dosyasz, s . 14; Küçük, Osman!t Diplomasisinde Ermeni Meselesinin
Ortaya Ç1k111, s . 109-110.
10 45 Küçük, Osman!t Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çtktjt, s. 164-165.
10 4 6 BOA, Y.PRK.AZN. 17-7, lef. 3.
10 41 BOA, Y.PRK.AZN. 17-7, lef. 1 .
294 FiKRETTiN YAVUZ
lerin ortadan kaldmlacagma dairdi1°48• Nihayet Sultan 23 Araltk 1 896 tarihinde

tüm Ermeniler için af iradesini yaymladi.
i ngiliz Elçisi Philip Currie iradenin yaymland1gm1 i ngiltere di§i§lerine gõn
derdigi telgrafl.a bildiriyor ve seksen dõrt idam mahkUmu di§mdakilerin bu aftan
yararlanacagm1, idama mahkUm olanlarm ise bir kalede hapsedilip peyder pey
serbest birakilacaklarm1 bildiriyordu1049• Frans1z Elçi Cambon da aym bilgiyi
Frans1z di§i§lerine aktarirken idam mahkumlar1mn say1smm seksen iki oldugunu
belirtiyordu1050• Ermeni patrikhanesi ise ç1kanlan bu af dolaymyla 28 Araltk 1 896
tarihinde Sultan'a kari§1kliklar esnasmda mahkum olan Ermenilerin genel afia
serbest birakilmalarmdan dolay1 müte§ekkir oldugunu bildiriyordu1051• Aftarihin
den sonra hapiste bulunan Ermeni mahkumlar yava§ yava§ serbest biraktlmaya
ba§lanmi§t!. Ancak idam cezasma çarptmlanlar af çerçevesinde hemen serbest
b1rakilmayacaklard1.
idam cezasma çarptmlan Ermenilerle ilgili olarak Meclisi Vükela bir toplan
t1 yapmi§t!. Bu toplant1da olaylardan dolay1 idama mahkum olan komitecilerin bu
cezasmm sürekli olmayan bir §ekilde kalebentlige dõnü§türülmesi karan almml§tl.
Bu ki§ilerin nefislerini 1slah ettiklerine dair bir kanaat hâs1l olana degin kalebent
olmak üzere muhafaza altmda Trablusgarp'a gõnderilmelerine karar verilmi§ti.
Padi§ahm iradesinde belirtildigi üzere bu geli§melerle ilgili gerekli yerlere bil
gi verilmi§, durum gazetelerde ne§redilmi§ti. Ermeni olaylarmdan dolay1 ta§rada
idam cezas1yla hapiste olanlarm sayismm seksen dokuz oldugu yaptlan ara§tlr
madan anla§Uffil§t11052• Anadolu'nun çe§itli vilayetlerindeki idam mahkumlarmm
tamammm Trablusgarp'a gõnderilmesinin baz1 s1kinttlara yol açacag1 dü§ünül
mÜ§tü. Bu nedenle yalmzca i stanbul ve Trabzon hapishanelerinde bulunan idam
mahkumlarmm Trablusgarp'a gõnderilmeleri ve nefislerini 1slah edene degin ora
da kalebent edilmeleri uygun gõrülmü§tü. i dam mahkUmlanndan alt1 vilayette
10 4 8 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 370, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 140.
1049 Currie' den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No. 340, Blue Book: Turkey, 1897,
No. 3, s. 129.
lOSO
Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes, No. 335, s. 345.
105 1 BOA, Y.A.HUS. 363-136, Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/189, No.
370.
! 052 idam mahkumlannm bulundugu iller Halep, Bitlis, Erzurum, Mamüretülaziz,
Cezayir-i Bahn Sefid, Trabzon, Ankara ve Adana idi. Mahkumlann isimleri için bkz.
Y.A.Res. 84-70, lef. 3-1/2.
bulunanlarm ise yine nefi.slerini 1slah ettiklerine dair kanaat hâstl olana degin ka
lebent edilrnek üzere bat1ya ve durumuna gore Erzurum, Musul veya Diyarbakir'a
gõnderilmeleri karar1 almmi§tl. Cezayir-i Bahn Sefi.d de bulunanlarm orada kal
malar1 Adana ve Halep vilayetlerinde bulunanlarm ise kalebent olarak Payas'a
gõnderilrneleri uygun gõrülmü§tü1053• Bõylelikle i stanbul Ermeni Olaylar1 ve di
ger bõlgelerde meydana gelen olaylardan dolay1 idama mahlalm edilen Ermeni
komitecileri bu cezadan kurtulmu§ oldular. Mahkeme sürecinde sürekli olarak bir
baski politikas1 uygulayan büyük devletler affin düzgün bir §ekilde i§letilmedigiyle
ilgili de baz1 §ikâyetlerde bulunmaktan geri durmam1§lard1.
ingiliz elçiliginin telgraflarla serbest birakilan Ermeni saylSlm sürekli olarak
Londra'ya bildirdigi, bu bilgileri ise Anadolu'daki konsoloslan vas1tas1yla toplad1-
g1 dikkati çekmektedir. Rus elçisi Nelidof'un da bu durumu yakindan takip ettigi,
yetkililerin mahkumlarm serbest b1rakilmalanna kar§1 her türlü zorlugu ç1kard1-
gma dair ifadelerinin oldugu gõrülmektedir. Büyük devletlerin tercümanlari bu
tür §ikâyetlerini içeren bir bildiriyi Hariciye Nazm Tevfi.k Pa§a'ya gõndermi§lerdi.
Tevfi.k Pa§a bu §ikayetlere verdigi cevapta, Sultan'm bu durumlarla ilgili daha yeni
emirler verdigini, vilayetlerdeki yetkililere ise siyasi suçlularm derhal b1rakilmalar1
için telgraflar gõnderildigini dile getirmi§ti 105 4 •
Tüm siyasi suçlularm sahverilmeleri dogal olarak bu ki§ilerin Osmanh top
raklarmda yeni baz1 olaylar meydana getirmeleri ihtimalini ortaya ç1kanyordu.
Bu nedenle Osmanl1 Hükümeti'nin õnlemler almas1 dogald1. Sadaretin 3 1 Arahk
tarihli tezkiresinde genel aftan dolay1 Osmanh topraklanna dõnmeye çah§an
Ermeni komitecilerine engel olunmas1, digerlerinin giri§lerine ise kolaylik sag
lanmas1 için gerekli tedbirlerin ahnmas1 yetkililerden isteniyordu1055 • Aynca genel
af dolaylSlyla i stanbul'da kalmalari mahzurlu gõrülen ve memleketlerine gõnde
rilecek olan Ermeni komitecilerinin nakliye ve ia§e masraflarmm da õdenmesine
karar verilmi§ti 1056 •
Batlli devletlerin müdahaleleri sonucunda ortaya ç1kan lslahatlarm bir alt
ba§hgm1 te§kil eden genel af neticesinde Ermeni mahkumlar1 sahverilmi§ oldu.
10 53 BOA, Y.A.Res. 84-70, lef 2.

1054 Currie'den Salisbury Markisi'ne, FO. 424/191, No. 30, Demirel, Ermeniler
Hakkinda jngiliz Belgeleri, s. 26-27.
1055 BOA, Y.PRK.B�K. 49-34.
1056 BOA, A.MKT.MHM. 628-4.
296 FiKRETTiN YAVUZ
Berlin Antla§mas1'ndan sonra sürekli gündemde olan islahatlar aslmda Osmanh

Devleti'nin dt§ politikasmm en õnernli problemlerinden biriydi. Büyük devletle
rin dt§ politika argümam olarak kulland1klar1 bu husus, Ermeni komitelerinin de
amaçlarma ula§mada kendilerine bir yol çiziyordu. Ermeni olaylarmm nihaye
tinde Avrupa müdahalesinin bir §ekilde gelecegini bildiklerinden 1890'h yillarda
bu tür terõr hareketlerine giri§mekten çekinmemi§lerdi. Nihayet Banka Baskm1
ve Ístanbul Olaylar1 neticesinde de uzun süren mahkeme süreci, verilen cezalar
herhangi bir anlam ta§tmamt§tl. Komiteciler yine serbest kalmt§lardi. Avrupah
devletlerin tavirlarmm genel afta büyük etkisinin oldugu hiç ku§kusuz aç1ktir.
3. Devletlerin Tazminat Talepleri ve Osmanh Devleti'nin Cevaplan
Tazminatlar meselesi Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1'nm ar

dmdan geli§en ve be§-On yil devam eden bir süreci içine alan diger õnemli bir
husustu. Olaylar esnasmda yabanc1lardan õlen, i§ yerleri tahrip olan, bir §ekilde
zarar gõren her yabanc1, konsoloslar1 vas1tas1yla bunlarm tazmini yoluna gitmi§ti.
Tazminat ile ilgili olarak elçiliklerin asil üzerinde durdugu, olaylarm sorum
lulugunun Osmanh Devleti'nde olduguydu. Tazminat amac1yla hemen her ülke
birçok defter haz1rlayarak Osmanl1 Hükümeti'ne sunuyordu. Norveç, ingiltere,
Fransa, Avusturya-Macaristan, i talya, Almanya ve Rusya'nm bu hususla ilgili top
lu olarak birçok ba§vuru yapt1g1 gõrülmektedir1057• Ancak elçilikler bireysel kay1p
lar için de yogun çaba sarf etmi§lerdi1º58• Avusturya elçiliginin bu konuda birçok
ba§vurusu olmu§tu.
Avusturya sefaretinin 19 Ekim 1 896 tarihinde Hariciye Nezareti'ne gõnder
digi yaz1da Galata'da bir Avusturyahya ait dükkanda yakla§tk sekiz lira zarar oldu
gu ve tazmin edilmesi isteniyordu1059• 28 Ekim tarihinde verilen diger bir takrirde,
bir Avusturya vatanda§ma ait iki hanede olu§an zararm yakla§tk 17 Osmanl1 lira
s1 oldugu bildiriliyordu. Olaylar esnasmda Avusturya tebaasmdan Matu Petoviç
adh kimsenin Galata'da bulunan dükkânmda zarar ve ziyan oldugu ve bunun taz
min edilmesi gerektigi dile getiriliyordu. Buna sebep olarak da olaylar esnasmda
Osmanh memurlarmm gõrevlerini gerektigi gibi yerine getirmemeleri gõsterili
yordu1060. 30 Ekim tarihinde Avusturya sefareti Yakup �apira adh vatanda§mm
1057 BOA, HR.SYS. 2802-3.

105 8 BOA, HR. SYS. 2833-49;2833-74.
1059 BOA, HR. SYS . 2832-78.
1060 BOA, HR. SYS. 2833-1, lef. 1-2 .
Yeni Cami sokagmdaki Fmd1khyan Han'mda bulunan dükkanmda ayaktakimmm

tahribatta bulundugunu ileri sürüyordu. Zarann kirk Osmanh liras1 civarmda ol
dugu ve tazminatmm verilmesi isteniyordu1061• Aym tarihte gõnderilen diger bir
takrirde, Avusturyah Michael Marosi§'in Galata'da bulunan dükkanmda kirk yedi
lira kadar zarar1 oldugu ve bunun tazmini talep ediliyordu1062•
Avusturya elçiliginin bir sonraki gün ba§ka bir takrir gõndererek Antuan
Mikloviç adh ki§inin zararm1 tazmin talebinde bulundugu gõrülmektedir. Bu tak
rirde de Mikloviç'in dükkânmdan on yedi buçuk Osmanh liras1 ile birçok e§yas1-
nm çahnd1g1 belirtilmi§ti. Tazminat verilmesine neden olarak yine Osmanh me
murlarmm gerektigi gibi davranmamalar1 gõsterilmi§ti1063• Avusturya sefaretinin
aym tarihi ta§iyan bir ba§ka takririnde be§ Avusturya vatanda§mm daha Galata'da
bulunan dükkanlarmm zarar gõrdügü ve bunun en azmdan yirmi Osmanh lirasma
tekabül ettigi ve bunun tazmini talep ediliyordu1064• 3 1 Ekim tarihinde Avusturya
sefaretinin gõnderdigi takrirde bir Avusturyahnm evinde meydana gelen zararm
yedi Osmanh liras1 oldugu ve tazmini talep ediliyordu1065• Avusturya sefaretinin
Osmanh Hükümeti'ne tazminat konusunda farkh tarihlerde bunlar gibi dokuz
adet takrir verdiginden bahsedilmektedir1066• Bu tazminat taleplerini gõrü§mek
üzere Meclis-i Vükela 18 Kas1m tarihinde yapt1g1 toplant1da Avusturya sefareti
nin takrirlerini ele almi§tl. Verilen takrirlerde ortak nokta sorumlulugun Osmanh
yetkililerine yüklenmesiydi. Olaylar esnasmda ayaktakimmm yagma ve yikimla
rma Osmanh memurlarmm kayits1z kald1klar1 ileri sürülmekteydi. Bu çerçevede
ahnan kararda Osmanh memurlarmm bõyle bir tutum içerisinde olduklar1 iddia
smm kabul edilemez oldugu dile getiriliyordu. Olaylar esnasmda magazalara sal
d1ranlar biliniyorsa kanunen gerekli olan muamelenin icras1 için ait oldugu mah
kemeye müracaat edilmesi ve durumun bu §ekilde Avusturya Sefareti'ne bildiril
mesi karar1 verilmi§ti1067• Ancak Avusturya bu cevaptan tatmin olmad1g1 gibi tak
rirler vermeye devam etmi§ti. 18 Ocak 1 897 tarihinde Avusturya Sefareti'nin bir
takrirle bu durumu ele ald1g1 gõrülmektedir. Bu takrirde Osmanh Hükümeti'nin
1061 BOA, HR.SYS. 2832-86.

10 62 BOA, HR.SYS. 2832-87.
1063 BOA, HR.SYS. 2833-2, lef. 1-2 .
1064 BOA, HR.SYS. 2833-3.
106 5 BOA, HR.SYS. 2833-4.
1066 BOA, HR.SYS.2803-2, lef. 22.
1 º67 BOA, MV. 90-15.
298 FiKRETTiN YAVUZ
verdigi cevabm kesinlikle reddedildigi, daha once verilen takrirlerdeki tazminat

taleplerinin tekrar edildigi bildiriliyordu. Osmanh Hükümeti'nin onceden ifade
ettigi zarar gorenlerin gerekli mahkemeye ba§vurmasmm ise anlams1z bir durum
oldugu ifade ediliyordu. Bu ifadeleri içeren takririn ekinde zarar goren Avusturya
tebaasmdan ba§ka ki§ilere ait bir tablo daha Osmanh hariciyesine sunulmu§tu1068•
Bu tarihten sonra uzun ytllar boyunca bu duruma dair Avusturya Sefareti'nden
birçok takrir verildigi gorülmektedir. 9 Agustos 1 898, 1 8 Agustos 1901, 3 Eylül
1904, 30 Arahk 1901, 2 �ubat 1905 tarihlerinde bu konuyla ilgili takrirler verile
rek daha once verilen takrirlerle ilgili olarak cevap verilmesi talep ediliyordu1069•
Ancak kaynaklarda Osmanl1 Hükümeti'nin Avusturya'ya tazminat verdigine dair
herhangi bir bilgiye rastlanmam1§ttr.
Tazminatlar konusunda i ngiliz Sefareti'nin de ba§vurular1 olmu§tu. ingiliz
Sefareti ozellikle Ermeni as1lli iki ingiliz vatanda§l hakkmda Osmanh Hükümeti'
ne takrirler vermi§ti. 17 Arahk 1 896 tarihinde verilen takrirde, i ngiltere Sefareti
i stanbul'daki i ngiliz postanesinin iki çahpm, Josef Sanemyan ve Osekban
Ciridciyan'm oldürülmeleri üzerine ailelerine tazminat verilmesi talebinde bulu
nuyordu1070. 9 Arahk 1897 tarihinde verilen diger bir takrirde, yine bu konu ile il
gili bir husus üzerinde duruluyordu. Ôlen bu ki§ilerden birinin üzerinden bulunan
50 frankhk mektubun tazminatmm verilmesi isteniyordu1071• i ngiliz Sefareti'nin
bu konudan vazgeçmedigi müteakip süreçte farkh takrirlerden anla§tlmaktadu.
10 Mart 1897 tarihinde i ngiliz sefaretinin verdigi takrirde bu konu hakkm
da uzun uzad1ya durulmu§tu. Takrir'in giri§inde olaylarm ba§lad1g1 gün Osmanh
hariciyesine gõnderilen bir telgrafta i stanbul'da bulunan Huistiyanlara bir zarar
geldigi takdirde bundan Osmanh Hükümeti'nin sorumlu tutulacagmm soyledigi
ifade ediliyordu. Takrirde belirtildigine gore, Osmanh Hükümeti hemen tedbir
alacagm1 bildirmesine ragmen i ngiliz vatanda§larmdan birçogu zarara ugram1§tl.
i ddiaya gore olaylar esnasmda sefaret yetkililerinin olay mahallerine gittigi, asker
ve polisin bunlar1 engellemekte gerektigi §ekilde hareket etmediklerini gordükleri
belirtiliyordu. Takrir'de iki postane memurunun durumu da ele ahnarak, gerek
li tazminatm odenmesi istenmi§ti. Takririn sonunda ise olaylar esnasmda zarar
1068 BOA, HR.SYS. 2833-21, lef. 1-3.

1069 BOA, HR. SYS. 2833-38; HR.SYS. 2833-51; HR.SYS. 2833-67; HR.SYS.
2833-69.
1010 BOA, HR. SYS.2833-14, lef. 1-5.
10 7 1 BOA, HR. SYS. 2833-29, lef. 1-2 .
gõrdükleri belirtilenleri içeren bir liste eklenmi§ti. Bu listede talep edilen miktar
17. 1 86,13. ingiliz Sterlin'iydi1º72•
24 Mart 1898 tarihinde bu konuyla ilgili ba§ka bir takrir gõnderilmi§ti.
Takrirde, olaylar esnasmda ingiliz vatanda§larmm zararlar1yla ilgili çe§itli kereler
Bab1âli'ye ba§vuruldugu belirtiliyordu. iddialara gõre olaylar esnasmda Osmanli
memurlarmm mesuliyetlerine §Üphe yoktu ve Osmanli memurlar1 gerekli õn
lemleri almamI§tI. Bab1âli, Osmanli Hükümeti'nden kendilerini koruma talep
etme hakki olan ve olaylar esnasmda zarar gõren ingiliz vatanda§larmm zarar
larm1 tazmin etmek mecburiyetindeydi. ingiliz Sefareti tazminat talebini içeren
birçok ba§vuru yaptlm1§t1 ki bunlarda belirtilen iddialarm saghkh oldugu itina ile
tahkik edilmi§ti. Takrirde ingiltere Sefareti'nin dogrudan hazineye giren paradan
bu tazminatlarm õdenmesini istedigi gõrülmektedir. Sefaret bu durumun Bab1âli
tarafmdan da kabul edilecegini dü§ündüklerini dile getiriyor ve bu ba§vuruya en
kisa sürede cevap verilmesi talep ediyordu. Bununla birlikte sefaretin Osmanl1
vilayetlerinde ingiliz vatanda§larma gelecek zarar ve ziyam bildirme hakkim ise
muhafaza ettigi dile getiriliyordu1073• Bu tarihten sonra 12 May1s 1898'de gõnderi
len takrirde, ingiliz postanesinde çah§an iki ki§inin õldürülmesi ile ilgili tazminat
taleplerine cevap verilmedigi belirtiliyordu. Uzunca bir süredir bu konuyla ilgili
yaptlan ba§vuruya Bab1âli'nin herhangi bir cevap vermedigi ve bu hususun bir an
õnce çõzüme kavu§turulmas1 için hükümetten emir ahnd1g1 belirtiliyordu. Olaylar
esnasmda zarar gõren ingiltere tebaas1 için õnceden belirtilmi§ miktara ilave
ten, Jozef Sanemyan'm ailesine 288 ve Osebyan Ciridyan'm ailesine 120 ingiliz
Sterlini verilmesi isteniyordu1074• Osmanli Hükümeti'nin bu takrirlere cevap ver
memesi üzerine ingiltere Sefareti basktlarm1 artt1rmaya devam ederek tazminat1
farkh yollardan alacag1 ihtannda bulunuyordu.
18 Agustos 1 898 tarihinde verilen takrirde, ingiliz Sefareti bu iki ki§inin ai
lesine tazminat verilmesi hakkinda õnceden yaptlan ba§vurulann cevaps1z kald1-
gm1, Londra'dan ald1g1 emir geregince tazminatm derhal õdenmesi gerektigini
dile getiriyordu. Talep edilen yakla§Ik dõrt yüz seksen ingiliz Sterlin'inin on be§
gün zarfmda verilmemesi durumunda, ingiltere'nin Osmanli Devleti'ne Posta i§
lerinden dolay1 õdemesi gereken 36.000 Frank'tan kesilecegi ifade ediliyordu1075•
10 72 B OA, HR.SYS. 2833-26, lef. 1-5.

1073 B OA, HR.SYS. 2833-35, lef. 1-2.
10 74 B OA, HR. SYS. 2833-39.
1075 B OA, HR.SYS. 2833-53.
300 FiKRETTiN YAVUZ
Yaz1§malarda bu tarihten sonra bõyle bir durumun gerçekle§tigiyle ilgili herhangi

bir bilgi yer almamaktad1r. Ancak Íngiliz Hükümeti tazminat taleplerini geni§le
terek talep etmeye devam etmi§ti.
Tazminatlar konusu Íngiliz Avam Kamaras1'nda da gündeme geliyordu.
Íngiliz Ermeni Cemiyeti'nin Ba§kam ve Avam Kamaras1 mensubu Stevenson,
D1§i§leri Bakanlig1'na Ístanbul Olaylanndan bu yana geçen 22 aylik süreçte
Íngiliz vatanda§larmm tazminat talepleri için yapilanlar hakkmda bir soru soru
yordu. Verilen cevapta, Ístanbul'daki tahribatm ayrmt1li bir §ekilde ele alind1g1, bu
hususlar ilgili listelerin Osmanli Hükümeti'ne verildigi, ancak herhangi bir cevap
almamad1g1 belirtiliyordu1076• Bu tarihten sonra bu konunun Avam Kamaras1'nda
sürekli gündemde tutulmaya çali§ild1g1 gõrülmektedir. Stevenson ile birlikte baz1
üyeler ise bu te§ebbüslerin õncülügünü yap1yor ve konuyla ilgili soru soruyorlar
d110n .
20 Mart'ta 1 899'da Avam Kamaras1'nda sorulan bir soruya kar§ihk Osmanh
Hükümeti'nin tazminatlan õdemeyi kabul etmedigi belirtiliyordu1078• Daha son
raki müzakerelerde de bu durumun degi§medigi dile getiriliyordu1079. Bu kabul
etmeyi§ neticesinde Íngiltere tazminat taleplerini sürdürüyordu. 25 Kas1m 1 899
Hariciye Nezaretine gõnderilen takrirde, Íngiltere tebaasmdan baz1 kimselerin
1 895 ve 1896 olaylarmda zarara ugrad1klari ve Íngiliz Hükümeti'nin kendi te
baasmm zararlarm1 tazmin etmek mecburiyetinde oldugu belirtiliyordu. Íngiltere
Hükümeti'nin tazminatlar konusundaki tutumunu kesinlikle degi§tirmeyecegi
ifade edilirken, bu konuda Íngiliz yetkililerin yapt1rd1g1 tahkikatlarm güvenilir
oldugu ve bu hususun Bab1âli tarafmdan da dikkate alinmas1 isteniyordu. Takririn
sonunda tazminat taleplerinin bir an õnce kar§ilanmasmm Osmanli Hükümeti'nin
menfaatine olacag1 ve en kisa sürede bunlara cevap verilmesinin Íngiliz sefaretince
beklendigi sõyleniyordu1080• Osmanli Hükümeti ile Íngiliz sefareti arasmda bu ta
rihten sonra herhangi bir yaz1§manm olmad1g1 dikkati çekmektedir. Bu çerçevede
talep edilen tazminatlarm õdenip õdenmedigi konusu karanlikta kalmaktadir.
1 0 76 HC, Deb, 30 June 1898, vol 60, e. 630-631.

10 77 HC, Deb, 01 July 1898 vol 60, e. 801-802; HC Deb 25 July 1898 vol 62 e. 1149-50;
HC Deb 29 July 1898 vol 63 e . 444; HC Deb 05 August 1898 vol 64 e . 286-7.
1 0 78 HC Deb 20 March 1899 vol 68 e. 1311.
1 079 HC Deb 03 August 1899 vol 75 e . 1281-2.
10 80 BOA, HR. SYS. 2833-57.
Olaylar esnasmda zarar gõren tebaas1 için yogun çaba harcayan Frans1z
Hükümeti'nin de bu konu hakkmda birçok takrir verdigi gõrülmektedir. 4 �ubat
1 897 tarihinde Fransa Sefareti'nden Hariciye Nezareti'ne gõnderilen takrirde,
olaylar esnasmda Fransa tebaasmdan zarar gõrenlerin tazminatlarmm õdenme
si isteniyordu. Buna sebep olarak da diger devletlerin iddialarmda oldugu gibi
olaylar esnasmda Osmanh yetkililerinin gerektigi gibi gõrevlerini yerlerine ge
tirmemesi gõsteriliyordu. Bu konuyla ilgili olarak bir de defter verilmi§ti1º81• 24
�ubat 1 897 tarihli takrirde ise, Osmanh Hükümeti'nin iddialari kabul etmeme
sine kesinlikle kar§I ç1kild1g1 belirtiliyordu. Zira Osmanh Hükümeti olaylar es
nasmda Fransa tebaasmdan zarar gõrenler varsa bu ki§ilerin gereken mahkemeye
ba§vurmalarm1 istemi§ti. Fransa Sefareti bõyle bir durumu kesinlikle reddettigini,
Osmanh Hükümeti'nin Frans1z tebaasm1 korumak zorunda oldugunu ve istenen
tazminatlarm en kisa sürede verilmesinin zaruri oldugunu ifade ediyordu. Takririn
sonunda Frans1z Sefareti tazminatlar için elinden geleni yapacagm1 ve taleplerden
kesinlikle vazgeçilmeyecegini belirtiliyordu1082• 19 Mart 1898 tarihinde gõnderi
len takrirden Osmanh Hükümeti'nin bu tazminatlar1 yaklapk bir ytl daha õdeme
yi reddettigi gõrülmektedir. Bu takrirde de yine aym konular üzerinde duruluyor
ve Frans1z Hükümeti'nin bu tazminatlar1 almak zorunda oldugu belirtiliyordu1083•
Bu tür taleplere cevap vermek amac1yla toplanan Meclis-i Vükela, 25 Mayis
1898'de Fransa ve diger devletlerin sefaretlerine ald1g1 karari bildiriyordu. Asayi§in
muhafazas1 hususunda asker ve zab1tanm her türlü tehlikeyi gõze alarak vazifele
rini mümkün oldugu kadar yerine getirdigi hatta bu yolda birçogunun camm feda
ettigi belirtiliyordu. Bu nedenle Osmanh Hükümeti'nin kendi aleyhine gerçek
le§tirilen bu tür hareketlerin sorumlusu olamayacag1 ve olaylardan dolayi ortaya
ç1kan zarar ve ziyanmm tazminatmm õdenmesinin mümkün olmad1g1 dile getiri
liyordu. DolaylSlyla tazminat iddiasmda bulunanlarm, kendilerine zarar veren §a
h1slan mahkemede dava etmeleri hususunun Fransa Sefareti ile bu tür iddialarda
bulunan diger sefaretlere Hariciye Nezareti tarafindan bildirilmesi isteniyordu1084•
Kisacas1, Osmanh Hükümeti bu karan ile olaylar esnasmda her türlü tedbiri ald1-
gm1, huna ragmen meydana gelen olaylarda zarara ugrayanlarm ise mahkemelere
ba§vurarak hak aramalari gerektigini ifade ediyordu.
10 8 1 BOA, HR.SYS. 2833-25.

1082 BOA, HR.SYS. 2833-25, lef. 1-2 .
10 83 BOA, HR.SYS. 2833-33.
108 4 BOA, MV. 95-36.
302 FiKRETTiN YAVUZ
Yakla§1k bir ay sonra 24 Haziran'da Fransa Sefareti maslahatgüzan bir takrir

daha gõndererek tazminatlann farkh bir yol ile verilmesini talep etmi§ti. Takrirde
Osmanh Hükümeti'nin baz1 büyük devletler tarafindan yapilan ba§vuru üzerine
Yunan sava§ tazminatmdan bir kismm1 baz1 yabanc1 §irketlere olan borcuna ayira
cag1 sõyleniyordu. Bu çerçevede Fransa Hükümeti'nin de Osmanh Devleti'nden
para talepleri vardi. Talep edilen para miktar1 ise 1.050.000 Frank, takriben
45.700 Osmanh liras1 idi. Bunun 594.000 Frankhk kism1 1 896 olaylarmda zarar
gõrenlere, geriye kalan kism1 ise Osmanh vilayetlerinde meydana olaylarda zarar
gõrenlere aitti. Takririn devammda daha õnce birkaç kez bu talepler yapilmt§ ol
dugundan, Fransa Hükümeti'nin gerekli tazminatlar1 derhal istanbul'daki sefarete
vermesi veya Paris'teki Osmanh Bankas1 §Ubesine havale etmesi isteniyordu1085•
Fransa Hükümeti de t1pki ingiltere gibi tazminatlan ba§ka yollardan almaya ça
h§tyordu. Ancak Osmanh Hükümeti bu taleplere cevap vermemi§ olmal1dir ki
Frans1z Hariciye Nazm, Osmanh Devleti'nin Paris sefiriyle bizzat gõrü§mÜ§tü.
Paris Sefareti'nden 28 Haziran 1898 tarihinde gõnderilen telgrafta, Sefir,
Frans1z Hariciye Nazm'mn Ermeni olaylarmdan dolay1 Fransa tebaasma verile
cek tazminat1 içeren bir tabloyu kendisine verdigini ve tazminatm ise kisa süre
de verilmesi için Osmanh Hükümeti'ne tavsiyede bulunmasm1 istedigini belirt
mektedir. Sefiri bu tazminat meselesiyle ilgili olarak Fransa meclisinde hükümet
yetkililerine baz1 sorular sorulacagma dair fikirler oldugunu, bõyle bir durumun
Osmanh Hükümeti için olumsuz bir netice ortaya ç1karacagm1 belirtmi§ ve bu
tür fikirlerin ortaya ç1kmasm1 engellemek için tazminatlarm verilmesinin uygun
oldugunu beyan etmi§ti1086• 9 Temmuz 1 898 tarihinde Paris Sefareti'nden gõn
derilen bir telgrafta yine Frans1z Hariciye Nazm ile yapilan gõrü§me hakkinda
bilgi veriliyordu. Bu gõrü§mede Frans1z Hariciye Nazm, Ermeni olaylan esna
smda zarar gõren Frans1z vatanda§larmm tazminatlarma Osmanh Hükümeti'nin
herhangi bir cevap vermedigini sõylemi§ti. Fransa meclisinde bu konuyla ilgili
herhangi bir soru soruldugu takdirde bunun Osmanh Hükümeti aleyhine ola
cagm1 ifade ederek, Osmanh Hükümeti'nin dikkatini bu husus üzerine çekmek
istedigini belirtmi§ti. Gõrü§menin sonunda ise Fransa Hükümeti'nin Bab1ali'den,
taleplerinin yerine getirilmesini istedigini bu hususa dair istanbul Fransa masla
hatgüzar1 vas1tas1yla Osmanh Hükümeti'ne durumu belirtecegini ifade etmi§ti1087•
108 5 BOA, HR.SYS . 2833-42, lef. 1-2.

10 86 BOA, HR.SYS. 2833-41.
108 7 BOA, HR.SYS . 2833-42 .
Nihayet Fransa Meclisi'nde tazminat husus ile ilgili Frans1z Hariciye Nazm'na
soru soruldugu gõrülmektedir.
1 1 Temmuz 1898'de gõnderilen telgrafta, Ermeni olaylar1 esnasmda zarar
gõrenler hakkmda sorulan soruya cevap veren Hariciye N azm, hükümetlerinin
tazminat talepleriyle me§gul oldugunu ve bu konuda Bab1ali'ye birçok takrir
verdiklerini sõylemi�ti. Hariciye Nazm devammda nezaretine tayin olur olmaz
Fransa Hükümeti'nin talebini Bab1ali'ye ihtar ile beraber bu i§in eninde sonunda
çõzülecegini beyan ettigini belirtmi§ti1088. Mecliste geçen bu müzakere daha son
ra Frans1z gazetelerinde de yay1nlanm1§t1. Bu konuyla ilgili olarak Paris Sefareti
maslahatgüzar1 Hariciye Nezareti'ne bilgi vermi§ti1089. Tüm bu çabalara ragmen
Osmanh Hükümeti'nin olumsuz tavn kar�1smda Frans1zlarm tazminat taleple
rine devam ettigi gõrülmektedir1090. Nihayet Paris Sefareti'nden gõnderilen 3 1
Temmuz 1898 tarihli telgrafta, Fransa Hariciye Nazm'nm Ermeni olaylar1 esna
smda zarar gõren Fransa tebaas1 için talep olunan tazminat meselesinin Í stanbul'da
müzakeresini istedigi belirtilmekteydi1091. Anlapld1g1 kadar1yla Frans1zlarm bu
çabalarma ragmen, Osmanh Hükümeti tazminat õdemeyi hiçbir §ekilde kabul et
memi§ti. Ancak yaz1�malarda gõrülmese de, Frans1zlar bu tazminatlar1 elde etmek
için gayret gõstermeye devam edeceklerdi.
Tazminat hususu ile ilgili olarak Amerika ile de uzun süreli müzakereler ol
dugu gõrülmektedir. 20 Ekim 1896 tarihinde Washington Sefareti'nin gõnderdi
gi telgrafta, Amerika'run Osmanlt topraklarmda meydana gelen olaylardan dolayi
tazminat taleplerine olumsuz cevap verildigi anla�tlmaktadtr. Washington Sefareti
bu konuyla ilgili olarak Amerika D1�i§lerine bir nota vererek olumsuz cevap ve
rilmesinin sebeplerini aç1klam1§ttr1092. Ancak 10 Eylül 1 898 tarihinde Amerika
Sefareti maslahatgüzar1run gõnderdigi telgrafta, Osmanh Hükümeti'nin sorurnlu
lugu olmad1gma dair verdigi cevab1 yeterli gõrmedikleri belirtilmi�ti1093. Amerika
Hükümeti tazminat meselesini ciddiye ahyordu. Sadece Agustos 1896 olaylarmda
degil, Osmanh topraklarmda meydana gelen tüm olaylarda meydana gelen zararla
nrun bir §ekilde tazmin edilmesini istiyordu. 23 Ekim 1 898 tarihinde Washington
10 88 BOA, HR. SYS. 2833-44.

10 89 BOA, HR. SYS. 2833-45, lef. 1-2.
1090 B OA, HR. SYS. 2833-47.
109 1 B OA, HR. SYS. 2833-50.
1092 B OA, HR. SYS. 2832-80, lef. 1-4.
1093 B OA, HR. SYS. 2833-56.
304 FiKRETTiN YAVUZ
Sefareti'nin gõnderdigi bir telgrafta i stanbul'a atanan yeni Amerikan elçisi Straus'a
hükümetinin verdigi üç õnemli gõrevden birinin olaylar esnasmda meydana ge
len zararlarm tazmin edilmesi hususu oldugu belirtiliyordu1094 • Gorüldügü üzerine
Amerika Hükümeti tazminat meselesine ciddiyetle yakla§1yordu.
24 Agustos 1899 tarihinde Amerika Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta bu cid
diyeti ortaya koymaktadir. Telgrafta tazminat taleplerinin elde edilebilmesi için
Amerikan elçisinin Sultan'm huzuruna ç1kmak istedigi sõyleniyordu. Bunun se
bebi ise Amerika Ba§kam'nm elçiye bõyle bir yola ba§vurmas1 emrini vermi§ ol
mas1yd1. Sefir bu emir üzerine Sultan ile gôrü§mek için ba§vuruda bulunmu§, an
cak olumlu bir cevap alamamI§tl 1095• Ancak daha sonraki yazI§malardan Osmanh
Hükümeti ile baz1 anla§malar yap1ld1g1 gõrülmektedir. 28 Arahk 1 899 tarihinde
Amerika Sefareti'nin yine bu konu ile ilgili bir takrir daha gõnderdigi dikkati
çekmektedir. Bu takrirde ise Osmanh topraklarmda meydana gelen olaylar es
nasmda zarar gõren Amerikan vatanda§lan ve õzellikle okullar1 ile ilgili talepler
yer ahyordu. Takrirde bu tazminatlann elde edilmesi için Amerika ile Osmanh
Hükümeti arasmda baz1 anla§malann yaptld1g1 ve Amerika'dan sipari§ edilen baz1
malzemelerin almmas1 hususunda müzakerelerin devam ettigi anla§tlmaktadu1096•
Fakat bir süre sonra ahnan bir telgraftan bu müzakerelerin sonuçlanmad1g1 anla
§Ilmaktadu. 8 Ocak 1900 tarihinde Amerika Sefareti maslahatgüzarhg1 tarafm
dan gõnderilen takrirde Osman11 Hükümeti'nin gerekli cevab1 vermemesinden
§ikayet ediliyordu. Zarar gõrenlerin tazminatlarmm en kisa sürede kar§tlanmas1
için ba§vurular tekrar ediliyordu1097•
Osmanh Devleti'nin Washington Sefareti'nin 3 May1s 1900 tarihinde gõn
derdigi telgrafta, Amerikan gazetelerinde Osmanh aleyhine ç1kan haberler üzerine
Amerika Hariciye Nezareti'ne bu konu hakkinda bir som soruldugu ve Hariciye
Nazm'nm verdigi cevapta, Amerika Hükümeti'nin Osmanh Devleti'ne kar§I dü§
manca bir tutum içerisinde olmad1gm1 sôyledigi belirtiliyordu1098• Bu tarihten
sonra Amerika'nm birkaç kez daha tazminat talebinde bulundugu gõrülmektedir.
7 May1s, 13 Haziran ve 4 Temmuz 1900 tarihlerini ta§iyan üç takrir daha vererek
1094 B OA, HR.SYS. 66-75.

1095 B OA, HR.SYS. 2833-59, lef. 1-3.
109 6 B OA, HR.SYS. 2833-60, lef. 1-4.
10 97 B OA, HR.SYS. 2833-61.
109 s B OA, HR.SYS. 2833-63.
tazminatlann õdenmesi talep edilmi9tir1099. Amerika Hükümeti'nin bu denli ça

balarma ragmen, tipki diger ülkelerde oldugu gibi Osmanh Hükümeti'nin dogru
dan tazminat vermeyi reddettigi gõrülmektedir.
Diger ülkelerin tazminat talepleri olaylarm hemen arkasmdan gelmi9ti. Ancak
bu konuyla ilgili olarak Rusyànm ilk ba9larda te9ebbüste bulunduguna dair her
hangi bir yaz19maya tesadüf edilmemi9tir. 30 Haziran 1903 tarihinde gõnderilen
takrirde ise tazminat meselesinin senelerce gõrü9üldügü belirtiliyordu. Takrirde,
Rusya tebaasmdan birçok ki9inin i stanbul ve vilayetlerde meydana gelen olaylar
esnasmda zarar gõrdükleri ve bu zarar tazmini için senelerce gõrü9üldügü belir
tiliyordu. Takrirde tazminat miktarmm 94.195 lira 60 kuru9 oldugu ve Bab1ali
tarafindan õdenmesinin ümit edildigi belirtiliyordu1100. Hariciye Nezareti'ne 28
Agustos 1903 tarihinde Rusya Sefareti'nden bir takrir daha gõnderilmi9ti. Bu tak
rirde ise 1896 i stanbul Olaylan esnasmda zarar gõre ki9ilerin tazminat1 için tekrar
ba9vuruda bulunuluyordu1101. 29 Haziran 1904 tarihinde gõnderilen takrirde ise
tazminatlann toptan verilmesi isteniyor, baz1 sebeplerden dolay1 bunlann kay1tli
oldugu defterlerin ne§redilmedigi belirtiliyordu. Bu talepleri Bab1ali'nin dikkate
alarak verilecek kararm en kisa sürede bildirilmesi talep ediliyordu1102. Rusya ile
ilgili yaptlan gõrü9meler hakkmda ba9ka herhangi bir bilgiye rastlanmam19tir.
Tazminat talebiyle ilgili i talya Sefareti'nin de ba9vurular1 olmu9tu. 20 Ekim
1 896 tarihinde i talya Sefareti Osmanh hariciyesine bir takrir gõndermi9ti.
Takrirde Galata'da meydana gelen olaylar esnasmda tüccar olan ve i stanbul ti
caret odas1 azasmdan yirmi sekiz ya§mdaki italyan George de Angeli'nin õldü
rüldügü ifade ediliyordu. Ôldürülmesiyle ilgili aynntill bilgiler verilen takrirde,
bu konu hakkindaki yedi kita zab1t varakas1 da Bab1ali'ye sunulmu§tu. Salvatore
adh bir ki§inin daha istanbul'da askerler tarafmdan õldürülm�siyle toplamda iki
i talyan'm hayatm1 kaybettigi belirtiliyordu. Bu õlümlerin sorumlulugunun ise
Osmanh Hükümeti'nde oldugu dile getiriliyordu. Gerekli tazminatm verilmesi
için Bab1ali'nin dikkatinin çekildigi belirtilerek takririn ekine bu õlümlere §ahit
olmu9 ki9ilerin ifadeleri eklenmi§ti 11º3•
1099 BOA, HR. SYS. 2833-64/65/66.

1100 BOA, HR. SYS . 2833-71.
1101 BOA, HR.SYS. 2833-72.
1 102 BOA, HR. SYS. 2833-73.
1 103 BOA, HR. SYS. 2832-79.
306 FiKRETTiN YAVUZ
Hariciye Nezareti'ne 4 Ekim 1 897 tarihinde Ítalya sefaretinden yine bu

konu hakkmda bir takrir daha verilmi9ti. Takrirde Osmanh Hükümeti'nin olay
lar esnasmda Ítalyan vatanda9larmm zararlarmdan sorumlu olmayacagma dair bir
takriri 17 Eylül 1 897 tarihinde Ítalya sefaretine gõnderdigi sõyleniyordu. Ancak
Ítalya Hükümeti'nin bõyle bir §eyi kesinlikle kabul etmeyecegi, Osmanh top
raklarmda ya9ayan yabanctlarm hayatlarmm muhafaza altma almmas1 gõrevinin
Osmanh Hükümeti'nde oldugu belirtiliyordu. Bunun yam sira olaylar esnasm
da õlen Angel'in ailesine de gerekli tazminatm verilmesi tekrar talep ediliyor
du 1104. 1 1 Arahk 1898 tarihinde de bu müzakerelerin devam ettigi gõrülmektedir.
1 895 Kas1mmda Trabzon, Erzurum ve 1896 Agustosunda Ístanbul'da meydana
gelen olaylarda Ítalya tebaasmdan zarar gõrenler olmu9tu. Takrirde Osmanh
Hükümeti'ne yaptlan ba9vurular bir netice vermedigi için bu konuyla ilgili en kisa
sürede cevap verilmesi talep ediliyordu1105• Osmanh Hükümeti'nin bu isteklere
olumlu cevap vermedigi 18 Ekim 1901 tarihinde gõnderilen diger bir takrirden
anla9tlmaktadir. Bu takrirde de Trabzon, Erzurum ve Ístanbul olaylarmdan dolayi
zarar gõrenlere verilmesi gereken tazminat talep ediliyordu 1106•
Tazminatlar konusunda Almanya'nm da bir ba�vurusu olmu�tu. Hariciye
Nezareti'ne 1 1 Haziran 1 898 tarihinde Almanya sefaretinden bir takrir gõnde
rilmi�ti. Takrirde, 1896 Agustosunda Ístanbul'da meydana gelen olaylarda Alman
vatanda�larmm zararlari hakkinda Osmanh Hariciye'sine bilgi verildigi dile ge
tiriliyordu. 27 Agustos 1 896 tarihinde verilen ortak takrirden dolayi Almanya
Hükümeti'nin zarar ve ziyandan Osmanh Hükümeti'ni mesul tuttugu belirtilen
takrirde, Alman Sefareti tarafmdan yaptlan tahkikat neticesinde kendilerine yap1-
lan baz1 ba9vurularm kabul edilmedigi belirtiliyordu. Toplam tazminatm ise 2268
lira, 85 kuru9 oldugu sõyleniyordu. Bab1ali'nin bu miktar1 hakkaniyet hissi gere
gince õdeyecegi dü�ünülüyordu ve tazminatm pek yakinda Osmanh hazinesine
girecek olan Yunan harp tazminatmdan verilmesi talep ediliyordu1107• Almanya
gibi Ísveç ve Norveç'in de tazminat talepleri olmu�tu.
Hariciye Nezareti'ne 26 Arahk 1896 tarihinde isveç ve Norveç Sefareti'nden
gelen takrirde, Ermeniler tarafindan Ístanbul'da meydana getirilen olaylar Slfa
smda Osmanh memurlarmm huzur ve asayi9i temin etmek için elinden geldigini
110 4 BOA, HR.SYS. 2833-27.

11os BOA, HR.SYS. 2833-58.
1106 BOA, HR.SYS. 2833-68.
110 7 BOA, HR.SYS. 2833-40.
yapt1g1 belirtiliyordu. Ancak olaylar esnasmda baz1 yabanctlarm zarar gõrdügü

ve bunun mesuliyetinin Osmanh Hükümeti tarafmdan kabul edilmedigine dair
takririn ellerine ula§tigi belirtiliyordu. Takrirde ilk olarak dikkat çekilen husus
yagmanm Ermeni komitecileri tarafindan degil baz1 Müslümanlar tarafindan icra
edilmi§ olduguydu. Olaylar esnasmda zarar gõren isveç ve Norveç vatanda§larmm
zararmdan Osmanh Hükümeti'nin mesul tutuldugu, vatanda§larmdan Reppan
adh ki§inin ifferinde meydana gelen zararm 1000 Osmanh liras1 oldugu ve taz
min edilmesi isteniyordu. Takririn sonunda tüm bu sõylenenlere kar§ilik olarak
Meclisi Vükela'nm tekrar toplanarak bu hususlarla ilgili tatmin edici bir cevap
vermesi isteniyordu1108• Osmanh Hükümeti'nin bu talepleri de kar§tlamad1gi yak
la§ik iki ytl sonra isveç ve Norveç Sefareti'nin bu konu hakkmda bir takrir daha
vermesinden anla§tlmaktadir. 9 Agustos 1 898 tarihini ta§iyan takrirde gereken
tazminatm verilmesi tekrar talep ediliyordu11º9•
Osmanh Hükümeti ile büyük devletler arasmda tazminat yazi§malan yak
la§ik on ytlhk bir süreci kapsami§tl. Bu süreçte büyük devletlerin hemen tamam1
tazminat taleplerinde bulunarak Osmanh Devleti'nin bu talepleri en kisa sürede
kar§1lamasm1 istemi§ti. Bu amaçla çe§itli tarihlerde verilen takrirler ve defterler
de zarar gõrenlerin isimleri ve istenen tazminat miktarlar1 bildirilmi§ti. Osmanh
Hükümeti ise ba§vuranlarm hemen tamamma aym cevab1 vermi§ti. Buna gore,
olaylar esnasmda Osmanh yetkilileri gõrevlerini yapmi§lardi. Bu nedenle tazminat
taleplerinin kabul edilmesi mümkün degildi. Yine de tazminat talebinde bulunan
ki§ilere ise hukuki yollara ba§vurmalar1 sahk veriliyordu. Ancak bir süre sonra bü
yük devletlerin bu tazminatlar1 bir §ekilde ald1gi dikkat çekmektedir.
Sultan Abdülhamid'in ba§kâtiplerinden Tahsin Pa§a bu konuyla ilgili olarak
çarp1c1 degerlendirmelerde bulunmu§tur. Avrupah devletlerin Osmanh Bankas1
Olay1'm müdahaleye bir vesile olarak gõrdüklerini ve tebaalarmdan baztlarmm bu
olaylar neticesinde zarara ugrad1klarm1 beyan ettiklerini ve Bab1âli'ye ba§vurarak
tazminat taleplerinde bulunmu§ olduklarm1 belirtmektedir. Bu taleplerin kabu
lünün Ermeni olaylarmm bütün kabahatini devletin omzuna yüklemek anlamm1
ta§1d1gm1 belirten Tahsin Pa§a, ilk ba§larda bu taleplerin §iddetli bir §ekilde red
dedildigini dile getirmektedir. Onun sõyledigine gore, istanbul'daki sefirlerin hiç
durmadan yapt1klar1 ba§vurular neticesinde, meselenin büyümemesi ve devletlerle
l los BOA, HR. SYS. 2833-16.

1 109 BOA, HR. SYS. 2833-48.
308 FiKRETTiN YAVUZ
Osmanh Hükümeti'nin arasmm açtlmamas1 için ingiltere, Fransa ve Amerika'ya

baz1 gemiler sipari§ edilmi§ti. Bu gemilerin fiyat1 tespit edilirken o devletlerin
zararlar1 da hesaba kattlm1§t11110•
4. Batdt Devletlerin Osmanh Karasulanna Donanma Gõnderme
Meselesi
Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1 esnasmda ortaya ç1kan õnemli
bir durum büyük devletlerin Osmanh karasularma donanma gõnderme mesele
siydi. Ashnda Avrupah devletler daha õnce de Osmanh sularma sava§ gemisi gõn
derme konusunda 1srarc1 olmu§lard1 ve bunu Osmanh Devleti'ne kar§t bir tehdit
argümam olarak kullanm1§lard1. Ermeni olaylarmm yogun bir §ekilde ya§andtg1
1 895'te büyük devletlerin tavirlar1 bu durumu aç1k bir §ekilde ortaya koymaktadtr.
Büyük devletlerin istanbul'da bulunan sefaretlerine ikinci bir istasyoner gõnde
rilmesi teklifi ve 600 ki§ilik bir ek kuvvetin istanbul'da büyük bir etki yapacag1
üzerine yaptlan müzakereler politik anlamda kurulmak istenen baskmm bir gõs
tergesidir. Bu çerçevede "Sava§ Gemisi Diplomasisi" Ermenilerin ya§ad1g1 bõlge
lerde reform yaptlmas1 için bir tehdit unsuru olarak sürekli gündemde olmu§tu1111•
Bu durumun Avrupa kamuoyunda büyük etki yapan Osmanh Bankas1 Baskm1
ve istanbul Olaylar1 esnasmda da gündeme gelmesi kaçmtlmazdi. Olaylarm ba§
gõstermesi üzerine ingiltere, Fransa, Almanya ve Amerika bu konuya egilmi§ler
ve ilk olarak elçiliklerinin emrine verilmek üzere ikinci bir istasyoner gõnderilmesi
hususunu gündemlerine alm1§lard1. Daha sonra ise Osmanh Hükümeti'ni daha da
s1kmt1ya sokacak bir deniz tatbikat1 yap1lacag1 rivayetleri diplomatik çevrelerde
dola§maya ba§lam1§tl. Nihayet istanbul'un topa tutulmasmm dahi gündeme gel
digi ve bu konuyla ilgili büyük devletlerin arasmda bir ittifak oldugu konu§ulmaya
ba§lanmt§tl.
Osmanh Hükümeti tüm bu geli§meleri yakmdan takip etmi§ti. Ôzellikle
deniz tatbikatt meselesi hakkmda ciddi endi§eler oldugu dikkati çekmekte
dir. Nitekim baz1 büyük devletlerin nümayi§ maksad1yla Be§ike Kõrfezi'ne
(Çanakkale) sava§ gemisi gõndereceklerine dair duyumlar ahmyordu. Dolay151yla
Osmanh Hükümeti Avrupa'daki sefaretlerine yaztlar gõndererek gizli bir §ekil-
1 1 10 Tahsin Pa;a'ntn Ytldtz Hattralari, s. 63.

1111 Kirakossian, British Diplomacy and Armenian Question, s. 243; Sonyel, Ottoman
Armenians, s. 191-194.
de bu konuyla ilgili bilgi toplanmas1 isteniyordu1112• Bu talep üzerine Avrupa ve

Amerika'daki Osmanli sefaretlerinin bu konu hakkmdaki geli§meleri Osmanli
Hariciyesi' ne bildirdikleri gõrülmektedir.
30 Agustos tarihinde Roma Sefareti'nden gõnderilen telgrafta, italya'da bu
konuda herhangi bir dü§Ünce olmad1g1 bildirilmekteydi. Ancak, Fransa Sefiri'nin
hükümetinden ikinci bir istasyoner gõnderilmesini talep ettigi, italya Sefiri'nin de
bu hususta hükümetine ba§vurmayi dü§ündügü belirtiliyordu 111 3• 3 1 Agustos'ta
Berlin Sefareti'nin bu telgrafa verdigi cevapta, elde edilen bilgiye gõre §imdilik
Be§ike Kõrfezi'ne donanma gõndermek gibi bir durumun olmad1gi ifade ediliyor
du1114. l Eylül tarihinde Londra Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta da bu konu hak
kmda bilgi veriliyordu. Telgrafta, Ístanbul Olaylan'ndan dolay1 Be§ike Kõrfezi'nde
bir nümayi§ yapmak gibi bir durumun Londra'da sõz konusu olmad1g1 belirti
liyordu. Verilen bilgide Íngiliz diplomatik çevrelerinde Anadolu'da kanpk11klar
ç1kmasmdan korkuldugu ve Ermeni komitecileri tarafindan vilayetlerde ç1kartla
bilecek olaylann engellenmesi için acil õnlemler almmasmm gerekliligi üzerinde
duruldugu dile getiriliyordu1115 • Viyana Sefareti'nin yine aym tarihte gõnderdigi
telgrafta ise, bõyle bir rivayetin ç1kmasma sebep olarak Ístanbul'da bulunan baz1
sefaretlerin ikinci bir istasyoneri hükümetlerinden talep etmeleri oldugu gõste
riliyordu 1116. Anla§tld1g1 kadar1yla bu ilk telgraflarda, Be§ike Kõrfezi'nde bir nü
mayi§ yapilmasmm rivayetlerden ileri gitmedigi, bunun sebebinin ise devletlerin
Ístanbul' a ikinci bir istasyoner gõnderme istegi oldugu anla§lliyordu.
Ancak alman baz1 haberler Osmanli Hükümeti'nin endi�esinin yersiz olma
d1gm1 gõsteriyordu. Órnegin Petersburg sefaretinin 3 Eylül tarihinde gõnder
digi telgrafta bu tür sõylentilerle ilgili herhangi bir bilgi olmad1g1, ancak Saint
Petersburg gazetesinde bu konuyla ilgili bir yaz1 yay1nland1g1, yaz1da Malta'dan
gõnderilen bir telgrafa gõre, on iki Íngiliz sava§ gemisinin dogu sularmda dola§
mak için yola ç1ktigmm rivayet edildigi bildiriliyordu. Bunlara ek olarak, Rusya'nm
da 18 Agustos tarihinde Akdeniz'e Navarin, Íkinci Aleksandir adh zirhhlar ve
Poseidon adh kruvazõr ile iki torpidoyu gõnderdigi, Amiral Sniyavin adh geminin
1 1 12 BOA, Y.A.HUS. 358-49, lef. 1-2 .

111 3 BOA, HR. SYS. 2832-10.
111 4 BOA, Y.A.HUS. 358-49, lef. 4; BOA, HR.SYS. 2832-1 1.
1 1 15 BOA, Y.A.HUS. 358-57, lef. 4; BOA, HR. SYS. 2832-19.
1116 BOA, Y.A.HUS. 358-57, lef. 3; BOA, HR.SYS. 2832-17.
de yakmda Akdeniz'e hareket edecegi belirtiliyordu1117. ingilizlerin sava§ gemisi

gõndermesiyle ilgili bir ba§ka haber ise Amerikan Washington Post gazetesinde
yaymlanml§tl. Haberde ingiliz gemilerinin Akdeniz'e gõnderilecegi ve on dõrt
gemilik bir filonun Türk sularma gitmek için emir ald1g1 belirtiliyordu1118• Bu tür
haberler dogal olarak Osmanh Hükümeti'ni endi§eye dü§ürüyor ve geli§meleri
yakmdan takip etme mecburiyetinde biraktyordu.
Osmanh Bankas1 Basktm ve müteakip süreçte bu konuyla ilgili Amerika ile
de baz1 s1ktnttlar ya§and1g1 dikkati çekmektedir. Boyle bir durumun olu§masmda
Robert Koleji'nin eski müdürü Hamlin'in olaylar esnasmda kaleme ald1g1 bir ma
kalesinin etkisi oldugu sõylenebilir. Makalede, Amerika Hükümeti'nin gõrevinin
Osmanh topraklarmda bulunan Amerikahlarm korunmas1 oldugu ve bunun için
diger devletlerin yapt1g1 gibi Osmanh sularma sava§ gemisi gõnderilmesi gerek
tigi dile getiriliyordu1119. Bu süreçte konuyla ilgili olarak Amerikan basmmda da
gemi gõnderilmesi ile ilgili haberler yaymlanmaya ba§hyordu. New York Times, 29
Agustos tarihinde Amerika Ba§kam'nm Türkiye'ye gemiler gõnderme karan ald1-
g1m duyuruyordu1120• Gazete ertesi günkü nüshasmda da Bancrof adh bir gemi
nin istanbul'a gitmek için Brookly Tersanesi'nde haz1rland1gm1 ancak Sultan'dan
henüz izin ahmp ahnmad1gma dair bir haber olmad1g1 belirtiliyordu112 1. Boston
Daily Globe gazetesi ise Amerika'nm Türk sulanna bir donanma gõndermeye ha
z1rland1gm1 belirterek Cincinnati adh geminin yola ç1kmak üzere oldugunu ileri
sürüyordu1122• Gazetelerde yer alan bu haberler Amerika'nm Osmanh karasular1-
na gemi gõnderme te§ebbüsünde kararh oldugunu gõsteriyordu. Ancak bu konu
hakktnda anla§malardan kaynaklanan baz1 s1ktnttlarm oldugu a§ikârdi.
Bu çerçevede Washington Sefareti'nin 1 Eylül tarihinde gõnderdigi telgraf
ta, Amerika Hükümeti'nin istanbul'a bir istasyoner gõnderme niyetinde oldugu,
bõyle bir durumun bir süre õnce Bab1ali tarafmdan kabul gõrmedigi ve o anda da
durumun degi§medigi için kabul edilmeyecegi ve durumun bu §ekilde Amerikan
11 1 7 BOA, Y.A.HUS. 358-63, lef. 1-3: BOA, HR.SYS. 2832-26.

111 8 The Washington Post, 1896, Sep 2, s. 1.
111 9 Cyrus Hamlin, "America's Duty to Americans in Turkey" North American Review,
163 (Sept. 1896) s. 276-281.
1120 New York Times, 1896, Aug 29, s. 1 .
1121 New York Times, 1896, Aug 30, s. 1.
1122 Boston Daily G!obe, 1896, Sep 1, s. 1 .
D1§i§leri Bakanhg1'na bildirildigi ifade ediliyordu1123. Aslmda bu hususla ilgili

olarak Washington Sefareti'nin Amerikan D1§i§leri' ne iki ayn nota verdigi gõ
rülmektedir. Gerçekte istanbul'daki büyük devlet temsilcileri Paris Antla§mas1'na
gõre elçilikleri maiyetinde istasyoner bulundurabiliyorlardi. Ancak Amerika bu
antla§maya imza atan devletlerden olmad1gi için bõyle bir gemiyi istanbul'a
gõndermesi mümkün degildi. Durum bu §ekilde Amerikan Di§i§leri'ne bildi
rilmi§ti1124. Washington Sefareti Amerikan Elçisi Terrel'in ani isran neticesinde
Bancrof adh istasyonerin gõnderilmesine karar verildigini belirtiyordu. Ancak
Osmanh Hükümeti'nden õnceden izin ahnmaks1zm bu istasyonerin Çanakkale
Bogaz1'ndan geçemeyecegi aç1kti. Amerika Hükümeti izni kesinlikle alacag1-
m dü§ündügü için bu istasyoner Osmanh sulanna 12 Eylül'de hareket edecek
ti. Washington Sefareti bu durumun õnüne geçilmesi için Osmanh sefaretleri

ne telgraf çekilerek, Amerika'nm Paris Antla§mas1'na imza atan devletlerden bu
konuda izin alma taleplerini engellemek için harekete geçilmesini istiyordu1125.
Hariciye Nezareti'ne 19 Eylül tarihinde gelen telgrafta ise bõyle bir engel olma
sma ragmen, Amerika'nm Cincinnati adh gemisini Osmanh karasulanna gõn
derme karar1 ald1g1 bildiriliyordu. Amerikan elçisi Terrel'in Osmanh sularmda
iki üç sava§ gemisinin bulunmasmm gerekli oldugunu, bu nedenle Marblehead
adh geminin geri dõnmesine karar verildigi için yerine Cincinnati gemisinin
gõnderilmesini dü§ündügü ifade ediliyordu1126. Nihayet 23 Eylül tarihinde bu
konuyla ilgili olarak Sadarete sunulan bir belgede, Osmanh elçisinin Amerikan
Hükümeti'nin istasyoner gõnderme dü§Üncesini degi§tirmekte ba§arili oldugu, bu
istasyonerin Amerika'nm küçük deniz donanmasma kattlmak üzere hareket ettigi
bildiriliyordu1127•
Avrupah devletlerin bu konuda tutumu biraz daha farkh olmu§tu. Osmanh
Hükümeti'nin tüm çabalarma ragmen Avrupaltlarm Akdeniz'e ve Osmanh kara
sularma sava§ gemisi gõnderme te§ebbüsleri devam etmi§ti. Bu süreçte herhangi
bir olay esnasmda tebaalarm1 korumak bahanesiyle istanbul'da bir deniz gõsterisi
yapmak amac1yla dogu sularmdaki Frans1z donanmasmm büyük z1rhhlar ilave
ettigine ve bogazlardan donanma geçmesi için mevcut antla§malarm degi§tirilme-
1 12 3 BOA, Y.A.HUS. 358-58, lef. 1-3 .

1 12 4 BOA, Y.A.HUS 360-80, lef. 3 .
112s BOA, Y.A.HUS. 360-80, lef. 3-1.
1 126 BOA, Y.A.HUS. 360-80, lef. 4; BOA, HR. SYS. 2832-50.
1 12 7 BOA, Y.A.HUS. 360-80, lef. 2; BOA, Y.A.HUS. 358-91.
312 FiKRETTiN YAVUZ
sine dair rivayetler oldugu haber ahmyordu1128• Bu amaçla Osmanh sefaretlerinin

gõnderdigi bilgiler de bu hususu k.tsmen dogrular nitelikteydi.
Roma Sefareti'nin 18 Eylül tarihinde gonderdigi telgrafta bu konuyla il
gili italya D1§i§leri Bakam ile yapilan gorü§menin detaylar1 veriliyordu. italyan
D1§i§leri Bakam Fransa ve ingiltere'nin Osmanh sularmda gemileri oldugu gibi,
kendi hükümetlerinin de üç zirhh gemiyi Pire'ye gondermeye haz1rlad1gm1 ve
bunun Osmanh hakk.tnda herhangi bir dü§manca fikirden kaynaklanmad1gm1
soylemi§ti. Bu donanmalarm Osmanh sularmda bulunmasmm ba§ka bir sebebi
olmad1g1, Osmanh Hükümeti'nin ise istanbul ve vilayetlerde meydana gelme ih
timali olan olaylara kay1ts1z kalmamas1 gerektigi ve bu gibi olaylann onüne geçil
mesi için her türlü onlemin ahnmasmm zaruri oldugunu belirtmi§ti1129• Bu sirada
Roma Sefareti'nden ahnan bilgiye gore italya Hükümeti "Galileo" adh bir gemiyi
italya'nm istanbul Sefareti'nin emrine vermi§ti1130•
18 Eylül tarihinde Viyana Sefareti'nin gonderdigi telgrafta ise, Fransa'nm
donanma gondermesine dair orada herhangi bir bilgi olmad1g1 bildiriliyordu.
Viyana'da Fransa Hükümeti'nin devletlerarasmdaki ittifak.t zedeleyici herhangi
bir harekete kalk.t§acagma bir türlü inamlmad1g1 belirtiliyordu. Verilen bilgide
baz1 ki§ilerin zannma gore Fransa'nm Akdeniz'deki donanmasm1 çogaltmasmm
sebebi ingiltere'nin ileride tek ba§ma gerçekle§tirecegi hareketleri tesirsiz b1rak
mak amacm1 ta§1yordu1131• Bogazlar hakk.tndaki anla§manm degi§tirilmesinin
Almanya'nm siyasetine ayk.tn olacagma dair Gazette Du Allemanie Du Norâda
bir makale yayinlanml§tl. Avusturya Devleti de Avrupa ittifak.tna zarar verecek
her türlü hareketi engellemek için elinden geleni yap1yordu. Kendi fikrini aktaran
Viyana Sefirine gore ise, devletlerin bu tarz hareketlerinin sebebi, istanbul veya
vilayetlerde ç1kmas1 muhtemel yeni olaylarda tebaalannm korunmas1yd11132•
Roma Sefareti'nden 19 Eylül tarihiyle gonderilen telgrafta, Fransa donanma
smm hareketine dair orada herhangi bir malumat olmad1g1 belirtiliyor ve devlet
lerin yeni bir ayaklanma ç1kmasma kay1ts1z kalmayacaklar1 bildiriliyordu1133• Yine
aym tarihte Roma Sefareti'nin gonderdigi telgrafta, Osmanh sularma gelecek
112 s BOA, Y.PRK.HR. 22-41, lef. 6.
1129 BOA, HR. SYS. 2832-43; BOA, Y.PRK.HR. 22-41 , lef. 9.
mo BOA, Y.A.HUS. 358-49, lef. 3 .
1 131 BOA, HR. SYS . 2832-45, lef. 1-2.
11 32 BOA, Y.PRK.HR. 22-41, lef. 7.
11 33 BOA, HR. SYS. 2832-47.
italyan gemisinin kumandanmm çogunluga tabi olmas1 ve fakat her §eyden õnce,
Roma'dan gelecek talimata gõre hareket etmesi emri verildigi belirtiliyordu1134•
Donanma gõnderilmesine ek olarak Osmanh Hükümeti'nin üzerinde durdugu
bir ba§ka rivayet ise devletlerarasmda bir anla§ma yaptlarak istanbul'un topa tu
tulmas1 meselesiydi.
Bu hususla ilgili olarak 21 Eylül tarihinde Viyana Sefareti'nin gõnderdigi
telgrafta, Rusya imparatoru'nun Viyana'ya yapt1gi seyahatte, istanbul'un topa tu
tulmas1 gibi bir dü§üncenin olmad1gma dair duyumlar almd1g1 belirtiliyordu 1135•
Yine aym tarihte Berlin Sefareti'nin gõnderdigi telgrafta, Alman Dt§i§leri'nden
alman malumata gõre, Osmanh topraklannda meydana gelecek her türlü ola
y1 bertaraf etmek için devletler arasmda fikir teatisi yaptlmt§ olsa da, ileride
istanbul'u topa tutmak hakkmda Almanya, Avusturya ve Rusya'nm rivayet edilen
ittifakma dair Almanya Hükümeti'nce hiç malumat bulunmad1g1 belirtiliyordu.
Baz1 ki§ilerin Osmanh Sefiri'ne verdikleri bilgilere gõre ise, bu tür bir harekete
giri§mek harp anlam1 tapd1g1 için Almanya'nm siyasetine aykmydi. ingiltere'ye
atfedilen dü§manca dü§Üncelere gelince bõyle bir §ey hakkmda Berlin'de herhangi
bir bilgi bulunmad1g1 ifade ediliyordu. Osmanh Sefiri Almanya'da, istanbul'daki
durumun daima endi§e ile takip edildigini ve ayaklanmanm tekrarmm muhtemel
addedildigini belirtiyordu. Osmanh Sefiri'nin sõyledigine gõre Alman Hükümeti
ileride gerçekle§ecek §eyi §imdiden kestiremedigi için bekleyecek ve gerektigi za
man harekete geçme politikas1m uygulamaya koyacaktt 1136•
Neticede bat1h devletlerin bir deniz tatbikat1 yapt1klanna dair herhan
gi bir bilgi olmad1g1 gõrülmektedir. Ancak istanbul'da elçililigi bulunan büyük
devletlerin hemen tamammm istasyonerler gõnderdigi aç1ktir. ingiltere Avam
Kamaras1'nda yaptlan bir gõrü§mede bu konuyla ilgili müzakerelerin oldugu dik
kati çekmektedir. ingiliz Ermeni Cemiyeti ba§kant olan Stevenson'un sorusu üze
rine Lord Curzon'un verdigi cevap elçiliklerin emrindeki istasyoner sayism1 ver
mektedir. Buna gõre ingilizlerin Cockatrice, Mefita ve jmogene adh istasyonerleri
istanbul'dayd1. Kesin olmamakla birlikte Avusturya, Fransa ve italya'nm iki adet,
Almanya ve Rusya'nm bir adet toplamda on bir adet istasyoner bulunuyordu1137•
Ktsacas1 Osmanh Bankas1 Baskm1 ve istanbul Olaylar1 sonrasmda Osmanh ka-
11 34 B OA, HR.SYS. 2832-48 .

11 35 B OA, HR.SYS. 2832-52 .
11 3 6 B OA, HR. SYS. 2832-53.
11 37 H C Deb 18 February 1897 vol 46 e . 718.
rasulanna donanma gõnderilmesi meselesi rivayetlerden ileri gitmemi�ti. Olaylar

esnasmda batill devletler õnlem olarak istanbul'daki elçiliklerinin emrine takviye
istasyonerler gõndermi�ti.
SONUÇ
XIX. yüzytl Osmanh Devleti için büyük degi�imlerin ya�and1g1 bir dõnem
di. Ôzellikle Balkan topraklannda meydana gelen isyanlar, devletin günden güne
zay1flamasma sebep olmu�tu. Osmanh Devleti içinde en yüksek hayat standar
dma sahip unsurlardan biri olan Ermeni cemaati içerisindeki bir grup, kendisini
cemaatin sõzcüsü olarak gõrüp bu süreçte isyan ve terõrü seçerek bag1ms1z olmak
istemi�ti. Bag1ms1zhk isteyenler Bat1h devletlerin yard1m1 olmaks1zm bunun ger
çekle�meyecegini biliyorlard1. Bu nedenle Ermeni komiteleri Osmanh Devleti vi
layetlerinde ve Ístanbul'da gerçekle�tirdikleri olaylarla aktif Avrupa müdahalesini
saglamay1 amaç edinmi�lerdi. Bu eylernler arasmda õzellikle 26 Agustos 1 896 ta
rihinde meydana gelen Osmanh Bankas1 Baskm1 ve e9zamanh olarak Ístanbul'un
farkh semtlerinde gerçekle9tirilen saldmlar ba9kentte ciddi kargap yaratm19t1. Bu
sayede Osmanh Devleti ile batili ülkeleri kar91 kar91ya getirmek isteyen Ermeni
komitecileri, Avrupah devletlerin Anadolu topraklar1 üzerinde oynad1klar1 oyun
lara alet olmaktan kurtulamam19lard1. Olaylar esnasmda batili devletlerin Osmanh
Devleti üzerinde kurdugu baskt, dõnemin Osmanh d19 politikasmdaki durumunu
ve yetersizligini gõstermesi aç1smdan õnemlidir.
Hiç §Üphesiz Ermeni cemaatini Osmanh Devleti'ne ba9kald1rmaya iten se
bepler vardi. Frans1z Íhtilali sonras1 ortaya ç1kan modem terõr kavram1 ve te
rõrizm anlayi9mdaki dõnü9ümden etkilenen Ermeni komiteleri, Sirp, Yunan ve
Bulgar ayrilikç1 hareketlerini õrnek alarak, Osmanh Devleti'ne kar91 ayaklanm19-
lard1. Bu ayaklanmalar bir yandan Osmanh Devleti'ni d19 politika alanmda zor
durumda b1raktyorken, bir yandan da Avrupaltlarm Osmanh cografyas1 üzerinde
ki emellerini gerçekle9tirme ftrsat1 veriyordu. Bu noktada Berlin Antla9mas1'mn
61. maddesi büyük devletlerin hukuken ve fiilen Ermeni Sorunu'na sahip ç1k
malarm1 saglam19t1. Bõylece sorun devletin kendi egemenlik haklar1 çerçevesinde
çõzebilecegi bir iç sorun olmaktan ç1km19 ve uluslararas1 bir hüviyet kazanm19tt.
Sorunun bundan sonraki seyri, konuyu kendi iç dinamikleri ile çõzmeye çah9an
Osmanh Devleti ile Anadolu cografyasm1 tamamen kendi menfaatleri dogrultu
sunda ele geçirmek isteyen büyük devletlerin aralarmdaki siyasi mücadeleye bagh
olarak geli9mi9tir. Bu durum Osmanh Devleti'nin di� politikasmm son elli yihna
damgasm1 vurmu9 tarihsel bir olgudur.
316 FiKRETTiN YAVUZ
Ermeni cemaatini bu sürece hazirlayan etkenlerin ba§mda misyoner faali

yetleri geliyordu. Ermeni kimliginin milliyetçi bir karakter kazanmasmda batth
misyonerler õnemli rol oynami§tl. Ayastefanos ve Berlin Antla�malanyla Ermeni
kilisesi liderliginde diplomatik te�ebbüslerde bulunan Ermeni cemaati, silahh
mücadelenin gerekli oldugu kanaatine varm1�ti. Bu durum Ermeni cemaatin
de te�kilatlanma ve silahlanma yoluna gidilmesini sagladi. Kurulan komiteler
gizli cemiyetler halini alarak, silahh mücadeleye hazirhk a§amasm1 tamamlad1-
lar. 1885'te Van'da kurulan Armenakan, 1887'de Cenevre'de kurulan Hmçak ve
1 890'da Tifüs'te kurulan Ta�naksütyun Komitesi, Osmanh cografyasmda isyan
ç1kararak bag1ms1z Ermenistan'1 kurma yolunda terõrü bir yõntem olarak uygula
maya koymu�lardi. Bu komitelerin ortak noktas1 fikri anlamda oldugu gibi maddi
anlamda da dip bag1mh olmalanydi.
1890 Haziran'mda ba�layan ve 1896 y1lmda doruga ula§an isyanlar1 Hmçak
ve Ta�naksütyun komiteleri gerçekle§tirmi�ti. Bu olaylar sonucunda beklenen
etki elde edilemedikçe, bir sonraki olayda �iddetin dozu daha da arttirthyordu.
Vilayetlerde ve istanbul'da gerçekle§tirilen bu tür olaylar Osmanh Devleti'ni õzel
likle di� politikasmda zor durumda b1rakiyordu. Hemen her Ermeni olaymm ar
dmdan Avrupah devletlerin müdahalesi gecikmiyordu. 1 880'den itibaren õzellikle
ingiliz Hükümeti'nin 1slahatlan Bab1âli'ye uygulatamamas1 ve diger Avrupa dev
letlerini istedigi �ekilde yõnlendirememesi, Osmanh cografyasmda olaylar ç1kma
sm1 beklemeye itmi�ti. Ümit edilen olaylar ç1kt1g1 takdirde ingiltere bunu bahane
ederek Osmanh Devleti'ne müdahale edebilecekti. Sasun ve Zeytun isyanlarmda
oldugu gibi Ermeni �iddetinin 1 890'lardaki doruk noktas1 olan Osmanh Bankas1
Baskim sirasmda da bu müdahaleleri yakindan gõrmek mümkündür.
Osmanl1 Bankas1 Baskim ve istanbul Olaylar1'm Ta§nak Komitesi'nin
istanbul kolu gerçekle§tirmi§ti. Alt1 ytlhk süreçte Anadolu'nun birçok �ehrinde
ve istanbul'da Ermeni komiteleri kan§1khklar ç1karm1�ti. 1 895'te istanbul'da ger
çekle�tirilen Bab1ali Gõsterisi, istanbul halkmm tedirginligini iyice arttirm1�ti.
Üstelik Ermeni komiteleri Ermeni ileri gelenleri haraç vermeye zorlay1p, verme
yenleri õldürüyordu. Bu tür olaylar Banka Baskim õncesinde istanbul halki üze
rinde olumsuz bir tesir yarat1yordu. Bu §artlar altmda gerçekle§en Banka Baskm1
ashnda daha geni� çaph bir olaym parças1ydi. Olaylarm plam Avrupa'da yaptlm1�
ti. Ermeni kaynaklar1 bankay1 basan komitecileri genç, idealist biraz da saf olarak
nitelendirmektedir. Ancak hareketi idare edenlerden õzellikle Bedros Paryan tam
anlam1yla bir komiteci olarak yeti�mi� modem anlamda profesyonel bir terõristti.
Karakin Pastirmac1yan ve Haik Tiryakiyan da üniversite egitimlerini yar1da bira

karak Ta§nak Komitesi'ne kattlm1§ ki§ilerdi.
Komitecilerin olaylarm plamm Avrupa'da yapmalar1 da õnemlidir. Bu du
rum en azmdan Avrupàda uygun bir ortam bulduklar1m gõstermektedir. Di§a ba
gimhlik Banka Baskm1 olayi sonrasmda bulunan patlayictlarla da aç1k bir §ekilde
gõrülmektedir. Bulunan silahlar arasmdan birçok Amerikan tüfeginin olmas1 bu
durumu ortaya koymaktadir.
Daha õnce meydana gelen Ermeni olaylarmda büyük devletlerin diplomat
larmm çabalar1yla komite reisleri ceza almaktan kurtulmu§lard1. Bu komiteciler
birçok kez bir §ekilde tekrar Ístanbul'a dõnüp yanm kalan i§lerini tamamlaya
caklarm1 sõylüyorlard1. Nitekim daha sonraki tarihi süreç bunu kamtlamaktadir.
T1pki Sasun ve Zeytun isyanlarmda oldugu gibi komiteciler yabanc1 devletle
rin büyükelçi ve konsoloslannm araya girmesiyle, normal §artlar altmda idama
mahkum edilecekken, herhangi bir ceza almadan yurt di§ma ç1km1§lardi. Karakin
Pastirmac1yan ve on yedi komiteci, Rus, Íngiliz ve Frans1z yetkililerin araya gir
mesiyle Marsilyàya bir anlamda õzgürlüklerine kavu§turulmu§lardi. Í lginç oldugu
kadar dü§ündürücü olan §ey bu ki§ilerin II. Me§rutiyet'ten sonra Í stanbul'a dõnüp
Meclis-i Mebusan'a girmeleri, daha sonra 1. Dünya Sava§i'nda Rus ordulannda
Osmanl1 Devleti'ne kar§1 sava§ml§ olmalandir.
Yukar1da ayrmtilar1 ile verildigi üzere Ermeni komitecileri Í stanbul'un di
ger semtlerinde kar1pkliklar ç1karm1§tl. Olaylar esnasmda halkin ev ve i§yerlerine
saklanarak di§anya bomba atan Ermenilere müdahale etmesi ve bu mada baz1
yabanctlarm zarar gõrmesi battl1 devletlerin müdahalesine bahane olmu§tu. Bu
durum Osmanh Devleti'nin bu süreçte ya§ad1g1 d1§ politika basktlarmm temel se
bebini te§kil ediyordu. Bununla birlikte Battl1 devletlerin en çok üzerinde durdu
gu hususlardan biri de õlü say1s1ydi. Bilgi kaynaklari elçilikler ve misyonerler olan
Avrupah devletlerde ve bati kamuoyunda yüzlerle ba§layan õlü say1s1 30000'lere
kadar ç1km1§tl. Bu durum konuyla ilgili bilgi kirliligini ortaya koymaktadir.
Avrupah devletlerin olaylar esnasmda ba§layan §ikâyetleri uzunca bir süre
devam etmi§ti. Osmanh cografyas1 üzerinde hesaplan olan hemen her devlet
bu olaylar1 bahane ederek takrirler vermi§ti. Ílk etapta üzerinde durulan husus,
Osmanh Hükümeti'nin olaylar1 engellemek için gerekli tedbirleri almad1g1ydi.
Hâlbuki hükümet olay anmdan çok kisa bir süre sonra yetkililere acil kayd1yla
telgraflar gõndermi§ti. Telgraflarda asker ve jandarmadan kollar olu§turularak bu
kollarm olay mahallerine gõnderilmesi isteniyordu. Bu konu hakkmda asker ve
318 FiKRETTiN YAVUZ
emniyet mensuplarma ayrmtili talimatlar verilmi§ti. Ancak yukanda da belirtildi

gi üzere güvenlik güçlerinin baz1 yerlerde yetersiz kalmas1 olaylarm devam etme
sine sebep olmu§tu. Baskm olaymm ertesi günü büyük devletlerin istanbul'daki
temsilcileri bu konu ile ilgili geli§meleri gõrü§mek üzere bir araya gelmi§lerdi.
Müteakip günlerde Sultan Abdülhamid ve Osmanh Hükümeti'ne birçok tak
rir vermi§lerdi. Verilen takrirlerin tamammda olaylarm sorumlulugu Osmanh
Hükümeti'ne yükleniyordu. Ve takrirlerde õnlernlerin geç almd1gma vurgu yapili
yordu. Osmanh yetkililerinin komitecilerin gerçekle§tirdigi saldmlara yapt1g1 at1f
lara ise sürekli bir kar§ilik veriliyordu. DolaylSlyla Osmanh Hükümeti'nin verdigi
cevabi takrirler herhangi bir etki yapm1yordu. Her takririn sonunda sorumlulugun
Osmanh Hükümeti'nde olacag1 ifadesi, büyükelçiliklerin diplomatik dille Sultan'1
ve Osmanh Hükümeti'ni uyard1gm1 gõstermektedir. Avrupah temsilciler verdik
leri bu takrirlerde komitecilerin bombah saldmlarma ise neredeyse hiç deginme
den, bu durumdan üzüntü duyduklanm ifade ediyorlardi.
Olaylar sonrasmda Avrupah devletlerin mahkeme sürecini de yakmdan takip
ettikleri gõrülmektedir. Ermeni, Rum ve Müslüman üyelerden olu§an mahkeme
lerin ald1g1 kararlar yogun ele§tirilere ugramt§tl. Ôte yandan elçilikler mahkemede
gõrülen davalar1 izlemek üzere baz1 ki§ileri gõrevlendirmi§lerdi. Bu ki§ilerin ver
digi bilgileri hükümetlerine rapor olarak sunuyorlardi. Olu§turulan iki olaganüstü
mahkeme iki ay gibi ktsa bir sürede haftanm her günü toplanarak binlerce ki§i
nin davasm1 tamamlamt§tt. Ôzellikle ingiliz elçiligi mahkemeyi yaktndan takip
ediyordu. ingiliz elçiligi gõrevlendirdigi ki§ilerin haz1rlad1g1 raporlar1 Londra'ya
gõnderiyordu. Raporlarda õzellikle mahkemenin adil olmad1g1 üzerinde durulu
yordu. Büyük devletlerin mahkeme sürecindeki basktlar1, devletler hukuku dai
resinde olu§turulan mahkemenin verdigi kararlar1 neticesiz b1rakm1§tt. idama ve
hapse mahkum edilenler, batililarm basktlar1 üzerine hürriyetlerine kavu§mU§lard1.
Berlin Antla§mas1'ndan itibaren Osmanh Devleti'nin iç i§lerine müdahale hakkt
m 1slahat maddesinden alan devletler, bu hususla ilgili olarak Osmanh Devleti'ne
verdikleri memorandumlarda sürekli olarak siyasi olaylardan õtürü hapiste olan
Ermenilerin affedilmelerini istiyorlard1. Banka Basktm ve istanbul Olaylar1'ndan
sonra da durum bu §ekilde olmu§tu. Sultan Abdülhamid basktlar sonucu genel
af ilan etmek durumunda kalm1§t1. Bõylece bütün siyasi suçlular tahliye edilmi§,
idam mahkUmlarmm cezalar1 ise müebbete çevrilmi§ti. Bir süre sonra bu ki§iler de
peyder pey tahliye edileceklerdi. K.isacas1 verilen cezalar herhangi bir anlam ifade
etmemi§ti. Avrupah devletlerin basktlar1 sonucu genel af ilan edilmi§ ve komite
ciler yine serbest kalm1§lard1.
Bununla birlikte batth devletlerin tazminat talepleri ve huna bagh olarak gün
deme gelen donanma gõnderilmesi hususlari bu süreçte Osmanh Devleti'ni di§
politikada yogun bir §ekilde me�gul etmi§ti. Ístanbul'daki elçiliklerin tazminatlar
la ilgili olarak hiç durmadan yaptigi ba�vurular neticesinde, devletlerle Babiâli'nin
arasmm açtlmamasi için Íngiltere, Fransa ve Amerika'dan sipari� edilen gemiler
den talep edilen tazminat miktarlari dü�ülmü�tü. Aynca bu süreçte büyük devlet
lerin bir deniz gõsterisi yapacaklari hususu Osmanh Hükümeti'ni iyice tela�lan
drrmi�ti. Nihayet Ístanbul'un topa tutulmasmm dahi gündeme geldigi ve bu konu
hakkmda devletlerin anla§tigi ifade ediliyordu. Í�te batih devletlerin bu tür baski
lari diger konularla birlikte Ermenilerle ilgili Osmanh Hükümeti'nin aldigi ka
rarlar üzerinde büyük etki yapiyordu. Sonuçta deniz gõsterisi ve Ístanbul'un topa
tutulmasi gibi bir durum ortaya çikmami�ti. Ancak olaylardan sonra Ístanbul'da
bulunan istasyonerlerin sayisi hayli arttmlmi§ti.
Osmanh Devleti'ne ve õzellikle Sultan Abdülhamid'e kar§i bati kamuoyun
daki menfi yakla§im Banka Baskim'ndan sonra iyice artmi�ti. Haber kaynakla
nm misyonerler, kendi menfaatlerini dü�ünen haber ajanslari ve diplomatlarm
olu§turdugu bati basmi Ermeni Sorunu'na õteden beri sempatiyle yakla§mi§tl.
1 890'larda meydana gelen bütün Ermeni olaylarmda masum Hiristiyanlar kat
lediliyor temasi i�lenmi§ti. Batida olu§an bu kamuoyu dogal olarak devletlerin
Osmanh Devleti üzerindeki siyasetlerinde de etkili oluyordu. Katliam haberlerini
pe§inen kabullenen devletler kamuoylarmi da arkalanna alarak hareket ediyor
lardi. Batih devletler Osmanh Bankasi ve Ístanbul Olaylari'na da bu §ekilde yak
la§mi�lardi. Yaptlan haberlerle kamuoylarmi yõnlendiren gazeteler bir süre sonra
Babiâli ve Sultan Abdülhamid'in me§ruiyetini tarti§maya ba§lami§lardi. Bu tutum
içerisinde olan bati basmmda nihayet Osmanh Devleti'nin payla§tlmasi dahi gün
deme getirilmi§ti.
Osmanh Devleti ise bati basmmda aleyhinde ba§layan kampanyaya kar§i bir
takim yollara ba§VUfffiU§tu. Bunlarm ba�mda menfi haberleri tekzip ettirmek, bu
tür haber yapan gazetelerin ülkeye giri§lerini yasaklamak ve bati basmmda haber
yayinlatmak geliyordu. Yayinlatilan haberlerde üzerinde durulan husus olayla
ra Ermeni komitecilerin sebep olduguydu. Bununla birlikte haberlerde, yabanci
elçilerin kendi tebaalarmi yeteri derecede korumadigi ve Ermeni komitecilerine
itina gõsterdigi üzerinde duruluyordu. Bu iki husus üzerine õrgülenen haberlerin
batida çok fazla yanki buldugunu sõylemek, yayinlanan menfi haberlerin sayisi
dikkate ahndigmda pek mümkün gõrünmemektedir. Nitekim bati gazetelerinde
katliam temasiyla yayinlanan binlerce haber çikmi�ti.
320 FiKRETTiN YAVUZ
Bu siyasi terõr eylemi, Ermeni komitelerinin i stanbul'da bile son derece sis
temli bir §ekilde õrgütlendiklerini ortaya koymaktad1r. Bu terõr hareketi daha son
raki ytllarda ve günümüzde benzer terõr eylernlerine bir õrnek olmas1 aç1smdan
da õnemlidir. Nitekim birkaç ytl sonra Bulgar komiteciler Selanik'teki Osmanh
Bankas1'm havaya uçurmu§lard11138• Õte yandan Agustos 1 897'de yani baskmdan
bir ytl sonra Ermeni komitecilerinin tekrardan Osmanh Bankas1'm havaya uçur
maya te§ebbüs ettikleri de dikkatlerden kaçmamahd1r1139•
Banka Baskm1 olaymdan sonra Ermeni komiteleri, Osmanh Devleti'ne kar§l
gerçekle§tirdikleri mücadelenin istedikleri §ekilde gitmedigini gõrmeye ba§lam1�
lardi. Bag1ms1z bir Ermeni devleti kurmak için sava�manm gerekliligine inanan
Ermeni komitecileri, uzun süreli bir mücadele yürütemeyeceklerinin farkma var
mi§lardi. Bu amaçla bir süre geri çekilip beklemeyi, eylemlerine ara vermeyi dü
§Ündüler. Ermeni komitelerini bu �ekilde dü§Ünmeye iten sebepler arasmda bat1h
devletlerin Ermeni Sorunu'nu ikinci plana atmalar1 ba§ta gelmektedir. Õzellikle
1897 Túrk-Yunan Sava§1 Ermenileri batili devletlerin Osmanh Devleti'nin iç i§le
rine müdahale etme pozisyonunda ikinci plana atml§tl. Girit i syam ile Makedonya
Sorunu Avrupah büyük devletler için õncelik kazanml§tl.
Osmanh Bankas1 Baskm1 ve devammdaki olaylarla ilgili olarak üzerinde
en çok konu§ulan konu bu olaylarm bir komplo olduguydu. Yani her §ey õnce
den biliniyordu. Osmanh Hükümeti dolaylSlyla Sultan Abdülhamid Ermeni
Sorunu'nu ortadan kaldlfmak ve "katliamm" bahanesi yapmak için komitecilerin
bankaya girmesine izin vermi§ti. Ermeni yazarlar bu iddiaya kaynak olarak ünlü
bir misyoner olan Robert Koleji müdürü Washburn'un eserini gõstermektedir.
Washburn kitabmda, Abdülhamid'in günler õncesinden Ta�naklarm bu planmm
farkmda oldugunu, hatta komitecilerin bankaya ne zaman gireceklerini dahi bil-
1 1 3 8 Osmanh Bankas1 Selanik $ubesi'nin binas1 29 Nisan 1903 ak§am1 saat sekizde
kenti sarsan bir patlamanm ardmdan yerle bir olur, binanm çevresindeki birçok bina hasar
giirmÜ§tÜr. Olay1 Bulgar komiteciler gerçekle§tirmi§tir. Eylem t1pk1 Osmanh Bankas1'nm
bas1lmas1 gibi daha geni§ çaph bir olaym parças1 olarak gerçekle§tirilmi§tir. Ayrmtlh bilgi
için bkz. Orhon Türker, "Selanik'te 28-29 Nisan 1903 Olaylan'', Tarih ve Toplum Ay!tk
Ansiklopedik Dergi, $ubat 1999, cilt: 3 1 , say1: 182, s. 27-30.
1 1 39 18 Agustos 1897' de genç bir Ermeni, üzerinde ta§1d1g1 bombanm fitilini bankanm
içinde ate§lemek üzereyken yakaland1. Üzerinde 7 kilodan fazia nitrogliserin bulundu. Aym
anda Bab1ali'de bir bomba patlamI§ ve bir ba§ka bomba da Galatasaray polis karakoluna
at1lm1§t1 (Autheman, Bank-1 Osmani-i $ahane, s. 152). Bu konu hakkmda birçok yaz1§ma
oldugu giirülmektedir. Bkz. BOA, Y.PRK.PT. 10-80, 15-137, 146, 151, 152, 158, 175,176;
BOA, Y.MTV. 165-132 .
digini belirtmektedir. Íddiasma gõre Osmanh polisi baskim gerçekle�tirecek ki�i

leri yakalamam1�, bankaya rahatça girebilmeleri için düzenlemeler dahi yapm1�t1.
Washburn bankaya yap1lan saldmnm hemen arkasmdan Zaptiye Nezareti tara
fmdan organize edilmi� ayaktak.immm eline geçirdigi her Ermeni'yi katletmeye
ba�lad1gm1, baz1 yerlerde bu olaylara askerlerin de kattld1gm1 ileri sürmü�tü114ü .
Birçok Ermeni kaynagmda Washburn'un bu iddialarm1 gõrmek mümkündür.
Ôrnegin ünlü Ermeni yazarlardan Kapriel Serope Papazian Patriotism Perverted
adh kitabmda bu misyonerin verdigi bilgileri aktarmaktad1r1141•
Osmanh Bankas1 Baskim ile ilgili bu komplo iddialarm1 dikkate almak için
baz1 noktalar üzerinde dü�ünülmesi gerektigi kanaatindeyiz. Ílk olarak Sultan
Abdülhamid Anadolu'nun herhangi bir yerinde herhangi bir H1ristiyan'a zarar
geldigi takdirde, bunun Anadolu topraklarmda ç1kan olan devletlere, burada bu
lunan konsoloslar1 tarafmdan katliam haberi olarak verildigini çok iyi biliyordu.
Olaylar katliamlar �eklinde aktartld1g1 için müdahaleye yol açacakti. DolaylSlyla
Sultan'm ve Osmanh Hükümeti'nin isteyecegi en son �ey õzellikle birçok yaban
cmm ya�ad1g1 Í stanbul'da, Avrupah elçilerin gõzleri õnünde gerçekle�ecek bir kat
liama izin vermek veya onu te�vik etmek olmahydi. Ôte yandan Sultan bu tür
bir olaym Ermeni Sorunu'nu ortadan kaldirmaya hizmet etmeyecegini biliyordu.
Bunun daha ziyade Türkleri suçlu bulmaya hazir olan baz1 Avrupaltlarm gõzünde
Ermenileri kahraman yapmak anlamm1 ta�1yacagmm farkindayd1. Nitekim yuka
nda da belirtildigi üzere birkaç Avrupa gazetesi "Ermeni komitecilerini dürüstlük
ve cesaretlerinden dolay1 õvmü�tü"1142•
Bu noktada üzerinde durulmas1 gereken hususlardan biri de ayaktakim1-
nm hükümet tarafmdan organize edildigi iddias1dir. C. F. Dixon-Johnson " The
Armenians" adh kitabmda bu konu hakki nda çarplCl bir õrnek vererek mant1kh
bir aç1klama yapmaktadir. Ayaktakimmm toplanmasm1 �ehirde "Ermeniler isyan
etti ve diger insanlart oldürüyor" feryatlarma baglayan Johnson, ticari anlamda
nefret ettikleri rakiplerini (Ermenileri) "sepetlemek'' isteyen birçok Rum ile Pera
ve Galata'dan gelen kozmopolit bir grubun sopalarla õçlerini ald1klarm1 belirt-
1 1 4º George Washburn, Fifty Years in Constantinople and Recollections ofRobert College,

Boston and New York Houghton Miffiin Company, 1909, s. 246.
1 1 4 1 Kapriel Serope, Papazian Patriotism Perverted: A Discussion of the Deeds and the
Misdeeds of the Armenian Revolutionary Federation, the So-called Dashnagtzoutune, Baikar
Press, Boston, 1934, s. 20.
1 142 Ermeni Sorunu hakkmda bu tür degerlendirmeler için bkz. http://www.
tallarmeniantale.com/ottoman-bank.htm, 23.02.2008.
322 FiKRETTiN YAVUZ
mektedir. Asker ve polisin õldürme olaylanna kan§mad1gm1 sõyleyen Johnson'un

Banka Baskm1'm ingiltere'ye uyarladigi ilginç tespiti ise §U §ekildeydi:
"Lusitania'nm1143 bat1�mdan sonra Londra ve Liverpool'daki insanlar
ne dii§iindüler. Alman haydutlarm, ingiltere Bankas1 muhafizlarmdan on
iki tanesini õldürdükten sonra Amerikan ve ispanyol büyükelçilik temsil
cilerinin arabuluculugu ile kaçmalarma izin verilmi§ olsa ve bu mada õzel
likle Alman uyruklular evlerin çattlarmdan ate§ edip bomba atarak halki
korkutmu§ olsa, istanbul'daki güruhtan daha egitimli olduklar1 iddia edile
bilecek Londra'nm dogu kismmdaki insanlar nastl davramrd1"1144•
Batili yazarlar arasmda Ermeni komitecilerine bu §ekilde yakla§anlarm sa

YlSlyok denecek kadar azdir. Osmanh Hükümeti ve saltanatl aleyhine cemiyet
kurup, isyan ve ihtilal ç1karmak isteyen Ermeniler, s1rf Hiristiyan olduklar1 için
õldürülen veya hapsedilen insanlar olarak gõrülmü§lerdir. istanbul Olaylar1 da bu
çerçevede degerlendirilmi§, dolaylSlyla Osmanh Devleti üzerinde büyük basktlar
kurulmasma neden olmu§tur. Bab1âli olaylar1 engellemek için elinden gelen tüm
tedbirleri alm1§ olmasma ragmen, Avrupah devletlerin suçlamalarmdan kurtula
maml§tl. Batlh devletler Ermeni komitecilerine sempatiyle yakla§irken, bu ki§iler
Ermeniler tarafindan kahraman ilan edilmi§ti. Bu süreçte büyük basktlar altmda
Ermeni Sorunu'na çõzüm arayan Osmanh Hükümeti'nin çabalan ise netice ver
memi§tir.
Birçok Ermeni için 26 Agustos 1896'da meydana gelen Osmanh Bankas1
Baskm1 gurur duyulacak bir olayd1. Günümüzde dahi bu baskm1 gerçekle§tiren
Bedros Paryan ve Karakin Pastirmac1yan kahraman olarak gõrülmektedir. Nitekim
gayet popüler bir Ermeni halk türküsü haline gelen "Osmanh Bankas1"1145 adh §iir
bu durumu gõzler õnüne sermektedir. Ünlü Ermeni müzisyenlerin seslendirdi
gi bu türkü Ermeni okullarmda yard1m amac1yla yaptlan toplanttlarda dahi sõy
lenmektedir1146. Túrkünün yüz ytlhk bir geçmi§i oldugu dikkate ahmrsa, Ermeni
gençliginin bu olaylari gerçekle§tiren ki§ileri õven melodilerle süslü §arktlan din
leyerek büyüdükleri sõylenebilir.
1143 Almanlar bir ingiliz yolcu gemisi olan Lusitania'y1 1915 May1smda harp
malzemesi ta�1d1g1 iddias1yla batmp yüzlerce sivilin õlümüne sebep olmu§lardi. Bu olay
ingiltere ve Amerika' da büyük yank1 uyandird1. Bu süreçte Amerika'mn sava§a girmesi dahi
gündeme getirildi. http://en.wikipedia.org/wiki/RMS_Lusitania#cite_ref-jones73_37-l,
20. 16. 2009.
1144 Cuthbert Francis, Dixon-Johnson, The Armenians, Blackburn G. Toulmin &
Sons, Ltd., 1916, s. 37-38.
1145 �iir için bkz. Ek 34.
114 6 Bu tür videolar için bkz. http://armenians-1915.blogspot.com 04.04.2009.
KAYNAKÇA
Aqivler
Ba§bakanhk Devlet Aqivleri Genel Müdürlügü, Osmanh Ar§ivi (BOA).
Osmanh Bankas1 Ar§iv ve Ara§tlrma Merkezi (OBA).
Íngiliz D1§i§leri Ar§ivi, Foreign Office (FO).
Bastlnu§ Belgeler
BlueBook:Turkey,No. 1 (1 897), [C. 8303], CorrespondenceRespectingtheDisturbances
at Constantinople in August 1896, London: Her Majesty's Stationery Office,
[1 897]. nr. 1, del 2-52.
Blue Book: Turkey, No. 2 (1896), [C.7927] Correspondence relative to Armenian
Question, and Reportsfrom HM. Consular Officers in Asiatic Turkey, London:
Her Majesty's Stationery Office, [1896] .
Blue Book: Turkey, No. 3 (1 897), [8305], No. 7 [8395] , Further Correspondence
Respecting The Asiatic Provinces of Turkey and Events in Constantinople, [ln
continuation of"Turkey No. 8 (1896)" and "Turkey No. 1 (1 897)"].
British Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), ed., Bilal �ÍM�ÍR, Türk
Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1989.
Documents Diplomatiques: Affaires Arméniennes; Projets De Reforme Dans
l'Empire Ottoman 1893-1897 (1897}, Ministere des Ajfaires Etrangeres, Paris:
lmprimerie Nationale. Paris: lmprimerie Nationale.
Document Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes, ed., Bilal �ÍM�ÍR, e. IV,
Ttirk Tarih Kurumu Bas1mevi Ankara, 1999.
Ermeni Komitelerinin Amaçlari ve ihtilâl Hareketleri (Me;rutiyet'in ilâmndan Ônce
ve Sonra}, ATASE Yaymlari, Ankara, 2003.
Guildhall Library, Reports, letters, telegrams etc. relating to the attack on the Ottoman
Bank in Constantinople by Armenian revolutionaries, Ms. 23999/1 . (GL), Ms.
23999/1.
Hüseyin Nazim Pa;a, Ermeni Olaylari Tarihi, Cilt. 1-11, Ba§bakanhk Devlet
Ar§ivleri Genel Müdürlügü Yaymlar1: Ankara, 1998.
324 KAYNAKÇA
La Politique extrerieure de l'Allemagne 1870-1914, (1931),Johannes Lepsius, et al.,

Documents officiels publies par le ministere allemand des affaires etrangeres,
tome XII, 30 Avril 1896-9 Fevrier 1897, Alfred Costes, Editeur Paris.
Osman!t Ar;ivi, Yt!diz Tasnifi, Ermeni Meselesi-Talori Olaylari, (1989), e. I-II,
i stanbul.
Osman!t BankasiAr;ivi, LondraAr;ivi, Attack on Bank in Constantinople, 23, 999.
(OBA), LA 23,999.
Osman!t Belgelerinde Ermeni-Fransiz ili;kileri (1879-1918) (2002), e. I, [Proje
Yõneticisi, Yusuf Sarmay], Ba§bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü,
Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara.
Osman!t Belgelerinde Ermeni-Rus ili;kileri (1841-1898) (2006), e. I, [Proje
Yõneticisi, Yusuf Sarmay] , Ba�bakanhk Devlet Ar§ivleri Genel Müdürlügü,
Osmanh Ar§ivi Daire Ba§kanhg1 Yaymlan, Ankara.
Parliamentary Debates, (4th Series), Vol 1, (February 1892) to Vol 199 (December
1908), Hansard (House of Commons Daily Debates), vol. 60,62-64.
Gazete ve Dergiler
Boston Daily Globe
Chicago Daily Tribune
Christian Alliance and Foreign Missionary Weekly
Contemporary Review
L 11/ustration
Los Angeles Times
New York Times
Nineteenth Century
Salt Lake Tribune
Servet-i Fünun
Speaker
1he American missionary
1he Atlanta Constitution
1he Atlantic Monthly
1he Brooklyn Daily Eagle
KAYNAKÇA 325
The Catholic World

The Current History Magazine
The Daily Telegraph
The Evening Bulletin
The Hartfard Courant
The Nation
The Outlook
The Penny Illustrated Paper
The Review ofReviews
The Times
The Washington Post
T#iner Zeitung
Kitaplar
ADENEY, Walter F., The Greek and Eastern Churches, Edinburgh: T & T Clark,
1908.
ARPEE, Leon, The Awakening ofThe Armenian Church, A History ofthe Armenian
Church (1820-1860}, Chicago: University of Chicago, 1909.
ARPEE, Leon, A Century of Armenian Protestantism, 1846-1946, New York:
Armenian Missionary Association of America, 1946.
ARTINIAN, Vartan, The Armenian Constitutional System in the Ottoman Empire
1839-1863: A Study ofits Historical Development, Ístanbul, 1970.
ASLANTA�, Selim, Osmanlt 'da Sirp jsyani; 19. Yüzyzltn !jafagznda Balkanlar,
Kitap Yaymevi, Ístanbul, 2007.
AUTHEMAN, Andre, Bank-z Osmani-i fjahane: Tanzimattan Cumhuriyet'e
Osmanlt Bankasz, çev. Ali Berktay, Osmanh Bankas1 Ar§iV ve Ara§tirma
Merkezi, Ístanbul, 2002.
AYDIN, Mithat, Balkanlar'da jsyan: Osmanft-jngiliz Rekabeti, Bosna-Hersek ve
Bulgaristan'daki Ayaklanmalar (1875-1876), Yeditepe Yaymevi, Ístanbul,
2005.
AYVERDÍ, Semiha, Türkiye'nin Ermeni Meselesi, Kubbealt1 Yaymlan, Í stanbul
2007.
326 KAYNAKÇA
BALAKIAN, Peter, 1he Burning Tigris, 1he Armenian Genocide and America's
Response, HarperCollins Publisher, New York, 2003.
Bank Ottoman: 1he Memoirs of Armen Caro, ed. Simon Vratzian, çev. Haig T.
Partizian (Detroit: Armen Topouzian) 1990.
BARTH, Hans, Türk Savun Kendini, çev. Prof. Dr. Selçuk Ünlü, Túrk Dünyas1
Ara�tirmalan Vakfi, istanbul, 1988.
BA�AK, Tolga, jngiltere'nin Ermeni Politikast, IQ Kültür Sanat Yaymcilik,
istanbul, 2008.
BEBiROGLU, Murat, Tanzimat'tan ILMe1rutiyet'e Ermeni Nizamnameleri,
i stanbul, 2003.
BERARD, Victor, La Politique du Sultan, Revue de Paris, December 15, 1896.
BERKES, Niyazi, Türkiyeíle Çagda1la1ma, istanbul: Yap1 Kredi Yay1nlan, 2003.
Bir Ermeni Komitecinin Üirajlari: Mihran Damadyan, (Yayma Haz1rlayan:Haluk
Selvi), i stanbul 2009.
BLISS, Edwin Munsell, ed. , Encyclopedia of Missions, Descriptive, Historical,
Biographical, Statistical, Vol. 11, Funk and Wagnalls: New York, London,
Toronto, 1891.
BLISS, Edwin Munsell, Turkey and the Armenian Atrocities, Edgewood Publishing
Company, New York, 1896.
BLOXHAM, Donald, 1he Great Game ofGenocide, Imperialism, Nationalism, and
the Destruction ofthe Ottoman Armenians, Oxford University Press, New York,
2005.
BONGAR, Bruce Michael, Psychology of Terrorism, Oxford University Press,
USA, 2007.
BRYCE, James, Transcaucasia and Arara!, 4th edition, London, 1896.
BRYCE,James, William Ewart Gladstone: His Characteristics as Man and Statesman,
The Century Co., 1898.
CAPRIELIAN, Ara, 1he Armenian Revolutionary Federation: 1he Politics of a
Party in Exile, New York University, Political Science, lnternational Law and
Relatins, Ph.D. 1975.
CHAKMAKJIAN, Hagop A.,Armenian ChristologyAnd Evangelization oflslam:
A Survey of 1he Relevance of 1he Christology of 1he Armenian Apostolic Church
to Armenian Relations with its Muslim Environment, Leiden: E. J. Brill, 1965.
KAYNAKÇA 327
CHAMICH, Michael, History ofArmenia: From B. C. 2247 to the Year of Christ

1780, or 1229 ofthe Armenian Era, Vol. I-II, Calcutta: Bishop's College Pres,
1827.
CRAMPTON, R. ]., The Oxford History of Modern Europe, Bulgaria, Oxford
University Press, New York, 2007.
ÇALIK, Ramazan, Afman Kaynakfanna Gõre II Abdülhamid Dõneminde Ermeni
Olaylart, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara, 2000.
ÇARK, Y. G., Türk Devfeti Hizmetinde Ermenifer: 1453-1953, istanbul: Yeni
Matbaa, 1953.
ÇAYCI, Abdurrahman, Türk Ermeni j/i;kiferinde Gerçekfer, Atatürk Ara�tirma
Merkezi, Ankara, 2000.
ÇELEBYAN, Antranik, An tranik Pa;a, çev: Mariam Arpi-Nairi Arek, i stanbul,
2003.
Ç iTLi OGLU, Ercan, Gri Tehdit: Terõrizm, Ümit Yaymcilik, Ankara, 2005.
DADRIAN, Vahakn N., Ermeni Soyktrtm Tarihi Balkanlardan Anadolu ve
Kajkasya'ya Etnik Çatt;ma, çev. Ali Çalaroglu, Belge Yaymlari, istanbul, 2005.
DASNABEDIAN, Hratch, History of Armenian Revolutionary Federation
Dashnaktsutiun (1890-1924), Trans. Bryan Fleming and Vahe Habeshian,
Milano, 1990.
DA�Çl, Semra, Dersaadet'te Bir Türk Dostu Francis Hopkinson Smith 1838-1915,
Bilge Kültür Sanat, istanbul 2012.
DEMiREL, Muammer, Ermeniler Hakktnda ingiliz Belgeleri (1896-1918), Yeni
Ttirkiye Yaymlari, Ankara, 2002.
DEROGY, Jacques, Resistance & Revenge: The Armenian Assassination of the
Turkish Leaders Responsibfe for the 1915 Massacres and Deportations, (New
Brunswick, NJ.: Transaction Publishers), 1990.
DIXON-JOHNSON C. F. {Cuthbert Francis), The Armenians, Blackburn G.
Toulmin & Sons, Ltd., 1916.
DWIGHT, H. G. O., Christianity Revived in the East, New York: Baker and
Scribner, 1850.
ELDEM, Ethem, 135 Ytfftk Bir Hazine, Osmanft Bankast Ar;ivinde Tarihten izfer,
Osmanh Bankas1 Ar�iv ve Ara�nrma Merkezi, istanbul, 1997.
ELDEM, Ethem, Osmanft Bankast Tarihi, çev. Ay�e Berktay, Osmanh Bankas1
328 KAYNAKÇA
Tarihi Ara§t1rma Merkezi:Túrkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi,

istanbul, 2000.
ELLIOT, Charles, Turkey in Europe, New York, Barnes and Noble, 1914.
ENGiN Vahdettin, II Abdülhamid ve Dtf Politika, Yeditepe Yaymevi: i stanbul,
2005.
Ermeniler Hakkinda Makaleler Derlemeler, Atatürk Üniversitesi Yaymlar1, Erzurum
1978.
Ermeniler: Sürgün ve Goç, ed. Hikmet Ôzdemir, Kemal Çiçek, Ômer Turan,
Ramazan Çahk, Yusuf Halaçoglu, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara,
2004.
FEIGL, Eric, A Myth ofTerror, Armenian Extremism: Its Causes and Its Historical
Context, Freilassin-Salzburg, 1984.
Geçmi1ten Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, ed. Doç. Dr. Haluk Selvi, Sakarya
Üniversitesi Türk-Ermeni i li§kileri Ara§tirma Merkezi Yaymlan, Sakarya,
2006.
GLADSTONE, Willi am Evart, The Turco-Servian T#ir, Bulgarian Horrors and
the Question ofthe East, New York and Montreal: Lovell, Adam, Wesson &
Company, 1876.
GÕYÜNÇ, Nejat, Osman!t Ídaresinde Ermeniler, Gültepe Yaymlar1, istanbul,
1983.
GÜNAY, Nejla, Mara1'ta Ermeniler ve Zeytun isyanlart, IQ Kültür Sanat
Yaymcilik, i stanbul 2007.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyast, Türk Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1983.
HARRIS, David, A Diplomatic History of the Balkan Crisis of1875-1878, Archon
Books, USA, 1969.
HATi POG LU, Murat, Yunanistan'daki Geli1melerin I11gtnda Türk-Yunan
ili1kilerinin 101 Yt!t {1821-1 922}, Túrk Kültürünü Ara§tirma Enstitüsü
Yaymlar1, Ankara Üniversitesi Bas1mevi, Ankara, 1988.
Hayrig, a Celebration of His Life and Vision on the Eightieth Anniversary oJ His
Death {1 907-1987}, A Publication of the Prelacy of the Armenian Apostolic
Church of America, New York, 1987.
HOCAOGLU, Mehmet,Ar1iv Vesikalariyla Tarihte Ermeni Mezalim ve Ermeniler,
Anda Dag1t1m, istanbul, 1976.
KAYNAKÇA 329
HOFFMAN, Bruce, lnside Terrorism, Colombia University Press, New York,

1998.
HOVANISSIAN, Richard G., Ihe Armenian Genocide in Perspective, New
Brunswick, New Jersey: Transaction Publishers, Rutgers University, 1 986.
iLAL, Ersan, ileti9im, Y1gmsal i leti9im Araçlar1 ve Toplum, i stanbul, 1989.
iLTER, Erdal, Ermeni Meselesinin Perspektift ve Zeytun Ísyânlarz (1 780-1880),
Ttirk Kültüriinü Ara9ttrma Enstitüsü Yaymlar1 No 89, Ankara, 1988.
ÍLTER, Erdal, Türkiye'de Sosyalist Ermeniler ve Silahlama Faaliyetleri 1890-1923,
Turan Yaymc1hk, Ístanbul, 1995.
ÍRTEM, Süleyman Kâni, Ermeni Meselesinin Íç Yüzü, haz. Osman Selim
Kocahanoglu, Ístanbul: Teme! Yaymlan, 2004.
JELAVICH, Barbara, History ofthe Balkans, 18th and 19th Centuries, New York:
Cambridge University Pres, 1983.
KANAR, Mehmet, Farsça Türkçe Sozlük, Say Yaymlan, Ístanbul, 2008.
KARACA, Taha Niyazi, Büyük Oyun Íngiltere Ba;bakam Gladstone'un Osman!tyt
Yikma Piam, Tima9 Yaymlan, Ístanbul, 201 1 .
KARACA, Taha Niyazi, Ermeni Sorununun Geli;im Sürecinde Yozgat'ta Türk
Ermeni Íli;kileri, Türk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara, 2005.
KARACAKAYA, Recep, Ermenilere Yonelik Ermeni Suikastleri, 47 Numara
Yaymc1hk, Ístanbul, 2006.
KARAL, Enver Ziya, Osmanlt Tarihi, c. VIII, Ankara: Ttirk Tarih Kurumu, 1995.
KARPAT, Kemal H. Ottoman Population 1830-1 914 Demographic and Social
Characteristics, The University ofWisconsin Press, Wisconsin, London, 1995.
KASPARIAN, Vartan Suren, Ihe Historical Roots of the Armenian Question,
University of Utah, P.hd., Political Science, lnternational Law and Relation,
1977.
KELLY, M. ]., 7he Fenian Ideal and lrish Nationalism, 1882-1916, Boydell &
Brewer, 2006.
KILIÇ, Davut, Osmanlt Ermenileri Araszndaki Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk
Ara9t1rma Merkezi, Ankara, 2006.
KIRAKOSSIAN, Arman ]., British Diplomacy andArmenian Questionfrom 1830's
to 1 914, Gomitas lnstitute, Princeton, 2003.
330 KAYNAKÇA
KIWLESEREAN, Babgen, Ihe Armenian Church, by Papken Catholicos

Gulesserian, Trans. by Terenig Vartabed Poladian, New York: AMS Press,
1970.
KOCABA�OGLU, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika: 19. Yüzytlda
Osmanlt jmparatorlugu'ndaki Amerikan Misyoner Okullart, 3 . Baslo, Ankara:
imge Kitabevi, 2000.
KOLBA�I, Ahmet, Merzifan, Yozgat ve Kayseri Ermeni Olaylart 1892-1893,
Kayseri Büyü�ehir Belediyesi Yay. , Kayseri 2005.
KOLOGLU, Orhan, Avrupa Kiskactnda Abdülhamid, ileti�im Yaymlan, istanbul,
2005.
KRIKORIAN, Mesrob, K. , Armenians in the Service ofthe Ottoman Empire 1860-
1908, London, 1978.
KURAT, Alcdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanhg1 Yaymlan, Ankara ,
1990.
KURDOGHLIAN, Mihran, Badmoutioun Hayots, Vol. III. Athens,
Greece:Hradaragoutioun Azkayin Oussoumnagan Khorhourti, 1996.
KURKJIAN, Vahan M ., A History ofArmenia, The Armenian General Benevolent
Union of America, 1958.
KÜÇÜK, Cevdet, Osmanlt Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çiktft
(1878-1897), istanbul Üniversitesi Yaymlar1, istanbul, 1984.
LAÇiNER, Sedat, Türkler ve Ermeniler Bir Uluslararast ili1kiler Çalt1mast,
Uluslararas1 Stratejik Ara�tirmalar Kurumu Yaym1, Ankara, 2005.
LANGER, William, L., Ihe Diplomacy of Imperialism 1890-1902, New York:
Alfred. A. Knopf, 195 1 .
LAQUEUR, Walter, A History ofTerrorism, Transaction Publishers, 2001.
LAQUEUR, Walter, Ihe New Terrorism: Fanaticism and the Arms of Mass
Destruction, New York: Oxford University Press, 1999.
LIBARIDIAN, Gerard , Armenia at the Crossroads, USA, 1991.
MARTIN, Gus, Understanding Terrorism: Challenges, Perspectives, and Issues,
SAGE, 2006.
MAZICI, Nur�en, Uluslararast Rekabette Ermeni Sorunu'nun Kõkeni (1878- 1918),
istanbul, 1987.
KAYNAKÇA 331
McCARTY, Justin, Muslim and Minorities, 1he Population of Ottoman Anato/ia

and the End ofthe Empire, New York University Press, 1983.
METi N, Halil, Türkiye'nin Siyasi Tarihinde Ermeniler ve Ermeni Olaylart, Milli
Egitim Bakanhg1 Yaymlan, istanbul, 1992.
MIRAK, Robert, Torn Between Two Lands, Armenians in America (1890 to World
War 1), Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1983.
Midhat Pa1a'mn Hatiralari, haz. Osman Selim Kocahanoglu, istanbul, 1997.
NALBANDIAN , Louise, 1heArmenian Revolutionary Movement, 1heDevelopment
of Armenian Political Parties through the Nineteenth Century, University of
California Press, Berkeley and Los Angeles, 1963.
NARZAKIAN, Sarkis, Memoirs of Sarkis Narzakian, çev. Garine Narzakian,
Gomidas lnstitute, 1995.
NASSIBIAN, Akaby, Britain and the Armenian Question, 1915-1923, (London:
Croom Helm), 1984.
NEAVE, Dorian L., Suftan Abdüfhamid Devrinde istanbuf'da Giirdükferim, çev.
Ne�e Akm, Dergah Yaymlar1, 2008.
ÔKE, Mim Kemal, Uluslararast Boyutfariyla Anadofu-Kajkasya Ekseninde Ermeni
Sorunu (1914-1923), iz Yaymc1hk: istanbul, 1996.
Ô KE, Mim Kemal, Yüzyi!tn Kan Davasi Ermeni Sorunu, irfan Yaymcthk, istanbul,
2003.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osman!t Tarih Deyimferi ve Terimleri Siizlügü, C. III,
Milli Egitim Bas1mevi, i stanbul 1983.
PAPAZIAN, Kapriel Serope, Patriotism Perverted: A Discussion oJ the Deeds
and the Misdeeds of the Armenian Revolutionary Federation, the So-caffed
Dashnagtzoutune, Baikar Press, Boston, 1934.
PARSAMIAN, Vardan Aramovic, Istroria Armianskogo Naroda 1801-1900, gg.
Erivan, 1972.
PASDERMADJIAN, Garegin, WhyArmenia Should be Free, Armenia's Role in the
Present War, Boston, Hairenik Publishing Company, 1918.
PILLAR, Paul R., Terrorism and U S. Foreign Policy, Brookings lnstitute Press:
Washington, DC, 2001.
PIPES, Richard, Communism: A History, New York: The Modem Library, 2001.
332 KAYNAKÇA
POOLE, Stanley Lane, Lord Stratford Canning'in TürkiyeAmfarz, Çev. Can Yücel,
Tarih Vakfi Yurt Yayinlan, istanbul, 1999.
PRIME, Edward D. G., Forty Years in the Turkish Empire or Memoirs oJ Rev.
William Goodeff, New York: Robert Carter, 1876.
PURPURA, Philip P., Terrorism and Homefand Security: An Introduction with
Applications, Butterworth-Heinemann, 2007.
RADZINSKY, Edvard, H. T. Willetts, The First In-Depth Biography Based on
Explosive New Documentsfrom Russia's Secret Archives, Anchor Books, 1997.
ROSHWALD, Aviel, Ethnic Nationafism and the Fali ofEmpires: Central Europe,
the Middfe East and Russia (1914-1923}, London; New York: Routledge,
2001.
ROUX Jean-Paul, Türkferin Tarihi - Pasifik'ten Akdeniz'e 2000 Ytf, Çev. Prof. Dr.
Aykut Kazanc1gil, Lale Arslan-Ôzcan, Kabalc1 Yaymevi, i stanbul, 2007.
Rus General Mayewski'nin Dogu Anadofu Raporu - Van ve Bit/is Vilayetferi Askeri
jstatistigi-, Çev., Mehmet Sad1k, Haz: Hamit Pehlivanh, Van Belediyesi
Kültür ve Sosyal i �ler Müdürlügü, Van, 1997.
SAKARYA, ihsan, Belgelerfe Ermeni Sorunu, 2. Baski, Genelkurmay Bas1mevi,
Ankara, 1984.
SALT, Jeremy, Imperiafism, Evangelism and the Ottoman Armenians 1878-1896,
Frank Cass & CO. London, 1993.
SANDBURG, Carl, Storm Over the Land, Harcourt, Brace and Company, 1942.
SARAL, Ahmet Hulki, Ermeni Mesefesi, Ankara, 1970.
SARKISSIAN, A. O., History oJthe Armenian Question to 1885, The University of
Illinois Press, Urbana, 1938.
SAUPP, Norbert, Das Deutsche Reich und die armenische Frage 1878-1914, Kõln,
1990.
SCHMID, Alex P., A. J. Jongman, Michael Stolh, Pofiticaf Terrorism: A New
Cuide to Actors, Authors, Concepts, Data Bases, Theories, and Literature, New
Brunswick, NJ: Transaction Books, 2005.
SELvi, Haluk, Birinci Dünya Sava;i 'ndan Lozan'a Ermeni Sorunu, Sakarya
Üniversitesi Yay1nlar1, 2004.
SERTÇELiK, Seyit, Rus ve Ermeni Kaynakfarz I;igmda Ermeni Sorununun
Ortaya Çikt; Süreci 1678-1914, Ankara, 2009.
KAYNAKÇA 333
SHAW, Stanford ]. Ezel Kural Shaw, Osman!t Ímparatorlugu ve Modern Türkiye,

Çev. Mehmet Harmanc1, Cilt 2, E Yaymlari Tarih Dizisi, i stanbul, 2000.
SMITH, Eli, Researches of1he Rev. E. Smith And Rev. H G. O. Dwight in Armenia:
Including A ]ourney 1hrough Asia Minor, And into Georgia And Persia, With
A Visit To 1he Nestorian And Chaldean Christians of Oormiah And Salmas,
Boston: Crocker and Brewster, 1833.
SONYEL, Salahi R., Minorities and the Destruction oJ the Ottoman Empire,
Ankara: Turkish Historical Society Printing House, 1993.
SONYEL, Salahi R., 1he Ottoman Armenians Victims of Great Power Diplomacy,
K. Rustem & Brother, London, 1987.
STAVRIANOS, Leften Stavros, 1he Balkans Since 1453, C. Hurst & Co.
Publishers, 2000.
SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayi, Van: Yüzüncü Yil Üniversitesi,
1990.
$AHiN, Recep, Tarih Boyuncu Türk Ídarelerinin Ermeni Politikalari, Ôtüken
Yaymlar1, istanbul, 1988.
$A$MAZ, Musa, British Policy and the Application of Reforms for the Armenians
in Eastern Anato/ia 1877-1897, Turk Tarih Kurumu Yaymlari, Ankara, 2002.
$A$MAZ, Musa, Íngiliz Konsoloslari ve Ermenilerin Katliamt Íddialari (1878-
1914), Atatürk Ara�t1rma Merkezi, Ankara 2013.
$A$MAZ, Musa, Kürt Musa Bey Olayi 1882-1890, Kitabevi Yaymevi, istanbul
2004.
$ENTÜRK, M. Hüdai, Osman!t Devleti'nde Bulgar Meselesi 1850-1875, Türk
Tarih Kurumu Bas1mevi, Ankara, 1992.
$iM$iR, Bilal N. Osman!t Ermenileri, Bilgi Yaymevi, Ankara, 1986.
$iM$iR, Bilal N., Rumeli'den Türk Goçleri, e.II, Türk Tarih Kurumu Yaymlan,
Ankara, 1998.
$iM$iR, Bilal N., 1he Genesis oftheArmenian Question, Turkish Historical Society,
Ankara, 2003 .
TAHMAZIAN, K., Turcs et Arméniens, Plaidoyer et Réquisitoire, lmprimerie H.
Turabian, Paris, 1919.
Tahsin Pa1a'mn Yildiz Hatiralari, Sultan Abdülhamid, Bogaziçi Yaymlar1, istanbul,
1999.
334 KAYNAKÇA
TA�DEMiR, Fatma, Uluslararast Terõrizme Kar1i Devletlerin Kuvvete BQ/vurma

Yetkisi, USAK Yaymlan, Ankara, 2006.
1he Armenian Massacres 1894-1896, British Media Testimony, ed. Arman J.
Kirakossian, lhe Armenian Research Center, University of Michigan
Dearborn, 2008.
TURAN, Ômer, Avrasya'da Misyonerlik, Avrasya Stratejik Ara§ttrmalar Merkezi,
Ankara, 2002.
TÜRKG ELDi , Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyâsiyye, e . II, Ttirk Tarih Kurumu,
Ankara, 1987.
TYRAKOVA, A., Staraya Turtsiya i mladoturki, Petrograd, 1916.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaymlar1, i stanbul, 1987.
VERTANES, Charles Aznakian, Armenia Reborn, Armenian National Council
of America, 1947.
WALKER, Christopher J., Armenia: 1he Survival ofa Nation, Chatham, London,
1990.
WASHBURN, George, Fifty Years in Constantinople and Recollections of Robert
College, Boston and New York Houghton Miffii n Company, 1909.
WHITMAN, Sidney, Turkish Memoirs, (London: Heinemann), London, 1914.
WITHWEIN, Walter George, Britain and the Balkan Crisis, 1875-1878,
Colombia University Press, 1935.
WORMS, Henry De, England's Policy in the East, BiblioBazaar, LLC, 2008.
YAvi, Ersal, 1856-1923 Emperyalizm Ktskacinda Türkler Ermeniler Kürtler, Yaz1c1
Yaymevi, izmir, 2002.
YILMAZ, Durmu§, Fransa'mn Türkiye Ermenilerini Katolikle1tirme Siyaseti,
Konya: S.Ü. Vakfi Yaymlan, 2001.
YUNUSOGLU, Kür§at, Devlet Güvenligi ve jstihbarat, Emniyet Gene!
Müdürlügü Bas1mevi, Ankara, 1992.
Makaleler
AKAN, Selahattin, "Ermenilerin i stanbul'daki Osmanh Bankas1 Baskm1",
jstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1126, 1985.
AKÇORA, Ergünõz, "Ermeni Sorunu ve Ttirklere Yapt1klari Katliamlarda
Ermeni Komitelerinin Yeri", Yeni Türkiye, Ermeni Ôzel Saym II, 2001, Mart-
KAYNAKÇA 335
Nisan, ytl: 7, sayi: 38, s. 747-764.

AKGÜN, Seçil, "Amerikah Misyonerlerin Ermeni Meselesinde Rolü", Atatürk
Yolu, Sayi: 1 , Mayis, Ankara, 1988.
ALKAN, Necmettin, "Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri i stanbul'daki
Saldmlan ve 1 896 Osmanh Bankas1 Baskim (ABD'deki 1 1 Eylül Sald1nlanyla
Bir Mukayese)", Türk Yurdu, Sayi 225, 2006, s. 73-81.
ANASTASOFF, Christ, "Bulgaria's National Struggles", Annals oJ the American
Academy ofPolitical and Social Science, Vol. 232, A Challange to Peacemakers
(Mar.), 1944, s. 101-106.
AUCHTERLONIE, Paul, "A Turk of the West: Sir Edgar Vincent's Career in
Egypt and the Ottoman Empire", British ]ournal oJMiddle Eastern Studies,
2000, 27 (1), s. 49-67.
AYDIN, Mithat, "1876 Bulgaristan Ayaklanmasmm Osmanh i ngiliz ili�kilerine
Etkisi", Pamukkale Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, Say1: 12, Denizli,
2002, s. 80-87.
AYDIN, Mithat, "19. Yüzyil Ortalarmda Panslavizm ve Rusya'', Pamukkale
Üniversitesi Egitim Fakültesi Dergisi, 2004/1, Say1:15, Denizli, 2004, s.109-
124.
BAYRAKTAR, Kaya, "Osmanh Bankas1' nm Kurulu�u", C. Ü Íktisadi ve Ídari
Bilimler Fakültesi, Cilt 3, Say1 2, 2002, s. 71-88.
BEYOGLU, Süleyman, "Osmanh Devleti'nde Ermeni Nüfusu", Bifim ve Akltn
Aydinltginda Egitim Dergisi, Nisan 2003, Ytl 4. Say1: 38, Meb. Yayinlar1,
Ankara, 2003.
BLOXHAM, Donald, "Terrorism and Imperial Decline: The Ottoman-Armenian
Case", European Review oJHistory: Revue Europeenne d'Historie, 14:3, 2007,
s. 301-324.
CHALIAND, Gerard and Arnaud Blin, "Zealots and Assassins", The History
oJ Terrorism: From Antiquity to AI Qaeda, Gerard Chaliand, University of
California Press, 2007, s. 55-79.
CHALMERS, Roberts, "A Mother of Martyrs", The Atlantic Monthly, vol. 83,
(January 1899): 90-96.
ÇÔHÇE, Salim, "Osmanh Ermeni Toplumunda Siyasalla�ma Çabalar1", Ermeni
Ara;tirmalarz I Türkiye Kongresi Bildirileri, e . I, Ankara, 2003.
336 KAYNAKÇA
DALE, H. H., "Edgar Vincent, Viscount D'Abernon, 1 857-1942", Obituary

Notices ofFellows ofthe Royal Society, Vol. 4, No. 1 1 . (Nov.), 1942, s. 83-86.
DAVISON, Roderic, "The Secret Report on the Congress of Berlin", Ord. Prof.
i. Hakki Uzunçar§lli Hatira SaylSl, istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Tarih Dergisi, sayi. 32, Mart 1979, Edebiyat Fakültesi Matbaas1, Ístanbul,
1979, s. 639-640.
DEMÍREL, Muammer, "Erzurum'da Ermeni Ísyanlar1 1 890-1 895, Türkler, Cilt
13, s. 99-107.
ELDEM, Ethem, "26 Agustos 1896 Banka Vakas1 ve 1896 Ermeni Olaylan",
Tarih ve Toplum, Yeni Yakla§trnlar, Say1. 5, 2007, s. 1 1 3-146.
GUROIAN, Vigen, ''ArmenianJenocide and Christian Existance", Cross Currents,
Fali 91, vol.41 .
HAMLIN, Cyrus, "America's Duty to Americans in Turkey" North American
Review, 163 (Sept. 1 896) s. 276-281.
HARPER, Douglas "Terrorism", Dictionary.com Online Etymology Dictionary.
HENZE, Paul B., "Ermeni �iddetinin Kõkeni" , Uluslararasz Terorizm ve
Uyu;turucu Madde Kaçakçilzgi (1 7-18 Nisan 1 984}, Ankara, 1984, s. 173-193.
ÍSKEFÍYELÍ, Zeynep Cumhur, "Ermenilerin Ílk Büyük Ayaklanmas1 Erzurum
Olay1 (1 890)", Ermeni Ara;tirmalarz Dergisi, Say1 19, Sonbahar, 2005.
KALOPATHAKES, D., "The Constantinople Massacres", 1he Nation, vol.63, (8
October 1896), s. 265-267.
KESKÍNKILIÇ, Erdogan, "Ermeni Memurlarm Duyun-1 Umumiye Ídaresindeki
Ístihdam Meselesi", Ermeni Ara;tzrmalarz Dergisi, 2003, e. 1. 4/2, No. 11, s.
60-66.
KILIÇ, Davut, "Ermenistan'm Kurulu�unda Çarhk Rusyas1'nm Rolü", Türkiye'nin
Güvenligi Sempozyumu (Tarihten Günümüze iç ve Dz; Tehditler), Elaz1g 17-19
Ekim 2001, Elaz1g, 2002, s. 493-494.
KILIÇ, Davut, "Ístanbul Ermeni Patrikhanesi'nin Bag1ms1zhk Hareketlerine
Yóneli§i (1850-1 896)", Osmanlzdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001,
s. 145-159.
KILIÇ, Davut, "Osmanh Ermenileri Arasmda Katolik Kilisesi'nin Kurulu§
Faaliyetleri", Yeni Türkiye, Ermeni Ózel Saytst II, Mart-Nisan 2001, say1: 38,
s. 726-734.
KAYNAKÇA 337
KOLOGLU, Orhan, "II. Abdülhamid'in Basm Kar§ismdaki Açmaz1",

Tanzimat'tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, ileti§im Yay., Cilt 1, 1 985.
L1llustration, "Les bureaux de la Banque Ottomane", 352- No. 2793-185, 5
Kas1m 1 896.
L1llustration, "Les lnsurgés Arméniens", 352- No. 2801, 31 Kas1m 1896.
LYBYER, Howe, "Americàs Missionary Record in Turkey'', 1he Current History
Magazine, 19:5, February, 1924, s. 802-810.
Meath, Earl of [Reginald Brabazon], "The Massacres in Turkey", Nineteenth
Century 40 (Oct. 1 896): 660-664.
MILLMAN, Richard, "The Bulgarian Massacres Reconsidered", 1he Slavonic and
East European Review, Vol. 58, No. 2 (Apr.), 1 980, s. 218-23 1 .
ÕZCAN, Besim, "1828-1829 Osmanli-Rus Harbi'nde Erzurum Eyaleti'nden
Rusyàya Gõçürülen Ermenilerin Geri Dõnü§lerini Saglama Faaliyetleri",
Atatürk Üniversitesi Türkiyat Ara;tirmalart Enstitüsü Dergisi, Erzurum 201 1 ,
s . 19 5 -2 04.
Proceedings of the Annual Meeting, [The American missionary / Volume 50, Issue
12, Dec 1 896] , s . 3 8 2 - 383.
RAPOPORT, David C., "Fear and Trembling: Terrorism in Three Religious
Traditions," American Political Science Review, Vol. 78, No. 3, 1984, s. 664-
668.
RATH, R. John, "The Carbonari: Their Origins, lnitiation Rites and Aims",
American Historical Review 69, no. 21, 1964, s. 353-370.
SELvi, Haluk, "ABD.'nde Ermeni Faaliyetleri (1896-1900)",Atatürk Üniversitesi
II Türk-Ermeni ili;kileri Sempozyumu, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 2009,
s. 101-1 13 .
SELvi, Haluk, "Anadolu'dan Kafkasya'ya Bir Ermeni Çete Reisi: Antranik
Ozanyan", Sekizinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri, I, 2003, Ankara.
SELvi, Haluk, "Efsaneden Gerçege Ermeni Soykmm1 Tarihi Yaz1m1", Tarihi
Gerçekler ve Bilimin I;iginda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar, Necdet Õztürk,
Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymcilik, 2007, s. 457-478.
Servet-i Fünun, "Osmanli Bankas1 ve Reji i daresi Õn Cephesi" 6 Agustos 1308,
s. 75.
SONYEL, Salahi R., "Büyük Devletlerin Osmanli imparatorlugu'nu Parçalama
338 KAYNAKÇA
Çabalarmda H1ristiyan Azmhklarm Rolü", Belleten XLIX/195 {Arahk),

1985, s. 648-650.
SONYEL, Salahi R., "H1ristiyan Azmhklar ve Osmanh Ímparatorlugu'nun Son
Dõnemi", Osmanlt 'dan Günümüze Ermeni Sorunu, ed. Hasan Celal Güzel,
Yeni Türkiye Yaymlar1, Ankara, 2001.
SONYEL, Salahi R., "The Socio-Economic Development ofthe Armenian Millet
in the Otoman Empire After The Tanzimat Reforms", Histoire Economique
Et Sociale de L'empire Ottoman Et de La Turquie (1326-1960), actes du sixieme
congres international tenu à Aix-en-Provence du ler au 4 juillet 1992 / sous la
responsabilité de Daniel Panzac, Paris: Peeters, 1995, s. 471-483.
Speaker, The Terror At Constantinople, 14 (1896:Sept.) .
STEPNIAK, "Terrorism i n Russia and Europe", Contemporary Review, 4 5 (Jan./
June), 1884, s. 325-341 .
SUMNER, B. H., "Russia and Panslavism i n the Eighteen-Seventies", Transactions
ofthe Royal Historical Society, Fourth Series, Vol. 18, 1935, s. 25-52.
$AHÍN, Enis, "Bati Basmma Gõre Í ngiliz Ba�vekil Gladstone ve Ermeni
Meselesi", Ho1gorüden Yol Ayrimtna Ermeniler, e . II, yay. Haz. Metin Hülagü,
Erciyes Üniversitesi Yaym1, Kayseri, 2009.
$AHÍN, Enis, "Ônemli Bir Propaganda Dergisi: The Armenian Herald {1917-
1919)", Tarihi Gerçekler ve Bilimin I11ginda Ermeni Sorunu, ed. Bülent Bakar,
Necdet Ôztürk, Süleyman Beyoglu, IQKültür Sanat Yaymcllik, 2007, s. 26 7-
302.
$A$MAZ, Musa, Kumkap1 Ermeni Olay1 (1890), Tarih jncelemeleri Dergisi, Cilt/
Volume: XIX, Sayt!Number: 1, Temmuz/July 2004, s. 101-118.
$A$MAZ, Musa, "The Legitimacy of the Emergence of the Armenin Qyestion",
OTAM, 8 (1999), s. 319-347.
$ ÍM$ÍR, Bilal N., "Osmanh Ermenileri ve Büyük Devletler", Türk Tarihinde
Ermeniler Sempozyumu (jzmir 1983), Manisa, 1983.
TEICHMAN, Jenny, "How to define Terrorism'', Philisophy, Vol.64, No 250,
1989, s. 505-517.
TEMPERLEY, Harold, Further Evidence on Disraeli and Cyprus, The English
Historical Review, Vol. 46, No. 183 (Jul.), 193 1 .
Th e Catholic World, "An Eye-Withness to the Armenian Horross", vol. 6 3 {May
KAYNAKÇA 339
1896):279
lhe Constantinople Massacre, Contemporary Review, 70 (July/Dec.), 1896, s. 457-
465.
lhe Outlook, "The Evil of the Turk'', vol. 52 (24 Aug. 1 895):301-302.
lhe Penny Illustrated Paper, "The Constantinople Massacres", Sept. 5, 1896, s. 146.
lhe Review ofReviews "Massacres in Constantinople", 15 (1897:Jan.), 32.
lhe Review ofReviews, "The Massacres in Turkey from October 1 , 1895, to January
1, 1896", vol. 13 (Feb. 1896): 197-198.
TROSHINE, Yvan, "A Bystander's Notes of a Massacre: The Slaughter of
Armenians in Constantinople'', Scribner's Magazine, 21, no. 1 (Jan. 1897):
48-67.
TURAN, Ômer, ''Amerikan Protestan Misyonerlerinin Bulgar Milliyetçiligine
Katlolan", XII Türk Tarih Kongresi, Ankara 12-16 Eylül 1994, c. III, Ankara,
1999, s. 1097-1 109.
TÜRKER, Orhan, "Selanik'te 28-29 Nisan 1903 Olaylan'', Tarih ve Toplum Ay!tk
Ansiklopedik Dergi, �ubat 1 999, cilt: 3 1 , say1: 1 82, s. 27-30.
UZUN, Turgay, "Osmanli Devleti'nde Milliyetçilik Hareketleri i çerisinde
Ermeniler'', Osmanltdan Günümüze Ermeni Sorunu, Ankara, 2001, s. 159-173.
ZEIDNER, Robert F. , "Britain and the Launching of the Armenian O!iestion'',
International]ournal ofMiddle East Studies, Vol. 7, No. 4 (Oct.), 1976.
Internet
h ttp ://www. armenianhouse. org/khrimyan -hayrik/loving-fa ther. h tml,
( 1 1 . 12.2008).
http : //www. a p h . gov. au/library/Pub s / C I B /2 0 0 1 - 02/02cib 0 8 . h t m ,
(20. 12.2008).
http://www.tallarmeniantale.com/ottoman-bank.htm (23.02.2008).
http://www.getronagan.org/tr/ (22. 05. 2008).
http://en.wikipedia.org/wiki/Reign_of_Terror. (20.08.2008).
http://www.terrorism-research.com/history/early. php, (22.08.2008).
http://www. badanegan.com/, (02.10.2008).
http://tr.wikipedia.org/wiki/Guy_Fawkes. (05 . 12.2008).
340 KAYNAKÇA
http://en.wikipedia.org/wiki/Definition_of_terrorism, (20.12.2008).
http://en.wikipedia.org/wiki/Anarchism#cite_ref-0 (26. 12.2008).
http://armenians-1915.blogspot.com (04.04.2009).
http://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Hopkinson_Smith. (07.05.2009).
http ://www. aniv. ru/ archive/ 1 8/bank-otto m a n - otryvki- iz-romana-
aleksandra-topchjana/(1 1 . 10.2010).
DiZiN
A Arnavut, 24, 59, 100, 101, 104, 176
Arnavutkõy, 188
Abdülhamid, 8, 46, 47, 5 1 , 68, 84, 124, 125, 195, Artashes, 87, 88, 99
199, 207, 208, 210, 2 1 1 , 2 12, 234, 235, 236, Ashot, 87, 99
237, 238, 239, 240, 247, 256, 258, 261, 263, Associated Press, 220, 235
264, 281, 293, 307, 318, 319, 320, 321, 327, Atina, 75, 130, 219, 223, 236, 254
328, 330, 331, 333, 337 Atlanta Constitution, 5, 213, 214, 221 , 224, 225,
Abraham Pa§a, 94 227, 233, 236, 242, 245, 324
Acem, 177 Atlantic Montly, 197
Adana, 36, 55, 67, 294, 295 Ave tis N azarbekian, 5 8
Aga Camii, 89 Avo (Ta§nak Komitesi Reisi), 87
Aghasi, 67, 68, 69, 70 Avusturya elçiligi, 261
Ajans Havas, 2 1 1 , 212 Avusturya, 21, 26, 44, 51, 52, 66, 75, 146, 149,
Akarçe§me, 174, 176 152, 214, 225, 227, 232, 247, 261, 263, 266,
A1ci1 Bey, 1 15, 1 16, 1 17, 118 267, 277, 296, 297, 298, 312, 313
Albert Long, 29 Aya Triyada Rum Kilisesi, 90
Aleksandr Pu§kin, 27 Ayastefanos Antla§mas1, 49, 50, 51
Aleksiyadi Han, 283 Ayazmakap1S1, 176
Alexander II (Rus imparatoru), 48 Anekadm Hamam1, 176
Alfredchi (Bankada Memur, Frans1z), 109 Azadamard, 80
Ali Ferruh Bey, 247 Azapkap1s1, 150
Almanya, 3, 5, 8, 44, 52, 66, 207, 217, 228, 239, Aziziye Karakolu (Galata), 127, 148, 152, 153
242, 247, 248, 263, 296, 306, 308, 312, 313
American Board of Commissioners for Foreign B
Missions (ABCFM), 35, 37
Amerika Birle§ik Devletleri (ABD), 5, 74, 213, Bab1ali Gõsterisi, 67, 316
224 Bab1âli Olayi, 61
Amerika Hükümeti, 303, 304, 310, 3 1 1 Bademlik (Mahallesi), 179, 180
Amerikan elçisi, 1 9 9 , 304, 3 1 1 Bahçekap1S1, 145, 167, 168, 170, 171, 172
Amerikan misyonerleri, 241 Bahriye ltfaiye Taburu, 147
Amerikatzi, 87 Balad, 173
Anavatan Müdafileri, 56 Balikpazar1, 66, 152, 170
Andrapulous Pa§a (Londra Sefui), 239 Bancrof (Amerikan istasyoneri), 223, 310, 3 1 1
Antep, 36 Bank-1 Osman-i �ahane, 82
Antranik, 46, 47, 57, 69, 135, 281, 327, 337 Barbara Jelavich, 24
Arabac1 Agop, 105 Barker, F. (Banka Müdürü Sekreteri), 82, 90,
Arap Cami, 150 1 10
Ararat, 48, 57, 196, 326 Baron de Saunna (Alman Büyükelçisi), 197
Ardashes, 74, 165 Baron Jetsche, 241
Aris Arzumanoff, 85 Bartolomeos, 94
Armenakan, 2, 57, 58, 316 Barut Komplosu, 13
Armenie (gazetesi), 208 Baruthane-i Amire, 204, 205, 240
342 DiZiN
Basmac1yan, 82 Cela! Bey Ham, 168, 169, 288

Bebek, 198, 263 Cezayir-i Bahn Sefid, 294, 295
Bedros Paryan (Papken Suni), 77, 78, 79, 81, Charles Elliot, 198, 199
316, 322 Chicago Daily Tribune, 215, 221 , 224, 226, 227,
Belçika, 216 229, 231 , 235, 241, 245, 324
Berlin Antla§mas1, 1 , 2, 23, 25, 31, 33, 43, 51, 52, Chicago Tribune, 5, 213
62, 71, 223 Christian Alliance and Foreign Missionary
Berlin Kongresi, 51, 53, 71, 207, 208, 292, 296, Weekly, 6, 210, 324
318 Chronicle, 218, 222, 230, 235, 239, 248
Berlin, 1 , 2, 22, 23, 25, 26, 31, 33, 43, 45, 5 1 , 52, Church ofMissionary Society, 35
53, 54, 62, 71, 207, 208, 220, 221, 222, 223, Cincinnati (Amerikan istaszyoneri-Sava§
224, 228, 233, 236, 241, 242, 248, 249, 292, Gemisi), 229, 3 10, 3 1 1
296, 309, 313, 315, 316, 318, 336 Cisri Cedid (Yeni Kõprii-Galata), 168, 172
Berliner Tageablat, 233 Cockatrice (ingiliz istasyoneri-Sava§ Gemisi),
Be§ike Kõrfezi, 308, 309 313
Be§ikta§, 188, 198 Costopoulo (Banka Muhasebe Memurlarmdan,
Beyoglu, 66, 71, 87, 89, 90, 91, 92, 101, 105, 106, Osmanh tebaas1), 107
107, 109, 1 10, 145, 146, 147, 148, 157, 169, Credit Lyonnais bankas1, 228
178, 188, 204, 209,228, 253, 254, 255, 272, Çar§iboyu, 177, 179
276, 280, 282, 337, 338 Çatalhan, 66
Bit Pazan, 177 Çerkez, 49
Bitlis, 36, 43, 66, 294, 332 Ç1ksalm (Mahalle si), 179, 180
Bodrum, 80
Bogazkesen, 145, 158
Bonkofski Pa§a, 205 D
Boris (Sembat Khachadourian), 76, 87, 89 Dacat Vartabed, 74
Boston Globe, 213 Daily Chronicle, 218, 230, 239, 248
Boyac1yan, 64, 144 Daily News, 30, 208, 213, 218, 222, 223, 224,
Brooklyn Daily Eagle, 199, 214, 221 , 222, 324 227, 228, 233, 238, 239, 248
Bruce Hoffman, 6, 17, 20 Daily Telegraph, 5, 50, 199, 200, 213, 214, 218,
Briiksel, 205, 206, 233 219, 220, 228, 230, 231 , 232, 325
Buenos Aires, 138, 139 Daire-i Sadise (Altmc1 Daire) Hastanesi, 190,
Bukarester Tagblatt, 249, 251 192
Bulgaristan, 25, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 45, 76, 92, Damadyan, 64, 326
325, 335 Dasnabedian, 7, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80,
Bursa, 36 159, 165
Büyük Millet Ham, 280 David Rapoport, 18
Davtiyan, 85
C-Ç Demircibawan ham, 153
Der Sükyas, 74
Cambon (Frans1z Elçi), 294 Deveoglu Yoku§u, 1 76
Cami-i Kebir (Kas1mpa§a'da), 177, 178 Devey (ingiliz Konsolos Vekili), 285, 286, 287,
Camnick (ingiliz vatanda§l vapur §irketi sahibi), 288, 289, 290, 291 , 292
154 Dinamit Sava§l, 17
Cangülyan, 63 Direkleraras1, 176
Cario Pisacane, 16 Dixon-Johnson, 321, 322
Catholic World, 210, 325, 338 Diyarbakir, 36, 295
D1Z1N 343
Dogu Anadolu, 1, 3, 20, 43, 48, 49, 50, 53, 55, Filibe, 48, 49, 221 , 224
71, 332 Filiki Eterya, 23, 24
Dogu Ttirkiye Misyonu, 36 Fmdikh Han, 275, 278
Dõkmeci Dikran, 166 F1ndikh, 145, 158, 202, 275, 277, 278, 285
Doktor ilyas Pa�a, 147 Fmd1khyan (Haru), 170, 285, 297
Dolapdere, 105, 146, 202 Frankfurter Zeitung, 200
Dolmabahçe, 226 Fransa Hükümeti, 131, 133, 138, 302, 303, 312
Dro (Drastamat Ganayian), 69, 80 Frans1z elçisi, 293
Frei Presse, 233
E
E'toile Belge, 233 G
Edgar Vincent (Osmanh Bankas1 Müdürü), 82,
90, 102, 103, 104, 105, 108, 120, 124, 125, Gaiata, 3, 66, 75, 78, 88, 89, 90, 91, 99, 103, 106,
126, 127, 128, 129, 214, 335, 336 1 12, 120, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151,
Edhem Pa�a (Berlin Sefui), 45 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 1 67, 168,
Edime Kapm Karakolu, 173 169, 172, 177, 179, 188, 190, 191, 192, 193,
Edime Mütarekesi, 45, 48, 49 194, 198, 201, 202, 203, 213, 219, 226, 230,
Edime, 45, 48, 49, 173, 226 242, 243, 257, 265, 275, 276, 277, 280, 281,
Egin, 78 282, 283, 287, 292, 296, 297, 305, 321
Ekibtatzi (Artashes Devian, Trabwnlu), 99 Gaiata Ermeni Büyük Merkez Okulu, 89
Encümen-i Vükela, 182, 203 Gaiata Ermeni Kilisesi, 203
Enfiyeciyan, 45, 46 Gaiata Kõprüsü, 88, 89, 158, 169
Ermeni komiteleri, 19, 55, 65, 72, 73, 74, 93, Galileo (italyan istasyoneri-Sava� Gemisi), 312
315, 316, 320 Gaston Auboyneu (Müdür Yard1mcm), 113
Ermeni Milli Meclisi, 46, 57, 94 Gazette de Colognie, 249
Ermeni Misyonu (Missionto Armenians), 36 Gedikpa�a, 203
Ermeni Patrikhanesi, 38, 41, 47, 48, 71, 90, 94, Gene! af, 246
293, 336 General Trepov (St. Petersburg Valisi), 18
Ermeni Yurtta�lar Birligi, 57 George Washburn, 8, 29, 198, 321
Erzurum Olayi, 61, 62, 63, 293, 336 Georges Gatheral, 286
Erzurum, 36, 38, 46, 56, 61, 62, 63, 65, 79, 80, Gerard Libaridian, 20
293, 294, 295, 306, 328, 336, 337 Germanos, 24
Evening Bulletin, 5, 215, 325 Getronagan Ermeni Okulu, 78
Eyüp, 66, 145, 174, 175, 176, 190, 191, 193 Gevorg Gharadjian, 58
Gironde Gemisi, 126, 130
F Gladstone, 30, 31, 208, 326, 329, 338
F. Hopkinson Smith, 258 Globe, 5, 213, 218, 221, 226, 229, 233, 242, 246,
Fatih, 173, 194 310, 324
Fedakârlar Demegi, 55 Gnuni (Agnoni-Kmoni-Konuni), 87, 88, 162
Fedayi, 69 Gõçe Han, 279
Fener, 24, 145, 174, 175 Gõçeoglu Haru, 157
Fenianlar, 17, 240 Gorçakoff (Rus Ba�ekil), 48, 51
Ferid Bey (Osmanh Bankas1 Ba�tercüman mua- Grandük Nikola, 49
vini), 107 Gregorius V. (Fener Patrigi), 24
Ferik Mehmed Pa�a, 178 Gregoryen, 38, 40, 41
Ferik Ziçini Pa�a, 157 Gümü�SU}'ll Askeri Hastanesi, 265
Figaro, 206, 237, 248 Gurebâ-1 Müslimin Hastanesi, 190
344 DÍZÍN
Gustav Wülfing, 90, 116 85, 89, 92, 94, 97, 105, l46, l60, 162, 163,
Guy Fawkes, 13, 14 166, 1 84, 1 87, 204, 323
H 1-i
Hao Dilaan (Polis Müdürü), 74 Illustration, 6, 142, 143, 206, 324, 337
Haçik Efendi, 74 Ígnatiyev (Rus Elçisi), 28, 29
Hagop Melik- Hagopyan (Raffi } , 44 imogene (ingiliz istasyoneri-Sava, Gemisi},
Haik Tiryakiyan (Hraç Andreasyan}, 77, 79, 80, 313
81, 85, 87, 91, 92, 98, 317 ingiliz elçisi, 45, 83, 147, 195, 269
Halep, 46, 67, 69, 146, 294, 295 ingiliz Ermeni Cemiyeti, 84, 85, 300, 313
Haliç, 151, 167, 175, 199, 243 ingiliz hükümeti, 208
Hallaçyan Haru, 152 ingiliz okulu (Galata'da}, 91, 99, 100, 101
Hamam-1 Muhuttin Mahallesi, 173 ingiliz postanesi, 189
Hamazasp Efendi (Erzurum mebusu Ermeni Ípsilanti, 24
astlh), 46 iskuhi (Iskuhi}, 91, 92
Hamlin (Robert Koleji Müdürü), 310 Islahat Fermaru, 27, 39
Hamparsum, 64, 144, 274 italya Sefareti, 305
Hanotaux (Frans1z D1,i,leri Bakaru), 72, 125, italya, 16, 44, 51, 52, 66, 217, 263, 280, 296, 305,
131, 133, 290 306, 309, 312, 313
Hapishane-i Umumi Hastanesi, 190, 193 Ítibar-i Umumi Bankas1, 283
Harapç1 (Haru), 170 Íttihat ve Halas Cemiyeti, 56
Harput, 36 izmir, 36, 40, 51, 80, 129, 232, 278, 334, 338
Hartford Courant, 5, 227, 238, 240, 244, 245, izmitli Toros, 146
246, 325
Hasan P�a Haru, 176 J
Hasan Sabbah, 13 J. De la Bouliniere (Frans1z Maslahatgüzari),
Ha,h�i, 13 105
Haskõy Ermeni Kilisesi, 274 J. Fabre, 142
Haskõy, 87, 92, 145, 146, 171, 179, 180, 181, James Bryce, 3 1 , 196, 207
190, 198, 202,204, 225, 230, 245, 252, 267, James Gordon Bennett, 256
270, 274, 275, 283, 284 Jean-Paul Roux, 21
Hatip Kap1, 66 Jeorge Azaliski (Bankada Memur, Frans1z}, 109
Havyar Haru, 152, 276 Jozef Denais, 202
Hayirseverler Cemiyeti, 55
Hendeshane-i Mülkiye, 158 K
Heny Redly Vapur �irketi, 152
Hersek, 25, 26, 27, 44, 325 Kabata,, 92
Hmçak Komitesi, 2, 18, 28, 58, 59, 61, 63, 64, Kafkasya, 44, 55, 56, 64, 69, 76, 77, 80, 88, 327,
67, 68, 70, 93, 203, 252, 254, 255 331, 337
Hint tannças1 Kali, 14 K�thane, 92, 194
Hocap�a, 171, 193 Kalhane (Dõkümhane}, 91
Hollanda, 216, 258 Karnsacyan Artin Efendi, 154
Horen Narbey, 52 Kamu Asayi, Komitesi, 15
Hospice de la Charite, 143 Kandilci Onnik, 74
Hükümdar Katli Dõnemi, 18 Kandilli , 190, 191, 198, 263
Hüseyin Nazim P�a (Zaptiye Nazm}, 9, 66, 84, Kantarolar, 176
Kapril Misak, 105
DiZiN 345
Karabet Dograrnac1yan, 203 Lock Haven Evening Express, 213

Karadag, 25, 54, 203, 205 Lofolon (Polis Müdürü), 140
Karagõzyan (Ermeni tüccan), 74, 146 Lokal Anzeiger, 241
Karagümrük, 66, 145, 173, 174 Londra Sefareti (Londra Elçiligi), 205, 248
Karakin Pasttrmaciyan (Arrne n Garo), 7, 77, 79, Lord Beaconsfield (ingiltere Ba§bakaru Benja-
81, 84, 87, 89, 98, 161, 317, 322 min Disreali), 50
Karantina Sokagi, 151 Lord Camarvon, 207
Karbonari, 16 Lord Frederick Cavendish, 17
Kamavola Sokagi, 87 Lord Salisbury, 45, 125, 207
Kasap Niko, 105 Los Angeles Times, 5, 200, 213, 215, 220, 224,
Kasimpa§a, 44, 66, 145, 155, 177, 178, 179, 180, 225, 226, 227, 235, 238, 239, 240, 241, 244,
198, 200, 202, 203, 225, 230, 240 245, 324
Kasparyan (Cenevre'de komiteci), 136, 140 Louise Nalbandian, 7, 18, 19, 61, 198
Katolik, 13, 34, 40, 42, 45, 69, 243, 336 Lusitania, 322
Kayseri, 30, 36, 63, 185, 330, 338 Lyonel Bondy (Osmanh Devleti Viyana
Keresteciler, 176 �ehbender Vekili), 249, 251
Kibns, 50, 76, 80, 85, 86
Kilikya Merkez Komitesi, 77, 80 M
Kilikya, 55, 68, 77, 80 M. TUtünciyev, 75
Kipti, 177 Madrid, 219, 221, 224
Kireçkap1S1, 151, 157, 276 Mahkeme-yi Fevkalade (Olaganüstü
Kinm Sava§1, 44, 50, 5 1 Mahkeme), 282
Kir§ehir, 185 Makrikõy (Baktrkõy), 153, 160
Kõlnische Zeitung, 84, 200 Maksimilyan (ingiliz vatanda§1), 153
Komando Hani, 275, 277 Maksimof, M. (istanbul Rus Büyükelçiligi
Kont ignatieff (istanbul Rus eski elçisi), 49 Birinci Tercümaru), 120, 121, 122, 123,
Kral !. James, 13 124, 125, 126, 127, 128, 129, 132
Krikor Ardsrounie, 44 Maksut Simon Bey, 74
Küçük Balikh Mezarhgi, 166, 201 Marnpre Benliyan, 75
Küçük Kaynarca, 3, 27 Marnpre Vartabed, 74
Küçük Millet Hani, 148, 154, 155, 277, 281, Manok Efendi (Halep mebusu Ermeni astlh),
282, 286, 289 46
Küçük Pazar, 176 Mar (Mikail Der Mardirosian), 28, 47, 76, 207,
Kumkap1 Gõsterisi (Kumkap1 Olayt), 61, 63 335
Kumkap1 (Ermeni Komitesi), 57, 61, 63, 74, Mara§, 36, 67, 77, 328
1 12, 160, 338 Marblehead (Arnerikan istasyoneri-Sava§
Kurban, 86, 87 Gemisi), 3 1 1
Kurdoglian, 7, 68 Mardin, 36
Kuzguncuk, 47, 276 Mariarn Vardanian (Maro-Marie Vardanian),
L 19
Markar (Polis Memuru), 74, 149, 284
Lancaster Sigorta �irketi, 156 Marsilya, 57, 70, 79, 86, 126, 128, 129, 130, 131,
Lanka, 176 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140,
Lebip Efendi (Ba§müdde-i Umumi), 272, 273 141, 142, 143, 144, 208, 209, 216, 231, 232,
Leipziger Illustrierte, 206 233, 254, 259, 317
Lepsius, 5, 197, 199, 249, 324 Mateos izrnirliyan, 25, 47, 94
Levon, 86, 87, 89, 99, 177 Mavroyeni Bey (Marsilya Ba§§Chbenderi), 130,
346 DiZiN
131, 132, 133, 134, 135, 136, 138, 139, 140, Narodnaya Volya (Halkm iradesi), 17, 18, 19, 60
141, 142, 143, 223 Nazarbekian, 58, 59
Max Zevrouz, 79 Nelidof (Rus Elçi), 295
Maximilien Robespierre, 15 Nemesis, 80
Mayewski (Rus Generali), 43, 332 Nerses Varjabedyan, 25, 49
Maykof (Rus Büyükelçiligi Üçüncü Tercümaru), New York Herald, 5, 256, 257, 258
94 New York Times, 5, 213, 215, 216, 218, 223,
Mazhar Bey (istanbul istinafMüdde-i Umumi- 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232, 234, 237,
si muavini), 190, 191, 192, 193, 194 238, 239, 240, 241, 244, 245, 246, 310, 324
McDowel (ingiliz vatanda�1), 153 Ni�anta�1, 154
Meclis-i Mebusan, 46, 317 Nizamname-i Millet-i Ermeniyan, 41
Mekteb �i T1bbiye, 203 Nord Deutcsher Zeitung, 241
Melita (Ingiliz Istasyoneri-Sava� Gemisi), 313 Norodikyan Han, 279, 283
Mercan, 170 Nuryan (Pa�a), 94
Merkezi Ttirkiye Misyonu, 36 Nuruosmaniye, 172
Mersin, 36, 70
Meziki Eczanesi, 285 o
Michael H. Herbert (ingiliz Maslahatgüzari), Odessa (Hocabey), 23
103 Oscar Straus, 238, 239
M1gmhç Avedisyan, 57 Otakçilar (Ni�anca Ermeni Mahallesi), 174, 175
M1gtrd1ç Kmmyan, 25, 52, 57 Outlook, 211, 325, 339
M1g1rd1ç Portakalyan, 57, 208
M1girdiç Tutuncief, 74 p
Mihirdat (Komiteci), 105, 106
Mikhail Bakunin, 18 Palmall Gazette, 218
Minas Çeraz, 52, 208 Panciri Bey (Tercüman), 125
Misakian, 87 Pangalt1, 198, 278
Misakyan Karde�ler (Misakyanlar), 165 Panslavizm, 27, 31, 44, 335
Mmrho�lu Haru, 169, 170 Paris Sefareti, 130, 131, 132, 133, 137, 142, 303
Miss Grace Kimball, 235 Pera, 89, 147, 198, 219, 265, 321
Moda, 127, 128, 214 Per�embe Pazar1, 151, 152, 191, 192, 193
Morning Advertiser, 218 Pe�te Ba��ehbenderligi, 217
Moskova, 28 Pester Lloyd, 84
Moskovskaya Vedomosti, 216 Petersburg, 18, 19, 216, 257, 309
Mühürdad, 160, 161, 166 Petit Parisien, 248
Münir Bey (Paris Sefiri), 130, 131, 132, 133, Pierre Qyillard, 69
134, 135, 137, 141 Pire, 86, 130, 312
Mu�etzi Haness (ingiliz Okulunda Ermeni Pist (Gazetesi), 249
kap1c1), 91 Potorig, 80
Mushag, 44 Prens Bismarck, 51
Musul, 295 Protestan misyoner, 35
Muzaffer Bey (Sadaret Yaveri Kaymakam), 125 Punch, 218
Q
N Qyeenstown, 231
Nancy, 79, 80, 85
Napolyon, 16
DiZiN 347
R Sir Philiph Currie (ingiliz Büyükelçisi), 103

Sirkeci, 167, 170
Radziwil Sarayi, 51 Sivasl.t Ohannis, 146
Rappal gazetesi, 238 Slav Birlik Cemiyeti, 28
Regnaul (Gene! Sekreter), 143 Societe Ottoman Generale Ham, 290
Reign ofTerror, 15 Sosyalistler Kongresi, 84
Reno de Summer (Banka Muhasebe Souren (Ardashes Antreasian), 165
Memurlarmdan, italyan), 107 Standart, 218, 229
Reuter, 211, 212, 214, 219, 220, 230 Stavino gazetesi, 249
Review of Reviews, 196, 211, 325, 339 Stavrides (ingiliz Elçiligi Hukuk Mü�aviri),
Richard Hovannisian, 56, 198 285, 286, 287, 288, 289
Robert Koleji, 29, 198, 310, 320 Stefan Stambolov, 29
Roma, 12, 205, 206, 222, 223, 235, 248, 309, Stepan Papazyan, 52
312, 313 Stevenson (ingiliz Elçiligi Hukuk Mü�aviri),
Romanya, 156, 251 84, 300, 313
Roue (Frans1z Elçiligi Ba� Tercümam), 128 Stratford Canning (ingiliz Büyükelçisi), 38, 39,
Rum ispitalyas1 (Gureba-i Gayrimüslimin Has- 332
tanesi), 190, 194 Suikastlarm Altm Çagi, 18
Rumelihisar1, 198, 263 Sultanhamam1, 170
Rusçukhyan, 49 Sulu Manastir, 105
S- � Syunik, 78
�akir Pa�a, 265
Saffet Pa�a (Hariciye Nazm), 45
�ehremaneti, 188, 201
Saint Asalyan Kilisesi, 62
�ehremini, 145, 175, 176
Saint James Gazette, 218
�ehzadeba�1, 145, 175
Saint Pierre Hapishanesi, 132
�i�li Ermeni Mezarl.tgi, 178
Sahpazar1, 158, 200
Salmatomruk, 145, 173, 174, 190, 191
Salt Lake Daily Tribune Newspaper, 213 T
Samatya, 87, 88, 92, 99, 105, 1 12, 145, 159, 160,
161, 162, 163, 164, 165, 166, 194, 204, 221, Tahtakale, 145, 172, 193, 194
232, 258, 265, 266, 287 Tahtakale Polis Komiserligi, 172
Sanasaryan Ermeni Okulu, 62 Takiyyeci Mahallesi, 17 6
Sandisson (Banka Ba� Direktõr Katibi, ingiliz), Talas, 36
107 Tanzimat Fermam, 39, 40
Saraçhaneba�1, 176 Tar1m Fakültesi (Nancy'de), 79
Sar1oglu Ham, 154 Tarsus, 36
Sarkis Narzakian, 8, 159, 165, 331 Ta�kasap, 176
Sarkis Srentz, 79 Ta�nak Komitesi, 3, 19, 28, 59, 61, 70, 76, 78,
Sarraflar Ham, 171 80, 81, 85, 87, 88, 91, 92, 98, l45, l65, 203,
Sasun isyam, 61, 63, 65, 70 316, 317
Selams1z, 203, 278 Ta�naksütyun, 2, 59, 60, 316
Sergey Nechayev, 1 8 Tazrninat Talepleri, 300, 305, 306, 319
Serop, 69, 149, 171 Temps, 225, 228, 231
Server Bey, 65, 66 Tepeba�1, 89, 1 18, 147, 280
S1vac1yan Ham, 152 Terrel (Amerikan Elçisi), 199, 220, 221, 223,
Sicarii, 12 225, 3 1 1
Sidney Whitman, 256, 258 Tersane Konferans1, 44, 48
348 DiZiN
Tevfik Pa§a {Hariciye Nazm), 130, 132, 134, Voyvoda Karakolu, 90, 127, 151
138, 139, 140, 141, 142, 239, 247, 267, Vramian, 87, 89
271, 295 Vahan, 7, 50, 87, 198, 330
The American Missionary, 210
Thomas Burke, 17
Thomson {ingiliz vatanda§t), 153 w
Thug, 14 Walter Laqueur, 6, 1 1 , 13, 19
Thuggee, 14 Washburn {Robert Koleji Müdürü), 8, 29, 198,
Times of London, 15 320, 321
Times, 5, 15, 30, 46, 47, 50, 56, 77, 199, 200, Washington Post, 5, 200, 213, 220, 221, 223,
207, 208, 213, 214, 215,216, 218,219,220, 224, 225, 226, 227, 229, 230, 241, 247,
223, 224, 225, 226, 227, 229, 230, 231 , 232, 310, 325
234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241 , 244, Washington Sefareti, 206, 303, 310, 311
245, 246, 248, 310, 324, 325 Weiner Zeitung, 214, 325
Today, 218 Westminister Gazette, 218, 248
Tomayan, 249 Wiener Tagblatt, 249, 254
Tophane Mü§iriyeti, 188 William Goodell, 6, 36, 39, 332
Tophane-i Amire, 150, 204, 205 William Sleeman, 14
Trabzon, 36, 78, 80, 99, 185, 294, 306
Tru§ak, 85, 139, 140, 177 y
Tula Silah Fabrikas1, 19
Tunel Han, 156 Yaymac1 Simon, 164, 166
Tutün Rejisi, 107, 227 Ye§iltulumba, 176
Yildmm (Ermeni Komitesi), 86, 87
Yildtz Sarayi, 47, 1 81 , 188
u Yildtz Suikast1, 61
Yozgat, 63, 329, 330
Uncuyan Apik Efendi, 74, 168 Yusufyan, 78, 85, 170
Urfa, 36 Yusufyan Ham, 170
Urumia, 36 Yusufyan Okulu, 78
Uzunyol, 177, 178
z
V
Zaptiye Nazm, 9, 66, 84, 89, 92, 94, 105, 146,
Vahan, 7, 50, 87, 198, 330 162, 204
Van, 2, 36, 43, 55, 56, 57, 58, 66, 70, 241, 293, Zaptiye Nezareti, 92, 105, 161, 162, 163, 164,
316, 332, 333 166, 168, 172, 173, 1 8 1 , 182, 186, 187, 188,
Van Olayi, 293 189, 200, 201, 202, 271 , 281, 283, 321
Vanikóy, 66 Zealot, 12
Varto (Vart Badrigian), 76, 87, 88 Zeytun isyam, 61, 67, 69
Vefa, 176 Zincirliku}'ll , 177
Vehbi Pa§a {Gaiata Kumandam), 120, 125
Victor Bérard, 199
Vitali Han, 275, 276, 284
Viyana, 26, 220, 225, 227, 233, 249, 251, 254,
309, 312, 313
Vossichc Zeitung, 221, 224, 231
Vowaerts, 200
Voyvoda Caddesi, 107
EKLER
350 EKLER
EKLER 351
�� ' "' 0 ) ')•'�� !111'_...._AI

· -·
��w 0
�,�, G.� .:..I:_ ,• . ;; . �� .s f�.
.,.:;; J . J ... ..... . ,:.,,:.
- · - · - · · - - ··-
· ·
· - - · .. -··-· ·- · · · ·-· · ·- · · ·· · -· · - · ·- ·-·
\• · A - .,,,.Jl-l , _ ...._...
.. -.,_,_......,
'Wt .._
.,,., .,.--:; - .._
· -· · - 1 � . ... - �
EK 3: Bankalar Caddesi 1892 (Servet-i Fünun: 1308:75).

352 EKLER
EKLER 353
354 EKLER
EK 6: Osmanh Bankas1'nm Aynntili Resimleri 1896, (I.:Illustration, 1896:185)

EKLER 355
EK 7: Banka Giri§ine Dair Yeni Bir Fotograf (Eldem, 1997:140).
EK 8: Ayru Mekarun Yakla§1k Yüz Ytl Ônceki Hali (L'Illustration, 1896:185).

356 EKLER
EK 9: Banka içerisinden Bir Kesit (Eldem, 1997: 140).
EK 10: Ayru Mekârun Yaklapk Yüz Ytl Ônceki Durumu {I.:Illustration, 1896:185)
EK.LER 357
EK 1 1 : Baskmm Gerçekle�tigi Dêinemde Karakin Pasttrmac1yan {Armen Garo)

{Bank Ottoman, 1990:97).
358 EKLER
EK 12: Dr. Karakin Pasurmacryan, (Pasdermadjian, 1918:X).
EK 1 3 : Bedros Paryan (Papken Suni), http://asbarez.com/ 12.01.2012

EKLER 359
EK 14: Bedros Paryan'm Mezuniyet Fotografi (Arka Sira Sagdan Üçüncü)

(http://www.getronagan.org/tr/} 23.07.2012.
360 EKLER
EK 15: Haik Tiryakiyan (Hraç Andreasyan), (Bank Ottoman, 1990:107).

Vardan Sahbaz (Minas Tonikyan) Zareh Kachikyan Mu�eg Yenorg Anusyan
1:1'1
�
�
Avo (Avedis Maghakyan) Hagop Hozikyan Mihran Karabetyan
EK 16: Diger Komiteciler (http://www.aniv.ru/archive/18/bank-ottoman-otryvki-iz-romana-aleksandra-topchjana/1 1.10.2010) w

°'
......
362 EKLER
EK 17: Banka Müdürü Edgar Vinccnt, (http://commons.wikimcdia.org/ 05.05.2009)

�
w
°'
EK 18: Marsilya'ya Gõnderilen On Yedi Komiteciye Ait Oldugu Íddia Edilen Fotograf (L1llustration, 1896:352). w
364 EKLER
EK 19: Osmanlt Bankas1 Baslaru'ru Tasvir Eden Bir Çizim (Feigl,1984:67).

EKLER 365
. .
:. . .
.: ·.. .
·.
: -��- .
l:!�:-.:. ·�·i' :.::'·)-.::;:jl· c
- .. . ....�, )
. ::n: · .:: -.
.·{ rr,''"'\_.:rr-</
•
Yk '#_u1.';...w..c../
:
.. �
.1. ..-=
·.
EK 20: Osmanh Bankas1 Baskiru'ru Betimleyen Bir Çizim (Penny Illustrated Paper, 1896:146).
w
�l:N� AN D I NCI DBNl"5 OF TH E R.ECENI" TUR.KISH MASSACR.ES. �
t'1
�
�
.... .._ . �..... ... ftl .... ..... ..... .aaie ....
_ .... .. .... .... .... . ._.. .t:n .... -....
. .... ....... .. ....... a..... ... ....... .. c... _ _

..... ....... .. ..... .... ....... ... ..... ... ....... .. .....
.. .... - -- e.- ... ..... ..__ _ _......_
.... -. .. a.a. - .. ...._.. ... -- .. _._.... .. ...
I
__. .. ....... ... ... .. ...... ........,.. ... ......
- -
�� - ..-. ftiloft . . ...... .... .....

...... ... ...... .... __...
. .. ... .. ..
.... .. .. _ ...... .... im.-.
.. ...... .... ..... .. ...... .. .... .. ....
.._.. .... .. e..-. ai..-
.. .... .......
... ....
_ _ ..... .. ... ..... .... _ _
......,. ..,..__ ,_ ca. .... .....
..... ....... ..... ..... �

...... .. ...... ..... .. ...... . . ... .... ... ..... ....... ... ......
- --- - - - -- - e=-�-��--
�
EK 21: Osmanh Bankas1 Baskm1'ru Betimleyen Tasvirler (Clúcago Daily Tribune, Sep 27, 1896:41).
�
THE FIOHT BETWEEN ARMENIANS AND TURKISl1 TROOPS AT THE I MPERI AL OTrOMAN BANI<.
<.>
EK 22: Osmanh Bankas1 Baskmuu Betimleyen Bir Çizim (Brookly Daily Eagle, Sep 27, 1896:23). �
w
°'
00
t%j
;>::
[;;
:;.::i
AFTG � TttE MASSACRES-.

C:irting the De:id Armen lans to thc Cemetery nt Shlshly.
4 J;'nmt a �k.:-.tcb br an gJ'" \\'"lt•<'Ct'l:f Tict1l'NJu� l n the 1-."'nllttn c:na11i1k. J
EK 23: Ôlülerin Ta§mmas1ru Tasvir Eden Çizim (Brookly Daily Eagle, Sep 27, 1896:23).
EKLER 369
370 EKLER
EKLER 371
WRECKED BY TURKS.
� • � ot • � · · om.... "' a.li- �- "7 \lia J><oiC Gn»!th.)
EK 26: Olaylar S1rasmda Tahrip Olan Bir i§Yeri Tasviri (Brookly Daily Eagle, Sep 27, 1896:23).
372 EKLER
EKLER 373
11\ftant. 111 thl• ff:t.J tomo or tho cmplo10• ot trom tbo a.avap K11nll b7 &.'bt"01Jl111 t.hrm·
THE GALATA MASSACRE. tho bo.nk woru k l l l c d , w b l l � l r 7 l n s to OllCõloP O •oi'voa klto tbo H l. u�lte '\he cu 1 tom bouu
trom tho w h10ow1. J.h.a.n w b l l o tb• rovolutlon, 11.l SUmboul. " \Y b l l o 111 �ho waotor," lbo ac.
arlw JtUldo tbolr wo.y to lho roo f ouo b u rl 4c COl.lllot goe11 on t.o u.y, "C'hC'IO 'Kf'Mdlcd meo
bo1nt>M dow11 upon tbo bNitll of lho troor>•· wora eh1bbod 1.o de;u.h by Lho :\l u llMJ l m an boK
A corroapnmh1nt of lbo Urupblt, wbu wo.11 an m.:u. ln front of lho w;uardbou.o a t \.bo Ga..
SkoU:he• of tha l.Atost Armcnl.o.n l)'O wltm.'h of lho rlot and of b uq
tbo 11u 1 11 cn t t:iu. �4 ol lho llrhlao Um rabble waa 1kl.11 1\'11 °
nuuu 1 0.trUll , .aya that tho ftaM &l t.hn lxlnk urtnv Armcnta,,_ ln tbo mot1i. oold blnocli..-4
Horror Macio by Eyo Wltneuu. la11Lod untll l o'clock ln tbu morulna, wbon tuhlon ln Ulu pl"Clcnco of th o comau.odar or
Tho Detall1 Aro Moro Terrlblc tbO 1'0prct1C'DtaliY11• Of thO t!mb<Ulalc• lnlor- c:ho ll"Ool)9, .. vunl Sh]l)llMl c..ca.mp Of tbli! 1'11•
vun<KI. A JULJ'lcr wu hc-ld m1111lc11.1 tbo \i.anlc t:i.n -.nd, Jn . but not lca•t.. L"ho gancmat corn
Than lndlç;ated by thc Coblca:roms. bctwl'"" )l. lto.xlinorr, nr1t 1lroRum:u1 of thc mandlttg lhat llamJdtob rc�ll:noft'".. W'hlcb nt•
Runh1.11 crubo..11 1 : Sir Etli:car Vlnccnt n11d lf, l'oD':.ty llrrlvQQ haro." A111.1tbcr OMTccporld· I
Ant>oync&u, Ruveruor• ot thtt b11.11k, a.nil lho cnt 1enas o. phntf>i,,-n.t•'b uf 11 room ln lho of·
J'rom rt.rt ot by a 1.. Attcr tnucll 1U1euukm llllõll of • blWllltc• conc�·m, morc'h.1nu 11.nd
ahlp(lera, of C&lau, artcr lbo )fullSUlmao mob
aourco Armonkl.n º'"llot11n.
l t wn..a 11.gr� that tbo 111llUJ'fl:rnt• aboul4
lll'Corm.aUoo,
troru ll!t• bo
e.llowod to lt'llvo tho Plllco w U hout lwlnK o..r- bei Tll\'{'ed tt, and IUl h.IM nc tb• rnoct�r QLt
patobn from Con•toMlanplo and
ten r.oo1Y04 lu ctll• cÔuntry •t tbo omcw TOll tcx.I. Tboy v.·oru tall.(ln on
lMnTd Sir Edtcn pl:irttd maT be obta.lnul rrom an cumlnu.llou
ot tbo m1111ouar1 agonl•, como aaa1t1onot d•· Vloe<.-nt'a y11cht Oulnart'. wb lth wn• lf\IDl"ded üf lho l l h 1 9tt'atloa, J'el)rQduccd bcrc. EvCTY
.._11• of tho n:iu111crc. ot ·Lbo Arruooln.na br All nlKbt Lr two dl111.;i.tch l.Jnii.t.. . t b l n,c \\':U 1un1ecl u1>9ldo dn'Kn, dr1rn·ors aod
<h• Tul'k.. 't'b o bonor of 'be10 a.troct:.IU'lt dt•k• �ro ra"DU.Ckod ll'Rll 1.oYcr)'t'hllll of \'�U.
?'oxt moTn-
1!1&; thu Dlfllut.on wc-nt o.hoa.nl tllo "h:aa'•K crlca
hu booa terrfb l y lncrl!.111od •lnco tbu Ar•
tn rthc
:\larw.111· c�rrlt<l olT. !Ju rlnl a nll(ttt and a aGy tbc
cltr "'·:as a;lvcn oTOT to 1bo lhM1111lroan· pop11-
auu l l lmu wlrumor Olromh• IK111n1l fur
mhi&D rovohulon4rJc1 v01z04 lh o Jmpcrlal I!.!"· Tho con0111pt111lll'11t, ru r commcnt.
lng upon tbu 0111po1ltlnn of tho ai;i1tiuun1, "'1.Y•: 1\1.Cto. 'Mrt• ftogJ'urt act oc lrrtv:111 diar;o waa
O'totn4D ban1c •t Oalata.. TM fllu,�ro.t1o i1 1 " W h y Uroy wcro o l lowo11
to g;u l u th l11 wny 11 dono ln llro&d darll«ht 001t undor lh1t OTH ot
Jlor..rnb cLv� aro dra.:wn from •kttt'b"• by
.,.. WltDHIH IU'Jd aro UkOD h'om t'he Loudou !��;>',!11��º 1t� t11�c�l!�r�b�.! 1!�::1º1� ��:rr:f,.�:;· wt� �1iÍ��io"!�1/J[.�11:u1:��
Ora'P11 kl. of loptmber ' 12, nor abow 1coro not ut cx11lll.lncd." li.Clica woro lodora.tllCllblc. an d wboN cmcrr�y
olOt.TIF Uwi. oou:-ci oolUJl)J1a oC de11Cr\ptlon to
..U.� 4nporMo stralca cb9 ponoeutod Ar� tb�,��,fbu��!t��o"n�"h:�:b:o�:��r;· :rr� o:i1:�!�!n
�.!�, ��;!� :r:r:��::::
rt.-d lho En"tlii b publlo towurd uu1:M1uri:1 of ro-- ca.rt.1 bolooglna lo t:h• munlclpa.llt"f WM dT\Too
meol&DI bavo come. Or. ». l!i. Cll lvcra,
do I• lho d,.trlot aocrotatT ot tho Am9Tlo.in ::n1!��.
�n°1r1J1:d�1�i�1�vc�ªJon°�o��bo ��: �r� �hca��:;!'ncic:r�:��T�:;
D&P,tl9C. lflaloao.ry uuJnn, ond 'tl'l»o.> noif' rc-- 1;11 Noll by Ruub a• bcT opport•u11t1 to .obo t wo huudrod o! lhe.a c&r".a lod.oa. wttb. d3ôld
, THI! PIOHT Bl!TWl!EN ARMENIANS AND TURKIStl TROOPS AT TtlE IMPERI AL 01TOMA N BANK.
(J'rom a lll k•tch by � l?Y• Wltn"9 rt.pr,,.., uce.l ln 11'1• Lon4011 Orori'hlc,)
EK 28: "Galata Katliarm" Ba�hkh Gazete Sayfas1, (Brookly Daily Eagle, Sep 27, 1896: 23).
EKLER
374
��r.
•
.
.
, . . ;.v,· 1�· ,,..tJ.I Nl>' .1Y'.J " ,:;y. ,,. -�..>';, J ,;_, . ;_,_,
·
. · · 1,.
.
,1�
...�,;,.. .... ;,.,.,ti� AIJ ... . '�� , (;'::...) � . ':''�I "'�.11'
..
� ._ . ,,, ;, , J,,\.J. � I �.:...,

,,
·1 .:;; .,º\J d ;.., , � . .

CJ,!Jf � Q'-eJ 'J l/V� V ' J e- '/ -' J :,...""""• "'"' � ...• ..,• .. ?<V''
• • •
P. • 1 • '
• • • • .. • • 1 .
• • '•
• • �1 ..o 1'>,,,pl q� ""
• •
• 1 • • , • · · - ·
J � ' """/ < ' 1�.J,Y ft , 114.# 'C>'' � '...; .AI ':
1,6>1./,l)'U .v;.,),t,,/'J J """'. 1.:.J4#"'"''�J -"! " .,r�J � 0 •
'
..
• ""' ' •
·
• , • I ' • • • , 1 °
-� . .u ..,,. ft,., , M ' )'t' :,..• ,,, ,' &.1'J'; � � · � •' "'� /.""" ,..:°' � �·
: 1
..°;.,,, ' , • . ·• • · • •
- 0.1 .1 ,,.A, 1_,,· 1 JJ'.J,,11l1h .vl" i.>JJ0.1.r' .,_,: ,N-':" :. L "'
"
:
� ·
·
.•
"V""' , . . .. • • •
•
·:. .. ' . • • \. ,. • • A • · , 1 •
*_:' ;, ,• .,, • ..,� .v/.1 .0
OJ/,ê.,.1.. ..- V/,.. ;.,..,, "'°'>'J '
J"J_.....,. ,,.,,...,..,.. ,..., .J.1.1 ..vtÍ ;V ,,,., IJ 4 JJJí t.JJ ; J!1 :t"' .>1 .,.,, ...r:.1 /V.J
•
. : .,.. L
•
,,. .
('
• • · .. . ,..
W.l"J '!pl,H> i)� u ,.;'�_l_,1 J'! t_,.-! �u � t.J.J� �J �"":'':" 1 """ :,, ,.J ": ;:, J,,, • �I ",., \I Q/.s'4'1 4..,,,
j,� � �:.._;i �_;.., �-: ·, ·_·, �e�· �r;_.>:, t.{, J_:.,, , �' ; ; /-'! ,.., ;,,}-,M• �;_,;
�:...." . t,, -.!:1""";... ,,.,N
,.. . • . . · ·
�',,., ";'.-.! (f� ,)11 �,,.'/ ,>',),�.' ;,; .., e.,.;';,;,,.,:S.J �;,,),•j i,; �'; 1 ,Y.J ;.>i,_ G4.1v' #,. � NJ ,.., � �".C.:"-:' �j...
I
lr'.:�C)):.>';.,;� �:;,.;, ._,:r.,,;·.;-:;/. �� j.�.,;,, �.)�·· v,! .;.� .,,...,;�·.j� --:) ' �- �
.
..
<VJ , _,.- : t;.."
� .. ·,, 1:
lf" Q' L, •
,,
.V))_,_, N;,��,._, � !.Úz.;..· i!' l(,, ._t� �/� �ptl /;_ ��e:�': ��_p ·�:..·� �·��t ._j��·-:--_.J_. f
�-
v ,.-,,. ) ... • • •
·
·
,
.
.
/-:1_,i;>"',- ��.,cj,;·� j,tO-�j, r�·" t!)j �; ��,' � J ;� p r�; '-'� ��1 Jr ;..:.,�' .. ;.;,,.;,, ./_, ' �
·
.,.. -t;>......'J1' �·;,��_,

'...,j.y.;&i ..,,e;.. ;J;)}/' t•°,.,J>;.,;.1,' ;...w ,.,)4',,,._ '! � /�,,':.J.,.�'.rr.-� �
.. ... ...
·-.��; 1f ""' -:- �;�;-i..$, ,d�•,,;_,, .d:'-"" . llPI,' i�

. J
. . .
�;Í->�
. .
:� n u• ,.)_, • ":' � �_,...1,...->)i"':''�� , j.Jôl-" J;, "°",..JJ �.,,,.) _,.:;,', :..,.. C-' 1 ;, ., );. >'1 .:,.,ü: _ .... . . .&>
• • • • ª .
·
1 • .
��:-=- ..;_ ..,, "'�<.;., ;J,,t,� ·�_,- ,.,,//;.;..lP� ',,j,A, �.n ,�· -�
..
_ , , 4' .J
.
e).>;:,;, �· ��->"" � ;�
"'
-� ._., �>'�l' (,;�;.·�,,<::;� ..:;,,. �.,,: :.;.;, e..:· � �

/;,.;;,· ;,�<Á''-''�: ;;.
..,
•
·
· ·
RES ' 81 -3 0
).
A.
elge (B OA, Y.
·
1kanlrn as1na D air B

e . en. n B anka'dan Ç
nil
EK 29 : Errn
EKLER 375
\ 'JI .... J
J
L&-- 189 -
Le J.89-- .._ .i....
�� :.:·
,,
,.,.j J,.. ,
tml\ Traae•i. par --
- ·· ·��
.r é --
1'• d 'arrl• 4.U.a --
. ':\':.t;jf.�
L-
.,:>l-
h.
•
m. da >�
�"'G RO..�.f'
'e ,.. •Jii< I....
••
M � , meaei à -
. - *
.
.... .....: ' �' "
..
t:••._, li< \:o.
�1 w r
à. -- à -- ---
L;... I !! ,, ,. llbl •'""' " . ·- r
l,;...I !! ,, ,. ;
-. .......
.r
tnauatare l.
de l'emp I O)' ". • raisan du sernc1 d1 .. .. ...
�
" •• . _
,. ,. ,.,
a . ,
.
•
.
..
EK30: Derhal OnJem Almmas1 Için
. Istan
. ó' ' n a G"nderilen
bul Merkez Kumanda nhlh o Telgraf
(BOA' Y.P RK. B$K, 47-35).
EKLER
376
�;...� ,�� ·.;,., 1 ,,;_,;;.svc.: •.J;.., �i...:. :... 1..1 j,.;,:.:- '!J:c-f..1-J,.1J• �;_J. �
- ,,. ... / . . ,.
.. .. �.. .1 ...
.J�;.,��IJ/14JJI .:,�. ��': � "" �,,:,_.v..., �..1 11J !.. ' JJ.1l ,.. ,.., (..,;.
. . �_, .: w:- ;.,,,.,�--:.,.,,j.., �t�· �� --r r J.)J".JJ'
,.,. ..J-._, .J.W��.:, �� · �.:.�J ..
..
. .
. . . . .. . .
. .p . �,.J,>�..1
. .
�
,.
. . . . . . , .
&,.;µ ..;,,., .;, ..{' � · JJ'..:... ' ° eJ'"': . � >',.,•oS.,., ��c,..L.. u.�_, .,_"".-:- W ' ,..c..- �...u..,., ........ . ... 6:"'...
. . ,. .
/• ... ,,.
"'
,, ,, 1
':"°'.,1.., .,, W1�,1�1,.. "' ""�� ':"'"',,,1� � L:' "';''""�'..iJ,., 1f.V.,.- ,,.AJJ_..,� · - �"'�'
•• •
..
,,. • •• / • • ' . • • • .. ./ . / • • • •
... "'!.> ..
/,
• • . ·� •
• •
• •
o!:J trJJJ".t!/ ,.1,) '-: .Jf"-!'.� ,JJ u> �� <'> ,.._ , �_,µ,,.. 1,,a1,,,..,,
• ... / •• 1 ·,· j ,· 1
--:':"' """• "'

•
.. J ... •
-"'
t1)• •,,./,.,4i.i,µ�
. . _.,J •.8ft., ;_,1.;i.:,·•.,��J ;,J,,JI.:.,. �:.,.,. ,,,,;,
. ;,,,. . . ,,Ã...:... !-1. .W�
. .. .... . .,
. .
oJ rfa 1..,, \.. d:,; �·
�
. . . . t;. .;;� � · ,c.&,·.,;� �J �l.8·�*'�J"'J c-u .J;,.AV:_ LfiJ ;.�".
.. .. ... ...
i�t',:.�� N �.1 1w • v -="� 1��·�li� f1-':'�;!,"' ;,__, ;:"�J ;.. ��

·
.
. , .
.....
� ,)!,.1'.,
. J !,.l�,
" ..... ti./..0
. �. '-' . , !,e:..: . .. . q"J ,>,,,,-':' �,). � 1,Ut ?-:. ;"'. ,.,_,,,;_, _ �-ti.',...;_
/ . .
, �� ,.J,.U . . ·.
.;�.:.�;.;..> 11.1 J.,,,P-:,,,,_,,

...
4.t!,'""".
.
. /
.,l,1, ,
ta;"rlo-fJ;.1,.., .,•�;..s ·C/"�� 1,,,•.,,,-!'?· ��t
' . '
'-' "' �"'.�>,;_.,.,,,, -;Jl.1.1 "" " "

•
...> '- � �
.. . . / .
• � .. • • • •• • • 1 • • • •
..1 --( .J..,. �.,,,,,., ....,_ ....- .-.... · �_,, � �

.. • - • .. • •
. '.--"':' � �....., ,.J.o<" ..... � � ..v -:� � �.1

...
-:V. �..1-:
..
....
.. ........ ..
-�. * "!' ';�,;. �_,·_. �.,:, ��· ....:.; � �.1•.:.-.h., ��.1� t.:.. �....:!' ._; ..:../, �
...
.... .1
....
...
... ...
,.,_:, �-;,l .,&...-��

"
1 1 ��.) J,�.,. t ,._,n' ,..,' • IJ_l',IS
•
,1/1 #':' .JIJ t,. ,>-� l �-!uf.. • ->.,,.� .1 �"'! _,�,_,_,, ,...,..1 �I1 �1
'. l I' • r •
...
· '
�, J. . t • · , ""
.
-�'""'"' •.1-: J&...:' !,.l.1• .lj• ,_,_, .,y' 1 ,_ � ,,,. �-''(....>'
. •
• • • •
.- 't. oJ ,:J-': 11- � J�,,I/""' \:?.,l.1 �..,;
'
• ' • • - ,.
....
..
__, ,
. ��
. (lr'J-' �� ,. � �_,..�.. • • • • 1 • • /'
.,,, . ,......
.
•
...... "":" �.I» � e>,;:-,.,,
,,
• • • • •
� W.. ..1-: ,... J 1...(o&; ' ,,,,l..,.1
• ;' '·
� � �;;_.1 �;
... ... ... .:-... ... .., "'�#'1;.À>'·.;� ..:.. .,, �� ; ;, .... .. • ,.. .,, ,, � �-=' .i>-(�"'"' ;J�
- ,,, - . .
..::.<-
,, .... · �-'-".
.
. Sayfas1 (BOA ' y.pRK.KOM, 9-2 1).
EK 31: lstanbul 01ay1
an ile Ílgili' Rap or'un llk
Ermeni Olaylanrun b�langiandan 4 Eylül tarihine kadar bazi Ermeni fesat evleriyle kilise, okul vb.
verlerden dde edilen silah ve mühimmat ve ew.i ve edevann miktanvla bulunduklan cihetleri içeren cetveldir.
Silah ve Mühimmat
1
Elde
1
]"
!'"
Edildikleri
lj
..
§ 7:1'" ·;;i"e"
cihet â ;
â 6 Q
ll
!l
.. .. �
� ]. 52 .,,.. j
ª
j
�
Jj �s �1t.
<)
�
� �
<e ..<:
�
'"
� â
j
..
t
u
_,. 7:1 7:1 a
J �
;; "'E
-�
_,. ·2 �
'" � ;Q,
'
;Q,
"
_,. il.. � �
g. � � J § 1 §
§ 7:1 ê 1t. ,ã- 5 ·§e e
� J
Jr
� � � c.:i � ....
<e
.a
� �
.
..
� j � '" '.:!
i i j -� ; ; .as
t
� �
.5 ·â -{;
.a
t
ti;
� �
�
!';-
� j ·�' "
"'
-{;
� C>
1l !i!
�
e e
-�e -�e -�
i5 i5 i5 i5 � �
1 j
.a
�.. "' :i:: :i:: :i:: l

'.:!
·t
C>
Beyoglu,
Gaiata,
2 10 1 4 3 4 3 1 2 2 10 958 18 40 8 25 11.4 500 57 3 2 50 28 2 1600 1 86 �
- - - - - -
ve
- -
Haskõy
Çevresi
- - - - - - - -
istanbul
6 1 2 6 60 9 1 55
ve Çevresi
Üsküdar
4 1 3 4 692 36 41 3 4 150 90 1 46
ve Çevresi
Toplam 2 20 1 4 3 1 5 5 3 1 2 2 20 1710 63 40 50 28 4 11.4 500 5? 3 2 200 28 2 1690 2 187
EK 32: Bulunan Patlayia Maddeler (BOA, Y.PRK.KOM. 9-31)
""
::j
Q �8: �
�. =-
ti e ri ti'º
rl 'Q ::e: �
'Q [ -()
n g. ::i tl �
n &� A n
� &" �· "<· .?'

[!! .
n
C'l :i.
"'
ti j"
00 �i�e
� Av fi�egi edevatt ve Kovaru
�imali J(jbrit (Kutu)
�
"' Kapak
.... Askcr elbisesi ve �apka (Taktm)
�
!;l Asan harfü diger mühür
Komite reisinin mührü

�
o ;;:! Provah anahtar
�
00
l5. Maymuncuk
�
.... Demirden Rakam z1mbas1
o
.,
"' Silindir trj
�
-() Hurufat ve edavatt saire �
ª
� $
�
f
Matbaa makinesi
�
Baskt makinesi
'@ "' Alç1dan yaptlrm� kahp
�
"' Fi�ek irnal makinesi
�
6
"ti "' Nitrogliserin istihsali için alet
Dinamit kahbt Fi�egi kahbt

....
� o Humbara potast
'I:>
.,,
1
.... Humbara somunu
o
.!::;
-() Humbara içine konulan demir
� parças1
w Humbara koymak için sanchk
"' "' Humbara t�tmak için çanta
....
o Humbara vida kapagi
"' w Humbara Tornavidas1

.... Humbara parças1
o
w Humbara Modeli
�'.il'Dl'.il SLE:
Mahkôm Milliyet
Dava Kisa õzet Madde Verilen ceza Tarih Mülahazalar
sayu1 Müslüman Rum Yahudi Ermeni
Ohannes Kumnarian Yahudilere küfretmek ve 1 1 Beraat 29 Ekim
lo§larna dil kullanma 1896
Yovan a Janik Ba§ tahrikçilerden 1 1 Beraat Rum
oldugu iddia
ediliyor
Kahveci Meleon Gaiatada patlaym 1 57 1 15 ytl kürek 14 Ekim
maddelere sahip olma mahkUmiyeti
ve lo§larnc1 hareketler
Jafar Çahnm•§ mallan 1 230 1 3 ay 14 Ekim
bulundurma
Melkon Ki§larnahk, iç 1 66 1 3 ytl 14 Ekim Zor bir dava
{�ebinkarahisarh) bõlgelerdeki oglundan (uyguland>) mahla1miyet
gelen mektup temelli
- t'1
Krikor, Bedros'un oglu 27 Agustos'ta 1 57 1 5 ytl kürek 24 Ekim
Melkon (Yazmac1)
Haskõy'de Hüseyin'i
yaralama
Ki§larnCl diJ 1 - - - - 1
mahkUmiyeti
- - Billti vok
�
Süleyman, Edhem, Çahnml§ mallan 4 230 4 Her birine 4 ay 24 Ekim
Kamil, Seidali bulundurma mahkUmiyet
Büyiik Millet Haru Gaiatada ate§ etme ve 10 57 10 Dokuzuna berat; 2 Kas1m
yaralama yahuzca birine
(Garabet) 10
vtlhk ceza
Krikor A. Sarkis Ki§larnc1 dil ve sultana 1 57 1 15 ytlhk agir 1 Kas1m
hakaret hapis cezas1
�aban ve ismail Manouk'u yaralama 2 179 2 �aban berat; 26 Ekim
ismail 1 ytl
hapis cezas1
Mustafa Çavu§ Movses'i yaralama 1 1 Beraat 26 Ekim
"'
:;:l
"'
00
Mahküm �t o
5a}'IS1 Müslüman Rwn Yahudi Ermeni
Bedros (Berber) Ki§kuttct clil 1 57 1 3 ytl agir hapis 26 Ekim
cezas1
Munrdiç (?) Galatàda silahla ate§ 1 - - - -
1 Berat 26 Ekim
Mesrob Ki§kuttct clil 1 - - - -
1 Berat 26 Ekim
Munrdiç (?) Ki§kuttct clil 1 - - - -
1 Üç ytl hapis 27 Ekim
Bourse Han Galata'da silahla ate§ 3 3 -
Beklemcdc
eden Ermeniler
Yedi Müslüman genç Çalmti mallan 9 230 9 Berat; 2 Acerrie 27 Ekim
ve iki Acem bulundurma 12 ay ccza
(Vtvalnnda)
Hüseyin Çahnan Mallan 1 230 1 3 ay hapis cczas1 27 Ekim
bulundurma
Arif ve Hwnet Avrus1 2 230 2 - - -
Ayru ceza 28 Ekim t'1
;:-::
Abdullah Avrus1 1 230 1 Avrn ceza 28 Ekim
�
- - -
Abram Avrns1 1 230 - -

1 -
5 ay hapis cczas1 28 Ekim �
On üç Kürt Avrus1 13 -
13 - - - - -
Beklcmede
Torsoun Para çalma 1 -
1 - - -
ittifalda beraat 29 Ekim
Kroccker Oteli Polis üzerine bomba 4 57 4 Bogos, 15 ytl 31 Ekim
atan Ermeniler agir hapis; diger
üçü 10 ytl agir
hapis
Ahmed, Salih ve Haskõy'de bir 5 - -
Beklemede
di�rleri Ermeninin õldürülmesi
Abdurrahman ve Ôldürme ve yaralama 6 6 Oybirligi ile 29 Ekim
di�leri beraat
Hasan, Süleyman ve ÇalmmI§ mallan 3 230 3 Hüseyin beraat; 31 Ekim
Osman bulundurma diger ikisi 3 ay
hapis cczas1
Küçük Millet Haru 26 Agustos'ta askerler 6 6 - - -
üzerine ate§ açma

Mahlaim Milliyet
sayis1 Müslüman Rum Yahudi Ermeni
Ali bin �erif Çahrum� mal 1 (?) 1 (?) - Bilgi yok
bulundurma (?)
Manasbrh Mehmed Avrus1 (?) 1 (?) 1 - - - (?) - Bili; vok
Krikor, Serkis'in oglu Askerlere ate� etme 1 57 1 10 ytl hapis 3 Kasim -
cezas1
Stepan Ayrus1 1 58 1 15 ytl hapis 3 Kasim -
(uygulanru) cezas1
(Avakian), Mihran ve K.t�lartic1 doküman ve 2 2 - - -
Yervant belge
Agop Ki�larticilik 1 1 Oybirligi ile 3 Kasim -
beraat
Pirapi Ki�lartic1 dil 1 1 Oyçoklugu ile 3 Kasim -
beraat
izmirlioglu Han 26 ve 27 Agustos'ta 5 5 4 idam, bir berat - -
Voyvoda kar�mdan
bomba atma ve
: yaralama
�
Ali ve Muharrem Çahnti e� 2 230 2 5 ay hapis cezas1 3 Kasim
bulundurma
Ohannes Silah ve patlaym 1 1 Berat
bulundurma
Kumik Yaralama 1 - - - - 1 Berat
Katinko Kadma kõtü sõz 1 1(?) 1 Berat 6 Kasim
sõvleme
Charid Eshcaf Mardiros'u yaralama 1 179 1 - - - 4 ay hapis cezas1
Eugenides Bankas1 Osmanh Bankas1 6 58 6 5 idam 1 berat 9 Kasim
(Societe Generale kar�1smdan ate� edip
Ottomane) bomba atma
"'
00
......
<..>
Dava Kisa õzet

Mahlaim
Madde
Milliyet
Verilen ceza Tarih Miilahazalar
�
SaytSl Müslüman Rwn Yahudi Ermeni
Bedros Kõtü sõz (?) 1 ? 1 10 ytl hapis 7 Kasrm
cezast
arul�nrtlnui
Ali Çavui ve Melimed Hus1zhk 2 222 2 - -
1 ytl hapis cezast
M1gmbç (?) Askerlere atei etme 1 58 1 10 ytl hapis
cezas1
arul�ttnlm·i
Tekfur Ktiktrtiahk 1 65 1 Berat
Aoram ve digerleri Çahntt eiya 3 230 3 1 berat, 3 ay
bulundurma hapis cezas1
Izak Ayru suç 1 230 1 3 ay hapis cezas1
Mehmed Ayru suç 1 230 1 Avru ceza
Mustafa, Hüseyin, Hm1zhk 3 ? 3 2 ay hapis cezas1 trl
Muhammed 1 berat �
Ali ve Hüseyin Çahntt e� 1 230 1 Ali'ye 6 ay hapis trl
�
bulundurma Hüsevin Berat
Chak Salomon H1rsizhk 1 ? 1 Berat
Arakel, Markar'm oglu Askerlere atei 1 57 1 6 ytl agir hapis
(çoihtnlukla)
Osman ve Elia Çahntt mal bulundurma 2 230 2 Berat
Hüseyin ve Halil Stepan'm õldürülmesi 2 2 Bile:i vok
Movses Askerlere atei 1 57 1 15 ytl a� hapis
Garabed Ayru suç 1 1 Oybirligiyle
berat
Nuradunghian Haru Atei edip bomba atma 9 57 9 Üç kiiiye 15 ytl, l0 Kas1m
altt kiiive berat
Theodoride Eczanesi Bomba atma 5 58 5 Dõrt kiiiye
berat, 1 idam
Aleksiyadi Han Atei etme ve bomba 2 2 Berat (?)
atma
Mahlaim Milliyet
Dava lúsaõzet Madde Verilen ceza Tarih Mülahazalar
sayis1 Müslüman Rum Yahudi Ermeni
Credit General Askerlere atei etme 6 6 Berat
Artin Kõtü sõz ve niyet 1 57 1 3 ytl agrr hapis
Komando Han Askerlere atei etme 18 57 18 14 berat, 1
(istanbul) on hei ytl
agulajt1nlm1i
hapis, 3 on ytlhk
hapis
Agop, Bedros ve Fener'de evlerden atei 3 3 Berat
Garabed
Bebek Fmru Atei etme ve õldürme 6 58 6 Bitmemii
(uygulandi)
Haskõy Kilisesi Atei etme ve bomba 27 27 13 berat, 4 idarn,
atroa 7 kiii 15 ytl, 2
kiii 10 ytl, lkiii
3 ytl agrr hapis
Halil P"!a Han1
Misak
Askerlere atei etme
Bilgi almak için bir
6
1 57
6
1
Berat
5 ytl agrr hapis
�
askeri tehdit etme
Çahnm1i ejya 17 230 1 16 Berat (23
bulundurmaktan suçlu Müslüman ve
krrk iki kiii iki Ermeni 6 ay
hapis cezaS1}
Bedros Ayaktalomma atei etme 1 1 Berat
Kandilli Olayi Çahnm1i ejya 21 222 21 14 berat, 7 kiii 3
bulundurma ve himzhk ytl hapis cezaSI
Lorando Han Askerlere atei etme 6 6 Çogunluk
oylanyla berat
Havyar Han Dõrt yeni suçlu, yirmi 22 Berat
iki mahkum
<H
EK 34: Íngiliz Elçiligi'nin Mahkeme Íle Ílgili Nihai Raporu (Blue Book, 1897:76-78) 00
<H
384 EKLER
01manb Banka.1-Papkcn Suni
Ermcnicc lngilizce Türkçe
Bank Ottoman kravadz eh Bank Ottoman has becn seized Osmanh Bankas1 bas1ld1
Tashnagrzagan gomccdcn, By the Tashnagtzagan Committce. T�nak Komitcsi'ncc
N ra mcchuh lctzootzadz eh ln it thcy havc fillcd lçinc doldurm�lard1
Baytccch, khordagccch roompov. Explosive, descruccive bombs. Paday1c1 yikic1 bombalari
Amcn hay kach usbasoom cr Evcry bravc Armenian waited Ccsur her Ermeni bekledi
Ayn sccrclcc robcyccn, For thac dcar moment Çok kiymedi o am
Tch ycrp bccdcc ncdvcc roompuh Whcn would the bomb be Bomba ne zaman aC1lacak
Vor khordagvcc cshnamccn. thrown? Ve d�man yok olacakC1?
And che enemy destroyed.
Aba eengav badoohanen, Behold, from the window fel! !ice, pencereden dü1üyor
Mccglorccg ghoombara, A round grenade. Yusyuvarlak bir humbara
Hon sarsctzav Sulcan Hamid Thcrc trcmblcd Sulcan Hamid Ticreciyor orada Sulcan Hamid'i
Ycv ccr vad Eczec pashan. And bis evil lzzec Pasha. Ve ieytam lzzec P�a'y1
Ycrp ays looruh Hamid lserz When Hamid heard che news, Hamid bu haberi almca
Kovuh ganchcrz Nazumuh, He called Nazim co bis side. Çagmyor yanma Naz1m'1
Kna usav, hantardeczoor, Go, he said, and calm Gic ve basm diyor
Ayt khrovyal haycruh. Those agirar:or Armenians. O cahrikçi Ermcnileri
Bank Ottoman zedcghvadz eh Bank Ottoman is placcd Osmanh Bankas1 Papken Suni' nin
Papkcn Suni hargccn dag; Under chc command of Papkcn Kumandas1 alcmda
Hon zohverzav papkcn Suni Suni. �chie Papken Suni
Tashnagrzagan vch hsgan. Therc was mattyred Papken Suni, Soylu T�nak Devi
The noble Tashnagrzagan giant.
Sora anoonuh sarsctzoorz His name ccrrificd Adi korkurur

Harur hazar musilman, A hundred thousand Moslems Yüz binlerce Müslimi
Sona Sulcan Hamid gochvadz And che one called Sulcan Hamid Ve Sulcan Hamid deneni
Ankooc azkcen khalcefan Thc cruel race's Caliph. Zalim irkm halifcsini.
(çev. yazar)
EK 35: Banka Baskm1 �iiri (http://www.fedayi.com/)

Ermeni Sorunu dendiginde, akla "Tehcir Kanunu" diye
bilinen 1 9 1 5 Sevk ve iskân Kanunu çerçevesinde Osmanh hükümeti
nin sava� bõlgesinde ya�ayan Ermenileri gõç ettirmesi gelir. Ancak
1 9 1 5 'teki bu uygulama Erineni Sorunu'nun aslmda zirve noktas1dir.
Bu karma�ik sorunu anlayabilmek için meselenin tarihi arka planmm
iyi bilinmesi gerekir. XIX. yüzyilm ikinci yansmdan itibaren Ermeni
toplumu içerisinde temelleri daha ziyade misyonerlerce at1lan,
milliyetçilik fikriyle bag1ms1z o lmak isteyen ve õncülügünü de baz1
Ermeni din adamlannm yaptig1 aynhkç1 bir grup ortaya çikt1. Bag1m
s1z bir Ermeni devleti kurmak için harekete geçen Ermeniler büyük
devletlerin destegi ve müdahalesi olrnadan bunu ba�aramayacaklan
nm farkmdaydilar. Bu amaçla Berlin Kongresi ile ba�layan diploma
tik giri�irnlerden arzu ettikleri sonuca varamaymca XIX. yüzy1lda
birçok aynlikç1 grubun ba�vurdugu terõre yõneldiler. 1 890'da ba�la
yan ve terõr unsurlanm içerisinde bannd1ran siyasi mahiyetteki
Ermeni olaylanru, isyanlar ve ayaklanmalar takip etti. Tüm bu olaylar
içerisinde ingiltere, Fransa ve Rusya gibi dõnemin büyük devletleri
k1�ktrt1c1, cesaretlendirici roller üstlendiler. 1 890- 1 896 y1llan arasm
da istanbul ve vilayetlerde meydana gelen Ermeni olaylannda batih
devletlerin bu müdahalelerini yakmdan gõrmek mümkündür. Büyük
devletlerin tavirlan da dahil olmak üzere bu çok boyutlu meseleyi
dogru anlamak Ermeni Sorunu konusunda daha berrak bir algilamay1
da beraberinde getirecektir.
Bu çerçevede Ermeni Sorunu 'nun anla�1lmasma bir nebze
de olsa katk1 yapmak amac1yla kaleme almm1� olan elinizdeki bu
çah�mada, Ermeni terõr olaylannm 1 890' larda belki de zirve noktas1
olan, 26 Agustos l 896'da Ta�naksütyun Komitesi tarafmdan Osmanh
Bankas1 ' na yap1lan saldmnm ve e�zamanh olarak istanbul ' un çe�itli
semtlerinde meydana getirilen olaylann detaylanm bulabilirsiniz.
li
l!l .
.
fJJ[[
Fiyat: 26 TL

Fikrettin Yavuz - Osmanlı Devleti&#39;Nde Ermeni Terörü 1896 Osmanlı Bankası Baskını

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fikrettin Yavuz - Osmanlı Devleti&#39;Nde Ermeni Terörü 1896 Osmanlı Bankası Baskını

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

O n1anh Devleti'nde Er1neni Terõrü

1896 OSMANLI BANKASI BASKINI

xvi, 384 s. : 24 cm. - (AKDTYK Türk Tarih

Bibliyografya ve indeks var.

1. Enneni sorunu _ Osmanh imparatorlugu_ Tarih_ 19. yy.

Raportõr : Prof. Dr. Kemal ÇiÇEK

SARIYILDIZ OFSET LTD. �Ti.

a. Fikri Hazirhk Devresi ve Ermeni Kimligi'ndeki DõnÜ§Üm . . . . . . ...... .. . . 34

b. Diplomatik Te§ebbüsler Dõnemi ve Berlin Antla§mas1 ....................... . 43

3. Osmanl1 Bankas1'nm Hedef Olarak Seçilme Nedenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

5. Banka Bask.tm'nm Ba§lang1c1 ve Geli§mesi. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . ... . . . . . . . . . . . . . . . . 98

a. Elçiliklere Gõnderilecek Bildirinin Hazirlanmas1 .............................. 113

Olaylar .................................................................................................. 117

a. Komitecilerin Tutuklanarak Saint Pierre Hapishanesi'ne Gõnderilmeleri 132 ....

b. Armen Garo ve Hraç'm Cenevre'ye Gidi�leri ve Oradaki Faaliyetleri . 139 .

e . On Yedi Komitecinin Fotograflar1 ile ilgili Geli�meler .. . . . . . . . . . . . . 141 . ...... . .. .

a. Beyoglu'nda Meydana Gelen Olaylar ...... . . . ... .. . . .

b. Galata ve Banka Çevresinde Meydana Gelen Olaylar ............. ............ . 148

f. Bahçekap1s1 ve Civarmda Meydana Gelen Olaylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ....... . . . . 167

j. Kas1mpa�a Civannda Meydana Gelen Olaylar . . . . . . . . . . . . . .. . . . ....... . . . . 177

3. Hastanelerdeki Yaralilarm ifadeleri . . .. .

4. Banka Baskim ve istanbul Olaylanndaki Ôlü Say1s1 . .. . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . .. 195

5. Olaylar Sonrasmda i stanbul'da Bulunan Patlay1ci Maddeler. .. . . . . . . . . . .. . . 203 . . . . .

2. Banka Baskmi ve i stanbul Olaylannm Bati Basmmdaki ilk Akisleri . . . . . . . . 213

4. Katliam Haberlerinin Yogunluk Kazanmasi . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

a. Olaganüstü Mahkemelerin Olu§turulmasi, Üyeleri ve Vazifeleri . . . . 272 .. . . ..

b. Olaganüstü Mahkemelerde Gõrülen Davalar ............................. ......... 273

SONUÇ ............. ............... ................................................................. ....... . . . 3 15

Ermeni komitecilerinin terõr yõntemini kullanarak Avrupa müdahalesini sagla­

Banka Baskmi'nm Bati basmma ne §ekilde yansidigi, katliam haberlerinin niteligi

Bu zahmetli ve yorucu çah§manm ortaya çikmasmda birçok ki§i ve kuru­

Akademik çah§malarim boyunca beni her zaman te§vik eden yeti§memde

A. MKT. MHM. : Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi

Y. EE. KP. Y tld1z Esas Evraki Kamil Pa�a Evraki

Tablo 3: Mahkeme Kararlan Hakkinda Verilen Bilgiler . ..

Osmanh Devleti'ni XIX . yüzytlm ikinci yansmdan itibaren dt§ politikada

Ermeni Sorunu tabiri õzellikle batida gündeme geldiginde Dogu Anadolu'nun

Bu çerçevede Ermeni Sorunu ele altmrken birkaç farkl1 dõnemlendirme

kalanm arttlfffil§tl. Avrupah devletlere müdahale firsatm1 ise õzellikle Ístanbul'da

1 Osmanh Bankas1 Aqivi (OBA),LondraAqivi (LA),Attack on Bank in Constantinople,

Dogrudan Osmanh Bankas1 Baskim ve istanbul Olaylar1 ile ilgili konsolos­

Konuyla ilgili õnemli kaynaklardan biri de Muammer Demirel tarafindan

Ottomans Affaires Armeniennes8 isimli eserin dõrdüncü cildinden faydalantlm1§­

8 Bila! N. $im�ir, Document Diplomatiques Ottomans Affaires Armeniennes, e. IV, Türk

edilmi§tir. Ermeni Millet Nizannamesi'nin Ermeni kimligi üzerindeki etkileri

Pastirmac1yan'm Why Armenia Should be Free22 adh kitab1 ve S arkis Narzakian'm

verirken baskm süreci hakkmda da õnemli degerlendirmeler yapm1§t1r. Çah�ma

47 Walter Laqueur, A History ofTerrorism, Transaction Publishers, 2001 , s. 7-8.

yetkililer uzun ytllar boyunca bu õrgütün varhgm1 kabul etmemi�lerdi. Ancak

ytllannda devrimci hükümetlerin terÕr egemenligi dõnemi (Regne de la Terreur

61 Alkan, "Ermeni Terõristlerin Osmanh Ba��ehri Ístanbul'daki Saldmlan", s. 73-74.

insanlann dikkatini çeker, sonra da onlan pe§inden sürükler65 • Pisacane'nin fikirleri

ikinci yansmdaki bu Rus anar§istleri olmu§lardu.

hemen Rus Narodnaya Volya'nm program1yla aymdir. Tipki bu programdaki gibi

74 Louise Nalbandian, The Armenian Revolutionary Movement, The Development of

miteleri Rus ihtilalcilerinden sadece ideoloji anlammda etkilenmemi§lerdi; silah

77 Hoffman, lnside Terrorism, s. 20.

a.Terõr-Aynhkçi Hareketler-Ermeniler ve Osmanh Devleti

80 ilber Ortayh, "Osmanh imparatorlugu'nda Milliyetçilik (En Kahc1 Miras)", XIII.

larmdan itibaren sürekli olarak ayaklanmi§lar ve Ruslarm destegi ile Osmanh

Ermenilerce tatbik edilmi§ ve bu durum Osmanh Devleti'nin en çok ugra§t1g1

da Yunan sempatizanhgm1 hareke geçirmi§lerdi86• Kisacas1 Ermeni Sorunu'nda

86 Sonyel, "Büyük Devletlerin Osmanh Ímparatorlugu'nu Parçalama Çabalarmda

amac1, Rumlan Osmanltlara kar§I ayaklandirmak, bu arada eger mümkün olursa

Fikrettin Yavuz - Osmanlı Devleti'Nde Ermeni Terörü 1896 Osmanlı Bankası Baskını

Fikrettin Yavuz - Osmanlı Devleti'Nde Ermeni Terörü 1896 Osmanlı Bankası Baskını

Ermeni komitecilerinin terõr yõntemini kullanarak Avrupa müdahalesini sagla

Bu zahmetli ve yorucu çah§manm ortaya çikmasmda birçok ki§i ve kuru

Dogrudan Osmanh Bankas1 Baskim ve istanbul Olaylar1 ile ilgili konsolos

Ottomans Affaires Armeniennes8 isimli eserin dõrdüncü cildinden faydalantlm1§

gims1zhk mücadelesine iten nedenlerin ba§mda Bulgar milli bilincinin olu§ma

Bulgar kilisesini destekleyen de yine Ruslar olmu§tu. Bu taleplerine destek o sira

õzgürlük istegini takviye etmekti110• Komitenin haz1rlad1g1 harekât planmm son

ba§larmda Ermeniler arasmda kültürel bir Rõnesans ortaya ç1karm1§tu129• Bu du

bir hamisinin oldugu dikkati çekmektedir. Bu durumun politik sebeplerden kay

lik ilkesiyle tam§ttlar. Egitim ald1klar1 smdlarda kendilerine Ermenistan cograf

Kas1m 1850'de imparatorluktaki Protestanlar, Osmanlt Hükümeti tarafmdan res

bulunmu§lard1r. Büyük devletler ise ruhanilerin yürüttükleri milliyetçilik hareke

Hükümeti'nin Ermeni §ikâyetlerini dikkate alacagma dair vaadi üzerine pat

Gerek Tersane Konferans1 ve gerekse konferans sonrasmda yürütülen dip

isteyen Ermeni milliyetçileri büyük devletler tarafmdan yeterince dikkate almma

Sasun'daki olaylarm tam anlam1yla isyan niteligi ta§1d1gm1 sõylemek müm