Leszek A. Dobrzański - Rozdział 2 - Podstawy Nauki o Materiałach

2 roz 6-11-02 22:56 Page 1
Podstawy nauki
o materiałach
2 roz 6-11-02 22:56 Page 10
2.1. Materia
i jej składniki
2.1.1. Cząstki elementarne materii
MODEL STANDARDOWY BUDOWY MATERII
Materia składa się z wielu cząstek elementarnych. Dotychczas wykryto i po-
twierdzono doświadczalnie istnienie ponad trzystu cząstek elementarnych. Według
współczesnej wiedzy materia jest zbudowana z 6 kwarków i 6 leptonów. Są one
Tablica 2.1 cząstkami elementarnymi niepodziel-
Charakterystyka oddziaływań podstawowych (fundamentalnych) nymi, wchodzącymi (w grupach lub
pojedynczo) w skład innych cząstek
Kwanty przenoszące materii. W tablicy 2.1 przedstawiono
Typ oddziaływania Ładunek oddziaływanie
charakterystykę oddziaływań podsta-
Silne kolorowy gluony g wowych. Całość zjawisk związanych
Elektromagnetyczne elektryczny fotony γ z elementarnymi cząstkami materii
Słabe słaby bozony W +, W –, Z0 i oddziaływaniami między nimi opisuje
tzw. model standardowy (tabl. 2.2).
Grawitacyjne masa grawitony
KWARKI
Kwarki to cząstki elementarne, które nie są trwałe samodzielnie, lecz wchodzą
w skład innych cząstek po dwa lub trzy. Kwarki są utrzymywane w grupach przez
oddziaływania silne przekazywane przez tzw. gluony – kwanty energii spajające
kwarki (jest osiem rodzajów gluonów o różnych kombinacjach „koloru“). Na kwar-
ki wpływają także oddziaływania elektromagnetyczne i słabe. Rozróżnia się nastę-
pujące kwarki: u (up – górny), d (down – dolny), c (charm – powabny), s (strange
– dziwny), t (top – wierzchołkowy lub true – prawdziwy), b (beauty – piękny lub
bottom – denny) i antykwarki, np. antygórny, antydziwny. Kwarki znacznie różnią
się masą, np. kwark t jest 30000 razy cięższy niż kwark d. Charakteryzuje je
ładunek elektryczny oraz liczby kwantowe zapachu i koloru (określane także jako
Tablica 2.2
Cząstki niepodzielne według modelu standardowego
Rodzaje Rodziny (generacje) cząstek niepodzielnych Ładunek

cząstek pierwsza druga trzecia elektryczny
górny (u) powabny (c) wierzchołkowy (t) + 23

Kwarki
dolny (d) dziwny (s) piękny (b) –1 3
elektron (e–) mion (µ–) tauon (τ –) –1
Leptony
neutrino elektronowe (νe) neutrino mionowe (νµ) neutrino tauonowe (ντ) 0
10
2 roz 6-11-02 22:56 Page 11
2.1. Materia i jej składniki
rodzaj ładunku). W skład grupy kwarków mogą wejść tylko kwarki różniące się
kolorem. Cząstki złożone z dwóch kwarków, tzw. mezony, są niestabilne. Cząstki
składające się z trzech kwarków są nazywane barionami.
NUKLEONY
W otaczającej nas materii znaczenie mają dwa kwarki: górny u o ładunku +2/3
i dolny d o ładunku – 1/3. Kwarki te wchodzą w skład nukleonów, tj. protonów i neu-
tronów. Proton składa się z 2 kwarków u i 1 kwarka d. Jego ładunek wynosi
+1 (2/3 + 2/3 – 1/3). Neutron składa się z 2 kwarków d i 1 kwarka u i jest elektrycznie
obojętny (– 1/3 – 1/3 + 2/3 = 0). Kwarki wchodzące w skład pojedynczego protonu lub
neutronu muszą się cechować trzema różnymi „kolorami“ – czerwonym, zielonym
i niebieskim.
LEPTONY
Leptony to cząstki elementarne, na które nie wpływają oddziaływania silne.
Cząstki te to elektron e–, mion µ– i tauon τ– (tau) – podlegające oddziaływaniom
elektromagnetycznym i słabym – oraz odpowiadające im neutrina: elektronowe νe,
mionowe νµ i tauonowe ντ – podlegające tylko oddziaływaniom słabym (tabl. 2.2).
Powszechnie występującym leptonem w otaczającej nas materii jest elektron
o ładunku –1.
NAJWAŻNIEJSZE CZĄSTKI ELEMENTARNE

Do najważniejszych cząstek elementarnych należą:
elektrony,
protony,
neutrony.
W tablicy 2.3 przedstawiono masę i ładunek elektryczny, którymi cechują się
cząstki elementarne.
Tablica 2.3
Masa i ładunek cząstek elementarnych materii
Cząstka elementarna Masa Ładunek elektryczny

55 ⋅10 –4
ajm 1)
Elektron
9,1091⋅ 10 –31 kg –1,6 ⋅10–19 C
1,00758 ajm
Proton
1,6725⋅ 10 –27 kg +1,6 ⋅10–19 C
1,00897 ajm
Neutron elektrycznie obojętny
1,6748⋅ 10 –27 kg
1) ajm – atomowa jednostka masy równa 1/12 masy atomu izotopu węgla o liczbie masowej 12.
ATOMY, PIERWIASTKI CHEMICZNE I IZOTOPY

Większymi cząstkami materii są atomy, które składają się z jądra i rozmieszczo-
nych wokół niego elektronów. W skład jądra wchodzą nukleony, które – w zależ-
ności od ładunku elektrycznego bądź jego braku – są protonami lub neutronami.
11
2 roz 6-11-02 22:56 Page 12
2. Podstawy nauki o materiałach
Liczba protonów w jądrze, równa liczbie elektronów atomu obojętnego, nosi

nazwę liczby atomowej Z. Liczba atomowa jednoznacznie określa przynależność
atomu do danego pierwiastka chemicznego.
Pierwiastek chemiczny jest zbiorem atomów o jednakowych ładunkach jąder.
W przyrodzie występują pierwiastki chemiczne o liczbach atomowych od 1 (H – wo-
dór) do 94 (Pu – pluton). W reaktorach jądrowych – w sposób sztuczny – zdołano
otrzymać pierwiastki o większej liczbie atomowej, w tym o liczbie atomowej 118.
Liczba nukleonów w jądrze jest nazywana liczbą masową A. Ponieważ liczba ne-
utronów w atomach danego pierwiastka chemicznego może być różna, atomy tego
samego pierwiastka chemicznego mogą się różnić liczbą masową. Odmiany pier-
wiastków chemicznych o jednakowej liczbie atomowej Z, lecz różniące się liczbą
masową A, są nazywane izotopami. Wszystkie pierwiastki chemiczne mają izotopy.
Atomy, których jądra różnią się liczbą protonów i neutronów, nazywane są nuk-
lidami. Nuklidy tego samego pierwiastka chemicznego są zatem izotopami.
Pierwiastki chemiczne są więc mieszaniną izotopów. Z tego względu masy atomo-
we pierwiastków chemicznych nie są liczbami całkowitymi. Masą atomową danego
pierwiastka chemicznego jest stosunek średniej masy atomu tego pierwiastka do
masy 1/12 atomu izotopu węgla o liczbie masowej równej 12.
2.1.2. Budowa atomu

WYKORZYSTANIE MECHANIKI FALOWEJ W TEORII BUDOWY ATOMU
Teorię budowy atomu opracowano z wykorzystaniem mechaniki falowej.
Mechanika falowa umożliwia opisanie zachowania się elektronów w atomach i kry-
ształach. Zgodnie z założeniami mechaniki falowej cząstkom materii przypisuje się
własności charakterystyczne dla światła. Molekularny i falowy charakter światła
należy rozumieć w taki sposób, że światło złożone z tzw. fotonów porusza się
zgodnie z prawami mechaniki falowej. Doświadczalne potwierdzenie słuszności
założeń mechaniki falowej w odniesieniu do atomu stanowi dyfrakcja (ugięcie)
elektronów przechodzących przez kryształy.
STRUKTURA ELEKTRONOWA ATOMU

Położenia i prędkości elektronów otaczających jądro
Rysunek 2.1 atomu, zgodnie z zasadą nieoznaczoności, nie można
Współrzędne z dokładnie opisać. Można tylko określić prawdopodo-
biegunowe bieństwo znalezienia się elektronu w poszczególnych miejs-
cach otaczających jądro. Strukturę elektronową należy sobie
wyobrażać jako chmurę elektronową wokół jądra. Duże praw-
r
θ dopodobieństwo znalezienia się elektronu w danym miejscu
odpowiada dużej gęstości chmury elektronowej.
Gęstość chmury elektronowej na jednostkę objętości ρ
można przedstawić jako iloczyn trzech funkcji, z których
ϕ x każda jest uzależniona odpowiednio od odległości promie-
niowej od jądra r lub kątów θ i ϕ, określających położenie
y danego punktu względem jądra we współrzędnych biegu-
nowych (rys. 2.1):
12
2 roz 6-11-02 22:56 Page 13
R2r2 R2r2 R2r2 2p
1s 2s
r r r
Rysunek 2.2
Radialna gęstość prawdopodobieństwa R2(r)⋅r2 (według P. Wilkesa);
R2r2 – radialna gęstość prawdopodobieństwa, r – odległość promieniowa, 1s, 2s, 2p – oznaczenia podpowłok
elektronowych (porównaj rozdział 2.1.3)
ρ = C⋅R(r)⋅Θ(θ)⋅Φ(ϕ), (2.1)
gdzie:
C – stała.
Prawdopodobieństwo znalezienia się elektronu na danym promieniu najko-
rzystniej można opisać radialną gęstością prawdopodobieństwa R2(r)⋅r2 (rys. 2.2).
Kształty funkcji Θ(θ) podano w tablicy 2.4. Iloczyn funkcji Θ(θ)⋅Φ(ϕ), zwany
czynnikiem funkcji gęstości ΘΦ, przedstawiony w postaci trójwymiarowego wykre-
su, z dostatecznym przybliżeniem obrazuje zewnętrzny kształt atomu (tabl. 2.4).
Funkcje ΘΦ muszą być pomnożone przez funkcję R(r). W wyniku tego następuje
pewna zmiana kształtu figur pokazanych na rysunku 2.2 i „rozmycie“ krawędzi.
STANY ENERGETYCZNE ELEKTRONU W ATOMIE

Elektron poruszający się w polu jądrowym może zajmować tylko ściśle
określone stany energetyczne związane z gęstościami chmur elektronowych. Stan
energetyczny elektronu charakteryzują cztery liczby kwantowe:
główna n = 1, 2, 3, 4, 5, 6 lub 7, n ≥ 1,
poboczna l = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, l ≤ n – 1,
magnetyczna –l ≤ ml ≤ +l,
spinowa ms = ±1/2.
Główna liczba kwantowa n określa liczbę powierzchni węzłowych kulistych, ze
środkiem w jądrze, lub płaszczyzn przechodzących przez jądro, na których gęstość
chmury elektronowej jest równa zeru. Większe liczby świadczą o dużej wielkości
chmur elektronowych. Główna liczba kwantowa określa zatem tzw. powłoki elek-
tronowe poszczególnych stanów energetycznych, oznaczane kolejno liczbami od
1 do 7 lub dużymi literami K, L, M, N, O, P i Q.
Poboczna liczba kwantowa l określa podpowłoki elektronowe, oznaczane
odpowiednio s, p, d, f, gdy l = 0, 1, 2, 3. Określa ona liczbę płaszczyzn węzłowych
przechodzących przez jądro atomu i charakteryzuje moment pędu elektronu.
Magnetyczna liczba kwantowa ml jest miarą orientacji momentu pędu elektronu
i określa składową tego momentu w kierunku przyłożonego pola magnetycznego.
Spinowa liczba kwantowa ms ujmuje wpływ pola magnetycznego wytwarzanego
przez elektron wirujący wokół swojej osi. Znak liczby spinowej zależy od tego,
czy elektron jest ustawiony równolegle, czy antyrównolegle do linii sił pola
magnetycznego.
13
2 roz 6-11-02 22:56 Page 14
Tablica 2.4
Kształty funkcji Θ(θ) oraz trójwymiarowe wykresy czynnika funkcji gęstości Θ(θ)⋅Φ(ϕ) (według P. Wilkesa)
Podpowłoka
Kształty funkcji Θ(θ) Wykresy czynnika funkcji gęstości Θ(θ) ⋅ Φ(ϕ)
Liczby kwantowe1)
l=0
ml = 0
ml = 0 ml = 0
l=1
ml = 0, ±1
ml = –1 ml = 0 ml = +1 ml = ±1 ml = 0
l=2
ml = 0, ±1, ±2
ml = –2 ml = –1 ml = 0 ml = ±1 ml = 0
ml = +2 ml = +1 ml = ±2
1) Porównaj rozdział 2.1.3.
ZAKAZ PAULIEGO
W jednym atomie nie może być dwóch elektronów o identycznej kombinacji
liczb kwantowych. Tak brzmi podstawowe prawo w mechanice kwantowej – zakaz
Pauliego. Maksymalna liczba stanów energetycznych w danej powłoce elektro-
nowej wynosi 2n2. W podpowłoce określonej liczbą l liczba stanów energetycznych
14
2 roz 6-11-02 22:56 Page 15
Tablica 2.5 Maksymalna jest równa 2⋅(2l+1).

Liczba stanów energetycz- Numer liczba elektronów Zapis kwantowy Każdej podpowłoce l
nych elektronu w atomie powłoki na poszczególnych konfiguracji odpowiada 2l+1 war-
elektro- podpowłokach elektronów
nowej na ostatniej powłoce tości ml, a każdej licz-
s p d f bie ml dwie wartości
1 2 1s2 ms = ±1/2. Liczbę stanów
energetycznych elek-
2 2 6 2s2 p 6
tronu w atomie zesta-
3 2 6 10 3s 2p 6d 10 wiono w tablicy 2.5, a
4 2 6 10 14 4s 2p 6d 10 f 14 w tablicy 2.4 przedsta-
5 2 6 10 14 5s 2p 6d 10f 14 ... wiono kształt funkcji
6 2 6 (10) 6s2 p 6(d 10) ...
gęstości ΘΦ dla róż-
nych stanów energe-
7 2 (6) 7s 2(p 6) ...
tycznych.
2.1.3. Klasyfikacja pierwiastków chemicznych

UKŁAD OKRESOWY PIERWIASTKÓW CHEMICZNYCH
Pierwiastki chemiczne uporządkowano według wzrastającej liczby atomowej.
Pierwiastki o zbliżonych własnościach znajdują się obok siebie w tzw. układzie
okresowym pierwiastków (tabl. 2.6). Układ ten został podzielony na siedem
poziomych okresów. W każdym okresie są zgrupowane pierwiastki o stanie ener-
getycznym elektronów w atomach swobodnych opisanych taką samą główną liczbą
kwantową. Kolumny pionowe układu, których jest szesnaście, nazwano grupami.
Pierwiastki chemiczne należące do tej samej grupy charakteryzują się podobną
strukturą podpowłok elektronowych na ostatniej powłoce, co decyduje o zbli-
żonych własnościach tych pierwiastków. W atomach zawierających więcej niż
jeden elektron (tj. poza wodorem) określenie stanów energetycznych staje się
bardziej skomplikowane wskutek wzajemnego oddziaływania elektronów oraz
ekranowania dodatniego ładunku jądra przez elektrony położone bliżej jądra.
Poziomy energetyczne elektronów ulegają wówczas pewnej modyfikacji w sto-
sunku do poziomów określonych dla wzbudzonego atomu wodoru, czyli atomu,
w którym pod wpływem energii dostarczonej z zewnątrz elektron mógłby zająć
pozycje charakteryzujące się wyższym stanem energetycznym niż w atomie
niewzbudzonym. Elektrony w atomach pierwiastków chemicznych o dużej liczbie
atomowej zajmują stopniowo stany o wyższej energii, oznaczane odpowiednio 1s,
2s, 2p, 3s, 3d itd., jak to podano w tablicy 2.5.
Rozmieszczenie elektronów w swobodnych atomach poszczególnych pier-
wiastków chemicznych zestawiono w tablicy 2.6. Fioletowe tło w kolumnach
numerów powłok i podpowłok w tablicy 2.6 wskazuje, które podpowłoki – s, p, d,
f – składające się na poszczególne powłoki elektronowe, zostały zapełnione, zanim
mogą być obsadzone stany następne. Żółte tło w tych kolumnach przedstawia,
które podpowłoki są zapełniane w ostatniej kolejności, zgodnie ze schematem
podanym w sąsiedniej kolumnie tablicy 2.6.
15
2 roz
16
Tablica 2.6
6-11-02 22:56
Page 16
1,0079 4,0026
Układ okresowy pierwiastków
2 6
6,9412 9,0122 10,8117 12,0108 14,0067 15,9994 18,9984 20,1798
2 6 55,8452
2 6
2 6
22,9898 24,3056 26,9815 28,0855 30,9738 32,0666 35,4528 39,9481
2 6
2 6
2 6 10
39,0983 40,0784 44,9559 47,8671 50,9415 51,9962 54,938 55,8452 58,9332 58,6934 63,5463 65,392 69,7231 72,612 74,9216 78,963 79,9041 83,81
10
2 6
2 6
2 6
2 6 10
85,4678 87,621 88,9059 91,2242 92,9064 95,941 98 101,072 102,9055 106,421 107,8682112,4118 114,8183 118,717 121,761 127,63 126,9045 131,292
10
2 6 10
2 6
2 6
2
14
2 6
2 6 10
132,9055137,3277 178,492 180,9479 183,841 186,2071 190,233 192,2173195,0782196,9666 200,592 204,3833 207,21 208,9804 210 210 222
1 10
2 6 10 14
2 6 10
2 6
2 6
2
14
2 6
2 6 10
223 226,05 (261) (262) (266) (264) (269) (268) (269) (272) (277) (285) (289) (293)
2 6 10 14 1 1) 1) 1) 1) 1) 1)
10
2 6 10 14
2 6 10
2 6
2 6
1)
.
138,9055140,1161140,9077 144,243 145 150,363 151,9641 157,253 158,9253 162,53 164,9303 167,263 168,9342 173,043 174,9671
227 232,0381231,0359238,0289 237 244 243 247 247 251 252 257 258 259 262
2 roz 6-11-02 22:56 Page 17
GAZY SZLACHETNE
Pierwiastki zestawione w prawej kolumnie układu okresowego, zakwalifikowane
do grupy 0 (VIII A), to gazy szlachetne. Mają one trwałe konfiguracje elektronowe,
charakteryzujące się całkowitym wypełnieniem wszystkich powłok elektronowych.
Liczba powłok jest zależna od okresu, w którym dany gaz szlachetny występuje.
Liczba elektronów na ostatniej powłoce, tzw. elektronów walencyjnych, w przypad-
ku gazów szlachetnych wynosi 8. Gazy szlachetne są chemicznie obojętne.
METALE ALKALICZNE I ZIEM ALKALICZNYCH

Pierwiastki zestawione w grupie I A noszą nazwę metali alkalicznych, a w gru-
pie II A – metali ziem alkalicznych. Atomy tych pierwiastków zawierają 1 lub 2
elektrony walencyjne, które są łatwo oddawane w przypadku łączenia się z innymi
atomami. W związku z tym pierwiastki te są nazywane elektrododatnimi. Podobnie
zachowują się metale przejściowe oraz metale ziem rzadkich.
Elektrododatniość pierwiastków zmniejsza się w miarę wzrostu liczby elek-
tronów na ostatniej powłoce.
METALE PRZEJŚCIOWE
W atomach metali przejściowych, zestawionych w grupach III B do VIII B oraz
I B i II B okresów 4 do 6, dwie pierwsze powłoki są częściowo zapełniane
elektronami dopóty, dopóki nie nastąpi ich całkowite zabudowanie. Natomiast
w trzeciej i następnych powłokach przed zapełnieniem podpowłok d następuje
obsadzenie podpowłok s wyższej powłoki. Jest to spowodowane mniejszą energią
elektronów zapełniających podpowłoki d powłoki (n – 1) od energii elektronów
obsadzających podpowłoki s odpowiednio wyższych powłok n.
METALE ZIEM RZADKICH

W atomach metali ziem rzadkich zwanych lantanowcami, zestawionych w 6
okresie, podpowłoka 4f jest zapełniana po wypełnieniu podpowłoki 6s i po wejściu
jednego elektronu do podpowłoki 5d.
AKTYNOWCE
W przypadku aktynowców zestawionych w 7 okresie, podpowłoka 5f jest
zapełniana po zapełnieniu podpowłoki 7s i po wejściu jednego elektronu do pod-
powłoki 6d.
PIERWIASTKI AMFOTERYCZNE
Pierwiastki grup III A, IV A i V A są amfoterami, a ich atomy w reakcjach z in-
nymi atomami mogą zarówno oddawać własne elektrony walencyjne, jak i przyj-
mować elektrony walencyjne należące do innych atomów.
NIEMETALE
Pierwiastki grup VI A i VII A, zwane niemetalami lub metaloidami, należą do
typowych pierwiastków elektroujemnych, gdyż atomy tych pierwiastków łatwo
przyjmują elektrony walencyjne innych atomów.
17
2 roz 6-11-02 22:56 Page 18
2.1.4. Wiązania pierwotne i wtórne między atomami

ISTOTA WIĄZAŃ MIĘDZY ATOMAMI
Tworzenie się wiązań między atomami polega na wymianie lub uwspólnieniu
elektronów walencyjnych. W tablicy 2.7 podano energię poszczególnych rodzajów
wiązań, występujących między atomami lub cząsteczkami.
Tablica 2.7
Energia wiązań między atomami w różnych substancjach
Energia wiązania
Rodzaj wiązania Substancja eV/atom, jon,
kJ/mol
cząsteczkę
NaCl 640 3,3
Jonowe
MgO 1000 5,2
Si 450 4,7
Kowalencyjne
C (diament) 713 7,4
Hg 68 0,7
Al 324 3,4
Metaliczne
Fe 406 4,2
W 849 8,8
Ar 7,7 0,08
Van der Waalsa
Cl 2 31 0,32
NH 3 35 0,36
Wodorowe
H2 0 51 0,52
KLASYFIKACJA WIĄZAŃ PIERWOTNYCH MIĘDZY ATOMAMI

Wyróżnia się następujące wiązania między atomami:
jonowe,
atomowe, zwane też kowalencyjnymi,
metaliczne.
WIĄZANIE JONOWE
Gdy elektrony walencyjne jednego atomu elektrododatniego są przyłączane
przez drugi atom elektroujemny, powstaje wiązanie jonowe (rys. 2.3a i b). W wy-
niku utraty elektronów walencyjnych przez jeden atom i przyłączenia tych elek-
tronów przez drugi, oba atomy uzyskują oktetowe konfiguracje elektronowe, takie
jakimi charakteryzują się gazy szlachetne. Wiązania jonowe są tworzone przez
atomy, w których występuje odpowiednio brak i nadmiar jednego lub dwóch elek-
tronów walencyjnych.
Wiązanie jonowe powoduje dużą rezystywność i oporność cieplną oraz kruchość
uzyskiwanych substancji, które są przezroczyste, często o różnym zabarwieniu.
18
2 roz 6-11-02 22:56 Page 19
a) c) e)
do do
jonu + jonu +
do do
jonu + jonu +
– przyciąganie
– uwspólnione elektrony powłoki elektronowe
b) d) f)
– –
Na+ Cl Na+ Cl H
Cl– Na+ Cl– Na+

H C H
Na+ Cl– Na+ Cl–

H
Cl– Na+ Cl– Na+
siła uwspólniony uwspólniony
przyciągania elektron od elektron od gaz elektronów rdzenie
Coulomba węgla wodoru walencyjnych kationowe
Rysunek 2.3
Schemat pierwotnych wiązań między atomami:
a) i b) jonowe (b – na przykładzie NaCl),
c) i d) kowalencyjne (d – na przykładzie CH4 ),
e) i f) metaliczne
WIĄZANIE ATOMOWE CZYLI KOWALENCYJNE

W przypadku atomów pierwiastków elektroujemnych – zwykle gazów – elek-
trony walencyjne pierwotnie różnych atomów tworzą pary elektronów należące
wspólnie do jąder dwóch atomów. Wiązania tworzone przez takie uwspólnione
elektrony są nazywane atomowymi czyli kowalencyjnymi (rys. 2.3c i d). Wiązania
atomowe, poza gazami, występują także w substancjach stałych, takich jak np. Si,
Ge i diament.
WIĄZANIE METALICZNE
Wiązanie metaliczne występuje w dużych skupiskach atomów pierwiastków
metalicznych, które po zbliżeniu się na wystarczająco małą odległość, charak-
terystyczną dla stałego stanu skupienia, oddają swoje elektrony walencyjne na
rzecz całego zbioru atomów. Elektrony walencyjne przemieszczają się swobodnie
19
2 roz 6-11-02 22:56 Page 20
pomiędzy rdzeniami atomowymi (jonami dodatnimi), tworząc tzw. gaz elektrono-

wy, charakterystyczny dla wiązania metalicznego (rys. 2.3e i f).
Wiązanie metaliczne nie ma charakteru kierunkowego, jak pozostałe rodzaje
wiązań. Rdzenie atomowe na skutek elektrostatycznego oddziaływania elektronów
swobodnych dążą do jak najgęstszego wypełnienia przestrzeni.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
WIĄZAŃ WTÓRNYCH LUB SIŁAMI VAN DER WAALSA
Wiązania wtórne występują między wszystkimi atomami lub cząsteczkami, lecz
ich obecność może być stwierdzona, jeżeli występuje choć jedno z trzech wiązań
pierwotnych. Wiązania wtórne są ewidentne między atomami gazów szlachetnych,
które mają stabilną strukturę elektronową, a ponadto między cząsteczkami utwo-
rzonymi w wyniku wiązań kowalencyjnych. Siły van der Waalsa występują między
dipolami cząsteczek lub atomów. Elektryczne dipole występują w przypadku
rozdzielenia ładunków dodatnich i ujemnych w atomie lub cząsteczce. Wiązanie
van der Waalsa jest wynikiem przyciągania siłami Coulomba między dodatnim
końcem jednego a ujemnym końcem drugiego dipola (rys. 2.4). Oddziaływania
takie występują między:
dipolami wyindukowanymi,
dipolami wyindukowanymi i cząsteczkami spolaryzowanymi (które wykazują
dipole okresowo),
cząsteczkami spolaryzowanymi.
a) b) c)
O H H O
H+ H+
Cl– Cl– H H
– przyciąganie H H
Rysunek 2.4
Przykłady wtórnych wiązań między cząsteczkami:
a) przyciąganie siłami van der Waalsa między chwilowymi dipolami
b) przyciąganie siłami Londona
c) wiązanie wodorowe
WIĄZANIA MIĘDZY CHWILOWYMI DIPOLAMI

Wiązania międzycząsteczkowe powstają w wyniku przyciągania siłami van der
Waalsa, które występują między chwilowymi dipolami elektrycznymi, utworzony-
mi z atomów na skutek nierównomiernego rozkładu ładunków w ich chmurach
elektronowych. Siły te powodują skraplanie gazów szlachetnych oraz łączą w stan
stały cząsteczki, np. H2, F2, Cl2, N2, powstałe w wyniku wiązania atomowego.
20
2 roz 6-11-02 22:56 Page 21
WIĄZANIA SIŁAMI LONDONA

Dipole elektryczne mogą być wykreowane lub wyindukowane w atomach lub
cząsteczkach, które normalnie są elektrycznie obojętne. Siły Londona mogą wystą-
pić między cząsteczkami w przypadku okresowych zmian ładunku w cząsteczkach,
powodując ich przyciąganie.
WIĄZANIE WODOROWE
Wiązanie wodorowe jest najsilniejszym specjalnym wiązaniem wtórnym
między spolaryzowanymi cząsteczkami. Występuje ono między cząsteczkami,
w których wodór jest kowalencyjnie związany z fluorem (HF), tlenem (H2O) lub
azotem (NH3). W każdym wiązaniu H–F, H–O lub H–N pojedynczy elektron
wodoru jest uwspólniony z innym atomem. Wodorowy koniec wiązania jest dodat-
nio naładowany przez obnażony proton, który nie jest ekranowany przez żaden
elektron. Ten silnie dodatnio naładowany koniec cząsteczki jest przyciągany przez
przeciwny, ujemnie naładowany, koniec innej cząsteczki.
21
2 roz 6-11-02 22:56 Page 22
1 4 5
Jeszcze dziś trudno jest ustalić, który z metali został użyty przez ludzkość jako pierwszy. Z pewnością ludzie od
dawna stosowali te metale, które w stanie rodzimym pochodziły z meteorytów, takie jak złoto, srebro, miedź
i żelazo. Znaczący postęp w zastosowaniu metali osiągnięto dopiero po opanowaniu metod uzyskiwania metali
3
z rud. W połowie III millenium p.n.e. w Azji Mniejszej i Egipcie zaczęła się cywilizacja epoki brązu, by do 2000 r.
p.n.e. rozprzestrzenić się na cały basen Morza Śródziemnego i Europę Południową, a ok. trzech wieków później
również na Europę Środkową. Znakomity poziom techniczny oraz bardzo wysoki kunszt artystyczny ówczesnych
twórców reprezentują liczne znalezione zabytki, jak odlew głowy Naramsina - akadyjskiego władcy imperium
powstałego na gruzach Sumeru, znaleziony na wysypisku śmieci w Niniwie (obecnie na przedmieściach Mosulu
w Iraku) z XXIII wieku p.n.e. (1), miecz inkrustowany złotem z grobowców królewskich w Mykenach w Grecji
z XVI wieku p.n.e. (2), rytualne naczynia z Chin, z okresu dynastii Shang na przełomie XII/XIII wieku p.n.e. (3),
(4), (6 - naczynie na wino „you”), (7 - misa „pan”) oraz dynastii Zhou z przełomu XII/XI wieku p.n.e. (5). W roku
1978 w grobowcu markiza Yi, władcy państwa Zeng, z 433 roku p.n.e. w Leigudun w prowincji Hubei odkryto
zestaw 64 dzwonków z brązu o rozmiarach od 20 cm do 1,5 m i łącznej masie niemal 3 ton, będący antycznym
chińskim instrumentem muzycznym (8). Statuetka z brązu iberyjskiego wojownika (obecnie Hiszpania) pochodzi
z I tysiąclecia p.n.e. (9). Dekoracja wrót okutych brązem (10) pochodzi ze wzgórza Balawat, kryjącego ruiny
starożytnego miasta Imgurenlil z czasów Salmanassara III, panującego w Asyrii (obecnie Irak Północny) w latach
7 8
10 11
12
22
2 roz 6-11-02 22:56 Page 23
15
9 13 14
17 18 20
16
859-824 p.n.e. Kot z brązu pochodzi z Egiptu z ok. 600 roku p.n.e. (11). Symbolem Rzymu do dziś jest Wilczyca
Kapitolińska wykonana z brązu w V wieku p.n.e. (12), gdy sylwetki bliźniąt Romulusa i Remusa, mitycznych
założycieli Wiecznego Miasta, są dziełem A. Pallaiola i zostały dodane do pomnika w XV wieku n.e. Liczne 19
dowody opanowania technologii brązu pochodzą z Grecji, jak rzeźba z Delf z 450 roku p.n.e. (13), statuetka
z okresu geometrycznego (14), statua Posejdona z ok. 460 r. p.n.e. (15) znaleziona przez rybaków ze Skiathos
w pobliżu przylądka Artemisja w Euboei w 1928 roku (gdy lewe ramię tego posągu znaleziono już w 1926 roku)
lub woźnica rydwanu z 475-470 roku p.n.e. podarowanego do Delf przez ówczesnego zarządcę Sycylii (16).
Puchar brązowy z okresu wczesnej kultury celtyckiej z ok. 400 roku p.n.e. z Basse-Yutz w Lorraine we współcze-
snej Francji (17), z elementami z cyny oraz inkrustowany koralami dowodzi kontaktów Celtów z ówczesnym
światem, głównie ze Scytami i Etruskami. Statuetka z brązu bogini nieba Hathor pochodzi z II wieku p.n.e.,
z Egiptu, a germańskiego boga płodności Frejra z XI wieku n.e. z terenów obecnej Szwecji (20). Potężny posąg
w Pawilonie Wielkiego Buddy - największym drewnianym budynku na świecie, w świątyni Todaidżi w Japonii
został wykonany z brązu, jako największy wizerunek Buddy w Japonii, przez koreańskiego rzeźbiarza Kimimaro
w 752 roku n.e. Na odlew zużyto 444 tony brązu, wysokość siedzącego Buddy wynosi 16 m, twarz ma 5 m
wysokości i 3 m szerokości, a uszy mają 2,4 m długości. Piedestał, na którym siedzi ma 21 m obwodu i składa
się z 56 płatków lotosu odlanych z brązu.
23
2 roz 6-11-02 22:56 Page 24
2.2. Ogólny przegląd

głównych grup materiałów
inżynierskich
2.2.1. Podstawowe grupy materiałów
PODSTAWOWE GRUPY MATERIAŁÓW
Materiałami w pojęciu technicznym nazywane są ciała stałe o własnościach
umożliwiających ich stosowanie przez człowieka do wytwarzania produktów.
Najogólniej wśród materiałów o znaczeniu technicznym można wyróżnić:
Rysunek 2.5 materiały naturalne, wymagające jedynie nadania kształtu, do technicznego
Rodzaje wiązań między zastosowania,
atomami występującymi materiały inżynierskie, nie występujące w naturze lecz wymagające zastosowa-
w podstawowych grupach nia złożonych procesów wytwórczych do ich przystosowania do potrzeb
materiałów inżynierskich technicznych po wykorzystaniu surowców dostępnych w naturze.
Przykładami materiałów naturalnych są: drew-
no, niektóre kamienie, skały i minerały. Do pod-
KOWALEN- stawowych grup materiałów inżynierskich trady-
półprzewodniki CYJNE polimery cyjnie są zaliczane:
metale i ich stopy,
polimery,
materiały ceramiczne.
Podstawą podanej klasyfikacji jest istota wią-
zań między atomami tworzącymi dany materiał,
METALICZNE WTÓRNE
utrzymujących je w skoordynowanych przestrzen-
nie układach i determinujących podstawowe
własności materiału (rys. 2.5).
Ponadto można wymienić materiały kompozy-
JONOWE towe, tworzone przez połączenie dowolnych
dwóch z wymienionych materiałów inżynierskich
ceramika i szkło w monolityczną całość, co zapewnia uzyskanie
metale
innych własności od właściwych dla każdego
z materiałów składowych (rys. 2.6).
2.2.2. Metale i ich stopy

PODSTAWOWE WŁASNOŚCI METALI I ICH STOPÓW
Metale charakteryzują się wiązaniem metalicznym. Na rysunku 2.7 przed-
stawiającym układ okresowy pierwiastków chemicznych zaznaczono pierwiastki
będące metalami.
24
2 roz 6-11-02 22:56 Page 25
2.2. Ogólny przegląd głównych grup

materiałów inżynierskich
Rysunek 2.6 Układy wieloskładnikowe złożone z więcej niż jed-

Podstawowe grupy mate- nego pierwiastka, charakteryzujące się przewagą
riałów inżynierskich KOMPOZYTY wiązania metalicznego tworzą stopy metali.
Składy stopów metali są zawarte w szerokich gra-
nicach bez obowiązywania zasad stechiometrii.
Metale i ich stopy cechują następujące włas-
szkła ności:
metaliczne dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne,
dodatni temperaturowy współczynnik rezysty-
METALE POLIMERY wności (opór elektryczny zwiększa się z pod-
wyższeniem temperatury),
połysk metaliczny, polegający na odbijaniu
promieni świetlnych od wypolerowanych
półprzewodniki CERAMIKA grafit
naprzewodniki powierzchni,
plastyczność, czyli zdolność do trwałych
odkształceń pod wpływem przyłożonych
naprężeń.
PROCESY TECHNOLOGICZNE METALI I STOPÓW

Metale otrzymuje się z rud, będących najczęściej tlenkami. Procesy metalur-
giczne polegają zwykle na redukcji, prowadzącej do ekstrakcji metalu z rudy oraz
na rafinacji, usuwającej z metalu pozostałe zanieczyszczenia. Elementy metalowe
zwykle wykonywane są metodami odlewniczymi, przeróbki plastycznej lub obróbki
skrawaniem, a często także metalurgii proszków. Własności metali i stopów są
kształtowane metodami obróbki cieplnej, a powierzchnia elementów metalowych
często jest uszlachetniana metodami inżynierii powierzchni, zwiększającymi m.in.
odporność na korozję lub odporność na zużycie.
Rysunek 2.7
Układ okresowy
pierwiastków
chemicznych;
metale zaznaczo-
no na zielono
25
2 roz 6-11-02 22:56 Page 26
PODSTAWOWE STOPY METALI

Najczęściej użytkowanymi spośród materiałów metalowych są stale, czyli stopy
żelaza z węglem i innymi pierwiastkami, a także stopy odlewnicze żelaza tzn. stali-
wa i żeliwa. Szczegółowe informacje o tych grupach materiałów metalowych przedsta-
wiono w rozdziale 6.
Liczną grupę stosowanych materiałów metalowych stanowią również metale
nieżelazne i ich stopy, opisane szczegółowo w rozdziale 7.
2.2.3. Polimery
STRUKTURA POLIMERÓW
Rysunek 2.8
Układ okresowy
pierwiastków
chemicznych;
pierwiastki
tworzące polimery
zaznaczono na
fioletowo
Polimery, nazywane także tworzywami sztucz-

atom H podstawowa nymi lub plastikami, są materiałami organiczny-
jednostka
atom C mer monomeryczna mi, złożonymi ze związków węgla. Polimery są
tworzone przez węgiel, wodór i inne pierwiastki
niemetaliczne z prawego górnego rogu układu
okresowego (rys. 2.8). Polimery są makroczą-
steczkami i powstają w wyniku połączenia
wiązaniami kowalencyjnymi w łańcuchy wielu
grup atomów zwanych monomerami jednego lub
kilku rodzajów (rys. 2.9). W skład polimerów
Rysunek 2.9 wchodzą również dodatki barwników lub pig-
Schemat prostoliniowego odcinka typowego łańcucha mentów, katalizatorów, napełniaczy, zmiękczaczy
polietylenu (cały łańcuch może zawierać 50 000 (plastyfikatorów), antyutleniaczy i innych.
podstawowych jednostek monomerycznych) Prosty monomer jest cząsteczką etylenu C2H4.
W wyniku zastąpienia atomu wodoru w tych
26
2 roz 6-11-02 22:56 Page 27
2.2. Ogólny przegląd głównych grup

cząsteczkach przez CH3 powstaje polipropylen, przez C6H5 – polistyren, przez Cl

– polichlorek winylu. Inne polimery zawierają atomy tlenu (np. akryliki), azotu
(nylony), krzemu (silikony) i fluoru (fluoroplastiki). Zastąpienie wszystkich ato-
mów wodoru przez fluor w monomerze etylenu powoduje uzyskanie politetra-
fluoroetylenu (teflonu).
PODSTAWOWE WŁASNOŚCI POLIMERÓW

Polimery charakteryzują się:
małą gęstością,
izolacyjnymi własnościami cieplnymi i elektrycznymi (z wyjątkiem przewodzą-
cych prąd elektryczny – porównaj rozdz. 8.3.6),
słabo odbijają światło i zwykle są przezroczyste.
Wiele z polimerów jest giętkich i odkształcalnych, lecz nie nadają się do pracy
w podwyższonej temperaturze.
PODSTAWOWE GRUPY POLIMERÓW

Ze względu na własności użytkowe polimery dzielą się na plastomery i elasto-
mery, szczegółowo opisane w rozdziale 8.3.
Plastomerami są polimery charakteryzujące się wydłużeniem przy rozerwaniu
zwykle nieprzekraczającym 200%, chociaż polietylen lub polipropylen wykazujące
maksymalne wydłużenie kilkaset procent też są zaliczane do tej grupy polimerów.
Plastomery dzielą się na polimery termoplastyczne (termoplasty) i polimery
utwardzalne (duroplasty).
Elastomerami są polimery cechujące się skłonnością do dużych odkształceń
sprężystych, a po poddaniu dużemu odkształceniu w temperaturze pokojowej i po
odciążeniu powracają do pierwotnej postaci lub bardzo do niej zbliżonej.
PROCESY TECHNOLOGICZNE POLIMERÓW

Zwykle surowcem do wytwarzania polimerów jest ropa naftowa. W takim przy-
padku łączenie monomerów w makrocząstki następuje podczas polireakcji, tj.
polimeryzacji, kopolimeryzacji, polikondensacji lub poliaddycji.
2.2.4. Materiały ceramiczne

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁÓW CERAMICZNYCH
Ceramikę stanowią materiały nieorganiczne o jonowych i kowalencyjnych
wiązaniach międzyatomowych, wytwarzane zwykle w wysokotemperaturowych
procesach związanych z przebiegiem nieodwracalnych reakcji, chociaż do tej
grupy materiałów zaliczane są również szkła oraz beton i cement, pomimo że przy
ich wytwarzaniu zachodzą nie wszystkie z tych procesów.
Na rysunku 2.10 przedstawiono liczne pierwiastki chemiczne wchodzące
w skład materiałów ceramicznych, które mogą być wytwarzane w wyniku
połączenia metali (zielone) i siedmiu kluczowych pierwiastków niemetalicznych
(różowe). Wiele praktycznie stosowanych materiałów ceramicznych zawiera związ-
ki lub roztwory więcej niż dwóch spośród wskazanych pierwiastków chemicznych.
27
2 roz 6-11-02 22:56 Page 28
KLASYFIKACJA MATERIAŁÓW CERAMICZNYCH

Najogólniej do szeroko rozumianych materiałów ceramicznych można zaliczyć
ceramikę inżynierską, cermetale, ceramikę porowatą, szkła, ceramikę szklaną,
opisane w rozdziałach 8.1, 8.2.7 i 8.2.8.
Rysunek 2.10
Układ okresowy
pierwiastków
chemicznych;
metale zaznaczo-
no na zielono
a inne główne
pierwiastki
tworzące mate-
riały ceramiczne
zaznaczono
na różowo
2.2.5. Materiały kompozytowe

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA I KLASYFIKACJA KOMPOZYTÓW
Materiały kompozytowe są połączeniami dwóch lub więcej odrębnych i nieroz-
puszczających się w sobie faz, z których każda odpowiada innemu podstawowemu
materiałowi inżynierskiemu, zapewniającymi lepszy zespół własności i cech struk-
turalnych, od właściwych dla każdego z materiałów składowych oddzielnie (rys.
Rysunek 2.11 2.11). Materiały kompozytowe, dzielą się
Klasy materiałów ze względu na osnowę metalową, polime-
kompozytowych METALE rową lub ceramiczną. Materiały kompo-
zytowe szczegółowo opisane w rozdziale
osnowa metalowa osnowa metalowa 8.4, znajdują współcześnie zastosowanie
włókno ceramiczne włókno polimerowe
między innymi w sprzęcie kosmicznym,
samolotach, samochodach, łodziach,
osnowa ceramiczna osnowa polimerowa jachtach, szybowcach i sprzęcie sporto-
włókno metalowe włókno metalowe
wym.
Faza powodująca wzmocnienie kom-
pozytów, nazywana także zbrojeniem,
może być wprowadzona w postaci drob-
CERAMIKA POLIMERY
nych cząstek, niekiedy dyspersyjnych,
krótkich włókien lub płatków, a także
osnowa ceramiczna osnowa polimerowa włókien ciągłych.
włókno polimerowe włókno ceramiczne
28
2 roz 6-11-02 22:56 Page 29
2.3. Znaczenie materiałów

inżynierskich w rozwoju
cywilizacyjnym ludzkości
2.3.1. Współczesne zastosowania
PRZYKŁADY ZASTOSOWANIA
MATERIAŁÓW INŻYNIERSKICH WE WSPÓŁCZESNYCH PRODUKTACH
Nowoczesne produkty nie mogłyby być częstokroć zaprojektowane i wytwo-
rzone bez użycia wielu materiałów, jak również nie mogłyby bez nich działać
w warunkach eksploatacji przewidzianych dla nich oraz przy wymaganym bardzo
wysokim poziomie niezawodności. Zdawać sobie należy jednak sprawę, że współ-
czesny produkt złożony jest z bardzo wielu elementów, wykonanych z bardzo
różnych materiałów. Przykładowo, typowy samochód składa się z około 15 000
elementów, a samolot pasażerski z ponad 4 000 000 elementów. Do produkcji
samochodu wykorzystuje się zarówno stale, jak i inne stopy metali, w tym także
wytworzone metodami metalurgii proszków, materiały ceramiczne i szkła,
różnorodne materiały polimerowe, jak i kompozytowe (rys. 2.12). Znacznie
większą gamę różnorodnych materiałów trzeba wykorzystać przy produkcji
samolotu pasażerskiego. Na rysunku 2.13 przykładowo podano zastosowanie
materiałów kompozytowych na różne elementy tego złożonego produktu.
Rysunek 2.14 przedstawia przykład zastosowania materiałów kompozytowych
w produkcji ciężkiego samolotu transportowego. Większą liczbę przykładów zas-
tosowania materiałów kompozytowych w lotnictwie cywilnym, wojskowym oraz
w budowie śmigłowców przedstawiono na rysunkach 2.15÷2.19. W tablicy 2.8
podano przykładowo wytwarzane z materiałów kompozytowych podzespoły
współczesnych samolotów produkowanych przez różne firmy. Rysunek 2.20
przedstawia historyczny rozwój zastosowań materiałów kompozytowych w lot-
nictwie w ostatnich dziesięcioleciach i wpływ tych rozwiązań konstrukcyjnych na
całkowitą masę materiałów kompozytowych zastosowanych w samolotach i śmig-
łowcach. Do wytworzenia turbośmigłowego silnika odrzutowego (rys. 2.21) samo-
lotu pasażerskiego są natomiast stosowane głównie metale nieżelazne i ich stopy,
w tym: tytanu (38%), niklu (37%), chromu (12%), kobaltu (6%), aluminium (5%),
niobu (1%) i tantalu (0,02%). Przykłady wykorzystania stopów aluminiowo-
litowych w samolotach pasażerskich oraz wojskowych samolotach myśliwsko–
szturmowych podano natomiast na rysunkach 2.22 i 2.23, a składy chemiczne
zastosowanych materiałów zestawiono w tablicy 2.9.
29
2 roz
ceramiczna świeca tarcza koła ze stali lub stopu aluminium

zapłonowa w silniku
30
Rysunek 2.12
gniazda zaworów
6-11-02 22:57
z węglików spiekanych
elementy świateł z tworzywa sztucznego
Page 30
kadłub silnika z żeliwa

lub stopu aluminium
chłodnica ze stopu miedzi
element układu
wydechowego
ze stali odpornej
na korozję
Zastosowanie różnych materiałów na elementy samochodu osobowego (na przykładzie Mercedesa SLK)
2 roz
oprofilowanie konstrukcji wsporczej klap: lotki ster pionowy (włókno węglowe)

– część przednia (włókno węglowe/włókno (włókno węglowe)
aramidowe + mata z włókniny aramidowej)
– część tylna (włókno węglowe/włókno szklane) Rysunek 2.13
6-11-02 22:57
klapy tylne:
– zewnętrzne (włókno węglowe) krawędzie spływu
oprofilowanie zastrzałów silnika – wewnętrzne (włókno węglowe/ nieruchomej
(włókno aramidowe/włókno szklane) włókno szklane) usztywnionej części
pokrycia
Page 31
oprofilowanie krawędzi (włókno węglowe/

kanały systemu klimatyzacyjnego (włókno szklane) włókno aramidowe
(włókno aramidowe) + mata z włókniny
gniazdo zasilania aramidowej)
pomocniczego
klapy komory (włókno węglowe)
podwozia na dziobie ster wysokości
(włókno węglowe) (włókno węglowe)
(opracowano na podstawie materiałów firmy Boeing)
krawędzie spływu nieruchomej

interceptory usztywnionej części pokrycia:
(włókno węglowe) – górna powierzchnia
(włókno węglowe/
w rozwoju cywilizacyjnym ludzkości
włókno szklane)
– dolna powierzchnia
oprofilowanie pomiędzy skrzydłami (włókno węglowe/
a kadłubem (włókno węglowe/ włókno aramidowe
włókno aramidowe/włókno szklane) + mata z włókniny
aramidowej)
2.3. Znaczenie materiałów inżynierskich
i (włókno węglowe/włókno aramidowe

+ mata z włókniny aramidowej)
krawędzie spływu nieruchomej

elementy osłony silnika usztywnionej części pokrycia:
(włókno węglowe) (włókno węglowe/włókno aramidowe
+ mata z włókniny aramidowej)
Boeing 737 – w nawiasach podano rodzaje włókien użytych do zbrojenia materiałów kompozytowych
Przykłady zastosowania nowoczesnych materiałów kompozytowych na elementy samolotu pasażerskiego
– klapy komory podwozia kadłuba (włókno węglowe)

– oprofilowanie podwozia i klapy komór podwozia dolna powierzchnia krawędzi natarcia płata
w skrzydłach (włókno węglowe/włókno aramidowe) (włókno aramidowe/włókno szklane)
31
2 roz 6-11-02 22:57 Page 32
Rysunek 2.14
Zastosowanie nowoczesnych materiałów w samolocie transportowym Lockheed C–5A
element z materiału kompozytowego

zbrojonego włóknem szklanym
element z materiału kompozytowego zbrojonego włóknem szklanym,
z rdzeniem aluminiowym o strukturze plastra miodu
aluminiowa struktura plastra miodu
metalowe poszycie, rdzeń z innego materiału
element z materiału kompozytowego

o strukturze plastra miodu pokrytego warstwą tytanową
32
2 roz 6-11-02 22:57 Page 33

Rysunek 2.15
Przykład zastosowania materiałów kompozytowych w a) wiropłacie wojskowym V–22 „Osprey“, b) bombowcu
wojskowym B–2 „Stealth“
a)
materiał kompozy-
towy o osnowie
epoksydowej zbrojony
włóknem węglowym
stopy metali
materiał kompozyto-
wy zbrojonym
włóknem szklanym
inne materiały
0 50 100
UDZIAŁ MASOWY (%)
b)
33
2 roz 6-11-02 22:57 Page 34
Rysunek 2.16
Przykłady zastosowania materiałów kompozytowych w produkcji współczesnych samolotów wojskowych
oraz promu kosmicznego
Samolot wojskowy myśliwsko–szturmowy F–15 Śmigłowiec wojskowy Hawk
stateczniki poziome i pionowe stateczniki poziome

(kompozyt borowo–epoksydowy) (kompozyt borowo–epoksydowy)
Samolot wojskowy myśliwsko–szturmowy F–14 Prom kosmiczny
stateczniki poziome poszycie kadłuba

(kompozyt borowo–epoksydowy) (kompozyt borowo–aluminiowy)
Samolot wojskowy myśliwsko–szturmowy Samolot wojskowy bombowy B–1B
Mirage 2000 i Mirage 4000
stateczniki pionowe wzmocnienie podłużne

(kompozyt borowo–epoksydowy) (kompozyt borowo–aluminiowy)
Samolot wojskowy myśliwsko–szturmowy F–18 Samolot wojskowy bombowy B–1B

poszycie skrzydeł klapa (kompozyt zintegrowana tylne pokrywy
(kompozyt węglowo– węglowo– brzechwa sterująca awioniki
epoksydowy) epoksydowy) podłużnica
grzbietowa
poszycie kadłuba
(kompozyt węglowo–
epoksydowy)
pokrywa
komory
zbrojenia
podłużnica
grzbietowa klapa
(kompozyt węglowo– Stateczniki poziome i pionowe oprofilowanie wahliwie zamontowany
epoksydowy) (kompozyt borowo–epoksydowy) skrzydła silnik odrzutowy
34
2 roz 6-11-02 22:57 Page 35

Rysunek 2.17
Przykłady zastosowania materiałów kompozytowych na elementy i podzespoły samolotów pasażerskich Boeing:
a) i b) 737, c) 727, d) 757, e) i f) 767
struktura skrzynkowa żebra wzmacniające

aluminiowy osprzęt ster wysokości
i dźwigary płata pokrywa szczeliny
między kadłubem belki
i skrzydem krawędzi
a) długość: 130 cm spływu
szerokość: 56 cm płata
powierzchnia: 1,5 m2
masa: 5 kg b)
krawędź
aluminiowy rdzeń natarcia
o strukturze plastra miodu
odejmowana
dolne i górne poszycie krawędź
żebro z włókna z kompozytu natarcia
szklanego
oprofilowane
płyty górnego poszycia końcówki skrzydła
zespół żebra o strukturze plastra miodu
wspornika
siłownika
poszycie z kompozytu włókna z poliamidów
wzmocnione włóknami aromatycznych
zespół tylnego węglowymi
c)
dźwigara płata
d)
rozpórka
zespół główny
nawrotnik
wentylatora
zespół przedniego rdzeń
łączniki dźwigara i krawędź o strukturze osłona wentylatora
zawiasów natarcia plastra miodu
(pięć miejsc) osłona
zawiasy płata wychylnego wylotu
łączniki (pięć miejsc)
górnego
siłownika
oprofilowanie steru
płyta dolnego poszycia kierunkowego
o strukturze plastra miodu szczegół krawędzi natarcia
przeciwciężar żebro
f) zamykające
e) 100 cm
61 łączniki siłownika tylny dźwigar
m
0c
0c
ramiona płata m (dwa)

A przedni dźwigar
9
wychylnego
10
płata
(pięć)
łącznik
przekrój A–A zawiasów maks. 42 cm
(pięć) A 30 cm
15 cm
chłodnica 250 cm typowy przekrój
35
2 roz 6-11-02 22:57 Page 36
Rysunek 2.18
Przykłady zastosowania materiałów kompozytowych na elementy i podzespoły samolotów pasażerskich
i wojskowych oraz wiropłatów: a) L–1011, b) F–16, c) B–1B, d) V–22, e) F–16, f) A–6
lite żebra z laminatu (trzy)
usztywnione zakończenie
zintegrowane poszycie kompozytowy
a) dźwigary b) antena VHF ster kierunku
kształtowe
kompozytowe
poszycie
statecznika
czop użebrowanie układu wykonawczego

żebra kratownicowe (sześć)
kształtowe kołpaki żeber
zastrzały aluminiowe nasadka
zdwajacz wewnętrzne
element wewnętrzny poszycie kompozytowa
ustalający
zdwajacz krawędź
uszczelnienie natarcia moduł skrzynkowy
c) cm
5 0 nasadka poszycie
4
zewnętrzne
zdwajacz
A
kompozytowe
zespół poszycie
prowadnicy poszycie epoksydowe kształtka krawędzi
górne spływu (włókna
120 cm wzmocnione włóknami e)
zespół drzwi węglowymi, pokryte szklane)
drzwi
zespół zawiasów włóknami ceramicznymi
d)
rdzeń
(aluminium)
kompozytowe
poszycie nasadka
dolne ściągacz krawędzi spływu
zewnętrzny (stal nierdzewna)
hamulec (włókna szklane)
klapy
klapolotki
f) żebra krawędzi natarcia włókna węglowe
aluminium
skrzele
tytan
przekrój skrzydła w osi symetrii
36
2 roz 6-11-02 22:57 Page 37

Rysunek 2.19
Zastosowanie materiałów kompozytowych bor
borowo–epoksydowych do wytwarzania
tytanowy przedni
statecznika samolotu wojskowego F–14A element usztywniający
stalowy użebrowany
aluminiowa krawędź trzpień mocujący
natarcia płata
podpora zewnętrzna
główne połączenie
klejone podpora wewnętrzna
czopy przenoszące
siły tnące tytanowy tylny
element usztywniający
bor żebro zewnętrzne

aluminiowa
końcówka aluminiowa krawędź
skrzydła spływu płata
rdzeń o budowie plastra miodu na całej grubości, z wyjątkiem stref pomiędzy elementami usztywniającymi
Rysunek 2.20
Historyczny rozwój zastosowań
materiałów kompozytowych w różnych
typach samolotów i śmigłowców
(opracowano według J.M. Anglin)
37
2 roz 6-11-02 22:57 Page 38
Tablica 2.8
Podzespoły wytwarzane z materiałów kompozytowych zastosowane w różnych typach samolotów
(opracowano według danych J.M. Anglin)
hamulec slot, łopatki

szybkości hamulec wlot turbiny
turbina wysokociśnieniowa sprężarka sprężarka niskociśnieniowa

ze stopu Ni wysokociśnieniowa ze stopu Ti lub Al
ze stopu Ti lub Ni
turbina niskociśnieniowa komora śmigło ze stopu Ti
ze stopu Ni spalania
ze stopu Ni
łopatki turbiny
ze stopu Ni
obudowa wydechu elementy osprzętu

turbiny ze stopu Ni ze stopów Al lub Fe obudowa wlotowa ze stopu Al
Rysunek 2.21
Zastosowanie różnych stopów metali na elementy silnika PW2037 stosowanego w samolocie Boeing 757
(opracowano na podstawie materiałów firmy Pratt & Whitney)
38
2 roz
podłużnice dolne interceptory prowadnice ładowni wręgi

B A A A
C C
uszczelnienia ster kierunku
podłużnice górne A A
Rysunek 2.22
6-11-02 22:57
A fotele
A ubikacje stery wysokości
osłony B A A
A C
Page 39
poszycie
skrzele kanały A
A A
wręgi wzmocnione
A
na elementy samolotu pasażerskiego
skrzele krawędzi natarcia

A B
C
wręgi
B górne komory bagażowe
C drzwi A
A
podłużnice kadłuba lotki C
A klapy
C A
B/C
dolna
część
skrzydła
dźwigary C
drzwi płata
B/C C okaptowanie górna
A część
żebra skrzydła
zabudowa kuchni wspornik A
C C A
nos otworu
podłoga poszycie wlotowego
A B/C A
Schemat wykorzystania stopów aluminiowo-litowych (o składach chemicznych A, B i C podanych w tablicy 2.9)
39
2 roz 6-11-02 22:57 Page 40
Rysunek 2.23 Przednia część kadłuba Środkowa część kadłuba

Schemat wykorzystania poszycie: A, B, C poszycie: A, B, C
owiewka: A, B, C wręgi wzmocnione: C
stopów aluminiowo–litowych części wewnętrzne: D wręgi: D
(o składach chemicznych A, B
i C podanych w tablicy 2.9
oraz D – odkształconych
nadplastycznie) na elementy
wojskowego samolotu
myśliwsko–szturmowego
Rysunek 2.24 Struktura skrzynkowa skrzydła Usterzenie

Przykładowa budowa poszycie: A, C poszycie: A, B, C
radialnej opony samo- dźwigary płata: kompozyty część wewnętrzna: A, B, C
chodowej (opracowano wręgi: D osprzęt: odkuwki z C
według G. Weidmanna,
P. Lewisa i N. Reida) Opona promieniowa samochodu jest
przykładem produktu wytworzonego ze zło-
bieżnik opony warstwy podkładu żonych materiałów kompozytowych (rys.
2.24), składając się przynajmniej z trzech
różnych elastomerów, drutu i włókien.
Cis–polibutadien może być dobrym materia-
łem używanym na boki opon, ale ze względu
na obniżenie kosztów zwykle jest mieszany
uszczelnienie z naturalnym kauczukiem przed połącze-
wewnętrzne niem z osnową opony. Do produkcji bież-
ników opon używana jest natomiast miesza-
nina kauczuku naturalnego z kauczukiem
butadienowo–styrenowym, będącym kopoli-
kord merem styrenu i butadienu. W ten sposób
bok promieniowy drutówka tworzy się stosunkowo tani elastomer, który
jest mniej sprężysty niż kauczuk naturalny.
Tablica 2.9
Oznaczenie i skład chemiczny stopów aluminiowo–litowych wymienionych na rysunkach 2.22 i 2.23
Oznaczenie na Stężenie masowe dodatków stopowych, %

Oznaczenie stopu
rys. 2.22 i 2.23 Cu Mg Zn Ti Zr Li
A 2090 [AlCu2,5Li2,5] 2,4÷3 0,25 0,1 0,15 0,08÷0,15 1,9÷2,6
B EN–AW 2091 [AlCu2Li2Mg1,5]1) 1,8÷2,5 1,1÷1,9 0,25 0,1 0,04÷0,16 1,7÷2,3
C EN–AW 8090 [AlLi2,5Cu1,5Mg1]1) 1,0÷1,6 0,6÷1,3 0,25 0,1 0,04÷0,16 2,2÷2,7
1) Według PN-EN 573-3:1998 (porównaj rozdz. 7.1.7).
40
2 roz 6-11-02 22:58 Page 41

Supernowoczesne materiały stosowane do wytwarzania promu kosmicznego,

zabezpieczające jego powierzchnię przed spaleniem się w czasie wchodzenia
w górne warstwy atmosfery podczas powrotu na Ziemię, zestawiono w tablicy 2.10
i na rysunku 2.25.
Rysunek 2.25
Lokalizacja różnych elementów systemu ochrony termicznej promu kosmicznego (a) oraz rozkład przybliżonej
najwyższej temperatury występującej na jego powierzchni (b) (opracowano według L.J Korba, C.A Moranta,
R.K. Callanda i C.S. Thatchera); oznaczenia materiałów objaśniono w tablicy 2.10
a) b) 955°C 1175°C
650°C 540°C
400°C
1095°C 1500°C
445°C
WIZWU 1260°C
1095°C
425°C 315°C 1350°C
1465°C 650°C 980°C 650°C 1260°C
NIZWU
NIZWU
IZWUW IZWUW
NIZWU WIZWU
WIZWU
NIZWU WKWW IZWUW WIZWU i NIZWU WKWW
Tablica 2.10
Materiały wykorzystywane w systemach ochrony termicznej promu kosmicznego
Oznaczenie Odporność Lokalizacja na promie

materiału 1) Rodzaj materiału temperaturowa,°C Skład materiału kosmicznym
izolacja zewnętrzna górna część skrzydła,
IZWUW włóknina nylonowa,
wielokrotnego użytku ≤400 powierzchnie górne,
(FRSI) pokrycie z krzemokauczuku
z włókniny luki komory bagażowej
niskotemperaturowa płytki krzemowe, górne powierzchnie skrzydeł,
NIZWU
izolacja zewnętrzna 400÷650 borokrzemianowa powierzchnia ogona, górna
(LRSI)
wielokrotnego użytku powłoka szklana powierzchnia kadłuba
wysokotemperaturowa płytki krzemowe, boro– powierzchnie dolne i boki,
WIZWU
izolacja zewnętrzna 650÷1260 krzemianowa powłoka szklana krawędzie natarcia i spływu
(HRSI)
wielokrotnego użytku z dodatkiem SiB4 ogona
WKWW wzmocniony kompozyt kompozyt węglowo–węglowy, osłona dzioba i krawędzie
≤1650
(RCC) węglowo–węglowy poddany pirolizie, pokryty SiC natarcia skrzydeł
1) Oznaczenie skrótu w języku angielskim w nawiasie.
41
2 roz 6-11-02 22:58 Page 42
PRZYKŁADY NOWOCZESNYCH MATERIAŁÓW

JAKO ZAMIENNIKÓW MATERIAŁÓW TRADYCYJNYCH
W miarę opracowywania i wdrażania nowoczesnych materiałów stają się one
także zamiennikami tych, które stosowano dotychczas. Przykładowo, materiały
wynalezione i wprowadzone z myślą o technice kosmicznej lub lotniczej bardzo
często są wykorzystywane w innych dziedzinach, w tym w sporcie, co zilustrowano
na przykładzie deski surfingowej (rys. 2.26). Wśród wielu powodów takiego
działania wymienić można uproszczenie cech konstrukcyjnych, zwiększenie
trwałości i niezawodności, ułatwienie montażu i technologii, a także zmniejszenie
kosztów materiałowych, wytwarzania i eksploatacji.
Łopata wirującego wirnika śmigłowca przedstawiona na rysunku 2.27 może
posłużyć też jako przykład takiego działania. Dźwigar, który jest częścią łopaty
wirnika i jest głównym elementem nośnym, składa się z warstw pasujących rdzeń
z termoplastycznej piany i jest obudowany osłoną tytanową odporną na erozję.
Statecznik kierunkowy ma rdzeń o lekkiej konstrukcji, w kształcie plastra miodu
z cienkich arkuszy poliamidu aromatycznego. Wszystkie pozostałe składniki są
wykonane z impregnowanych taśm epoksydowych. Płaskowniki tworzące górne
Rysunek 2.26
Przekrój deski surfingowej jako przykład struktury nowoczesnych materiałów kompozytowych
(opracowano według K.E. Easterlinga)
A
podwójne pokrycie lakierem
poliuretaniwym z wykończeniem
antypoślizgowym
A papierowa struktura
w kształcie plastra miodu
superciągliwa trzywarstwowa
wieloosiowa tkanina A–A przeciwuderzeniowa i odporna
z włókien szklanych na promieniowanie nadfioletowe
drukowana powłoka
wzmocnienie poliwęglanowa
z włókna szklanego
struna pasy włókien węglowych
z laminowanego lub aramidowych
kompozytu
wzmocnienie
szklane
superlekka pianka poliestrowa w kształcie warstwa wzmocnienie z tkaniny

plastra miodu wewnątrz deski wiążąca z włókien węglowych
42
2 roz 6-11-02 22:58 Page 43

i dolne ściany boczne zawierające w równych proporcjach włókna szklane

i węglowe są sztywniejsze niż ściana tylna i nos. Wewnętrzną i zewnętrzną warstwę
pokrywającą łopatę wirnika wykonano z tkaniny z włókien węglowych. Koszt takich
łopat jest dwukrotnie wyższy od łopat wykonanych z metalu, ale ich trwałość
zmęczeniowa jest czterokrotnie większa i osiąga około 20000 godzin lotów.
Rysunek 2.27
Przekrój łopaty wirnika śmigłowca
(według materiałów firmy Westland Helicopters Ltd.)
kołnierz do przymocowania do rotora
płaskownik ściany bocznej

(współosiowe włókna węglowo-szklane)
rdzeń w kształcie
plastra miodu
osłona
przeciwerozyjna
poszycie
(tkanina szklana)
bandaż zewnętrzny
(włókno węglowe
pod kątem 45°)
płaskownik w kształcie nosa

(współosiowe włókna szklane)
bandaż wewnętrzny
(włókno węglowe pod kątem 45°)
płaskownik ściany bocznej

(współosiowe włókna węglowo-szklane)
rdzeń w postaci pianki
płaskownik ściany tylnej

(współosiowe włókna szklane)
43
2 roz 6-11-02 22:58 Page 44
1 2 3 7
9 4
Kielich z Ardagh z VIII wieku n.e., będący jednym z najpiękniejszych przykładów sztuki wczesnochrześcijańskiej
10 w Irlandii, który w roku 1868 przypadkowo znaleziono w kartoflisku, jest wprawdzie wykonany ze srebra, lecz
zawiera liczne inkrustacje z brązu (1). W samym środku nawy głównej Katedry w Pizie we Włoszech wisi lampa
odlana w brązie (2) w 1586 roku przez Vincenza Possentiego na podstawie projektu G. B. Lorenziego, popularnie
zwana „lampą Galileusza”, gdyż uważa się, że obserwując jej ruch wahadłowy Galileusz właśnie odkrył izochro-
nizm wahadła. Plakietka z brązu z XVI wieku (3) ukazuje poziom wyrafinowania osiągnięty przez afrykańskich
rzemieślników z królestwa Benin (obecnie Benin). Podczas IV wyprawy krzyżowej w 1204 roku Wenecjanie
sprowadzili z Konstantynopola kwadrygę z pozłacanego brązu z IV wieku, by w XIII wieku rumaki wystawić na
galerii nad portalem głównym Katedry św. Marka (4), które od tego czasu stały się symbolem miasta (w roku
1982 ten cenny zabytek umieszczono w muzeum, a Katedrę zdobi kopia pomnika). W latach
1425-1452 Lorenzo Ghiberti wykonał w brązie częściowo pozłacanym bramę Baptysterium we Florencji (5) z 10
8 5 6
44
2 roz 6-11-02 22:58 Page 45
13
11
17
16 14 12
18
15
kwaterami z płaskorzeźbami o wymiarach 80x80 cm każda (6), uznaną

przez Michała Anioła za „Bramę Raju”, ze względu na bardzo wysoki poziom
artystyczny. Brązowy baldachim (8) wykonany przez Berniniego, jak głosi
tradycja z materiału wziętego z Panteonu, znajduje się pod 120 m kopułą wyko-
naną przez Michała Anioła w Bazylice św. Piotra w Rzymie. Z brązu wykonano
liczne pomniki, w tym św. Błażeja patrona Dubrownika w Chorwacji (7), fontannę
Neptuna w otoczeniu amorków, delfinów i syren (9) w Bolonii we Włoszech, zreali-
zowaną w latach 1563-1566 przez Giambolognę, statuę św. Jakuba w głównym barokowym
ołtarzu w Santiago del Compostella w Hiszpanii (10), niedźwiedzia - symbol Madrytu w Hiszpanii (11), greckiego
wojownika w Sparcie w Grecji (12), don Kichote i Sancho Pancho jako części gigantycznego pomnika Miguele de
Cervantesa Saavedry na placu Hiszpanii w centrum Madrytu (13), Manneken-Pisa w pobliżu Grand Place 19
w Brukseli w Belgii (14), Syrenki na nabrzeżu w Kopenhadze w Danii (15), Mednogo Wsadnika
w Sankt Petersburgu w Rosji (16), dzieci w prywatnej rezydencji we Francji (17) oraz statków holenderskiego
żeglarza Abla Tasmana w Hobart na Tasmanii (18), wyspie należącej do Australii, którą odkrył w roku 1642. Brąz, 20
dzisiaj nazywany wieloskładnikowym stopem miedzi z cyną, jest bardzo cennym materiałem inżynierskim
o licznych zastosowaniach, między innymi na śruby okrętowe (19). W kopalni miedzi w Bingham Canyon koło
Salt Lake City w USA (20) wydobywa się rudę podstawowego składnika brązu w ilości 96000 ton dziennie
(w tym tylko 1% miedzi) i 225000 ton odpadów. W Polsce miedź wydobywana jest przez Kombinat Górniczo
-Hutniczy Miedzi w Zagłębiu Lubińsko-Głogowskim.
45
2 roz 6-11-02 22:58 Page 46
2.3.2. Historyczny rozwój materiałów inżynierskich

HISTORYCZNE ZNACZENIE MATERIAŁÓW
Człowiek od zarania dziejów wykorzystywał, a z czasem przetwarzał, materiały
potrzebne do zdobycia pożywienia, zwiększenia swego bezpieczeństwa i zapewnie-
nia sobie odpowiedniego poziomu życia.
Śledząc dzieje cywilizacji ludzkiej można dojść do przekonania, że o jej rozwoju
decyduje w dużej mierze rozwój materiałów i towarzyszący temu rozwój sił wytwór-
czych. Świadczy o tym niewątpliwie między innymi nazwanie różnych okresów
w dziejach ludzkości od materiałów decydujących wówczas o warunkach życia, np.
epoki: kamienia, brązu, żelaza (rys. 2.28). Również wdrożenie różnych wynalazków
stało się możliwe dopiero po udostępnieniu odpowiednich materiałów.
100
Au METALE
UDZIAŁ GRUP MATERIAŁÓW W DANYM OKRESIE HISTORYCZNYM (%)
Cu
brązy szkła metaliczne
stopy Al–Li
żelazo stale dwufazowe powolny
stale mikrostopowe rozwój
żeliwo nowe nadstopy
drewno
włókna stale
75 skóry
stale
POLIMERY stopowe
kleje
stopy
lekkie
KOMPOZYTY
50 guma polimery
wysoko-
cegła z włóknami temperaturowe
słomy papier polimery
nadstopy
o wysokim
kamień module
krzemień sprężystości
poliestry
wyroby bakelit stopy epoksydy kompozyty
garncarskie, Ti, Zr o osnowie
25 porcelana nylon ceramicznej
kompozyty
akryliki o osnowie
cement PE PMMA metalowej
materiały PW PP PZWA
CERAMIKA ogniotrwałe PS PZWW
PZWS
cement SiO2 ceramika szklana
portlandzki cermetale ceramika inżynierska
0
10000 5000 0 1000 1800 1900 1940 1960 1980 1990 2000 2010 2020
DATA
Rysunek 2.28
Schemat znaczenia różnych grup materiałów w różnych okresach rozwoju cywilizacji ludzkiej z zaznaczeniem
okresów wprowadzania nowych materiałów – orientacyjną datę oznacza początek opisu
(opracowano według M.F. Ashby’ego); skróty oznaczeń objaśniono w tablicy 2.18
46
2 roz 6-11-02 22:58 Page 47

Przykładowo, już w notatkach Leonardo da Vinci z piętnastego wieku

znaleziono szkic helikoptera, lecz śmigłowiec wyprodukowano dopiero w latach
czterdziestych dwudziestego wieku. Statki kosmiczne dawno opisano w literaturze,
niezbędnych obliczeń dokonano już w pierwszym dziesięcioleciu dwudziestego
wieku, natomiast pierwszy sztuczny satelita Ziemi wystartował z sukcesem dopiero
pod koniec lat pięćdziesiątych, a pierwszy prom kosmiczny w latach siedemdziesią-
tych XX wieku.
AKTUALNE TENDENCJE W STOSOWANIU MATERIAŁÓW

Śledząc współczesne tendencje rozwoju różnych grup materiałów stwierdza
się, co oczywiste, że udział masowy supernowoczesnych produktów (takich jak
produkty techniki lotniczej i kosmicznej czy nawet materiały biomedyczne)
Tablica 2.11 w całości produktów wytwarzanych przez człowieka, aczkolwiek ciągle rosnący,
Typowe zastosowania nie jest wielki. Na razie nie jest również możliwe opanowanie otaczającej rzeczy-
przemysłowe różnych wistości przez polimery (które tylko wydają się wszechobecne), chociażby z po-
grup materiałów wodu względnie małej odporności na ścieranie i inne rodzaje zużycia oraz na
Łączność, elektrotechnika,
Zastosowanie
Wydobycie ropy naftowej
Wytwarzanie materiałów
Gospodarstwo domowe
Przemysł elektroniczny
Obronność i lotnictwo
Przemysł zbrojeniowy
Inne działy przemysłu

Technika kosmiczna
Przemysł chemiczny
Gospodarka morska
Wytwarzanie dóbr
i telekomunikacja
Ochrona zdrowia
konsumpcyjnych
Budownictwo
Opakowania
Energetyka
Transport
rekreacja
Materiał
Stale i inne stopy żelaza
Metale nieżelazne
Aluminium
Nikiel
Tytan
Miedź
Cynk
Ołów
Cyna
Stopy żarowytrzymałe i nadstopy
Materiały ceramiczne i szkła
Beton
Materiały kompozytowe
Materiały kompozytowe z osnową polimerową
Związki nieorganiczne
Materiały polimerowe
Półprzewodniki
Biomateriały
Drewno
47
2 roz 6-11-02 22:58 Page 48
Tablica 2.12
Porównanie postaci, w jakiej dostarczone są niektóre materiały dostępne na rynku
Postać dostarczenia
Arkusze Kształty
Materiał lub blacha Folia Pręty Rury Druty konstrukcyjne Wlewki
Stale
Aluminium i jego stopy
Miedź i jej stopy
Magnez i jego stopy
Metale szlachetne
Cynk
Elastomery
Materiały ceramiczne
Szkło
Grafit
Oznaczenia: – typowe zastosowanie – ograniczona przydatność – nie stosowane
korozję, a także ze względu na zakres temperaturowy stosowania, nieprzekracza-

jący 300÷400°C. Ceramika porowata jest domeną budownictwa, chociaż szkło
znajduje również bardzo liczne zastosowania w gospodarstwie domowym, ale
również w produkcji samochodów. Niektóre gatunki ceramiki, zwłaszcza szklanej,
są stosowane nawet w budowie maszyn. Podstawowymi materiałami w budowie
maszyn, przemysłach samochodowym, stoczniowym, maszynowym, gospodarst-
wa domowego, narzędziowym i wielu innych, ale znaczącymi również w budow-
nictwie, są w dalszym ciągu metale i ich stopy, chociaż w wielu przypadkach
z materiałami tymi w podanych zastosowaniach z powodzeniem konkuruje
ceramika inżynierska, a także niektóre materiały kompozytowe. W tablicy 2.11
zestawiono główne zastosowania przemysłowe niektórych grup materiałów
inżynierskich. W tablicy 2.12 podano natomiast postać, w jakiej dostarczane są
najczęściej stosowane materiały inżynierskie.
48
2 roz 6-11-02 22:58 Page 49

2.3.3. Prognoza rozwoju materiałów inżynierskich

PROGNOZA ROZWOJU
RÓŻNYCH DZIEDZIN ŻYCIA I PROCESÓW WYTWÓRCZYCH
Można się pokusić o wizję przyszłości i ocenić tendencje rozwojowe zasto-
sowań różnych materiałów inżynierskich. Związane są one oczywiście z przewidy-
waniami dotyczącymi rozwoju różnych dziedzin życia i procesów wytwórczych.
Na rysunkach od 2.29 do 2.35 przedstawiono te tendencje na podstawie wizji
opracowanych przez poważne gremia uczonych i futurologów.
Już dziś wiele osób wykonuje swoją pracę w domu, wcale go nie opuszczając.
Mieszkanie już za kilka lat będzie musiało być zupełnie inaczej urządzone
i wyposażone (rys. 2.29). Zupełnie inaczej zorganizowane zostaną miasta oraz
transport, a także systemy komunikacji, w tym m.in. nowy system transportu
miejskiego między superwysokimi budynkami, elektrycznie zasilane samochody,
zrobotyzowane systemy bezpieczeństwa oraz utylizacji odpadów komunalnych
(rys. 2.30). System ochrony zdrowia oparty będzie na diagnozowaniu w domu,
żywności nie wywołującej alergii, wczesnym wykrywaniu groźnych schorzeń i ich
zapobieganiu, szerokim wprowadzaniu metod terapii genowej, jak również
implantacji sztucznych organów, w tym serca, oraz nowej generacji biomateriałów
(rys. 2.31). Przyszłościowe rolnictwo, leśnictwo oraz rybołówstwo oparte będą na
osiągnięciach inżynierii genetycznej, opracowaniu upraw nowych roślin, wyko-
rzystujących inne niż fotosynteza procesy oraz na pełnej robotyzacji (rys. 2.32).
Przemysł wydobywczy i wytwórczy oparte zostaną na pełnej robotyzacji, proce-
sach przemysłowego recyklingu wody oraz powietrza, rozwoju technologii ultra-
mikroprocesorowej, jak również wysokowydajnych systemach przesyłania energii
elektrycznej z użyciem materiałów organicznych zastępujących miedź (rys. 2.33).
Znacznemu rozwojowi ulegną systemy zabezpieczenia mieszkańców Ziemi przed
wpływami klimatycznymi, usuwania szkód spowodowanych przez klęski żywio-
łowe, ulewne deszcze, susze, eksploatację lasów tropikalnych oraz pomniej-
szaniem efektów dziury ozonowej (rys. 2.34). Rozbudowane zostaną systemy
obserwacji mórz i oceanów oraz ich skażenia, obserwacji wstrząsów sejsmicz-
nych, a do prac podwodnych wprowadzone zostaną roboty. Technika kosmiczna
z wykorzystaniem energii słonecznej, upowszechnieniem lotów kosmicznych
doprowadzi do rozwoju unikalnych technologii i organizacji fabryk kosmicznych
dla potrzeb produkcji rynkowej, organizacji baz obserwacyjnych na Księżycu oraz
wypraw na Marsa (rys. 2.35).
49
2 roz 6-11-02 22:59 Page 50
Rysunek 2.29
Prognoza rozwoju domu jutra (według M.H. Van de Voorde)
domowe baterie
słoneczne
(2007)
powszechne wykonywanie
pracy zawodowej w domu telewizja
(2006) trójwymiarowa
(2005)
wycofanie fluoropo-
robot do prac dobnych węglowodo-
domowych rów i halonu (1998)
(2004)
biomedyczne
systemy identyfikacji
(2005)
domowe ogniwa
paliwowe automatycznie
(2009) sortujące pojemniki
na odpady (2005) tworzywa sztuczne
ulegające biodegra-
dacji (2005)
50
2 roz
naddźwiękowy samolot pasażerski

(2–godzinne lub krótsze loty sieci telefoniczne
wideotelefony międzykontynentalne) (2011) z automatycznym
komórkowe
Rysunek 2.30
tłumaczeniem rozmów
6-11-02 22:59
(2002) z języka na język (2008)

nowy miejski system technologia oczysz-
transportu do czania mułu z dna
poruszania się
Page 51
morskiego (2002)
między wieżowcami
wideotelefony
w pojazdach
(2005) podwodne
miasto
(2009)
sporty wodne powrócą

na dotychczas zanie-
klimatyzacja czyszczone akweny (2009)
przestrzeni zew-
nętrznej (2002)
pionowy system
transporu w wie-
żowcach (2008) wykorzystanie energii
samochody z
termalnej oceanu (2008)
napędem elektry-
cznym (2004) robot przewodnik
ekspresowy statek niewidomych (2005)
pokonujący Pacyfik
w dwa dni (2017)
rozbudowana sieć
lokalnego transportu
wodnego (2005) inteligentne
wózki inwa-
system sortowania lidzkie (2003)
kompleksowe sys- i utylizacji śmieci i odpa-
temy ciągów pod- dów komunalnych (2003)
ziemnych (2004)
podziemne samochód robot aluminium/stal wielopozio-

Prognoza rozwoju miast, transportu i systemów komunikacji w przyszłości (według M.H. Van de Voorde)
miasto ze szlakiem pożarniczy z odzysku mowe miasto

(2016) linowym (2004) (1999)
51
2 roz 6-11-02 22:59 Page 52
Rysunek 2.31
Prognoza rozwoju systemu ochrony zdrowia (według M.H. Van de Voorde)
wszczepiane
sztuczne serce
(2009)
ulepszony system
wczesnego wykrywania raka
(najwyższy współczynnik
przeżycia) (2003)
wprowadzenie
lekarstwa na
AIDS (2006)
system sztucznej inteligencji
wykorzystywany w nagłych
wypadkach (2003)
skuteczny system
opieki medycznej
(2004)
sztuczne erytrocyty
(2005)
rozwój metod rozwój nieinwazyjnych

zapobiegających metod diagnostycznych
chorobie (2009)
Alzheimera (2011)
upowszechnienie
medycyny
profilaktycznej
(2010)
domowy system
diagnostyczny
(2005)
żywność niepowodująca
alergii (2005)
52
2 roz 6-11-02 23:00 Page 53

Rysunek 2.32
Prognoza rozwoju leśnictwa, rolnictwa i rybołówstwa (według M.H. Van de Voorde)
genetyczne udoskonalenie
gatunków zwierząt
morskich (2005)
uprawa ryżu
z wykorzystaniem
alg i grzybów technologia przekształcania
żyjących celulozy w żywność (2005)
w symbiozie
(2008)
produkty chemiczne pro-

dukowane z zasobów
leśnych (2005)
roboty do prac leśnych
zdolne do wspinania się
po zboczach (2005)
technologie ulepszeń
rozwój biologicznych genetycznych (2002)
środków owadobójczych
(2004)
technologia prenatalnego
programowania płci
inwentarza żywego (2001) roboty do zbiorów
płodów rolnych (2007)
53
2 roz 6-11-02 23:00 Page 54
Rysunek 2.33
Prognoza rozwoju górnictwa i przemysłu wydobywczego (według M.H. Van de Voorde)
robot górniczy
(2005)
system utylizacji wody

przemysłowej (2001)
sieci elektroenergetyczne
z przewodzących materiałów
organicznych w miejsce
miedzi (2005)
kompleks przemysłowej
utylizacji energii cieplnej
(2006)
ogniwa paliwowe 200

do 300 MW (2010)
mikromaszyny wysokosprawne warstwy
przetworzone (2004) separujące dwutlenek
mikroroboty węgla (2006)
(2009)
technika pozyskiwania
dwutlenku węgla drogą
fotosyntezy (2011)
nadprzewodzący system
przechowywania energii
(2019)
wysokotemperaturowy nadprzewodzący
domowy system system przesyłania mocy (2020)
diagnostyczny
(2005)
wysokowydajne wielowarstwowe
baterie słoneczne (2010)
fotokatalizatory wykorzystywane
do syntezy nadtlenku wodoru
i wodoru z wody (2004)
54
2 roz 6-11-02 23:00 Page 55

Rysunek 2.34
Prognoza rozwoju systemu zabezpieczania Ziemi przed zagrożeniami naturalnymi i skutkami działań człowieka
(według M.H. Van de Voorde)
akceleratory do
regeneracji dziur
ozonowych (2006)
technologie
naprawy
zniszczeń
technologia spowodowanych
obserwacji kwaśnymi
akwenów morskich deszczami
(2005) (2007)
systemy automatycznego
materiały chłonące wodę monitorowania zanieczysz-
do powstrzymania czenia wód morskich (2002)
pustynnienia (2002) technologie odnowy i obrazowania ich stanu (2003)
zniszczonych
ekosystemów lasów
tropikalnych (2007)
bezzałogowa łódź
podwodna (2001)
robot podwodny
(2002)
sztuczne rafy koralowe

wiążące dwutlenek system prognozowania
węgla (2002) trzęsień ziemi
55
2 roz 6-11-02 23:00 Page 56
Rysunek 2.35
Prognoza rozwoju podboju przestrzeni kosmicznej (według M.H. Van de Voorde)
system
podtrzymywania
życia (2007)
system
prognozowania
aktywności
stacje kosmiczne będące Słońca (2003)
stacjami retransmisyjnymi
między Księżycem technologie rozwiązywania
i Marsem (2013) problemów ze śmieciami
w przestrzeni (2009)
przemysł turystyczny
w kosmosie (2016)
produkcja przemysłowa
międzyplanetarny w przestrzeni
statek kosmiczny kosmicznej (2013)
(2013)
załogowy statek
kosmiczny do
stała załogowa kosmiczna podróży na
baza obserwacyjna Marsa (2018)
na Księżycu (2015)
56
2 roz 6-11-02 23:00 Page 57

PRZYKŁADY PRZEWIDYWANEGO ROZWOJU MATERIAŁÓW INŻYNIERSKICH

Nawet jeżeli nie wszystkie z tych przewidywań się sprawdzą lub opóźnią w cza-
sie, należy się liczyć z tym, że niemal wszystkie z prognozowanych przedsięwzięć
wymagają użycia odpowiednich technologii wytwórczych, a ponad wszystko odpo-
wiednich materiałów. Część z tych materiałów jest już dostępna, natomiast sporo
należy opracować w najbliższej przyszłości stosownie do stawianych wymagań.
Warto zdać sobie sprawę, że wiele śmiałych projektów stanie się możliwych do
realizacji jedynie wówczas, jeżeli wyprodukowane zostaną nowe odpowiednie
materiały. W tablicy 2.13 zestawiono główne przedsięwzięcia prognozowane do
wprowadzenia w najbliższym półwieczu. Na rysunku 2.36 przykładowo przed-
stawiono prognozę rozwoju materiałów stosowanych na silniki lotnicze, natomiast
tendencje rozwoju materiałów wykorzystywanych w technice kosmicznej ilustruje
Rysunek 2.36
Tendencje rozwojowe materiałów stosowanych na silniki lotnicze
INNE MATERIAŁY
ALUMINIUM
KOMPOZYTY
kompozyty węglowe
kompozyty o osnowie
metalowej
TYTAN
kompozyty o osnowie
ceramicznej
UDZIAŁ MASOWY (%)
NIKIEL
STAL
DATA
57
2 roz 6-11-02 23:00 Page 58
rysunek 2.37. Dążenie do zwiększenia prędkości podróżnej samolotów wymaga

stosowania coraz to nowszych materiałów (rys. 2.38). Zauważyć należy, że koszty
materiałowe stanowią przy tym mniej niż 5% całkowitych kosztów posiadania
samolotu pasażerskiego (rys. 2.39). Niemniej jednak dobór materiałów decyduje o:
efektywności projektowania,
kosztach procesu wytwarzania,
poprawie osiągnięć eksploatacyjnych, np. przez zwiększenie temperatury pracy
silnika,
poprawie własności aerodynamicznych przez zastosowanie lekkich i „inteligent-
nych“ materiałów,
zwiększeniu niezawodności produktów i zmniejszeniu zagrożeń eksploata-
cyjnych oraz o
wdrożeniu optymalnych procesów z zapewnieniem jakości.
Rysunek 2.37
Tendencje rozwojowe materiałów wykorzystywanych w technice kosmicznej
100
INNE MATERIAŁY
KOMPOZYTY NA
OSNOWIE METALOWEJ
75 TYTAN
KOMPOZYTY
WĘGLOWE
UDZIAŁ MASOWY (%)
50 STOPY
ALUMINIUM
ALUMINIUM
25
0
1980 1990 2000
DATA
58
2 roz 6-11-02 23:00 Page 59

Tablica 2.13
Nowe technologie i rozwiązania konstrukcyjne oraz organizacyjne przewidziane do wdrożenia w XXI wieku
2006 2013 2019

• uczenie się na odległość • terapia genetyczna • prywatne wyprawy kosmiczne
• udoskonalone przechowywanie danych • publikowanie na bieżąco • syntetyczne części ciała
• rozpowszechnienie pojazdów • uleczalność ważnych chorób • telekomutacja
hybrydowych • przystosowanie do recyklingu
połowy samochodów 2020
2007 • automatyzacja rolnictwa
• skomputeryzowana samoopieka 2014 • miejskie szklarnie
zdrowotna • komputery optyczne • inżynieria genetyczna
• standardowy protokół cyfrowy • silniki ceramiczne • energia wodorowa
• oprogramowanie modułowe • uprawy wodne • moc rozszczepionego jądra atomowego
• skomputeryzowane implanty wzrokowe
2008 2022
• rozpowszechnienie obliczeń 2015 • sztuczna żywność
równoległych • rolnictwo precyzyjne
• rozpowszechnienie supermagistral • spadek do 10% zatrudnienia 2023
informatycznych w przemyśle • skupione aglomeracje
• genetycznie produkowana żywność • powszechność sieci neuronowych
• osobiści asystenci cyfrowi • niekonwencjonalne / 2025
• połowiczny recykling organiczne rolnictwo • samoloty supernaddźwiękowe
odpadów komunalnych • rozpowszechnienie materiałów
nadprzewodzących 2026
2009 • ekologia przemysłowa • inteligentne materiały
• programowe obiekty autonomiczne • produkcja hydroponiczna • energia z syntezy termojądrowej
• całkowite skomputeryzowanie
środowiska 2016 2027
• powszechność elektronicznego • powszechność nanotechnologii • materiały samołączące się
systemu bankowego • towary wyprodukowane
• sieci o szerokim zakresie z surowców wtórnych 2028
• inteligentne roboty • stałe bazy na Księżycu
2010 • sprawność energetyczna
• niekonwencjonalne źródła energii • zmniejszenie emisji gazów 2037
• metody ochrony środowiska cieplarnianych • załogowe loty na Marsa
• powszechność systemów doradczych • elektryczne samochody
z ogniwami paliwowymi 2042
2011 • systemy transportu • badania gwiezdne
• powszechne urynkowienie
• rozpowszechnienie samochodów 2017 2049
elektrycznych • szybka lewitacja magnetyczna • kontakty pozaziemskie
• organiczne źródła energii • cząsteczka związku organicznego jako
podłoże mikroelementu elektronicznego 2062
2012 • ogniwa paliwowe • osiągnięcie prędkości zbliżonej
• powszechność komputerowo do prędkości światła
zintegrowanego wytwarzania 2018 • powszechność zastosowania
• maszyny uczące się • nowe materiały wytwarzane w Kosmosie materiałów kompozytowych
• automatyczne tłumaczenie • elektroniczna sprzedaż połowy towarów
komputerowe • zautomatyzowane systemy autostrad
• zmniejszenie o połowę ilości • klonowanie/zastępowanie organów
chemikaliów w gospodarstwach rolnych
59
2 roz 6-11-02 23:00 Page 60
Rysunek 2.38
Tendencje rozwoju przyszłościowego szybkiego transportu lotniczego
(opracowano według danych M.H. Van de Voorde)
supernaddźwiękowy
odrzutowy
WYSOKOŚĆ (km)
60
2 roz 6-11-02 23:00 Page 61

W tablicy 2.14 przykładowo zestawiono ważne materiały i procesy ich prze-

twórstwa, jak również techniki towarzyszące związane z przewidywanym rozwojem
przemysłu lotniczego i kosmicznego. W tablicach 2.15 i 2.16 zreasumowano nato-
miast perspektywy badań naukowych i prac wdrożeniowych związanych odpowied-
nio z przewidywanym rozwojem systemów energetycznych, jak również przemysłu
motoryzacyjnego. Na rysunku 2.40 przedstawiono schematycznie rozwój metod
badań naukowych i modelowania własności materiałów i procesów technologi-
cznych na przestrzeni dziejów. Metody empiryczne oraz modele matematyczne
continuum materialnego o kapitalnym znaczeniu historycznym obecnie coraz
powszechniej ustępują miejsca modelowaniu z uwzględnieniem struktury materii
przy zastosowaniu technik komputerowych w projektowaniu.
Rysunek 2.39
Struktura kosztów związanych z zakupieniem, eksploatacją i utrzymaniem samolotu pasażerskiego
załoga materiały
pokładowa 4%
8%
opłaty
lotniskowe
4% wytwarzanie
14%
utrzymanie
samolotu
9%
silniki
5%
projektowanie
inżynierskie
6%
obsługa
naziemna eksploatacja
5% i paliwo
31%
utrzymanie
silników
14%
61
2 roz 6-11-02 23:00 Page 62
Tablica 2.14
Prognoza rozwoju materiałów i procesów technologicznych w przemyśle lotniczym
Proces
Rodzaj możliwych działań
Rozwój Inżynieria przewidywanie ocena na
Rozwój procesów powierzchni trwałości podstawie badań
Materiały materiałów wytwarzania i powłok modelowanie i projektowanie nieniszczących
Stopy aluminium-lit
Tytan
Kompozyty tytanowe
o osnowie metalowej
Stopy niklu
Stopy tytanu
Stopy magnezu
Stopy aluminium
i kompozyty o osnowie
metalowej
Stale
Dostępne na rynku
kompozyty o osnowie
ceramicznej
Kompozyty o osnowie
ceramicznej tlenkowej
Kompozyty
węglowo–węglowe
Kompozyty o osnowie
polimerowej
Oznaczenia: – najważniejsze materiały i procesy rozwojowe,

– ważne materiały i procesy rozwojowe,
– ważne materiały i działania.
62
2 roz 6-11-02 23:00 Page 63

Tablica 2.15
Perspektywy badań naukowych i prac wdrożeniowych związanych z przewidywanym rozwojem
systemów energetycznych
Materiały Zastosowanie Własności Łączenie Naprawa

Stale •turbiny parowe – •lepsza wytrzymałość •lepsza spawalność •możliwości rezygnacji
ferrytyczne wirniki, korpusy, łopatki •wdrożenie laboratoryjne •łączenie różnych z obróbki cieplnej
•kocioł – rury, rurki, komory, w skali przemysłowej materiałów po spawaniu
ściany prętów stalowych •analiza wymiarowa
•chłodnice gazowe •stopy niewymagające
obróbki cieplnej po spawaniu
•odporność na korozję
Stale •rurociągi pary •opracowanie nowych stopów •łączenie różnych

austenityczne •rury przegrzewaczy •rury wyciskane współbieżnie materiałów
•elementy systemu spalania gazów •odporność na korozję/erozję
•systemy oczyszczania •lepsza odporność na korozję
gorących gazów
•pojemniki na ciekłe paliwo
Stopy niklu, •turbiny parowe – wirniki, •dane wytrzymałościowe •technologie spawania

nadstopy korpusy, łopatki •analiza wymiarowa
•kocioł – rury, rurki, •opracowanie nowych stopów
komory dla >700°C •technologiczność
•systemy oczyszczania •odporność na erozję
gorących gazów •odporność na zmęczenie
•turbina gazowa – •odporność na utlenianie
łopatki, zespoły komory spalania przez parę
Powłoki •łopatki turbiny gazowej •odporność •naprawa uszkodzeń

•ochrona przed korozją na erozję/utlenianie/korozję w warunkach
elementów kotła •czasochłonność cyklu eksploatacji
•powłoki na ceramikę i kompozyty produkcyjnego •techniki badań
•powłoki ochronne •odporne powłoki
przeciwkorozyjne i termiczne grubowarstwowe
na elementy turbin gazowych
•uszczelnienie
Ceramiki/ •wymurówki •dane wytrzymałościowe •technologie łączenia •badania nieniszczące

powłoki •elementy filtra •odporność na korozję ceramika–ceramika
ceramiczne •komory spalania •trwałość kompozytów i ceramika–metal
turbin gazowych •badanie kompozytów •uszczelnianie
Stopy •wysokotemperaturowe •dane wytrzymałościowe

utwardzone wymienniki ciepła przy długotrwałym obciążeniu
dyspersyjnymi •odporność na korozję
tlenkami •lepsza odporność na korozję
ODS
Intermetalik •elementy niskociśnieniowe •charakterystyka własności
i elementy konstrukcyjne turbin
gazowych
63
2 roz 6-11-02 23:00 Page 64
Tablica 2.16
Perspektywy badań naukowych i prac wdrożeniowych związanych z przewidywanym rozwojem
przemysłu motoryzacyjnego
Materiały Zastosowanie Proces Własności Łączenie Recykling

Stal •karoseria, podwozie, •produkcja •podwyższona ciągliwość
o wysokiej zawieszenie i układ wielkoseryjna bez utraty wytrzymałości
wytrzymałości przeniesienia napędu •obróbka plastyczna •duża stabilność własności
na gorąco •elementy pochłaniające
energię odkształcenia
Żeliwo •silnik i elementy •odlewy cienkościenne •podwyższona wytrzymałość •klejenie •chemiczna
i staliwo zawieszenia •tani proces i plastyczność •zgrzewanie separacja złomu
produkcyjny •duża stabilność własności punktowe
Stopy •karoseria, powozie, •stopy ogólnego •większe wydłużenie •klejenie •metody

aluminium zawieszenie i układ przeznaczenia •lepsza odporność na zużycie powtórnego
przeniesienia napędu •napawanie elementów silnika wykorzystania
utwardzające •lepsza wytrzymałość znacznego udziału
•niski koszt w wysokiej temperaturze materiałów
•obróbka plastyczna •elementy pochłaniające
na gorąco/zimno energię odkształcenia
•obróbka w stanie
nadplastycznym
Kompozyty •karoseria, podwozie, •krótki czas wyko- •opracowanie bazy danych •złącze nieciągłe •proces recyklingu
o osnowie zawieszenie i układ nania elementów o materiałach
polimerowej przeniesienia napędu •tłoczenie na gorąco •pewne prognozowanie
materiałów termo- trwałości przy obciążeniu
plastycznych cyklicznym w wodzie
•elementy pochłaniające
energię odkształcenia
Kompozyty •lekkie elementy •tanie techniki •lepsza odporność •złącze nieciągłe •metody segregacji
o osnowie silnika i podwozia wytwarzania na zmęczenie cieplne odpadów
metalowej •małe naddatki •opracowanie bazy danych
na obróbkę
Stopy •elementy silnika •tanie techniki •lepsza ciągliwość

Ti–Al i Fe–Al i układ wydechowy wytwarzania w skali
wielkoseryjnej
Tytan •elementy silnika •niskie koszty •lepsza obrabialność

i sprężyny •lepsza odporność
na ścieranie i fretting
•lepsza odporność
na utlenianie w wysokiej
temperaturze
Magnez •obudowy i koła •produkcja wielko- •lepsze własności

seryjna obręczy kół w wysokiej temperaturze
samochodowych •lepsza odporność na zużycie
•niskie koszty
Materiały •zawory silnikowe, •kształt końcowy •złącze nieciągłe •proces recyklingu
ceramiczne komora spalania •niskie koszty dla metali
i tłok silnika i kompozytów
wysokoprężnego
64
2 roz 6-11-02 23:00 Page 65

Rysunek 2.40
Rozwój metod badań naukowych i modelowania własności materiałów i procesów technologicznych
na przestrzeni dziejów (opracowano według danych M.H. Van de Voorde)
100 mechanika statystyczna i kwantowa

geometria badania strukturalne
arytmetyka teoria wad budowy krystalicznej
rachunek teoria rozwoju technik
różniczkowy strukturalnych modelowania
w skali atomowej
sprężystość rutynowe rozwiązywanie
problemów
mechanika mechanika płynów
75 reologia MODELOWANIE
plastyczność Z UWZGLĘDNIENIEM
MODELE STRUKTURY MATERII
WZGLĘDNE ZNACZENIE (%)
MATEMATYCZNE metoda elementów

CONTINUUM skończonych
MATERIALNEGO ZASTOSOWANIE
KOMPUTERÓW
W PROJEKTOWANIU
50 komputerowe wspomaganie
termodynamika
wymiana energii projektowania/wytwarzania
przepływ i wymiana energii bazy danych
Najnowsze metody
systemy
EMPIRYZM doradcze
chemia fizyczna
teoria szybkości reakcji
25
0
10000 PNE 0 1500 1900 1940 1960 1980 1990 2000 2010 2020
DATA
65
2 roz 6-11-02 23:00 Page 66
6 4
66
2 roz 6-11-02 23:00 Page 67
1 9
5 2 3
W erze złota w starożytnym Egipcie osiągnięto bardzo wysoki poziom technologiczny, o czym świadczy
opanowanie technologii wytwarzania i przetwórstwa złota i bardzo wartościowych ozdób z niego, bogato
inkrustowanych kamieniami szlachetnymi - lapis-lazullo, kwarcem, onyksem, granatem, szpatem polnym, a także
perłami i szkłem. (1) - pektorał z 1870 r. p.n.e. z grobowca księżniczki Sat-Hathor-Iunit w El Lahun (wysokość
8,2 cm), (2) - pektorał z 1840 r. p.n.e. z grobowca księżniczki Merevet w Dahshur (7,9 cm), (3) - skarabeusz
oprawiony w złoto z 1450 r. p.n.e. (8,3 cm) z łańcuchem złotym (133 cm), (4) - maska faraona Tutenchamona
z 1325 r. p.n.e. z plastronem z grobowca w Tebach zachodnich w Dolinie Królów (54 cm), (5) - tył maski
Tutenchamona, (6) - sarkofag organów wewnętrznych Tutenchamona (39,5 cm), (7) - naszyjnik ze skarabeuszem
symbolem boga wschodzącego słońca z grobowca Tutenchamona (9 cm), (8) - maska faraona Psusennesa I
z 995 r. p.n.e. z grobowca w Tanis (48 cm), (9) - moneta z późnej epoki XXX dynastii za faraona Nektoreba II
z 350 r. p.n.e. (8,51 g).
67
2 roz 6-11-02 23:00 Page 68
2.4. Podstawy doboru

materiałów na produkty
i ich elementy
2.4.1. Czynniki decydujące o doborze
GŁÓWNE CZYNNIKI DECYDUJĄCE
O DOBORZE MATERIAŁÓW DO RÓŻNYCH ZASTOSOWAŃ
Mnogość dostępnych obecnie materiałów stwarza konieczność ich poprawnego
doboru na elementy konstrukcyjne lub funkcjonalne, narzędzia i ewentualnie inne
produkty lub ich elementy (porównaj rozdz. 9). Doboru tego należy dokonywać na
podstawie wielokryterialnej optymalizacji, w tym także opierając się na włas-
nościach podanych w tablicy 2.17.
Tablica 2.17
Własności materiałów stosowane jako kryteria ich doboru
Klasy kryteriów Własności
Ogólne względny koszt
gęstość
Mechaniczne moduł sprężystości
wytrzymałość
odporność na pękanie
wskaźnik zmęczeniowy
Cieplne przewodność cieplna
dyfuzyjność
pojemność cieplna
temperatura topnienia
temperatura zeszklenia
współczynnik rozszerzalności cieplnej
odporność na udary cieplne
odporność na pełzanie
Zużycie wskaźnik zużycia
Korozja wskaźnik korozyjny
KOMPUTEROWE WSPOMAGANIE DOBORU MATERIAŁÓW

Do dzisiaj bardzo ważnym czynnikiem decydującym o doborze materiałów do
konkretnych zastosowań jest doświadczenie i intuicja projektanta, a nawet jego
przyzwyczajenia. Współcześnie w ramach systemów komputerowego wspoma-
gania projektowania CAD (computer aided design) i wytwarzania CAM (computer
aided manufacturing) należne miejsce znajdują także systemy komputerowego
wspomagania doboru materiałów CAMS (computer aided materials selection).
68
2 roz 6-11-02 23:00 Page 69
2.4. Podstawy doboru materiałów

na produkty i ich elementy
Tablica 2.18 W coraz większym stopniu elimino-

Oznaczenia niektórych materiałów stosowane na rysunkach 2.28, 2.41 wane są w ten sposób czynniki, a na-
do 2.49 oraz 2.53 do 2.55 wet błędy subiektywne, a dobrane
materiały mają najkorzystniejsze
Oznaczenia własności użytkowe i technologiczne,
na rysunkach znormalizowane Rodzaj materiału przy odpowiedniej gęstości oraz naj-
w rozdz. 2 (rozdz. 8.3 i 8.4) niższych możliwych kosztach materia-
PP PP polipropylen łów i wytwarzanych z nich produktów.
PEMG PE-LG polietylen o małej gęstości Wykorzystanie metod kompute-
PEDG PE-HD polietylen o dużej gęstości rowego wspomagania w doborze
PS PS polistyren materiałów wymaga opracowania
PF PF żywica fenolowo–formaldehydowa
obszernych baz danych zawiera-
jących informacje o różnych mate-
EP EP żywica epoksydowa
riałach i ich własnościach. Dane tego
PW PC poliwęglan typu, opracowane na podstawie prac
PU PUR poliuretan M.F. Ashby’ego, przedstawiono
PCV PVC polichlorek winylu przykładowo na rysunkach 2.41 do
PMMA PMMA polimetakrylan metylu (szkło organiczne) 2.49 oraz 2.53 do 2.55 obejmujących
PTFE PTFE politetrafluoroetylen (teflon) porównanie różnych własności pod-
PZWW CFRC polimery z włóknami węglowymi stawowych grup materiałów. W tabli-
PZWA AFRC polimery z włóknami aramidowymi
cy 2.18 zestawiono natomiast nie-
które oznaczenia stosowane na tych
PZWS GFRC polimery z włóknami szklanymi
rysunkach.
2.4.2. Porównanie podstawowych własności

mechanicznych, technologicznych
i eksploatacyjnych materiałów inżynierskich
PORÓWNANIE GĘSTOŚCI I WYTRZYMAŁOŚCI MATERIAŁÓW
Na rysunku 2.41 porównano gęstość i wytrzymałość materiałów. Gęstość ma-
teriałów zawarta jest między 0,1 g/cm3 dla pianek polimerowych i korka do
22,5 g/cm3 dla osmu. Stopy metali mają dużą gęstość, ponieważ zbudowane są
z ciężkich atomów o gęstym upakowaniu. Polimery mają natomiast gęstość małą,
gdyż są zbudowane z węgla i azotu tworząc liniową, dwu- lub trójwymiarową sieć.
Materiały ceramiczne w większości mają gęstość mniejszą od metali, ponieważ
zawierają lekkie atomy C, N i O. Pianki polimerowe cechują się natomiast bardzo
dużym udziałem porów. Ze względu na sposób obliczeń inżynierskich, wytrzy-
małość w przypadku metali i polimerów przyjęto jako granicę plastyczności,
w przypadku materiałów ceramicznych – jako wytrzymałość na ściskanie, dla elas-
tomerów – jako wytrzymałość na rozdarcie, a dla materiałów kompozytowych –
jako wytrzymałość na rozciąganie. Tak rozumiana wytrzymałość materiałów
inżynierskich zawarta jest w zakresie od 0,1 MPa dla pianek polimerowych do
104 MPa w przypadku diamentu. Najbardziej wytrzymałe są materiały ceramiczne,
69
2 roz 6-11-02 23:01 Page 70
Rysunek 2.41
Wytrzymałość i gęstość różnych materiałów (opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
od których 10– do 100–krotnie mniejszą wytrzymałość mają stopy metali i mate-

riały kompozytowe. Porównywalną ze sobą, lecz 10–krotnie mniejszą od metali,
wytrzymałość wykazują polimery oraz drewno i produkty z niego. Ceramika
porowata ma wytrzymałość zbliżoną do stopów metali.
70
2 roz 6-11-02 23:01 Page 71

Rysunek 2.42
Odporność na pękanie i wytrzymałość różnych materiałów (opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
ODPORNOŚĆ NA PĘKANIE ⋅
PORÓWNANIE WYTRZYMAŁOŚCI I ODPORNOŚCI NA PĘKANIE MATERIAŁÓW

Porównanie wytrzymałości różnych grup materiałów oraz ich odporności na
kruche pękanie KIc (rys. 2.42), będącej miarą ciągliwości tych materiałów (po-
równaj rozdz. 5.5), wyraźnie wskazuje, że można wyróżnić 2 „osie“: materiałów
ciągliwych, do których należą pianki polimerowe, polimery, drewno, materiały
71
2 roz 6-11-02 23:01 Page 72
Rysunek 2.43
Odporność na pękanie i gęstość różnych materiałów (opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
⋅
ODPORNOŚĆ NA PĘKANIE
kompozytowe i stopy metali, oraz materiałów kruchych z ceramiką porowatą,

szkłami i ceramiką inżynierską. Najkorzystniejsze połączenie największej od-
porności na pękanie z bardzo dużą wytrzymałością wykazują stopy metali, którym
nie ustępują kompozyty. Ceramika inżynierska ma 10–krotnie mniejszą ciągliwość
niż stopy metali.
72
2 roz 6-11-02 23:01 Page 73

Rysunek 2.44
Moduł sprężystości i gęstość różnych materiałów (opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
PORÓWNANIE ODPORNOŚCI NA PĘKANIE I GĘSTOŚCI MATERIAŁÓW

Charakter zmian odporności na kruche pękanie (KIc) w zależności od gęstości
materiałów różni się od zmian wytrzymałości (rys. 2.43). Wartość tej wielkości
waha się w szerokim zakresie od 0,01 do 100 MPa⋅m1/2. Najwyższą odporność na
pękanie wykazują metale i ich stopy. Wydaje się, że ich powszechne zastosowanie
zawdzięczają kompromisowemu połączeniu najwyższej możliwej odporności na
73
2 roz 6-11-02 23:01 Page 74
Rysunek 2.45
Współczynnik tłumienia drgań i moduł sprężystości różnych materiałów
(opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
pękanie z bardzo wysoką wytrzymałością. Podobne własności wykazują również

materiały kompozytowe. Natomiast zdecydowana kruchość ceramiki inżynierskiej
jest poważnym ogranicznikiem dla jej zastosowań. Porównywalną kruchość
wykazują drewno i polimery. Do 10 razy mniejsza jest natomiast odporność na
pękanie ceramiki porowatej.
74
2 roz 6-11-02 23:01 Page 75

PORÓWNANIE MODUŁU SPRĘŻYSTOŚCI I GĘSTOŚCI MATERIAŁÓW

Ważną własnością wielu materiałów jest moduł sprężystości wzdłużnej. Dzięki
niemu stal jest sztywna, natomiast guma podatna. Moduł sprężystości zależy od
sztywności wiązań międzyatomowych oraz od ich gęstości na jednostkę powierzch-
ni. Na rysunku 2.44 przedstawiono zależność modułu sprężystości i gęstości dla
różnych materiałów. Wzajemne relacje między modułem sprężystości różnych
materiałów są podobne jak w przypadku wytrzymałości. Zdecydowanie odbiegają
jednak od tej prawidłowości elastomery – gumy charakteryzujące się znaczną
sprężystością. Największym modułem sprężystości cechuje się ceramika inżynier-
ska, stopy metali, kompozyty i ceramika porowata, zaś pośrednim – polimery
inżynierskie i drewno. Najmniejszym wartością modułu sprężystości oprócz elas-
tomerów cechują się pianki polimerowe i korek.
PORÓWNANIE MODUŁU SPRĘŻYSTOŚCI

I WSPÓŁCZYNNIKA TŁUMIENIA MATERIAŁÓW
Na rysunku 2.45 porównano moduł sprężystości różnych grup materiałów tech-
nicznych ze współczynnikiem tłumienia, którym cechują się te materiały. Najwię-
kszym modułem sprężystości cechuje się ceramika inżynierska, stopy metali,
kompozyty i ceramika porowata. Znacznemu modułowi sprężystości nie towa-
rzyszy jednak zdolność tłumienia drgań (rys. 2.45). Wręcz przeciwnie, niektóre
stopy miedzi, ale także szkło lub ceramika inżynierska, mogą być stosowane na
dzwony. Duży współczynnik tłumienia mają natomiast materiały cechujące się
niższym modułem sprężystości. Do takich materiałów mogą być zaliczone
polimery i drewno. Elastomery i pianki polimerowe o najmniejszym module
sprężystości wykazują największe wartości współczynnika tłumienia w 30°C.
PORÓWNANIE MOŻLIWOŚCI ZASTOSOWANIA

MATERIAŁÓW INŻYNIERSKICH W WARUNKACH ZUŻYCIA
Dobór materiałów inżynierskich do pracy w warunkach zużycia opiera się na
kilku zasadach:
materiał winien być stabilny chemicznie, mechanicznie lub cieplnie w warun-
kach eksploatacji,
nominalne naprężenia kontaktowe nie powinny przekraczać granicy
sprężystości materiału,
w warunkach zużycia ściernego twardość materiału winna być wyższa niż czyn-
nika ścierającego,
warunki użytkowania muszą być dostosowane do możliwości zastosowanego
materiału.
Odporność materiału na zużycie nie jest wyłącznie cechą materiału, gdyż
zależy istotnie od warunków zużycia, jak również od oddziaływania całego syste-
mu, a przynajmniej od rodzaju pary trącej. Wprawdzie zwykle odporność na
zużycie wzrasta ze zwiększeniem twardości, ale jest wiele odstępstw od tej reguły.
Twardość nie jest więc wskaźnikiem odporności na zużycie niezależnie od sytuacji.
Ze względu na wpływ wielu czynników na przebieg zużycia różne rodzaje mate-
riałów są preferowane do zastosowania w różnych sytuacjach. W tablicy 2.19 przed-
stawiono typowe rodzaje zużycia właściwe dla różnych materiałów inżynierskich.
75
2 roz 6-11-02 23:01 Page 76
Tablica 2.19
Typowe rodzaje zużycia materiałów inżynierskich
Rodzaje Zużycie poślizgowe Zużycie toczne
Erozja z udziałem
Erozja kroplowa
stałego erodenta
zużycia
Trójwymiarowe
smarowaniem
smarowaniem
Erozja cierna
Uderzeniowe
Kawitacja
Na sucho
Na sucho
Ścieranie
Ścieranie
ścieranie
Ze
Ze
Materiały
Stopy konstrukcyjne
Do obróbki
powierzchniowej
Z twardymi
warstwami
Z miękkimi
pokryciami
Stale stopowe
Stale odporne na korozję
Utwardzane
wydzieleniowo
Martenzytyczne
Żeliwa
Szare
Białe
Materiały do pracy w wysokiej temperaturze
Stopy żaroodporne
Nadstopy
Stopy miedzi
Brązy
Brązy berylowe
Inne stopy metali
Stale narzędziowe
Stopy łożyskowe
(babbity)
Materiały ceramiczne
Węgliki spiekane
Materiały tlenkowe
Termo-
utwardzalne
Termo-
plastyczne
Elastomery
Materiały kompozytowe
Z włóknami
węglowymi
Kompozyty
samosmarne
76
2 roz 6-11-02 23:01 Page 77

Rysunek 2.46
Współczynnik zużycia materiałów stosowanych na łożyska w zależności od nośności łożysk
PORÓWNANIE ODPORNOŚCI
NA ZUŻYCIE MATERIAŁÓW STOSOWANYCH NA ŁOŻYSKA
Na rysunku 2.46 porównano własności materiałów stosowanych na łożyska.
Zastosowanie w takich przypadkach znajdują zarówno polimery inżynierskie, kom-
pozyty inżynierskie, inżynierskie stopy metali, jak i ceramika inżynierska. Nawet
77
2 roz 6-11-02 23:01 Page 78
Rysunek 2.47
Wytrzymałość różnych materiałów w podwyższonej lub obniżonej temperaturze
WYTRZYMAŁOŚĆ W PODWYŻSZONEJ LUB OBNIŻONEJ TEMPERATURZE (MPa)
w przypadku gdy współczynnik zużycia dla różnych materiałów jest porównywal-

ny, to dopuszczalna nośność łożyska jest największa w przypadku ceramiki
inżynierskiej i kolejno niższa każdorazowo o rząd wielkości (10x) dla stopów meta-
li, kompozytów i polimerów. Nośność łożyska jest zatem głównym kryterium
stosowania na nie poszczególnych materiałów.
78
2 roz 6-11-02 23:01 Page 79

Rysunek 2.48
Współczynnik liniowej rozszerzalności cieplnej i przewodność cieplna różnych materiałów
PORÓWNANIE WYTRZYMAŁOŚCI MATERIAŁÓW

W PODWYŻSZONEJ LUB OBNIŻONEJ TEMPERATURZE
Na rysunku 2.47 przedstawiono, że największą wytrzymałość w najwyższej
temperaturze sięgającej do ok. 1600°C wykazuje ceramika inżynierska.
Wytrzymałość ceramiki porowatej i inżynierskich stopów metali w temperaturze
79
2 roz 6-11-02 23:01 Page 80
podwyższonej do ok. 1000°C nie ustępuje wytrzymałości ceramiki inżynierskiej.

Pozostałe materiały, tzn. polimery inżynierskie i kompozyty inżynierskie, mogą być
stosowane tylko do ok. 300°C, chociaż kompozyty, podobnie jak w temperaturze
pokojowej, wykazują wytrzymałość ok. 10–krotnie większą. Wytrzymałość drewna
oraz produktów z drewna jest taka sama jak polimerów. Drewno może być jednak
stosowane wyłącznie w temperaturze nieprzekraczającej ok. 100°C.
PORÓWNANIE PRZEWODNOŚCI CIEPLNEJ

I ROZSZERZALNOŚCI CIEPLNEJ MATERIAŁÓW
Analiza przewodności cieplnej i współczynnika rozszerzalności cieplnej
potwierdza, że diament jest materiałem najlepiej przewodzącym ciepło, przy
współczynniku rozszerzalności cieplnej porównywalnym ze szkłami i ceramiką
szklaną, ceramiką porowatą oraz drewnem (rys. 2.48). Polimery i pianki
polimerowe mają najmniejszą przewodność cieplną, przy największym współczyn-
niku rozszerzalności cieplnej, ok. 10–krotnie większym niż metale i ich stopy oraz
100–krotnie większym niż materiały ceramiczne. Kompozyty o osnowie polime-
rowej wykazują małą wartość współczynnika rozszerzalności cieplnej, ponieważ
włókna wzmacniające, a zwłaszcza węglowe, rozszerzają się bardzo nieznacznie.
Stopy metali należą przy tym do najlepiej przewodzących ciepło, podobnie jak
ceramika inżynierska.
PORÓWNANIE ODPORNOŚCI MATERIAŁÓW NA KOROZJĘ

Na rysunku 2.49 przedstawiono porównawczo odporność różnych grup mate-
riałów inżynierskich na oddziaływanie różnych środowisk chemicznych, w tym
wody napowietrzonej, solanki, silnych kwasów i zasad, kwasów organicznych,
a także promieniowania nadfioletowego. Zauważyć się daje bardzo dobrą odpor-
ność korozyjną materiałów ceramicznych i szkieł na działanie niemal wszystkich
z analizowanych czynników, chociaż silne zasady i kwasy znacznie tę odporność
obniżają. Do pracy niemal w każdym środowisku można wyselekcjonować
odpowiednie stopy metali o bardzo dobrej odporności korozyjnej, chociaż
w większości tych środowisk niektóre ze stopów metali, w tym najczęściej stale
węglowe i niskostopowe, wykazują brak odporności korozyjnej. W tablicy 2.20
porównano szczegółowo odporność różnych metali na oddziaływanie środowisk
korozyjnych. Niektóre materiały polimerowe wykazują dobrą, a nawet bardzo
dobrą odporność na korozję w niektórych ośrodkach, lecz również słabą
odporność lub jej brak, zwłaszcza w roztworach organicznych, a także pod
działaniem silnych kwasów i zasad. Materiały kompozytowe wykazują raczej śred-
nią odporność na działanie ośrodków korozyjnych.
80
2 roz 6-11-02 23:01 Page 81

Rysunek 2.49
Odporność różnych materiałów na oddziaływanie aktywnych ośrodków chemicznych oraz promieniowania
nadfioletowego (opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
SOLANKA
WODA PTFE SILNE

NAPOWIETRZONA epoksydy PZWS KWASY
stopy Pb PEMG/PEDG
stopy Ni nylony PZWA
stale odp. poliestry PZWW
na korozję
stopy Cu fenoplasty
Au
A stopy Ti PMMA
stopy Pb
stopy Ti
stale
stopy Al odp. stopy
PZWA żeliwa na Ni
PZWS
B stale
korozję PTFE
PCV
stopy PEDG
niskosto- Al
PZWW powe stale PMEG epoksydy
PTFE, PP węglowe elastomery
epoksydy nylony
stal
nylony, PS, PCV
PMMA, C węglo-
poliestry
fenoplasty PZWW
PEDG, PEMG wa PS PU
poliestry żeliwa PZWS
fenoplasty PMMA szkła
stopy Pb PZWA Al2O3
stale stopy stopy ceramika
stopy Ti Cu Al D MgO ZrO2
szklana SiC
Si3N4
stopy Ni żeliwo stale węglowe SiO2
stopy Al stopy Cu stopy Ni
elastomery stopy Zn stale odp.
PZWA PTFE na korozję
PCV PMMA żeliwa
PZWS PMMA elastomery stopy Ti
PZWW nylony SiO2 fenoplasty nylony
PEMG PS szkła PZWS poliestry PEMG/PEDG
epoksydy, PEDG cerami- PW, PS, PP, PTFE
poliestry, PP PCV PCV, epoksydy
ka szkla- PZWA
fenoplasty elasto- na
włókna mery PZWW
polimerowe fenopla-
sty SiC, Si3N4
PZWA poliestry Al2O3
PU ZrO2
PEMG
PZWS PEDG grafit
PZWW epoksydy
nylony
PP
PROMIENIOWANIE PTFE SILNE
NADFIOLETOWE ZASADY
Odporność na korozję:
ROZTWORY
A - bardzo dobra POLIMERY
ORGANICZNE
B - dobra STOPY METALI
C - słaba KOMPOZYTY
D - zła CERAMIKA, SZKŁA
81
2 roz 6-11-02 23:01 Page 82
1 3
82
2 roz 6-11-02 23:01 Page 83
10
11 12
Kolebką kultury materialnej były rejony Azji, Bliskiego i Środkowego Wschodu. Król Lidii (dzisiaj na terenie
Turcji) Krezus w latach 560-547 p.n.e. jako pierwszy w świecie wprowadził złote monety, wówczas
niekształtne, lecz z wyraźnym reliefem byka (1). Kształt monety nie miał znaczenia, gdyż grudki stopu złota
ze srebrem odważano i stemplowano znakami gwarantującymi masę, a tym samym ich wartość. Królowie
lidyjscy używali głowy lwa jako stempla (2). Grudka ok. 14 gramowa stanowiła 1 stater, a kolejne monety
stanowiły część statera, aż do 1/96. Na terenie Persji, w czasach Achmenidów w V wieku p.n.e., wykonano
złoty kielich w kształcie uskrzydlonego lwa (3). W wykopaliskach realizowanych przez polską ekipę na terenie
Libanu, w pobliżu miejscowości Sehim, znaleziono m.in. lampkę oliwną (4) i monetę złotą (5), wykonane przez
antycznych Fenicjan. Złota czara zdobiona szlachetnymi kamieniami pochodzi z początków II tysiąclecia p.n.e.
13
z Kurhanu Trialeti na terenie obecnej Gruzji (6). Złota plakietka z Syberii z VI wieku p.n.e. przedstawia odpoczy-
wającego wojownika z parą koni (7). Złota bransoletka z V wieku p.n.e jest częścią skarbu amudaryjskiego (8),
złożonego z kolekcji 180 okazów sztuki ze zlota i srebra oraz wielu monet złotych i srebrnych, pochodzących
z Baktrii, a kupionych przez kupców bucharskich od miejscowej ludności w rejonie Kabadianu w roku 1877
i przewiezionych do Indii, gdzie dostały się w ręce uczonych. W Tillya Tepe (Złote Wzgórze) między Hindukuszem
a Amu-darią, na terenie dzisiejszego Afganistanu, pod koniec lat 70-tych XX wieku odkryto jeden z największych
skarbów bogatej stolicy cesarstwa Baktrii z I wieku p.n.e., złożony z 21 tysięcy złotych elementów zdobionych
drogimi kamieniami (9). Złoty naszyjnik i kolczyki z II wieku p.n.e. pochodzą z Indii Południowych (10). W VII
wieku n.e. Kalif Abd-al-Malik z dynastii Umajjadów wybudował Kopułę na Skale w Jerozolimie z czystego złota
(11). Koszty pokrycia kopuły złotem równały się siedmioletnim dochodom z ówczesnej prowincji - Egiptu, gdzie
zgromadzono dostateczną ilość złota dla tego przedsięwzięcia. Złoty dzban Bachtijara syna Mu’izz ad Dauli
wykonano w Persji w X wieku n.e. (12). Złoty hełm pochodzi z grobu Meskalemduga, raczej zwykłego
wojownika niż króla, w Sumerze z okresu wczesnodynastycznego, czyli z ok. 2500 roku p.n.e. (13).
83
2 roz 6-11-02 23:01 Page 84
Tablica 2.20
Odporność metali i ich stopów na oddziaływanie środowiska
Środowisko Woda morska
korozyjne i obojętne Woda słodka
Metale Kwasy Kwasy Kwasy roztwory i opady
i ich stopy nieorganiczne a organiczne b utleniające c Zasady d chlorkowe e atmosferyczne f
Metale
szlachetne
Tytan
Nikiel g
i jego stopy
Stale odporne h h
na korozję
Miedź i i i j k
i jej stopy
Cyna
l l m
Ołów
Stale niesto-
powe i żelazo
Aluminium
i jego stopy
Kadm
Cynk
Odporność: – bardzo dobra, – dobra, – niska, – zła,

a – szczególnie kwas siarkowy i kwas solny,
b – szczególnie kwas octowy,
c – obejmuje kwas azotowy i kwasy beztlenowe zawierające tlen i cytrynian sodowy,
d – obejmuje sód i wodorotlenki potasowe oraz amoniak,
e – woda morska zawierająca ~3,4% NaCl, pH ~8,
f – w obszarach niezanieczyszczonych woda deszczowa jest lekko kwaśna, w zanieczyszczonych pH <4; udział chlorków
zmienia się od kilku ppm do 100 ppm,
g – nieodporny na amoniak,
h – korozja wżerowa lub szczelinowa,
i – miedzionikiel jest odporny na kwasy,
j – zadowalająca odporność na wodorotlenki potasu i sodu, lecz szybko poddaje się korozji naprężeniowej i powierzchniowej amoniaku,
k – postępująca korozja przy natężeniu >1 m/s,
l – na ołów oddziałują kwasy azotowy i solny, ale jest odporny na kwasy siarkowy, chromowy, fluorowodorowy i fosforowy,
m – ołowiane rury powoli korodują w wodzie morskiej.
84
2 roz 6-11-02 23:01 Page 85

2.4.3. Ekonomiczne uwarunkowania stosowania

DOSTĘPNOŚĆ SUROWCÓW I WYTWARZANYCH Z NICH MATERIAŁÓW
Zdecydowana większość materiałów in-
Tablica 2.21 żynierskich pochodzi z surowców pozyski-
Udział masowy pierwiastków na Ziemi (w %) wanych ze skorupy ziemskiej, wydobywa-
nych w kopalniach w postaci rud i następ-
Skorupa ziemska Oceany Atmosfera nie wzbogacanych w celu umożliwienia ich
tlen 47 tlen 85 azot 79 ekstrakcji lub syntezy.
krzem 27 wodór 10 tlen 19 Nieliczne materiały inżynierskie syntezu-
aluminium 8 chlor 2 argon 2 je się z surowców pozyskiwanych z atmosfe-
żelazo 5 sód 1 dwutlenek węgla 0,04 ry lub oceanów. W tablicy 2.21 przedstawio-
wapń 4 magnez 0,1 no udziały masowe pierwiastków chemicz-
sód 3 siarka 0,1 nych występujących na Ziemi. Dostępność
potas 3 wapń 0,04
magnez 2 potas 0,04
zasobów surowcowych zależna jest od ich
tytan 0,4 brom 0,007
wielkości, lokalizacji oraz energii potrzebnej
wodór 0,1 węgiel 0,002 do ich pozyskania i przetworzenia. Całość
fosfor 0,1 zasobów obejmuje przy tym również zasoby,
mangan 0,1 które mogą być udostępnione w przyszłości
Całkowita masa skorupy ziemskiej
fluor 0,06 (w tym również obecnie nieznane) w wyniku
do głębokości 1 km wynosi 3⋅10 kg,
21
bar 0,04 20 postępu prac geologicznych, zwiększenia
stront 0,04 masa oceanów –10 kg,
atmosfery –5⋅10 kg.
18 cen zbytu surowców oraz zmodyfikowania
siarka 0,03
technologii ich pozyskiwania i przetwarza-
węgiel 0,02
nia, a także usprawnienia transportu. Na
rysunku 2.50 przedstawiono schematycznie
złoża złoża szacunek wielkości zasobów surowcowych w
zidentyfikowane niezidentyfikowane założonym czasie. Przewiduje się, że próg
opłacalne
złoża złoża opłacalności ekonomicznej stosowania

dostępne perspektywiczne każdego z surowców wyznaczany jest przez
czas połowicznego wyczerpania się jego
zasobów. Po tym czasie przewidywany jest
malejąca opłacalność
nieopłacalne próg opłacalności
gwałtowny wzrost cen danego surowca, co

poważnie utrudni zaopatrzenie w ten
surowiec.
wydobycia
ulepszona
technologia Szacuje się, że do osiągnięcia czasu
wydobycia połowicznego wyczerpania na przykład ropy
naftowej pozostaje tylko ok. 20 lat, gdy w
przypadkach cynku, cyny, ołowiu, rtęci, sre-
całość złóż bra i wolframu – od 50 do 80 lat, natomiast
do osiągnięcia czasu połowicznego wyczer-
pania aluminium, żelaza oraz większości
rosnąca niepewność geologiczna surowców stosowanych do wytwarzania cera-
Rysunek 2.50 miki i szkła upłynie jeszcze kilkaset lat.
Szacunek zasobów surowcowych (schemat wg McElveya)
85
2 roz 6-11-02 23:01 Page 86
Rysunek 2.51
Schemat technicznego cyklu życia materiałów inżynierskich
(opracowano według C. Neweya i G. Weavera)
MATERIAŁY PODSTAWOWE
metale,
chemikalia,
procesy papier, cement, przetwór-
ekstrakcji, włókna stwo
refinacji materiałów MATERIAŁY
SUROWCE INŻYNIERSKIE
ruda, stopy metali,

węgiel, minerały materiały
piasek, ropa polimerowe,
naftowa, drewno, ceramiczne,
uprawy kompozytowe
kopalnie, proces
odwierty, wytwarzania
plantacja proces
recyklingu
drewno ruda ropa naftowa
PRODUKTY
ZIEMIA
usuwanie
deminera- użytkowanie,
lizacja eksploatacja
ODPADY
KONIECZNOŚĆ EKONOMICZNEGO STOSOWANIA MATERIAŁÓW

Istniejąca sytuacja oraz prognozowanie na przyszłość stale wymagają od
inżynierów skoordynowanych działań w celu oszczędzania dostępnych surowców,
polegających na:
projektowaniu z oszczędnym wykorzystaniem materiałów, zwłaszcza trudno
dostępnych i wyczerpujących się, przy minimalizacji ich energochłonności,
86
2 roz 6-11-02 23:01 Page 87

stosowaniu zamienników łatwiej dostępnych i o dużej rezerwie czasu połowicz-

nego wyczerpania się zasobów surowcowych oraz o mniejszej energochłonno-
ści w miejsce trudno dostępnych i wyczerpujących się,
pełnym wykorzystaniu energooszczędnego recyklingu w celu ponownego
wykorzystywania i pełnego odzysku materiałów we wszystkich możliwych i eko-
nomicznie uzasadnionych przypadkach.
Rysunek 2.51 przedstawia ogólne spojrzenie na techniczny cykl życia mate-
riałów inżynierskich: krótki cykl wytwarzania łączy się z bardzo długim cyklem
geologicznym Ziemi. Zauważyć należy, że recykling zużytych produktów prowadzi
do skrócenia cyklu produkcyjnego.
Na rysunku 2.52 przedstawiono model rozdrobnienia karoserii samochodowej
i dalszej przeróbki uzyskanych w wyniku tego mieszanek materiału jako przykład
współczesnego procesu recyklingu.
Rysunek 2.52
Model rozdrobnienia materiały wtórne
karoserii samochodowej (np. odzyskany złom)
jako przykład współczes-
nego procesu recyklingu
(opracowano według
F.R. Fielda i J.P. Clarka) elementy
duże odlewy
akumulatory
katalizator
ROZDRABNIANIE
ZŁOMU
DEMONTAŻ WYSYPISKO
stary karoseria
samochód
WYSYPISKO SEPARATOR
proszek mieszanka
pozostały po metali
rozdrobnieniu nieżelaznych
złomu
Al Zn metale
złom nieże-
stalowy lazne
KOSZTY WŁAŚCIWE PODSTAWOWYCH GRUP MATERIAŁÓW TECHNICZNYCH

Na rysunku 2.53 orientacyjnie przedstawiono zakresy kosztów podstawowych
grup materiałów technicznych w odniesieniu do 1 kg (można określić je jako kosz-
ty właściwe). Widoczne jest, że koszty różnych materiałów mogą się różnić od
87
2 roz 6-11-02 23:01 Page 88
Rysunek 2.53
Orientacyjne koszty rożnych grup materiałów odniesione do 1 kg materiału (według danych M.F. Ashby’ego)
siebie nawet o 6 rzędów wielkości, tzn. milionkrotnie. Najtańsze są paliwa i mate-

riały budowlane, chociaż ceny tych ostatnich mogą być zróżnicowane między sobą
ponad 10–krotnie. Znacznie większe koszty, lecz porównywalne między sobą
i zróżnicowane w każdej z grup nawet 100–krotnie, wykazują stopy metali,
polimery, materiały ceramiczne i szkło oraz materiały kompozytowe. Materiały
specjalne, w tym cermetale narzędziowe, metale szlachetne i diament, mogą osią-
gać koszt 1 kg materiałów od 102 do 105 razy większy niż półprodukty hutnicze ze
stali niestopowej lub niskostopowej.
W tablicy 2.22 porównano orientacyjne względne koszty wybranych mate-
riałów inżynierskich odniesione do jednostki masy lub objętości.
88
2 roz 6-11-02 23:01 Page 89

Tablica 2.22
Orientacyjne względne koszty wybranych materiałów w zależności od objętości i masy
Koszt Koszt
Materiał Materiał
na 100 cm 3 na 1 kg1)
German 213,00 German 365,00
Srebro 172,00 Srebro 164,00
Kobalt 27,00 Kobalt 31,00
Nikiel 7,95 Politetrafluoroetylen (PTFE) 12,25
Chrom 5,90 Nikiel 8,93
Cyna 4,43 Chrom 8,31
Stop miedzi z cynkiem (blacha) 4,17 Cyna 6,06
Stop miedzi z berylem 3,45 Tytan 5,41
Kadm 2,94 Stop miedzi z cynkiem (blacha) 5,02
Stop Cu–Sn–P (wlewek) 2,85 Stop Al–Cu (blacha) 4,38
Stal Cr–Ni typu 18–8 (blacha) 2,71 Stop miedzi z berylem 3,90
Politetrafluoroetylen (PTFE) 2,63 Poliamid PA 66 (Nylon 6/6) 3,85
Miedź 2,45 Stal Cr–Ni typu 18–8 (blacha) 3,50
Tytan 2,43 Kadm 3,40
Miedź (wlewek) 2,12 Stop Cu–Sn–P (wlewek) 3,24
Magnez 1,87 Magnez (wlewek) 2,89
Stop miedzi z cynkiem (wlewek) 1,84 Polimetakrylan metylu (PMMA) 2,80
Stop Al–Cu 1,30 Miedź 2,75
Cynk (wlewek) 0,81 Akrylonitryl–butadien–styren (ABS) 2,63
Ołów (wlewek) 0,67 Mangan 2,52
Magnez (wlewek) 0,51 Miedź (wlewek) 2,38
Stal miękka (blacha) 0,47 Stop miedzi z cynkiem (wlewek) 2,18
Poliamid PA 66 (Nylon 6/6) 0,44 Aminoplasty 1,49
Aluminium (wlewek) 0,37 Aluminium (wlewek) 1,37
Polimetakrylan metylu (PMMA) 0,33 Fenoplasty 1,31
Krzem 0,30 Krzem 1,24
Akrylonitryl–butadien–styren (ABS) 0,28 Polistyren (PS) 1,12
Stal miękka (wlewek) 0,25 Cynk (wlewek) 1,12
Aminoplasty 0,23 Polietylen o dużej gęstości (PE–HD) 1,09
Żeliwo 0,19 Polipropylen (PP) 1,00
Fenoplasty 0,16 Kauczuk naturalny (NR) 0,89
Polistyren (PS) 0,12 Polietylen o małej gęstości (PE–LD) 0,74
Kauczuk naturalny (NR) 0,12 Polichlorek winylu (PVC) 0,72
Polietylen o dużej gęstości (PE–HD) 0,11 Stal miękka (blacha) 0,60
Polichlorek winylu (PVC) 0,11 Ołów (wlewek) 0,60
Polipropylen (PP) 0,09 Stal miękka (wlewek) 0,32
Polietylen o małej gęstości (PE–LD) 0,07 Żeliwo 0,26
Cement portlandzki 0,03 Cement portlandzki 0,09
Masa betonowa prefabrykowana 0,01 Masa betonowa prefabrykowana 0,04
1) W lipcu 1991 roku cena 1 kg polipropylenu wynosiła 1 USD i do niej odniesiono pozostałe ceny.
89
2 roz 7-11-02 20:58 Page 90
PORÓWNANIE WYTRZYMAŁOŚCI
I ENERGOCHŁONNOŚCI WŁAŚCIWEJ MATERIAŁÓW
Rysunek 2.54 ilustruje zależność wytrzymałości i energochłonności właściwej
materiałów (określanej jako iloczyn energii na wytworzenie materiału, tj. wydoby-
cie surowców, ich rafinację i kształtowanie gotowego materiału, odniesionej do 1 kg
materiału oraz jego gęstości).
Rysunek 2.54
Wytrzymałość i energochłonność właściwa różnych materiałów (opracowano według danych M.F. Ashby’ego)
90
2 roz 7-11-02 20:58 Page 91

Wskaźnik ten ujmuje pośrednio oddziaływanie procesów wytwórczych mate-

riału na degradację środowiska naturalnego. Energochłonność właściwa wykazuje
liniową zależność od wytrzymałości materiału. Największą energochłonność
wykazują stopy metali oraz ceramika inżynierska. Polimery cechują się dużą ener-
gochłonnością, nieznacznie większą od energochłonności szkła, ceramiki porowa-
tej i polimerów naturalnych oraz drewna, chociaż produkty z drewna mają niemal
10–krotnie większą energochłonność niż samo drewno.
PORÓWNANIE WYTRZYMAŁOŚCI I WZGLĘDNYCH KOSZTÓW MATERIAŁÓW

Na rysunku 2.55 porównano orientacyjne względne koszty jednostki objętości
materiałów (określone jako stosunek kosztu 1 kg danego materiału do kosztu 1 kg
pręta ze stali średniowęglowej, pomnożony przez gęstość danego materiału) w za-
leżności od wytrzymałości. Daje się zauważyć w przybliżeniu liniową zależność
między wytrzymałością a tak określonym kosztem materiałowym. Przy największej
wytrzymałości najwyższy jest koszt materiałów ceramicznych, mniejszy metali i ich
stopów oraz materiałów kompozytowych, następnie polimerów, elastomerów i pia-
nek polimerowych. Koszty drewna, jak również produktów z drewna, są mniejsze
od tak określonej prawidłowości, a jeszcze mniejsze są koszty ceramiki porowatej.
UDZIAŁ KOSZTÓW MATERIAŁOWYCH

W KOSZTACH WŁAŚCIWYCH RÓŻNYCH GRUP PRODUKTÓW
Czynnik kosztów materiałowych musi być oczywiście znacząco uwzględniany
przy doborze materiału na różne produkty. Ważąca rola tego czynnika występuje
jednak głównie w przypadkach, gdy koszty materiałowe stanowią znaczący udział
w ogólnej wartości rynkowej produktu. W przeciwnym razie, gdy udział kosztów
materiałów w ogólnej wartości rynkowej jest nieznaczny, a przeważający udział
stanowią koszty wytwarzania, projektowania i inne, porównywać można koszty
(można je określić jako właściwe) 1 kg różnych produktów.
Orientacyjne wartości właściwych kosztów różnych produktów podane na
rysunku 2.56, podobnie jak dane zawarte na rysunku 2.53, przydatne są raczej do
spostrzeżeń, niż do poważnych analiz. Warto jednak zauważyć, że tak pojmowany
koszt 1 kg różnych produktów może być zróżnicowany około milionkrotnie, tj. o 6
rzędów wielkości. Najniższy wskaźnik występuje w budownictwie, wyższy w opa-
kowaniach, a jeszcze wyższy w przypadku produktów przemysłu stoczniowego,
chociaż z pewnością szokuje, że koszt 1 kg folii aluminiowej jest porównywalny
z analogicznym kosztem promu morskiego lub samochodu małolitrażowego, które
są ponad 10–krotnie większe od właściwych kosztów ekskluzywnego nawet domu
jednorodzinnego.
Znacznie większe są koszty właściwe samochodów i artykułów gospodarstwa do-
mowego, chociaż musi zaskakiwać, że koszt właściwy ekskluzywnego samochodu
firmy „Rolls–Royce“, suszarki do włosów czy minutnika do jajek i obuwia
sportowego może być taki sam. Jeszcze bardziej zastanawia, że koszty właściwe
rakiety tenisowej, sprzętu wędkarskiego, samolotu pasażerskiego, np. Boeing 747
(tzw. Jumbo Jet), oraz implantów biomedycznych osiągają te same wartości,
zresztą ponad 100–krotnie większe od właściwego kosztu samochodu małolitra-
żowego. Koszty właściwe sprzętu sportowego, sprzętu lotniczego i kosmicznego
91
2 roz 7-11-02 20:58 Page 92
Rysunek 2.55
Wytrzymałość i względny koszt na jednostkę objętości różnych materiałów
oraz materiałów biomedycznych są porównywalne ze sobą, lecz są zwykle 100– do

1000–krotnie większe od kosztów właściwych samochodu małolitrażowego.
Najwyższe koszty właściwe, około 10–krotnie większe od takich kosztów
określanych dla statków kosmicznych, osiągają soczewki kontaktowe i sztuczne
zastawki serca.
92
2 roz 7-11-02 20:58 Page 93

Rysunek 2.56
Orientacyjne koszty różnych grup materiałów odniesione do 1 kg
(według danych M.F. Ashby’ego)
Przedstawione rozważania wskazują na możliwości uzyskania efektów eko-

nomicznych przy wytwarzaniu produktów wysokoprzetworzonych o najwyższym
możliwym poziomie technicznym, a także na to, że w takich przypadkach koszt
właściwy materiału może być nawet 100 000 razy mniejszy od właściwego kosztu
całego produktu. W takich przypadkach, niewątpliwie nieuzasadniona jest po-
zorna oszczędność na materiałach. Wręcz przeciwnie, spośród wszystkich
dostępnych należy wykorzystać materiały o najlepszych własnościach i największej
niezawodności.
93
2 roz 7-11-02 20:58 Page 94
1 2
6 5 7
94
2 roz 7-11-02 20:59 Page 95
8 9
10
11
12
W starożytnej Grecji bardzo wysoko rozwinięto poziom wytwarzania i przetwórstwa złota, zarówno metodami
odlewniczymi jak i obróbki plastycznej na zimno. Wiele materialnych dowodów dostarczyło odkrycie
archeologa amatora Heinricha Schliemanna, który na podstawie lektury Homera odkrył w 1874 roku
w Mykenach pierwsze świadectwa dawnej kultury mykeńsko-kreteńskiej, ze słynnymi grobami królewskimi,
z bardzo obfitymi złotymi ozdobami, pełnymi artyzmu z ok. XVI wieku p.n.e. Należą do nich złote maski
sepulklarne (1) i (2) wykonane przez wytłoczenie bardzo drobnym narzędziem na drewnianym klocku, ryton
złoty w kształcie głowy lwa (8), złoty kubek Nestora (10) zwieńczenie złote srebrnej spinki do włosów (7), złote
ryngrafy (6).
Pozostałe przedmioty pochodzą z innych okresów i znaleziono je w innych stanowiskach archeologicznych.
Złoty wisiorek z dwoma sfinksami pochodzi z VII wieku p.n.e. z Argos. (3) Złoty łańcuch z rozetami
ze zwisającymi z nich żołędziami i głowami byków pochodzi ze Statatos z przełomu III i IV wieku p.n.e. (4).
Ryngraf złoty (5) pochodzi z XV wieku p.n.e. z Tirynsu, a złoty kubek udekorowany sceną chwytania byków
z Tsountas z Vapheio w Lakonii na południu Sparty (9) oraz złoty kubek mykeński wydobyty z nekropolii
Peristeria w pobliżu Pylos (11). Krater z Derveni, czyli bardzo duży pozłacany pojemnik z brązu ze srebrnymi
aplikami z 330 r. p.n.e. z wytłoczoną boską parą Dionizosa i Ariadny w tłumie satyrów i menad (12), znajduje się
w Muzeum w Salonikach.
95
2 roz 7-11-02 20:59 Page 96
2.5. Współczesne
znaczenie i tendencje
rozwojowe nauki
o materiałach
2.5.1. Definicja i zakres nauki o materiałach
i inżynierii materiałowej
DEFINICJA NAUKI O MATERIAŁACH I INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
ORAZ ICH RELACJE Z INNYMI OBSZARAMI TECHNIKI
Nauka o materiałach może być najogólniej określona jako „poznawanie substan-
cji, z których jest lub może być wytworzone coś innego, oraz ich syntezy, własności
i zastosowań“*). Należy zwrócić przy tym uwagę, że synteza jest rozumiana jako
„sztuczna produkcja substancji przez procesy chemiczne“**). Podane sformułowanie
zadań nauki o materiałach, obejmuje materiały zarówno naturalne, jak i inżynierskie
(syntetyczne) (porównaj rozdz. 2.2.1) konwencjonalne, jak i rozwinięte (advanced).
Wydaje się, że warto również zastanowić się nad pojęciem „materiał“. W języ-
ku angielskim „materiał“ znaczy po prostu „tworzywo“ i jest definiowany jako
„substancja lub rzecz, z której coś jest lub może być zrobione“**). W Polsce obie-
gowo przyzwyczajono się do znaczenia słowa „materiał“ jako „substancji“ albo
„produktu mającego praktyczne zastosowanie lub przeznaczonego do użytku“ al-
bo „tego, z czego się składają przedmioty“***). W powszechnym odczuciu rozumie-
nie tego słowa rozminęło się zatem z podstawowym jego znaczeniem stojącym
u podstaw nauki o materiałach, tzn. „tego, z czego wytwarzane są (...) przedmioty;
tworzywa; surowca...“***). Z pewnością takie właśnie wyczucie językowe w okresie
ostatnich dziesięcioleci, kiedy to w świecie rozwinęła się nauka o materiałach i in-
żynieria materiałowa (material science and engineering), zadecydowało o pojmowa-
niu zakresu tej dyscypliny naukowej w Polsce. Bardzo często jej przedmiot sprowa-
dzano do zainteresowania produkcją oraz oceną struktury i podstawowych własno-
ści różnych substancji, nierzadko w oderwaniu od sfery aplikacyjnej, co w istocie
przeczy celom i założeniom tych działań. Z kolei projektanci i wytwórcy różnych
produktów rutynowo stosowali tworzywa wybrane przypadkowo i bardzo często
przed wieloma laty, nie odczuwając potrzeby śledzenia zmian i postępu wprowa-
dzanego stale przez naukę o tworzywach (materiałach), ich własnościach i prak-
tycznej przydatności. Często w środowiskach inżynierskich, a nawet naukowych,
ignorowano nawet ten obszar wiedzy, traktując go jako egzotyczny lub wręcz zby-
teczny, co w konsekwencji oddalało skutecznie te środowiska od światowego pozio-
mu w tym zakresie i wielokrotnie przesądzało o niepowodzeniach i braku sukcesów
*) M. Rühle, H. Dosch, E.J. Mittemeijer, M.H. Van de Voorde w „European White Book on
Fundamental Research in Materials Science“ 2002.
**) J.M. Hawkins (ed.) w „The Oxford Reference Dictionary“, 1992.
***) M. Szymczak (red.) „Słownik języka polskiego PWN“ 1979.
96
2 roz 7-11-02 20:59 Page 97
2.5. Współczesne znaczenie i tendencje rozwojowe

nauki o materiałach
krajowych produktów na rynku międzynarodowym, a nawet krajowym, gdyż nie

wytrzymywały one warunków konkurencji i jakości, narzucanych przez czołowych
wytwórców światowych. Sytuacji nie poprawia również w pełni fakt, że są w Polsce
wykształceni specjaliści z zakresu inżynierii materiałowej, których prace i działania
wielokrotnie nie są zsynchronizowane z działaniami w branżach projektowych
i wytwórczych produktów finalnych, a nierzadko sprowadzają się jedynie do wypro-
dukowania lub nawet tylko przedstawienia propozycji półproduktu materiałowego,
jako potencjalnej oferty dla wytwórców produktów finalnych. Odczuwa się nadal
zbyt częsty brak świadomości tego, że badanie i produkcja materiałów ma sens je-
dynie wówczas, gdy będą one tworzywami o optymalnie dobranych własnościach,
ze względu na eksploatacyjne wymagania produktów. Z drugiej strony projektowa-
nie i wytwarzanie produktu, który może znaleźć zainteresowanie na rynku jest
możliwe jedynie wówczas, gdy do jego produkcji użyte zostaną najbardziej odpo-
wiednie tworzywa (materiały).
Pomimo że sprawa wydaje się oczywista, nadal nie jest właściwie postrzegana
i rozumiana przez wiele osób, które z jednej strony decydują o asortymencie i za-
kresie produkcji, a z drugiej strony o kształceniu kadr. Po tych rozważaniach, zwa-
żywszy ponadto, że ogólnie „inżynieria jest zastosowaniem nauki dla bezpośrednio
użytecznych celów, takich jak budowa, napęd, komunikacja i przesył informacji lub
wytwarzanie“*) można zdefiniować zarówno naukę o materiałach jak i inżynierię
materiałową (tabl. 2.23).
Tablica 2.23
Definicje nauki o materiałach i inżynierii materiałowej
Dyscyplina nauki lub inżynierii Definicja

nauka o materiałach jest dziedziną nauki, dotyczącą struktury i własności materiałów (tworzyw),
Nauka o materiałach zwłaszcza z uwzględnieniem możliwości ich zastosowania *)
inżynieria materiałowa jest dziedziną inżynierii, obejmującą zastosowanie nauki o materiałach
Inżynieria materiałowa (tworzywach) dla bezpośrednio użytecznych celów związanych z projektowaniem, wytwarzaniem
i użytkowaniem różnych produktów i dóbr powszechnego użytku
CELOWOŚĆ POWSZECHNEGO NAUCZANIA NAUKI O MATERIAŁACH

I INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
W świetle przedstawionych rozważań należy stwierdzić, że konieczne jest na-
uczanie inżynierii materiałowej wśród studentów i kadry wszystkich specjalności in-
żynierskich, gdyż niemal w każdym przypadku, chociaż nie wyłącznie, tworzywo
(czyli materiał) i jego własności decydują o możliwości wytworzenia produktu
i o jego walorach użytkowych. Z kolei postęp w inżynierii materiałowej (tworzyw)
jest tak wielki, że w najbardziej rozwiniętych i awangardowych obszarach okres pół-
dezaktualizacji**) wiedzy szczegółowej nie przekracza 2÷3 lat. Ktoś, kto na bieżąco
*) D. Sinkel (prod.) w „Oxford talking dictionary“, 1998.

**) Okres półdezaktualizacji wiedzy szczegółowej (pojęcie wprowadzone przez analogię do okre-
su półrozpadu promieniotwórczego) oznacza, że po danym okresie ok. 50% szczegółowych
informacji w danym obszarze zostanie zastąpione przez nowe, aktualne, wprowadzone
w związku z nowymi odkryciami technicznymi i naukowymi.
97
2 roz 7-11-02 20:59 Page 98
nie śledzi tego postępu, po pewnym czasie dysponuje jedynie wiedzą przestarzałą
i bez ponownych gruntownych studiów nie jest w stanie podjąć sensownych dzia-
łań inżynierskich. O dynamice rozwoju inżynierii materiałowej mogą świadczyć na-
grody Nobla w dziedzinie fizyki i chemii uzyskane w ostatnich dziesięcioleciach za
wybitne osiągnięcia, które w zastosowaniach inżynierskich znacząco zmieniły rze-
czywistość techniczną w świecie. Wystarczy tylko wspomnieć tranzystory, układy
scalone, fullereny, materiały nadprzewodzące, polimery przewodzące prąd elek-
tryczny i półprzewodnikowe oraz inne (porównaj załącznik).
ZAKRES NAUKI O MATERIAŁACH I INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ

Współcześnie zainteresowania nauki o materiałach i inżynierii materiałowej
można sprowadzić do zagadnień podanych w tablicy 2.24.
Tablica 2.24
Zakres zainteresowań nauki o materiałach oraz inżynierii materiałowej
(opracowano na podstawie materiałów M. Rühlego, H. Doscha, E. Mitteimeijera i M. H. Van de Voorde)
Zakres tematyczny Cele do osiągnięcia i metody działania

Synteza (wytwarzanie) i przetwórstwo ułożenie atomów i składników o większej skali w materiałach w systemy o wymaganej
materiałów (tworzyw) konfiguracji
Skład chemiczny i mikrostruktura *)
ocena wpływu składu chemicznego i mikrostruktury na zachowanie się materiałów
materiałów (tworzyw)
badanie mechanizmów przebiegających w materiałach (tworzywach) w trakcie
Zjawiska i własności materiałów
procesów technologicznych i eksploatacji w celu wyjaśnienia zjawisk i ich wpływu
(tworzyw)
na własności materiałów
Zachowanie materiałów (tworzyw)
ocena przydatności materiałów do różnych zastosowań
w warunkach eksploatacji
Projektowanie materiałów (tworzyw) przewidywanie składu chemicznego, własności oraz trwałości materiałów
oraz przewidywanie ich trwałości w warunkach eksploatacyjnych metodami teoretycznymi oraz przy wspomaganiu
i/lub żywotności komputerowym z włączeniem metod sztucznej inteligencji
DOBÓR MATERIAŁÓW JAKO PODSTAWOWY CEL NAUKI

O MATERIAŁACH I INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
Dotychczas, od początku kreowania się najpierw metaloznawstwa a potem ma-
teriałoznawstwa jako dyscypliny inżynierskiej, podstawową metodą nauki o mate-
riałach i inżynierii materiałowej było wprowadzanie nowych materiałów, głównie
na podstawie badań empirycznych realizowanych metodą prób i błędów. Podejście
to uległo zmianie w miarę poznawania podstaw procesów decydujących o własno-
ściach i zachowaniu się materiałów w trakcie wytwarzania i eksploatacji i wprowa-
dzono początkowo dobór materiałów, a obecnie projektowanie materiałowe, w celu
udostępnienia materiału o najkorzystniejszym zestawie własności użytkowych za-
pewnianych przez odpowiedni skład chemiczny i proces technologiczny materiału.
*) Zwykle w niniejszej książce używane jest ogólne określenie „struktura“ w tym znaczeniu, jed-
nak w niniejszym rozdziale, dla podkreślenia znaczenia skali, wyróżniono pojęcia nanostruk-
tury, mikrostruktury i makrostruktury.
98
2 roz 7-11-02 20:59 Page 99

Na rysunku 2.57 schematycznie przed-

stawiono czynniki konieczne do uwzględnie-
nia przy wprowadzaniu nowych materiałów
inżynierskich, z uwzględnieniem ich rozwo-
ju, bezpieczeństwa i uwarunkowań ekologi-
cznych.
Proces wprowadzania nowych materia-
łów jest związany z doskonaleniem istnieją-
cych materiałów albo przez uwzględnianie
nowych osiągnięć związanych z opracowy-
waniem nowych związków, struktury oraz za-
pewnianiem nowych własności (rys. 2.58).
Rysunek 2.57 Podstawową możliwością jest projektowanie
Podstawowe czynniki uwzględniane w konwencjonalnych nowych materiałów bardzo często z uwzględ-
badaniach nowo wprowadzanych materiałów inżynierskich nieniem małej skali, do nanometrycznej
(opracowano według rysunku D. Raabego) włącznie, optymalizacja ich zastosowań,
a także optymalizacja produkcji z uwzględ-
nieniem modelowania własności i procesów.
Materiały są produkowane z surowców
pobieranych ze środowiska naturalnego,
w celu kreowania rozwoju zapewniającego
stworzenie bardziej komfortowych warun-
ków życia. Aktywność ta jest częścią syste-
mu cywilizacyjnego, który stanowi fragment
ekosfery tworzonej przez geosystem i biosys-
tem. Tradycyjny rozwój materiałów realizo-
wany był niemal wyłącznie w ramach syste-
mu cywilizacyjnego, z ignorowaniem od-
działywań z ekosferą. Dopiero od stosunko-
wo niedługiego czasu, jako ważną determi-
nantę w projektowaniu, wytwarzaniu i eks-
ploatacji materiałów wprowadzono koniecz-
ność współdziałania z pozostałymi wymie-
Rysunek 2.58 nionymi systemami, a wraz z nią pojęcie
Schemat ogólnej strategii wprowadzania nowych materiałów inży- ekomateriałów*), uwzględniających holi-
nierskich (opracowano według H. Doscha i M.H. Van de Voorde) styczne (całościowe) podejście do ekosfery
*) W roku 1992 w czasie konferencji Narodów Zjednoczonych o Środowisku i Rozwoju „Szczyt

Ziemi“ w Rio de Janeiro w Brazylii proklamowano „Deklarację z Rio o Środowisku i Rozwo-
ju“, w „Agendzie 21“ ustalono zasady zrównoważonego społeczeństwa i zrównoważonego
rozwoju, a o rok wcześniej powstała koncepcja ekomateriałów (ecologically–benign materials
– materiały przyjazne ekologicznie), które nie degradują środowiska globalnego i stanowią
mniejsze obciążenie dla planety w trakcie produkcji. W roku 1999 VAMAS (The Versailles
Project on Advanced Materials and Standards) zatwierdził inicjatywę dotyczącą standaryza-
cji działań proekologicznych w zakresie technologii materiałów pt. „Określenie i rola uczest-
nictwa VAMAS w środowiskowej standaryzacji działań dla technologii materiałów“.
99
2 roz 7-11-02 20:59 Page 100
(rys. 2.59). Podejście to uwzględnia zarówno

konieczność rozwoju nowych technologii zwią-
zaną z kreatywnością rozwojową, jak i harmo-
niczną koegzystencją z ekosferą i minimalizację
degradacji środowiska naturalnego, jak również
optymalizację technologii i infrastruktury w ce-
lu zapewnienia zdrowego życia w zgodzie z na-
turą. Działania związane z tym podejściem obej-
mują 3 grupy (rys. 2.60) związane z wytwarza-
niem specjalnych materiałów zapewniających
ochronę środowiska naturalnego (typ A), mate-
riałów stosowanych w systemach zapewniają-
cych zmniejszoną emisyjność zanieczyszczeń
(typ B) i materiałów dla strategicznej substytu-
cji (zastępowania) materiałów dotychczas stoso-
wanych, lecz znacząco zagrażających środowi-
sku i powodujących jego degradację (typ C).
Rysunek 2.59
Schemat koncepcji ekomateriałów
(według K. Yagiego i K. Halady)
Rysunek 2.60
Schematyczny podział
materiałów ze względu
na proekologiczne podejście
do ich wytwarzania
i zastosowania
(opracowano według
K. Yagiego i K. Halady)
100
2 roz 7-11-02 20:59 Page 101

W tablicy 2.25 podano przykłady zastosowania ekomateriałów w obszarach mate-

riałów o bardzo dużym zużyciu globalnym, materiałów znacznie rozpowszechnio-
nych oraz materiałów związanych z przetwarzaniem energii.
Tablica 2.25
Przykłady zastosowania ekomateriałów w różnych obszarach (opracowano według K. Yagiego i K. Halady)
Materiały konstrukcyjne o bardzo dużym zużyciu globalnym Materiały szeroko rozpowszechnione o masowym zużyciu
materiały o obniżonym obciążaniu środowiska w pełnym cyklu

życia materiały bez szkodliwych substancji
•materiały o mniejszym zużyciu surowców i energii
•lutowia bezołowiowe
•materiały naturalne
– bazujące na drewnie •alternatywne materiały dla azbestu
– drewniano-ceramiczne •alternatywne materiały dla polichlorku winylu PVC
– ceramika z gleby •materiały polimerowe z nieszkodliwymi elementami
•materiały z odpadów utrudniającymi zapalność
– cement z odpadów komunalnych (ekocement) •blachy stalowe laminowane olefinami jako substytuty PVC
– cement z popiołów
– inne nowe materiały z odpadów
•materiały z surowców wtórnych (recyrkulacyjne)
– stale ze sztucznymi wtrąceniami (składniki błądzące) Materiały dla generowania i przetwarzania energii
– rekonfiguracja stosowanego drewna
•materiały wytwarzane z mniejszą emisją zanieczyszczeń
i mniejszym zużyciem energii materiały o podwyższonej przydatności w fazie użytkowania
materiały o dużej przydatności dla recyklingu •wysokowytrzymałe stale na samochody
•stopy projektowane dla recyklingu •stopy żarowytrzymałe na turbiny wysokotemperaturowe
– stale o mniejszej liczbie składników lekkie stopy na pojazdy
– powszechne stopy aluminium •stopy Al na samochody
– materiały odporne na wtrącenia i zanieczyszczenia •stopy Mg
•materiały polimerowe projektowane dla recyklingu
inne materiały projektowane z uwzględnieniem analizy pełnego
•materiały kompozytowe projektowane dla recyklingu
cyklu życia, zwłaszcza fazy użytkowania
•materiały kompozytowe złożone z materiałów
projektowanych dla recyklingu
INTERDYSCYPLINARNY CHARAKTER NAUKI O MATERIAŁACH

I INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
Nauka o materiałach wykreowała się jako niezależna dyscyplina nauki pod ko-
niec lat 50-tych XX wieku, kontynuując głównie tradycje metaloznawstwa, które
utworzyło się wraz z początkiem rewolucji przemysłowej, przekształconego następ-
nie w sposób ciągły w materiałoznawstwo i w konsekwencji w naukę o materiałach.
Równocześnie budowano więzi między nauką o materiałach i inżynierią materiało-
wą a naukami podstawowymi, czego liczne przykłady można przedstawić. Badania
półprzewodników stworzyły okazję do współpracy z fizyką ciała stałego. Rozwój
materiałów polimerowych wykazał efektywność współpracy z chemią polimerów.
Są liczne przykłady zaimplementowania dla potrzeb rozwoju materiałów licznych
modeli odkrytych przez fizykę i chemię. Liczne modele matematyczne wykorzysta-
no m.in. do opisu przemian fazowych, koncepcji całki J w mechanice pękania, geo-
metrii fraktalnej do opisu wzrostu klastrów i systemów koloidalnych, do rozwiąza-
nia nieliniowego problemu migracji granic ziarn lub laplasjanowych procesów
wzrostu w opisie morfologicznych przejść fazowych. Koniec XX wieku wskazał, że
101
2 roz 7-11-02 20:59 Page 102
osiągnięcia inżynierii materiałowej są zwykle wynikiem daleko posuniętej integra-

cji między różnymi dyscyplinami nauki, co w konsekwencji doprowadziło do te-
go, że nauka o materiałach w XXI wieku jest interdyscyplinarnym obszarem utwo-
rzonym na styku i na przecięciu różnych podstawowych dyscyplin (rys. 2.61),
głównie fizyki ciała stałego, chemii, matematyki i inżynierii procesowej, ale także
mechaniki i budowy maszyn, ekologii, eko-
nomii, zarządzania i informatyki stosowa-
nej, a nawet biologii i medycyny, wykorzy-
stując osiągnięcia tych dyscyplin naukowych
w celu zaproponowania tworzyw o najko-
rzystniejszym zestawie własności i najlepiej
odpowiadających coraz to wyższym wyma-
ganiom stawianym produktom i dobrom wy-
korzystywanym przez ludzi, w warunkach
ostrej konkurencji rynkowej i przy wysokich
wymaganiach odnośnie do jakości, nieza-
wodności, trwałości i ceny.
W świetle przedstawionych rozważań na-
leży również stwierdzić, że klasyczne założe-
nia podziału nauki na dyscypliny wprowadzo-
ne w wieku XVIII przez Auguste Comte*)
stały się nieaktualne, ze względu na interdy-
scyplinarność lub wielodyscyplinarność
Rysunek 2.61 większości podejmowanych problemów na-
Usytuowanie nauki o materiałach między innymi dyscyplinami ukowych. Metody naukowe są uniwersalne
nauki (według Y. Brecheta, W. Pompego i M. Van Rossuma) i bezpodstawne są próby przyporządkowania
sobie którejkolwiek z nich przez którąkol-
wiek z dyscyplin naukowych, bowiem wszystkie z nich wykorzystują już specyficz-
ne metody naukowe. Kreowanie w przyszłości nowych osiągnięć nauki o materia-
łach i sprostanie nowym wyzwaniom przy pełnej oczekiwanej innowacyjności wy-
maga zatem nie tylko technicznego podejścia do nauki, lecz również podejścia kul-
turowego zapewniającego dociekliwość, refleksyjność i skłonność do nieraz odle-
głych skojarzeń.
Na rysunku 2.62 przedstawiono schematycznie zależności między licznymi in-
terdyscyplinarnymi czynnikami uwzględnianymi we współczesnej nauce o materia-
łach i inżynierii materiałowej. Znajomość i dalsze poznawanie licznych zjawisk,
m.in. elektrycznych, magnetycznych, optycznych, mechanicznych, cieplnych, przy
uwzględnieniu wzajemnych oddziaływań między czynnikami zewnętrznymi, struk-
turą materiałów oraz teorii dotyczącej podstaw tych zjawisk, po wykorzystaniu
współczesnych metod modelowania matematycznego, a także z wykorzystaniem na-
rzędzi sztucznej inteligencji i innych metod komputerowego wspomagania oraz roz-
winiętych technik analitycznych i metod badawczych wyjaśniających zachowania
*) A. Comte (1798–1857) francuski filozof i socjolog, główny przedstawiciel francuskiego pozy-

tywizmu, twórca pojęcia socjologii.
102
2 roz 7-11-02 20:59 Page 103

materiałów, zwłaszcza w skali nanometrycznej i atomowej oraz w wyjątkowo krót-

kim czasie femtosekund, co umożliwia dostosowanie własności materiałów, w tym
także nanomateriałów, biomateriałów i materiałów biomimetycznych (bionaśla-
dowczych), do wymagań stawianych przez ich zastosowania praktyczne.
Rysunek 2.62
Schemat interdyscyplinarnych zależności między materiałami, zjawiskami materiałowymi, modelowaniem,
rozwiniętymi technikami analitycznymi oraz dostosowania do wymaganych zastosowań
(opracowano według H. Doscha i M.H. Van de Voorde)
103
2 roz 7-11-02 20:59 Page 104
5
7
Z kolebki cywilizacji w Azji Środkowej stosunkowo szybko umiejętności technologiczne przeniosły się na tereny
współczesnej Europy. Misa złota z motywami zwierzęcymi, słonecznymi i księżycowymi z ok. 900 r. p.n.e.
4 znaleziona w Altstetten w obecnym Kantonie Zurich w Szwajcarii zawiera wyraźne wpływy kultury celtyckiej
(1). Złote naczynia (2) (3) znalezione w Villena w obecnej prowincji Alicante w Hiszpanii pochodzą ze zbioru 60
złotych przedmiotów z ok. 730 r. p.n.e., świadcząc o wysokich poziomie technologicznym, talentach
6
i zamożności Iberów, a ponieważ zakopano je razem z 2 przedmiotami z żelaza dowodzą o bardzo wysokiej
ocenie wartości żelaza przez Iberów. Kulturę celtycką reprezentują także złote nauszniki z 300 r. p.n.e. znalezione
w Erstelfeld w Kantonie Uri w obecnej Szwajcarii (4). Złota moneta rzymska (5) pochodzi z czasu panowania
Cesarza Nerona w latach 64-68 n.e. Złotą łódź misternie wykonał rzemieślnik iryjski w I wieku n.e., a została ona
znaleziona w Broighter w hrabstwie Londonderry w Irlandii (6). Złota zausznica z Kijowa lub Bizancjum
z XI w. n.e należy do zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu (7).
104
104
2 roz 7-11-02 20:59 Page 105
9 10
11
14 15
12
W Ameryce zarówno Północnej jak i Południowej przedkolumbijskiej również od wielu wieków opanowano
produkcję i przetwórstwo złota. Na wiele przed pojawieniem się konkwistadorów hiszpańskich, na terenie
obecnego Peru, w rozkwicie była cywilizacja Inków dysponujących ogromnymi zasobami złota i srebra, które
używano do produkcji artefaktów, jak np. rytualny nóż prawdopodobnie przedstawiający boga, bogato
inkrustowany szmaragdami i innymi kamieniami szlachetnymi (8) oraz złota maska (9). Złota maska (10) ma
srebrne gałki oczne poruszające się na cienkim drucie, a maska złota (11) ma oczy z klejnotów. Złoty człowiek
z Calimy (12) znajduje się teraz w Muzeum Złota w Bogocie w Kolumbii. Natomiast w Muzeum Prekolumbijskich
13
Metali Szlachetnych w La Paz w Boliwii znajduje się maska z Tiwanoku (Tiahuanaco) (13), położonego ok. 20 km
na południe od Jeziora Titicaca i założonego ok. 200 r. p.n.e., a w VIII wieku n.e. będącego stolicą imperium. Złota
statuetka aztecka (14) z dzisiejszego Meksyku pochodzi sprzed Hernanda Corteza przed 1519 rokiem n.e. Złotą
maskę rycerza-jaguara, świadectwo kultury Misteków (15), najpewniej z X wieku n.e., znaleziono natomiast
w Monte Alban (w „grobie nr 7”), które pamięta kulturę Zapoteków, przeżywającą szczyt swego rozkwitu
w latach między 500 a 300 p.n.e. Skarby te odkrył 9.01.1932 meksykański archeolog Alfonso Caso.
105
105
2 roz 7-11-02 20:59 Page 106
2.5.2. Najistotniejsze zadania do osiągnięcia przez

naukę o materiałach i inżynierię materiałową
w najbliższych dziesięcioleciach
GŁÓWNE ZADANIA NAUKI O MATERIAŁACH I INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
Nauka o materiałach i inżynieria materiałowa odgrywają kluczową rolę w ustaleniu
i poprawie warunków ekonomicznych i jakości życia, zwłaszcza w sferach wytypowa-
nych jako priorytetowe w rozwoju światowym na najbliższe dziesięciolecia (tabl. 2.26).
Tablica 2.26
Zadania nauki o materiałach i inżynierii materiałowej w priorytetowych sferach rozwoju światowego w najbliższych
dziesięcioleciach (opracowano według założeń M. Rühlego, H. Doscha, E. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
Priorytetowa
Rola nauki o materiałach
dziedzina Cel strategiczny
i inżynierii materiałowej
rozwoju
rola inżynierii materiałowej w tym zakresie sprowadza

Poprawa ze względu na zagrożenie środowiska naturalnego się do udziału w rozwoju nowych technologii
warunków wymagane jest pilnie bardziej efektywne generowania energii, bardziej energoefektywnych
życia wykorzystanie materiałów i źródeł energii urządzeń oraz materiałów mniej toksycznych i lepiej
przystosowanych do recyklingu
ze względu na konieczność przezwyciężania i zapo- rola inżynierii materiałowej w tym zakresie obejmuje
biegania chorobom, ograniczenia zakresu i skutków opracowanie i wprowadzenie całkowicie nowych
System
inwalidztwa oraz troski o poprawę zdrowotności w materiałów, w tym dla rozwoju sztucznych kości,
ochrony
całym świecie konieczne jest opracowanie całkowi- implantów oraz sztucznych organów, bezpiecznych
zdrowia
cie nowych generacji metod diagnostycznych i tera- systemów podawania leków, systemów filtrowania wody
peutycznych oraz nowych urządzeń, aparatów i leków oraz urządzeń terapeutycznych i diagnostycznych
ze względu na konieczność zwiększenia szybkości

rola inżynierii materiałowej w tej rewolucji
i niezawodności wzajemnych połączeń w świecie
Komunikacja informatycznej i komputerowej jest bardzo ważna,
konieczne jest opracowanie nowych generacji urzą-
i przesył determinuje ten postęp i wymaga wprowadzenia
dzeń telekomunikacyjnych i informatycznych oraz
informacji nowych materiałów elektronicznych, optycznych
komputerów w pełni zminiaturyzowanych wraz
i magnetycznych
ze wszystkimi urządzeniami peryferyjnymi
ze względu na oczekiwania przez klientów szybkiej

rola inżynierii materiałowej w tym zakresie polega
dostawy dóbr konsumpcyjnych o bardzo wysokiej
na opracowaniu i wdrożeniu materiałów, które umo-
jakości i niezawodności oraz dużej trwałości przy
żliwią zwiększenie zarówno jakości i użyteczności
Dobra możliwie najniższych, uzasadnionych i akceptowal-
produktów, jak i sposobów ich doręczania (np. opa-
konsumpcyjne nych cenach, dostarczanych niezależnie od miejsca
kowania) co wpłynie na przyspieszenie i ułatwienie
wyprodukowania w świecie, a także wysokiej jakości
produkcji oraz skrócenie czasu dostawy dóbr
i sprawności usług, konieczne są intensywne prace
użytkowych o najlepszych własnościach
w celu osiągnięcia oczekiwanego stanu
rola inżynierii materiałowej w tym zakresie polega m.in.

na opracowaniu i wdrożeniu lekkich karoserii i osprzętu
ze względu na konieczność poprawy warunków po-
samochodów, np. ze stopów aluminium i magnezu oraz
dróżowania zarówno w związku z przedsięwzięciami
materiałów kompozytowych, systemów hamulcowych
gospodarczymi, wypoczynkiem oraz eksploracją
Transport dla szybkobieżnych pociągów, samolotów emitujących
świata i kosmosu konieczne są zorganizowane dzia-
znacznie mniejszy hałas, pokryć izolacyjnych wahad-
łania związane ze zwiększeniem szybkości, bezpie-
łowych promów kosmicznych i wielu innych rozwiązań
czeństwa i komfortu środków transportu
technicznych gwarantujących osiągnięcie założonych
celów
106
2 roz 7-11-02 20:59 Page 107

STRATEGICZNE PRZYSZŁOŚCIOWE ZADANIA INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ

Istotne wyzwania stojące przed inżynierią materiałową wymagają przekonania
sfer przemysłowych, menedżerskich i politycznych o potrzebie inwestowania w na-
ukę o materiałach dla osiągania nowoczesnego postępu technologicznego. Ważne
jest, aby czas pomiędzy dokonaniem odkryć naukowych i ich praktycznymi zasto-
sowaniami był jak najkrótszy i aby w społeczeństwie panowało przeświadczenie
o związkach między obecnie wykonywanymi badaniami podstawowymi a przy-
szłym dobrobytem. Brak ciągłego finansowania badań naukowych obecnie, unie-
możliwi nowe odkrycia naukowe i wykształcenie wysokokwalifikowanych eksper-
tów niezbędnych do wdrożenia i wykorzystania tych osiągnięć, a w konsekwencji
uniemożliwi wprowadzenie w przyszłości innowacyjnych produktów.
Dla wprowadzenia nowych generacji materiałów i upowszechnienia produktów
o oczekiwanych własnościach, które mogą być wytworzone z tych materiałów, nie-
zbędne jest poznanie zachowania się materiałów jako tworzyw do wyprodukowania
nowych produktów, od skali atomowej/nanostrukturalnej przez mikrostrukturę do
skali makroskopowej przy użyciu rozwiniętych technik analitycznych (rys. 2.63)
Rysunek 2.63
Znaczenie rozwiniętych technik analitycznych w nauce o materiałach i inżynierii materiałowej
(opracowano według H. Doscha i M.H. Van de Voorde)
107
2 roz 7-11-02 20:59 Page 108
i modelowania komputerowego (rys. 2.64).

Ta strategia wymaga zastosowania zarówno
do polepszenia konwencjonalnych materia-
łów produkowanych i stosowanych masowo,
takich jak stal lub stopy metali nieżelaznych,
jak i do nowoczesnych materiałów funkcjo-
nalnych stosowanych w coraz to mniejszych
„inteligentnych“ urządzeniach.
Stosując podstawowe zasady fizyki i che-
mii dotyczące stanu i własności skondenso-
wanej materii, teoria materiałów jest wyko-
rzystywana do modelowania struktury i wła-
sności funkcjonalnych rzeczywistych mate-
Rysunek 2.64 riałów oraz projektowania i przewidywania
Modelowanie nowych materiałów i urządzeń o zwiększo-
i symulacja w nauce nej praktycznej przydatności. Nowoczesna
o materiałach i inżynierii teoria nauki o materiałach i modelowanie są
materiałowej (opracowano stosowane do rozwoju nowych materiałów
według F. Aldingera i J.F. Baumarda) (rys. 2.65). Na rysunku 2.66 przedstawiono
Rysunek 2.65
Znaczenie teorii w rozwoju nowych materiałów w różnych gałęziach przemysłu
(opracowano według M. Rühlego, H. Doscha, E.J. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
108
2 roz 7-11-02 20:59 Page 109

natomiast różnorodność modeli stosowanych w komputerowej nauce o materia-

łach w zależności od skali, jak również możliwości wykorzystania modelowania
materiałów inżynierskich, ich syntezy, struktury, własności i zjawisk.
Weryfikacja eksperymentalna umożliwia sprawdzenie wyników symulacji kom-
puterowej w różnych skalach i metodami sztucznej inteligencji dla zastosowania
Rysunek 2.66
Zakres i metody modelowania materiałów
(opracowano według M. Rühlego, H. Doscha, E.J. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
109
2 roz 7-11-02 20:59 Page 110
nowych materiałów i procesów ich wytwarzania (rys. 2.67). Wprowadzenie no-

wych materiałów oraz polepszenie własności materiałów produkowanych dotych-
czas wymaga opracowywania i wdrażania nowych metod wytwarzania (syntezy)
i przetwórstwa (rys. 2.68), odpowiedzialnych za wysoką jakość i niskie koszty pro-
dukcji. Główne zadania innowacyjne w tym zakresie dotyczą:
zwiększenia kontroli nad złożonością, składem chemicznym, strukturą i funk-
cją materiałów,
chemii roztworów wodnych w zastosowaniu do niskokosztownych i przyja-
znych środowiskowo procesów syntezy,
szybkiego kształtowania wykorzystywanego w chemii kombinacyjnej i poszuki-
waniach nowych materiałów,
dostosowywaniu materiałów do potrzeb we wszystkich skalach, od atomowej
do makroskopowej,
komputerowego modelowania złożonych zjawisk zachodzących w materiałach,
dla polepszenia ich poznania i kontroli,
cienkich pokryć i warstw, dla polepszenia ich własności i trwałości,
chemii cieczy nadkrytycznych, dla przygotowania nowych materiałów i nano-
materiałów, jak tlenki, azotki, metale z kontrolowanymi równocześnie kształ-
tem i wielkością w skali zmiennej od mikrometrowej do nanometrowej.
Podstawowe poszukiwania obejmują wzrost kryształów, osadzanie próżniowe,
spiekanie, przemiany fazowe i reologię dla lepszego poznania ich oddziaływania
i sposobu kontrolowania podczas wytwarzania (syntezy) i przetwórstwa materiałów.
Rysunek 2.67
Wzajemne oddziaływania między teorią nauki o materiałach, symulacją komputerową
i działaniami eksperymentalnymi (opracowano według C.A.J. Fishera)
110
2 roz 7-11-02 20:59 Page 111

Rysunek 2.68
Schemat zależności syntezy (wytwarzania) i przetwórstwa we wdrażaniu nowych materiałów i procesów
od czynników związanych z kwalifikacjami kadr, modelowaniem oraz dostosowywaniem struktury i własności
materiałów (opracowano według M. Rühlego, H. Doscha, E.J. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
W tablicy 2.27 podano główne kierunki działań podjętych lub kontynuowanych

w zakresie nauki o materiałach i inżynierii materiałowej, których wyniki jak się oce-
nia będą miały największy wpływ na osiągnięcie celów związanych z rozwojem spo-
łeczeństw w najbliższych dziesięcioleciach.
111
2 roz 7-11-02 20:59 Page 112
Tablica 2.27
Główne kierunki działań w zakresie nauki o materiałach i inżynierii materiałowej dla osiągnięcia celów
strategicznych rozwoju społeczeństw (opracowano na podstawie informacji M. Rühlego, H. Doscha,
E. Mitteimeijera i M.H. Van de Voorde)
Główne kierunki
Ocena obecnej sytuacji i zamierzenia przyszłościowe
działań
przedmiotem nowoczesnej nauki o materiałach i inżynierii materiałowej jest dostosowywanie materiałów,
począwszy od składu chemicznego, faz składowych i mikrostruktury, do zespołu własności wymaganych dla
danego zastosowania. W niezbyt odległej przyszłości tradycyjne empiryczne metody wprowadzania nowych
Projektowanie materiałów będą uzupełniane w coraz większym stopniu o przewidywanie teoretyczne. W niektórych
materiałowe przypadkach w skali przemysłowej jest już stosowana symulacja komputerowa, a przewidywany jest rozwój
narzędzi komputerowych dla oceny własności materiałów w wirtualnym środowisku. Umożliwi to polepsze-
nie tych własności, a ponadto ich przewidywanie nawet przed wyprodukowaniem materiałów, przy znaczą-
cym zmniejszeniu nakładów i czasu niezbędnych dla ich badania i wdrożenia
w ostatnim dziesięcioleciu dokonano znaczącego postępu w zakresie symulacji własności i przetwórstwa ma-
Komputerowa teriałów inżynierskich, natomiast już w najbliższej przyszłości modelowanie komputerowe stanie się nieodzo-
nauka wnym narzędziem w nauce o materiałach i inżynierii materiałowej. Strategia komputerowa zapewnia chemi-
o materiałach czny i fizyczny opis materiałów w szerokiej skali, zarówno długości jaki i czasu, a wieloskalowe modelowanie
umożliwia wykorzystanie spójnej struktury symulacji w całym lub większości interesującego zakresu tych skal
rozwój nowych materiałów inżynierskich w przyszłości oraz odkrywanie nowych zjawisk decydujących o ich
własnościach wymagają rozwoju, wprowadzenia i upowszechnienia nowych i wydajniejszych technik bada-
wczych umożliwiających badanie materiałów w skali atomowej, takich jak wysokorozdzielcza transmisyjna
Rozwinięte
mikroskopia elektronowa, skaningowa mikroskopia sondująca, dyfrakcja rentgenowska i neutronowa i różne
techniki
rodzaje spektroskopii, zintegrowanych z komputerami większej mocy, umożliwiających szybką wizualizację
analityczne
i porównanie z modelami komputerowymi, włączając w to także zatosowanie w procesach wytwarzania
(syntezy) materiałów, gdzie mogą być stosowane do kontroli i manipulowania materiałów w skali atomowej
i nanokrystalicznej, jak w mikroskopii sił atomowych
celem przyszłościowych technik wytwarzania i przetwórstwa jest konstruowanie materiałów inżynierskich
ze złożonych układów atomów i cząsteczek, z taką samą dokładnością i kontrolą jaką obecnie stosuje się
Wytwarzanie
w odniesieniu do materiałów półprzewodnikowych, a do najbardziej obiecujących technik można zaliczyć
(synteza)
m.in. chemiczne przetwarzanie z prostych jednostek prekursorów, szybkie prototypowanie komponentów
i przetwórstwo
ceramicznych i metalowych z użyciem techniki strumieniowej, spiekanie mikrofalowe, metody osadzania
z faz gazowych (CVD, PVD) do kształtowania cienkich warstw, infiltracja kompozytów
zdolność kontroli, wytwarzania i projektowania materiałów w skali nanometrycznej (10–9m) jest jednym
z głównych kierunków postępu w celu wykorzystania tych materiałów dla opracowywania nowych zastoso-
wań, minimalizacji odpadów i zanieczyszczeń i optymalizacji własności we wszystkich podstawowych
Nanomateriały
grupach materiałów inżynierskich, w tym m.in. w ultraprecyzyjnych systemach podawania leków, nanorobo-
tach, w mikrowytwarzaniu, nanoelektronice, ultraselektywnych sitach molekularnych i nanokompozytach
do zastosowania w samolotach i innych pojazdach o wysokich własnościach użytkowych
materiały inteligentne, w odróżnieniu od pozostałych (obojętnych) materiałów, są projektowane tak, aby
Materiały reagowały na zewnętrzną stymulację i adaptując się do warunków środowiskowych polepszały swe własności,
inteligentne zwiększając trwałość, oszczędzając energię lub dostosowując warunki dla poprawy komfortu ludzi, a także
(smart materials) samoistnie się powielając, naprawiając lub uszkadzając w miarę potrzeby, zmniejszając odpady i zwiększając
efektywność; prace w tym zakresie mają szczególnie awangardowy charakter
dzięki lepszemu zrozumieniu mechanizmów wytwarzania minerałów i kompozytów przez organizmy żywe,
szybko rozwijającym się zakresem inżynierii materiałowej stają się materiały biomimetyczne, które kopiują
Materiały lub naśladują procesy i materiały biologiczne, zarówno organiczne jak i nieorganiczne (np. syntetyczna nić
biomimetyczne pajęcza, chipy DNA, wzrost kryształów wewnątrz klatek wirusów) i są wytwarzane coraz bardziej precyzyjnie
(bionaśladowcze) i efektywnie, w wyniku czego poprawia się ich użyteczność, a odsłaniają się nowe możliwości ich wykorzysta-
nia (np. autonaprawianie, ultratwarde i ultralekkie kompozyty do samolotów), co wymaga nowej strategii
chemicznej, łączącej samoorganizację ze zdolnością do formowania hierarchicznie zbudowanych materiałów
112

Leszek A. Dobrzański - Rozdział 2 - Podstawy Nauki o Materiałach

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

You might also like

Leszek A. Dobrzański - Rozdział 2 - Podstawy Nauki o Materiałach

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Leszek A. Dobrzański - Rozdział 2 - Podstawy Nauki o Materiałach

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

2 roz 6-11-02 22:56 Page 1

Rodzaje Rodziny (generacje) cząstek niepodzielnych Ładunek

górny (u) powabny (c) wierzchołkowy (t) + 23

2.1. Materia i jej składniki

NAJWAŻNIEJSZE CZĄSTKI ELEMENTARNE

Cząstka elementarna Masa Ładunek elektryczny

ATOMY, PIERWIASTKI CHEMICZNE I IZOTOPY

2. Podstawy nauki o materiałach

Liczba protonów w jądrze, równa liczbie elektronów atomu obojętnego, nosi

2.1.2. Budowa atomu

STRUKTURA ELEKTRONOWA ATOMU

2.1. Materia i jej składniki

R2r2 R2r2 R2r2 2p

STANY ENERGETYCZNE ELEKTRONU W ATOMIE

2. Podstawy nauki o materiałach

1) Porównaj rozdział 2.1.3.

2.1. Materia i jej składniki

Tablica 2.5 Maksymalna jest równa 2⋅(2l+1).

2.1.3. Klasyfikacja pierwiastków chemicznych

2.1. Materia i jej składniki

METALE ALKALICZNE I ZIEM ALKALICZNYCH

METALE ZIEM RZADKICH

2. Podstawy nauki o materiałach

2.1.4. Wiązania pierwotne i wtórne między atomami

KLASYFIKACJA WIĄZAŃ PIERWOTNYCH MIĘDZY ATOMAMI

2.1. Materia i jej składniki

Cl– Na+ Cl– Na+

Na+ Cl– Na+ Cl–

WIĄZANIE ATOMOWE CZYLI KOWALENCYJNE

2. Podstawy nauki o materiałach

pomiędzy rdzeniami atomowymi (jonami dodatnimi), tworząc tzw. gaz elektrono-

WIĄZANIA MIĘDZY CHWILOWYMI DIPOLAMI

2.1. Materia i jej składniki

WIĄZANIA SIŁAMI LONDONA

2. Podstawy nauki o materiałach

2.1. Materia i jej składniki

2.2. Ogólny przegląd

2.2.2. Metale i ich stopy

2.2. Ogólny przegląd głównych grup

Rysunek 2.6 Układy wieloskładnikowe złożone z więcej niż jed-

PROCESY TECHNOLOGICZNE METALI I STOPÓW

2. Podstawy nauki o materiałach

PODSTAWOWE STOPY METALI

Polimery, nazywane także tworzywami sztucz-

2.2. Ogólny przegląd głównych grup

cząsteczkach przez CH3 powstaje polipropylen, przez C6H5 – polistyren, przez Cl

PODSTAWOWE WŁASNOŚCI POLIMERÓW

PODSTAWOWE GRUPY POLIMERÓW

PROCESY TECHNOLOGICZNE POLIMERÓW

2.2.4. Materiały ceramiczne

2. Podstawy nauki o materiałach

KLASYFIKACJA MATERIAŁÓW CERAMICZNYCH

2.2.5. Materiały kompozytowe

2.3. Znaczenie materiałów

ceramiczna świeca tarcza koła ze stali lub stopu aluminium

kadłub silnika z żeliwa

chłodnica ze stopu miedzi

oprofilowanie konstrukcji wsporczej klap: lotki ster pionowy (włókno węglowe)