Do Szarzy Marsz, Marsz... Studia Z Dziejow Kawalerii Vol-1

DO SZARŻY MARSZ, MARSZ...
DO SZARŻY MARSZ, MARSZ...

Studia z dziejów kawalerii
Tom 1
Pod redakcją
Aleksandra Smolińskiego
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Toruń 2010
Recenzent
Michał Klimecki
Opracowanie redakcyjne
Katarzyna Czerniejewska
Projekt okładki
Tomasz Jaroszewski
Printed in Poland
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
Toruń 2010
ISBN 978-83-231-2567-9
WYDAWNICTWO NAUKOWE
UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA
Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
tel. +48 56 611 42 95, fax +48 56 611 47 05
e-mail: wydawnictwo@umk.pl
Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń
tel./fax: +48 56 611 42 38, e-mail: books@umk.pl
www.wydawnictwoumk.pl
Wydanie pierwsze
Druk: Drukarnia Cyfrowa UMK
ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń
SPIS TREŚCI
Wstęp ............................................................................................................................ 7
Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rze-

czypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–1776
(Tomasz Ciesielski) ......................................................................................................... 23
Kawaleria Unii i Konfederacji w czasie amerykańskiej wojny secesyjnej 1861–1865.

Organizacja, najważniejsze operacje, najbardziej znani dowódcy
(Szymon Gołębiewski)..................................................................................................... 95
Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej

armii Imperium Rosyjskiego w przededniu oraz w trakcie I wojny światowej
(Aleksander Smoliński).................................................................................................... 179
Organizacja kawalerii Armii Łotewskiej podczas jej udziału w walkach o wyzwolenie

Łotwy oraz w pierwszym roku niepodległości. Lata 1918–1921
(Ēriks Jēkabsons) ............................................................................................................. 357
Organizacja kawalerii Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1919 roku

(Maciej Krotofil) ............................................................................................................. 439
Kawaleria niemiecka w latach 1918–1921

(Jarosław Centek) ............................................................................................................ 479
Wykaz rycin .................................................................................................................. 563

WSTĘP
P olacy, obok Węgrów1, uważają siebie za naród, który niegdyś

w szczególny sposób związany był z końmi i wojną prowadzo-
ną z wysokości końskiego grzbietu2. Choć zapewne po części jest to
pewien sięgający czasów szlacheckich i dość pochlebny dla nas ste-
reotyp, to jednak trudno zaprzeczyć, że lekki jeździec z ogromną,
a niekiedy wręcz zabójczą, skutecznością walczący poręczną lancą3,
a zwany ułanem, jest przecież polskim wynalazkiem. O jego warto-
ści może świadczyć chociażby to, iż w epoce napoleońskiej oddziały
tego typu, zwane też lansjerami, znalazły się w składzie praktycznie
wszystkich armii europejskich4. Na dodatek w większości z nich prze-
trwały aż do wybuchu I wojny światowej, a lanca zawędrowała tak-
że do Indii, USA i Meksyku. Nie można też nie zauważać faktu pole-
gającego na tym, że znaczna część wielkich5 lub też jedynie sławnych
1
Węgrzy byli bowiem twórcami lekkiej jazdy zwanej huzarami, bez których
trudno wyobrazić sobie dzieje europejskiej, i nie tylko, kawalerii w XVIII i XIX w.
– zob. chociażby: М. И. Марков, История конницы, т. 3: От Фридриха Великого
до Александра Суворова, Москва 2009 (pierwsze wydanie ukazało się przed 1917 r.);
K. Ulyatt, G. D’Achille – illustrator, Hussars of the Napoleonic wars, London 1981;
В. В. Тараторин, Конница на войне. История кавалерии с древнейших времён до
эпохи наполеоновских войн, Минск 1999; J. Kelenik, G. Ságvári, P. Szábo, J. Zachar,
A Magyar Huszár, Budapest [b.r.w.].
2
Szerzej zob.: W. Łoziński, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1958; J. S. By-
stroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1994;
Z. Kuchowicz, Obyczaje staropolskie XVII–XVIII w., Łódź 1975; W. A. Lasocki, O ko-
niu bojowym, Londyn 1999; Z. Sawicka, Koń w życiu szlachty XVI–XVIII w., Toruń
2002; U. Świderska-Włodarczyk, Mentalność szlachty polskiej XV i XVI wieku, Po-
znań 2003.
3
Zob.: B. Gembarzewski, Kopia a lanca, Warszawa 1921; J. Wielhorski, Lanca, „Stu-
dia do Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego” (Kraków) 1974, cz. 6.
4
Zob. choćby: J. Minkiewicz, Ułańskie dzieje, Londyn 1985; E. Bukhari, A. McBride
– colour plates, Napoleon’s Cavalry, London 1979; С. Львов, А. Аверьянов – художник,
Армейские уланы России в 1812 году, Москва 2002.
5
By wspomnieć tutaj choćby o Grunwaldzie, Kircholmie czy też o Chocimiu
i Wiedniu – zob.: J. Wimmer, Wiedeń 1683, Warszawa 1983; L. Podhorodecki, Wie-
deń 1683, Warszawa 1983; H. Wisner, Kircholm 1605, Warszawa 1987; A. Nadolski,
Grunwald. Problemy wybrane, Olsztyn 1990; idem, Grunwald 1410, Warszawa 1993;
D. Orłowski, Chocim 1673, Warszawa 2007.
8 WSTĘP
polskich zwycięstw6 była zasługą kawalerzystów oraz ich wiernych

towarzyszy żołnierskiej doli i niedoli, a mianowicie koni.
Zapewne pewien istotny wpływ na taki właśnie sposób po-
strzegania kawalerii i jej etosu przez polską historiografię wywar-
ły również wydarzenia „ostatniej kampanii konnej” na ziemiach
polskich, czyli starcia mas kawalerii, które miały miejsce pod-
czas wojny polsko-sowieckiej, a przede wszystkim w trakcie let-
nich i jesiennych walk kampanii 1920 r.7, a także epopeja września
i października 1939 r., zarówno poszczególnych biorących w niej
udział pułków szwoleżerów, ułanów czy też strzelców konnych8,
6
Do grupy takich kawaleryjskich starć polskiej jazdy, obok wielu innych, można
by zaliczyć chociażby Somosierrę, Krechowce czy też nie do końca przebadaną bitwę
stoczoną 31 VIII 1920 r. pod Komarowem – zob.: R. Bielecki, Somosierra 1808, War-
szawa 1989; J. Odziemkowski, Krechowce, Pruszków 1993; B. Królikowski, Ułańskie
lato. Od Krechowiec do Komarowa, Lublin 1999.
7
Zob. chociażby: M. Biernacki, Działania Armii Konnej Budionnego w kampa-
nii polsko-rosyjskiej 1920 r. 26 V–20 VI 1920, Warszawa 1924; T. Machalski, Ostatnia
epopeja. Działania kawalerii w 1920 roku, Londyn 1969; K. Krzeczunowicz, Ostatnia
kampania konna. Działania armii polskiej przeciw Armii Konnej Budionnego w 1920
roku, Londyn 1971; A. Smoliński, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923), Graje-
wo 2003; idem, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923),
[w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921, pod
red. A. Smolińskiego, Toruń 2003; idem, 1 Armia Konna podczas walk na polskim te-
atrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie oraz war-
tość bojowa, Toruń 2008.
8
Zob. choćby: W. Lewandowski, 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich im. płka Jana
Leona Hipolita Kozietulskiego w kampanii jesiennej 1939 roku, „Acta Universitatis Ni-
colai Copernici. Historia X. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1973, z. 58; idem,
Z walk 3 Pułku Szwoleżerów Mazowieckich im. Jana Leona Hipolita Kozietulskiego we
wrześniu 1939 roku, ibidem, 1975, z. 67; P. Bauer, B. Polak, 17 Pułk Ułanów Wiel-
kopolskich im. Króla Bolesława Chrobrego w obronie ojczyzny, 1939 r., Gostyń 1978;
W. Zaleski, W Warszawskiej Brygadzie Pancerno-Motorowej 1939. Z dziejów 1 Pułku
Strzelców Konnych, Warszawa 1988; J. Przemsza-Zieliński, Księga wrześniowej chwa-
ły pułków śląskich, t. 1, Katowice 1989; t. 2, Katowice–Sosnowiec 1993; T. Böhm,
1 Pułk Kawalerii KOP w wojnie obronnej 1939 r., „Wojskowy Przegląd Historycz-
ny” 1989, R. 34, nr 2 (128); J. Błasiński, Kawaleria II Rzeczypospolitej na przykładzie
25 Pułku Ułanów Wielkopolskich, Warszawa 1996; idem, Z dziejów kawalerii II Rze-
czypospolitej. Losy 25 Pułku Ułanów Wielkopolskich, Warszawa 1999; E. P. Nowak,
Dywizjon Rozpoznawczy 10 Brygady Kawalerii 1938–1939, Kraków 1999; A. Czar-
nik, Ósmy strzelców konnych w marszu i w boju. Działania ósmego pułku strzelców
konnych na Pomorzu nadwiślańskim w dniach 1–3 września 1939 r., Słupsk 1999;
P. Rozdżestwieński, Ułani Jazłowieccy. Zarys działań pierwszego rzutu 14 Pułku Uła-
nów Jazłowieckich w kampanii wrześniowej 1939 roku, Warszawa 2008.
WSTĘP 9
jak i wielkich konnych oraz zmotoryzowanych jednostek tej

broni9.
Stąd też od wielu już lat, a mianowicie co najmniej od momen-
tu zakończenia II wojny światowej, można zaobserwować zarówno
w Polsce, jak i wśród środowisk polonijnych, głównie zaś tych osiad-
łych w Wielkiej Brytanii10, ciągłe zainteresowanie historią polskiej
9
Udziału konnych brygad kawalerii Wojska Polskiego w tych walkach, nie li-
cząc publikacji o charakterze wspomnieniowym, dotyczą choćby następujące opra-
cowania: F. Skibiński, 10 Brygada Kawalerii w kampanii wrześniowej 1939 r., cz. 1,
„Wojskowy Przegląd Historyczny” 1959, R. 4, nr 1 (10); cz. 2, 1959, R. 4, nr 2 (11);
L. Mitkiewicz, Kawaleria samodzielna Rzeczypospolitej Polskiej w wojnie 1939 roku,
Toronto 1964; F. Idzior, O walkach Wielkopolskiej BK w Puszczy Kampinoskiej w 1939
roku, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1968, R. 13, nr 3 (47); J. Drężek, W sprawie
walk Mazowieckiej BK, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1978, R. 23, nr 1 (83);
M. Winogrodzki, Podolska BK w działaniach wojennych 1939 r., cz. 1, „Wojskowy
Przegląd Historyczny” 1989, R. 34, nr 3 (129); cz. 2, 1990, R. 35, nr 3–4 (133–134);
J. Wielhorski, Przyczynki do monografii Suwalskiej i Podlaskiej BK oraz GO Kaw. gen.
Podhorskiego 1 IX–5 X 1939. W 50 rocznicę walk, „Dawna Broń i Barwa” (Katowi-
ce) 1989, nr 5; A. Wilczkowski, A. Klein – ilustracje, Anatomia boju. Wołyńska Bry-
gada Kawalerii pod Mokrą 1 września 1939, Łódź 1992; Kawaleria samodzielna Woj-
ska Polskiego w bitwie nad Bzurą, Warszawa 2005; J. S. Tym, Boje Wołyńskiej Brygady
Kawalerii w dniach 1–4 września 1939 roku, [w:] Mokra Działoszyn 1939, Warsza-
wa 2005, oraz: E. Pawłowski, Kawaleria polska w Wojnie Obronnej 1939 r., „Wojsko-
wy Przegląd Historyczny” 1989, R. 34, nr 3 (129); J. Jarecki, Kawaleria polska w wal-
ce. Wrzesień 1939, Katowice [b.r.w.] (pierwsze wydanie pod tytułem: Walki kawalerii
polskiej. Wrzesień 1939, Katowice 1989); J. Majka, Brygada Motorowa płk. Maczka.
10 Brygada Kawalerii 1937–1939, Rzeszów 2004.
10
W tym przypadku dotyczy to, czy też raczej przez długie lata dotyczyło, głów-
nie byłych kombatantów służących niegdyś w formacjach konnych i kawalerii pan-
cernej Wojska Polskiego oraz Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, którzy po 1945 r.
pozostali na emigracji. W efekcie tego powstał cały szereg niezwykle ważnych pu-
blikacji, by wspomnieć tutaj chociażby: Dzieje Ułanów Poznańskich (1 Pułku Uła-
nów Wielkopolskich), pod red. P. Zaremby, Londyn 1962; A. Skiba, Boje wrześnio-
we 19 Pułku Ułanów Wołyńskich w kampanii wrześniowej, Londyn 1971; Szlakiem
Ułanów Chrobrego. Zarys historii 17 Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesła-
wa Chrobrego, pod red. S. Zakrzewskiego, Z. Godynia, Londyn 1973; Ułani Podol-
scy. Dzieje Pułku Ułanów Podolskich 1809–1947, Londyn 1982; A. Hlawaty, Dzieje
6 Pułku Ułanów Kaniowskich, Londyn 1973; Dzieje Ułanów Jazłowieckich, Londyn
1988. Należy tutaj także wspomnieć o istotnych dokonaniach środowiska autorów,
również głównie byłych kombatantów, skupionych wokół wydawanego w Londynie
periodyku, mianowicie najpierw „Przeglądu Zrzeszenia Kół Pułkowych Kawalerii”,
a następnie „Przeglądu Kawalerii i Broni Pancernej” – zob.: Przegląd Kawalerii i Bro-
ni Pancernej. Bibliografia 1956–2000 r. (Numery 1–160), oprac. W. Fiedler, J. Hlawa-
ty, Londyn 2001.
10 WSTĘP
jazdy11. Wśród historyków krajowych znacząco wzrosło ono po zmia-

nach, które nastąpiły po 1989 r. Jednak badania prowadzone nad tą
problematyką dotyczą głównie kawalerii Wojska Polskiego II Rzeczy-
pospolitej. Mimo to od czasu do czasu pojawiają się również warto-
ściowe i jednocześnie ciekawe opracowania opisujące wcześniejsze
dzieje tej broni, a mianowicie w okresie średniowiecza12, Rzeczypospo-
litej Obojga Narodów13 oraz w czasach Księstwa Warszawskiego14 i Kró-
11
Prawidłowość ta dotyczy również artylerii konnej, której dzieje w nieroze-
rwalny sposób były związane z etosem kawalerii – zob. choćby: L. Dunin-Wolski,
Zarys historii polskiej artylerii konnej, Londyn 1948; Rodowody artylerii konnej Woj-
ska Polskiego, pod red. J. Boguskiego, Londyn 1964; M. Giętkowski, Artyleria konna
Wojska Polskiego 1918–1939, Toruń 2000; P. Zarzycki, Artyleria konna w kampanii
1939 roku, Warszawa 2007.
12
Stosunkowo dużo informacji o polskich drużynnikach z okresu wczesnopia-
stowskiego oraz o jeździe typu rycerskiego i zaciężnej okresu średniowiecza zawie-
rają następujące opracowania: A. F. Grabski, Polska sztuka wojenna w okresie wczes-
nofeudalnym, Warszawa 1959; Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864,
t. 1: Do roku 1648, pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1965; A. Nowakowski, Wojsko-
wość w średniowiecznej Polsce, Malbork 2005; M. Bogacki, Przemiany w wojskowo-
ści polskiej od połowy X wieku do 1138 roku. Kształt i organizacja armii, Toruń 2007;
K. Ginter, Udział szlachty polskiej w pospolitym ruszeniu w XIV i XV wieku. Aspekty
prawne i stan faktyczny, Kraków 2008. Warto też tutaj wspomnieć o jeszcze dwóch
pozycjach, mianowicie: B. Możejko, S. Szybkowski, B. Śliwiński, Zawisza Czarny
z Garbowa herbu Sulima, Gdańsk 2003, oraz D. Piwowarczyk, Poczet rycerzy polskich
XIV i XV wieku, Warszawa 2004.
13
Zob. chociażby: Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 2: 1648–
–1864, pod red. J. Sikorskiego, Warszawa 1966; J. Cichowski, A. Szulczyński, Husa-
ria, Warszawa 1977; M. Plewczyński, Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zyg-
munta Augusta. Studia nad zawodem wojskowym w XVI w., Warszawa 1985; H. Wi-
sner, Lisowczycy, Warszawa 1995; A. Grutman, Jazda polska 1450–1550, Warszawa
1997; A. Wasilkowska, Husaria. The Winged Horsemen, Warszawa 1998; Z. Żygul-
ski jun., Husaria polska, Warszawa 2000; R. Sikora, Fenomen husarii, Toruń 2003;
M. Kosowski, Chorągwie wołoskie w wojsku koronnym w II poł. XVII wieku, Zabrze
2009, oraz: M. Hubka, Jazda doby Wazów. Organizacja, uzbrojenie, taktyka, Piotrków
Trybunalski 2007. Warto tutaj też odnotować pracę: R. Brzezinski, V. Vuksic – illu-
strator, Polish Winged Hussars 1576–1775, Oxford 2006.
14
Zob. choćby: H. Wielecki, R. Morawski – ilustracje, Wojsko Księstwa Warszaw-
skiego. Kawaleria, Warszawa 1990; R. Bielecki, Słynne pułki polskie 1. Szwoleżerowie
Gwardii, Warszawa 1996; M. Karpowicz, Za gwiazdą cesarza. 1 Pułk Szwoleżerów
Gwardii Napoleona I (1807–1815), [w:] Elita jazdy polskiej, Warszawa 1995; A. Ziół-
kowski, Pierwszy Pułk Szwoleżerów Gwardii Cesarskiej 1807–1815, Pruszków 1996;
idem, Pułk Jazdy Legionowej, Pułk Lansjerów Nadwiślańskich 1799–1815, Warszawa
2006; S. Leśniewski, R. Morawski – ilustracje, Wojsko Polskie w służbie Napoleona.
Legia Nadwiślańska, lansjerzy nadwiślańscy, Warszawa 2008; R. Morawski, A. Nie-
uważny, Wojsko Polskie w służbie Napoleona. Gwardia: szwoleżerowie, tatarzy, eklere-
WSTĘP 11
lestwa Polskiego15, a także kawalerii powstańczej z 183116 i 1863 r.17

Często też, obok literatury popularnej bądź popularnonaukowej,
powstają monografie lub przyczynki mające niezaprzeczalny walor
dzieła naukowego18.
Jednak jak to już wspomniano, ogromna większość publikacji
tego typu dotyczy kawalerii II Rzeczypospolitej. Wśród nich zdecy-
dowanie dominują mniej lub bardziej udane i wartościowe historie
poszczególnych pułków19. Znacznie gorzej jest natomiast w przypad-
rzy, grenadierzy, Warszawa 2008; R. Morawski, A. Paczuski, Wojsko Księstwa War-

szawskiego. Ułani, gwardie honorowe, pospolite ruszenie, Żandarmeria Konna, t. 1–2,
Warszawa 2009.
15
Zob. chociażby: M. Filipiak, Z pól bitewnych na plac Saski. Pułk Strzelców Kon-
nych Gwardii Królewsko-Polskiej (1815–1831), [w:] Elita jazdy polskiej...; Z. Gnat-
-Wieteska, Gwardie honorowe. Gwardia królewsko-polska i oddziały przyboczne w la-
tach 1806–1831, Warszawa 2002; T. Strzeżek, Kawaleria Królestwa Polskiego w powsta-
niu listopadowym – mobilizacja i podstawy funkcjonowania w wojnie, Olsztyn 2006.
16
Zob. choćby: A. Barszczewska, Organizacja 1 i 2 Pułku Mazurów w powstaniu
listopadowym, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1964, t. 10, cz. 1; J. Zió-
łek, Mobilizacja nowej jazdy na lewobrzeżu Wisły w czasie wojny 1830–1831, „Prze-
gląd Historyczny” 1972, t. 43, z. 4; J. Skarbek, Pułk Krakusów Lubelskich (10 Pułk
Ułanów) w powstaniu 1830–1831, „Rocznik Lubelski” 1980, t. 22; W. Draczyński,
5 Pułk Ułanów Zamoyskich 27 XII 1830–18 X 1831, Częstochowa 2002.
17
Zob. chociażby: Z. Godyń, O kawalerii w powstaniu styczniowym, „Przegląd
Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1963, nr 29; W. Pawlak, Kawaleria powstań-
cza w 1863 r., [w:] Powstanie styczniowe 1863. Historiografia, militaria, Warszawa
1993; J. Wojtasik, Kawaleria polska w 1863–1864 r., „Studia Historyczno-Wojskowe”
(Siedlce) 2007, t. 1 (za 2006 r.).
18
Spośród poprzednio wymienionych pozycji można wspomnieć tutaj monogra-
fie Zdzisława Żygulskiego jun., Marka Plewczyńskiego czy też Tomasza Strzeżka.
19
Pomijając cały szereg pomniejszych opracowań tego typu, zob. chociażby:
J. Dziewirski, J. Kijowski, H. Maćkowiak, 5 Pułk Ułanów Zasławskich, Ostrołęka
1991; A. Dobroński, Ułani Grochowscy, Warszawa–Białystok 1992; B. Polak, 14 Pułk
Ułanów Jazłowieckich 1918–1945 (zarys dziejów), Koszalin 1994; Z. Gnat-Wieteska,
Pierwszy Pułk Strzelców Konnych 1806–1944, Warszawa 1995; R. Juszkiewicz,
11 Pułk Ułanów Legionowych im. Marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza, Ciechanów
1998; J. Jarząbkiewicz, G. Łukomski, Dzieje 26 Pułku Ułanów Wielkopolskich imie-
nia hetmana Jana Karola Chodkiewicza 1920–1939, Poznań 1998; L. Bujan, 2 Pułk
Strzelców Konnych „Ziemi Hrubieszowskiej”, Warszawa 2000; L. Kukawski, Ułani Ja-
złowieccy. Barwa i broń 1918–1998, Grajewo 2001; J. Maciejewski, Saga o 1 Pułku
Ułanów Krechowieckich im. Pułkownika Bolesława Mościckiego, Dąbrowa Górnicza
2003; K. Skłodowski, 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich im. płk. Jana Kozietulskiego
1920–1939, Suwałki 2004; K. Kowerko, 27 Pułk Ułanów Imienia Króla Stefana Bato-
rego, Pruszków 2005; J. Taborski, 17 Pułk Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesława
Chrobrego. Dzieje, tradycja i współczesność, Toruń 2005; W. Gogan, Szwoleżerowie Ro-
kitniańscy. Dzieje 2 Pułku Ułanów Legionów Polskich i 2 Pułku Szwoleżerów Rokitniań-
12 WSTĘP
ku wielkich jednostek tej broni, gdyż jedynie dwóm brygadom po-

święcono obszerniejsze publikacje20. Powstały jednak również prace
o charakterze bardziej ogólnym21, a także pozycje dotyczące choćby
naczelnych instytucji odpowiedzialnych za rozwój kawalerii w okre-
sie międzywojennym22, nieliczne opracowania poruszające problem
operacyjnego użycia wielkich jednostek tej broni23, kawaleryjskiego
szkolnictwa oraz metod i sposobów kształcenia służących w niej ofi-
cerów24. Istnieje również literatura dotycząca sportu konnego w woj-
skich, Pelplin 2005; P. Kucia, 10 Pułk Strzelców Konnych 1918–1947, cz. 1, Warszawa
2007; A. Cz. Dobroński, K. Skłodowski, 2 Pułk Ułanów Grochowskich im. gen. Dwer-
nickiego 1917–1939. Dzieje i tradycje, Suwałki 2008; E. Juśko, M. Małozięć, 5 Pułk
Strzelców Konnych. Historia – tradycja – pamięć, Tarnów 2008; E. Juśko, M. Mało-
zięć, Historia 5 Pułku Strzelców Konnych (1806–1939), Warszawa 2009; T. Dudziński,
9 Pułk Strzelców Konnych 1921–1939, Grajewo 2009; J. Majka, A. Cebula, Ułani
Króla Jana. Z dziejów 20 Pułku Ułanów im. Króla Jana III Sobieskiego, Warszawa
[b.r.w.].
20
Zob.: S. Krasucki, Pomorska Brygada Kawalerii, Pruszków 1994; J. Jarząbkie-
wicz, G. Łukomski, Nowogródzka Brygada Kawalerii 1920–1939, Poznań 2000.
21
Zob.: Lance do boju. Szkice historyczne z dziejów jazdy wielkopolskiej X wiek–
–1945 r., pod red. B. Polaka, Poznań 1986; A. Smoliński, Organizacja wielkich jedno-
stek kawalerii i oddziałów artylerii konnej w okresie od marca 1919 r. do sierpnia 1939 r.,
„Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1994, t. 36; idem, Organizacja kawa-
lerii samodzielnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1921–1929, „Klio. Czasopismo
poświęcone dziejom Polski i powszechnym” (Toruń) 2001, nr 1; idem, Organiza-
cja kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1930–1939, „Klio. Czasopismo
poświęcone dziejom Polski i powszechnym” (Toruń) 2004, nr 5. Najczęściej jednak
opracowania tego typu mają charakter popularnonaukowy – zob. choćby: C. Leżeń-
ski, Zostały tylko ślady podków..., Warszawa 1984; C. Leżeński, L. Kukawski, O kawa-
lerii polskiej XX wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków 1991; J. Urbankiewicz, Legenda
jazdy polskiej, t. 1–2, Łódź 1996; L. Kukawski, Oddziały kawalerii II Rzeczypospoli-
tej, Grajewo 2004.
22
Zob. choćby mało udana pozycja: J. J. Piątek, Generalny Inspektorat Kawalerii
1921–1926, Poznań 2002.
23
Zob.: W. Kucharski, Kawaleria i broń pancerna w doktrynach wojennych 1918–
–1939, Warszawa–Kraków 1984; J. S. Tym, Kawaleria w operacji i w walce. Kon-
cepcje użycia i wyszkolenie kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1921–
–1939, Warszawa 2006.
24
Zob. chociażby: Szkoła Podchorążych Rezerwy Kawalerii w Grudziądzu. 50 rocz-
nica promocji podchorążych rocznika 1937–1938, zebrał i oprac. S. Radomyski, War-
szawa 1988; Zarys historii Szkoły Podchorążych Kawalerii w Grudziądzu 1922–1939,
zebrał i oprac. S. Radomyski, Warszawa 1989; Zarys historii Szkoły Podchorążych dla
Podoficerów w Bydgoszczy. Klasa kawalerii 1922–1938, zebrał i oprac. S. Radomyski,
Warszawa 1989; T. Wójcik, Kształcenie oficerów zawodowych kawalerii Wojska Pol-
skiego w latach 1919–1939, Wrocław 2008; L. Kukawski, J. S. Tym, T. Wójcik, Kawa-
leryjska Alma Mater w Grudziądzu 1920–1939. Zarys dziejów, Grudziądz 2008.
WSTĘP 13
sku, który był domeną oficerów kawalerii i artylerii konnej25. Ponad-

to w dotychczasowym dorobku polskiej historiografii można też zna-
leźć publikacje o tematyce kawaleryjskiej, lecz mające charakter stric-
te źródłowy26. Są to także zbiory wspomnień i relacji27.
Od pewnego czasu, poza przebiegiem kampanii jesiennej 1939 r.28,
spore zainteresowanie historyków polskich budzi też problematyka
związana z przygotowaniami wojennymi oraz mobilizacją oddzia-
łów i wielkich jednostek kawalerii Wojska Polskiego, a także ich roz-
winięciem na przewidywanym terenie działań wojennych, które to-
czyły się między marcem a końcem sierpnia 1939 r.29 Podobnie jest
25
Zob. choćby: L. Kukawski, Konne mistrzostwa Wojska Polskiego w II Rzeczypo-
spolitej, Grajewo 2006. Ponadto zob. także: W. Pruski, Dzieje konkursów hipicznych
w Polsce, Warszawa 1982.
26
Zob. chociażby: „Wybitnie wroga jednostka”. Komuniści przeciwko gnerałowi
Władysławowi Andersowi 1943–1970. Wybór dokumentów, wyb. i oprac. B. Polak,
M. Polak, Leszno 2008; Rocznik oficerów kawalerii 1930, Warszawa 1930 – reprint
z 2009 r.
27
Zob.: 10 Pułk Strzelców Konnych. Wspomnienia. Dedykowane pamięci wszyst-
kich Dziesiątaków, Londyn 1995; 9 Pułk Strzelców Konnych im. gen. Kazimierza Pu-
łaskiego w kampanii wrześniowej 1939 roku. Wspomnienia i relacje, oprac. P. Mikie-
tyński, Kraków 2001; Generał Anders. Życie i chwała, w oprac. i pod red. M. Hemara,
Londyn–Warszawa 2007 (pierwsze wydanie – Londyn 1970).
28
Poza poprzednio cytowanymi opracowaniami dotyczącymi udziału kawalerii
polskiej w kampanii jesiennej 1939 r. można wymienić także pozycje mające charak-
ter popularnonaukowy, jak choćby: J. Przemsza-Zieliński, Wrześniowa księga chwa-
ły kawalerii polskiej, Warszawa 1995, czy też wręcz publicystyczny – zob. chociażby:
J. Jarecki, Walki kawalerii polskiej wrzesień 1939, Katowice 1989, oraz idem, Kawa-
leria polska w walce. Wrzesień 1939, Katowice [b.r.w.], która w praktyce jest drugim
wydaniem pierwszej publikacji tego autora.
29
Poza częścią niżej cytowanych opracowań zob. także: W. Kozłowski, Mobili-
zacja Podlaskiej i Suwalskiej Brygady Kawalerii. Marzec–sierpień 1939 roku, „Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne” 1975, seria 1,
z. 111; E. Piwowarski, Mobilizacja Wołyńskiej Brygady Kawalerii w sierpniu 1939 r.,
„Wojsko i Wychowanie” (Warszawa) 1992, nr 8; idem, Mobilizacja Kresowej i Podol-
skiej Brygady Kawalerii w sierpniu 1939 r., ibidem, 1993, nr 7; idem, Przebieg i wyniki
częściowej mobilizacji alarmowej z 23 marca 1939 r., „Wojskowy Przegląd Historycz-
ny” 1995, R. 40, nr 1–2 (151–152); A. Smoliński, Mobilizacja Wielkopolskiej Bryga-
dy Kawalerii w przededniu wybuchu wojny 1939 roku, [w:] Wrzesień 1939 roku i jego
konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej, pod red. R. Su-
dzińskiego i W. Jastrzębskiego, Bydgoszcz–Toruń 2001; J. S. Tym, Przygotowania wo-
jenne i mobilizacja Wołyńskiej Brygady Kawalerii, [w:] Mokra Działoszyn 1939... Wy-
daje się, że najobszerniejszym i najlepiej umotywowanym źródłowo oraz niemal
modelowym przykładem opracowania tej tematyki jest artykuł: J. S. Tym, Przygoto-
wania wojenne i mobilizacja 15 Pułku Ułanów Poznańskich w 1939 roku, „Przegląd
Historyczno-Wojskowy” 2004, R. 5 (56), nr 3 (203).
14 WSTĘP
też z kwestią obsad personalnych oddziałów kawalerii Wojska Pol-

skiego w okresie od marca do końca sierpnia tego roku30.
Oprócz tego pewna grupa znanych kawalerzystów armii II Rze-
czypospolitej doczekała się swoich obszernych biografii31 bądź też
30
Zob. chociażby: J. Wielhorski, R. Dembiński, Kawaleria polska i bronie towa-
rzyszące w kampanii wrześniowej 1939 roku. Ordre de Bataille i obsady personalne,
Londyn 1979; M. Żebrowski, Wrzesień 18 Pułku Ułanów Pomorskich, „Militaria
i Fakty. Magazyn Historyczny” (Warszawa) 2003, R. 4, nr 5–6 (21); A. Smoliński, Ob-
sada personalna 18 Pułku Ułanów Pomorskich w dniu 1 września 1939 r. – kilka uwag
na marginesie materiału zatytułowanego: „Wrzesień 18. Pułku Ułanów Pomorskich”,
„Militaria i Fakty. Magazyn Historyczny” (Warszawa) 2004, nr 1 (22); idem, Obsa-
da personalna Pomorskiej Brygady Kawalerii w dniu 1 września 1939 r., „Mars. Pro-
blematyka i Historia Wojskowości. Studia i Materiały” (Warszawa–Londyn) 2004,
t. 17; idem, Mobilizacja 16 Pułku Ułanów Wielkopolskich. Marzec–sierpień 1939 r.,
[w:] Nad Bałtykiem. W kręgu polityki, gospodarki, problemów narodowościowych i spo-
łecznych w XIX i XX wieku. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Mieczysła-
wowi Wojciechowskiemu, pod red. Z. Karpusa, J. Kłaczkowa, M. Wołosa, Toruń 2005;
idem, List do Redakcji „Marsa” – Obsada personalna Pomorskiej Brygady Kawalerii
w dniu 1 września 1939 r., „Mars. Problematyka i Historia Wojskowości. Studia i Ma-
teriały” (Warszawa–Londyn) 2005, t. 19; idem, Mobilizacja 18 Pułku Ułanów Pomor-
skich w okresie od marca do sierpnia oraz jego obsada personalna na dzień 1 września
1939 roku, „Rocznik Grudziądzki” 2005, t. 16; idem, Mobilizacja 2 Pułku Szwoleże-
rów Rokitniańskich w czasie od marca do sierpnia oraz jego obsada personalna na dzień
1 września 1939 roku, „Rocznik Grudziądzki” 2007, t. 17; idem, Mobilizacja 16 Puł-
ku Ułanów Wielkopolskich imienia Generała Dywizji Gustawa Orlicz-Dreszera w okre-
sie od marca do sierpnia oraz jego obsada personalna na dzień 23 marca i 1 września
1939 roku, „Rocznik Grudziądzki” 2009, t. 18.
31
Zob. choćby: J. M. Majchrowski, Ulubieniec Cezara. Bolesław Wieniawa-Dłu-
goszowski. Zarys biografii, Wrocław–Warszawa–Kraków 1990; idem, Pierwszy ułan
Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1993; M. Urbanek, Wieniawa. Szwoleżer na pe-
gazie, Wrocław 2008 (pierwsze wydanie – Warszawa 1991); E. Berberyusz, Anders
spieszony, Londyn 1992; P. Kudela, Gen. Gustaw Konstanty Orlicz-Dreszer (1889–
–1936). Zarys biografii wojskowej i politycznej, Warszawa 1993; W. Dworzyński, Wie-
niawa. Poeta – żołnierz – dyplomata, Warszawa 1993; T. Wittlin, Szabla i koń, Lon-
dyn 1996; T. Strzembosz, Saga o „Łupaszce” ppłk. Jerzym Dąmbrowskim 1889–1941,
Warszawa 1996; H. Stępień, Mariusz Zaruski. Opowieść biograficzna, Warszawa 1997;
M. Bielski, Generał brygady Adolf Mikołaj Waraksiewicz (1881–1960), Toruń 1997;
A. Cyra, W. J. Wysocki, Rotmistrz Witold Pilecki, Warszawa 1997; L. Laskowski, Ro-
man Abraham. Losy dowódcy, Warszawa–Poznań 1998; M. Wołos, Generał dywi-
zji Bolesław Wieniawa-Długoszowski. Biografia wojskowa, Toruń 2000; P. Olstowski,
Generał Gustaw Orlicz-Dreszer (1889–1936). Dowódca wojskowy i działacz społecz-
no-polityczny, Toruń 2000; K. Pluta-Czachowski, Generał „Odra”. Rzecz o gen. bryg.
dr. Stanisławie Rostworowskim (1888–1944), Warszawa–Londyn 2001; W. Grocho-
walski, Ku chwale Wieniawy. W 120 rocznicę urodzin, Łódź 2001; W. Markert, Gene-
rał broni Władysław Anders (1892–1970), Warszawa 2007; A. Anders-Nowakowska,
Mój ojciec generał Anders, Warszawa 2007; M. Nurowska, Anders, Warszawa 2008;
WSTĘP 15
skromniejszych biogramów32 lub innego rodzaju publikacji33. Nadal

jednak wiele ważnych i zasłużonych dla tej broni postaci z tego okre-
su34 oczekuje szerszego zainteresowania ze strony historyków. Nale-
ży też zauważyć, że poza armią Rzeczypospolitej Obojga Narodów35
J. Pałka, Generał Stefan Mossor (1896–1957). Biografia wojskowa, Warszawa 2008;

J. Majka, Generał Kazimierz Dworak współpracownik generała Maczka, organizator
jednostek pancerno-motorowych, Rzeszów 2008.
32
Zob. chociażby: M. Rezler, Dowódcy 15 Pułku Ułanów Poznańskich, „Zeszyty
Historyczne Towarzystwa b. Żołnierzy i Przyjaciół 15 Pułku Ułanów Poznańskich”
(Poznań) 1998, z. 3; P. Hubiak, Belina i jego ułani, oprac. not biograficznych K. Ste-
pan, Kraków 2003; J. Karwat, J. J. Piątek, Dowódcy Wielkopolskich oddziałów kawale-
rii i broni pancernych, Poznań–Wrocław 2004.
33
Zob. choćby: Generał Władysław Anders w świetle dokumentów i publicystyki,
oprac. i red. N. Bujniewicz, I. Sawicka, Warszawa 2007; Generał Władysław Anders –
żołnierz czasu pokoju i wojny, pod red. A. Szczepaniaka, Opole 2008; Ósmy ułan Be-
liny. Generał brygady Józef Marian Smoleński „Kolec” (1894–1978), materiały zebrał
M. Smoleński, wyb., oprac. i red. naukowa G. Nowik, Warszawa 2008. Innymi przy-
kładami publikacji tego typu mogą być chociażby albumy fotograficzne oraz pozycje
prezentujące reprodukcje dokumentacji archiwalnej – zob.: J. L. Englert, K. Barbarski,
Generał Anders, Londyn 1990; J. L. Englert, Generał Bór-Komorowski, Londyn 1994;
H. Sobierajski, A. Dyszyński, „Hubal” mjr Henryk Dobrzański 1897–1940, Warszawa
1997; J. Pawłowicz, Rotmistrz Witold Pilecki 1901–1948, Warszawa 2008.
34
Uwaga ta dotyczy również wybitnych kawalerzystów armii Rzeczypospolitej
Obojga Narodów, a także Legionów Polskich, Wojska Polskiego Księstwa Warszaw-
skiego i Królestwa Polskiego oraz dziewiętnastowiecznych powstań narodowych.
Obecnie bowiem poza wartościowymi i mniej lub bardziej obszernymi biografiami
niektórych hetmanów lub osób związanych z armią, które jednak poza tym odgry-
wały też istotną rolę polityczną, dysponujemy jedynie kilkoma poważniejszymi pu-
blikacjami zajmującymi się postaciami żołnierzy jazdy okresu staropolskiego oraz
XIX w. – zob. choćby: B. Pawłowski, Dwernicki, Poznań 1922; A. Skałkowski, Puł-
kownik Niegolewski, Poznań 1924; J. Staszewski, Generał Edmund Taczanowski, Po-
znań 1936; W. Saletra, Generał Samuel Różycki (1781–1834). Dowódca korpusu na
Kielecczyźnie w 1831 roku, Kielce 1996; B. J. Umiński, Generał Jan Nepomucen Umiń-
ski 1778–1851, Wrocław 1999; J. Wegner, Generał Stanisław Klicki 1775–1847, Ło-
wicz 1990.
35
Zob. chociażby: M. Wagner, Kadra oficerska armii koronnej w drugiej połowie
XVII wieku, Toruń 1992; M. Machynia, V. Rakutis, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rze-
czypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy, t. 2: Oficerowie wojska Wielkiego
Księstwa Litewskiego. Sztab, kawaleria, artyleria, wojska inżynierskie i piechota, Kra-
ków 1999; M. Machynia, Cz. Srzednicki, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Naro-
dów 1777–1794. Spisy, t. 1: Oficerowie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 1:
Sztaby i kawaleria, Kraków 2002; J. Gdański, M. Machynia, Cz. Srzednicki, K. Ste-
pan, Oficerowie Rzeczypospolitej Obojga Narodów 1777–1794. Spisy, t. 1: Oficero-
wie wojska koronnego 1777–1794. Spisy, cz. 4: Formacje targowicy, szkolnictwo woj-
skowe, varia, uzupełnienia, Kraków 2003; M. Plewczyński, Pochodzenie terytorialne
rotmistrzów za ostatnich Jagiellonów (1506–1548), [w:] Czyn zbrojny w dziejach na-
16 WSTĘP
w dotychczasowej literaturze brakuje także prób szerszego spojrzenia

na korpus osobowy oficerów kawalerii, traktowany jako pewna spe-
cyficzna część armii36.
Natomiast wart odnotowania jest fakt, że sporo ciekawych i jed-
nocześnie często wartościowych publikacji poświęcono „Hubalczy-
kom”37 oraz formacjom kawalerii pancernej walczącym w składzie
Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie38. Znacznie mniejsze jest nato-
miast zainteresowanie dziejami kawalerii „Ludowego” Wojska Pol-
skiego39.
rodu polskiego. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Wojtasikowi w siedemdzie-

siątą rocznicę urodzin, pod red. P. Matusaka, M. Plewczyńskiego, M. Wagnera, Sie-
dlce 2004.
36
Poza wydanymi przed 1939 r. drukiem tomami „Roczników oficerskich”, któ-
re jednak dotyczyły całego ówczesnego Wojska Polskiego, przy badaniach tego typu
bardzo pomocne mogą być jedynie nieliczne, powstałe po 1945 r. publikacje, jak
choćby, poza częścią wcześniej cytowanych: R. Rybka, K. Stepan, Awanse oficerskie
w Wojsku Polskim 1935–1939, Kraków 2003; R. Rybka, K. Stepan, Rocznik oficerski
1939. Stan na dzień 23 marca 1939, Kraków 2006. Należy jednak pamiętać, że tak-
że te pozycje dotyczą wszystkich korpusów oficerskich Wojska Polskiego, a nie tyl-
ko oficerów kawalerii.
37
Zob. choćby: Z. Kosztyła, Oddział Wydzielony Wojska Polskiego majora „Huba-
la”, Warszawa 1987, oraz pozycja mająca charakter publicystyczny: M. Wańkowicz,
Hubalczycy, Warszawa 1959. Należy mieć jednak na uwadze czas i okoliczności po-
wstania obydwu tych prac.
38
Zob. chociażby: J. Nowakowski, A. Położyński, M. Kowalski, Z dziejów 10 Puł-
ku Strzelców Konnych, Warszawa 1982; E. Mentel, S. Radomyski, Pułk Ułanów Kar-
packich, Pruszków 1993; M. Wasilewski, Polska kawaleria pancerna XX wieku, War-
szawa 1997; M. Wroński, Ostatni polscy huzarzy. Monografia 10 Pułku Huzarów
(1944–1947), Tarnowskie Góry 1997; idem, Ostatni ułani śląscy. Monografia Puł-
ku 3 Ułanów Śląskich (1944–1947), t. 1, Londyn–Tarnowskie Góry 2004; A. Such-
citz, Dzieje 1 Pułku Ułanów Krechowieckich 1941–1947, Londyn 2002; E. P. No-
wak, 10 Pułk Dragonów, t. 1 (formowanie, zmiany organizacyjne, rozformowanie),
Kraków 2005; t. 2, Kraków 2006; Z. Lalak, A. Kamiński, Kawaleria pancerna w PSZ
1940–1945, Warszawa [b.r.w.]. Próbę monograficznego ujęcia tej problematyki pod-
jął ostatnio: B. Królikowski, Kres ułańskiej epopei. Szkice do dziejów kawalerii rozpo-
znawczej i pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1947, Lublin 2007.
39
Zob.: C. Leżeński, Ostatnia szarża, Katowice 1972; E. Kospath-Pawłowski,
S. Pataj, M. Szczurowski, Hej, hej ułani. Z dziejów 1 Warszawskiej Brygady (Dywizji)
Kawalerii, Warszawa 1996. Pewien dość istotny zasób podstawowych informacji na
ten temat zawiera także opracowanie: S. Komornicki, Wojsko Polskie. Krótki informa-
tor historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej, t. 3: Regularne jednost-
ki Ludowego Wojska Polskiego. Formowanie, działania bojowe, organizacja, uzbrojenie,
metryki jednostek kawalerii, wojsk pancernych i zmotoryzowanych, Warszawa 1987.
WSTĘP 17
Należy jednak zauważyć, że pomimo tej bardzo obszernej już dzi-

siaj i dość zróżnicowanej literatury w polskiej historiografii nadal
brakuje syntezy przedstawiającej całość bogatej i niezwykle skompli-
kowanej historii polskiej jazdy40. Dzieje się tak, gdyż poza Konstan-
tym Górskim, który swoją pracę wydał jednak już w końcu XIX w.41,
do dnia dzisiejszego nie powstało żadne inne opracowanie o podob-
nym charakterze. Monografii takiej nie doczekała się również kawa-
leria Wojska Polskiego z lat 1918–1939.
Jeszcze gorzej pod tym względem jest w przypadku znajomości
dziejów kawalerii armii obcych, mimo że od pewnego czasu również
ona poczyna budzić pewne zainteresowanie polskiej historiografii.
Jednak jedynie niewiele publikacji dotyczy jazdy starożytnej42 oraz
europejskiej z okresu średniowiecza43 i od XVI do XIX w.44, a badania
rodzimych historyków są uzupełniane nielicznymi tłumaczeniami
prac obcojęzycznych45. Podobnie jest też z dwudziestowieczną kawa-
lerią obcą, choć w ostatnich latach zaczęły ukazywać się prace do-
40
W przeciwieństwie do piechoty, której dzieje przedstawia aktualna po dzień
dzisiejszy monografia autorstwa Henryka Wimmera (Historia piechoty polskiej do
roku 1864, Warszawa 1978).
41
K. Górski, Historya jazdy polskiej, Kraków 1894. Nie należy jednak zapominać,
że autor ten opisał jej dzieje jedynie do epoki Sejmu Wielkiego.
42
Z prac dotyczących stricte jazdy zob. choćby: P. Letki, Kawaleria rzymska w opi-
sie Flawiusza Wegecjusza Reantusa, „Studia Historyczno-Wojskowe” (Zabrze) 2008,
t. 2 (za 2007 r.). Ponadto pewne informacje tego typu można znaleźć także w pra-
cach: K. Kościelniak, Zarys sztuki wojennej świata starożytnego, Toruń 2008; G. Lach,
Sztuka wojenna starożytnej Grecji. Od zakończenia wojen perskich do wojny korync-
kiej, Zabrze 2008; B. T. Carey, Wojny starożytnego świata. Techniki walki, tłum. M. Ła-
komy, Warszawa 2008; A. Graczkowski, Armia rzymska w okresie schyłku republiki:
organizacja, uzbrojenie, taktyka, Toruń 2009.
43
Stosunkowo dużo informacji o europejskiej jeździe typu rycerskiego oraz
zaciężnej i najemnej okresu średniowiecza zawierają następujące opracowania:
J. Flori, Rycerstwo średniowiecznej Francji, tłum. A. Kuryś, Warszawa 1999; idem, Ry-
cerze i rycerstwo w średniowieczu, tłum. E. Trojańska, Poznań 2003; F. Kusiak, Rycerze
średniowiecznej Europy łacińskiej, Warszawa 2002; J. C. M. Vigueur, Rycerze i mieszcza-
nie. Wojna, konflikty i społeczeństwo w średniowiecznych Włoszech XII–XIII wiek, tłum.
A. Gabryś, Warszawa 2008; B. T. Carey, Wojny średniowiecznego świata. Techniki wal-
ki, tłum. J. Jackowicz, Warszawa 2008.
44
Zob.: Ł. Radulski, Rozwój pruskiej kawalerii w czasie wojen śląskich 1740–1745,
„Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Białystok) 2007, t. 43.
45
Poza poprzednio cytowanymi pracami zob. chociażby: E. Bukhari, A. McBri-
de – tablice barwne, Napoleońscy huzarzy, tłum. J. Kilian, Warszawa [b.r.w.]; T. Bri-
ghton, Szarża Lekkiej Brygady, tłum. J. Złotnicki, Warszawa 2005.
18 WSTĘP
tyczące konnicy Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej46, a także

udziału kawalerii w walkach na frontach II wojny światowej, głów-
nie zaś na froncie wschodnim. Również i tutaj ustalenia rodzimej hi-
storiografii są wspomagane tłumaczeniami mniej lub bardziej warto-
ściowej literatury obcojęzycznej47.
Znacznie częściej natomiast omawiana jest kawaleria Wehrmach-
tu, przy czym z reguły opracowania te mają charakter popularnonau-
kowy48. Wszystko to powoduje, że w dorobku współczesnej polskiej
historiografii istnieje ogromna dysproporcja pomiędzy poziomem
wiedzy dotyczącej dziejów jazdy polskiej i kawalerii innych armii eu-
ropejskich. Źle jest również z naszą obecną wiedzą na temat dziejów
jazdy państw i narodów pozaeuropejskich49.
Wychodząc naprzeciw tym potrzebom oraz zainteresowaniom po-
tencjalnych czytelników, grupa autorów podjęła się trudu przygoto-
wania niniejszego tomu obejmującego sześć obszernych studiów po-
święconych tematyce kawaleryjskiej. Tomasz Ciesielski, który od lat
46
Wbrew obiegowym opiniom współczesny polski historyk oraz czytelnik nie
mają do dyspozycji zbyt dużej liczby opracowań dotyczących tej skądinąd ciekawej
problematyki – poza częścią wcześniej cytowanej literatury zob. także: J. W. Tiule-
niew, Szlak bojowy radzieckiej kawalerii, tłum. M. Sawicki, Warszawa 1951. Ponadto
pewnych informacji na ten temat dostarczają również opracowania: W. Włodarkie-
wicz, Radzieckie zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz woj-
skowych 1921–1939, Warszawa 2001; idem, Przed 17 września 1939 roku. Radzieckie
zagrożenie Rzeczypospolitej w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych 1921–
–1939, Warszawa 2002.
47
Zob. choćby: J. Piekałkiewicz, Wojna kawalerii 1939–1945, tłum. M. Meruno-
wicz, Janki koło Warszawy [b.r.w.]; W. H. Krause, Kozacy i Wehrmacht, tłum. J. Fal-
kowski, Kraków 2006. Pewne istotne informacje dotyczące tych kwestii zawiera rów-
nież praca: J. W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
48
Zob. chociażby: M. Majewski, Kawaleria niemiecka 1939–1945, Warszawa
1997; J. Ledwoch, Kawaleria niemiecka 1939–1945, Warszawa 2002. Także w tym
przypadku dysponujemy tłumaczeniami prac obcych – zob.: K. Ch. Richter, Kawale-
ria Wehrmachtu, tłum. G. Kowalski, Zakrzewo 2010.
49
Wydaje się, że w polskiej literaturze historycznej najlepiej znana i opisana
jest wojskowość mongolska, a po części także tatarska – zob. chociażby: W. Zator-
ski, Czyngis-Chan, Warszawa 1939; S. Krakowski, Polska w walce z najazdami tatar-
skimi w XIII wieku, Warszawa 1956; S. Kałużyński, Dawni Mongołowie, Warszawa
1983; L. Podhorodecki, Chanat krymski i jego stosunki z Polską w XV–XVII w., War-
szawa 1987; J. Maroń, Legnica 1241, Warszawa 1996; idem, Koczownicy i rycerze.
Najazd Mongołów na Polskę w 1241 roku na tle sztuki wojennej Europy XII i XIII w.,
Wrocław 2001; W. Chrzanowski, Wojna tatarska. Najazd mongolski na Polskę 1241 r.,
Kraków 2006. Ponadto zob. także: P. Jackson, Mongołowie i Zachód, tłum. A. Koza-
necka, Warszawa 2007.
WSTĘP 19
zajmuje się problematyką wojskową wieku XVII i czasów saskich50,

jest autorem opracowania dotyczącego kawalerii autoramentu na-
rodowego armii Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1717–
–1776. Wypełnia ono cały szereg luk w naszej dotychczasowej moc-
no niepełnej wiedzy na temat jazdy wojsk koronnych i wojsk Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego w czasach saskich oraz porządkuje lub na
nowo interpretuje wiele faktów znanych już wcześniej.
W kolejnym studium Szymon Gołębiewski omawia organizację
i formowanie oraz wykorzystanie kawalerii w trakcie wojny domo-
wej w USA w latach 1861–1865, jak również przedstawia sylwetki
wybitnych jej dowódców walczących po obydwu stronach tego dłu-
gotrwałego i krwawego konfliktu. Tak więc jego autor podjął tematy-
kę właściwie nieobecną w polskiej literaturze historycznej51.
Obszerne studium dotyczące kawalerii armii carskiej w przeded-
niu i w trakcie I wojny światowej przygotował także redaktor niniej-
szego tomu Aleksander Smoliński. Poza innymi elementami poka-
zano w nim organizację oraz liczebność najliczniejszej w tym czasie
jazdy świata, którą obok kawalerii gwardii oraz liniowej tworzyła
również specyficzna jazda wielu rosyjskich wojsk kozackich. Ponad-
to omówiono w nim podstawowe przekształcenia organizacyjne, ja-
kie zaszły w strukturach kawalerii carskiej podczas I wojny świato-
wej, a także ich przyczyny.
Ēriks Jēkabsons52 jest autorem opracowania dotyczącego kawa-
lerii Armii Łotewskiej podczas walk o niepodległość Łotwy w latach
1918–1920. Jazda tego kraju, podobnie jak całe ówczesne wojsko
łotewskie, pomimo pewnej literatury jej poświęconej53, jest w Pol-
sce znana bardzo słabo. Nieco lepiej, choć głównie w odniesieniu do
50
Poza wieloma innymi publikacjami tego autora zob. chociażby najnowszą
jego monografię, a mianowicie: T. Ciesielski, Armia koronna w czasach Augusta III,
Warszawa 2009.
51
Także najnowsza, jak się zdaje, publikacja dotycząca armii konfederackiej
z czasów wojny secesyjnej dotyczy bowiem wyłącznie piechoty – zob.: Ł. Niewiński,
Brygada polska w armii Konfederacji w latach 1861–1865, „Studia i Materiały do Hi-
storii Wojskowości” (Białystok) 2007, t. 43.
52
Profesor Fakultetu Historii i Filozofii Uniwersytetu Łotewskiego w Rydze (La-
tvijas Universitātes Vēstures un Filozofijas Fakultātes docents).
53
Potencjalny polski czytelnik dysponuje bowiem praktycznie zaledwie jedną,
mającą na dodatek charakter popularnonaukowy, pracą omawiającą dzieje tej ar-
mii – zob.: J. Rutkiewicz, Wojsko łotewskie 1918–1940 oraz łotewskie formacje zbroj-
ne 1915–1950, Warszawa 2005.
20 WSTĘP
pewnych epizodów, jest też z dziejami walk Łotyszy o niepodległość

swojego kraju54. Znaczną część tych luk istniejących w dotychczaso-
wej polskiej historiografii wypełnia właśnie tekst tego autora. Jedno-
cześnie znalazły się w nim również wątki dotyczące polsko-łotew-
skiej współpracy wojskowej z lat 1919–1920.
Następne studium autorstwa Macieja Krotofila, który od lat zaj-
muje się dziejami armii ukraińskich w czasie walk o niepodległość
Ukrainy pomiędzy 1918 a 1920 r.55, jest poświęcone kawalerii Armii
Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1919 r., jednego z prze-
ciwników Wojska Polskiego tego okresu. Omawia ono zarówno am-
bitne plany organizacji oddziałów i wielkich jednostek tej broni, jak
i rzeczywiste efekty ich realizacji. Ponadto autor wskazał również na
przyczyny niepowodzenia władz ukraińskich w tym zakresie.
Ostatni, zamykający tom, materiał przygotowany przez Jarosła-
wa Centka, którego zainteresowania naukowe skupiają się na pro-
blematyce związanej z I wojną światową oraz na dziejach Reichsweh-
ry56, dotyczy kawalerii niemieckiej w latach 1918–1921. Omówiono
w nim zmiany w liczebności oraz w strukturze organizacyjnej jazdy
niemieckiej, które zaszły od momentu rozpoczęcia przygotowań tego
kraju do wojny, poprzez całą I wojnę światową oraz już po jej zakoń-
czeniu, czyli aż do czasu powstania ściśle określonej postanowienia-
mi traktatu w Wersalu Reichswehry. Istotnym uzupełnieniem naszej
dotychczasowej wiedzy w tym zakresie są ustalenia dotyczące składu
i siły kawalerii niemieckiej stacjonującej w końcu 1918 i na począt-
ku 1919 r. na terenach okupacji niemieckiej Królestwa Polskiego, na
obszarach objętych działaniami Powstania Wielkopolskiego oraz na
Śląsku, na Pomorzu i w Prusach Wschodnich.
54
Zob. choćby: T. Paluszyński, Walka o niepodległość Łotwy 1914–1921, Warsza-
wa 1999; Ē. Jēkabsons, Łotewsko-polska współpraca wojskowa w maju–sierpniu 1920 r.,
[w:] Księga jubileuszowa Muzeum Wojska 1968–1998, pod red. K. Filipowa, U. Kra-
śnickiej, B. Kuklik, E. Łagunionek, Białystok 1998. Ponadto zob. także: idem, Zarys
współpracy łotewskiego i polskiego wywiadu wojskowego 1919–1939, „Studia i Mate-
riały do Historii Wojskowości” (Białystok) 2007, t. 44.
55
Poza innymi publikacjami tego autora zob. chociażby: M. Krotofil, Ukraińska
Armia Halicka 1918–1920. Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie i wartość bojowa sił
zbrojnych Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, Toruń 2002.
56
Zob. choćby: J. Centek, Hans von Seeckt. Twórca Reichsheer 1866–1936, Kra-
ków 2006; idem, Verdun 1916, Warszawa 2009; idem, Reichsheer ery Seeckta (1921–
–1926), Warszawa 2010.
WSTĘP 21
Każdy z zaprezentowanych materiałów stanowi mniej lub bardziej

obszerne studium przygotowane z zachowaniem wszystkich wymo-
gów stawianych opracowaniom naukowym. Powstały one bowiem
na podstawie licznych i bogatych kwerend archiwalnych prowadzo-
nych przez poszczególnych autorów w archiwach w Rydze, Moskwie,
Kijowie, Poczdamie i w Warszawie. Te solidne kwerendy źródłowe zo-
stały uzupełnione o obszerne badania odpowiedniej literatury przed-
miotu, praktycznie w całości obcojęzycznej, a mianowicie łotewskiej,
rosyjskiej, niemieckiej, ukraińskiej i amerykańskiej. Należy również
odnotować, że często była to literatura wcale lub też bardzo słabo
znana i rzadko wykorzystywana w badaniach historyków polskich.
Nie oznacza to oczywiście, iż pominięta została przydatna w wielu
wypadkach literatura polskojęzyczna.
W efekcie tego powstała publikacja, która omawia cały szereg
zagadnień bądź to zupełnie nieznanych, bądź też bardzo słabo opi-
sanych przez dotychczasową polską historiografię. Ponadto w przy-
padku części tych studiów ustalenia ich autorów mogą stanowić
istotne uzupełnienie wiedzy historyków obcych, a mianowicie ro-
syjskich, niemieckich czy też ukraińskich, gdyż zawarte w nich infor-
macje znacznie wykraczają poza obecny zakres badań prowadzonych
w Rosji, Niemczech czy też na Ukrainie. Również studium dotyczą-
ce jazdy Rzeczypospolitej Obojga Narodów, poza wspomnianym już
wcześniej porządkowaniem naszej wiedzy w tej kwestii, otwiera tak-
że nowe pola badawcze i wytycza dalszy kierunek badań tego typu.
Nieco mniej analityczny charakter ma opracowanie dotyczące
kawalerii amerykańskiej. Stanowi ono jednak swoistą i potrzebną
w polskiej nauce historycznej syntezę osiągnięć zarówno dawnej, jak
i współczesnej historiografii amerykańskiej.
Każde z prezentowanych tutaj studiów, w miarę możliwości, zo-
stało zaopatrzone w starannie dobrany i, jak się wydaje, bardzo cie-
kawy materiał ilustracyjny złożony z barwnych akwarel lub też z fo-
tografii pochodzących z epoki, a przedstawiających kawalerzystów
poszczególnych armii z czasów, których dotyczy każde z tych opraco-
wań. Można też tutaj dodać, że spora część tego materiału ilustracyj-
nego ma walor źródłowy.
Piszący te słowa oraz współautorzy niniejszego tomu mają na-
dzieję, że znajdzie on wielu odbiorców zarówno wśród profesjonal-
nych historyków wojskowych, jak i zwykłych miłośników bogatych
i niezwykle skomplikowanych oraz nadal kryjących wiele nierozwi-
22 WSTĘP
kłanych tajemnic dziejów kawalerii, zarówno tej polskiej, jak i euro-

pejskiej oraz światowej.
Redaktor oddawanej pod osąd czytelników publikacji pragnie po-
dziękować wszystkim autorom za przygotowanie zamieszczonych
w niej tekstów. Powstały one bowiem poza konkretnymi, finansowa-
nymi przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego projektami
badawczymi. Są natomiast efektem prac prowadzonych na marginesie
innych, sponsorowanych zarówno przez wspomniane powyżej Mini-
sterstwo, jak i inne instytucje, jak choćby przez Fundację Lanckoroń-
skich, zespołowych bądź indywidualnych przedsięwzięć naukowych.
Słowa podziękowania należą się także kierownictwu i pracowni-
kom Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
w Toruniu za przyjęcie do druku niniejszego tomu studiów oraz za
podjęcie się zadania jego wydania i uwzględnienie wszelkich sugestii
jego redaktora oraz pozostałych autorów.
Aleksander Smoliński
TOMASZ CIESIELSKI
JAZDA KORONNA
I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
AUTORAMENTU NARODOWEGO
ARMII RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA
NARODÓW W LATACH 1717–1776
J ak to niegdyś wspominał nieoceniony ksiądz Jędrzej Kitowicz, sam

zresztą najprawdopodobniej były żołnierz i kawalerzysta wojsk
konfederacji barskiej:
Nazywał się ten gatunek wojska dlatego autoramentem polskim, iż za-

żywał stroju polskiego i siądzeniów na konie polskich, to jest kulbak,
które nie były jednoforemne, ale podług gustu każdego jeźdźca rozma-
ite: łęk, terlica, jarczak i turecka kulbaka, co wszystko podpadało pod
imię powszechne ‘kulbaki’. Łęk był o dwu kulach równych, z przodu
i z tyłu w górę podniesionych, między które kule siadał jeździec na po-
duszkę skórzaną, sierścią bydlęcą wypchaną, rzemieniem pod brzuch
konia przechodzącym przywiązaną. Terlica była o jednej kuli, z przo-
du w górę wydanej, i o ławce okrągłej, z tyłu na ćwierć łokcia szerokiej,
z poduszką w środku takąż jak i łęk. Jarczak była terlica albo łęk gład-
ki, skórą obklejony, bez poduszki, na którym jarczaku chłopcy, ciuro-
wie i towarzystwo rękodajni do twardszego siedzenia na koniu bywali
przyuczani; turecka kulbaka była podobna do terlicy z tą tylko różnicą,
iż przednia kula była wyższa i ostrzejsza, a zadnia ława szersza; miasto
zaś poduszki cały wierszch kulbaki miękko włosiem końskim wysłany
i suknem powleczony; i takiego najwięcej siądzenia husarze do potrzeby
zażywali. Można i stąd ciągnąć derywacyją autoramentu polskiego, iż
był to rodzaj milicyi polskiej najdawniejszy krajowy, starszyznę wszyst-
ką pod nazwiskami polskiemi mający1.
1
J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III, oprac. R. Pollak, Wro-
cław 1951, s. 287–288.
24 TOMASZ CIESIELSKI
Do autoramentu polskiego zaliczano chorągwie jazdy husarskiej,

pancernej i lekkiej. Pierwsze potocznie nazywano znakami poważ-
nymi. Natomiast na Litwie chorągwie lekkie już w pierwszej ćwierci
XVIII w. określano jako „straż przednia”. Od połowy wieku termin
ten coraz częściej stosowano również w Koronie.
Postanowienia traktatu warszawskiego i uchwały skarbowo-woj-
skowe „sejmu niemego” wprowadziły daleko idące zmiany w organi-
zacji i życiu wewnętrznym wojsk Rzeczypospolitej. W jeździe zaciągu
narodowego obowiązywały one w praktyce przez 70 lat, a miano-
wicie od zimy 1717 r. do przełomu 1776 i 1777 r., kiedy to przystą-
piono do zapowiadanej od 1775 r. reorganizacji i powiększania obu
części armii Rzeczypospolitej. Można pokusić się o stwierdzenie, że
proces ten zakończył się po 7 stycznia 1777 r., kiedy to został wydany
ostatni list przypowiedni na chorągiew pancerną w kompucie koron-
nym, w którym nie pojawiło się określenie „kawaleria narodowa”.
Tym ostatnim beneficjantem był królewski fligiel adiutant Henryk
Niemierzyc2.
1. BUDŻETY I ORGANIZACJA JAZDY NARODOWEGO ZACIĄGU
Uchwały sejmu 1717 r. zatwierdziły dla jazdy koronnej autora-

mentu narodowego budżet roczny w wysokości 2 208 000 zł. Zo-
stał on rozdzielony między trzy rodzaje jazdy. Na utrzymanie 107
oddziałów tej broni wydzielono wówczas bowiem: dla 16 chorągwi
husarskich – 448 000 zł, dla 77 pancernych – 1 488 000 zł, a dla
14 lekkich – 272 000 zł3. W przypadku tych ostatnich, w wyniku prze-
kształcenia w 1722 r. chorągwi 125-konnych w szwadrony, utworzo-
no mniejsze chorągwie, co spowodowało, że w latach trzydziestych
i czterdziestych XVIII w. ich liczba wzrosła nawet do 224.
2
Warszawa, Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej cyt. AGAD), Metryka Ko-
ronna, Sigillaty, 33, s. 94.
3
Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie (dalej cyt. BKCzK), 1098, s. 145,
155. „Komput Generalny Wojska Koronnego...”; M. Nycz, Geneza reform skarbo-
wych sejmu niemego. (Studium z dziejów skarbowo-wojskowych z lat 1697–1717), Po-
znań 1938, s. 212; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, War-
szawa 1956, s. 433.
4
Dresden, Sächsisches Hauptstaatsarchiv, Geheimes Kabinett, loc. 3540/4.
JAZDA KORONNA I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO AUTORAMENTU NARODOWEGO... 25
Na jazdę narodowego zaciągu odchodziło 44,1% budżetu wojsko-

wego przeznaczonego na utrzymanie oddziałów obu autoramentów,
jednak bez uwzględnienia pensji hetmańskich i pisarza polnego oraz
largicji wojskowej i budżetu artylerii. Jednak po utworzeniu w 1729 r.
Regimentu Piechoty Łanowej udział jazdy w budżecie zmalał do
43,2–43,3%5. Było to niewspółmiernie dużo w stosunku do rzeczy-
wistej przydatności bojowej i liczebności jazdy, która, przyjmując za
punkt odniesienia stawki żołdowe zatwierdzone uchwałami „sejmu
niemego”, stanowiła tylko 33,33% armii. Jeszcze gorzej wskaźnik ten
przedstawiał się po zweryfikowaniu ich wysokości w piechocie, co
nastąpiło zimą–wiosną 1717 r. i spowodowało jego spadek do pozio-
mu 32,5%, a po utworzeniu regimentu łanowego już tylko do 31,4–
–31,6%6.
W skład słabszej i mniejszej liczebnie od koronnej armii litew-
skiej wchodziły 52 chorągwie jazdy narodowego zaciągu, na których
utrzymanie w 1717 r. przeznaczono 816 000 zł7. W Wielkim Księ-
stwie Litewskim w jeździe lekkiej wydzielono chorągwie tatarskie
i kozackie. Bardzo szybko przyjęło się dla nich wspólne określenie,
a mianowicie „straż przednia”. Natomiast miano „chorągiew lekka”
było synonimem dla nazwy „chorągiew kozacka”, co świadczy, że
były one traktowane jako jeden rodzaj kawalerii. W latach 1717–
–1769 cała jazda litewska była podzielona na 6 chorągwi husarskich,
których budżet roczny wynosił 179 200 zł, na 26 chorągwi petyhor-
skich z budżetem 446 400 zł oraz na 10 chorągwi tatarskich o bud-
żecie 108 800 zł i na 10 chorągwi kozackich z budżetem w wysoko-
ści 81 600 zł rocznie8. Na jazdę narodowego zaciągu, która przejęła
5
Budżet regimentu łanowego początkowo wyliczony na 196 700 zł, w 1752 r.
został zmniejszony do 95 500 zł.
6
Szczegółowy skład i podział budżetu armii koronnej w latach 1717–1767 naj-
pełniej został omówiony w pracy: T. Ciesielski, Wojsko koronne w czasach Augusta III,
Warszawa 2009, s. 19–112.
7
Volumina Legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego, Wielkiego
Księstwa Litewskiego i wszystkich prowincji należących na walnych sejmach uchwalo-
nych, t. 6, wyd. J. Ohryzko, Sankt Petersburg 1860, s. 184 i passim; M. Nycz, op. cit.,
s. 220; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej..., s. 434.
8
Москва, Российский Государственный Архив Древних Актов (dalej cyt.
РГАДА), fond 389, 159, s. 337. Na temat jazdy armii Wielkiego Księstwa Litewskie-
go w epoce saskiej pisali: V. Rakutis, Lietuvos kariuomenės organizaciją reglamentuo-
jantys dokumentai 1717–1775 m., „Karo archyvas” (Vilnius) 2003, t. 18, s. 65–121;
J. Daujotas, Lietuvos Didžiosios kunigaikštystės karybos problemos Augusto III valdy-
mo laikotarpiu (1733–1763), [w:] Lietuvos valstybė XII–XVIII a., pod red. Z. Kiaupe,
38% porcji całej armii, wydzielono 47,3% całego budżetu wojskowego

przeznaczonego na utrzymanie jednostek obu autoramentów. Jednak,
podobnie jak w Koronie, stosunek ten nie uwzględniał wydatków na
pensje hetmańskie, largicji wojskowej oraz budżetu artylerii.
W obydwu wojskach budżety poszczególnych chorągwi określono
w 1717 r., mnożąc ich wysokość przez wielkość jednej stawki żołdo-
wej, zróżnicowanej w zależności od rodzaju jazdy. Ustalając ich wy-
sokość, ustawodawca kierował się pragnieniem zapewnienia żołnie-
rzom odpowiednich podstaw finansowych, „aby [żołnierz – przyp.
T. C.] odtąd [...] żył z grosza, tak na konsystencyi jako i w marszu”.
W chorągwiach husarskich, pancernych i petyhorskich w stosunku
do okresu sprzed 1717 r. podwyższono żołd i hibernę o 40 zł. Stąd
też porcja w husarii wynosiła odtąd 448 zł (224 zł żołd i 224 zł hi-
berna), a w jeździe pancernej i petyhorskiej 372 zł, na co składało
się 188 zł żołdu i 184 zł hiberny. W wydanych w 1717 r. asygnatach
wyszczególniono przy tym, że hiberna w tej ostatniej będzie złożo-
na z dwóch elementów, a mianowicie z kuchennego w wysokości
164 zł oraz z 20 zł aukcji na obrok i siano dla koni9. Jeździe lekkiej
podniesiono o 20 zł żołd, ale przy pozostawieniu hiberny w niezmie-
nionej wysokości. Łącznie czyniło to 272 zł, z czego 148 zł przypada-
ło na żołd, a 124 zł na hibernę. Rotmistrzowie mieli pobierać pełne
stawki, natomiast oficerowie i towarzysze pomniejszone o 4 zł ku-
chennego i 6 zł odciąganych dla deputatów wyznaczonych do zbie-
rania podatków10. W rzeczywistości zasad tych przestrzegano jedynie
w odniesieniu do oficerów.
Tak określone i wyliczone budżety całego zaciągu oraz poszcze-
gólnych rodzajów jazdy utrzymały się aż do sejmu w 1766 r., kiedy
uchwalono ich powiększenie. W Koronie nastąpiło to od marca 1767 r.,
a na Litwie dopiero od marca 1769 r. Zmiana dokonała się przez pod-
wyższenie jednej stawki żołdowej w husarii litewskiej o 172 zł, w hu-
sarii koronnej o 152 zł, a w jeździe pancernej, petyhorskiej i lekkiej
A. Mickevičius, J. Sarcevičiene, Vilnius 1997, s. 549–559; M. J. Lech, Jazda auto-

ramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej, „Studia
i Materiały do Historii Wojskowości” 1961, t. 7, cz. 2, s. 45–93; idem, Skład naro-
dowy i społeczny wojsk Rzeczpospolitej 1717–1762, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu
Warszawskiego” 1963, t. 3, s. 102–122; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie
wojny północnej..., s. 434, 466 i passim.
9
Biblioteka Jagiellońska (dalej cyt. BJ), 6059, k. 122v–123.
10
Volumina Legum..., t. 6, s. 178–179.
obydwu wojsk o 128 zł. W odniesieniu do poszczególnych armii i ro-

dzajów kawalerii skala tej podwyżki kształtowała się w sposób nastę-
pujący. W Koronie roczny budżet husarii wzrósł o 152 000 zł, jazdy
pancernej o 512 000 zł, a lekkiej o 128 000 zł. Natomiast w Wielkim
Księstwie Litewskim husaria otrzymała o 68 800 zł rocznie więcej,
petyhorcy o 153 600 zł, a chorągwie straży przedniej o 89 600 zł.
W przypadku husarii litewskiej doszło do ewidentnej pomyłki
ustawodawczej, gdyż w tej samej konstytucji, ale nieco dalej, stwier-
dzono, że nowy żołd na jednego „konia” w tej formacji ma wynosić
odtąd 600 zł, czyli tyle samo co w Koronie. Posłowie sejmowi, czy też
osoby redagujące konstytucję, byli jednak na tyle konsekwentni, że
przemnożyli 400 stawek husarii litewskiej przez 172 zł, co dało kwo-
tę 68 800 zł, o jaką miał zostać podwyższony budżet armii Wielkiego
Księstwa Litewskiego11. Nie wiadomo jednak, czy w praktyce zosta-
ło to skorygowane, przy czym do końca nie jest też pewne, czy osta-
tecznie doszło do zgodnego z uchwałą sejmową powiększenia budże-
tu armii litewskiej. Na przeszkodzie w realizacji tej konstytucji mogło
stanąć bowiem zawiązanie konfederacji barskiej i wywołany nią czę-
ściowy paraliż najważniejszych instytucji państwa.
Zgodnie z uchwałami sejmu z 1766 r. nowy budżet jazdy naro-
dowego zaciągu obu armii Rzeczypospolitej wynosił: w Koronie
3 000 000 zł, z czego na chorągwie husarskie przypadało 600 000 zł,
na pancerne 2 000 000 zł, a na 14 lekkich 400 000 zł. Natomiast
w Wielkim Księstwie Litewskim była to suma 1 128 000 zł, ale je-
dynie wówczas, gdy nie poprawiono wspomnianej powyżej pomył-
ki ustawodawczej. W przeciwnym wypadku było to 1 120 000 zł,
z których na chorągwie husarskie przeznaczono 248 000 zł lub
240 000 zł, na petyhorskie 600 000 zł, a na chorągwie straży przed-
niej 280 000 zł.
Po skorygowaniu wynagrodzenia w obu autoramentach udział
„budżetowy” jazdy koronnej zaciągu narodowego zmalał do 41,6%,
a litewskiej do 46,8%. Bez zmian pozostała natomiast wielkość kom-
putu, choć w budżecie aukcyjnym armii litewskiej uwzględniono
świeżo przyjęte na służbę Rzeczypospolitej pułki jazdy lekkiej Józe-
fa Bielaka (360 stawek) i Koryckiego (300 stawek). Na podwyższe-
nie żołdu pocztom, po 100 zł na towarzysza i szeregowca, czyli pocz-
towego bądź sygnalistę, wydzielono dla obu tych jednostek łącznie
11
Ibidem, t. 7, s. 201, 234–235.
66 000 zł. W sposób formalny nie powiększyły one jednak komputu

litewskiego, który dalej wynosił dla jazdy narodowego zaciągu 2300
stawek.
Skład komputu koronnego w podziale na chorągwie i ich budże-
ty, przy uwzględnieniu 10 porcji dodanych chorągwi pancernej króla
w 1717 r., przedstawia tabela 1.
Tab. 1. Komput i budżet chorągwi zaciągu narodowego wojsk koronnych z lat 1717–
–1767
BUDŻET ROCZNY
LICZEBNOŚĆ CHORĄGWI,
RODZAJ CHORĄGWI CHORĄGWI W ZŁOTYCH.
CZYLI LICZBA PORCJI LICZBA CHORĄGWI
JAZDY STAN NA LATA
ŻOŁDOWYCH (KONI)
1717–1767
Husarska 100 1 44 800/60 000
Husarska 80 3 35 840/48 000
Husarska 55 12 24 640/33 000
Pancerna 110 1 40 920/55 000
Pancerna 80 3 29 760/40 000
Pancerna 50 73 18 600/25 000
Lekka 125 4 34 000/50 000
Lekka 50 10 13600/20 000
Źródło: J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956, s. 463–466; T. Cie-
sielski, Wojsko koronne w czasach Augusta III, Warszawa 2009, s. 60–61.
Budżety chorągwi lekkich utworzonych po wspomnianym wcze-

śniej podzieleniu większych jednostek, a funkcjonujących w woj-
sku od 1722 r., prawdopodobnie do połowy lat sześćdziesiątych,
przy stawce żołdu równej 272 zł, dla chorągwi 70-konnej wynosiły
19 040 zł, dla 65-konnej – 17 680 zł, dla 62,512-konnej – 17 000 zł,
dla 60-konnej – 16 320 zł, a dla 25-konnej – 6800 zł rocznie.
Skład komputu litewskiego z podziałem na chorągwie i ich budże-
ty, jaki funkcjonował od lat czterdziestych do lat siedemdziesiątych
XVIII w., przedstawia tabela 2. Przy husarii dla preliminarza obowią-
zującego od 1769 r. podano budżety jednostek liczone przy stawce
12
Należności związane z płacą w jeździe rozliczano według porcji dzielonych na
pojedyncze „konie”, a nawet na „kopyta”.
żołdowej wynoszącej 600 zł, a w nawiasie podano sumy uwzględnia-

jące podwyżkę stawki do 620 zł13.
Tab. 2. Komput i budżet chorągwi zaciągu narodowego wojsk Wielkiego Księstwa Li-
tewskiego z lat 1717–1767
BUDŻET ROCZNY
LICZEBNOŚĆ CHORĄGWI,
RODZAJ CHORĄGWI CHORĄGWI W ZŁOTYCH.
CZYLI LICZBA PORCJI LICZBA CHORĄGWI
JAZDY STAN NA LATA
ŻOŁDOWYCH (KONI)
1717–1767
Husarska 100 1 44 800/60 000 (62 000)
Husarska 70 3 31 360/42 000 (43 400)
Husarska 45 2 20 160/27 000 (27 900)
Petyhorska 80 4 29 760/40 000
Petyhorska 40 22 14 880/20 000
Tatarska 60 1 16 320/24 000
Tatarska 40 7 10 880/16 000
Tatarska i kozacka 30 2 + 10 8 160/12 000
Źródło: Volumina Legum. Prawa, konstytucje i przywileje Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskie-
go i wszystkich prowincji należących na walnych sejmach uchwalonych, t. 6, wyd. J. Ohryzko, Sankt
Petersburg 1860, s. 184 i passim; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej…,
s. 466; M. J. Lech, Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej,
„Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1961, t. 7, cz. 2, s. 46–47.
Należy jednak zauważyć, że w kompucie z 1717 r. wpisa-

nym do księgi Metryki Litewskiej został podany inny podział jaz-
dy lekkiej. Były to mianowicie następujące chorągwie: trzy oddziały
60-konne, cztery 45-konne oraz jedna chorągiew 40-konna i dzie-
sięć 30-konnych. Dwa spośród największych znaków tego typu były
dowodzone przez „szlachetnych” Krzyczewskich14. Na takie też od-
działy 27 stycznia 1717 r. zostały wystawione listy przypowiednie15.
13
Volumina Legum..., t. 6, s. 184 i passim; J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospoli-
tej w dobie wojny północnej..., s. 466; M. J. Lech, Jazda autoramentu polskiego wojsk
Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej..., s. 46–47.
14
Według A. Rachuby (Metryka Litewska. Księga Sigillat 1709–1719, oprac.
A. Rachuba, Warszawa 1987, s. 159) jedną dowodzili Krzyczewscy, ojciec i syn,
a drugą Krzyczyńscy.
15
Москва, РГАДА, fond 389, 159, s. 313–314 – komput z 1717 r.; ibidem, fond
389, 155, s. 943. Listy przypowiednie; Metryka Litewska. Księga Sigillat 1709–1719...,
s. 159.
Prawdopodobnie taki właśnie podział jazdy lekkiej utrzymał się

przez kilka bądź nawet kilkanaście lat, a został skorygowany najpóź-
niej w pierwszej dekadzie panowania Augusta III16.
2. PUŁKI I PARTIE
Zatwierdzony na „sejmie niemym” schemat organizacyjny armii ko-

ronnej przewidywał podział jazdy narodowego zaciągu na cztery sil-
ne pułki, które swoją liczebnością przewyższały jednostki tego typu
z czasów Jana III Sobieskiego i wielkiej wojny północnej. Pod tym
względem nawiązywały one bowiem do pułków formowanych na
potrzeby kampanii wojennych w pierwszych latach panowania Jana
Kazimierza. W skład trzech z nich wchodziły wszystkie rodzaje jazdy,
a w królewiczowskim były tylko chorągwie husarskie i pancerne17.
Tak więc 1 Pułk Królewski liczył 29 chorągwi o sile ogólnej 1875
koni. Były to 4 chorągwie husarskie (265 koni) oraz 20 pancernych
(1050 koni) i 5 chorągwi lekkich (550 koni).
W skład 2 Pułku Królewicza wchodziły 23 chorągwie w sile 1225
koni. Cztery chorągwie husarskie liczyły 245 koni, a 19 pancernych
980 koni.
Natomiast 3 Pułk Hetmana Wielkiego Koronnego obejmował
28 chorągwi w sile 1475 koni. Były to 4 chorągwie husarskie (245
koni) oraz 19 pancernych (980 koni) i 5 lekkich (250 koni).
Kolejną jednostką tego typu był złożony z 27 chorągwi jazdy
4 Pułk Hetmana Polnego Koronnego, liczący w sumie 1425 koni.
Tworzyły go 4 chorągwie husarskie (245 koni) oraz 19 pancernych
(980 koni) i 4 chorągwie lekkie (200 koni).
16
W kompucie sporządzonym 23 X 1740 r. brakowało 20 koni, co było wyni-
kiem zmniejszenia dwóch chorągwi 40-konnych do stanu 30-konnego. M. J. Lech
(Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej...,
s. 51), na którego ustaleniach w tym miejscu się opieram, nie potrafił jednoznacznie
wyjaśnić przyczyny sygnalizowanej tutaj różnicy. Jak wynika z popisów przeprowa-
dzonych we wrześniu 1744 r., w skład armii litewskiej wchodziło 19 chorągwi jazdy
lekkiej. Powodem było połączenie dwóch chorągwi tatarskich z pułku buławy wiel-
kiej w jedną dużą (60-konną), dowodzoną przez Mustafę Adamowicza i nazywaną
buńczuczną – zob.: Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk (dalej cyt. BKPAN),
426, k. 46–v.
17
J. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej..., s. 463–466.
Jednak na samym powołaniu pułków zakończono dzieło reformy,

gdyż nie opracowano przepisów prawnych dotyczących dowodzenia
nimi, nie utworzono sztabów, nie ujednolicono wyposażenia ani też
nie opracowano regulaminu wyszkolenia czy jakiegoś innego doku-
mentu go zastępującego, który wprowadziłby do praktyki wojskowej
ćwiczenia całymi oddziałami. Stąd przysługujące dowódcom chorą-
gwi królewskich, królewiczowskich i hetmańskich tytuły pułkowni-
ków miały tylko prestiżowy charakter, a co więcej – w pułkach było
ich trzech, czyli husarski, pancerny i lekki, co sugerowało, że zakła-
dano ich faktyczny podział na trzy mniejsze związki taktyczne. Jedy-
nie w pułku królewicza, co było prostą konsekwencją jego organiza-
cji, było dwóch pułkowników, a mianowicie husarski i pancerny.
Bardzo szybko, gdyż praktycznie już w 1717 r., wydzielono puł-
ki jazdy lekkiej jako odrębne formacje, a pułk królewski podporząd-
kowano władzy komendanta autoramentu cudzoziemskiego. Także
w kolejnych dekadach w jeździe lekkiej zachowano strukturę pułko-
wą, czego nie można powiedzieć o husarii i pancernych. Na dodatek
wchodzące w skład jednego pułku chorągwie były rozrzucone po te-
renie całego kraju. W rezultacie pułki te były jednostkami organiza-
cyjnymi istniejącymi tylko na papierze.
W Wielkim Księstwie Litewskim nie przymierzano się nawet do
powołania pułków z chorągwiami jazdy husarskiej i petyhorskiej.
Utworzone zostały jedynie trzy pułki straży przedniej. W skład naj-
większego, królewskiego, wchodziło 10 chorągwi tatarskich w sile
400 koni. Natomiast dwa pułki hetmańskie miały identyczny poten-
cjał bojowy, który tworzyło 5 chorągwi w sile 150 koni18. Jednak już
w 1744 r. do litewskiej straży przedniej wchodziła chorągiew pety-
horska sędziego wojskowego Kazimierza Baranowicza, a także złożo-
ny z 10 chorągwi pułk królewski oraz liczący 4 chorągwie pułk buła-
wy wielkiej i liczący 5 chorągwi pułk buławy polnej19.
Zarówno koronne, jak i litewskie lekkie pułki hetmańskie bardzo
szybko uległy rozdzieleniu. Część chorągwi pełniło służbę przybocz-
ną przy hetmanach, pozostałym zaś przydzielono inne zadania, czę-
sto w odległych regionach kraju. Integralność organizacyjną zacho-
wały na dobrą sprawę jedynie pułki królewskie, w większym stopniu
koronny, który używano do posługiwania i asysty honorowej przyda-
18
Москва, РГАДА, fond 389, 159, s. 313–314.
19
BKPAN, 426, k. 28–51.
wanej monarchom z dynastii Wettinów w trakcie ich pobytu w Rze-

czypospolitej. W czasach Stanisława Augusta oba królewskie pułki
jazdy lekkiej ściągnięto w rejon Warszawy w celu ochrony króla.
Konsekwencją faktu, że pułki złożone z chorągwi husarskich
i pancernych w rzeczywistości nie istniały, było zachowanie tworzo-
nych od lat sześćdziesiątych XVII w. wydzielonych zgrupowań woj-
ska, czyli partii. Po 1717 r. stały się one swoistymi „okręgami woj-
skowymi”, pomiędzy które rozdzielono całe terytorium Korony20.
Wchodzące w skład partii oddziały strzegły granic i spokoju we-
wnątrz kraju, pełniły służbę patrolową, zwalczały bandy rabunkowe,
ochraniały w razie potrzeby zjazdy publiczne, czyli łączyły funkcje
wojskowe z policyjnymi. Przez wiele lat było w Koronie pięć par-
tii, a mianowicie ukraińska, wołyńska, podolska, małopolska, zwana
też krakowsko-sandomierską, oraz wielkopolska, określana też jako
wielkopolsko-pruska. Ponadto w 1757 r. powstała szósta partia, któ-
ra przejęła nadzór nad częścią terytorium podległego do tej pory par-
tii wielkopolskiej, ale w jej skład weszły także oddziały wydzielone
z partii małopolskiej.
W założeniach partie miały być „okręgami” o zbliżonej sile. Przy-
kładowo w 1731 r. w skład partii małopolskiej wchodziło 27, a po-
dolskiej 26 chorągwi21. Jednak od końca lat dwudziestych XVIII w.,
w związku ze wzrostem skali rozbójnictwa na rozległych obszarach
ukrainnych, do województw wschodnich przerzucono większe siły
jazdy22. W wyniku tego w okresie szczególnego nasilenia zmagań
z hajdamakami, czyli w latach 1736–1739, na Ukrainie i Podolu zna-
lazło się do 100 ze 118 istniejących wtedy chorągwi autoramentu
narodowego23. W latach czterdziestych–sześćdziesiątych dokonano
bardziej równomiernej dyslokacji koronnych oddziałów jazdy auto-
ramentu narodowego, ale i tak przynajmniej ¹⁄3 z nich pełniła służbę
w partii ukraińskiej, co stanowiło od 36 do 56 komputowych chorą-
20
O partiach istniejących w wojsku koronnym w czasach saskich oraz o rozdzia-
le pomiędzy nie chorągwi jazdy narodowego zaciągu zob.: T. Ciesielski, Wojsko ko-
ronne w czasach Augusta III..., s. 512–532; idem, Podział wojska na partie a struktura
administracyjna ziem koronnych, [w:] Między Barokiem a Oświeceniem. Staropolski re-
gionalizm, pod red. S. Achremczyka, Olsztyn 2008, s. 108–116.
21
Warszawa, AGAD, Archiwum Rodzinne Poniatowskich, 363.
22
K. Kantecki, Stanisław Poniatowski, t. 1, Poznań 1880, s. 109.
23
BJ, akc. 97/61.
gwi jazdy pancernej i lekkiej. Od 1762 r. była tam również jedna cho-
rągiew husarska24.
Natomiast w skład pozostałych partii wchodziła następująca licz-
ba chorągwi. W partii podolskiej było ich, w zależności od konkret-
nego okresu, od 14 do 19, w wołyńskiej 11–18, w wielkopolskiej od
9 do 19, w tym 4–6 husarskich, w małopolskiej 10–17 chorągwi,
z czego od 2 do 9 husarskich, a w partii mazowieckiej 8–16, w tym od
1 do 8 chorągwi husarskich25. Za panowania Augusta II poza struk-
turami partii znajdowało się kilkanaście, a za rządów Augusta III
i Stanisława Augusta kilka chorągwi husarskich i pancernych, a tak-
że część jazdy lekkiej, mianowicie cały pułk królewski i chorągwie bę-
dące na usługach hetmanów oraz jedna przydzielona komendantowi
fortec pogranicznych26.
24
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 2 i 22; BKCzK, 2615,
t. 2, s. 289–290; ibidem, Korespondencja, Suplement, 8/2, k. 22; ibidem, Korespon-
dencja, pudło XV, 32, s. 71–73. A. Ożga do J. K. Branickiego, obóz pod Dziunkowca-
mi 14 IX 1755 r.; Warszawa, AGAD, Sucha, 68/85, k. 42–45 oraz Suplement, 59/1b;
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk i Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie
(dalej cyt. BPANiPAUK), 1132, k. 9–11, 1761; Archiwum Państwowe w Krakowie
(dalej cyt. APK), Archiwum Podhoreckie, II, 131, s. 10.
25
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 2 i 22; ibidem, Korespon-
dencja, pudło XIII, 29, s. 9. J. Malinowski do J. K. Branickiego, Bratków 24 II 1758 r.;
ibidem, Korespondencja, pudło XIV, 28, s. 141–143. J. A. Modzelewski do J. K. Bra-
nickiego, Kamieniec Podolski 28 XI 1756 r.; ibidem, Korespondencja, pudło XIV,
nr 29, s. 124–125, 130, 135–136, 141. J. Mogielnicki do J. K. Branickiego, 10 VIII,
8 X, 20 X, 2 XI 1759 r.; ibidem, Korespondencja, pudło XIX, 9, s. 14–49. Listy
K. Rudzińskiego do J. K. Branickiego z lat 1755–1759; ibidem, Korespondencja, Su-
plement, 6/1, k. 35, 35v, 7/2, k. 29v – rozkazy J. K. Branickiego z 7 III i 21 XII 1754 r.;
ibidem, Korespondencja, Suplement, 7/3, k. 28. J. K. Branicki do F. Walewskie-
go, Dubno 22 I 1755 r.; Warszawa, AGAD, Sucha, 59/1b; ibidem, 68/85, k. 42–
–45; BKCzK, 3366, k. 213v–214, 216, 221, 223v–224, 230 v; Warszawa, AGAD,
Zbiór Anny Branickiej, 1724. A. Małachowski do J. K. Branickiego, Bąkowa Góra
4 IV 1759 r.; ibidem, 2970; Warszawa, AGAD, Sucha, Suplement, 76, 587. P. Sapie-
ha do J. K. Branickiego, Borek 10 IV 1761 r.; Vilnius, Lietuvos Mokslų Akademi-
jos Biblioteka (dalej cyt. LMAB), fondas 139, 3704, k. 72–73v. M. J. Massalski do
I. J. Massalskiego, 27 III 1759 r.; Kronika domowa Dzieduszyckich, Lwów 1865,
s. 237; M. J. Lech, Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego
w dobie saskiej..., s. 61–64.
26
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Korespondencja, Suplement, 6/2, k. 9v.
Rozkazy J. K. Branickiego, 4 V 1754 r.; ibidem, Militaria, pudło 2; Warszawa, AGAD,
Zbiór Branickich z Suchej, 68/85, k. 42–45.
W Wielkim Księstwie Litewskim niemal cała jazda była rozdzielo-

na pomiędzy trzy partie. W skład rozlokowanej wzdłuż Dniepru par-
tii białoruskiej w 1735 r. wchodziły chorągiew husarska, chorągiew
petyhorska oraz kilka znaków lekkich. Już jednak w latach czterdzie-
stych–sześćdziesiątych było to 10–11 chorągwi husarskich i pancer-
nych oraz do 2 chorągwi straży przedniej27. W pełniącej wtenczas
służbę na północy kraju partii żmudzkiej w latach czterdziestych–
–sześćdziesiątych służyło 10 chorągwi husarskich i petyhorskich
oraz jedna lekka28. Reszta oddziałów była przydzielona do stacjo-
nującej nad Niemnem partii pruskiej. W latach czterdziestych–sześć-
dziesiątych liczyła ona 10 chorągwi husarskich i petyhorskich, które
w związku z nasilaniem się rozbojów hajdamackich okazjonalnie po-
woływano do składu partii ukraińskiej oraz do służby w wojewódz-
twach południowo-wschodnich. Poza tym część chorągwi, głównie
straży przedniej, pozostawała na usługach króla i hetmanów29.
3. ORGANIZACJA, SKŁAD I LICZEBNOŚĆ CHORĄGWI JAZDY
W obu wojskach Rzeczypospolitej Obojga Narodów zachowano tra-

dycyjną organizację jazdy opartą na zaciągu towarzyskim. Jednak
maksymalnie uproszczono schematy organizacyjno-finansowe chorą-
gwi. Opierały się one na rozdziale porcji na poczty. W efekcie tego na
poczet jednokonny przypadała jedna porcja, a na większe odpowied-
nia jej wielokrotność. Na poczty było też rozpisywane wynagrodze-
nie oficerskie. W Koronie porucznik i chorąży posiadali poczty naj-
wyżej dwukonne, co w części znaków przekładało się na obowiązek
utrzymywania przez tych oficerów po jednym pocztowym, a w pozo-
stałych na prawo do pobierania wynagrodzenia w wysokości dwóch
porcji żołdowych, lecz bez konieczności utrzymywania szeregowego.
Wyższe wynagrodzenie pobierali rotmistrzowie i dowódcy znaków
pułkowych. W przypadku pierwszych było to 5 porcji, a w chorą-
27
Bywały okresy, w których w partii tej nie było wcale chorągwi lekkich.
28
Podobnie, jak to było w przypadku poprzednio omawianej partii, również tu-
taj były okresy, w trakcie których w składzie partii żmudzkiej nie było żadnej cho-
rągwi lekkiej.
29
M. J. Lech, Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego
w dobie saskiej..., s. 54–61; Vilnius, Lietuvos Valstybės Istorijos Archyvas (dalej cyt.
LVIA), SA, 18 250, k. 328v.
gwiach królewskich, królewicza i obu hetmanów ich faktyczni do-

wódcy, czyli pułkownicy, pobierali obok 2 stawek żołdu oficerskiego
także 8–10 porcji tytułem tzw. „pocztów pańskich”. Te ostatnie, tak
jak i poczty rotmistrzowskie, nie były obciążone obowiązkiem utrzy-
mywania pocztowych.
W Wielkim Księstwie Litewskim, mimo że chorągwie były mniej-
sze, to jednak kadra oficerska była lepiej opłacana niż w Koronie.
Jak wynika z zachowanych raportów, wykazów likwidacyjnych oraz
z popisu z 1744 r., na rotmistrzów odchodziło 12 porcji, na pułkow-
ników z husarii królewskiej, królewicza i obu hetmanów po 18 por-
cji, a mianowicie 12 „pańskich” i 6 oficerskich. Natomiast na po-
ruczników pozostałych znaków przypadało 6 porcji, a na chorążych 4.
Inaczej kształtowała się płaca w oddziałach straży przedniej, gdzie
pułkownicy pobierali 20 porcji, rotmistrzowie 10, porucznicy 4,
a chorążowie 3 porcje. Jedynie w chorągwiach pułkowych przysługi-
wały im też 4 porcje30.
W Koronie rozdział porcji w poszczególnych typach chorągwi
przedstawiał się następująco. W 100-konnej królewskiej chorągwi hu-
sarskiej 10 porcji szło na „poczty pańskie”, 2 na pułkownika, 2 na
chorążego, a pozostałe 86 porcji dzielono na poczty towarzyskie. Po-
dobnie było też w przypadku 110-konnej królewskiej chorągwi pan-
cernej, gdzie 10 porcji stanowiły „poczty pańskie”, 2 otrzymywał puł-
kownik, 2 porcje chorąży, a 96 wydawano na poczty towarzyskie.
W 80-konnych królewiczowskiej oraz w hetmańskich chorą-
gwiach husarskich i pancernych 8 porcji szło na „poczty pańskie”, 2
na pułkownika, 2 na chorążego, pozostałych 68 dzielono pomiędzy
poczty towarzyskie.
Inny był podział porcji w 55-konnych chorągwiach husarskich
i 50-konnych znakach pancernych, gdzie 5 porcji brał rotmistrz,
2 porcje porucznik, 2 porcje chorąży, a 41–46 porcji przypadało na
poczty towarzyskie.
Natomiast w jeździe lekkiej, której chorągwie liczyły od 125 do
25 koni, żołd w wysokości 6,5 stawki otrzymywali jedynie rotmi-
strze chorągwi od 62,5-konnych wzwyż, a pozostałych – 5 porcji,
30
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. VII, 127–137, 139–220;
BKPAN, 426, k. 2–51; Vilnius, LVIA, SA, 18 250, k. 54 i passim; M. J. Lech, Jazda au-
toramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej..., s. 69–75.
2 porcje brali porucznicy, 2 porcje chorążowie, a 16–116 porcji roz-

dzielano pomiędzy poczty towarzyskie31.
W wojsku Wielkiego Księstwa Litewskiego podział żołdu wy-
glądał następująco. W 100-konnej królewskiej chorągwi husarskiej
18 porcji brał pułkownik, 4 chorąży, a 78 przypadało na poczty to-
warzyskie. Podobnie było także w 70-konnych królewiczowskiej oraz
hetmańskich chorągwiach husarskich, gdzie 18 porcji otrzymywał
pułkownik, 4 chorąży, a 48 szło na poczty towarzyskie. Warto jednak
zauważyć, że w rozliczeniach znaku husarskiego królewicza Frydery-
ka Augusta z lat 1746–1762 umieszczano też 3 porcje przeznaczone
na muzyków, tj. dobosza i 2 trębaczy32.
W husarskich chorągwiach 45-konnych 12 porcji żołdu przypa-
dało na rotmistrza, 6 na porucznika, 4 na chorążego, a 23 na pocz-
ty towarzyskie.
Podobnie wyglądała też repartycja żołdu w 80-konnych znakach
petyhorskich, w których 12 porcji kosztowało utrzymanie „pocztów
pańskich”. Poza tym 6 porcji otrzymywał porucznik, 4 chorąży, a 58
porcji dzielono na poczty towarzyskie.
W petyhorskich chorągwiach 40-konnych rotmistrz również
otrzymywał 12 porcji żołdu, porucznik 6 porcji, chorąży 4 porcje,
a 18 porcji przypadało na poczty towarzyskie. W rozliczeniach nie-
których znaków tego typu umieszczano też 3 porcje na muzyków,
tj. dobosza i 2 trębaczy. Tak w latach 1757–1759 było choćby w przy-
padku chorągwi podskarbiego nadwornego litewskiego Józefa Mas-
salskiego33.
31
BKCzK, 1098 – Wykazy likwidacji chorągwi autoramentu narodowe-
go – 1744/1745 r.; Warszawa, AGAD, Archiwum Skarbowo-Wojskowe, dz. 85,
nr 117. Wykazy likwidacji chorągwi autoramentu narodowego – VIII 1747–V 1748 r.;
ibidem, dz. 85, 118. Wykazy likwidacji chorągwi autoramentu narodowego –
VIII 1751–V 1752 r.; ibidem, dz. 85, 119. Wykazy likwidacji chorągwi autoramen-
tu narodowego – VIII 1752–V 1753 r.; ibidem, dz. 85, 120. Wykazy likwidacji cho-
rągwi autoramentu narodowego – VIII 1759–V 1760 r.; ibidem, dz. 85, 127. Wy-
kazy likwidacji chorągwi autoramentu narodowego – II–V 1760 r.; ibidem, dz.
85, nr 121. Wykazy likwidacji chorągwi autoramentu narodowego – VIII 1760–
–V 1761 r.; ibidem, dz. 85, nr 122. Wykazy likwidacji chorągwi autoramentu naro-
dowego – VIII 1761–V 1762 r.; ibidem, Korespondencja, dz. 82, 11. Wykazy likwi-
dacji chorągwi autoramentu narodowego – 1760 r.; APK, Archiwum Podhoreckie, II,
74. Wykazy likwidacji chorągwi autoramentu narodowego – II 1750–V 1751 r.
32
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. VII, 128.
33
Ibidem, dz. VII, 152.
Natomiast w 60-konnej chorągwi tatarskiej pułkownik brał 20

porcji, porucznik i chorąży po 4 porcje, a 32 porcje rozliczano na
poczty towarzyskie. Nieco inaczej było natomiast w 40-konnych zna-
kach tatarskich i 30-konnych chorągwiach kozackich, w których pła-
ca rotmistrza wynosiła 10 porcji, porucznika 4, chorążego 3, a 13–23
porcje rozdzielano pomiędzy poczty towarzyskie34.
W „znakach poważnych”, czyli w husarskich, pancernych i pe-
tyhorskich, poczty towarzyskie były co najwyżej dwukonne. W jeź-
dzie lekkiej zdarzały się trzykonne, ale tylko sporadycznie. Rodzajów
pocztów było przy tym całkiem sporo. W jeździe koronnej można
bowiem wyróżnić obok dwukonnych i jednokonnego także inne
poczty, a mianowicie: jeden koń i 3 kopyta, półtorakonny, jeden koń
i 1 kopyto, 3 kopyta, półkonny, czyli 2 kopyta, oraz 1 kopyto i tzw.
poczty kadeckie. Te ostatnie przy chorągwiach utrzymywały osoby,
które z braku miejsca w etacie nie zostały wpisane na listę, czyli re-
jestr oddziału, jako pełnoprawni towarzysze, lecz w oczekiwaniu na
zwolnienie się miejsca pełnili służbę wojskową, z reguły wystawia-
jąc szeregowców, rzadziej osobiście. W rezultacie takiej praktyki po-
szczególne chorągwie znacząco odbiegały od siebie pod względem
liczby towarzyszy.
Najwięcej było ich w znakach królewskich. W husarskim koron-
nym na początku lat pięćdziesiątych było nawet 76 towarzyszy, a to
za sprawą utrzymywania w rejestrze wysłużonych żołnierzy, którzy
zrezygnowali z posiadania pocztu i pobierania żołdu, ale zachowa-
li wysoko ceniony tytuł „towarzysza królewskiego”. Po odliczeniu
honorowych, w roku żołdowym 1750/1751 w chorągwi tej służyło
60 towarzyszy, z których 26 miało poczty dwukonne, a 34 jednokon-
ne. Przy mniej rozbudowanym rejestrze w znaku było w 1744/1745 r.
54, a w 1761/1762 r. tylko 52 towarzyszy35.
Nieznacznie mniej było ich w koronnej królewskiej chorągwi
pancernej, gdzie w rekordowym 1731 r. służyło nawet 60 towarzy-
34
Ibidem, dz. VII, 127–137, 139–220; BKPAN, 426, k. 2–51; Vilnius, LVIA, SA,
18 250, k. 54 i passim; M. J. Lech, Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księ-
stwa Litewskiego w dobie saskiej..., s. 69–75.
35
BKCzK, 1098; APK, Archiwum Podhoreckie, II, 74; Warszawa, AGAD, Archi-
wum Skarbowo-Wojskowe, dz. 85, 118 i 122.
szy, w tym 17 nadetatowych. Już jednak w okresie od 1745 do 1748 r.

było ich tylko 48, a zimą–wiosną 1762 r. – 5036.
W oddziałach koronnych z dużym odsetkiem jednokonnych pocz-
tów liczba towarzyszy mogła być zbliżona do znaków królewskich.
W chorągwi husarskiej Rzewuskich w okresie, gdy jej rotmistrzem
był Stanisław M. Rzewuski i gdy jako hetmańska miała ona 80 sta-
wek żołdu, w latach dwudziestych służyło od 50 do 61 towarzyszy
oraz do 45 pocztowych. W latach 1729–1732 jej rejestr zmalał do
54–55 towarzyszy, w tym aż 20–21 kadetów. Wszyscy etatowi towa-
rzysze mieli wówczas dwukonne poczty. W 1734 r., kiedy to chorą-
giew ta została zredukowana do „zwyczajnej”, w rejestrze pozosta-
ło tylko 17 towarzyszy z pocztami dwukonnymi oraz 21 z pocztami
jednokonnymi. Po niespełna dwóch dekadach, a mianowicie po ob-
jęciu buławy polnej koronnej przez Wacława Rzewuskiego, chorą-
giew znów została podniesiona do rangi hetmańskiej. Doprowadzi-
ło to do szybkiej i nadmiernej rozbudowy kadry towarzyskiej, która
w latach 1752–1753 liczyła aż 68–69 osób37.
Bardziej rozważną politykę kadrową prowadził oficer dowodzący
znakiem pancernym Rzewuskiego, w rejestrze którego w latach pięć-
dziesiątych i na początku lat sześćdziesiątych było od 34 do 45 to-
warzyszy. Zachowywał on także większą powściągliwość od swoje-
go odpowiednika w chorągwi pancernej Jana Klemensa Branickiego,
która etatowo również była jednostką 80-konną. Utrzymywano tam
bowiem w służbie aż 48–51 towarzyszy, i to przy zaledwie 4 nadlicz-
bowych.
W mających taki sam etat, jak opisane powyżej hetmańskie, ko-
ronnych chorągwiach królewiczowskich husarskiej i pancernej służy-
ło 40–43 towarzyszy, w tym nawet do 10 nadliczbowych. Natomiast
w „zwykłych” znakach, 55- i 50-konnych, przy wyłącznie pocztach
dwukonnych, towarzyszy nie mogło być mniej niż 23 w husarskich
i 21 w pancernych, w tym 20 towarzyszy z pocztami dwukonnymi.
Z rejestrów likwidacyjnych z lat 1744–1762 wynika, że część chorą-
gwi tego typu utrzymywała takie właśnie stany.
36
Львівска Наукова Бібліотека НАН України ім. В. Стефаника (dalej cyt.
ЛНБНАНУ), fond 5, 7923, k. 34v, 83.
37
Ibidem, fond 5, 1311, k. 55; Львів, Централльный Державний Історичний
Архів України (dalej cyt. ЦДІАУ), fond 181, opis 2, 2316, k. 25 i passim, nr 2322,
k. 35 i passim; Warszawa, AGAD, Archiwum Skarbowo-Wojskowe, dz. 85, 122,
k. 64 i passim.
Zdarzały się jednak chorągwie ze znacznie liczniejszą kadrą to-

warzyszy. Takim przykładem może być chociażby koronna chorągiew
husarska wojewody pomorskiego Pawła Mostowskiego, która w la-
tach 1760–1762 dorównywała królewskiej, gdyż liczyła 63 towarzy-
szy, w tym 36 kadetów.
Jeżeli chodzi o etatowych towarzyszy chorągwi 55-konnych, to
na początku lat sześćdziesiątych najwięcej, a mianowicie 35, było ich
w husarii wojewody czernihowskiego Piotra Mączyńskiego. Część
z nich posiadała poczty nawet i półkonne. Natomiast nadliczbowych
kadetów było wtenczas w tym znaku aż 20.
Wśród pancernych najliczniejszą kadrą towarzyską w latach
1760–1762 mogły poszczycić się koronne chorągwie starosty chęciń-
skiego Michała Rudnickiego i starosty lwowskiego Joachima Potoc-
kiego, które miały, odpowiednio, 76 i 78 „panów kompanii”, w tym
46 i 49 kadetów. Jeżeli jednak odliczyć kadetów, to rzadkie były „po-
ważne” znaki z ponad 30 etatowymi towarzyszami. Na przykład na-
leżąca do wojsk koronnych chorągiew pancerna Antoniego Kossow-
skiego liczyła 33 towarzyszy38. Działo się tak, gdyż w czasach saskich
w kompucie koronnym pod względem ilościowym dominowały cho-
rągwie z 28–30 etatowymi towarzyszami husarskimi oraz 24–26 pan-
cernymi. Jednocześnie na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesią-
tych w „poważnych” chorągwiach jazdy wyraźna była tendencja do
rozbudowy kadry towarzyskiej. Było to związane ze wzrostem wśród
szlachty prestiżu służby wojskowej pełnionej w autoramencie naro-
dowym. W sumie więc towarzysze stanowili w nich ponad 60% sta-
nu etatowego.
Natomiast w koronnych chorągwiach lekkich za sprawą wysokie-
go odsetka pocztów dwukonnych kadra towarzyska stanowiła oko-
ło 50%, a najwyżej 55%, ich etatu. Jako przykład może służyć tutaj
50-konna chorągiew lekka Wojciecha Cieńskiego. Sporządzane dla
niej rejestry likwidacyjne dla okresu od sierpnia 1746 do maja 1747 r.
wykazują 21 towarzyszy, dla 1754 r. – 24, dla przełomu lat 1759
i 1760 oraz lat 1761 i 1762 – po 25, a dla przełomu 1760 i 1761 r. –
22 towarzyszy39.
38
Warszawa, AGAD, Zbiór Popielów, 167, k. 290.
39
ЛНБНАНУ, fond 5, 1311, k. 55v; APK, Archiwum Podhoreckie, Teki Andrzeja
Potockiego, pudło VII, 2/10–11, 13; Warszawa, AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego,
dz. 85, 120–122, 127 (k. 291, 298, 302).
W Wielkim Księstwie Litewskim w chorągwiach husarskich i pan-

cernych funkcjonowały głównie poczty dwukonne. Na podstawie po-
pisu z 1744 r. i raportów nadsyłanych do hetmana wielkiego litewskie-
go Michała Kazimierza Radziwiłła „Rybeńki” można stwierdzić, że do
największych oddziałów zaliczała się husaria królewska z 39 towarzy-
szami, których, wyjątkowo, w racie marcowej 1753 r. było nawet 40.
Jednak już w racie marcowej 1756 r. ich liczba spadła do 37.
W 1744 r. podobnie było również w przypadku królewiczowskiej
chorągwi husarskiej, w której były 24–33 poczty, oraz w obydwóch
znakach hetmańskich, które dysponowały wtenczas 27 i 25 poczta-
mi towarzyskimi. Te ostatnie oddziały były utrzymywane w stanie
ponadetatowym i dlatego nie ustępowały pod względem liczby pocz-
tów większym, a mianowicie 80-konnym, chorągwiom petyhorskim,
w których było od 25 do 31 pocztów.
Dwie najsłabsze chorągwie husarskie liczyły wtenczas 12–16 pocz-
tów, a w 40-konnych znakach petyhorskich od 10 do 16 pocztów.
W chorągwiach tatarskich i kozackich dominowały poczty pół-
torakonne, a w 1744 r. wszystkie chorągwie straży przedniej były
podzielone na 10–20 takich pocztów towarzyskich. Zdarzały się też
jednostki z pocztami jednokonnymi czy mającymi konia i jedno „ko-
pyto” lub też tylko 3 „kopyta”, na Litwie nazywane z reguły „noga-
mi”40.
Przykładowo w skład chorągwi tatarskiej Janusza Baranowskiego
w czasie, gdy jej etat wynosił 30 porcji, obok pocztów rotmistrzow-
skich i oficerskich rozliczanych na 17 koni, w różnych latach wcho-
dziło do 3 trębaczy oraz od 11 do 13 pocztów towarzyskich, a mia-
nowicie 11 dwukonnych, lub 10 dwukonnych i 1–2 jednokonne, albo
też 9–10 półtorakonnych i 2–3 jednokonne. Wyjątkowo w 1741 r.
na poczty oficerskie wydzielono „tylko” 15 porcji, w tym na rotmi-
strza 9, a na porucznika i chorążego po 3 porcje. Resztę rozdzielono
pomiędzy 15 pocztów mających konia i jedną „nogę” oraz między
2 poczty z 3 „nogami”. Po podniesieniu etatu tego znaku do 40 por-
cji, obok kadry dowódczo-oficerskiej z 17 porcjami i trębaczy, w jego
skład w racie marcowej 1760 r. wchodziło 15 pocztów dwukonnych
i 2 jednokonne41.
40
BKPAN, 426, k. 2–51; Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. VII,
188–220; Vilnius, LVIA, SA, 18 250, k. 54 i passim.
41
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. VII, 192.
Wiele chorągwi litewskich popisanych latem 1744 r. w obozach

nad rzeką Rosią i pod Zabłudowem wykazywało stany ponadetato-
we. Potwierdzają to raporty przesyłane hetmanowi wielkiemu litew-
skiemu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi od lat trzydziestych
aż do 1762 r. W szeregu chorągwi husarskich i pancernych było po-
nad etat od 3 do kilkudziesięciu „koni”, czyli od 2 do nawet ponad
20 towarzyskich pocztów dwukonnych. Powodem tego była obec-
ność pod znakami znacznej liczby towarzyszy niepobierających żoł-
du, w większości kadetów.
Według ustaleń jednego z badaczy zajmujących się tą problema-
tyką, a mianowicie M. J. Lecha, w latach 1746–1760 w poszczegól-
nych chorągwiach było ich od 2 do 13. W rzeczywistości autor ten
nie przeprowadził jednak pełnej kwerendy w zachowanej spuściź-
nie po kancelarii wojskowej hetmana Michała Kazimierza Radziwił-
ła, a z której wynika, że były w armii litewskiej chorągwie z ponad
20 kadetami, np. w znaku petyhorskim strażnika polnego Kazimie-
rza Baranowicza, gdzie w latach 1754–1755 służyło ich od 22 do
2342. Dochodzili do tego towarzysze honorowi, którzy zakończyli
już czynną służbę i nie pobierali żołdu, ale zachowali posiadany ty-
tuł wojskowy towarzysza „poważnego znaku” i dlatego nadal byli
umieszczani na listach chorągwianych.
W Wielkim Księstwie Litewskim byli również tacy nadliczbowi
towarzysze, którzy otrzymywali pełny żołd ze środków wygospoda-
rowanych z budżetu chorągwi. Zachowała się dyspozycja Mikołaja
Faustyna Radziwiłła z 27 października 1719 r., który w dowodzonej
przez siebie chorągwi petyhorskiej nakazał zmniejszyć wynagrodzenie
wypłacane tytułem jednej stawki żołdowej do 300 zł, czyli o 72 zł.
Część pozyskanych dzięki temu środków, a mianowicie 1800 zł, mia-
ła posłużyć do utrzymania 3 dodatkowych pocztów dwukonnych43.
W straży przedniej zjawisko ponadetatowych „koni” i pocztów
było znacznie rzadsze. O ile w 1744 r. większość rotmistrzów, aby
wykazać się przed hetmanami, przyprowadziła do obozów więcej
żołnierzy, niż powinna, o tyle z reguły mieli ich na służbie tylu, ilu
trzeba do wypełnienia etatu. Wyjątkowo w 1758 r. w chorągwi rot-
42
Ibidem, dz. VII, 144; M. J. Lech, Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego
Księstwa Litewskiego w dobie saskiej..., s. 70–80.
43
Warszawa, AGAD, Archiwum Zamoyskich, 3100, s. 31.
mistrza Kalenkiewicza z pułku straży przedniej buławy polnej było

4 kadetów44.
W połowie lat sześćdziesiątych w wojsku litewskim zlikwidowano
zjawisko w postaci oddziałów jazdy husarskiej i petyhorskiej mają-
cych ponadetatowe stany. Jak wynika z tabel rozliczeniowych sporzą-
dzonych w 1765 r. i 1766 r., we wszystkich 40-konnych chorągwiach
petyhorskich, obok rotmistrzowskich i oficerskich, było po 9 pocz-
tów dwukonnych. W chorągwi husarskiej króla dwukonnych pocz-
tów towarzyskich było 39, co po doliczeniu 22 pocztów oficerskich
dawało 100 porcji etatowych. Natomiast w jednej z najmniejszych
chorągwi husarskich, a mianowicie kasztelana żmudzkiego Flemmin-
ga, pocztów dwukonnych było 12, co po doliczeniu 22 pocztów ofi-
cerskich dawało 46 porcji45.
Nadliczbowe stany zaczęły natomiast wykazywać wówczas cho-
rągwie straży przedniej. W największej, bo 60-konnej, oficerowie
przejmowali 28 porcji żołdu, a pocztów towarzyskich było: 23 pół-
torakonne, 2 z 5 „nogami”, 1 z 3 „nogami” („kopytami”), co łącznie
dawało 65,75 porcji46.
W mniej licznych znakach na oficerów odchodziło 17 porcji,
a podział na poczty towarzyskie był następujący. W oddziałach 40-
-konnych mogło to być: 15 pocztów półtorakonnych (co dawało
39,5 porcji, ale oficerowie utrzymywali tam 5 pocztowych); 15 półto-
rakonnych i 2 jednokonne lub 1 dwukonny (wymagających nakładu
w wysokości 41,5 porcji); 16 pocztów półtorakonnych (41 porcji),
bądź też 1 poczet dwukonny, 13 półtorakonnych oraz 2 jednokonne
i 2 z 3 „nogami”, co dawało w sumie 42 porcje.
W oddziałach 30-konnych mogło to być 10 pocztów półtorakon-
nych i 2 z 3 „nogami” kosztujące w sumie 33,5 porcji lub 1 poczet
dwukonny oraz 9 półtorakonnych i 1 z 3 „nogami” za 33,25 porcji
żołdu47.
Ustalenie rzeczywistej liczebności oddziałów jazdy narodowego
zaciągu w obu wojskach Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprawia
poważne trudności. Wydaje się, że w przypadku oddziałów koron-
nych najbliższe prawdy będzie podanie orientacyjnych wartości dla
44
45
Vilnius, LVIA, SA, 18 250, k. 52–70, 93 i passim, k. 329–330.
46
Ibidem, 18 250, k. 71–72.
47
Ibidem, k. 73–92.
poszczególnych formacji w rozbiciu na rotmistrzów, oficerów, towa-

rzyszy i kadetów, sygnalistów, cyrulików, kapelanów i pocztowych.
W husarii etatowo powinno być 971 ludzi, a z kadetami i poczto-
wymi sowitymi do 1165 żołnierzy, z tego: 12 rotmistrzów, 32 ofice-
rów48, 445–450 towarzyszy, 3 cyrulików i 2 kapelanów, do 50 kade-
tów oraz 40–48 sygnalistów, a pocztowych etatowych i sowitych od
550 do 565.
W jeździe pancernej etatowo winno służyć 3754 osób, z kadetami
do 4460 żołnierzy, z czego: 73 rotmistrzów, 154 oficerów, 2050 towa-
rzyszy, 250–300 kadetów, 77 sygnalistów oraz 3 cyrulików i 4 kapela-
nów, a pocztowych etatowych i sowitych od 2000 do 2050.
Mniej liczna była jazda lekka, której etatowa liczebność miała
wynosić 976–978 kawalerzystów. Liczby te obejmowały także od 14
do 22 rotmistrzów, od 28 do 44 oficerów i 470–480 towarzyszy oraz
od 14 do 22 sygnalistów i 425–43549 pocztowych.
Jednak na około 6800 żołnierzy związanych u schyłku panowa-
nia Augusta III z koronną jazdą narodowego zaciągu czynną służbę
pełniło tylko około 4400–4500 ludzi.
W przypadku stanu jazdy autoramentu narodowego Wielkiego
Księstwa Litewskiego można posłużyć się wyliczeniami M. J. Lecha
opartymi na zachowanych raportach.
W pierwszej połowie lat czterdziestych w husarii litewskiej po-
winno służyć od 293 do 297 oficerów, towarzyszy i pocztowych,
a około 1750 r. ich liczba winna wzrosnąć do 313 ludzi.
Mniej więcej w tym samym czasie, gdyż około 1740 r., w jeździe
petyhorskiej etat obejmował 860 żołnierzy, a około 1750 r. 923 ofi-
cerów, towarzyszy i pocztowych.
Natomiast około 1740 r. w chorągwiach jazdy lekkiej etatowo
winno służyć 534 ludzi, a na początku następnego dziesięciolecia 528
oficerów, towarzyszy i pocztowych.
Do wielkości tych należy doliczyć przynajmniej 100, a zapewne
ponad 100, sygnalistów i muzykantów, gdyż w większości chorągwi
było 3 takich żołnierzy, a mianowicie po 2 trębaczy i 1 doboszu.
Wynika więc z tego, że maksymalnie w skali całej armii, czyli wraz
z komputem litewskim, mogło ich być 156.
48
Czyli poruczników i chorążych.
49
Szerzej T. Ciesielski, Wojsko koronne w czasach Augusta III..., s. 253–261.
Ponadto okresowo do stanu jazdy autoramentu narodowego na-

leżałoby też zaliczyć pojedynczych cyrulików i kapelanów. W latach
czterdziestych XVIII w. na pewno byli tacy w chorągwi petyhorskiej
Kazimierza Baranowicza. To samo dotyczy towarzyszy nadliczbo-
wych, kadetów i „affektownych”, których – zdaniem przywoływa-
nego już wielokrotnie M. J. Lecha – było około 100. Wydaje się jed-
nak, że badacz ten zdecydowanie nie doszacował obydwu tych grup.
W rzeczywistości było ich bowiem przynajmniej ponad 200. Znacz-
nie trudniej jest natomiast oszacować liczbę ponadetatowych szere-
gowców, gdyż nie wiadomo, w jakim stopniu przyjęła się w armii li-
tewskiej instytucja pocztów sowitych.
Pomimo tych uwag i wątpliwości generalnie należy jednak stwier-
dzić, że w 1740 r. w całej jeździe narodowego zaciągu armii Wielkie-
go Księstwa Litewskiego służyło od 1700 do 1750 oficerów, towa-
rzyszy oraz pocztowych, sygnalistów i pozostałych ludzi. Natomiast
w latach pięćdziesiątych XVIII w. ich liczba wzrosła do 2050–2150
żołnierzy. Jednak po zredukowaniu w pierwszej połowie lat sześć-
dziesiątych stanów chorągwi liczebność jazdy zmalała do około 1700
ludzi50.
4. KADRA CHORĄGWIANA51
Etatowymi żołnierzami chorągwi zaciągu narodowego, w kolejno-

ści zajmowanego przez nich miejsca w wojskowej hierarchii, byli:
rotmistrz, porucznik, chorąży, namiestnik, towarzysz oraz dobosz,
trębacz i pocztowy. W nielicznych znakach koronnych i litewskich
byli też kapelan i medyk. Funkcyjnymi wyłanianymi spośród etato-
wych żołnierzy byli namiestnicy, którymi mogli zostać wyłącznie to-
warzysze, i plenipotenci, którą to funkcję pełnili również towarzy-
sze, a sporadycznie także osoby spoza chorągwi. Ponadto istnieli też
koniuszowie, którymi mogli być towarzysze, rzadziej zaś pocztowi,
50
51
Kadra chorągwiana z czasów saskich funkcjonująca zgodnie z konstytucjami
„sejmu niemego” z 1717 r. oraz jej kompetencje i obowiązki, które zasadniczo nie
uległy zmianie aż do lat siedemdziesiątych XVIII w., obszernie i szczegółowo zostały
opisane w monografii: T. Ciesielski, Wojsko koronne w czasach Augusta III..., s. 31–
–35, 218–226, 253–279.
i podkoniuszowie (pocztowi) oraz podoficerowie, które to funkcje

mogli spełniać sygnaliści lub pocztowi.
W XVIII w. rotmistrzowie byli już tylko nominalnymi dowód-
cami chorągwi. Do pełnienia służby wojskowej obligowały ich „Ar-
tykuły hetmańskie” wydane w 1609 r., które w praktyce nie były
jednak egzekwowane już od drugiej połowy XVII w.52 Listy przypo-
wiednie zobowiązywały rotmistrzów, aby:
ludzi do dzieł rycerskich sposobnych w monderunek i rynsztunek służ-

bie tej przyzwoity, w konie dobre opatrzonych pod władzą Naszą [kró-
lewską – przyp. T. C.] i hetmanów koronnych trzymał, do żadnych swy-
wolnych Nam i Rzplitej szkodliwych albo przeciwnych zaciągów i kup
nie wiązał się, skromność w ciągnieniu i na stanowiskach, tudzież dys-
cyplinam militarem względem powinności zachował53.
Zazwyczaj rotmistrzowie ograniczali się do nominowania porucz-

nika i chorążego w razie zawakowania etatów oficerskich, rzadziej
zaś do wyznaczania namiestników oraz deputatów zasługowych i hi-
bernowych. Do 1717 r. zakończył się proces przekształcania rotmi-
strzostwa z urzędu wojskowego w niemal tytularny. Był on jednak
na tyle zaszczytny, że zabiegali o niego członkowie domów magnac-
kich54. Nadanie rotmistrzostwa miało charakter dożywotni lub trwa-
ło do złożenia rezygnacji. Ta ostatnia miała zazwyczaj charakter ce-
lowy, jak choćby zapewnienie rotmistrzostwa bliskiemu krewnemu
lub osobie, z którą zawarto stosowny kontrakt, np. sprzedaży. Król
nie zawsze jednak uznawał takie cesje. Jako przykład można podać
tutaj sytuację z lata 1745 r., kiedy to Garbowiecki zrezygnował z rot-
52
J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965,
s. 260.
53
ЛНБНАНУ, fond 103, 55/Ie. Królewskie listy przypowiednie dla podskarbiego
nadwornego litewskiego I. Sapiehy z 3 VI 1746 r., Ł. Nitosławskiego z 11 XII 1756 r.
i S. Małachowskiego na chorągwie pancerne; BKPAN, 1598, k. 114; Biblioteka
Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu (dalej cyt. BZNOW), 6945,
k. 34. Nieco inną treść zawiera list przypowiedni na chorągiew lekką dla W. Cieńskiego
z 23 IV 1735 r. (zob. ЛНБНАНУ, fond 5, 8060), a także dla A. Ułana wystawiony już
za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego, datowany Warszawa 30 XII 1764 r. –
zob. Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim (dalej cyt. APPT). Zbiór pa-
tentów szlacheckich, wojskowych i dyplomów, 2.
54
J. Kitowicz, op. cit., s. 291–292.
mistrzostwa na rzecz popieranego przez Jana Tarłę Zawoyskiego, ale

chorągiew otrzymał stolnik kruszwicki Józef Głembocki55.
Brak kompetencji, zaniedbanie oddziału czy nieudolność w do-
wodzeniu nie skutkowało odsunięciem od dowodzenia lub jaki-
miś sankcjami karnymi. Dotyczyło to także chorągwi lekkich, choć
w latach trzydziestych XVIII w. Józef Potocki podjął próbę usunięcia
z wojska niektórych niesubordynowanych rotmistrzów, a mianowi-
cie Jana Dobrowolskiego i Józefowicza. Wydał nawet stosowne roz-
kazy, ale nie zostały one wykonane56. Jedynym rotmistrzem pozba-
wionym szarży i zdymisjonowanym w czasach saskich był Tomasz
Sulerzycki, ale ten dopuścił się kilku przestępstw kryminalnych, z za-
bójstwem na czele. Wydalony z wojska w marcu 1755 r., kilka mie-
sięcy później został stracony na podstawie wyroku najwyższego sądu
cywilnego, czyli Trybunału Wielkiego57.
Porucznicy już od drugiej połowy XVII w. byli faktycznymi do-
wódcami chorągwi husarskich i pancernych. Na mocy nominacji rot-
mistrzowskiej, utwierdzonej rozkazem hetmańskim, posiadali pełnię
władzy nad oddziałem. W 1749 r., obejmując porucznikostwo w cho-
rągwi marszałka nadwornego Jerzego Wandalina Mniszcha, Adam
Mniszek wystawił asekurację, w której zobowiązał się pełnić jak naj-
lepiej funkcję porucznika, należycie „prowadzić dyspozycję” w cho-
rągwi, utrzymywać ją w komplecie, dyscyplinie i odpowiednio wy-
posażoną, a także wypłacać żołd i strawne zgodnie z regulaminem,
przyjmować wszystkie rekomendacje rotmistrza, a corocznie przesy-
łać mu rejestry chorągwiane58.
Do obowiązków tych należy dodać też pełną kontrolę nad gospo-
darką finansową chorągwi i wyszkoleniem służących w niej żołnierzy,
wyznaczanie i zatwierdzanie deputatów podatkowych, koniuszych,
plenipotentów i innych funkcyjnych oraz pozywanie występujących
55
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. II, 51, s. 258–259. J. Tarło
do J. Małachowskiego, 11 VII 1745 r.
56
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Korespondencja, pudło XVII, 4, s. 32–
–33, 36. J. Potocki do J. K. Branickiego, 11 i 26 I, 8 VII 1737 r.
57
Ibidem, pudło XVI, 21, s. 98–99. E. Potocki do J. K. Branickiego, Piotrków
14 III 1755 r.; ibidem, pudło XXIV, nr 66, s. 32–43. F. A. Walewski do J. K. Branickie-
go, Buczek 17, 20 i 28 XII 1754 r., 10 I, 11 II 1755 r.
58
BPANiPAUK, 1127, s. 193. Dla armii litewskiej patrz np. kapitulacja strażni-
ka litewskiego A. Pocieja wystawiona nowemu porucznikowi chorągwi petyhorskiej,
czyli staroście piławskiemu A. Radoszyńskiemu 5 XI 1735 r. w Różanej – zob. War-
szawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. VII, 1c, s. 6–8.
przeciw porządkowi i prawu żołnierzy do sądów regimentarskich lub

hetmańskich. W armii litewskiej zgodnie z regulaminem zatwierdzo-
nym 1 września 1746 r. przez hetmana wielkiego Michała Kazimierza
Radziwiłła na porucznikach ciążył obowiązek sporządzania każde-
go roku, w racie marcowej, i przesyłania hetmanowi raportu o stanie
osobowym chorągwi59.
Oficerów dowodzących chorągwiami husarskimi, pancernymi
i petyhorskimi króla, królewicza oraz obu hetmanów tytułowano
pułkownikami. Taki sam tytuł w obydwu wojskach nadawano też
rotmistrzom mającym władzę zwierzchnią nad chorągwiami wcho-
dzącymi w skład trzech pułków jazdy lekkiej, a mianowicie kró-
lewskiego oraz hetmanów wielkiego i polnego. W ten sposób zrów-
nywano ich pozycję w wojsku z oficerami husarskimi, pancernymi
i petyhorskimi.
Tytuł pułkownika próbowali zawłaszczyć również oficerowie do-
wodzący chorągwiami, których rotmistrzami byli ministrowie i sena-
torowie Rzeczypospolitej. Bezskutecznie, gdyż po 1717 r. przestano
nadawać w husarii oraz w jeździe pancernej i petyhorskiej stopnie,
które nie były powiązane z konkretnymi etatami pułkowników kró-
lewskich i Rzeczypospolitej.
Chorążych w czasach saskich uznawano za oficerów, ale ich rola
w dowodzeniu chorągwiami była znikoma i nieutwierdzona zwycza-
jem wojskowym. Stąd też w praktyce ich pozycja była uzależniona
od braku zaangażowania w sprawy oddziału rotmistrza i porucznika,
a także przyzwolenia ze strony koła chorągwianego, co było warun-
kiem koniecznym, albowiem dyspozycje wydawane przez chorążych
nie miały mocy prawnej.
W sprzeczności z „Artykułami hetmańskimi” i szerokim zakre-
sem władzy stało powszechne przekonanie, że dowodzenie w cza-
sach pokoju nie wymagało obecności oficerów w oddziale. Stawiali
się w nim z reguły tylko na koła chorągwiane, choć powszechnie sto-
sowaną i przy tym skuteczną formą ich komunikowania się z pod-
władnymi były listowne rozkazy. W Koronie porucznicy i chorążo-
59
Regulamen przez uniwersał podczas koła teraźniejszego generalnego wojskowego
od Jaśnie Oświeconego książęcia jegomości Michała Kazimierza Radziwiłła, wojewody
wileńskiego, hetmana wielkiego W. Ks. L., in assistentia oficjalistów utriusque authora-
menti, z wojska W. Ks. L. ad hunc actum w Nieświeżu in anno 1746 die prima septem-
bris naznaczonych, seguentibus punctis opisany – zob. S. Kutrzeba, Polskie ustawy i ar-
tykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, Kraków 1937, s. 298.
wie byli zobowiązani do utrzymywania po jednym pocztowym, ale

i z tego obowiązku bardzo niechętnie się wywiązywali60.
W połowie XVIII w. jedna osoba potrafiła być jednocześnie rot-
mistrzem i oficerem, a nawet towarzyszem w dwóch chorągwiach.
Szczególnie często praktykowali to oficerowie chorągwi lekkich, któ-
rzy wobec niższej rangi ich formacji podwyższali swój status w woj-
sku chociażby poprzez służbę w charakterze towarzysza w znakach
poważnych, „a to dlatego, że jako rotmistrz mając przy szabli pour
tepe, to jest namiecznik, a wdziawszy na się mundur pancerny lub
usarski, udawał człowieka poważniejszego, niż był w samej rzeczy”61.
Hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki był tego świadom, ale
dopiero 1 kwietnia 1760 r. zakazał takich praktyk. Dowódcy chorą-
gwi mieli w ciągu trzech miesięcy podziękować za służbę oficerom
będącym rotmistrzami innych jednostek. Jednak rozkaz hetmański
wprowadzano w życie opornie62.
Znikome zainteresowanie wypełnianiem swoich obowiązków ze
strony oficerów sprawiało, że w praktyce chorągwiami dowodzili na-
miestnicy, zwani też komendantami. W jeździe narodowego zaciągu
występowali oni od drugiej połowy XVII w., kiedy to upowszechniło
się zjawisko samowolnego oddalania się poruczników od oddziałów
i przekazywania na ograniczony czas komendy wraz z częścią wła-
dzy oficerskiej wybranym towarzyszom. W okresie panowania Au-
gusta III przyjęło się, że namiestnicy lub też komendanci powierzone
im obowiązki mogli spełniać jedynie do kolejnego rozkazu rotmi-
strza lub porucznika, co w praktyce sprowadzało się do dowodze-
nia jednostką między dwoma kolejnymi kołami chorągwianymi. Nie
było jednak rzadkością sprawowanie namiestnictwa przez 3–4 lata,
jak to zdarzyło się chociażby w królewskim znaku pancernym. Jesz-
60
APK, Archiwum Podhoreckie, Teki Andrzeja Potockiego, pudło IX, 3/1 i 3/11;
Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2316, k. 19–20v; Warszawa, AGAD, Archiwum
Roskie, Militaria, pudło 22 – „Defekta w wojsku...”, Dziunkowce 9 XI 1759 r.
61
J. Kitowicz, op. cit., s. 327.
62
„Kurier Polski” 1760, nr 24. Uniwersał J. K. Branickiego, Białystok 1 VI 1760 r.;
BPANiPAUK, 1132, k. 3; Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Korespondencja, Su-
plement, 13, k. 19v–20, 26v. J. K. Branicki do Woyczyńskiego, Białystok 6 XII 1757 r.;
ibidem, Korespondencja, pudło XXI, 7, s. 3. G. Siedliski do J. K. Branickiego, Trzci-
niec 2 VII 1760 r.
cze dłużej, gdyż aż 9 lat, w husarii królewskiej funkcję tę pełnił Woj-

ciech Kłuszewski63.
Funkcja namiestnika wykształciła się już po powstaniu zasadni-
czych zrębów prawa wojskowego z „Artykułami hetmańskimi” na
czele. Nie była więc w nich opisana, a w okresie panowania obu Wet-
tinów niczego nie zrobiono w Koronie, aby zmienić ten niekorzyst-
ny stan rzeczy. Zakres władzy namiestników regulowały każdorazo-
wo dyspozycje rotmistrzów i uchwały kół chorągwianych. Dopiero
w 1759 r. w dezyderatach partii ukraińskiej pojawiła się propozycja,
aby opisać urząd namiestnika zgodnie z rzeczywistym stanem rze-
czy. Do jego obowiązków, między innymi, miało należeć meldowa-
nie w komendzie partii o wszystkich nieprawidłowościach istnieją-
cych w chorągwi, także tych spowodowanych rozkazami oficerskimi.
W razie konieczności opuszczenia oddziału namiestnik mógł wy-
znaczać swoich zastępców, ale tylko spośród towarzyszy zdolnych
do utrzymania rygoru. Jednocześnie pełnienie tej funkcji nie miało
zwalniać od obowiązku utrzymywania pocztu. Wychodząc naprze-
ciw oczekiwaniom kadry chorągwianej, postulowano, aby namiest-
nikami zostawali towarzysze potrafiący utrzymać dyscyplinę w od-
dziale i niefaworyzujący podkomendnych64.
Oficjalnie namiestnicy występowali w imieniu porucznika i taki
też charakter musiały mieć ich listy lub dyspozycje ustne kierowane do
towarzyszy. Ich władza nad tymi ostatnimi była przy tym ograniczona.
Zdaniem cytowanego już tutaj wielokrotnie Jędrzeja Kitowicza:
towarzystwo tylko wtenczas podlegało subordynacyi jakiejkolwiek na-

miestnika, kiedy chorągiew bądź cała, bądź część jej jakowa za ordy-
nansem rejmentarskim ruszyła z miejsca. Wtenczas znajdujący się przy
chorągwi towarzyszowie obowiązani byli słuchać komendy namiestni-
ka tak co do stawania w szyku, jako też co do marszu i stacyi; i to było
wszystko, czym mógł namiestnik komenderować65.
W niektórych chorągwiach namiestnicy byli zobowiązani do

utrzymywania towarzyszy rezydujących przy nich na stałe lub też
63
BZNOW, 11 905, s. 96–250. W. Kłuszewski do A. Małachowskiego, Sielec
29 IX 1763 r.; ibidem, 11 826, s. 313.
64
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 22. „Defekta w woj-
sku...”, Dziunkowce 9 XI 1759 r.
65
przebywających pod chorągwią tylko czasowo. Na dobrą sprawę na-

miestnicy sprawowali komendę jedynie nad szeregowcami, zastępu-
jąc nie tylko oficerów, ale też nieobecnych towarzyszy. Posiadali też
nad nimi władzę sądowniczą, ale ograniczoną zapewne do wymierza-
nia drobnych kar dyscyplinarnych. Poza tym nie mogli udzielać szere-
gowcom urlopów ani wypuszczać ich na żądanie towarzyszy z miej-
sca stacjonowania chorągwi w innym celu niż wypełnienie funkcji
deputackiej. Odpowiadali też za weksylia i sprzęt ogólnochorągwia-
ny, a mianowicie za kotły, zbroje i wozy „mazy”, oraz za utrzymy-
wanie pocztów w należytym stanie. W uchwale koła chorągwi Józefa
Ossolińskiego podjętej we wrześniu 1749 r. ujęto to zwięźle: „trzy-
mać znak in flore całości, dyscyplinie, rygorze, nie dawać pocztom
żadnej rozpusty, trzymać ich w ćwiczeniu wojennym”. Na innych ko-
łach doprecyzowano, że namiestnicy tego znaku pancernego byli zo-
bowiązani przeprowadzać musztrę pieszą, jeden–dwa razy w tygo-
dniu, konną raz w miesiącu, a cztery razy w roku odbywać ćwiczenia
w strzelaniu z broni palnej.
Ponadto namiestnicy odpowiadali też za kancelarię chorągwi, co
w praktyce sprowadzało się do przechowywania uchwał kół, rozli-
czeń finansowych namiestników i deputatów, pokwitowań towarzy-
szy, spisów lustracyjnych i raportów o stanie chorągwi. W niektórych
oddziałach zobowiązano ich również do założenia i prowadzenia
specjalnych ksiąg chorągwianych. Od 1754 r. w znaku J. Ossolińskie-
go, na podstawie gromadzonej dokumentacji, namiestnicy składali
na kole sprawozdania finansowe ze swojej gospodarki w minionym
roku. Zwyczaj ten zaprowadził M. Mioduszewski, którego w 1759 r.
„panowie kompania” skwitowali i któremu podziękowali za sześcio-
letnie wzorowe dowodzenie chorągwią, a nowemu namiestnikowi,
mianowicie podczaszemu wiślickiemu P. Wojnarowskiemu, zaleci-
li kontynuowanie polityki poprzednika, zwłaszcza zaś prowadzenie
księgi chorągwianej oraz przechowywanie żołdu w skrzynce, szkole-
nie pocztów i ich regularne rewidowanie66.
66
BJ, 6059, k. 63–64v. Obowiązki namiestników scharakteryzowano na podsta-
wie „Defekta w wojsku...”, Dziunkowce 9 XI 1759 r. oraz uchwał kół chorągwianych
– zob. Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 21; BJ, 6059, k. 63–
–64v, 104, 113–114v, 128v–135, 169–170v, 177v–179v, 184v–189v; BZNOW, 1618,
k. 20, 22; ibidem, 6945, s. 46, 49, 64, 72, 101, 112; ibidem, 11 905, s. 93–217,
297–299; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 76–80; Львів, ЦДІАУ, fond 181,
opis 2, 2316, k. 19–20v; ЛНБНАНУ, fond 5, 7923, k. 89–93; ibidem, fond 103,
Namiestnicy powinni byli przebywać na stałe przy chorągwi.

W znakach dowodzonych przez Adama Małachowskiego, czyli kró-
lewskim pancernym i husarskim, mogli opuszczać miejsce stacjono-
wania oddziału tylko w razie wyższej konieczności, zdając komendę
jedynie towarzyszowi, a nie, jak praktykowano to w innych chorą-
gwiach, doboszowi. Gdyby i zastępca namiestnika był zmuszony do
oddalenia się od chorągwi, to także mógł przekazać dowództwo tyl-
ko towarzyszowi. Niestosowanie się do tych zasad groziło surowymi
sankcjami karnymi z pozwaniem przed sąd chorągwiany i wykreśle-
niem z rejestru włącznie67.
W Wielkim Księstwie Litewskim zakaz przekazywania doboszom
komendy nad chorągwiami wprowadził Regulamen przez uniwersał...
hetmana Michała Kazimierza Radziwiłła. Jednak w razie zaistnienia
nagłej konieczności opuszczenia, lecz jedynie na krótko, znaku przez
namiestnika zezwalał na jej oddawanie pocztowemu, ale „stateczne-
mu lub rozsądnemu”. Natomiast w razie przybycia któregoś oficera
namiestnicy byli zobowiązani do natychmiastowego przekazania mu
komendy68.
Tryb i sposób wyznaczania deputatów, określenie ich praw i obo-
wiązków, a także kontrola nad nimi początkowo pozostawały w gestii
rotmistrza lub zastępujących go oficerów. Popełniane przez nich nad-
użycia, a także postępujący proces demokratyzacji życia wewnętrzne-
go oddziałów jazdy, głównie zaś husarskiej i pancernej, doprowadzi-
ły do wzrostu znaczenia kół chorągwianych. Stopniowo uzyskały one
nawet przewagę nad oficerami, o czym świadczą uchwały kół okre-
ślające obowiązki i ustalające wynagrodzenia deputatów, a przede
wszystkim wprowadzające przejrzyste zasady obejmowania funkcji
przez „panów kompanii”69.
opis 1, 6839, s. 3–5v, 7–9v; Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. H. Łopacińskiego

w Lublinie (dalej cyt. WBPHŁL), 835, k. 2; BKCzK, 5281, nr 12 682. A. Górecki do
A. A. Czartoryskiego, 16 VI 1736 r.
67
BZNOW, 11 905, s. 96–217; ibidem, 11 826, s. 257–259. W. Kłuszewski do A. Ma-
łachowskiego, Ludyna 25 XII 1759 r.
68
Regulamen przez uniwersał... – zob. S. Kutrzeba, op. cit., s. 300–301.
69
W instrukcjach dla posłów partii ukraińskiej opracowanych na kołach w 1752 r.
i 1759 r. pojawiły się postulaty, aby oficerowie nie wyznaczali deputatów w swo-
ich domach – zob. Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis. 2, 2317, k. 28–29v; ЛНБНАНУ,
fond 103, 6747. Wydaje się jednak, że w połowie XVIII w. takie zachowanie miało
charakter incydentalny, choć w części chorągwi oficerom albo udało się zachować
pełne prawa nadzoru nad sprawami podatkowo-finansowymi, albo też odzyskali
W większości chorągwi przyjęto zasadę, że mieli być do niej do-

puszczani wszyscy towarzysze w kolejności opartej na rejestrach cho-
rągwianych. Najczęściej zaczynano od najstarszych. W niektórych od-
działach objęcie funkcji deputackiej uzależniano od wywiązywania
się przez towarzyszy z obowiązków ciążących na nich z tytułu peł-
nionej służby wojskowej, czyli udziału w kołach oraz odbyciu kilku-
tygodniowej rezydencji w miejscu stacjonowania chorągwi. Tak wła-
śnie postępowano w znakach pancernych marszałka F. Bielińskiego,
podstolego koronnego S. Lubomirskiego oraz Józefa Ossolińskiego70.
Nie istniały przepisy prawne regulujące tryb poboru podatków,
czyli przeprowadzania egzakcji. Jędrzej Kitowicz wspomina o prze-
pisie zobowiązującym deputatów do objechania miejscowości uisz-
czających podatek na rzecz jego chorągwi. Codziennie mieli pokony-
wać 2 mile, a po „trzech dniach takowej ciągłej podróży wypoczywać
przez trzy dni w miejscu dostatniejszym”. W odwiedzanych wsiach
i miasteczkach mieli prawo tylko do bezpłatnej kwatery. Jednak de-
putaci nie przestrzegali tego przepisu zarówno w kwestii pokony-
wanego dziennie dystansu, jak i wymaganych świadczeń. Często za-
rządzali nocleg po pokonaniu zaledwie pół mili, a od miejscowej
ludności domagali się dostarczenia furażu dla koni, a dla ludzi takiej
ilości produktów żywnościowych i piwa, „ile dla niego z czeladzią
potrzeba było i do woza okroić się mogło”. Jednak na drogę deputa-
ci nie brali piwa, a tylko „wódkę dobrą przepalaną i baryłkę z oko-
witką dla czeladzi”71.
oni część prerogatyw w okresie bezkrólewia po śmierci Augusta III. Taką sytuację su-
geruje fragment raportu T. Dzieduszyckiego do Komisji Wojskowej z sierpnia 1765 r.
informujący, że oficerowie partii podolskiej rozdzielali „funkcje deputackie [...]
w domach kompanii, chorągwi nie pilnującym i u tych nieprzytomnym, którzy wy-
brawszy żołd, do chorągwi nie odnoszą i ten albo wcale u siebie zatrzymują, albo
tym wypłacają, którzy się bawią przy oficijerach i w domach swoich, a nie tym, co
aktualnie odbywają służbę” – zob. B. Pawłowski, Wojsko koronne i Komisja Woj-
skowa w dobie konfederacji barskiej 1768–1772, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”
1938, t. 10, s. 195.
70
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 21; ibidem, Archiwum
Roskie, Korespondencja, Suplement, 5/1, k. 9v–10; BZNOW, 11 821, s. 87, 91–92,
95; ibidem, 11 822, s. 103; ibidem, 16 111, k. 53–55; ibidem, 11 905, s. 89–189;
ЛНБНАНУ, fond 103, opis 1, 6839, s. 3–5v oraz nr 6854; Biblioteka im. Zieliń-
skich Towarzystwa Naukowego Płockiego, 701, k. 3v–4. F. Bieliński do Koseckiego,
Otwock 7 X 1749 r.
71
J. Kitowicz, op. cit., s. 301. O żądaniach żołnierzy, aby ludność dostarczała im
żywność i pasze, świadczą np. akta sejmikowe sandomierskie z 12 IX 1730 r. – zob.
Właściciele dóbr ziemskich i miejscowa ludność starali się zaspo-

koić zachcianki deputatów, gdyż ci decydowali, według jakiego prze-
licznika przyjmą dostarczone im, często zniszczone i przez to niepeł-
nowartościowe, monety obiegowe. Z reguły narzucali zaniżony kurs,
który w przypadku szóstaków był niższy o kilka szelągów, a przy
czerwonych złotych nawet o 1–2 zł.
Obowiązkiem deputatów było sumienne wybranie należnych
chorągwi świadczeń finansowych i osobiste, bezzwłoczne dostarcze-
nie całości wybranych pieniędzy na wyznaczone miejsce, gdzie na-
stępowało ich przekazanie oficerowi lub namiestnikowi. Następnie
odbywało się rozliczenie wybranych podatków przed namiestnikiem
i na kole chorągwianym.
W całym wojsku koronnym taki tryb postępowania z podatka-
mi wprowadził uniwersał hetmański wydany przez hetmana wiel-
kiego Józefa Potockiego 10 listopada 1737 r., który dodatkowo za-
kazywał deputatom wożenia pieniędzy do nieobecnych w chorągwi
oficerów i towarzyszy72. Jednak jeszcze pod koniec lat pięćdziesią-
tych częste były przypadki, gdy deputaci po drodze do miejsca sta-
cjonowania chorągwi wypłacali pieniądze żołdowe przebywającym
w domach oficerom i towarzyszom. Odbijało się to niekorzystnie na
budżecie chorągwi, gdyż stwarzało okazje do nadużyć finansowych
ze strony oficerów i deputatów. Ci pierwsi bowiem często zawyża-
li wynagrodzenie swoje i zaufanych towarzyszy, z których wielu na
dodatek nie odbywało powinności wojskowych. Natomiast deputa-
ci potrafili tygodniami zwlekać ze stawieniem się w kwaterze chorą-
gwianej, a zebrane pieniądze wykorzystywali dla swoich prywatnych
celów. Dlatego też w uchwałach podejmowanych na kołach chorą-
gwianych i poszczególnych partii domagano się surowego karania de-
putatów, którzy ociągali się z przybyciem do miejsca stacjonowania
chorągwi czy też wypłacali pieniądze „po domach”73.
W części oddziałów rozkazy oficerów lub uchwały kół precyzyjnie
określały też nieprzekraczalne terminy, w których deputaci powin-
H. Karbownik, Obciążenia stanu duchownego w Polsce na rzecz państwa od połowy

XVII w. do 1795 r., Lublin 1984, s. 170.
72
Warszawa, AGAD, Zbiór Anny Branickiej, 2337.
73
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 21 i 22; BJ, 6059, k. 9;
BZNOW, 11 905, s. 170–176; Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2317, k. 28–29v;
ЛНБНАНУ, fond 103, 6747; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 58. A. Ożga do
Jerlicza, obóz pod Fesiurami 29 VIII 1752 r.
ni byli dostarczyć pieniądze. W armii koronnej w królewskim zna-

ku pancernym na mocy uchwały z 1740 r. miało to nastąpić nie póź-
niej niż 8 tygodni po wybraniu świadczeń podatkowych, w chorągwi
podstolego koronnego S. Lubomirskiego wrześniowa rata pogłówne-
go powinna dotrzeć przed Bożym Narodzeniem, a rata marcowa i hi-
berna na 4–6 tygodni przed wrześniowym kołem chorągwianym.
W niektórych znakach koronnych wyznaczano daty dzienne.
W chorągwi J. Wolskiego był to 1 maja dla marcowej raty pogłównego
i hiberny oraz 10 grudnia dla raty wrześniowej. Inaczej wyglądało to
w chorągwi Piotra Siemionowskiego, gdzie 1 lutego miała być dostar-
czona hiberna, a 8 maja marcowa rata pogłównego, 30 listopada zaś
wrześniowa. Natomiast w oddziale Józefa Ossolińskiego od 1753 r.
hiberna powinna znaleźć się 1 lutego. Jednak w latach 1758–1763
był to dzień 1 stycznia. Jednocześnie w przypadku marcowej raty po-
głównego wyznaczono dzień 10 maja, a dla raty wrześniowej 11 li-
stopada.
W armii litewskiej, w znaku husarskim podskarbiego litewskiego
Jana Jerzego Flemminga, zgodnie z uchwałą podjętą na kole 26 mar-
ca 1760 r., ratę marcową pogłównego należało dostarczyć 20 kwiet-
nia, a wrześniową 30 października74.
Plenipotent był osobą, która reprezentowała chorągiew na Trybu-
nale Skarbowym w Radomiu i przed sądami. Był on zobowiązany do
troski o sprawy prawne chorągwi i do składania na najbliższym kole
osobistego lub listownego sprawozdania ze swoich osiągnięć. Z regu-
ły załatwiał też w Radomiu sprawy związane z likwidacją znaku. Dla-
tego plenipotentem z reguły zostawał towarzysz. Funkcję tę najczę-
ściej pełniono przez rok75.
Koniuszy dozorował konie stanowiące własność żołnierzy służą-
cych w chorągwi, przede wszystkim w okresie ich wypasu na tzw.
trawie. W znaku pancernym M. Łosia na mocy uchwały koła z 20
września 1753 r. zobowiązany był on do stałej rezydencji w chorą-
gwi, z której mógł się oddalić tylko za zgodą namiestnika. W cza-
sach saskich stanowisko to było kolejną synekurą dla zasłużonych to-
warzyszy. W dwóch chorągwiach koronnych, a mianowicie w znaku
74
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. V, 5314, s. 27; Кїив, ЦДІАУ,
fond 2219, opis 2, 1, k. 76–80; BZNOW, 6945, s. 47; BJ, 6059, k. 114, 155v–157,
197v–199.
75
BJ, 6059, k. 17, 19; BZNOW, 11 905, s. 89 i passim; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219,
opis 2, 1, k. 74–75; WBPHŁL, 835, k. 2.
J. Ossolińskiego i P. Siemionowskiego, funkcję koniuszego powie-

rzano szeregowcom. W tej drugiej do 1755 r. Natomiast w pierw-
szej rozwiązanie takie zaprowadzono w 1753 r., a powodem były
potrzeby służby. Pocztowy bowiem na stałe przebywał przy chorą-
gwi, co w przypadku towarzysza często było problematyczne. Nie
mniej istotne były również względy oszczędnościowe, gdyż towarzy-
szowi płacono 300 zł rocznie, a szeregowcowi tylko 40 zł. W niektó-
rych chorągwiach, jak choćby w pancernych królewskiej i Humiec-
kich, dla wyręczenia koniuszego spośród szeregowców wybierano
także podkoniuszego76.
Do obowiązków towarzyszy należała troska o należyte wyposa-
żenie i wyszkolenie podwładnych, czyli jednego bądź dwóch pocz-
towych. W trakcie kampanii wojennych i policyjnych, na podsta-
wie rozkazu hetmana czy regimentarza, mogli obejmować komendę
nad nawet całkiem sporymi zgrupowaniami wojskowymi złożony-
mi z pododdziałów kilku formacji. W swej macierzystej chorągwi,
o ile nie pełnili funkcji komendanckiej, władzy wojskowej zasadni-
czo nie posiadali. Mieli jednak wpływ na jej zarządzanie przez czyn-
ny udział w kołach chorągwianych, których znaczenie wzrosło w cza-
sach Augusta III.
Obierano na nich deputatów do wybrania podatków, plenipo-
tenta i koniuszego. Jednocześnie, jak o tym już wspominano, pod-
czas tych obrad deputaci składali rozliczenie z zebranych pieniędzy
i byli kwitowani z odbycia funkcji. Poza tym dokonywano rozdzia-
łu pieniędzy na donatywy, wydatki chorągwiane oraz na wynagro-
dzenie oficerów, funkcyjnych i poczty towarzyskie. Niekiedy na ko-
łach zapadały decyzje dotyczące wyposażenia oddziału w mundury,
broń czy oporządzenie jeździeckie. Podejmowano też uchwały okre-
ślające obowiązki namiestników i towarzyszy oraz zasady dyscypli-
ny obowiązującej wszystkich służących w znaku. Ponadto nakładano
również kary na niewywiązujących się ze swoich obowiązków towa-
rzyszy77.
76
BJ, 6059, k. 113; BZNOW, 4707, k. 7; ibidem, 6945, s. 46, 52; Кїив, ЦДІАУ,
fond 2219, opis 2, 1, k. 74–80.
77
J. Urwanowicz, Wojskowe „sejmiki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI–
–XVIII wieku, Białystok 1996, s. 121; T. Ciesielski, Koła wojskowe w partiach i chorą-
gwiach w wojsku koronnym w latach 1717–1763, [w:] Studia historyczno-prawne. Księ-
ga poświęcona pamięci Profesora Jana Seredyki, pod red. W. Kaczorowskiego, Opole
2008, s. 110–120.
Jeżeli chodzi o status towarzyszy, to wśród nich należy wydzielić

towarzyszy etatowych i nadliczbowych. W Koronie ci ostatni mieli
z reguły status kadetów. W trakcie oczekiwania na zwolnienie się eta-
tu byli wpisywani na listę oddziału, wystawiali poczet i byli zobowią-
zani do pełnienia osobistej służby, ale poza incydentalnymi przypad-
kami nie nabywali prawa do pobierania żołdu78. W całej koronnej
jeździe takich towarzyszy było przynajmniej 200–300, a w litewskiej
ponad 200.
Obok nich w koronnych chorągwiach jazdy autoramentu naro-
dowego występowały też osoby, które rezygnowały z czynnej służ-
by oraz z utrzymywania pocztu i pobierania wynagrodzenia, ale ze
względów prestiżowych, za zgodą rotmistrza lub komenderującego
oficera, zachowywały miejsce w rejestrze. W przypadku zasłużonych
dla znaku towarzyszy – najczęściej dożywotnio, a przy ich nazwi-
skach w spisach likwidacyjnych umieszczano cyfrę „0”. Były to poje-
dyncze przypadki, które praktycznie nie wpływały na liczebność kor-
pusu towarzyskiego jazdy zaciągu narodowego.
W Wielkim Księstwie Litewskim nadliczbowi towarzysze byli
wpisywani na listy chorągwi jako pełnoprawni i otrzymujący żołd
towarzysze lub jako kadeci czy też jako „affektowi”. Ich status nie
odbiegał od koronnych.
W zależności od sposobu wypełniania obowiązków wojskowych
towarzysze dzielili się na przytomnych, czyli deklarujących wolę peł-
nienia czynnej służby, oraz na sowitych, wystawiających w swoim za-
stępstwie szeregowca. Ci drudzy byli zwolnieni z wypełniania obo-
wiązków wynikających ze służby chorągwianej. Jednak w czasach
saskich przyjęło się, że nawet przytomni towarzysze nie byli zobo-
wiązani do stałego przebywania w miejscu stacjonowania swego ma-
cierzystego oddziału. Musieli zjawiać się tam jednak w razie kam-
panii wojennej, po otrzymaniu wyraźnego rozkazu od hetmana lub
bezpośredniego przełożonego, a także gdy przypadała na nich ko-
lejność odbycia rezydencji przy chorągwi oraz w razie wypełniania
funkcji deputackiej, czyli w celu dostarczenia pieniędzy i rozlicze-
nia się z nich na kole. Zdaniem Jędrzeja Kitowicza pojawiali się oni
w chorągwi również w celu „asystowania na mocy otrzymanego roz-
kazu jakiemuś pompatycznemu aktowi”79.
78
ЛНБНАНУ, fond 103, opis 1, 6839, s. 3–5v; WBPHŁL, 835, k. 2.
79
J. Kitowicz, op. cit., s. 294–295.
Na stałe przy chorągwi znajdowali się jedynie ci towarzysze, dla

których służba wojskowa była jedynym źródłem utrzymania. Po
śmierci Augusta III ówczesny hetman wielki koronny Jan Klemens
Branicki 21 października 1763 r. wydał uniwersał, w którym ogra-
niczył swobodę oddalania się towarzystwa od chorągwi. Mogło to
nastąpić tylko na podstawie urlopu udzielonego przez regimenta-
rza i pod warunkiem wystawienia sowitego pocztu. W trakcie urlo-
pu towarzysz nie mógł podejmować „służby nadwornej” i wyruszać
w długie podróże w prywatnych interesach. Wybór na posła sejmo-
wego automatycznie urlopował ze służby, ale sześć tygodni po za-
kończeniu sejmu zarówno oficer, jak i towarzysz musieli stawić się
w chorągwi80.
Na Litwie prawo towarzyszy do nieprzebywania na stałe przy
chorągwiach usankcjonował Regulamen przez uniwersał... hetma-
na Michała Kazimierza Radziwiłła. Jako powody takiego stanu rze-
czy w dokumencie tym podano niski żołd oraz pełnienie z naraże-
niem życia i zdrowia służby „pro decore et fulero oyczyzny”. Musieli
oni jednak stawiać się w chorągwi na miesiąc w celu odbycia rezy-
dencji, gdy przypadła na nich kolejność. Ponieważ jednorazowo peł-
nił ją jeden towarzysz, to w praktyce oznaczało konieczność odbycia
czynnej służby raz w roku, a w połowie lat sześćdziesiątych nawet co
9 miesięcy, jak to bywało w zwykłych znakach petyhorskich.
Ponadto Regulamen przez uniwersał... zakazywał towarzyszom
podejmowania „nieprzyzwoitej swemu honorowi inszej służby”,
zwłaszcza w charakterze oficjalistów na dworach szlacheckich, tak-
że u swoich rotmistrzów. Nieprzestrzegających tego zakazu towarzy-
szy oficerowie mieli skreślać z rejestrów, czyli stanów chorągwi. Mo-
gła w nich być zapisana młodzież szlachecka uczęszczająca do szkół,
ale do momentu zakończenia nauki obowiązywał ją zakaz noszenia
mundurów wojskowych.
Radziwiłł określił też tryb wypowiadania przez towarzyszy dal-
szej służby. Mogło to następować tylko przed rozpoczęciem się raty
marcowej i minimum rok po odbyciu deputacji. Towarzysz musiał
przy tym poinformować porucznika o swojej decyzji na tyle wcze-
śnie przed 1 marca, aby ten mógł znaleźć do dnia rozpoczęcia nowe-
80
WBPHŁL, 1008.
go półrocza żołdowego osobę chętną do podjęcia służby towarzyskiej

i wystawienia pocztu81.
Osobom starającym się o etat towarzysza nie stawiano żadnych
wymogów, jeżeli chodzi o wykształcenie i doświadczenie wojsko-
we. W chorągwiach husarskich i pancernych musieli być oni jednak
szlachcicami i katolikami. Rozbudowany system protekcyjny i wyso-
kie koszty wyposażenia sprawiały, że towarzyszami zostawała przede
wszystkim średniozamożna szlachta pożądająca splendoru. W cho-
rągwiach lekkich kryterium wyznaniowe nie obowiązywało i można
było też obejść brak „klejnotu”, choć na dobrą sprawę, było to real-
ne tylko w przypadku litewskich Tatarów82. Sami żołnierze domagali
się, aby zamknąć drogę do służby wojskowej urzędnikom grodzkim,
sądowym, „patronom” oraz administratorom dóbr ziemskich, czy-
li gubernatorom i komisarzom. Już w 1731 r. taki właśnie postulat
został umieszczony w instrukcji dla koronnych posłów wojskowych
na Trybunał Skarbowy i wielokrotnie był następnie przypominany,
jak choćby w instrukcjach posłów partii ukraińskiej na koła general-
ne w latach pięćdziesiątych. Nigdy jednak nie został wprowadzony
w życie. W 1752 r. zasygnalizowano potrzebę ograniczenia upraw-
nień osób niepełnoletnich i uczących się. Postulowano bowiem, aże-
by nie otrzymywały one żołdu i nie nosiły mundurów, ale i te żąda-
nia przeszły bez echa83.
Etatowi podoficerowie, odpowiedzialni za wyszkolenie, zdyscy-
plinowanie i gotowość do służby szeregowców, byli w jeździe naro-
dowego zaciągu prawdziwym ewenementem. Wynikało to z faktu, że
za przydatność bojową pocztowych pełną odpowiedzialność ponosili
ich towarzysze. Podoficerowie wkraczaliby więc w zakres władzy to-
warzyszy przy jednoczesnym pozostawaniu w korpusie pocztowych.
Tylko w nielicznych chorągwiach oficerowie, kierując się dobrem
znaku, a towarzysze także i swoim partykularnym interesem, decy-
dowali się na powołanie podoficerów. W chorągwi pancernej cze-
śnika koronnego Hieronima Wielopolskiego od 1752 r., a w husarii
królewskiej od 1759 r. byli to dziesiętnicy84. W innym kierunku w li-
stopadzie 1751 r. poszedł kasztelan lubelski J. Wolski, który w pierw-
81
Regulamen przez uniwersał... – zob. S. Kutrzeba, op. cit., s. 299.
82
83
APK, Archiwum Podhoreckie, pudło IX, 3/1.
84
BZNOW, 11 905, s. 213–217; ibidem, 11 826, s. 257–259. W. Kłuszewski do
A. Małachowskiego, Ludyna 25 XII 1759 r.
szej dyspozycji po objęciu rotmistrzostwa przyznał quasi-podoficer-

ski status doboszowi. Zobowiązał go, aby dwa razy dziennie, rano
i wieczorem, objeżdżał kwatery i sprawdzał, czy szeregowcy troszczą
się o swoje wyposażenie i konie. O wszystkich dostrzeżonych manka-
mentach niezwłocznie miał meldować namiestnikowi85.
W innych „poważnych znakach” sygnaliści nie mieli tak rozbudo-
wanych zadań. W chorągwiach pancernych był to z reguły tylko je-
den dobosz, a w husarskich także jeden–dwóch trębaczy. Przyjmowa-
ni byli oni do służby przez osoby rzeczywiście dowodzące chorągwią,
rotmistrza, oficera, a nawet namiestnika, na podstawie kontraktów
określających wynagrodzenie i zakres ich obowiązków.
Już w ostatnich dekadach XVII w. w chorągwiach pułkowych po-
jawili się cyrulicy i kapelani. Utrzymywani byli przez rotmistrzów
lub pułkowników, ale brakowało przepisów prawnych zobowiązują-
cych ich do tego. Dlatego też, o ile w latach dwudziestych XVIII w. we
wszystkich chorągwiach pułkowych można było zapewne spotkać
kapelana i cyrulika, o tyle od połowy lat czterdziestych tego pierwsze-
go tylko w husarii królewskiej i królewicza, a drugiego jedynie w hu-
sarii królewskiej. Ponadto pojawili się oni w Koronie także w innych
chorągwiach, gdzie byli utrzymywani przez rotmistrzów głównie dla
„ozdoby” znaku. Stąd też na przełomie lat pięćdziesiątych i sześć-
dziesiątych kapelani byli w znakach pancernych królewicza Ksawere-
go, Ludwika Kalinowskiego, Franciszka Lubomirskiego i Aleksandra
księcia Sułkowskiego, a cyrulicy w chorągwiach husarskich Jerzego
Augusta Mniszcha i Michała Czartoryskiego, Pawła Mostowskiego
oraz w pancernych Aleksandra księcia Sułkowskiego i starosty szcze-
rzeckiego Józefa Potockiego86.
Pocztowi, czyli szeregowcy, byli przyjmowani do wojska przez
swoich towarzyszy, z którymi zawierali umowy określające czas peł-
nienia służby oraz wielkość wynagrodzenia. Towarzysze powinni byli
zaopatrzyć szeregowców w uzbrojenie, „barwę” oraz w sprzęt i konie,
dbając następnie o wymianę zużywającego się wyposażenia. Poczto-
wi byli zobowiązani do stałego przebywania w miejscu stacjonowa-
nia chorągwi, z którego mogli oddalać się tylko po uzyskaniu urlo-
pu lub odwołaniu przez swojego towarzysza. Ci jednak nie mogli
tego uczynić bez wyraźnego powodu, związanego z wykonywanymi
85
WBPHŁL, 835, k. 2.
86
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 21.
zadaniami służbowymi. Przypominały o tym towarzyszom rozkazy

przełożonych i uchwały kół chorągwianych87. W większości oddzia-
łów uzasadnionym powodem odwołania pocztowego było pełnienie
przez towarzysza funkcji deputata lub plenipotenta chorągwianego,
a także rezydencja przy hetmanie lub regimentarzu. Po zakończeniu
zadania towarzysz był zobowiązany do bezzwłocznego odesłania
szeregowca na kwatery chorągwiane. W części oddziałów zezwalano
jednak towarzyszom na zabieranie pocztowych na „zimowanie” do
swoich domów, co nie było zgodne z prawem i uniemożliwiało szyb-
kie przywrócenie do służby praktycznie rozformowanej na kilka mie-
sięcy chorągwi.
W chorągwi Piotra Siemionowskiego zalecano, aby na pocztowych
rekrutowano ludzi „znajomych”, zdrowych i niemających żon88. Po-
dziękować za służbę szeregowcowi mógł nie tylko towarzysz, ale rów-
nież rotmistrz i porucznik, a w niektórych chorągwiach i namiestnik,
jeżeli uznał, że „przez pijaństwo, lub przez defekty, albo excessa ja-
kie do powinności każdemu szeregowemu przyzwoitych nie zdał się”.
Tak właśnie było w chorągwi pułkownika Adama Małachowskiego89.
Końcem służby szeregowca w danej chorągwi była też śmierć lub wy-
kreślenie z rejestru jego towarzysza. W takich sytuacjach pocztowy
dosługiwał do upłynięcia półrocznego okresu żołdowego, a następ-
nie był odsyłany wraz z wyposażeniem towarzyszowi lub jego spad-
kobiercom90.
Za wyjątkiem partii ukraińskiej i podolskiej służba w zaciągu na-
rodowym nie była dla szeregowców zbyt absorbująca. Sprowadzała
się bowiem do odbywania rzadkich patroli oraz asystowania raz czy
dwa razy w roku zgromadzeniom chorągwianym. Poza tymi krótkimi
okresami w chorągwiach na dobrą sprawę nie pełniono nawet służ-
by wartowniczej. Trębacze ogłaszali pobudkę i capstrzyk oraz trąbi-
li na wiwat w trakcie przyjęć u namiestników. Natomiast szeregowcy
rotacyjnie, po jednym, pełnili służbę, podczas gdy pozostali „każdy
słodko spoczywał w swojej kwaterze, a pan namiestnik przechadzał
się tędy owędy po mieście lub po wsi, z obuchem w ręku i lulką w gę-
87
Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2316, k. 8–9, 19–20v oraz nr 2317, k. 17.
88
Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 76–80.
89
BZNOW, 11 905, s. 213–217. List do A. Małachowskiego od M. Miączyńskie-
go, Lublin 13 XI 1753 r.; ibidem, 11 829, s. 459. List od W. Niemojewskiego, Krzepi-
ce 15 XII 1749 r.; ibidem, 11 832, s. 157–159.
90
BJ, 6059, k. 23v, 133–134, 138v.
bie, dla utrzymania subordynacyi i dojrzenia porządku”. Wieloletni

pobyt w tym samym miejscu sprzyjał zakładaniu rodziny i nowy żoł-
nierz „pobywszy w takim miejscu rok jeden i drugi wprędce posta-
rał się o żonę i o gospodarstwo, pewny będąc, że się po świecie tłuc
nie będzie, a choćby go potkała wyprawa na jakich rabusiów, że się
skończy wprędce i on do swojej leży powróci”91.
5. WYPOSAŻENIE
Wyposażenie chorągwi jako całości pozostawało w gestii rotmistrza

lub porucznika, a poszczególnych pocztów – w gestii towarzyszy. Mu-
siało ono spełniać przyjęte dla danego typu jazdy standardy, a także
wymogi określone w liście przypowiednim. Od 1717 r. w tych ostat-
nich ograniczano się jedynie do ogólnikowego zalecenia, aby dowód-
cy zadbali o przyzwoity „monderunek i rynsztunek” oraz o dobre ko-
nie dla swoich podkomendnych92.
Pozostające na stanie oddziału wyposażenie, zgodnie z obowią-
zującą w pierwszej połowie panowania Augusta III praktyką, a za-
korzenioną w blisko 200-letniej tradycji jazdy, należy podzielić na
chorągwiane i pocztów. Pierwsze było sporządzane i konserwowa-
ne przez rotmistrza oraz ze wspólnych środków chorągwianych. Było
skromne, gdyż składały się na nie, zakupowane na koszt rotmistrza
i przyjmowane na stan oddziału, chorągiew, proporce, kotły dobo-
sza, a w chorągwiach husarskich także trąby.
Każda chorągiew jazdy autoramentu narodowego posiadała
sztandar i kilka proporców, które służyły zapewne do odznaczenia
zaszczytnych pocztów. Były ozdobione kitajkami, taśmami, a drzew-
ce – pozłacanymi mosiężnymi gałkami i ćwiekami. Radziwiłłowski
Regulamen przez uniwersał... z 1746 r. zezwalał rotmistrzom jazdy li-
91
92
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. XI, 145, s. 24–25, 29–
–30. Królewskie listy przypowiednie dla M. K. Radziwiłła na chorągiew petyhorską
z 1 VI 1718 r. i husarską w kompucie koronnym z 7 III 1720 r.; podskarbiego na-
dwornego litewskiego I. Sapiehy z 3 VI 1746 r.; ЛНБНАНУ, fond 103, 55/Ie. Listy
przypowiednie Ł. Nitosławskiego z 11 XII 1756 r. i S. Małachowskiego na chorą-
gwie pancerne; ibidem, fond 5, 8060; APPT, Zbiór patentów szlacheckich, wojsko-
wych i dyplomów, 2; BKPAN, 1598, k. 114; BZNOW, 6945, k. 34. Listy przypowied-
nie dla W. Cieńskiego z 23 IV 1735 r. oraz A. Ułana na chorągiew lekką, Warszawa
30 XII 1764 r.
tewskiej na swobodny wybór barwy sztandaru i proporców. Znaki te

przechowywano w kwaterze namiestnika i tylko sporadycznie eks-
ponowano, a mianowicie w trakcie kół chorągwianych, lustracji czy
też parad. Według Jędrzeja Kitowicza w trakcie przemarszu rozwijane
były tylko „przy dobytej broni [...], a kiedy maszerowano bez broni,
to w pokrowcu, aby się nie szarzały”93.
Jeżeli chodzi o instrumenty, to zachowały się jedynie przypadko-
we informacje o ich zakupie. Tak było chociażby w czerwcu 1736 r.,
kiedy to kupiono nowe kotły i trąby dla chorągwi husarskiej Augu-
sta Czartoryskiego. Wiadomo też, że w chorągwi husarskiej hetma-
na polnego koronnego Jana Klemensa Branickiego zimą 1749 r. były
one w złym stanie, podobnie jak w królewskiej pancernej w marcu
1759 r.94
Wozy do przewozu sprzętu chorągwianego pojawiły się w chorą-
gwiach narodowego zaciągu prawdopodobnie dopiero w czasach Au-
gusta III. W drugiej połowie lat trzydziestych XVIII w., pod wpływem
doświadczeń z polskiej wojny sukcesyjnej, anonimowy autor dzieła
Regulament Polskiego Autoramentu...95 zalecał ich wprowadzenie we
wszystkich chorągwiach96. Pierwsza zachowana uchwała koła chorą-
gwianego świadcząca o zamiarze sporządzenia wspólnego dla całego
oddziału „wozu kowanego na zbroje i skrzydła” pochodzi z 13 wrze-
śnia 1741 r., a podjęta została w znaku husarskim Czapskich. Na za-
kup wozu wydzielono wtenczas z budżetu chorągwianego 280 zł, ale
nie znalazł się on na wyposażeniu oddziału aż do 1744 r., kiedy na
kolejnym kole ponowiono uchwałę z 1741 r.97
Także w królewskiej chorągwi pancernej przez trzy lata nie potra-
fiono sporządzić wozu, choć stosowną uchwałę podjęto 29 paździer-
nika 1756 r., a ponowiono 6 listopada 1757 r. Pomimo to w marcu
1759 r. dalej nie było go na stanie oddziału98. Odbywało się to przy
93
J. Kitowicz, op. cit., s. 307. Zob. także Regulamen przez uniwersał... – zob. S. Ku-
trzeba, op. cit., s. 298.
94
BKCzK, 5281, nr 12 682. A. Górecki do A. A. Czartoryskiego, 16 VI 1736 r.;
BZNOW, 11 828, s. 31–32. J. Laskowski do A. Małachowskiego, 10 III 1759 r.
95
Być może jego autorem był Kazimierz Rudziński.
96
T. Ciesielski, Niezrealizowany projekt zmodernizowania jazdy autoramentu na-
rodowego z drugiej połowy lat trzydziestych XVIII w., „Prace Historyczne” (Wrocław)
2001, t. 31, s. 107–118, 116.
97
BZNOW, 1618, k. 19, 35.
98
Ibidem, 11 905, s. 180–183, 186–189; ibidem, 11 827, s. 43–44 i 11 828, s. 31–
–32. J. Laskowski do A. Małachowskiego, 10 i 30 III 1759 r.
biernej postawie ówczesnego pułkownika znaku, a mianowicie Ada-

ma Małachowskiego. Stąd rodzą się wątpliwości, czy szybko została
zrealizowana uchwała z 1759 r. o sporządzeniu dwóch wozów w ko-
lejnej chorągwi, której pułkownikiem był Małachowski, czyli w hu-
sarii królewskiej99.
Natomiast na pewno, może już od 1749 r.100, wozy znajdowały
się na wyposażeniu chorągwi pancernych Józefa Ossolińskiego oraz
Piotra Siemionowskiego, a następnie Kajetana Jabłonowskiego. W tej
ostatniej pojazd ten określany był jako „maza z parobkiem i woła-
mi do konserwacji blach”. Wynika z tego, że jego siłę pociągową sta-
nowiły woły. Początkowo były ich cztery sztuki, ale w 1758 r. ko-
lejny z namiestników znaku, czyli Roch Jankowski, sprzedał „woły
chorągwiane”, a w zamian zakupił dwa byki. Nowe zwierzęta nie
były jednak w stanie uciągnąć załadowanej „mazy” i stąd we wrze-
śniu 1759 r. na kole chorągwianym podjęto uchwałę zobowiązującą
Jankowskiego do dostarczenia odpowiednich wołów lub odszkodo-
wania pieniężnego. Rok później, poszukując oszczędności w wydat-
kach, postanowiono pozbyć się wozu chorągwianego, a uzbrojenie
obronne zostało zdeponowane w należącym do porucznika zamku
Siedliszcze101.
Wyposażenie pocztów stanowiło własność towarzysza, a składa-
ły się na nie broń palna w postaci karabinu, pary pistoletów lub ban-
doletów oraz broń biała i „pancerze”, a także odzienie wojskowe to-
warzysza i pocztowego, konie, wozy transportowe i sprzęt obozo-
wy. Świeżo zaciągnięci towarzysze byli zobowiązani do stawienia się
w chorągwi z wyekwipowanym pocztem i w trakcie całej służby mu-
sieli troszczyć się o utrzymanie go w należytym stanie. W razie odej-
ścia ze służby lub śmierci towarzysza wyposażenie pocztu było zwra-
cane jemu lub rodzinie102.
Wysokie koszty wyekwipowania i następnie utrzymania pocztu
sprawiały, że wielu towarzyszy nie wywiązywało się należycie ze swo-
ich obowiązków w tym zakresie. Dobitnie świadczą o tym rozkazy
rotmistrzów czy też uchwały kół chorągwianych wzywające „panów
99
Ibidem, 11 905, s. 251.
100
BJ, 6059, k. 57–59v.
101
BZNOW, 6945, s. 49, 72, 113.
102
BZNOW, 6945. Uchwały kół chorągwianych; BJ, 6059. Uchwały kół chorą-
gwianych; ЛНБНАНУ, fond 103, opis 1, 6839, s. 3–5v. Uchwały kół chorągwianych;
ibidem, fond 46, 106. List NN do M. Jełowieckiego, 19 IV 1725 r.
kompanię” do utrzymywania wierzchowców, broni i całego wyposa-

żenia w należytym porządku. Tego właśnie dotyczyły rozkaz rotmi-
strza chorągwi husarskiej biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława
Załuskiego z maja 1751 r. oraz uchwały koła znaku pancernego kasz-
telana kamienieckiego Michała Łosia z 28 sierpnia 1752 r. i chorągwi
lekkiej Wojciecha Cieńskiego (podjęta na kole w Kormliczy 7 wrze-
śnia 1740 r.)103.
Często też nadawano namiestnikom chorągwi uprawnienia do
kontrolowania pocztów oraz interweniowania u towarzyszy w razie
stwierdzenia braków w wyposażeniu, a nawet do ich uzupełniania,
przy czym poniesione koszty miały być potrącane z wynagrodzenia
pocztu. Takie rozwiązanie stosowano chociażby w chorągwi królew-
skiej dowodzonej przez A. Małachowskiego oraz w znakach pancer-
nych J. Ossolińskiego, J. Wolskiego, P. Siemionowskiego, następnie
K. Jabłonowskiego104.
W Koronie od lat dwudziestych XVIII w. w niektórych oddziałach
oficerowie i towarzysze na kołach chorągwianych zaczęli porządko-
wać sprawy związane z wyposażeniem, określając zasady i czas jego
użytkowania. Pojawiały się też postulaty wprowadzenia jednolitych
przepisów w tym zakresie w całym autoramencie105. Jednak to nie
tyle one, ile wieloletnia praktyka stosowana w milicjach radziwił-
łowskich sprawiła, że niespełna dwa lata po objęciu buławy wielkiej
litewskiej, na pierwszym pod swoim kierownictwem quasi-kole gene-
ralnym wojskowym, Michał Kazimierz Radziwiłł 1 września 1746 r.
wydał wspominany już wielkokrotnie Regulamen przez uniwersał...
Przez hetmana polnego litewskiego został on podpisany 4 listopada.
Na mocy jego postanowień ujednolicono umundurowanie w całej
jeździe litewskiej, i to zarówno dla towarzyszy, jak i pocztowych. Dla
husarii wprowadził jako obligatoryjne karmazynowe kontusze (to-
warzysze) i kaftany (pocztowi) z granatowymi wyłogami oraz grana-
towe żupany dla towarzyszy oraz takież szarawary dla pocztowych.
103
APK, Archiwum Podhoreckie, Teki Andrzeja Potockiego, pudło IX, 3/11; BJ,
78, k. 41v; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 56–57.
104
BJ, 6059, k. 57 i passim; BZNOW, 6945, s. 46, 48–49, 64, 72, 101, 112; ibi-
dem, 11 905, s. 96–217; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 76–80; ЛНБНАНУ,
fond 5, 7923, k. 89–93; WBPHŁL, 835, k. 1.
105
„Regulament Polskiego Autoramentu...” – zob. T. Ciesielski, Niezrealizowany
projekt zmodernizowania jazdy autoramentu narodowego z drugiej połowy lat trzydzie-
stych XVIII w. ..., s. 113–117.
Natomiast w jeździe petyhorskiej od tego momentu obowiązywały

granatowe kontusze (towarzysze) i kaftany (pocztowi) z karmazyno-
wymi wyłogami i karmazynowe żupany u towarzyszy oraz szarawa-
ry u pocztowych.
W straży przedniej kontusze i żupany towarzyszy oraz kaftany
i szarawary pocztowych były jednolitego, granatowego koloru. Poza
tym obowiązkowym elementem umundurowania szeregowca jazdy
lekkiej były czapki z granatowym wierzchem i czarnym barankiem.
O posiadanej szarży oficerskiej świadczyły srebrne z karmazy-
nem „znaki polowe”, czyli feldcechy wiązane przy rękojeści szabli.
Oprócz tego na lewym ramieniu towarzysze nosili sznury zakończo-
ne guzikiem w celu przypięcia pasa do ładownicy – złote w jeździe
husarskiej i petyhorskiej oraz srebrne w lekkiej.
Mituki zakładane pod siodła miały być pozbawione zbędnych
ozdób, w tym wyszywanych kwiatów. W husarii powinny być kar-
mazynowe z granatowymi frędzlami, a w jeździe petyhorskiej grana-
towe z karmazynowymi frędzlami. Natomiast w straży przedniej mi-
tuki winny być krótkie, granatowe z frędzlami.
Oprócz tego Radziwiłł ujednolicił również w całej jeździe ładow-
nice i flintpasy, które były koloru łosiowego, oraz ostrogi. W uniwer-
sale pojawił się też zapis chroniący godność munduru. Nie mogły go
bowiem nosić osoby wpisane na listy oddziałów, które ze względu na
młody wiek i uczęszczanie do szkół nie mogły pełnić czynnej służ-
by wojskowej106.
W koronnym autoramencie narodowym mundury jako obowią-
zujący element wyposażenia wszystkich chorągwi jazdy husarskiej
i pancernej wprowadził dopiero hetman wielki Jan Klemens Branicki
uniwersałem wydanym 21 września 1763 r.107
Jednak w wielu oddziałach pojawiły się one już wcześniej108.
Pierwszym krokiem do wprowadzenia jednolitego ubioru, czyli póź-
niejszego munduru, było ograniczenie swobody towarzyszy w zakre-
sie kroju i barwy stroju, w który odziewali siebie i swoich pocztowych.
W miejsce „pstrokacizny” stopniowo wprowadzano w poszczegól-
nych chorągwiach kontusze (towarzysze) lub katanki (szeregowcy),
106
107
WBPHŁL, 1008; BPANiPAUK, 1132, k. 27v–28.
108
Tymczasem Jędrzej Kitowicz (op. cit., s. 309–310) niezgodnie z prawdą poda-
je, że mundury w pierwszych oddziałach jazdy koronnej pojawiły się dopiero po ich
wprowadzeniu w wojsku litewskim.
żupany i szarawary zbliżonego koloru oraz kroju. Odbywało się to

na podstawie dyspozycji pułkowników i rotmistrzów oraz uchwał
kół chorągwianych. Prawdopodobnie już w 1717 r. ujednolicono
„barwę” chorągwi lekkich wchodzących w skład pułku królewskiego.
Wkrótce quasi-mundury pojawiły się też w pierwszych znakach po-
ważnych. Pod koniec lat dwudziestych tak stało się chociażby w zna-
ku husarskim Rzewuskich, a w 1744 r. w chorągwi husarskiej bi-
skupa krakowskiego, podobnie jak w 1741 r. w znakach pancernych
królewskim i Józefa Ossolińskiego. W tym samym roku jednolite uni-
formy otrzymali również żołnierze chorągwi lekkiej Wojciecha Cień-
skiego109.
Jesienią 1746 r. część panów polskich z zainteresowaniem ocze-
kiwała na reakcję opinii publicznej na uniwersał hetmanów litew-
skich. Niektórzy dowódcy chorągwi koronnych przygotowywali się
nawet do wprowadzenia ujednoliconych kontuszy i żupanów. Rze-
komo już wówczas hetman wielki koronny Józef Potocki miał goto-
we sorty mundurowe dla swoich chorągwi, ale uległ perswazji wo-
jewody sandomierskiego Jana Tarły, który publicznie przekonywał,
aby nie wprowadzać do jazdy koronnej „tej liberii”110. W rezultacie
nie doszło wtedy do obligatoryjnego narzucenia mundurów koronnej
jeździe autoramentu narodowego, ale już w 1746 r. Potocki jednoli-
cie umundurował swoje chorągwie hetmańskie i zarządził, aby w jeź-
dzie lekkiej żołnierze zaczęli nosić żółte żupany i amarantowe kon-
tusze111.
Szybko mundury zaczęły się rozpowszechniać w znakach poważ-
nych. W husarii przyjęły się karmazynowe kontusze i katanki z gra-
natowymi wyłogami oraz granatowe żupany112, a w chorągwiach pan-
cernych, oprócz chorągwi królewskiej, hetmańskiej i Ossolińskiego,
a także poza chorągwiami kasztelana lubelskiego Józefa Wolskiego113,
starosty trembowelskiego Michała Franciszka Potockiego114 oraz stol-
109
Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2322, k. 68–72v; ЛНБНАНУ, fond 5, 7923,
k. 89–93; BZNOW, 11 905, k. 93–106, 170–172; ibidem, 1618, k. 20, 22; BJ, 6059,
k. 25, 26; APK, Archiwum Podhoreckie, Teki Andrzeja Potockiego, pudło IX, 3/11;
J. Cichowski, A. Szulczyński, Husaria, Warszawa 1977, s. 114.
110
BKCzK, 1784, s. 298–299. K. Cieszkowski do E. Tarły, Grodno 4 XI 1744 r.
111
BKCzK, 3366, k. 221. J. Potocki do A. Małachowskiego, Warszawa 8 XII 1746 r.
112
APK, Archiwum Podhoreckie, II, 74.
113
Rotmistrz od listopada 1751 r.
114
Rotmistrzem został po 1752 r.
nika litewskiego Józefa Jabłonowskiego115 i starosty korabiowskiego

Piotra Siemionowskiego116, kontusze i katanki były granatowe z czer-
wonymi wyłogami. Natomiast żupany i szarawary były czerwone,
podobnie jak wyłogi i mituki w znakach Ossolińskiego i Wolskiego,
a karmazynowe w oddziałach Potockich.
W królewskim znaku pancernym w 1747 r. wprowadzono jedno-
lity kolor baranków na misiurkach, które miały być granatowe i bia-
łe, a także wyściółek sukiennych pod „pancerze” – dla starych czer-
wony, a dla nowo sporządzanych pąsowy.
Czapki w chorągwi Wolskiego były futrzane, koloru czarnego
z czerwonym wierzchem, a w znaku Siemionowskiego „blamaran-
towe z czarnym barankiem, wysokie tatarsko przeszywane”. W tej
ostatniej chorągwi w 1762 r. „dla ocalenia moderunku i ozdoby zna-
ku” wprowadzono płaszcze koloru granatowego. Pocztowi nosili przy
tym mundury wzorowane na ubiorze szeregowca piechoty117.
W jeździe lekkiej, podobnie jak w znakach poważnych, ubiór to-
warzyszy różnił się od pocztowych krojem. Te pierwsze bowiem skła-
dały się z kontusza i żupana, a drugie z katanki, żupana i szarawarów.
W 1751 r. ich barwy były następujące. W pułku królewskim kontusze
były białe, a żupany i wyłogi granatowe; w pułku hetmana wielkie-
go koronnego Józefa Potockiego kontusze były amarantowe, a żupa-
ny i wyłogi żółtozielone. Natomiast w pułku hetmana polnego ko-
ronnego Jana Klemensa Branickiego kontusze były szare, a żupany
i wyłogi zielone.
W 1756 r. wszystkie chorągwie jazdy lekkiej wchodzące w skład
partii ukraińskiej nosiły amarantowe katanki, szarawary i czapki oraz
karmazynowe żupany i wyłogi. Służący w nich towarzysze uważali
przydzielone im barwy za mało honorowe, a przy tym sukna w tych
kolorach były trudno dostępne. Dlatego w instrukcji dla posłów na
koło generalne 1756 r. poprosili hetmana o zmianę barw118.
115
Rotmistrz od marca 1751 r.
116
Rotmistrz od 18 VIII 1756 r.
117
Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2322, k. 68–72v; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219,
opis 2, k. 76–80; ЛНБНАНУ, fond 5, 7923, k. 89–93; ibidem, fond 103, opis, 6854;
BZNOW, 11 905, k. 93–106, 170–172; ibidem, 1618, k. 20, 22; BJ, 6059, k. 25, 26;
WBPHŁL, 835, k. 1–3; APK, Zbiór Zygmunta Glogera, 638.
118
APK, Archiwum Podhoreckie, II, 74; Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie,
Militaria, pudło 22. O umundurowaniu jazdy lekkiej szerzej zob.: B. Gembarzewski,
Lekka jazda z czasów saskich, „Broń i Barwa” (Warszawa) 1936, R. 3, nr 10, s. 220–
–224; idem, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960,
Proces ujednolicania mundurów w większych zgrupowaniach nie

ograniczył się tylko do jazdy lekkiej. Z zamieszczonego w „Kurierze
Polskim” opisu koła odbytego 16 sierpnia 1746 r. pod Krasiłowem
wynika, że niemal we wszystkich uczestniczących w nim chorągwiach
komputowych, a mianowicie w trzech husarskich, 19 pancernych
i dwóch lekkich, żołnierze byli już wtenczas jednolicie odziani119.
W partii ukraińskiej mundury wprowadzono do 1754 r., kiedy to
jej regimentarz F. S. Potocki polecił odstającej pod tym względem od
innych oddziałów chorągwi podstolego koronnego S. Lubomirskie-
go, aby szeregowcy otrzymali katanki i szarawary jednego koloru120.
Poza tym już w 1756 r. oficerowie i namiestnicy uczestniczący w kole
partii ukraińskiej, dumni ze swoich uniformów, umieścili w instruk-
cji dla posłów na koło generalne postulat, aby zakazać gubernato-
rom, podstarościm i innym urzędnikom dworskim noszenia mundu-
rów wojskowych121.
W 1763 r. ówczesny hetman wielki koronny Jan Klemens Branicki
w dużej mierze usankcjonował dotychczasowy zwyczaj, wprowadza-
jąc dla pocztowych husarskich obowiązkowe noszenie czerwonych
katanek z granatowymi wyłogami, żupanów i szarawarów granato-
wych oraz granatowych czapek z czerwonymi wierzchami. Natomiast
dla pancernych przepisano czerwone żupany, takież wyłogi granato-
wych katanek i wierzchy czapek oraz granatowe szarawary i czapki.
Płaszcze winny być granatowe, białe lub czerwone, ale zawsze jedna-
kowej barwy i kroju w całej chorągwi.
Inne barwy przewidziano dla jazdy lekkiej, gdzie żupany oraz wy-
łogi katanek i wierzchnie części czapek miały być pallie, czyli palio-
we, a katanki, szarawary i czapki niebieskie122. W chorągwiach tej
ostatniej zarządzone przez hetmana barwy nie przyjęły się, gdyż żoł-
nierze nosili katanki błękitne, co spowodowało, że w 1765 r. taki ko-
lor został zatwierdzony także dla żupanów i czapek. Baranki przy
t. 2: Od 1697 do 1794 roku, do druku przygotowała Z. Stefańska, kolory plansz

barwnych odtworzył S. Gepner, Warszawa 1961, s. 44–45 – tab. 22, s. 46–47 – tab.
23, s. 48–49 – tab. 24, s. 54–55 – tab. 27, s. 56–57 – tab. 28.
119
„Kurier Polski” 1746, nr 509.
120
Warszawa, AGAD, Archiwum Roskie, Militaria, pudło 21.
121
Ibidem, pudło 22.
122
WBPHŁL, 1008; BPANiPAUK, 1132, k. 27v–28.
tych ostatnich farbowane były dla towarzyszy na siwo, a dla poczto-

wych na czarno123.
W chorągwiach koronnych umundurowanie było użytkowane
albo do momentu jego zniszczenia, albo przez określony czas. Ta
pierwsza z wyszczególnionych tutaj sytuacji miała miejsce np. w kró-
lewskim znaku pancernym, co sprawiło, że gdy w marcu 1759 r.
otrzymał on rozkaz wymarszu pod Warszawę w celu pełnienia służ-
by przy boku królewskim, pocztowych za sprawą zniszczonych kata-
nek „nigdzie ludziom prezentować [...] nie [było – przyp. T. C.] moż-
na”124. Natomiast tylko przez rok sukienne kontusze, żupany, czapki
i pasy noszono w chorągwi Ossolińskiego, a kontusze w znaku Wol-
skiego. Dłużej, bo 2 lata, wykorzystywano żupany, czapki, płaszcze
i szarawary w chorągwi Wolskiego, a co 3 lata wymieniano płaszcze
„dla ochrony przed słotą” oraz niewielkie mituki i „granatowe su-
kienne kulbaki” w chorągwi Ossolińskiego.
Ponadto z biegiem czasu coraz częściej sporządzano jednolite
mundury od razu dla całego znaku, a nie jak to było tradycyjnie, od-
dzielnie dla poszczególnych pocztów. Koszty tego pokrywano ze środ-
ków wydzielonych z budżetu całej chorągwi. Tak postępowano choć-
by w husarii Stanisława Lubomirskiego oraz w latach 1741–1748
w znakach pancernych Wolskiego i Ossolińskiego, a częściowo rów-
nież w królewskim i Siemionowskiego. Niekiedy też, zapewne wzo-
rem autoramentu cudzoziemskiego, należność za mundury potrącano
szeregowcom z żołdu. Po 1748 r. w taki sposób problem ten rozwią-
zywano w chorągwiach Jabłonowskiego, Siemionowskiego i Ossoliń-
skiego, a w królewskiej chorągwi pancernej tak zaopatrzono poczto-
wych w katanki, szarawary i ostrogi125.
Wraz z opisaniem umundurowania w drugiej połowie XVIII w.
w autoramencie narodowym ujednolicono również ładownice szere-
gowych. Z reguły miały one kształt lekko wygiętego prostokąta z prze-
gródkami na gotowe ładunki w środku. Wykonywano je z drewna
i obciągano skórą. W przypadku pocztowych były one proste, a bo-
123
WBPHŁL, 1008; BPANiPAUK, 1132, k. 27v–28; K. Górski, Historya jazdy pol-
skiej, Kraków 1894, s. 142.
124
BZNOW, 11 827, s. 37, i 11 828, s. 37. J. Laskowski do A. Małachowskiego,
Krzepice 9 i 18 III 1759 r.
125
BJ, 6059, k. 57–59v; BZNOW, 11 905, k. 93–106, 170–172; ibidem, 6945,
s. 99, 113, 153; Львів, ЦДІАУ, fond 836, opis 1, 576, k. 2; ЛНБНАНУ, fond 5, 7923,
k. 89–93; WBPHŁL, 835, k. 1–3.
gato zdobione u towarzyszy, którzy ponadto zachowali pełną swobo-

dę w zakresie sporządzania dla siebie ładownic i pasów. Stąd jeszcze
w okresie panowania Stanisława Augusta pozostały na wyposażeniu
wojskowym powszechne, czy wręcz obowiązkowe w czasach saskich
kosztowne, ozdobione przynajmniej srebrem ładownice. Według Ję-
drzeja Kitowicza, który wyróżnił i dokładnie opisał dwa typy ta-
kich „sutych” ładownic, nie posiadał ich tylko towarzysz „albo zbyt
ostrej surowości żołnierskiej obserwant albo w takim stopniu ską-
py”126. Centralne zakupy jednolitych flintpasów i ładownic zaprowa-
dzono na pewno w chorągwiach pancernych J. Wolskiego w 1751 r.
oraz J. Ossolińskiego w 1748 r.127
W wyniku procesów zachodzących w czasach Augusta III zwień-
czonych uniwersałami wydanymi przez hetmana wielkiego koronne-
go Jana Klemensa Branickiego w listopadzie 1763 r., mundury pocz-
towych zaczęto traktować jako element wyposażenia chorągwianego.
Podobnie zmieniło się postrzeganie kwestii własności uzbrojenia za-
czepnego i obronnego. W Koronie szybciej za dobro skarbowe po-
częto uważać „blachy”, a był to efekt fatalnego stanu ilościowego
i jakościowego zbroi w chorągwiach husarskich i pancernych. Przy-
kładowo pod koniec szóstej dekady XVIII w. w najbardziej zaszczyt-
nych znakach w kompucie koronnym, a mianowicie w królewskim
husarskim i pancernym, brakowało po kilka kompletów uzbrojenia
obronnego dla pocztowych, co stanowiło ponad 10% wyposażenia
etatowego128.
Chorągiew Józefa Ossolińskiego, pomimo sporządzenia w poło-
wie lat czterdziestych nowych „pancerzy”, w 1753 r. dysponowała
tylko 12 kompletami dla towarzyszy, 17 dla szeregowców oraz dwo-
126
I. Grabowska, Ładownica z herbem Sas w Muzeum Świętokrzyskim w Kielcach
(ze studiów nad sarmacko-wojskowym oporządzeniem XVIII wieku), „Studia do Dzie-
jów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego” (Kraków) 1963, cz. 2, s. 17–18;
Z. Stefańska, Muzeum Wojska Polskiego. Katalog zbiorów wiek XVIII, Warszawa 1960,
s. 99 – poz. 171, s. 100 – poz. 172, s. 101 – poz. 176, s. 101–102 – poz. 178; Z. Ży-
gulski jun., Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa 1982, nr 68–69; R. de Latour,
Muzeum Narodowe w Kielcach. Broń katalog zbiorów, Kraków 1985, s. 144–145.
127
WBPHŁL, 835, k. 1; BJ, 6059, k. 134–135, 136.
128
ЛНБНАНУ, fond 5, 7923, k. 89–93; BZNOW, 11 905, s. 204–205, 222–
–223; ibidem, 11 827, s. 33–34, i 11 828, s. 47. J. Laskowski do A. Małachowskiego,
Krzepice 26 III i 17 IX 1759 r.; ibidem, 11 826, s. 299–300. W. Kłuszewski do
A. Małachowskiego, Ludyna 3 III 1763 r.
ma lżejszymi używanymi w trakcie podjazdów. Poza tym wszystkie

one miały zardzewiałe blachy i zbutwiałe rzemienie129.
Wysokie koszty odtworzenia zniszczonego uzbrojenia obronnego,
uzupełnienia ubytków, a w przypadku jazdy pancernej przezbroje-
nia na nowy typ pancerzy sprawiły, że odstąpiono od pozostawiania
tego w gestii niechętnych do wydawania pieniędzy na poczty towa-
rzyszy. Stąd też od lat czterdziestych uzbrojenie obronne było naby-
wane ze środków wydzielonych z budżetu chorągwi, gdyż tylko w ten
sposób można było pozyskać spore sumy, wynoszące nawet i 9200 zł
na zakup pancerzy. W 1745 r. tak właśnie stało się w chorągwi Osso-
lińskiego130. Tak pozyskane uzbrojenie stawało się własnością od-
działu, a odchodzący ze służby towarzysze lub spadkobiercy zmarłe-
go byli zobowiązani do wydania osobie dowodzącej chorągwią zbroi
lub „pancerza”. Coraz częściej były one też przechowywane przy ko-
mendzie chorągwi i wydawane żołnierzom tylko na czas wypełniania
obowiązków wojskowych, jak to było chociażby w znakach pancer-
nych królewskim i Ossolińskiego, a od 1760 r. również w chorągwi
Kajetana Jabłonowskiego131.
W czasach Augusta II dokonało się też stopniowo ujednolicenie
uzbrojenia obronnego. Oddziały husarii używały przede wszystkim
zbroi tzw. typu „młodszego”. Ważyły one od 12 do 20 kg, a składały
się z napierśnika z folgami, obojczyków, naramienników, zarękaw-
ków, czyli inaczej karawaszy, oraz z chroniących głowę szyszaków
u towarzyszy lub tzw. pappenheimerów używanych przez poczto-
wych132.
129
BJ, 6059, k. 113–114.
130
Ibidem, 6059, k. 43.
131
Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 76–80; ЛНБНАНУ, fond 5, 7923,
k. 89–93; BJ, 6059, k. 43, 113–114, 128v; BZNOW, 6945, s. 48, 52, 65, 99, 113; ibi-
dem, 11 905, s. 204–205; ibidem, 11 827, s. 33–34, i 11 828, s. 47. J. Laskowski do
A. Małachowskiego, Krzepice 26 III i 17 IX 1759 r.
132
J. Kitowicz, op. cit., s. 308–309; S. Kobielski, Chorągiew husarska puł-
ku hetmańskiego Rzewuskich i jej zbroje, „Studia do Dziejów Dawnego Uzbro-
jenia i Ubioru Wojskowego” (Kraków) 1963, cz. 1, s. 32–49; B. Gembarzewski,
Husarze. Ubiór, oporządzenie i uzbrojenie 1500–1775, Warszawa 1939, passim;
Z. Bocheński, Ze studiów nad polską zbroją husarską, „Rozprawy i Sprawozda-
nia Muzeum Narodowego w Krakowie” 1960, t. 6, s. 12–52; M. Wagner, Zmia-
ny w uzbrojeniu wojsk polskich na początku XVIII wieku, [w:] Technika a wojna
X–XX w., pod red. P. Matusaka i J. Piłatowicza, Siedlce 2000, s. 124–125; Z. Żygul-
ski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warsza-
Droższe i cięższe, a przy tym słabiej chroniące przed ogniem bro-

ni palnej antykizowane karaceny, których zasadniczymi elementami
były pancerz wykonany ze skóry pokrytej nitowanymi do niej meta-
lowymi łuskami oraz naramienniki i łuskowy szyszak, były używane
jeszcze przez jakiś czas jako oficerskie uzbrojenie paradne. Z uzbroje-
nia husarii koronnej zostały one wycofane rozkazem hetmana wiel-
kiego Józefa Potockiego w 1746 r. Ten stan rzeczy potwierdził na-
stępnie kolejny hetman wielki, a mianowicie Jan Klemens Branicki,
w uniwersałach wydanych pomiędzy 18 a 21 listopada 1763 r., na-
kazujących w chorągwiach husarskich używać wyłącznie pełnych
zbroi133.
W armii litewskiej takich zakazów i nakazów nie było, gdyż het-
man wielki Michał Kazimierz Radziwiłł w swoim Regulamenie przez
uniwersał... pominął zupełnie kwestie uzbrojenia obronnego. W re-
zultacie brakowało go nawet w znakach husarskich, a świadczy o tym
chociażby uchwała koła chorągwi podskarbiego litewskiego Jana Je-
rzego Flemminga z 26 marca 1760 r., nakazująca wyposażyć w zbro-
je wszystkich towarzyszy i pocztowych134.
Wykorzystywanie husarii jako formacji paradnej w celu uświet-
nienia różnego typu uroczystości publicznych i prywatnych sprawi-
ło, że na jej wyposażeniu pozostały skrzydła husarskie. W przypadku
Wielkiego Księstwa Litewskiego świadczy o tym Regulamen przez uni-
wersał... hetmana Michała Kazimierza Radziwiłła z września 1746 r.,
a w Koronie konkretne zamówienia na wykonanie skrzydeł husar-
skich. Tak w 1766 r. było chociażby w przypadku chorągwi hetmana
polnego Wacława Rzewuskiego w 1766 r.135
W epoce saskiej w jeździe pancernej całkowicie wycofano z użyt-
ku kałkany, czyli okrągłe tarcze plecione z prętów rattanowych, a na
przełomie lat trzydziestych i czterdziestych XVIII w. hetman wiel-
ki koronny Józef Potocki zalecił zastąpienie drogich, ciężkich oraz
wa 1982, s. 265, 267–269; idem, Stara broń w polskich zbiorach..., s. 26 – poz. 12,
s. 35 – poz. 21 i 22, s. 38 – poz. 25, s. 38–39 – poz. 26.
133
BKCzK, 3366, k. 221. J. Potocki do A. Małachowskiego, Warszawa 8 XII 1746 r.;
WBPHŁL, 1008. Uniwersały J. K. Branickiego 18–21 XI 1763 r.; BPANiPAUK, 1132,
k. 27v–28; Кїив, ЦДІАУ, fond 49, opis 2, 1464a, s. 6–8; Z. Bocheński, Karaceny pol-
skie XVII–XVIII w., „Broń i Barwa” (Warszawa) 1938, R. 5, nr 6–7, s. 106–136.
134
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, dz. V, 5134, s. 28.
135
S. Kobielski, Chorągiew husarska pułku hetmańskiego Rzewuskich i jej zbro-
je..., s. 36.
mało trwałych i zapewniających słabą ochronę przed kulami ka-

rabinowymi kaftanów żelaznych i misiurek napierśnikami z oboj-
czykami oraz szyszakami, czyli tzw. „blachami”136. Natomiast od
1 maja 1764 r. na mocy uniwersału kolejnego hetmana wielkie-
go koronnego Jana Klemensa Branickiego z listopada 1763 r. pan-
cerze nowego typu stały się jedynym regulaminowym uzbrojeniem
obronnym jazdy pancernej137.
Przywoływany już tutaj wielokrotnie Jędrzej Kitowicz wymianę
uzbrojenia obronnego datuje na połowę panowania Augusta III, za-
pewniając, że w chwili śmierci tego władcy tylko cztery chorągwie
używały tradycyjnych „pancerzy”138. Wśród nich mogła być chorą-
giew królewska, której towarzysze na kole w grudniu 1740 r. posta-
nowili doposażyć poczty w pancerze, misiurki i karwasze, czyli raczej
uzbrojenie starego typu139. Od 1746 r. „pancerze” nowego typu, czy-
li „blachy”, posiadała chorągiew J. Ossolińskiego140.
W niektórych oddziałach wprowadzono w czasach saskich cen-
tralne zakupy broni palnej i białej. Przykładami mogą być tutaj cho-
rągiew husarska Rzewuskich, dla której wiosną 1732 r. zakupiono we
Wrocławiu 38 „garniturów karabinów z pistoletami”141, oraz królew-
ski znak pancerny, który w 1749 r. kupił broń palną142.
Podobnie było również w przypadku chorągwi J. Ossolińskiego.
W tej ostatniej bowiem w okresie zimowo-wiosennym 1748/1749 r.
sporządzono dla pocztowych 25 jednakowych kompletów broni
z oporządzeniem, a mianowicie karabinów, pistoletów, „pałaszy”
oraz flintpasów i ładownic. Kolejne 19 karabinów, 19 par pistole-
tów i 18 szabel zakupiono w 1751 r., a w 1753 r. przynajmniej 5 ka-
rabinów oraz 25 flintpasów i łosich ładownic. Zostały one następ-
nie rozdzielone między poczty, a towarzyszom potrącono koszt ich
zakupu z pierwszego żołdu. W wyniku tego przedmioty te stawały
136
„Kurier Polski” 1746, nr 509.
137
WBPHŁL, 1008.
138
139
ЛНБНАНУ, fond 5, 7923, k. 89–93; BZNOW, 11 905, s. 204–205; ibidem,
11 827, s. 33–34, i 11 828, s. 47. J. Laskowski do A. Małachowskiego, Krzepice 26 III
i 17 IX 1759 r.
140
Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 56–57; BJ, 6059, k. 45v, 57–59v, 96v,
106, 113–114, 135.
141
Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2316, k. 46.
142
BZNOW, 11 832, s. 157–159. W. W. Nieszkowski do A. Małachowskiego, Krze-
pice 15 XII 1749 r.
się więc ich własnością. Jednak w razie śmierci lub odejścia ze służ-
by towarzysza broń miała być odkupywana przez kasę chorągwia-
ną. Co więcej, w chorągwi Ossolińskiego wprowadzono kontrolę sta-
nu broni. Na bieżąco mieli ją prowadzić dwaj wyznaczeni do tego
pocztowi, których obowiązkiem było rewidowanie gospód i szała-
sów. Natomiast raz w miesiącu, przy okazji ćwiczeń polowych, kon-
trolę przeprowadzał namiestnik. Żołnierz niedbający o broń karany
był według uznania namiestnika143.
W innej chorągwi pancernej rotmistrz J. Wolski w listopadzie
1751 r. nakazał zamówić u porządnego „szychtarza” dla wszystkich
pocztów jednakowe karabiny i pistolety oprawione w mosiądz i z ta-
kim samym stemplem. Na najbliższym kole towarzysze mieli zade-
cydować, jak zapłacą za broń144. Uchwały kół w chorągwiach Osso-
lińskiego i Wolskiego świadczą, że nastąpiło przezbrojenie z broni
palnej lontowej na skałkową. Natomiast w przypadku białej zaopa-
trywano się w szable i pałasze typowo wojskowe145.
W większości chorągwi koronnych pozostawiono jednak towa-
rzyszom swobodę w zakupie broni palnej i białej. Wymagano jedy-
nie, aby i on, i jego pocztowy bądź pocztowi, gdy wystawiali sowite-
go, posiadali uzbrojenie w asortymencie i ilości właściwej dla danego
typu jazdy. W czasach saskich w husarii za takie uznawano szablę,
koncerz, bandolet i parę pistoletów. Kopie wycofano z jej wyposaże-
nia już w 1689 r. rozkazem ówczesnego hetmana wielkiego koron-
nego Stanisława Jabłonowskiego. Jednak wiosną 1725 r., jako broń
ćwiczebną, przywrócił je hetman Adam Mikołaj Sieniawski146, a jako
broń bojową, choć już zapewne w nieco zmienionej formie, hetman
wielki koronny Jan Klemens Branicki w uniwersale z 21 listopada
1763 r.147
143
BJ, 6059, k. 57–59v, 74, 108–111, 114, 134–135, 136.
144
WBPHŁL, 835, k. 1.
145
Szersze omówienie broni białej pozostającej na uzbrojeniu ówczesnej jazdy
polskiej zob.: A. Nadolski, Polska broń. Broń biała, Wrocław 1984, s. 107, 112, 122–
–129, ryc. 108–109, 115–158, 160; W. Dziewanowski, Zarys dziejów uzbrojenia
w Polsce, Warszawa 1938, s. 38; Z. Żygulski jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbro-
jenia Europy i Bliskiego Wschodu..., s. 271–272, 275–281; idem, Stara broń w polskich
zbiorach..., nr 33–34, 38, 39b, 40b, 42–42, 51; Z. Stefańska, Muzeum Wojska Polskie-
go w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVIII..., poz. 9, 38, 53–55.
146
Warszawa, AGAD, Archiwum Zamoyskich, 577, k. 909, 919. A. M. Sieniawski
do T. J. Zamoyskiego, Brzeżany 23 ? 1725 r. i Oleszyce 24 V 1725 r.
147
WBPHŁL, 1008.
Podobny był też standard uzbrojenia jazdy pancernej, a tworzyły

go szabla u towarzyszy lub pałasz u pocztowych, bandolet lub kara-
bin oraz para pistoletów. Dzidy o długości 180–210 cm obowiązko-
wym elementem jej wyposażenia stały się w 1746 r. na mocy rozkazu
hetmana Józefa Potockiego148, potwierdzonego w 1763 r. przez het-
mana Jana Klemensa Branickiego149. Identyczny, lecz tańszy, był też
garnitur uzbrojenia chorągwi jazdy lekkiej150.
We wchodzącej w skład armii Wielkiego Księstwa Litewskie-
go chorągwi husarskiej podskarbiego litewskiego Jana Jerzego Flem-
minga od 15 września 1760 r. wszystkie poczty miały być uzbrojo-
ne w pałasze oraz karabiny i pistolety „w okowie pod jednym kali-
brem”151.
Konie i oporządzenie jeździeckie pozostawały własnością towa-
rzyszy. Podobnie jak w przypadku broni, wymagano jedynie, aby
były zdatne do służby wojskowej. Na oporządzenie jeździeckie, zwa-
ne rzędem, składały się: uzda, munsztuk, uździenica, siodło – kul-
baka, podpiersie, podogonie oraz czaprak. Ten ostatni w przypadku
towarzyszy i pocztowych był jednego kroju i barwy w całej chorą-
gwi. Krótszy w jeździe pancernej był nazywany mitukiem. W husarii
zbliżony był do tureckiego dywdyku i sięgał „do kolan konia i okry-
wały cały tył jego”. Oficerowie posiadali często kosztowne oporzą-
dzenie jeździeckie, a niektóre elementy składowe rzędu końskiego
miały srebrne lub pozłacane oraz wysadzane kamieniami szlachet-
nymi okucia i ozdoby. Ponadto konie zdobiły buńczuki i kity z piór
strusich albo szklanego włosia oraz zakładane na szyje czepce tkane
ze srebrnej bądź złotej siatki, a także naczółki nakładane na głowę
wierzchowca152.
Konie stanowiły nie tylko o sile bojowej chorągwi, ale były tak-
że jej „ozdobą”. Przede wszystkim musiały być zdatne do służby woj-
skowej. Stąd też w znaku pancernym K. Jabłonowskiego na kole cho-
148
BKCzK, 3366, k. 221. J. Potocki do A. Małachowskiego, Warszawa 8 XII 1746 r.
149
WBPHŁL, 1008.
150
BJ, 6059, k. 57–59v; BZNOW, 11 905, s. 240–251; ibidem, 11 832, s. 157–159.
W. W. Nieszkowski do A. Małachowskiego, Krzepice 15 XII 1749 r.; ibidem, 11 826,
s. 299–300. W. Kłuszewski do A. Małachowskiego, Ludyna 3 III 1763 r.; WBPHŁL,
835, k. 1; ibidem, 1008; S. Kobielski, Chorągiew husarska pułku hetmańskiego Rze-
wuskich i jej zbroje..., s. 36.
151
152
J. Kitowicz, op. cit., s. 307, 310–312.
rągwianym w 1751 r. podjęto uchwałę, aby na wyposażeniu pocztów

znajdowały się jak „najsposobniejsze” wierzchowce. Natomiast w cho-
rągwi husarskiej podskarbiego litewskiego J. J. Flemminga konie sze-
regowców miały być „podług miary wydanej, zdolne do pracy, szer-
ściste”153.
W niektórych znakach koronnych określono też umaszczenie
wierzchowców. W królewskiej chorągwi pancernej miały być konie
siwe, srokate lub jasno wilczaste154, w lekkiej W. Cieńskiego srokate
i cisawe155, w pancernej P. Siemionowskiego mające ogólnie „ciem-
niejsze” umaszczenie, a w chorągwi J. Wolskiego mogły być konie
maści białej.
W dwóch ostatnich znakach namiestnicy, w razie uznania jakie-
goś wierzchowca za nieprzydatnego do służby, mogli domagać się od
towarzysza jego wymiany w jak najkrótszym czasie. W znaku Wol-
skiego musiało się to odbyć w ciągu 6 tygodni156. Takie same upraw-
nienia posiadał komendant znaku pancernego J. Ossolińskiego, ale
dopiero M. Mioduszewski od 1753 r. zaczął interesować się stanem
koni i oporządzenia jeździeckiego. Było to konieczne, gdyż lustra-
cja przeprowadzona w tym roku wykazała, że na 20 wierzchowców
5 koni nie nadawało się do pełnienia służby, a pozostałe były różnej
maści, mianowicie siwe, gniade i skarogniade. Mioduszewski szybko
zadbał więc o wymianę koni157.
Tego typu uprawnienia namiestników były konieczne, aby utrzy-
mać chorągwie przynajmniej w pozornej zdolności bojowej. Gdy
nie było odpowiedniego nadzoru, to nawet w zaszczytnych znakach
brakowało wierzchowców, a część ze znajdujących się w szeregach
nie spełniała wymagań niezbędnych do pełnienia służby wojskowej.
Przykładem może być choćby królewska chorągiew pancerna, w któ-
rej w 1747 r. siedem koni na ogólną ich liczbę 47 popisanych wten-
czas pocztów było zbyt drobnych i mało rosłych, a więc za niskich
w kłębie. Podobnie było też w latach następnych: w 1748 r. na 14
pocztów cztery konie były zbyt małe, w 1749 r. pięć, w 1755 r. sie-
153
154
BJ, 6059, k. 57–59v, 149–150.
155
APK, Archiwum Podhoreckie, Teki Andrzeja Potockiego, pudło VII, 2/10–11, 13.
156
WBPHŁL, 835, k. 1; Кїив, ЦДІАУ, fond 2219, opis 2, 1, k. 76–80; BZNOW,
6945, s. 48–49.
157
BJ, 6059, k. 108–111, 114.
dem, a w 1757 r. już tylko jeden. Jednak w 1758 r. ich liczba znowu
wzrosła do 12 koni.
Takie same problemy istniały również w królewskim znaku hu-
sarskim, gdzie w 1760 r. sześć wierzchowców z 54 popisanych wtedy
pocztów nie nadawało się do służby z powodów tych samych jak po-
wyżej, w 1760 r. – pięć na 53 poczty, a w styczniu 1763 r. – pięć na
53 popisane poczty158.
Towarzysze nie mieli prawa samowolnie zabierać koni do domów
lub wymieniać na nowe. Mogli to uczynić dopiero po uzyskaniu zgo-
dy oficera dowodzącego znakiem159. Ich utrzymanie w służbie było
przy tym dość kosztowne. Na samą paszę odciągano bowiem z wy-
nagrodzenia pocztu po 10–20 zł rocznie, jak to pod koniec lat dwu-
dziestych było chociażby w znakach pancernych Cetnerów i J. Osso-
lińskiego od lat czterdziestych do sześćdziesiątych160. Dlatego też
w niektórych chorągwiach jeszcze u schyłku panowania Augusta III
praktykowano rozsyłanie koni na okres zimy do dóbr towarzyszy.
W kwietniu 1763 r. namiestnik Józef Górski jako powody kilkudnio-
wego opóźnienia w przemarszu swej chorągwi wymieniał złe drogi,
rozlane rzeki, a także konieczność ściągnięcia do chorągwi koni sze-
regowców, które za zezwoleniem porucznika „po kole były dyspono-
wane na zimowiska do domów”161.
Utrzymanie konia przez kilkanaście lat w służbie dorównało
kosztom jego zakupu. Najdroższe były konie husarskie, a ich cena
osiągała nawet 100–200 czerwonych zł, czyli według oficjalnego kur-
su 1800–3600 zł. Natomiast wierzchowce dla pocztowych pancer-
nych kosztowały od 400 zł. Najtańsze, dwudziestoletnie i starsze ko-
nie, choć – jak podkreślano – zdolne jeszcze do służby, w połowie lat
sześćdziesiątych wyceniano już tylko na 40–54 zł.
Za nowe oporządzenie jeździeckie dla pocztowych w latach dwu-
dziestych płacono 24 zł, a zużyte w połowie lat sześćdziesiątych wy-
ceniano na 5 do 7 zł162.
158
BZNOW, 11 905, k. 93–96, 222–223, 244–245; ibidem, 11 826, s. 299–300.
W. Kłuszewski do A. Małachowskiego, Ludyna 3 III 1763 r.
159
BZNOW, 11 826, s. 257–259. W. Kłuszewski do A. Małachowskiego, Ludyna
25 XII 1759 r.; ibidem, 11 839, s. 215–217. J. Kolumna Walewski do A. Małachow-
skiego 10 I 1763 r.
160
BJ, 6059, k. 128v–133.
161
BZNOW, 11 824, s. 327–328.
162
BJ, 6059, k. 138v, 200; Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2317, s. 9–10.
Kolejne miejsce w koniecznych wydatkach, po koniu, zajmowało

uzbrojenie obronne oraz zaczepne. Cena jednego kompletu „blach”
dla pocztowego w jeździe pancernej wynosiła od 120 do ponad
200 zł. Do tego dochodziły okresowe wydatki na ich naprawę i kon-
serwację. Nowa broń palna i biała od lat trzydziestych do sześćdzie-
siątych kosztowała przynajmniej 80 zł. Z tego na szable dla poczto-
wych pancernych trzeba było wydać od 8 zł 12 gr do 11 zł za sztukę,
na szable i pałasze husarskie 22–25 zł, a na karabin i parę pistoletów
od 62 do 85 zł163.
Uszycie w 1741 r. jednego kompletu umundurowania złożone-
go z płaszcza z podszewką futrzaną, czapki futrzanej (kuczmy), mi-
tuka i pokrowca na kulbakę w chorągwi Ossolińskiego kosztowa-
ło 61 zł 15 gr, czyli na wyposażenie wszystkich pocztowych wydano
wtenczas 1598 zł 14 gr164. Znacznie wyższe były wydatki tego typu
w oddziałach husarskich. Wyposażenie w latach 1729–1730 w wil-
cze skóry podszyte farbowanym płótnem oraz w mundury, pasy i po-
krowce, a także w oporządzenie jeździeckie, czyli w munsztuki, olstra
oraz wyszycie kwiatów na mitukach pocztowych, w 80-konnej cho-
rągwi husarskiej Rzewuskich kosztowało w sumie 4379 zł165. Na kole
odbytym 22 marca 1764 r. towarzysze królewskiej chorągwi husar-
skiej wydzielili 3392 zł na zakup jednolitych, spełniających określo-
ne w rozkazie hetmańskim wymogi, czerwonych katanek z granato-
wymi wyłogami i mituków. Dodatkowo szeregowcy z własnego żołdu
mieli nabyć czapki z wysokimi, czerwonymi wierzchami166.
Generalnie na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych stosun-
kowo niewiele wydał na wyposażenie swojego pocztowego jeden
z towarzyszy pancernych, gdyż za konia, „myckę”, katankę, flint-
pas, ładownicę, torbę włosianą, pancerz, karawasze, misiurkę, kulba-
kę z pełnym oporządzeniem jeździeckim, „weretę” na konia i zgrze-
bło zapłacił 601 zł167. Z reguły koszty wyekwipowania pocztowego
w czasach saskich zbliżały się do 1000 zł.
163
Warszawa, AGAD, Archiwum Radziwiłłowskie, 365; APK, Archiwum Pod-
horeckie, akta nieuporządkowane; BZNOW, 11 826, s. 299–300. W. Kłuszewski do
A. Małachowskiego, Ludyna 3 III 1763 r.; S. Kobielski, Chorągiew husarska pułku het-
mańskiego Rzewuskich i jej zbroje..., s. 36.
164
BJ, 6059, k. 25, 26.
165
Львів, ЦДІАУ, f. 181, op. 2, 2322, k. 68–72v.
166
BZNOW, 11 905, s. 251.
167
Львів, ЦДІАУ, fond 181, opis 2, 2317, s. 9–10.
W trakcie służby wyposażenie ulegało zużyciu i malała jego war-

tość. W latach 1755–1765 w chorągwi J. Ossolińskiego wyceniano
stare konie i ekwipunek pocztowych na 87–108 zł, a wraz z pance-
rzem na 232 zł168.
Należy też zaznaczyć, że wyposażenie pocztowych było znacznie
tańsze niż towarzyszy. To ostatnie w znakach pancernych kosztowa-
ło bowiem kilka tysięcy złotych, a w husarskich, szczególnie gdy było
zdobione złotem, srebrem i kamieniami szlachetnymi, może nawet
i 10 000 zł169.
6. WYSZKOLENIE
Niewiele można powiedzieć o procesie szkolenia wojskowego po-

jedynczych żołnierzy i całych chorągwi jazdy autoramentu narodo-
wego. Wiadomo jednak, że w tej materii powinny być przestrzegane
ogólne zalecenia zawarte w pochodzących jeszcze z 1609 r. „Artyku-
łach hetmańskich”, gdzie napisano:
Uczciwych rycerskich zabaw nie mają żołnierze zaniechywać, jako to

przejażdżkami, gonieniem do pierścienia, strzelaniem do celu, sposobie-
niem konia do dzieła rycerskiego i innemi tymi podobnemi, zwłaszcza
towarzystwo młode i niebywałe, także pacholików, jako mają w hufie
stać, koni używać, rotmistrz sam rotą władać, na miejscu obrocić, a tak
w częstym ćwiczeniu dobremi żołnierzami będą i rotmistrz, często przy-
glądając się, obaczy i defekt w koniach i w rynsztunku170.
W praktyce jednak nie dbano o regularne przeprowadzanie ćwi-

czeń wojskowych, co prowadziło do niemal całkowitej utraty wa-
lorów bojowych przez szereg oddziałów jazdy narodowego zaciągu.
Konstanty Górski określił takie formacje jako:
rodzaj depôt, czyli zakładów chorągwianych, złożonych z kilku roz-

próżniaczonych i niewyćwiczonych towarzyszy, czasami nawet inwali-
dów, do żadnej służby niezdolnych i z pewnej liczby takichże szerego-
168
BJ, 6059, k. 138v, 200.
169
Jako przykład może służyć sprzęt wojskowy pozostały po zmarłym w 1732 r.
towarzyszu królewskiej chorągwi husarskiej Wojciechu Plemięckim – zob. BZNOW,
11 853, s. 445–446, 459.
170
S. Kutrzeba, op. cit., s. 194.
wych, a do tego z niekompletną liczbą koni. W razie wojny mogłaby się

sformować z tego zakładu zgraja rekrutów bez dyscypliny i ćwiczenia,
uzbrojonych we dwie bronie, z rozmaitą liczbą towarzyszy przytomnych
i szeregowych, których niepodobna byłoby ustawić w szyk porządny,
a jeszcze trudniej użyć, gdyż stojący na czele porucznik komenderować
nie umiał, a chorągiew komendy nie rozumiała171.
Jeżeli chodzi o oficerów i towarzyszy, to wielu nie było, a nawet

nie czuło się zawodowymi żołnierzami. Nie posiadali też żadnego
wojskowego wykształcenia, doświadczenia bojowego czy praktyki
w dowodzeniu oddziałami jazdy. Ich wyszkolenie sprowadzało się
najczęściej do nabytych „w domu” umiejętności jazdy konnej oraz
władania bronią palną i białą. Jeszcze u schyłku panowania Augusta III
niektórzy z „panów kompanii” mogli się pochwalić doświadczeniem
bojowym nabytym w czasie wojny o tron polski, a najstarsi byli we-
teranami wielkiej wojny północnej i konfederacji tarnogrodzkiej.
Inni na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w.
nabyli wątpliwego doświadczenia bojowego w zmaganiach oddzia-
łów konfederackich z Rosjanami i nielicznymi jednostkami jazdy,
które dochowały wierności Stanisławowi Augustowi.
Nieco lepiej prezentowali się szeregowcy, choć odpowiedzial-
ny za wstępne ich przeszkolenie był towarzysz. Nie wiadomo, czy
poza sprawdzeniem umiejętności w zakresie jazdy konnej oraz wła-
dania bronią białą i palną zapoznawał on pocztowego z podstawami
musztry i obowiązującym prawem wojskowym. Lektura zachowa-
nych źródeł pozwala sądzić, że przynajmniej w części chorągwi prze-
prowadzano regularnie musztrę, a niekiedy i ćwiczenia wojskowe.
W Wielkim Księstwie Litewskim te ostatnie wprowadził jako obo-
wiązkowe Regulamen przez uniwersał... hetmana wielkiego Michała
Kazimierza Radziwiłła. Co roku oficerowie lub namiestnicy byli zo-
bowiązani przez trzy miesiące wiosenne, czyli od kwietnia do czerw-
ca, do przeprowadzania ćwiczeń konnych szeregowców z użyciem
broni palnej172.
Natomiast Jędrzej Kitowicz podaje, że w chorągwi pancernej kró-
la regularne ćwiczenia wojskowe wprowadził skarbnik ostrzeszow-
ski Wojciech Wierusz Niemojewski, którego mylnie określa jako cho-
rążego znaku, choć w rzeczywistości w latach 1747–1750 był jego
171
K. Górski, op. cit., s. 138.
172
namiestnikiem. „Ten przyjął na swój koszt jednego unteroficyjera

pruskiego, który pocztowych [...] w rozmaitych handgryfach i szar-
żerunkach wymusztrował. A za przykładem Niemojewskiego przez
emulacje poszły niektóre chorągwie, ale nie wszystkie”.
Zdaniem tego pamiętnikarza wprowadzenie musztry i ćwiczeń
wojskowych wynikało „z ochoty i fantazyi pana porucznika, cho-
rążego lub namiestnika, który miał gust w rzemiośle wojskowym”.
Tam, gdzie zabrakło dobrej woli oficerów i komendantów, „musztry
[...] lub innych ćwiczeń nie znało wojsko polskie, oprócz tych dwóch
tempów, w przysłowiu częstym, w używaniu rzadkim będących: ‘na-
bij, zabij!’ ”173.
We wspomnianej królewskiej chorągwi pancernej o regularne
przeprowadzanie ćwiczeń wojskowych dbał jej dowódca, a miano-
wicie pułkownik Adam Małachowski. Kolejnym namiestnikom na-
kazywał przeprowadzanie dwa razy w tygodniu musztry pieszej, a raz
w miesiącu konnej. W takim samym wymiarze wprowadził ćwiczenia
wojskowe w kolejnej chorągwi, czyli w husarii królewskiej, nad którą
dowództwo objął w grudniu 1759 r. Spośród „trzeźwych i znających
się na powinnościach wojskowych” pocztowych wyznaczył „dzie-
siętników, aby komenda łatwiejsze o każdego szeregowego akcjach
miała rapporty i wiadomości”. Każdy z nich, a początkowo było ich
dwóch, następnie zaś trzech na 55 pocztów, oddzielnie musztrował
swój „dziesiątek” i dopiero po jakimś czasie należało przystąpić do
ćwiczeń całą chorągwią174.
W husarii królewskiej ćwiczenia wojskowe prowadzono też wcze-
śniej, a mianowicie w latach 1730–1759, za pułkownikostwa Kazi-
mierza Rudzińskiego. Nie wiadomo jednak, czy odbywały się one re-
gularnie, czy tylko okazjonalnie. Jesienią 1755 r. w Lanckoronie na
koło zjawił się sam pułkownik i wtedy przez tydzień codziennie ćwi-
czono w polu175.
Wyjątkowe było też szkolenie w strzelaniu z broni palnej. Na
pewno w latach pięćdziesiątych odbywało się ono w chorągwi pan-
cernej Józefa Ossolińskiego. Dowodzi tego fakt, że od 1753 r. jej na-
173
J. Kitowicz, op. cit., s. 293, 327–328.
174
BZNOW, 11 905, s. 89–228; ibidem, 11 826, s. 257–259. W. Kłuszewski do
A. Małachowskiego, Ludyna 25 XII 1759 r.
175
Warszawa, AGAD, Zbiór Anny Branickiej, 2970. K. Rudziński do J. K. Branic-
kiego, 8 XI 1755 r.
miestnik M. Mioduszewski na potrzeby szkoleniowe nabywał proch.

W pierwszym roku wydał na ten cel 100 zł176.
W trakcie prowadzenia operacji bojowych wartościowym ele-
mentem chorągwi byli na dobrą sprawę tylko szeregowcy. Trudno
więc zgodzić się z inną opinią Konstantego Górskiego, że pojawienie
się pocztów sowitych doprowadziło do „zamieszania w szyku cho-
rągwi”, gdyż zmieniła się proporcja towarzyszy i szeregowych na ko-
rzyść tych ostatnich. Uniemożliwiało to zastosowanie dotychczaso-
wego dwuszeregowego szyku bojowego z towarzyszami w pierwszym.
Według tego autora nie było też możliwe wprowadzenie na ich miej-
sce pocztowych, gdyż nie byli oni uzbrojeni w kopie i dzidy. Problem
tkwił jednak w tym, że te wycofano z uzbrojenia w chorągwiach hu-
sarskich i pancernych już u schyłku XVII w., a jak to już wspomina-
no, zostały przywrócone jako broń bojowa w 1746 i 1763 r. W tym
pierwszym terminie jazda pancerna otrzymała dzidy, a w później-
szym husaria kopie, które jako broń ćwiczebną na powrót posiada-
ła już od 1725 r.177
Kończąc te rozważania, należy stwierdzić, że archaiczna organiza-
cja niewielkich chorągwi przy całkowitym zaniku organizacji pułko-
wych, brak regulaminów zarówno ogólnowojskowych, jak i musztry,
słabe wyszkolenie i wyposażenie oraz niski poziom kadry oficerskiej
i towarzyskiej sprawiły, że jazda autoramentu narodowego w obu woj-
176
BJ, 6059, k. 128v–133.
177
Warszawa, AGAD, AZ, 577, k. 909, 919. A. M. Sieniawski do T. J. Zamoyskie-
go, Brzeżany 23 ? 1725 r. i Oleszyce 24 V 1725 r.; BKCzK, 3366, k. 221. J. Potocki do
A. Małachowskiego, Warszawa 8 XII 1746 r.; WBPHŁL, 1008. Wielkim entuzjastą
broni drzewcowej był J. M. Kampenhauzen, który rozważaniom na temat jej przy-
datności w procesie szkolenia żołnierza oraz w trakcie walki poświęcił pracę Chwa-
ła i apologja kopij i pik. Ukazała się ona drukiem w Kaliszu w 1737 r. i była jedynym
dziełem jego autorstwa. Zawiera ono wywody równie obszerne co anachroniczne,
gdyż propozycje Kampenhauzena nie za bardzo przystawały do zmieniających się re-
aliów pól bitewnych połowy XVIII w. Znacznie wyżej należy ocenić powstałą w dru-
giej połowie lat trzydziestych XVIII w. rozprawę Regulament Polskiego Autoramentu
Wojsk Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej aby według teraźniejszego trybu wojo-
wania mógł prodesse Patriae choć w szczupłej kwocie ustanowiony, rozpowszechnia-
ną jednak co najwyżej przez rękopiśmienne odpisy. Jej anonimowy autor, którym
zapewne był kasztelan czerski i pułkownik husarski K. Rudziński, opowiadał się za
przywróceniem kopii i dzid, a co więcej i łuków. Tych ostatnich tylko jednak w ce-
lach ćwiczebnych. Przede wszystkim zalecał, aby żołnierze byli dobrze wyszkoleni
w używaniu broni palnej oraz zdyscyplinowani – szerzej zob. T. Ciesielski, Niezreali-
zowany projekt zmodernizowania jazdy autoramentu narodowego z drugiej połowy lat
trzydziestych XVIII w. ..., s. 107–118.
skach Rzeczypospolitej Obojga Narodów zatraciła rzeczywistą war-

tość bojową. Wyjątek stanowiły nieliczne koronne chorągwie pan-
cerne oraz większość lekkich. Te ostatnie w coraz większym stopniu
stawały się jednak oddziałami policyjnymi, a nie wojskowymi.
[85]
Ryc. 1. Od lewej: rotmistrz husarski z ok. 1740 r. według opisu Jędrzeja Kitowicza (Opis oby-
czajów za panowania Augusta III, oprac. R. Pollak, Wrocław 1985, s. 165); towarzysz husar-
ski wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego według uniwersału hetmana wielkiego Michała
Kazimierza Radziwiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uniwersał podczas koła teraź-
niejszego generalnego wojskowego od Jaśnie Oświeconego książęcia jegomości Michała Kazi-
mierza Radziwiłła, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego W. Ks. L., in assistentia oficja-
listów utriusque authoramenti, z wojska W. Ks. L. ad hunc actum w Nieświeżu in anno 1746
die prima septembris naznaczonych, seguentibus punctis opisany); towarzysz husarski we-
dług portretu datowanego na 1749 r. w kontuszu niemundurowym
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960,
t. 2: Od 1697 do 1794 roku, do druku przygotowała Z. Stefańska, kolory plansz barwnych odtworzył
S. Gepner, Warszawa 1962, s. 32–33 – tablica 16.
[86]
Ryc. 2. Od lewej: trębacze husarscy według pochodzącej z epoki berlińskiej figurki porcelano-
wej; pocztowy husarski wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego według uniwersału hetma-
na wielkiego Michała Kazimierza Radziwiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uni-
wersał...)
t. 2: Od 1697 do 1794 roku…, s. 36–37 – tablica 18. W kontrowersyjnej kwestii husarskich skrzydeł
ostatnio wypowiedział się Witold Głębowicz – zob.: Skrzydła husarskie – prawda i legenda, [w:] Woj-
ny północne w XVI–XVIII wieku. W czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, pod red. B. Dybasia, To-
ruń 2007.
[87]
Ryc. 3. Od lewej: porucznik chorągwi petyhorskiej królewicza Karola według portretu Stanisła-
wa Sokołowskiego zmarłego w 1752 r.; pocztowy znaku petyhorskiego wojsk Wielkiego
Księstwa Litewskiego według uniwersału hetmana wielkiego Michała Kazimierza Radzi-
wiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uniwersał...); oficer chorągwi pancernej na-
dwornej według obrazu Belotta Canaletta przedstawiającego elekcję króla Stanisława Au-
gusta w 1764 r. na Woli
Źródło: B. Gembarzewski, Żołnierz polski. Ubiór, uzbrojenie i oporządzenie od wieku XI do roku 1960, t. 2:
Od 1697 do 1794 roku…, s. 40–41 – tablica 20.
[88]
Ryc. 4. Od lewej: towarzysz lekkiej jazdy – na strzały w kołczanie nałożony taftuj dla ochrony
od deszczu, z prawego boku łubie do łuku; porucznik lekkiej jazdy z obuszkiem w prawej
ręce; towarzysz lekkiej jazdy. Wszystkie postacie zostały odtworzone na podstawie obra-
zu Johanna Christiana Mocka przedstawiającego kampament wojsk Rzeczypospolitej i sa-
skich pod Warszawą w 1732 r.
[89]
Ryc. 5. Lekka jazda z 1737 r. – według rysunku z Biblioteki Królewskiej w Dreźnie

Fig. 1 od lewej: towarzysz. Czapka z siwego baranka z czerwonym dnem i białą kitką z żółtym
dołem. Kurtka – żupanik – z szarego, niebarwionego, samodziałowego sukna z kołnierzem, nara-
miennikami, wyłogami na piersiach i mankietami na rękawach czerwonymi; guziki białe (srebrne).
Szarawary popielate, buty ze skóry w barwie naturalnej. Wylot broni palnej zabezpieczony przed
wilgocią. Fig. 2: oficer – 1737 r. Barwy jak wyżej. Pałasz oprawny w żelazo w pochwie obciąganej
czarną skórą. Zapinane z boku, szerokie szarawary, wypuszczone na buty. Brzegi nogawek zabezpie-
czone skórą; takież trójkątne ochraniacze na ich przednich częściach, naszyte w celu zabezpiecze-
nia spodni przed przetarciem o puśliska siodła. Fig. 3: lekka jazda, być może z pułku Wilczewskiego,
który znajdował się na służbie saskiej około 1754 r. Czapka z futra brązowego z czerwonym dnem.
Kurtka biała z kołnierzem, wyłogami i mankietami czerwonymi; szarawary szaraczkowe. Proporzec
na „drzewie” czerwony – według malowidła z saskiego serwisu porcelanowego
[90]
Ryc. 6. Od lewej: pocztowy chorągwi jazdy lekkiej z około 1750 r.; towarzysz według rysunku
Aleksandra Lessera sporządzonego na podstawie dokumentów z epoki; towarzysz lekkiej
jazdy wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego według uniwersału hetmana wielkiego Mi-
chała Kazimierza Radziwiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uniwersał...)
[91]
Ryc. 7. Lekka jazda na biwaku pozostająca, prawdopodobnie, na służbie saskiej podczas wojny
siedmioletniej – według ryciny pochodzącej z epoki
Fig. 1 od lewej: magierka z dnem niebieskim i paliowym otokiem. Katanka i żupanik niebieskie,
spodnie paliowe, buty ze skóry w barwie naturalnej. Fig. 2 i 3: magierki z dnami niebieskimi i oto-
kami paliowymi. Katanki paliowe. Żupany i hajdawery niebieskie. Buty ze skóry naturalnej
[92]
Ryc. 8. Obojczyk półzbroi husarskiej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego – pierwsza poło-
wa XVIII w. Widoczne złocone panoplium z inskrypcją: „DEUS PROTECTOR M[EU]S” –
czyli: „BÓG OBROŃCĄ MOIM”
Źródło: zbiory Muzeum Wojskowego im. Witolda Wielkiego w Kownie (fot. A. Smoliński).
Ryc. 9. Złocony maszkaron z prawego naramiennika półzbroi husarskiej wojska Wielkiego

Księstwa Litewskiego – pierwsza połowa XVIII w.
[93]
Ryc. 10. Złocony maszkaron z lewego naramiennika półzbroi husarskiej wojska Wielkiego
Ryc. 11. Złocony maszkaron z naramiennika karaceny husarskiej wojska Wielkiego Księstwa
Litewskiego – pierwsza połowa XVIII w.
SZYMON GOŁĘBIEWSKI
KAWALERIA UNII I KONFEDERACJI

W CZASIE AMERYKAŃSKIEJ
WOJNY SECESYJNEJ 1861–1865
ORGANIZACJA, NAJWAŻNIEJSZE OPERACJE,
NAJBARDZIEJ ZNANI DOWÓDCY
1. POCZĄTKI KAWALERII W STANACH ZJEDNOCZONYCH

AMERYKI PÓŁNOCNEJ
P ierwsze udokumentowane informacje o kawalerii na terenie póź-

niejszych Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej sięgają roku
1648, kiedy na obszarze dzisiejszego stanu Massachusetts uchwalono
utworzenie oddziału konnego1. Od tego czasu powoływano formo-
wane ad hoc ochotnicze, nieregularne oddziały konne. Tworzono je
w chwili zagrożenia wewnętrznego, jakie stwarzali Indianie2 lub wy-
buchające od czasu do czasu w poszczególnych koloniach lokalne za-
burzenia, czy też w razie zaistnienia zagrożenia zewnętrznego, czyli
podczas wojen3. Były to najczęściej oddziały lokalnej milicji i miały
charakter tymczasowy. Pod rozkazami takich legendarnych dowód-
ców, jak Henry „Light Horse Harry” Lee4 czy też Kazimierz Puła-
1
W. B. Arnold, The Fourth Massachusetts Cavalry in the closing scenes of the war
for the maintenance of the Union. From Richmond to Appomattox, Boston 1910, s. 5.
2
Szerzej na ten temat zob. choćby: C. Wissler, Indians on the United States, New
York 1967; R. M. Utley, W. E. Wasburn, Indians Wars, Boston 1977; A. Bartnicki,
T. D. Critchlow, Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki, t. 1: 1607–1763, Warsza-
wa 1995 (przyp. red. A. S.).
3
Tak było chociażby podczas walk brytyjsko-francuskich w Ameryce Północ-
nej toczonych w trakcie wojny siedmioletniej – zob. chociażby: W. Majewski, Woj-
na siedmioletnia 1756–1763, Wrocław 1988; J. Wojtczak, Quebec 1759, Warszawa
2000 (przyp. red. A. S.).
4
Był to ojciec generała Konfederacji Roberta Edwarda Lee.
96 SZYMON GOŁĘBIEWSKI
ski5, „ojciec kawalerii amerykańskiej”, kawaleria odegrała znaczącą

rolę także w czasie amerykańskiej wojny o niepodległość6.
Za początek regularnej kawalerii Stanów Zjednoczonych na-
leży uznać rok 1792, kiedy to Kongres, na mocy uchwały z dnia
5 marca, upoważnił prezydenta do powołania, jeśli uzna za stosow-
ne, szwadronu jazdy na okres trzyletniej służby. Szwadron, złożony
z 4 kompanii liczących 83 oficerów oraz podoficerów i szeregowców
każda, powstał latem 1793 r. i był dowodzony przez majora Willia-
ma Winstona7.
Głównym zadaniem, jakie postawiono przed tym oddziałem, było
zwalczanie wrogich plemion indiańskich. Zresztą podobne funkcje
kawaleria amerykańska spełniała praktycznie aż do końca XIX w.,
oczywiście poza okresami wojen. Przed wybuchem wojny z Anglią
w 1812 r. kawaleria amerykańska odegrała znaczącą rolę, między in-
5
Ich dokonania są zbyt rozległe, aby opisać je w tym artykule, a na pewno
zasługują na oddzielne opracowania. O udziale Kazimierza Pułaskiego w tej woj-
nie oraz o jego wkładzie w organizację kawalerii amerykańskiej, poza częścią wcze-
śniej cytowanej literatury, zob. także: W. Wayda, Pułaski w Ameryce, Warszawa 1930;
W. Konopczyński, Kazimierz Pułaski, Kraków 1931; M. Haiman, Polacy w wojnie
o niepodległość. Szkice historyczne, Chicago 1937; B. Grzeloński, I. Rusinowa, Pola-
cy w wojnach amerykańskich 1775–1783, 1861–1865, Warszawa 1973; Z. Sułka, Po-
lacy w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych 1775–1783, Warszawa 1976;
I. Drohojowski, Polacy w Ameryce, Warszawa 1976; J. S. Kopczewski, Kazimierz Puła-
ski, Warszawa 1979; H. Wielecki, Pod znakiem Srebrnego i Złotego Orła. Polsko-ame-
rykańskie tradycje wojskowe od XVIII do XX wieku. Przewodnik wystawy w Muzeum
Wojska Polskiego, Warszawa 1998; J. Smoliński, Polsko-amerykańskie stosunki wojsko-
we 1776–1945, Warszawa 2004 (przyp. red. A. S.).
6
Szerzej zob. choćby: W. A. Ganoe, The History of the United States Army, New
York 1942; J. R. Alden, The War of the Revolution, New York 1952; idem, The History
of the American Revolution, New York 1969; P. Mackey, The War for America 1775–
–1783, Cambridge 1964; R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The United States
Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 1: The Revolu-
tion, the War of 1812, the Early Frontier 1776–1850, Oklahoma 1977; I. Rusinowa,
Saratoga – Yorktown 1777–1781, Warszawa 1984; J. Morris, History of the US Army,
Greenwich 1990 (przyp. red. A. S.).
7
A. G. Brackett, History of the United States Cavalry. From the formation of the
federal government to the 1st of June, 1863. To which is added a list of all of the cavalry
regiments, with the names of their commanders, which have been in the United States
service since the breaking out of the rebellion, New York 1865, s. 14; A. Gray, Cavalry
tactics illustrated by the War of the Rebellion. Together with many interesting facts im-
portant for cavalry to know, vol. 1, Fort Leavenworth 1910, s. 5.
KAWALERIA UNII I KONFEDERACJI W CZASIE AMERYKAŃSKIEJ WOJNY SECESYJNEJ... 97
nymi, w operacjach generała Anthony’ego Wayne’a przeciwko konfe-

deracji indiańskiej kierowanej przez wodza Małego Żółwia8.
Kolejną ważną datą w jej dziejach był dzień 16 lipca 1798 r., kie-
dy to pod dowództwem podpułkownika Johna Wattsa zorganizowa-
no pierwszy, złożony z ośmiu kompanii, regiment kawalerii. W na-
stępnym roku siły kawalerii zwiększono do trzech regimentów. Jednak
już w 1802 r., na mocy uchwały Kongresu z 16 marca tego roku, roz-
wiązano je9.
Przez kolejnych kilka lat Stany Zjednoczone były pozbawione regu-
larnych oddziałów tej broni. Dopiero 12 kwietnia 1808 r. Kongres za-
rządził zorganizowanie jednego regimentu lekkich dragonów. Jego do-
wódcą został Wade Hampton I10. Dnia 11 stycznia 1812 r. utworzono
kolejny regiment, pod dowództwem pułkownika Jamesa Burna. Jed-
nak 30 marca 1814 r. oba te regimenty połączono w jeden oddział11.
W czasie wojny z Wielką Brytanią, która wybuchła w 1812 r., sła-
wą okryły się głównie ochotnicze oddziały kawalerii, zwłaszcza pod-
czas kampanii prowadzonych przez generała majora Andrew Jackso-
na na południu Stanów Zjednoczonych przeciwko Indianom Creek.
Po zakończeniu działań wojennych, głównie ze względów oszczęd-
nościowych, po raz kolejny w historii tego kraju zdecydowano się na
redukcję armii. Dlatego 15 czerwca 1815 r. Kongres nakazał rozwią-
zanie wszystkich istniejących wtenczas regimentów kawalerii12.
Był to ostatni i jednocześnie najdłuższy okres, kiedy Stany Zjed-
noczone nie posiadały zorganizowanych oddziałów regularnej jaz-
dy. Dopiero 15 czerwca 1832 r. prezydent Andrew Jackson pozwolił
na sformowanie złożonego z sześciu kampanii batalionu ranger-
sów dowodzonego przez majora Henry’ego Dodge’a13. Dnia 2 mar-
ca 1833 r. zdecydowano, aby na bazie tego batalionu zorganizować
regularny regiment kawalerii, złożony z 10 kompanii. Był to 1 Regi-
8
F. T. Miller, The photographic history of the Civil War. Thousands of scenes pho-
tographed 1861–65, with text by many special authorities, vol. 4, New York 1911,
s. 28.
9
A. G. Brackett, op. cit., s. 20–21; A. Gray, op. cit., s. 5.
10
Dziadek słynnego generała porucznika Konfederacji Wade’a Hamptona III.
11
12
tographed 1861–65, with text by many special authorities, vol. 4..., s. 28; A. G. Brack-
ett, op. cit., s. 33.
13
Oryginalna nazwa tej formacji brzmiała: US Mounted Ranger Battalion
(przyp. red. A. S.).
ment Dragonów Stanów Zjednoczonych14, którego dowódcą został

wówczas już pułkownik Henry Dodge. Po trzech latach, a mianowi-
cie 23 maja 1836 r., zorganizowano kolejny oddział kawalerii, czyli
2 Regiment Dragonów Stanów Zjednoczonych15. Jego dowódcą zo-
stał pułkownik David Emanuel Twiggs. Regimenty te pełniły służbę
na zachodzie i południu Stanów Zjednoczonych, tocząc walki z wo-
jowniczymi plemionami indiańskimi, takimi jak Komancze czy też
Seminole na Florydzie.
W 1842 r. Kongres zdecydował o przekształceniu 2 Regimentu
Dragonów w formację pieszą, ale już w dwa lata później przywróco-
no dawny stan rzeczy16.
Oddziały dragonów szkolono, używając regulaminu zatwierdzo-
nego do użytku przez sekretarza wojny Stanów Zjednoczonych Jo-
ela Robertsa Poinsetta 10 lutego 1841 r. Był on w znacznej części tłu-
maczeniem z francuskich regulaminów przeznaczonych do szkolenia
oddziałów dragonów17.
W czasie wojny z Meksykiem18 aktywną służbę pełniły cztery
regularne regimenty kawalerii, a mianowicie 1 i 2 Dragonów, oraz
nowo utworzone 3 Regiment Dragonów i Regiment Strzelców Kon-
nych19. Na sformowanie tego ostatniego Kongres zezwolił 19 maja
1846 r. Dowodził nim wtenczas pułkownik Persifer Frazer Smith. Jed-
nak w czasie tej wojny poza dwoma kompaniami regiment ten służył
14
Pierwotna nazwa tego oddziału ustalona 2 III 1833 r. brzmiała: The United
States Regiment of Dragoons. Niekiedy można też spotkać nieco inne jej brzmie-
nie, a mianowicie: Regiment of US Dragoons – poza częścią wcześniej oraz dalej cy-
towanej literatury zob. także: J. Langellier, US Dragoons 1833–1855, London 1995
15
Był to: Second Regiment of US Dragoons (przyp. red. A. S.).
16
A. Gray, op. cit., s. 5; A. G. Brackett, op. cit., s. 34–35, 37–39, 46; F. T. Miller,
The photographic history of the Civil War. Thousands of scenes photographed 1861–
–1865, with text by many special authorities, vol. 4..., s. 28.
17
A. G. Brackett, op. cit., s. 47–48.
18
Wojna ta trwała w latach 1846–1848 – szerzej na ten temat zob. choćby:
H. B. Parkes, Historia Meksyku, tłum. E. Wojnarowski, Warszawa 1957; O. Singletary,
The Mexican War, Chicago 1960; K. Bauer, The Mexican War, New York 1974; F. Katcher,
The Mexican-American War 1846–1848, London 1976; I. George, Heroes and Incidents
of the Mexican War, New York 1984; T. Łepkowski, Historia Meksyku, Wrocław 1986;
Z. Paweł, Historia Stanów Zjednoczonych, Warszawa 1992; A. Faulk, War with Mexi-
co, New York 1994; J. Wojtczak, Meksyk 1847, Warszawa 1998 (przyp. red. A. S.).
19
Oryginalna nazwa tego oddziału brzmiała: The Regiment of Mounted Rifle-
man (przyp. red. A. S.).
jako formacja spieszona, gdyż okręt wiozący konie dla niego zatonął,
a nie było możliwości dostarczenia odpowiednich remontów.
Natomiast 11 lutego 1847 r. zezwolono na zwerbowanie 3 Re-
gimentu Dragonów, ale jedynie na czas trwania wojny z Meksy-
kiem. Stąd też został on rozwiązany w 1848 r. Jego pułkownikiem
był Edward George Washington Butler.
W czasie konfliktu z Meksykiem służbę pełniło również siedem
regimentów ochotniczych, zwerbowanych jedynie na czas wojny.
Najbardziej znaną akcją kawalerii w tej wojnie była szarża 2 Regi-
mentu Dragonów na meksykańską baterię w czasie bitwy pod Resaca
de la Palma, która miała miejsce 9 maja 1846 r. W jej wyniku zdoby-
to baterię artylerii, a do niewoli trafił meksykański generał artylerii
Rómulo Díaz de la Vega20.
W historii kawalerii USA w okresie od zakończenia wojny z Mek-
sykiem aż do wybuchu wojny domowej najważniejszą datą był dzień
3 marca 1855 r., kiedy to Kongres, biorąc pod uwagę powiększenie
terytorium kraju oraz problemy z plemionami indiańskimi, zdecydo-
wał się na zorganizowanie dwóch nowych oddziałów kawalerii, mia-
nowicie 1 i 2 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych21. Na do-
wódcę pierwszego z nich został wyznaczony pułkownik Edwin Vose
Sumner, Senior, a dowódcą kolejnego został pułkownik Albert Sid-
ney Johnston.
Ze względu na szczególnie wartościowy skład oficerski 2 Regi-
ment Kawalerii Stanów Zjednoczonych zasługuje na większą uwagę.
Oprócz Johnstona w jednostce tej służyli bowiem także inni znani
następnie ze swej roli w wojnie secesyjnej z lat 1861–1865 oficero-
wie jazdy oraz innych broni i służb, a mianowicie podpułkownik Ro-
bert Edward Lee, major William Joseph Hardee, major George Henry
20
tographed 1861–65, with text by many special authorities, vol. 4..., s. 28, 30; A. G. Brack-
ett, op. cit., s. 56–59, 60–61, 84–85, 122–123; A. Gray, op. cit., s. 5–6.
21
Były to: First and Second Regiments US Cavalry. Każdy z nich składał się
z trzech szwadronów po cztery kompanie w szwadronie – poza częścią wcześniej
cytowanej literatury zob. także: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The Unit-
ed States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 2:
The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars 1851–1880, Oklahoma
1978, s. 34 (przyp. red. A. S.).
Thomas, kapitanowie Earl Van Dorn, Edmund Kirby Smith, George

Stoneman i porucznicy John Bell Hood i Fitzhugh Lee22.
W wyniku tych zmian od 1855 r. w armii regularnej Stanów Zjed-
noczonych funkcjonowały trzy rodzaje formacji konnych. Były to
1 i 2 Regimenty Kawalerii oraz 1 i 2 Regimenty Dragonów, a także Re-
giment Strzelców Konnych. W rzeczywistości oddziały kawalerii i dra-
gonów różniły się jedynie nazwą, a wyróżnikiem strzelców konnych
był brak szabli23 w indywidualnym uzbrojeniu żołnierza. Wszystkie te
formacje należałoby jednak sklasyfikować jako jazdę lekką24. W cza-
sie wojny meksykańskiej dragoni byli uzbrojeni bowiem w karabi-
ny25 oraz we wzorowaną na francuskiej szablę dragońską wzór 184026
22
J. H. Parks, General Edmund Kirby Smith C.S.A., Baton Rouge 1982, s. 87–88;
23
Warto tutaj zauważyć, że o braku szabel u strzelców konnych nie wspomi-
na Randy Steffen (The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His
Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 1: The Revolution, the War of
1812, the Early Frontier 1776–1850…, s. 136; idem, The Horse Soldier 1776–1943.
The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments,
vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars 1851–1880…,
s. 20). Twierdzi on, iż podobnie jak dragoni, posiadali oni szable, a mianowicie the Mod-
el 1840 heavy dragoon sabre, zwane przez żołnierzy old wristbreaker (przyp. red. A. S.).
24
Należy jednak pamiętać, że w przededniu wybuchu amerykańskiej wojny do-
mowej: „Regularna armia Północy [nadal – przyp. red. A. S.] była formacją o nie-
malże policyjnym charakterze i zasadniczo zajmowała się odstraszaniem Indian – jej
oficerowie nie mieli przygotowania do dowodzenia dużymi oddziałami. [...] Co wię-
cej, o ile oficerowie mieli słabe pojęcie o wojnie, o tyle politycy nie mieli żadnego” –
zob.: W. A. Murray, Uprzemysłowienie wojny, [w:] Historia sztuki wojennej. Od staro-
żytności do czasów współczesnych, pod red. G. Parkera, tłum. A. Czarnocki, Warszawa
2008, s. 246 (przyp. red. A. S.).
25
Początkowo były to głównie zaopatrzone w zamek kapiszonowy: the US Mo-
del 1842 (lub Model 1847) cavalry musketoon kaliber 54 oraz inne, nowocześniej-
sze typy karabinów, a od 1853 r. the 1848 Model Sharps carbine kaliber 52 – zob.:
R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uni-
forms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 1: The Revolution, the War of 1812,
the Early Frontier 1776–1850…, s. 131–137; idem, The Horse Soldier 1776–1943.
s. 20–21, 28 (przyp. red. A. S.).
26
Była to wspomniana już: the Model 1840 heavy dragoon sabre, która zastąpi-
ła wcześniej używane wzory długiej broni białej – zob.: R. Steffen, The Horse Soldier
1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and
Equipments, vol. 1: The Revolution, the War of 1812, the Early Frontier 1776–1850…,
s. 120–126; idem, The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His
i kawaleryjski pistolet lub następnie rewolwer27. Podobnego uzbroje-

nia używano przez kilka lat po zakończeniu tego konfliktu. Natomiast
strzelcy konni byli wyposażeni w karabiny odtylcowe28 i, podobnie jak
dragoni, w wojskowe rewolwery Colta29, przy czym, jak to już wspo-
mniano, regulaminowo nie mieli szabel30. Regimenty kawalerii były
uzbrojone w szable dragońskie wzór 1840, karabiny31 i rewolwery Col-
ta używane w marynarce wojennej32. Ostatecznie wszystkie oddziały
Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican
War, the Civil War, the Indian Wars 1851–1880…, s. 20 (przyp. red. A. S.).
27
Były to pistolety kapiszonowe: US Model 1842 kaliber 54 lub też rewolwery
kapiszonowe firmy Colt (Colt’s Hartford Dragoon Pistols) kalibru 44 produkowane
dla regimentów dragonów w latach 1847–1853 – zob.: R. Steffen, The Horse Soldier
1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and
Equipments, vol. 1: The Revolution, the War of 1812, the Early Frontier 1776–1850…,
s. 129–130; idem, The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His
Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican
War, the Civil War, the Indian Wars 1851–1880…, s. 20 (przyp. red. A. S.).
28
Zgodnie z ustaleniami Randy’ego Steffena (The Horse Soldier 1776–1943. The
United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 1:
The Revolution, the War of 1812, the Early Frontier 1776–1850…, s. 136; idem, The
Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accou-
trements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the In-
dian Wars 1851–1880…, s. 20) były to: US Rifle Model 1841, zapewne kalibru 54,
popularnie zwane też Missisippi Rifle (przyp. red. A. S.).
29
Pierwotnie uzbrojono ich jednak w stare pistolety skałkowe Model 1819 ka-
libru 54, a dopiero po jakimś czasie przezbrojono w nowocześniejszą broń kapiszo-
nową – zob. R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman:
His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 1: The Revolution, the War
of 1812, the Early Frontier 1776–1850…, s. 127, 136; idem, The Horse Soldier 1776–
–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equip-
ments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars 1851–
–1880…, s. 20–21 (przyp. red. A. S.).
30
Być może więc stanowiły one ich uzbrojenie nieregulaminowe. Może też pod-
czas wojny z Meksykiem posiadali je jedynie żołnierze pełniący służbę konno (przyp.
red. A. S.).
31
Zanim wybuchła wojna secesyjna, były to kapiszonowe: The Merrill, Latrobe
& Thomas 54 caliber carbine, The Perry carbine, The US Model 1854 cavalry rifled
carbine kalibru 58, The Model 1852 Sharps carbine kalibru 52, The Model 1855 Spring-
field pistol-carbine kalibru 58 – zob.: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The
United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 2:
The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars 1851–1880…, s. 45–51
32
Według ustaleń Randy’ego Steffena (The Horse Soldier 1776–1943. The United
States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments, vol. 2: The
Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars 1851–1880…, s. 80) były
jazdy otrzymały bardziej przydatne do walki z konia i nowocześniej-

sze rewolwery33.
Kolejne regularne formacje kawalerii powstawały po 1861 r. Dla
większości przyszłych dowódców kawalerii Unii i Konfederacji naj-
ważniejszym źródłem doświadczeń była służba na pograniczu, zwią-
zana z nieustanną walką podjazdową z wrogimi plemionami indiań-
skimi. Ponieważ znacząca część z nich w momencie wybuchu wojny
secesyjnej była w wieku trzydziestu kilku lat, to właśnie te doświad-
czenia i umiejętności stały się następnie podstawą odpowiedniej ja-
kości ich żołnierskiego rzemiosła.
2. KAWALERIA UNII – ORGANIZACJA, LICZEBNOŚĆ
Po wybuchu wojny secesyjnej34 obie walczące strony były przeko-

nane, że wojna potrwa zaledwie kilka miesięcy. Z tego powodu de-
cydenci na Północy byli przeciwni tworzeniu regimentów kawalerii.
Były one bowiem trudniejsze do formowania niż regimenty piecho-
ty, a ich odpowiednie zaopatrzenie i wyposażenie było droższe. Koszt
wystawienia regimentu kawalerii wymagał nakładów w granicach
400 000 $35 i dłuższego okresu formowania oraz służby na zapleczu,
to rewolwery Colt Navy Model 1851 kalibru 36, które następnie zastąpione zostały
przez Colt new-modell Army Model 1860 kalibru 44 (przyp. red. A. S.).
33
34
Wojna ta trwała w latach 1861–1865 i objęła w sumie 29 stanów, z których
18 stanęło po stronie Unii, a 12 poparło Konfederację, przy czym stan Meryland był
reprezentowany przez wojska walczące w obydwu armiach tego krwawego konfliktu.
W jej trakcie stoczono ponoć aż 892 poważniejszych starć i bitew oraz około 5000
potyczek. Warto też przypomnieć, że zarówno w wojskach Unii, jak i w szeregach ich
przeciwników, obok wielu innych narodowości, walczyli również Polacy – szerzej
na ten temat, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury, zob. chociażby:
W. Krzyżanowski, Wspomnienia z pobytu w Ameryce gen. Włodzimierza Krzyżanow-
skiego podczas wojny 1861–1864, Chicago 1963; Z. Grot, Generał Włodzimierz Krzy-
żanowski, Poznań 1937; E. Lonn, Foreginers in the Union Army and Navy, Baton Ro-
uge 1951; H. Hansen, The Civil War, New York 1961; M. Haiman, Historia udziału
Polaków w amerykańskiej wojnie domowej, Chicago 1928; L. Korusiewicz, Przyczy-
ny wojny secesyjnej w Ameryce, Warszawa 1967; idem, Wojna secesyjna 1860–1865,
Warszawa 1985; G. Swoboda, Gettysburg 1863, Warszawa 1990; J. Wojtczak, Vicks-
burg 1862–1863, Warszawa 2004; J. Szkudliński, Chancellorsville 1863, Warszawa
35
Jako obraz rzeczywistej wartości nakładów finansowych koniecznych przy
formowaniu regimentu kawalerii można podać, że w połowie lat pięćdziesiątych
niezbędnego do tego, aby jego żołnierze mogli osiągnąć należyty sto-

pień wyszkolenia, w tym także w jeździe konnej. Z tych też powo-
dów na początku konfliktu głównymi oddziałami kawalerii w armii
Unii były istniejące już jednostki regularne36.
2.1. Kawaleria armii regularnej
W chwili wybuchu wojny secesyjnej armia regularna liczyła pięć od-

działów kawalerii. Były to dwa regimenty dragonów, dwa regimenty
kawalerii oraz regiment strzelców konnych. Już po kilku tygodniach
walk, mianowicie 14 maja 1861 r., zdecydowano się na utworzenie
nowego oddziału jazdy, czyli 3 Regimentu Kawalerii Stanów Zjedno-
czonych, którego dowódcą został pułkownik David Hunter37.
Pierwszą poważniejszą modyfikację jazda regularna przeszła 3 sierp-
nia 1861 r., kiedy to Kongres Stanów Zjednoczonych uchwalił, że
wszystkie istniejące dotychczas oddziały jazdy, a więc dragoni, strzel-
cy konni i kawaleria, zostaną zorganizowane w jeden rodzaj broni –
kawalerię. W związku z powyższym zmieniono dotychczasowe na-
zewnictwo i numerację regimentów:
– 1 Regiment Dragonów Stanów Zjednoczonych przemianowano
na 1 Regiment Kawalerii Stanów Zjednoczonych;
– 2 Regiment Dragonów Stanów Zjednoczonych na 2 Regiment Ka-
walerii Stanów Zjednoczonych;
– Regiment Strzelców Konnych Stanów Zjednoczonych na 3 Regi-
ment Kawalerii Stanów Zjednoczonych;
– 1 Regiment Kawalerii Stanów Zjednoczonych na 4 Regiment Ka-
XIX w. średnia roczna pensja robotnika amerykańskiego wynosiła 300 $! – zob.:

D. R. Goldfield, Rozwój miast i przemysłu w latach 1850–1920, [w:] Historia Stanów
Zjednoczonych Ameryki, t. 3: 1848–1917, pod red. W. Nugent, H. Parafianowicza,
Warszawa 1995, s. 154.
36
R. Smith, American Civil War. Union Army, Herndon 1998, s. 64; Battles and
Leaders of the Civil War, t. 2, pod red. R. U. Johnsona, C. C. Buela, New York 1887,
s. 429; D. M. Gregg, The Second Cavalry Division Army of the Potomac in the Gettys-
burg Campaign, Reading 1907, s. 3–4.
37

walerii Stanów Zjednoczonych38.
Kolejna poważna zmiana nastąpiła 17 lipca 1862 r., kiedy weszła
w życie uchwała Kongresu o powiększeniu regimentów kawalerii do
12 kompanii każdy. Jednocześnie z dwóch do trzech zwiększono też
liczbę majorów służących w szeregach każdego z nich39. Od począt-
ków swojego istnienia taką właśnie organizację miał 6 Regiment Ka-
walerii Stanów Zjednoczonych. Każda kompania składała się maksy-
malnie ze 100 szeregowych40 i oficerów41.
W skład sztabu regimentu kawalerii wchodzili: pułkownik (colo-
nel), dwóch podpułkowników (lieutenant colonel), trzech majorów
(major), jeden chirurg (surgeon), dwóch zastępców chirurga (assistant
surgeon), adiutant regimentowy (regimental adjutant) (którą to służ-
bę powinien pełnić nadliczbowy porucznik), jeden kwatermistrz re-
gimentu (regimental quartermaster) (którym był kolejny nadliczbowy
porucznik), regimentowy komisarz zaopatrzenia (regimental commissa-
ry) (stanowisko to zajmował następny nadliczbowy porucznik), kape-
lan (chaplain), 1 weterynarz (veterinary surgeon), jeden starszy sierżant
sztabowy (sergeant major), jeden sierżant kwatermistrz (quartermaster
sergeant), jeden sierżant zaopatrzeniowy (commissary sergeant), dwóch
pomocników szpitalnych (hospital steward) oraz jeden sierżant siodlarz
(sergeant saddler) i jeden główny trębacz (chief trumpeter)42.
Natomiast każda kompania kawalerii składała się z: jednego ka-
pitana (captain), jednego porucznika (first lieutenant), jednego pod-
porucznika (second lieutenant), jednego sierżanta sztabowego (first
sergeant), jednego sierżanta kwatermistrza, 1 sierżanta zaopatrzenia,
pięciu sierżantów (sergeant), ośmiu kaprali (corporal), dwóch sygna-
38
39
Jak to wspomniano już wcześniej, według Randy’ego Steffena (R. Steffen, The
Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Acco-
utrements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the
Indian Wars 1851–1880…, s. 34) taką organizację miały obydwa regimenty kawale-
rii już od 1855 r. Zgodnie z etatem w każdym z nich służył pułkownik (colonel) do-
wódca regimentu, trzej majorzy dowodzący szwadronami, 12 kapitanów (captain)
dowodzących kompaniami i tyluż poruczników (first lieutenant), czyli ich zastępców.
Czyżby więc pomiędzy 1855 a 1862 r. nastąpiła oficjalna zmiana ich etatu, a po wy-
buchu wojny powrócono do początkowych etatów? (przyp. red. A. S.).
40
Czyli podoficerów i szeregowców (przyp. red. A. S.).
41
42
A. G. Brackett, op. cit., s. 316.
listów trębaczy (trumpeter), dwóch podkuwaczy koni (farrier) lub ko-

wali (blacksmith), jednego siodlarza (saddler) oraz jednego woźnicy
kompanijnego wozu taborowego (wagoner) i minimum 60 lub mak-
simum 75 szeregowców (private)43.
Od 1862 r. podejmowano też próby utworzenia regimentów mu-
rzyńskich. Ostatecznie do zakończenia wojny secesyjnej, w ramach
armii regularnej, sformowano łącznie sześć regimentów Kawalerii
Kolorowej Stanów Zjednoczonych (United States Colored Cavalry).
2.2. Kawaleria ochotnicza
Podległy prezydentowi USA Departament Wojny z wyżej już wspo-

mnianych powodów długo nie zgadzał się na organizowanie ochot-
niczych regimentów kawalerii. Z wielkimi oporami w maju 1861 r.
zezwolono jedynie na utworzenie ochotniczego regimentu kawale-
rii z Nowego Jorku. Jednak dopiero w lutym następnego roku pod-
jęto starania w celu zwerbowania poważniejszych sił tej broni, któ-
re miały liczyć do 40 000 szabel. Stąd też zwrócono się do każdego
ze stanów o wystawienie regimentów kawalerii według ustalonego
kontyngentu. Liczba formowanych oddziałów piechoty oraz artylerii
i kawalerii zależała bowiem od liczby ludności danego stanu.
Początkowo, podobnie jak na Południu, od rekrutów wymaga-
no stawienia się do służby z własnymi końmi. Działo się tak, gdyż
w chwili wybuchu wojny rząd był w stanie zapewnić dostawy zaled-
wie około 5000 koni. Wkrótce na Północy ten mało efektywny sys-
tem został porzucony na rzecz centralnego zakupu i dystrybucji koni
bezpośrednio do oddziałów. W późniejszym okresie wojny taka or-
ganizacja służby remontowej pozwoliła kawalerii Unii zdobyć całko-
witą przewagę nad jazdą przeciwnika.
Przyspieszenie procesu tworzenia oddziałów konnych w armii Unii
nastąpiło dopiero wówczas, gdy po pierwszych niepowodzeniach wo-
jennych ostatecznie zdano sobie sprawę, że bez sprawnej jazdy nie bę-
dzie mowy choćby o skutecznym zwiadzie. Spowodowało to, że bar-
dzo szybko zaczęły powstawać nowe regimenty kawalerii44.
43
Ibidem, s. 316; A. Gray, op. cit., s. 7.
44
tographed 1861–65, with text by many special authorities, vol. 4..., s. 36; R. Smith,
op. cit., s. 64.
Początkowo ochotnicze regimenty tej broni składały się przeważ-

nie z 10 kompanii. Jednak 6 września 1862 r. ujednolicono organiza-
cję regimentów ochotniczych, a ich etatowy skład był odtąd taki sam
jak oddziałów regularnych. Niewielkie zmiany w składzie regimen-
tów kawalerii ochotniczej wprowadzono 29 kwietnia 1863 r. Wów-
czas bowiem liczbę trębaczy w kompanii zwiększono do dwóch45.
2.3. Biuro do spraw Kawalerii (Cavalry Bureau)
W celu lepszego zorganizowania oddziałów konnych armii Unii

28 lipca 1863 r. na mocy Rozkazów Generalnych nr 236 i 237 wy-
danych przez Departament Wojny w jego ramach zostało zorganizo-
wane Biuro do spraw Kawalerii. Zadania, jakie postawiono wtenczas
przed Biurem, były następujące:
– organizacja i wyposażenie kawalerii,
– dostarczanie remontów końskich dla kawalerii,
– nadzorowanie zakupu koni przez Departament Kwatermistrzow-
ski,
– inspekcja i kontrola zakupionych koni,
– tworzenie i zarządzanie obozami szkoleniowymi oraz bazami za-
opatrzenia dla sił kawalerii,
– inspekcja kawalerii, a zwłaszcza kontrola kompetencji oficerów.
Na pierwszego szefa Biura do spraw Kawalerii został wyznaczony
generał major George Stoneman. Instytucja ta odegrała znaczącą rolę
w zwiększeniu efektywności kawalerii Unii46.
W czasie wojny secesyjnej na Północy sformowano ponad dwa
tysiące regimentów wszystkich broni, w tym 272 regimenty ka-
walerii. W czasie całej wojny na rzecz kawalerii zakupiono po-
nad 600 000 koni. Podczas walki zabitych oraz śmiertelnie ran-
nych zostało 10 596 kawalerzystów Unii, w tym 671 oficerów oraz
9925 podoficerów i szeregowców47.
W większych bitwach regimenty jazdy z reguły ponosiły mniej-
sze straty niż regimenty piechoty, ale prowadząc działania rozpoznaw-
cze oraz ubezpieczając armię lub też poszczególne jej części w mar-
45
A. Gray, op. cit., s. 7.
46
A. G. Brackett, op. cit., s. 317–320.
47
W. F. Fox, Regimental Losses in the American Civil War, Albany 1889, s. 1, 48.
szu i na postoju, częściej brały udział w walkach. Warto też zauważyć,

iż w wojnie secesyjnej największe straty w zabitych bezpośrednio na
polu walki oraz śmiertelnie rannych poniosły trzy regimenty należące
do Korpusu Kawalerii Armii Potomaku. Były to: 1 Ochotniczy Regi-
ment Kawalerii Maine z dywizji generała brygady Davida McMurtrie
Gregga, który łącznie stracił 174 zabitych oficerów oraz podoficerów
i szeregowców, 1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Michigan należący
do dywizji generała brygady Hugh Judsona Kilpatricka, gdzie poległo
lub zmarło z ran 164 oficerów oraz szeregowych, a także 5 Ochotni-
czy Regiment Kawalerii Michigan, również z dywizji Kilpatricka, któ-
rego straty wyniosły łącznie 141 zabitych żołnierzy48.
Na początku wojny nie wykorzystywano odpowiednio posia-
danych oddziałów kawalerii, przeznaczając je głównie jako pikiety,
straż przyboczną wyższych oficerów, a także jako gońców itp. Do-
piero w późniejszym okresie wojny zaczęto lepiej wykorzystywać ich
potencjalne możliwości. Do połowy 1863 r. kawalerzyści Unii, na-
wet w swoim własnym odczuciu, byli uważani za gorszych niż kawa-
lerzyści Konfederacji49. Dopiero zorganizowanie korpusu kawalerii
w ramach Armii Potomaku w tym właśnie roku i stoczenie 9 czerw-
ca, co prawda nierozstrzygniętej, ale niezmiernie ważnej dla mora-
le jazdy z Północy, bitwy pod Brandy Station wpłynęło budująco na
morale kawalerii Unii50.
W 1864 r. dowództwo nad korpusem kawalerii Armii Potomaku
przejął generał major Philip Henry Sheridan, czyniąc z niej sprawną
formację, zdolną ostatecznie rozprawić się z kawalerią Armii Północ-
nej Wirginii. Na froncie zachodnim jako dowódcy kawalerii wyróż-
48
Ibidem, s. 6.
49
Podobne opinie można też znaleźć w opracowaniach europejskich teoretyków
i historyków wojskowych. Tak było choćby w przypadku wybitnego rosyjskiego,
a później także sowieckiego teoretyka, którego z racji rodzimych doświadczeń doty-
czących rosyjskiej wojny domowej interesowały także kwestie związane z wnioska-
mi wypływającymi z analizy przebiegu amerykańskiej wojny secesyjnej. Również on
zauważył, że kawaleria federalna była gorsza od konfederackiej oraz że dłużej trwa-
ła jej organizacja, choć czasami, nawet z dobrym skutkiem, starała się naśladować
jazdę Południa – zob. А. А. Свечин, Эволюция военного искусства, Москва 2002,
s. 448 (przyp. red. A. S.).
50
Na temat tego starcia, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
H. von Borcke, J. Schreibert, Die große Reiterschlacht bei Brandy Station 9 Juni 1863,
Berlin 1893. Ponadto: J. Ellis, Cavalry. The history of mounted werfare, Vancouver
nili się generałowie brygady Benjamin Henry Grierson i James Har-

rison Wilson.
2.4. Lista najważniejszych regimentów kawalerii w armii Unii, które wzięły

udział w wojnie secesyjnej z lat 1861–186551
REGIMENTY KAWALERII ARMII REGULARNEJ:

1, 2, 3, 4, 5, 6 Regimenty Kawalerii USA (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th
Regiments of United States Cavalry),
1, 2, 3, 4, 5, 6 Regimenty Kawalerii Kolorowej Stanów Zjedno-
czonych (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th Regiments of United States Colored
Cavalry).
REGIMENTY OCHOTNICZE – WEDŁUG STANÓW, W KTÓRYCH BYŁY FORMOWANE:

ALABAMA
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Alabamy (1st Regiment of Ala-
bama Volunteer Cavalry).
ARKANSAS
1 i 2 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Arkansas (1st, 2nd Regi-
ments of Arkansas Volunteer Cavalry).
CONNECTICUT
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Connecticut (1st Regiment of
Connecticut Volunteer Cavalry).
DELAWARE
1 Ochotniczy Batalion52 Kawalerii Delaware (1st Battalion of De-
laware Volunteer Cavalry).
ILLINOIS
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 Ochotni-
cze Regimenty Kawalerii Illinois (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th,
10th, 11th, 12th, 13th, 14th, 15th, 16th, 17th Regiments of Illinois Volun-
teer Cavalry).
INDIANA
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 Ochotnicze Regimenty Ka-
walerii Indiany (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th, 12th, 13th
Regiments of Indiana Volunteer Cavalry).
51
Listę sporządzono na podstawie: A. G. Brackett, op. cit., s. 327–337.
52
Był to odpowiednik europejskiego dywizjonu kawalerii (przyp. red. A. S.).
IOWA
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Iowa (1st,
2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th Regiments of Iowa Volunteer Cavalry).
KALIFORNIA
1 i 2 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Kalifornii (1st, 2nd Regi-
ments of California Volunteer Cavalry),
1 Ochotniczy Batalion Kawalerii Tubylczej Kalifornii (1st Batta-
lion of Native California Volunteer Cavalry).
KANSAS
2, 5, 6, 7, 9, 11, 14, 15 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Kan-
sas (2nd, 5th, 6th, 7th, 9th, 11th, 14th, 15th Regiments of Kansas Volunte-
er Cavalry).
KENTUCKY
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 17 Ochotnicze Regi-
menty Kawalerii Kentucky (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th,
12th, 13th, 14th, 15th, 17th Regiments of Kentucky Volunteer Cavalry).
KOLORADO
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Kolorado (1st Regiment of Co-
lorado Volunteer Cavalry).
MAINE
1 i 2 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Maine (1st, 2nd Regiments
of Maine Volunteer Cavalry).
MARYLAND
1, 2, 3 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Maryland (1st, 2nd, 3rd Re-
giments of Maryland Volunteer Cavalry),
Ochotniczy Batalion Kawalerii Brygady Gwardii Domowej Poto-
maku (Battalion Potomac Home Guard Brigade Volunteer Cavalry),
Ochotniczy Batalion Kawalerii Purnell (Battalion Purnell Volun-
teer Cavalry).
MASSACHUSETTS
1, 2, 3 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Massachusetts (1st, 2nd,
3rd Regiments of Massachusetts Volunteer Cavalry).
MICHIGAN
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11 Ochotnicze Regimenty Kawalerii
Michigan (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th Regiments of
Michigan Volunteer Cavalry).
MINNESOTA
1 Ochotniczy Batalion Kawalerii Minnesoty (1st Battalion of Min-
nesota Volunteer Cavalry),
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Minnesoty (1st Regiment of

Minnesota Volunteer Cavalry).
MISSOURI
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12 Ochotnicze Regimenty Kawalerii
Missouri (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 10th, 11th, 12th Regiments of
Missouri Volunteer Cavalry),
walerii Milicji Stanowej Missouri (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th,
10th, 11th, 12th, 13th, 14th Regiments of Missouri State Militia Volun-
teer Cavalry).
NEBRASKA
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Nebraski (1st Regiment of Ne-
braska Volunteer Cavalry).
NEW HAMPSHIRE
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii New Hampshire (1st Regiment
of New Hampshire Volunteer Cavalry).
NEW JERSEY
1 i 2 Ochotnicze Regimenty Kawalerii New Jersey (1st, 2nd Regi-
ments of New Jersey Volunteer Cavalry)53.
NEWADA
1 Ochotniczy Batalion Kawalerii Newady (1st Battalion of Neva-
da Volunteer Cavalry).
NOWY JORK
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 21,
22, 24, 25 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Nowego Jorku (1st, 2nd,
3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th, 12th, 13th, 14th, 15th, 16th, 18th,
19th, 20th, 21st, 22nd, 24th, 25th Regiments of New York Volunteer Ca-
valry),
53
Warto wspomnieć, że pułkownikiem 2 Ochotniczego Regimentu Kawalerii
New Jersey był Polak – Józef Kargé. Urodził się 4 lipca 1823 r., a zmarł 27 grudnia
1892 r. Był to oficer pruski, w 1848 r. służył w polskich oddziałach powstańczych
i walczył pod Miłosławiem i Sokołowem. Po upadku Wiosny Ludów na emigracji.
W armii Unii od 1861 r. W latach 1861–1863 brał udział w operacjach wojennych
na froncie wschodnim, następnie został przeniesiony na zachodni teatr wojny. Po-
wszechnie postrzegano go jako zdolnego i kompetentnego oficera kawalerii. Po woj-
nie secesyjnej pozostał w armii regularnej, służąc w stopniu porucznika do 1871 r.
Po 1871 r., aż do swojej śmierci, kierował katedrą języków i literatur europejskich
w College Princeton w New Jersey. Więcej informacji na temat tej ciekawej postaci
zob.: F. C. Kajencki, Star on many a battlefield. Brevet brigadier general Joseph Kargé in
the American Civil War, Cranbury 1980.
1 i 2 Ochotnicze Regimenty Strzelców Konnych Nowego Jorku

(1 , 2nd Regiments of New York Volunteer Mounted Rifles).
st
NOWY MEKSYK
1, 2, 3 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Nowego Meksyku (1st,
2nd, 3rd Regiments of New Mexico Volunteer Cavalry).
OHIO
1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12 Ochotnicze Regimenty Kawale-
rii Ohio (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th, 12th Regiments
of Ohio Volunteer Cavalry).
OREGON
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Oregonu (1st Regiment of Ore-
gon Volunteer Cavalry).
PENSYLWANIA
1, 2, 3, 4, 5, 654, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21,
22 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Pensylwanii (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th,
6th, 7th, 8th, 9th, 11th, 12th, 13th, 14th, 15th, 16th, 17th, 18th, 19th, 20th, 21st,
22nd Regiments of Pennsylvania Volunteer Cavalry).
RHODE ISLAND
1 i 2 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Rhode Island (1st, 2nd Regi-
ments of Rhode Island Volunteer Cavalry).
TEKSAS
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Teksasu (1st Regiment of Texas
Volunteer Cavalry).
TENNESSEE
walerii Tennessee (1st, 2nd, 3rd, 4th, 5th, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th, 12th,
13th Regiments of Tennessee Volunteer Cavalry).
VERMONT
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Vermont (1st Regiment of Ver-
mont Volunteer Cavalry).
54
Regiment ten od nazwiska swego dowódcy pułkownika Rusha zwany tak-
że Rush’s Lancers był jedynym oddziałem w całej armii Unii, który początkowo,
a mianowicie w 1861 r. i być może również w roku następnym, uzbrojony był także
w lance ze szkarłatnymi proporczykami. Szybko jednak wycofano je z jego uzbroje-
nia, gdyż okazały się one mało przydatne w służbie rozpoznawczej, którą najczęściej
oddział ten pełnił na froncie amerykańskiej wojny domowej – zob.: R. Steffen, The
Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accou-
trements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the In-
dian Wars 1851–1880…, s. 71, 75 (przyp. red. A. S.).
WISCONSIN
1, 2, 3, 4 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Wisconsin (1st, 2nd, 3rd,
4th Regiments of Wisconsin Volunteer Cavalry).
ZACHODNIA WIRGINIA
1, 2, 3, 4 Ochotnicze Regimenty Kawalerii Zachodniej Wirginii
(1 , 2nd, 3rd, 4th Regiments of West Virginia Volunteer Cavalry).
st
DYSTRYKT KOLUMBII
1 Ochotniczy Regiment Kawalerii Dystryktu Kolumbii (1st Regi-
ment of District of Columbia Volunteer Cavalry).
Poza wymienionymi powyżej oddziałami istniały także formacje

piechoty wyposażone w konie, ale tylko i wyłącznie w celu zwiększe-
nia ich mobilności. Jednocześnie istniały również inne mniejsze od-
działy kawalerii, a więc takie, których szczebel organizacyjny nie sięgał
regimentu lub choćby batalionu, czyli w praktyce dywizjonu jazdy.
3. KAWALERIA KONFEDERACJI – LICZEBNOŚĆ, ORGANIZACJA
Większość autorów ocenia, że w armii Konfederacji przez cały okres

wojny służyło łącznie około 600 000 żołnierzy. Dokładne ustalenie
liczebności wojsk Południa jest praktycznie niemożliwe ze wzglę-
du na zniszczenie oficjalnych dokumentów wojskowych, zwłaszcza
w czasie ewakuacji Richmond w 1865 r.55
W czasie trwania wojny Konfederacja wystawiła łącznie 127 regi-
mentów oraz 47 batalionów kawalerii. Dodatkowo utworzono osiem
regimentów i jeden batalion rangersów (partisan rangers), które
ze względu na swój charakter można również uznać za oddziały
konne.
Konfederacki Kongres 6 marca 1861 r. etatową wielkość kompanii
kawalerii ustalił na 72 oficerów i szeregowych. Każdy regiment powi-
nien składać się z 10 kompanii, a więc oficjalnie regiment jazdy po-
winien liczyć 720 oficerów oraz podoficerów i szeregowców. Jedno-
cześnie w listopadzie 1861 r. Departament Wojny uznał, że do służby
nie powinny być przyjmowane kompanie, w skład których wchodzi-
55
R. H. McKim, The Numerical Strength of the Confederate Army. An Examina-
tion of the argument of the hon. Charles Francis Adams and others, New York 1912,
s. 22, 27.
ło mniej niż 60 oficerów i szeregowych. W wyniku tego regiment ka-

walerii miał liczyć nie mniej niż 600 oficerów i szeregowych. Oczywi-
ście, w rzeczywistości rzadko kiedy udawało się osiągnąć i utrzymać
przez dłuższy czas powyższe stany liczebne kompanii i regimentów,
ponieważ ponoszone podczas walk straty osobowe oraz brak dosta-
tecznej liczby rekrutów znacznie osłabiały siły kawalerii Konfedera-
cji. Przyjmując najniższy dopuszczalny stan osobowy w oddziałach,
można przyjąć, że w formacjach konnych Konfederacji łącznie służy-
ło, czy też raczej powinno służyć, 100 950 oficerów oraz podoficerów
i szeregowców (zob. tab. 1)56.
Kongres Konfederacji na mocy ustawy z 16 kwietnia 1862 r. wpro-
wadził przymusowy pobór do wojska, ustalając jednocześnie gra-
nice wieku poborowego na 18–35 lat. Kilka miesięcy później, gdyż
27 września 1862 r., granicę wieku podniesiono do 45 lat. Trzecia
i ostatnia ustawa o poborze ustaliła wiek poborowy na 17–50 lat57.
Tab. 1. Minimalna etatowa liczebność kawalerii oraz konnych rangersów armii Konfe-
deracji według zarządzeń Departamentu Wojny z listopada 1861 r.
LICZBA ODDZIAŁÓW MINIMALNA LICZEBNOŚĆ RAZEM

127 regimentów kawalerii 600 oficerów i szeregowych 76 200 oficerów i szeregowych
47 batalionów kawalerii 400 oficerów i szeregowych 18 800 oficerów i szeregowych
8 regimentów rangersów 700 oficerów i szeregowych 5 600 oficerów i szeregowych
1 batalion rangersów 350 oficerów i szeregowych 350 oficerów i szeregowych
100 950 oficerów
RAZEM
i szeregowych
Źródło: R. H. McKim, The Numerical Strength of the Confederate Army. An Examination of the argument of
the hon. Charles Francis Adams and others, New York 1912, s. 27.
Kawaleria Konfederacji była powszechnie uznawana, zwłaszcza na

początku wojny, za bardziej skuteczną i lepiej wyszkoloną od jaz-
dy Unii58. Wynikało to z wielu czynników. W związku ze złym sta-
nem dróg na Południu oraz ogromnymi przestrzeniami większość
56
Ibidem, s. 24–25, 27.
57
Ibidem, s. 34.
58
Zob. choćby J. Ellis, op. cit., s. 156–158 (przyp. red. A. S.).
mieszkańców poruszała się konno, co powodowało, iż przeciętny Po-

łudniowiec znacznie lepiej jeździł konno niż żołnierz pochodzący
z Północy. Ponadto, ze względu na skład społeczny, Południowcy byli
lepiej zorganizowani. Bogatsi mieszkańcy byli bowiem przyzwyczaje-
ni do kierowania ludźmi i wydawania poleceń, a ludność warstw niż-
szych do posłuszeństwa wobec lepiej sytuowanych. Również tradycje
milicyjne były silniejsze na Południu, a wymóg posiadania mobil-
nych patroli potrzebnych do pilnowania niewolników spowodował,
że milicyjne oddziały konne, jak na przykład oddział konny Turne-
ra Ashby’ego, wykształciły się już na kilka lat przed 1861 r.59 Jednak
wraz z rozwojem i przeciąganiem się działań wojennych wartość bo-
jowa kawalerii Konfederacji poczęła maleć, głównie z powodu braku
59
Cytowany już tutaj Aleksandr Swieczin (А. А. Свечин, op. cit., s. 440)
zauważył, że: „Konnica konfederacka formowała się bardzo szybko z powodu
obecności na Południu licznych doskonałych jeźdźców, odpowiednich koni oraz
ludzi umiejących się z nimi obchodzić. Z powodu wykorzystania na szeroką skalę
formacji partyzanckich [...], które przenikały poza nieprzyjacielski front, niekiedy
nawet na setki kilometrów, także kawaleria regularna wykazywała skłonności do
podejmowania działań samodzielnych. Poza tym żadna broń w tak dużym stopniu
nie była zależna od stosunku do niej społeczeństwa. Działając na swoim obszarze,
kawaleria Południa miała przed sobą jakby rozłożoną mapę i mogła uderzać na
przeciwnika w najbardziej newralgicznych dla niego punktach. Poza tym także poza
frontem wojsk federalnych nie brakowało ludzi gotowych przyjść jej z pomocą.
[...] Z tych powodów narodziła się idea przeprowadzania błyskawicznych rajdów,
w trakcie których Południowcy obchodzili jedno ze skrzydeł przeciwnika, wychodzili
na jego głębokie tyły, po czym wracali, mijając kolejne skrzydło nieprzyjaciela.
Przed najbardziej niebezpiecznymi sytuacjami podczas tych zagonów konfederaci
zabezpieczali się, pokonując nawet po 300 km w ciągu czterech dni. Kawalerzyści
Południa po mistrzowsku umieli unieszkodliwiać linie kolejowe położone na
zapleczu nieprzyjaciela, niszczyć kanały żeglowne i magazyny, topić statki parowe
oraz zdobywać konie i broń, a także napadać na drobne oddziały przeciwnika i tym
samym siać panikę oraz wprowadzać go w błąd. Oprócz tego kawaleria konfederacka
potrafiła także współdziałać z głównymi siłami armii. Po mistrzowsku organizowała
bowiem osłonę, pod którą ukrywano ich manewry, a poprzez skuteczne i dokładne
rozpoznanie umożliwiała im wejście do walki w odpowiednim czasie i miejscu,
a także brała udział w bitwach, uderzając na skrzydła bądź tyły nieprzyjaciela.
Konne ataki, z rewolwerami zamiast z szablami w rękach, miały oczywiście miejsce,
lecz charakterystyczną formą walki dla konnicy stała się walka w szyku pieszym.
Stosunkowo nieliczne szyki spieszonych kawalerzystów szczególnie skutecznie
prowadziły działania opóźniające, a ich ataki wspierane były przez walczącą
z poświęceniem artylerię konną, której baterie wysuwały się przed ich szyki w celu
prowadzenia ognia kartaczowego”. Co ciekawe, Swieczin znalazł tutaj cały szereg
analogii do działań kawalerii „czerwonych” i „białych” w trakcie rosyjskiej wojny
domowej (przyp. red. A. S.).
dobrych koni wierzchowych, jak również w efekcie niedoborów od-

powiedniej dla nich paszy60.
Kawalerzyści konfederaccy sami byli odpowiedzialni za zaopatrze-
nie się w konia, a co miesiąc otrzymywali rekompensatę za używanie
do służby swojego prywatnego konia. Dlatego też w przypadku utraty
lub choroby wierzchowca żołnierz musiał wrócić do domu i na własny
koszt znaleźć następnego. Miał na to 60 dni, a w przypadku niemoż-
ności zdobycia odpowiedniego konia wierzchowego był zmuszony do-
łączyć do piechoty. Inaczej uważany był za dezertera.
Na froncie wschodnim bezwzględnie najlepszym konfederac-
kim dowódcą kawalerii był James Ewell Brown (Jeb) Stuart. Po jego
śmierci w 1864 r. dowództwo nad konnicą walczącą na tym obszarze
przejął Wade Hampton, również utalentowany kawalerzysta. W tym
miejscu warto także wspomnieć jeszcze jednego dowódcę kawalerii,
a mianowicie Jacksona Turnera Ashby’ego, który zginął w 1862 r. Na-
tomiast na zachodzie sławę zdobyli tacy dowódcy, jak: Nathan Bed-
ford Forrest, Joseph Wheeler, John Hunt Morgan i inni.
4. TAKTYKA DZIAŁAŃ KAWALERII W CZASIE WOJNY SECESYJNEJ
Kawaleria w czasie wojny secesyjnej przechodziła bardzo szyb-

ką transformację. Takich niezwłocznych zmian wymagały bowiem
nowe, bardziej skuteczne rodzaje broni oraz zmieniające się cele sta-
wiane przed jej formacjami.
W czasie wojny secesyjnej zostały użyte cztery różne rodzaje for-
macji konnych. Była to kawaleria walcząca głównie konno, a uzbro-
jona w powtarzalne karabinki, rewolwery oraz szable. Jednak bardzo
mało jednostek konnych spełniało te wymagania, przy czym były to
60
D. M. Gregg, op. cit., s. 4. Dla przykładu można przytoczyć fragment listu z 1862 r.,
napisanego przez pułkownika Williama George’a Mackeya Davisa z 1 Regimentu
Kawalerii Florydy: „Z przykrością muszę stwierdzić, że z powodu ciężkiej służby, bra-
ku odpowiedniej paszy, czasami nawet przez kilka dni i wskutek całkowitego braku
zorganizowanych dostaw furażu przez prawie dwa miesiące z rzędu, wszystkie ko-
nie, z wyjątkiem zaledwie kilku, są w takim stanie, że są zupełnie niezdolne do ja-
kiejkolwiek służby, która wymagałaby ich użycia bez przerwy przez trzy dni” – zob.:
List pułkownika W. G. M. Davisa, Camp Langford, 8 kwietnia 1862 r., [w:] Southern
History of the War. Official Reports of Battles, as published by order of the Confederate
Congress at Richmond, New York 1864, s. 353–354.
głównie regimenty Unii operujące na froncie wschodnim, i to w cza-

sie pierwszej połowy wojny.
Kolejnym typem była piechota poruszająca się konno, czyli od-
działy używające koni wyłącznie jako środka szybkiego transportu,
ale walczące pieszo. Warto też zauważyć, że w drugiej połowie wojny
praktycznie większość oddziałów nazywanych kawalerią w rzeczywi-
stości toczyła walki jako piechota. Przykładem może być chociażby
konfederacka Lighting Brigade pułkownika Johna Thomasa Wilde-
ra, która na pole bitwy nad Chickamauga stoczonej 19–20 września
1863 r. dotarła konno, ale walczyła następnie jako piechota. Jako
inny przykład tego typu można przytoczyć działania federalnej 1 Dy-
wizji Kawalerii generała majora Johna Buforda z Korpusu Kawale-
rii generała majora Alfreda Pleasontona, która pierwszego dnia bi-
twy pod Gettysburgiem, czyli 1 lipca 1863 r.61, walczyła pieszo, ale
wykorzystując elementy klasycznej taktyki kawalerii, polegające na
tym, iż ²⁄3 dywizji zostało spieszone, a resztę, konno, pozostawiono
w odwodzie.
Generał major Konfederacji Joseph Wheeler napisał i wydał
w 1863 r. traktat zatytułowany: A Revised System of Cavalry Tactics
for the Use of the Cavalry and Mounted Infantry, C. S. A. W swoim
dziele opowiadał się za użyciem kawalerii głównie jako piechoty na
koniach. Chodziło bowiem o możliwie szybkie pokonywanie prze-
strzeni, a następnie walkę w szyku pieszym62.
Dragoni byli formacją uzbrojoną podobnie jak kawaleria, ale
szkoloną zarówno do walki w szyku konnym, jak i spieszonym. Po
bitwie pod Yellow Tavern stoczonej 11 maja 1864 r. taktykę walki
dragonów stosowali między innymi generałowie Philip Henry Sheri-
dan z wojsk Unii oraz Wade Hampton z Konfederacji.
61
Bitwa ta została stoczona pomiędzy 1 a 3 lipca 1863 r. Szerzej o tym jej epi-
zodzie oraz o działaniu innych biorących w niej udział formacji kawalerii, poza
częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także: E. J. Stackpole, They Met at Get-
tysburg, Harrisburg 1956; E. J. Nichols, Toward Gettysburg, Pensylwania 1958;
F. Downey, The Guns at Gettysburg, New York 1962; G. Tucker, High Tide at Gettys-
burg, New York 1964 (przyp. red. A. S.).
62
J. P. Dyer, The Civil War Career of General Joseph Wheeler, „The Georgia His-
torical Quarterly” 1935, vol. 19, no. 1, s. 29; Campaigns of Wheeler and his cavalry
1862–1865 from material furnished by gen. Joseph Wheeler to which is added his con-
cise and graphic account of the Santiago Campaign of 1898, pod red. W. C. Dodson,
Atlanta 1899, s. 88–81, 375.
Inny rodzaj działań formacji kawaleryjskich reprezentowały od-

działy nieregularne, czyli rangersi i partyzanci, które zazwyczaj były
formacjami konnymi. W tym przypadku trudno mówić o specjal-
nych wymaganiach w kwestii uzbrojenia. Generalnie oddziały te wal-
czyły bowiem taką bronią, w jaką zostały wyposażone albo jaką zdo-
były na nieprzyjacielu. Poza tym ogromną rolę w ich działaniach
odgrywały ruchliwość oraz szybkość i zaskoczenie. Najsłynniejszy-
mi dowódcami tego typu byli bez wątpienia John Singleton Mosby63
oraz William Clarke Quantrill.
W czasie wojny secesyjnej obydwie strony konfliktu w zasadzie
stawiały przed kawalerią pięć najważniejszych zadań, a mianowicie
dokonywanie misji zwiadowczych i kontrwywiadowczych, prowa-
dzenie działań osłonowych dla ruchów głównej armii oraz jej wydzie-
lonych korpusów, podczas których jazda służyła jako „oczy i uszy ar-
mii”. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na działania kawalerii
Stuarta, która poza niezbyt udanym zakończeniem kampanii gettys-
burskiej zawsze dostarczała cennych informacji o położeniu nieprzy-
jaciela, a w czasie marszu Armii Północnej Wirginii w kierunku Pen-
sylwanii w czerwcu 1863 r. skutecznie maskowała jej ruchy w czasie
przeprawy przez góry Blue Ridge64.
Kolejnym zadaniem było prowadzenie operacji obronno-opóź-
niających. Najlepszym ich przykładem mogą być działania kawale-
rii Johna Buforda z dnia 28 sierpnia 1862 r. w czasie walk w Thoro-
ughfare Gap stoczonych podczas drugiej kampanii Bull Run oraz jej
walki 1 lipca 1863 r. w czasie wspomnianej już wcześniej bitwy pod
Gettysburgiem65.
Do bardzo ważnych zadań formacji konnych, przynajmniej teo-
retycznie, należało także prowadzenie pościgów i nękanie pokonane-
go nieprzyjaciela. Były to jednak działania stosowane bardzo rzadko,
63
O jednej ze słynniejszych jego akcji zob. choćby: B. Nasworthy, Mosby w Fa-
irfax Court House, 1863, [w:] Za liniami wroga, pod red. S. A. Southwortha, tłum.
J. Kozłowski, Poznań 2003 (przyp. red. A. S.).
64
W. Swinton, The Twelve Decisive Battles of the War. A history of the eastern and
western campaigns, in relation to the actions that decided their issue, New York 1867,
s. 317.
65
J. D. Wert, General James Longstreet. The Confederacy’s most controversial sol-
dier, New York 1994, s. 165–166; W. Swinton, op. cit., s. 327–331.
zwłaszcza przez kawalerię Unii, co zaskakuje zwłaszcza po takich bi-

twach, jak nad Antietam lub pod Gettysburgiem66.
Działania ofensywne były stosowane najczęściej w walkach ka-
walerii przeciwko kawalerii. Tak właśnie było chociażby podczas
wspomnianej już wcześniej bitwy pod Brandy Station stoczonej
9 czerwca 1863 r. oraz pod Yellow Tavern, która miała miejsce 11 maja
następnego roku.
Bardzo skuteczną formą działań było organizowanie dalekich raj-
dów i zagonów, których celem miało być zniszczenie linii komuni-
kacyjnych wroga oraz jego baz zaopatrzenia lub chociażby chwilowe
przerwanie linii kolejowych itp. Wystarczy wspomnieć tutaj słynne raj-
dy generała Jeba Stuarta czy też Griersona przeprowadzone w 1863 r.
i Wilsona z 1865 r., czyli operacje kawalerii Unii.
Jednak pomimo niewątpliwych zalet, organizowanie rajdów cza-
sem przynosiło negatywne skutki. Jak bowiem pisał jeden z amery-
kańskich wojskowych: „wiele przeprowadzonych rajdów, z których
kilka znanych przypadków możemy znaleźć w wojnie secesyjnej, nie
dokonały nic znaczącego, a z drugiej strony pozbawiły armię kawale-
rii, kiedy ta była niezmiernie potrzebna”67.
Wspomniane powyżej zadania, które stawiano przed unijną
i konfederacką konnicą, wyraźnie wskazują na zmiany, jakie nastą-
piły w porównaniu do wcześniejszych wojen. W związku z rozwo-
jem i udoskonaleniem broni palnej i zwiększeniem jej skuteczności
znacznie zmalała rola kawalerii jako siły ofensywnej, wykorzysty-
wanej w trakcie bitew bezpośrednio na polu walki. Rzadkością były
szarże kawalerii na bojowe formacje piechoty, które często zdarzały
się w europejskich konfliktach XVIII w. oraz w wojnach napoleoń-
skich68.
66
Dla przykładu można tutaj przytoczyć słowa dowódcy konfederatów wypo-
wiedziane podczas pierwszej bitwy nad Bull Run, który stwierdził, że zwycięstwo to
było „na tyle całkowite, na ile mogło być osiągnięte przez piechotę i artylerię. Odpo-
wiednie siły kawalerii uczyniłyby je decydującym” – zob. J. H. Parks, op. cit., s. 136.
67
M. Wheeler-Nicholson, Modern Cavalry. Studies on its role in the warfare of to-
day with notes on training for war service, New York 1922, s. 134.
68
Szerzej zob. choćby: E. Humbert, Programme élémentaire d’un cours d’art et
d’historie militaires appliqué a la cavalerie, Saumur 1866; Дж. Денисон, История
конницы. Книга I, Москва 2001 (pierwsze wydanie – Санкт-Петербург 1897);
История конницы. Книга II. Примечания Брикса к „Истории конницы Дени-
сона”, Москва 2001 (pierwsze wydanie – Санкт-Петербург 1897); М. И. Мар-
ков, История конницы. Книга 3. От Фридриха Великого до Александра Суво-
Stąd też podczas amerykańskiej wojny domowej zdecydowa-

nie ważniejszym zadaniem tej broni było zbieranie informacji o ru-
chach i sile przeciwnika oraz utrudnianie przeciwnikowi rozpoznania
ugrupowania wojsk własnych. Jednocześnie najbardziej wymagają-
cym przedsięwzięciem, ale przynoszącym największy rozgłos, było
organizowanie rajdów na tyły wroga69. W tym kontekście szczegól-
ną uwagę warto zwrócić na rajd Wilsona z 1865 r. Wzięły w nim
udział znaczne siły, bo wynoszące 13 500 kawalerzystów. Przepro-
wadzono wówczas szeroko zakrojoną akcję na tyłach nieprzyjaciela,
którą można by śmiało porównać do działań jednostek zmotoryzo-
wanych we współczesnych wojnach. Wykorzystując swoją mobil-
ność, Wilson nie tylko dokonał znacznych zniszczeń zapasów, linii
kolejowych itp. na zapleczu wroga, ale zdobył również pewną liczbę
miast, jak na przykład Montgomery i Macon, oraz kilka umocnio-
nych punktów70.
Na początku wojny poszczególne regimenty kawalerii przydziela-
no do formacji piechoty, takich jak dywizje i korpusy. Kiedy jednak
okazało się, że działania zwiadowcze i rajdy na tyły wroga są głów-
nymi zadaniami, jakie stawiano przed kawalerią, w obu armiach
zdecydowano się na koncentrację oddziałów tej broni i na utworze-
nie oddzielnych wielkich jednostek. Przykładami mogą być chociaż-
by Dywizja Kawalerii działająca w ramach Armii Północnej Wirginii
oraz Korpus Kawalerii walczący w składzie Armii Potomaku. Do od-
działów kawalerii zazwyczaj były przydzielone baterie albo batalio-
ny71 konnej artylerii72.
Oddziały amerykańskiej kawalerii, wykorzystując swoją mobil-
ność, były w stanie pokonać dziennie dystans około 50 kilometrów.
Poza tym czasami były zmuszone do wysiłku wręcz ponad swoje
możliwości, jak to w 1863 r. miało miejsce w czasie rajdu Stuarta na
Chambersburg w Pensylwanii, gdy jego oddział pokonał 130 kilome-
рова, Москва 2009; Generał Camon, Napoleoński system wojny, Warszawa 1926;
M. Kukiel, Wojny napoleońskie, wyd. nowe, zmienione i uzup. z atlasem, Warszawa
1927; K. Rudnicki, Operacyjna użyteczność kawalerii w świetle historii, Warszawa
69
Zob. także S. M. Smith, Morgan w Ohio, 1863, [w:] Za liniami wroga... (przyp.
red. A. S.).
70
M. Wheeler-Nicholson, op. cit., s. 7.
71
Był to odpowiednik europejskiego dywizjonu artylerii (przyp. red. A. S.).
72
D. M. Gregg, op. cit., s. 4; W. Glazier, Three Years in the Federal Cavalry, New
York 1873, s. 125–126.
trów w 27 godzin. Tego typu wyczyny wymagały następnie długiego

okresu odpoczynku.
Niektóre z oddziałów konnych używały karabinów piechoty. Jed-
nak kawalerzyści, zwłaszcza na Północy, byli uzbrojeni w odtylco-
we, jednostrzałowe karabinki z krótszą lufą niż karabiny używane
przez piechotę. Były one mniej celne, ale za to poręczniejsze. Więk-
szość z nich miała kaliber 54. Najbardziej popularne były natomiast
karabinki Sharps oraz zaprojektowany przez późniejszego generała
majora Unii, mianowicie Ambrose’a Everetta Burnside’a, karabinek
Burnside, a także typu Smith. Ponadto pod koniec 1863 r. pojawiły
się również siedmiostrzałowe karabinki Spencer. Nie były one jed-
nak stosowane zbyt powszechnie. Wyjątek stanowiła Lighting Bri-
gade Johna Thomasa Wildera, której żołnierze w całości nie tylko
byli zaopatrzeni w konie, ale również uzbrojeni w siedmiostrzałowe
Spencery73. To o tym oddziale konfederaci stwierdzili, że jego żołnie-
rze mogą „załadować karabin w niedzielę i strzelać z niego cały ty-
dzień”74.
Szable były bronią częściej używaną przez kawalerzystów z Pół-
nocy niż tych z Południa. Znane są jednak przypadki, kiedy obie
strony wykorzystywały szablę jako broń główną, zwłaszcza w takich
starciach, jak stoczona 9 czerwca 1863 r. bitwa pod Brandy Station
czy też walka kawaleryjska trzeciego dnia bitwy pod Gettysburgiem,
czyli 3 lipca tego roku. Początkowo, niekiedy, używano szabel wzo-
ru pruskiego, a następnie szabel amerykańskich wzór 1860, przezna-
73
Poza bronią wspomnianą już wcześniej były to odtylcowy karabinek Burnside
(The Burnside carbine) kalibru 54 i odtylcowy karabinek Sharps Model 1863 (The new
Model 1863 Sharps carbine) kalibru 52 – obydwa z zewnętrznym zapłonem kapiszono-
wym, oraz nowoczesny, szybkostrzelny karabinek Spencer (Spencer carbine) na nabój
zespolony bocznego zapłonu i zaopatrzony w umieszczony w kolbie magazynek ruro-
wy. Oprócz tego kawalerzystów Konfederacji uzbrajano niekiedy w broń mniej zna-
nych firm i wzorów – szerzej zob. chociażby: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943.
s. 81–85; P. Katcher, G. Embleton – illustrator, Confederate Cavalryman 1861–65,
Oxford 2002, s. 18–20, 25–31. Ponadto zob. także: S. Rajewski, Historia karabina, War-
szawa 1953; F. Myatt, Ilustrowana encyklopedia. Broń strzelecka XIX wieku, Warszawa
1995; R. Ford, Najsłynniejsze karabiny świata, tłum. J. Kozłowski, Warszawa 2002;
W. Czarniawski, Amunicja wojskowa 1840–1870, Lublin 2004 (przyp. red. A. S.).
74
A. Gray, op. cit., s. 7–8.
czonych dla lekkiej kawalerii75. Były one lżejsze niż szable używane
wtenczas przez kawalerię w Europie76.
Spośród krótkiej broni palnej najczęściej stosowano sześciostrza-
łowe rewolwery, przy czym kawaleria konfederacka tę broń przed-
kładała nad szable. Były to głównie rewolwery Colt albo Remington
kalibru 36 lub 44. Używano ich przede wszystkim w walce na krót-
kich dystansach77.
75
O szablach typu pruskiego, czy też raczej angielskiego (zob.: M. Jeske, Angiel-
ska szabla lekkiej kawalerii wz. 1796 i jej pruskie pochodne, „Studia i Materiały do
Dziejów Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego” (Kraków) 1988, cz. 9–10) uży-
wanych w drugiej połowie XIX w. nie wspomina znana literatura przedmiotu, choć
broń taka znajdowała się na uzbrojeniu kawalerii amerykańskiej na początku tego
stulecia. Jest jednak mało prawdopodobne, by szable te, nawet w postaci zapasów
magazynowych, dotrwały aż do wojny secesyjnej – zob.: R. Steffen, The Horse Sol-
dier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements
and Equipments, vol. 1: The Revolution, the War of 1812, the Early Frontier 1776–
–1850…, s. 47–48. Natomiast w pierwszym roku wojny secesyjnej używane dotych-
czas przez wojska amerykańskie, a potem Unii szable dragońskie Model 1840
zostały zastąpione szablami lekkiej kawalerii Model 1861 (Model 1861 light cavalry
sabre – określana też niekiedy, głównie w wojskach Konfederacji, jako szabla Model
1860), które miały być lżejsze, a przez to łatwiejsze do władania przez przeciętnego,
stosunkowo niskiego wzrostu kawalerzystę. Nadal była to jednak broń wzorowa-
na na słynnych, mających szereg zalet, jak również wad, francuskich szablach wz.
1822 (zob. choćby M. Jeske, Szabla francuskiej lekkiej kawalerii wz. 1822, „Arsenał
Poznański” (Poznań) 1995, R. 4, nr 1 (11)), co wraz z rzeczywistym obrazem walk
kawalerii w tej wojnie powodowało, że żołnierze zdecydowanie preferowali wspom-
niane już wcześniej rewolwery zamiast użycia szabli, nawet podczas typowych starć
w szyku konnym. Był to również skutek tego, iż broń tego modelu oraz innych typów
produkowanych na Południu była zdecydowanie gorszej jakości od tej wytwarzanej
na Północy – szerzej zob. chociażby: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The
United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Accoutrements and Equipments,
s. 70–71; P. Katcher, G. Embleton – illustrator, op. cit., s. 15–16. Ponadto zob. także:
H. L. Paterson, The American Sword 1775–1945, Philadelphia–Pensylwania 1991
76
A. Gray, op. cit., s. 7–8.
77
W trakcie wojny secesyjnej, poza jej początkiem, kiedy to na polu walki moż-
na było jeszcze spotkać starszych wzorów pistolety kapiszonowe, kawalerzyści oby-
dwu stron używali przede wszystkim rewolwerów, głównie zaś, poza wcześniej omó-
wionymi wzorami, wojskowych rewolwerów Remington Model 1858 (The 1858
Remington new-model army revolver) kalibru 44 oraz Colt Model 1860 (Colt new-mo-
del army Model 1860) również kalibru 44 i Colt Model 1851 (Colt navy Model 1851)
kalibru 36. Ponadto wykorzystywano również rewolwery obce, wśród których zde-
cydowanie dominowały francuskie i angielskie – szerzej zob. chociażby: R. Steffen,
The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms,
5. NAJSŁAWNIEJSI DOWÓDCY KAWALERII Z OKRESU

WOJNY SECESYJNEJ
Podczas wojny domowej w USA w latach 1861–1865 w obydwu wal-

czących armiach w zasadzie obowiązywały te same stopnie general-
skie i oficerskie, jakie wcześniej istniały w armii amerykańskiej. Jed-
ną z ich cech szczególnych był brak specyficznej nazwy dla stopnia
kapitańskiego w kawalerii. Podobnie było zresztą ze stopniem sier-
żanta, przy czym taka specyfika nie występowała również w artylerii
konnej. Ich wykaz oraz starszeństwo przedstawia tabela 278.
Accoutrements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War,
the Indian Wars 1851–1880…, s. 75, 80; P. Katcher, G. Embleton – illustrator, op. cit.,
s. 16, 20–22. Ponadto zob. także: F. Myatt, Ilustrowana encyklopedia. Pistolety i rewol-
wery. Ilustrowana historia broni krótkiej od szesnastego wieku do czasów współczesnych,
tłum. L. Erenfeicht, Warszawa 1993 (przyp. red. A. S.).
78
Przy tłumaczeniu nazw stopni armii Unii i Konfederacji oraz przy ustalaniu
ich polskich odpowiedników powstaje trudność wynikająca z faktu, że w tym cza-
sie, a mianowicie od 1831 r., nie było żadnych regularnych polskich formacji woj-
skowych. Stąd też należy odnosić się do realiów Wojska Polskiego Królestwa Polskie-
go, a w pewnych przypadkach do stanu obowiązującego w Wojsku Polskim Księstwa
Warszawskiego, a być może nawet do wojsk Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ma-
jąc na uwadze powyższe okoliczności, trzeba zauważyć, iż w Wojsku Polskim w la-
tach 1815–1830 istnieli generałowie: brygady, dywizji i broni (czyli piechoty i ka-
walerii), przy czym w 1831 r. funkcjonował także tytuł Wodza Naczelnego, którym
był jeden z generałów i któremu, podobnie jak w okresie Księstwa Warszawskiego,
przysługiwały odrębne oznaki zajmowanego stanowiska i posiadanej godności. Na-
tomiast nazwa stopnia generał major i generał leutnant istniały tylko w armii Rze-
czypospolitej Obojga Narodów, po czym na krótko powróciły w 1918 r. w posta-
ci najpierw generała majora i generała porucznika, a następnie już tylko generała
podporucznika i generała porucznika, których wkrótce zastąpili generałowie bry-
gady, dywizji i broni, a także, najpierw tylko jako tytuł (Pierwszego Marszałka Pol-
ski), a potem również stopień marszałka – zob. choćby: B. Gembarzewski, Wojsko
Polskie. Królestwo Polskie 1815–1830, Warszawa 1903; idem, Wojsko Polskie. Księ-
stwo Warszawskie 1807–1814, Warszawa 1905; M. Tarczyński, Generalicja Powsta-
nia Listopadowego, Warszawa 1988; T. Ciesielski, Wojsko koronne w czasach Augu-
sta III, Warszawa 2009. Ponadto zob. także: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943.
vol. 1: The Revolution, the War of 1812, the Early Frontier 1776–1850…, s. 104
Tab. 2. Stopnie oficerskie obowiązujące w armii Unii i Konfederacji podczas wojny se-
cesyjnej
STOPNIE OFICERSKIE W ARMII UNII I KONFEDERACJI

NAZWA STOPNIA NAZWA ANGIELSKA ARMIA UNII ARMIA KONFEDERACJI
Podporucznik second lieutenant X X
Porucznik first lieutenant X X
Kapitan captain X X
Major major X X
Podpułkownik lieutenant-colonel X X
Pułkownik colonel X X
Generał brygady brigadier-general X X
Generał major major-general X X
Generał porucznik lieutenant-general X X
Generał General X
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu literatury przedmiotu.
Dodatkowo w wojskach Unii stosowano system tytularnych,

czyli honorowych, stopni (brevet), które były odpowiednikami dla
wszystkich stopni oficerskich używanych w tej armii. Warto rów-
nież pamiętać, że w czasie wojny władze wojskowe Unii nadawały
stopnie zarówno w armii ochotniczej, jak i w regularnej, przy czym
w tej pierwszej było znacznie łatwiej o awans. Z tego też powodu
często miała miejsce sytuacja, kiedy na przykład generał major z ar-
mii ochotniczej po zakończeniu wojny wracał do służby w wojskach
regularnych w swoim znacznie niższym „regularnym” stopniu, na
przykład kapitana79.
79
W zasadzie taki honorowy awans na wyższy stopień ponad ten posiadany
w czasie pokoju był przyznawany za czyn odwagi na polu walki. Ponieważ awans
taki był honorowy, to stopniowi tytularnemu nie towarzyszyły zakres władzy i po-
bory stopnia rzeczywistego. Oficer taki był jedynie tytułowany swoim tytularnym
stopniem, który był wyższy niż jego regularna ranga. Jednakże kiedy oficer z takim
stopniem służył w sądzie wojskowym albo zajmował stanowisko służbowe prze-
wyższające to, na które zezwalał mu jego regularny stopień w armii, był upoważ-
niony przez prawo do używania swojej tytularnej szarży i żołdu jej odpowiadające-
go, a także do noszenia na mundurze oznak tej wyższej, tytularnej rangi. System ten
znacznie się rozszerzył, a co za tym idzie, również znacznie skomplikował, w czasie
wojny secesyjnej. Oficerowie byli bowiem często przydzielani do różnych dowództw
i naznaczani na stanowiska w sztabie na podstawie swojego stopnia tytularnego.
To, co w czasie wojny z Meksykiem i po jej zakończeniu zdarzało się sporadycz-
5.1. Kawaleria Unii
JOHN BUFORD (4 marca 1826 r.–16 grudnia 1863 r.).

Był bohaterem bitwy pod Gettysburgiem. Uro-
dził się w Woodford County (Kentucky). Przy-
jęty do Akademii Wojskowej Stanów Zjedno-
czonych w West Point, którą ukończył w 1848 r.
Przed wojną pełnił służbę w 2 Regimen-
cie Dragonów, walcząc w kilku kampaniach
przeciwko wrogim Indianom. Do wybuchu
wojny awansował do stopnia kapitana80.
Po rozpoczęciu wojny pełnił służbę szta-
bową aż do momentu, kiedy generał major
John Pope, dowódca Armii Wirginii, „odna-
lazł” go w Waszyngtonie i natychmiast zażą-
dał przydzielenia do swojego oddziału. Awansowany 27 lipca 1862 r.
na generała brygady armii ochotniczej otrzymał dowodzenie nad re-
zerwową brygadą kawalerii w Armii Wirginii. Zasłużył się w czasie
drugiej kampanii Bull Run, nad Antietam i pod Fredericksburgiem.
W trakcie odwrotu po klęsce w czasie drugiej kampanii Bull Run zo-
stał tak ciężko ranny, że początkowo uznano go za poległego.
Apogeum jego służby była doskonale przeprowadzona akcja opóź-
niająca pierwszego dnia bitwy pod Gettysburgiem. Jesienią 1863 r.,
nie, czyli nadawanie tytularnych stopni generalskich, podczas wojny secesyjnej sta-
ło się nagminne. Co więcej, stopnie tytularne często były także przyznawane za wy-
bitną służbę sztabową, a działo się tak, ponieważ oficerowie sztabowi służyli blisko
władzy, która je nadawała. Stąd też większość z nich w trakcie wojny była w sta-
nie zdobyć po kilka honorowych awansów. W wyniku takich praktyk po zakończe-
niu wojny rzadko zdarzał się weteran, który nie mógł się pochwalić kilkoma stop-
niami powyżej aktualnej rangi, a większość z dowódców regimentów okresu wojny
oraz pułkowników w powojennej armii regularnej mogła być tytułowana generała-
mi. Jednocześnie duża część dowódców kompanii, czyli kapitanów według powo-
jennej regularnej rangi, posiadała tytularny stopień pułkownika, a niekiedy nawet
generała – szerzej zob.: J. L. Rhoades, Scapegoat General. The Story of Major General
Benjamin Huger, C.S.A., Hamden 1985, s. 134; T. J. Reese, Sykes’ Regular Infantry Di-
vision, 1861–1864. A History of Regular United States Infantry Operations in the Civil
War’s Eastern Theatre, Jefferson 1990, s. 7; H. E. Davies, Ten Days on the Plains, Dal-
las 1985, s. 145; R. M. Utley, Frontier Regulars. The United States Army and the Indi-
an 1866–1891, New York 1973, s. 38.
80
E. G. Longacre, General John Buford, Conshohocken 1995, s. 16 i passim; E. J. War-
ner, Generals in Blue. Lives of the Union Commanders, Baton Rouge 1999, s. 52–53.
w czasie działań wojennych nad rzeką Rappahannock, nabawił się

tyfusu, co w połączeniu z jego dawnymi ranami doprowadziło do
śmierci. Na łożu śmierci otrzymał awans na generała majora armii
ochotniczej81.
GEORGE ARMSTRONG CUSTER (5 grudnia 1839 r.–

–25 czerwca 1876 r.). Urodził się w New Rum-
ley (Ohio). W 1857 r. wstąpił do Wojskowej
Akademii Stanów Zjednoczonych w West Po-
int, jako członek słynnej klasy z 1861 r., która
prosto z uczelni udała się na pole bitwy82.
Łącząc służbę w kawalerii z karierą oficera
sztabowego, swoją brawurą i ekstrawagancją
Custer bardzo szybko zwrócił na siebie uwa-
gę przełożonych. Już wtedy był znany ze swo-
ich długich blond włosów oraz nieregulami-
nowego umundurowania. W 1863 r. został jednym z trzech młodych
oficerów, którzy w zaskakujący sposób zostali awansowani bezpo-
średnio ze stopnia kapitana na generała brygady w armii ochotni-
czej83. Bardzo szybko potwierdził też swoje umiejętności dowódcy
kawalerii, skutecznie uniemożliwiając w czasie walk pod Gettysbur-
giem, 3 lipca 1863 r., kawalerzystom Jeba Stuarta przedarcie się na
tyły pozycji armii federalnej. Ostatnie dwa lata wojny służył w Wir-
ginii, tocząc zacięte walki z coraz słabszą kawalerią Armii Północnej
Wirginii generała Roberta Edwarda Lee84.
Po wojnie Custer kontynuował służbę w armii regularnej jako
podpułkownik słynnego 7 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczo-
nych. Zyskał sławę jako skuteczny pogromca Indian, narażając się
jednocześnie na krytykę, zwłaszcza za atak na wioskę indiańską nad
Washita w 1868 r. Zginął, jak na prawdziwego kawalerzystę przysta-
81
E. G. Longacre, General John Buford..., s. 70 i passim; G. W. Cullum, Biograph-
ical Register of the Officers and Graduates of the U. S. Military Academy at West Point,
vol. 2, Boston 1891, s. 353–355; E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 53.
82
G. W. Cullum, op. cit., s. 837; E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 108–109.
83
Dwoma pozostałymi byli Wesley Merritt i Elon John Farnsworth.
84
G. Swoboda, Little Big Horn, Warszawa 1998, s. 59–62; G. Swoboda, Gettys-
burg 1863, Warszawa 1999, s. 92.
ło, w walce z przeważającymi siłami Siuksów, w bitwie nad Little Big

Horn, stoczonej 25 czerwca 1876 r.85
BENJAMIN HENRY GRIERSON (8 lipca 1826 r.–

–1 września 1911 r.). Urodził się w Pittsbur-
gu (Pensylwania). Z zawodu był nauczycielem
muzyki, a jego jedynym przedwojennym kon-
taktem z wojskiem była służba jako trębacz
w regimencie kawalerii milicji Ohio86.
Po rozpoczęciu wojny secesyjnej służył
w różnych regimentach kawalerii, początko-
wo głównie na terenie stanu Tennessee. Rok
1863 był przełomowy w jego wojskowej ka-
rierze. Dnia 17 kwietnia z La Grange (Tennessee) wyruszył bowiem
na liczący ponad sześćset mil rajd przez terytorium wroga. Dnia
2 maja dotarł do Baton Rouge (Luizjana). W tym czasie toczono gwał-
towne walki z siłami konfederackimi, siejąc jednocześnie zniszcze-
nie na zapleczu wroga. Zagon ten spełnił swój podstawowy cel, gdyż
odciągnął znaczące siły nieprzyjaciela od głównych działań wojsk
Unii przeciwko twierdzy Vicksburg. Za swoje zasługi 3 czerwca zo-
stał mianowany tytularnym generałem brygady. Do końca wojny był
zaangażowany w organizowanie i dowodzenie równie skutecznymi
rajdami na terenie stanów Tennessee i Missisipi87.
Po wojnie Grierson wybrał karierę wojskową, służąc w wielu kam-
paniach przeciwko Indianom, początkowo jako dowódca murzyń-
skiego 10 Regimentu Kawalerii. Po długiej i wybitnej służbie 8 lipca
1890 r. odszedł w stan spoczynku, po tym jak 5 kwietnia tego same-
go roku został awansowany na generała brygady. Umarł w Omena,
Michigan88.
HUGH JUDSON KILPATRICK (14 stycznia 1836 r.–4 grudnia 1881 r.). Był to
jeden z najbardziej kontrowersyjnych dowódców kawalerii w woj-
85
R. Kirshner, The Class of 1861. Custer, Ames and Their Classmates After West
Point, Carbondale 1999, s. 111–116; G. Swoboda, Little Big Horn…, s. 62–66.
86
W. H. Leckie, Unlikely Warriors. General Benjamin H. Grierson and His Family,
Norman 1984, s. 7, 12, 17.
87
E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 189–190; A. G. Brackett, op. cit., s. 289–298.
88
R. M. Utley, op. cit., s. 28; W. H. Leckie, op. cit., s. 143 i passim; E. J. Warner,
Generals in Blue…, s. 190.
nie secesyjnej, który w pełni zasłużył na swój

przydomek „zabójcy kawalerii” (Kill Caval-
ry). Urodził się Deckertown (New Jersey).
Absolwent słynnej klasy z 1861 r. w West
Point89.
Początkowo służąc w piechocie, był
pierwszym oficerem armii regularnej rannym
w wojnie domowej. Ranę odniósł bowiem
pod Big Bethel już 10 kwietnia 1861 r. Od
września tego roku służył jako oficer kawa-
lerii, a 14 czerwca 1863 r. został mianowa-
ny tytularnym generałem brygady ochotni-
ków. Brał udział praktycznie we wszystkich ważniejszych operacjach
kawalerii na froncie wschodnim. Nie zawsze okazywał się rozsąd-
nym dowódcą, czego dowodem może być choćby bitwa pod Gettys-
burgiem, w trakcie której 3 lipca 1863 r. rozkazał generałowi Elono-
wi Johnowi Farnsworthowi przeprowadzić nieudaną szarżę w bardzo
niekorzystnym dla kawalerii terenie.
W lutym 1864 r. dowodził kontrowersyjnym rajdem na Rich-
mond, którego celem miało być oswobodzenie przebywających w sto-
licy Konfederacji jeńców Unii i zabicie prezydenta i członków rzą-
du Południa. Istnienie tego ostatniego celu operacji nigdy nie zostało
w pełni potwierdzone źródłowo. Od kwietnia 1864 r. służył pod roz-
kazami generała majora Williama Tecumseha Shermana na froncie
zachodnim. W czasie „marszu ku morzu” i „marszu przez Karoli-
ny” został wyznaczony na dowódcę kawalerii. Sherman, wyjaśniając
swój wybór, miał rzekomo stwierdzić: „Wiem, że Kilpatrick jest cho-
lernym głupkiem, ale właśnie tego typu człowieka potrzebuję do do-
wodzenia moją kawalerią w tej ekspedycji”. Dnia 19 czerwca 1865 r.
mianowano go tytularnym generałem majorem ochotników90.
Po wojnie zrezygnował ze swojego stopnia w armii regularnej
i podjął mało udane próby zrobienia kariery w polityce. Był dwu-
krotnie mianowany na posła Stanów Zjednoczonych w Chile – w la-
89
S. J. Martin, Kill-Cavalry. The Life of Union General Hugh Judson Kilpatrick,
Mechanicsburg 2000, s. 15–20.
90
G. Swoboda, Gettysburg 1863…, s. 79; S. J. Martin, Kill-Cavalry…, s. 21 i pas-
sim; G. W. Cullum, op. cit., s. 784–789; Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4...,
s. 95–96; One of Custer’s Wolverines. The Civil War Letters of Brevet Brigadier General
James H. Kidd, 6th Michigan Cavalry, pod red. E. J. Wittenberg, Kent 2000, s. 75.
tach 1865–1868 i ponownie od 1881 r. Umarł na placówce dyploma-

tycznej w Santiago91.
ALFRED PLEASONTON (7 lipca 1824 r.–17 lu-

tego 1897 r.). Urodził się w Waszyngtonie.
W 1846 r. ukończył West Point. Służył w woj-
nie meksykańskiej, na pograniczu indiańskim
i walczył na Florydzie przeciwko Seminolom.
W momencie wybuchu wojny był kapitanem
w 2 Regimencie Dragonów Stanów Zjedno-
czonych92.
W czasie wojny secesyjnej pełnił służbę
w kawalerii. Dnia 18 lipca 1862 r. został mia-
nowany tytularnym generałem brygady ochot-
ników, a 22 czerwca 1863 r. tytularnym gene-
rałem majorem ochotników. W czerwcu tego
roku objął dowodzenie Korpusem Kawalerii Armii Potomaku, po-
zostając na tym stanowisku do marca 1864 r., kiedy to przeniesiono
go do Departamentu Missouri. W październiku umiejętnie kierował
działaniami przeciwko rajdowi Price’a w Missouri93.
Po wojnie powrócił do swojego regularnego stopnia, czyli ma-
jora, i rozpoczął służbę w 2 Regimencie Kawalerii. Warto też tutaj
podkreślić, że odmówił przyjęcia stopnia podpułkownika w zamian
za przejście w szeregi 20 Regimentu Piechoty. Zapewne był to efekt
tego, że wolał służbę w kawalerii. Nie mogąc uzyskać wyższego stop-
nia w swej macierzystej broni, zrezygnował ze służby w armii Stanów
Zjednoczonych. Zajmował mniej istotne posady rządowe. Umarł
w Waszyngtonie94.
PHILIP HENRY SHERIDAN (6 marca 1831 r.–5 sierpnia 1888 r.). Był to je-
den z trzech generałów Unii, którzy zdobyli największą sławę podczas
wojny secesyjnej. Urodził się w Albany (Nowy Jork). W 1853 r. ukoń-
czył West Point, rozpoczynając służbę w piechocie. W chwili wybu-
91
S. J. Martin, Kill-Cavalry…, s. 233–262.
92
E. G. Longacre, Alfred Pleasonton, „The Knight of Romance”, „Civil War Times
Illustrated” 1974, vol. 13, no. 8, s. 13; E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 373.
93
E. G. Longacre, Alfred Pleasonton…, s. 13–22; G. W. Cullum, op. cit., s. 196–
–197.
94
E. G. Longacre, Alfred Pleasonton…, s. 22.
chu wojny nadal był zaledwie podporuczni-

kiem95.
Od wybuchu wojny domowej do połowy
1862 r. służył w kwatermistrzostwie. Służbę
liniową rozpoczął 25 maja tego roku, kiedy
został mianowany pułkownikiem 2 Ochotni-
czego Regimentu Kawalerii Michigan. Dowo-
dząc zarówno piechotą, jak i kawalerią, brał
udział w najważniejszych bitwach na froncie
zachodnim, a mianowicie pod Perryville sto-
czoną 7–8 października 1862 r., pod Murfre-
esboro, która trwała od 31 grudnia 1862 r. do 3 stycznia 1863 r., oraz
pod Chickamauga, stoczonej 19 i 20 września tego roku.
Największą sławę przyniosło mu jednak zdobycie 22 września
1863 r. Missionary Ridge w czasie bitwy pod Chattanoogą. Awanso-
wany na tytularnego generała brygady ochotników 13 września 1862 r.,
już 16 marca 1863 r. został tytularnym generałem majorem. Swoimi
dokonaniami przyciągnął uwagę Granta, który zabrał go ze sobą na
front wschodni. Powierzył mu tam zadanie przygotowania całej ka-
walerii Armii Potomaku do wiosennej kampanii w 1864 r. Dowodząc
około 10 000 żołnierzy, rozpoczął swoje zmagania ze znacznie słab-
szą kawalerią Armii Północnej Wirginii. W bitwie pod Yellow Tavern
stoczonej 11 maja 1864 r. zginął dowódca konfederackiej kawalerii
Jeb Stuart. Jednak w kolejnych bitwach dowodzeni przez Sheridana
federalni nie odnosili już tak spektakularnych sukcesów.
W drugiej połowie 1864 r. jego jazda została wysłana do doliny
Shenandoah, na zaplecze armii generała Lee, dokonując tam dzieła
zniszczenia poprzez stosowanie taktyki spalonej ziemi. Pod jego nie-
obecność Armia Shenandoah została praktycznie rozbita w czasie bi-
twy nad Cedar Creek, która odbyła się 19 października 1864 r. Sheri-
dan, pokonując około 20 mil, dotarł na pole bitwy i zamienił pewną
klęskę w całkowite zwycięstwo. „Rajd Sheridana”, jak nazywano ten
wyczyn, przyniósł mu stopień generała majora w armii regularnej
nadany mu 14 listopada tego roku. Po zniszczeniu doliny Shenan-
doah powrócił na czas pod Petersburg, aby odegrać kluczową rolę
95
P. H. Sheridan, Personal Memoirs of P. H. Sheridan, General United States Army,
New York 1992, s. 1–65.
w czasie pościgu za rozbitą Armią Północnej Wirginii, aż do jej kapi-

tulacji pod Appomattox, złożonej 9 kwietnia 1865 r.96
Po wojnie znacząco przyczynił się do rezygnacji Napoleona III
z popierania cesarza Maksymiliana w Meksyku. Sprawował różne
wyższe dowództwa w armii regularnej, dając się poznać jako zwo-
lennik zdecydowanej polityki wobec wrogich plemion indiańskich.
To właśnie jemu przypisywano słynne powiedzenie: „Jedyni dobrzy
Indianie, jakich znam, to martwi Indianie”. W 1869 r. został awan-
sowany na generała porucznika. Był obserwatorem w czasie wojny
francusko-pruskiej. W 1884 r., po tym jak William Tecumseh Sher-
man przeszedł w stan spoczynku, objął naczelne dowództwo nad
armią amerykańską, a 1 czerwca 1888 r. został awansowany do
pełnego stopnia generalskiego (general). Umarł w Nonquitt (Massa-
chusetts)97.
GEORGE STONEMAN (22 sierpnia 1822 r.–5 wrze-

śnia 1894 r.). Urodził się w Busti (Nowy Jork).
W 1846 r. ukończył West Point, co spowodo-
wało, że zdążył wziąć udział w wojnie z Meksy-
kiem, służąc w Mormon Battalion, czyli w od-
dziale zwerbowanym wśród mormonów. Po
wojnie meksykańskiej był oficerem 2 Regimen-
tu Dragonów Stanów Zjednoczonych. W mo-
mencie wybuchu wojny secesyjnej był kapita-
nem98.
Początkowo służył w sztabie generała ma-
jora George’a Brintona McClellana. Kiedy jed-
nak ten objął dowodzenie Armią Potomaku, Stoneman przejął do-
wodzenie jej kawalerią. Dnia 16 marca 1863 r. awansowano go na
tytularnego generała brygady w armii ochotniczej. W czasie bitwy
pod Chancellorsville stoczonej w dniach od 1 do 4 maja 1863 r. do-
wodził rajdem, który miał zdezorganizować zaplecze Armii Północ-
nej Wirginii. Operacja ta zakończyła się umiarkowanym sukcesem,
96
Ibidem, s. 66 i n.; J. M. McPherson, Drawn with the sword. Reflections on the
American Civil War, New York 1996, s. 83–84.
97
A. Rolle, The Lost Cause. The Confederate Exodus to Mexico, Norman 1992,
s. 55; G. Swoboda, Little Big Horn…, s. 9; R. M. Utley, op. cit., s. 34–38; H. E. Da-
vies, op. cit., s. 4, 14.
98
E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 481; G. W. Cullum, op. cit., s. 280–281.
mając jednak negatywny wpływ na przebieg działań Armii Potoma-

ku. W kluczowym bowiem momencie, mianowicie gdy rozpoczyna-
ła działania przeciwko żołnierzom generała Lee, była ona pozbawio-
na „oczu i uszu armii”.
Po tej operacji Stoneman został przeniesiony do Waszyngtonu,
gdzie objął kierowanie Biurem do spraw Kawalerii. Podczas kam-
panii Williama Tecumseha Shermana przeciwko Atlancie dowodził
Korpusem Kawalerii w Armii Ohio i 31 lipca 1864 r. został wzięty
do niewoli podczas nieudanego rajdu, mającego na celu uwolnienie
jeńców federalnych z obozu w Andersonville (Georgia). Uwolniony
w ramach wymiany jeńców w październiku prowadził bardziej uda-
ne działania kawaleryjskie w Wirginii, Tennessee i w Północnej Karo-
linie, współdziałając z operującą wtenczas w Karolinach armią Wil-
liama Tecumseha Shermana99.
Po wojnie pozostał w armii regularnej. Jako pułkownik 21 Regi-
mentu Piechoty Stanów Zjednoczonych dowodził Departamentem
Arizony. W 1871 r. odszedł w stan spoczynku. Zamieszkał w swo-
jej posiadłości w Kalifornii, leżącej w granicach dzisiejszego miasta
San Marino. Pracował między innymi jako komisarz do spraw ko-
lei w Kalifornii. W 1882 r. został wybrany gubernatorem tego stanu.
Sprawując ten urząd przez jedną, czteroletnią kadencję, został uzna-
ny za jednego z najbardziej wyróżniających się
i zasłużonych gubernatorów Kalifornii w XIX w.
Umarł w Buffalo (Nowy Jork)100.
JAMES HARRISON WILSON (2 września 1837 r.–

–23 lutego 1925 r.). Był to zapewne najbardziej
utalentowany z „chłopięcych generałów” (boy ge-
nerals). Urodził się na farmie koło Shawneetown
(Illinois). Ukończył Akademię Wojskową Stanów
Zjednoczonych w West Point w 1860 r. Przed
wojną służył w wojskach inżynieryjnych101.
99
Dictionary of American Biography (dalej cyt. DAB), vol. 9, part 2, New York
1965, s. 93; G. W. Cullum, op. cit., s. 281–282.
100
E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 482; Biographical Directory of the Gover-
nors of the United States 1789–1978, vol. 1, pod red. R. Sobel, J. Raimo, Westport
1978, s. 111–112.
101
E. G. Longacre, Grant’s Cavalryman. The Life and Wars of General James H. Wil-
son, Mechanicsburg 2000, s. 25–39; F. C. Kajencki, op. cit., s. 187.
Początkowo w czasie wojny secesyjnej był inżynierem, a w 1862 r.,

w czasie kampanii w Maryland, był adiutantem generała majora
McClellana. Jego kariera wojskowa poczęła się rozwijać, kiedy pod
koniec 1862 r. dołączył do sztabu generała majora Ulyssesa Simp-
sona Granta. Tam też 30 października 1863 r. został mianowany ty-
tularnym generałem brygady w armii ochotniczej. Dnia 17 lutego
1864 r. przejął kierowanie Biurem do spraw Kawalerii w Waszyng-
tonie, zdobywając uznanie za swoje nieprzeciętne umiejętności ad-
ministracyjne i organizacyjne.
W czasie kampanii 1864 r. na froncie wschodnim dowodził jed-
ną z dywizji w Korpusie Kawalerii Sheridana. Wykazał, że jest nie
tylko zdolnym organizatorem, ale również utalentowanym dowód-
cą liniowym. W październiku tego roku oddelegowano go na za-
chód, aby przygotował kawalerię Shermana do „marszu ku mo-
rzu”. Resztę jazdy Unii operującą na zachodnim teatrze działań
wojennych zorganizował w liczący około 17 000 żołnierzy korpus,
z którym uczestniczył w zwycięskich walkach z konfederacką Ar-
mią Tennessee w bitwach pod Franklin 30 listopada i pod Nashville
15 i 16 grudnia 1864 r.
Wiosną następnego roku, wyruszając z Gravelly Springs (Alaba-
ma), 22 marca poprowadził największy w historii wojny secesyj-
nej zagon kawaleryjski, docierając 20 kwietnia do Macon w Geor-
gii. Odniósł całkowity sukces i osiągnął wszystkie założone cele.
W uznaniu tych zasług 21 czerwca 1865 r. został mianowany tytu-
larnym generałem majorem armii ochotniczej.
Po wojnie pozostał w armii regularnej w stopniu rzeczywiste-
go podpułkownika 35 Regimentu Piechoty Stanów Zjednoczonych.
Jednak jako oficer wydzielony pełnił służbę w korpusie inżynier-
skim. W 1870 r. zwolniono go ze służby na jego własne życzenie.
W cywilu zaangażował się w budowę kilku linii kolejowych.
Podczas wojny z Hiszpanią w 1898 r. ponownie przywdział mundur
generała majora armii ochotniczej. Był również jednym z amery-
kańskich dowódców w czasie ekspedycji przeciwko powstaniu bok-
serów w Chinach. W 1901 r. został umieszczony na liście oficerów
w stanie spoczynku w stopniu generała brygady armii regularnej.
W 1902 r. reprezentował prezydenta Stanów Zjednoczonych
Theodore’a Roosevelta w czasie koronacji Edwarda VII na króla An-
glii. Kiedy wybuchła I wojna światowa, złożył petycję o przywró-
cenie go do aktywnej służby, która jednak ze względu na jego wiek
nie została pozytywnie rozpatrzona. Umarł w swojej posiadłości

w Wilmington (Delaware)102.
Oprócz wymienionych powyżej dowódców kawalerii federalnej
warto wspomnieć jeszcze kilku innych ofice-
rów, których kariery wojskowe miały ścisły
związek z wojną secesyjną.
WILLIAM WOODS AVERELL (5 listopada 1832 r.–

–3 lutego 1900 r.). W czasie wojny służył w ka-
walerii Armii Potomaku, 26 września 1862 r.
awansując do stopnia tytularnego genera-
ła brygady ochotników. Dowodził 2 Dywizją
Kawalerii w bitwie pod Kelly’s Ford stoczo-
nej 17 marca 1863 r. Było to pierwsze zdecy-
dowane zwycięstwo kawalerii federalnej nad
konfederacką, starcie, o którym mówi się, że
„stworzyło” kawalerię Unii103.
PHILIP ST. GEORGE COOKE (13 czerwca 1809 r.–

–20 marca 1895 r.). Jego pochodząca z Po-
łudnia rodzina w 1861 r. „podążyła za sta-
nem”. Stąd też jego syn John Rogers Cooke
oraz zięć James Ewell Brown Stuart byli ge-
nerałami w armii Konfederacji. Od 12 listo-
pada 1861 r. był generałem brygady w armii
regularnej. Na początku wojny dowodził ka-
walerią na froncie wschodnim, między inny-
mi jako dowódca dywizji kawalerii w kampa-
nii półwyspowej104.
ULRIC DAHLGREN (3 kwietnia 1842 r.–2 marca

1864 r.). Najbardziej znany był on z uczestnic-
twa, wówczas jeszcze jako pułkownik wojsk
Unii, w nieudanym rajdzie na Richmond,
przeprowadzonym w 1864 r., którego celem
102
K. E. Hendrickson, Jr., The Spanish-American War, Westport 2003, s. 40; E. G. Lon-
gacre, Grant’s Cavalryman…, s. 224 i n.
103
E. J. Warner, Generals in Blue…, s. 12–13.
104
DAB, vol. 2, part 2, New York 1964, s. 389.
było uwolnienie przetrzymywanych tam jeńców. Zmarł w czasie ope-

racji, a przy jego ciele znaleziono dokumenty informujące o zamia-
rze dokonania zamachu na prezydenta Konfederacji i członków jego
gabinetu. Jednak ich autentyczność nie została nigdy potwierdzona.
Mimo to informacja ta wywołała powszechne oburzenie na Południu
i mogła pośrednio wpłynąć na decyzję Johna Wilkesa Bootha o do-
konaniu zamachu na prezydenta Abrahama Lincolna105.
ELON JOHN FARNSWORTH (30 lipca 1837 r.–

–3 lipca 1863 r.). Od początku wojny peł-
nił służbę w kawalerii walczącej na fron-
cie wschodnim. Dnia 29 czerwca 1863 r., ze
względu na swoje zasługi, został awansowa-
ny ze stopnia kapitana od razu na tytularnego
generała brygady ochotników. Zginął trzecie-
go dnia bitwy pod Gettysburgiem, kiedy jego
dowódca, generał Kilpatrick, 3 lipca 1863 r.
rozkazał mu przeprowadzić szarżę w terenie
całkowicie nieodpowiednim dla działań kawa-
lerii i bronionym przez okopaną piechotę106.
DAVID MCMURTRIE GREGG (10 kwietnia 1833 r.–

–7 sierpnia 1916 r.). Był to kompetentny
i zdolny dowódca kawalerii federalnej. Dnia
29 listopada 1862 r. został mianowany tytu-
larnym generałem brygady ochotników. Naj-
bardziej znany z umiejętnego dowodzenia
w walce z kawalerią Jeba Stuarta w czasie bi-
twy pod Gettysburgiem, a mianowicie 3 lip-
ca 1863 r.107
WESLEY MERRITT (16 czerwca 1834 r.–3 grud-

nia 1910 r.). Podczas wojny secesyjnej słu-
żył w kawalerii Armii Potomaku, będąc utalentowanym i cenionym
oficerem. Miał wybitne osiągnięcia bojowe, co spowodowało, że 29
105
S. J. Martin, Kill-Cavalry…, s. 150 i passim.
106
107
Ibidem, s. 187–188; W. Brooke-Rawle, Gregg’s Cavalry Fight at Gettysburg,
Philadelphia 1884, s. 9–29; D. M. Gregg, op. cit., s. 3.
czerwca 1863 r. bezpośrednio ze stopnia kapi-

tana awansował na tytularnego generała bryga-
dy, a 1 kwietnia 1865 r. na tytularnego generała
majora ochotników. W czasie kampanii Appo-
mattox był drugim pod względem ważności do-
wódcą kawalerii federalnej108.
ALFRED THOMAS ARCHIMEDES TORBERT (1 lipca

1833 r.–29 sierpnia 1880 r.). Przez pierwsze trzy
lata wojny dowodził formacjami piechoty, 29 li-
stopada 1862 r. został awansowany na tytular-
nego generała brygady ochotników. Natomiast
przez ostatnie dwa lata dowodził dywizją kawa-
lerii, służąc pod rozkazami generała majora Phi-
lipa H. Sheridana109.
5.2. Kawaleria Konfederacji
TURNER ASHBY (23 października 1828 r.–6 czer-

wca 1862 r.). Nazywany był „Czarnym Ryce-
rzem Konfederacji” (Black Knight of the Confe-
deracy). Urodził się w posiadłości „Rose Bank”
w pobliżu Markham (Wirginia). Przed wojną
zajmował się handlem i prowadził plantację
bawełny. Zaniepokojony wydarzeniami zwią-
zanymi z rajdem abolicjonistów Johna Browna
w 1859 r., zwerbował oddział konny, pełniąc
wraz z nim służbę pikietową nad brzegami rze-
ki Potomak aż do stycznia 1860 r.110
108
D. E. Alberts, Brandy Station to Manila Bay. A Biography of General Wesley
Merritt, Austin 1981, s. 2, 15 i passim; K. E. Hendrickson, Jr., op. cit., s. 99–100.
109
110
DAB, vol. 1, part 1, New York 1964, s. 384; T. A. Ashby, Life of Turner Ash-
by, New York 1914, s. 31–57.
Był przeciwnikiem secesji, ale kiedy Wirginia przyłączyła się do

Konfederacji, ponownie zgłosił się ze swoim oddziałem na służbę.
Działał głównie w dolinie Shenandoah, gdzie zasłużył się jako sku-
teczny dowódca kawalerii w Armii Shenandoah dowodzonej przez
generała majora Thomasa Jonathana „Stonewall” Jacksona. Dnia 27
maja 1862 r. został awansowany na generała brygady. Był zwolenni-
kiem szybkich i zdecydowanych akcji kawalerii oraz znany z szaleń-
czych szarż, w czasie których zawsze był na czele swoich żołnierzy.
Zginął śmiercią kawalerzysty w czasie potyczki pod Harrisonburgiem
(Wirginia) 6 czerwca 1862 r.111
NATHAN BEDFORD FORREST (13 lipca 1821 r.–

–29 października 1877 r.). Ten legendarny
konfederacki dowódca kawalerii urodził się
w Bedford County (Tennessee). Przed wojną
secesyjną był plantatorem i handlarzem nie-
wolników. Zaciągając się jako szeregowiec do
7 Regimentu Kawalerii Tennessee w 1861 r.,
nie miał praktycznie żadnego przygotowania
wojskowego112.
Pierwszym przyczynkiem do jego póź-
niejszej sławy było przebicie się dowodzone-
go przez niego oddziału jazdy przez linię wro-
ga w przeddzień kapitulacji Fortu Donelson w 1862 r. Terenem jego
aktywności był zachodni teatr działań wojennych. Specjalizował się
w organizowaniu brawurowych rajdów, atakując odizolowane pla-
cówki federalne oraz niszcząc linie komunikacyjne wroga.
Używając koni głównie jako szybkiego środka transportu, do
perfekcji dopracowywał szczegóły taktyczne, które praktycznie przez
cały okres wojny uczyniły go niepokonanym. Główne elementy
stosowanej przez niego taktyki polegały na szybkim przemieszcza-
niu się oddziału, walce w szyku pieszym, przeprowadzaniu zaska-
kujących ataków na ufortyfikowane placówki oraz na przeważające
siły w otwartym polu, a nawet przeciwko kanonierkom rzecznym.
111
C. L. Dufour, Nine Men in Gray, New York 1963, s. 44–46; E. J. Warner, Gen-
erals in Gray. Lives of the Confederate Commanders, Baton Rouge 1988, s. 13–14;
T. A. Ashby, op. cit., s. 57 i passim.
112
B. S. Wills, A Battle From the Start. The Life of Nathan Bedford Forrest, New
York 1992, s. 7–8, 26 i passim.
W uznaniu za swoje wyczyny 28 lutego 1865 r. został awansowany

na generała porucznika. Uległ dopiero przeważającym siłom generała
Jamesa Harrisona Wilsona w bitwie pod Selmą (Alabama) w kwiet-
niu 1865 r.113
Po wojnie podjął działania w celu odzyskania utraconego mająt-
ku i ponownie został plantatorem, a nawet jako dyrektor linii kolejo-
wej Selma, Marion & Memphis Railroad próbował sił w biznesie. Za-
angażował się też na kilka lat w działalność Ku-Klux-Klanu, zostając
jego pierwszym przywódcą, czyli Wielkim Czarodziejem (Grand Wi-
zard). Jednak słabe zdrowie, zniszczone na dodatek przez trudy wo-
jenne, zmusiło go wkrótce do zaniechania aktywnego życia. Zmarł
29 października 1877 r. w Memphis (Tennessee)114.
WADE HAMPTON (28 marca 1818 r.–11 kwiet-

nia 1902 r.). Był to potomek jednej z najbar-
dziej zasłużonych rodzin na Południu. Uro-
dził się w Charleston (Karolina Południowa).
W 1836 r. ukończył South Carolina College.
W latach 1852–1861 zasiadał w obu izbach
legislatury swojego rodzinnego stanu. Przed
wojną był uznawany za największego i naj-
bogatszego właściciela ziemskiego na Połu-
dniu115.
Po wybuchu wojny zorganizował i wyposażył na swój koszt od-
dział Hampton Legion, złożony z kawalerii, piechoty i artylerii,
z którym uczestniczył w pierwszej bitwie nad Bull Run stoczonej
21 lipca 1861 r., kiedy został ranny. Dowodził brygadą piechoty
w czasie kampanii półwyspowej. Dnia 23 maja 1862 r. awansowa-
no go na generała brygady. W lipcu przejął dowodzenie nad brygadą
w Korpusie Kawalerii Armii Północnej Wirginii, pozostając związany
z kawalerią już do końca wojny.
W latach 1862–1864 brał udział w większości operacji kawalerii
generała Stuarta. Awansował na generała majora 3 sierpnia 1863 r.
113
E. J. Warner, Generals in Gray…, s. 92–93; B. S. Wills, op. cit., s. 45 i passim.
114
J. C. Jay, General N. B. Forrest as a Railroad Builder in Alabama, „The Alabama
Historical Quarterly” 1962, vol. 24, no. 1, s. 16–30; B. S. Wills, op. cit., s. 319–378.
115
E. G. Longacre, Gentleman and Soldier. A Biography of Wade Hampton III,
Nashville 2003, s. 7–26; G. M. Sorrel, At the Right Hand of Longstreet. Recollections
of a Confederate Staff Officer, Jackson 1999, s. 261.
Po śmierci Stuarta przejął dowodzenie nad jego Korpusem Kawale-

rii. Chociaż środki i siły, jakimi dysponował do prowadzenia woj-
ny, były coraz bardziej ubogie, skutecznie odpierał ataki kawalerii fe-
deralnej na froncie pod Richmond aż do zimy 1864/1865. W styczniu
1865 r. został skierowany z częścią swoich sił do generała Josepha Eg-
glestona Johnstona, operującego na terenie stanów Karolina Południo-
wa i Karolina Północna. Tam też pozostał do końca wojny. Jeszcze
przed zakończeniem działań zbrojnych, mianowicie 15 lutego 1865 r.,
awansował na generała porucznika. Przed wojną nie posiadał żadnego
doświadczenia wojskowego. Był jednym z trzech oficerów, którzy nie
będąc zawodowymi wojskowymi, w armii Konfederacji osiągnęli sto-
pień generała porucznika116.
Po wojnie bezskutecznie próbował odbudować swoją rodzin-
ną fortunę. Zaangażował się w politykę, odgrywając kluczową rolę
w odzyskaniu władzy w Karolinie Południowej przez partię demo-
kratyczną. Wybrany gubernatorem tego stanu w 1876 r., sprawował
ten urząd do 1879 r., kiedy zrezygnował z tego stanowiska, aby za-
jąć miejsce w Senacie Stanów Zjednoczonych, gdzie zasiadał w latach
1879–1891. Następnie od 1893 do 1895 r. był komisarzem kolejo-
wym. Umarł w Columbia (Południowa Karolina)117.
FITZHUGH LEE (19 listopada 1835 r.–28 kwiet-

nia 1905 r.). Był bratankiem generała Ro-
berta Edwarda Lee. Urodził się w posiadło-
ści „Clermont” w Fairfax County (Wirginia).
Jak większość członków tej wybitnej rodziny
wojskowych, w 1856 r. ukończył West Point,
po czym służył w kawalerii, odnosząc ciężkie
rany w 1859 r. w potyczce z Indianami. Po po-
116
E. G. Longacre, Gentleman and Soldier…, s. 38–246.
117
E. L. Drago, Hurrah for Hampton! Black Red Shirts in South Carolina Dur-
ing Reconstruction, Fayetteville 1998, s. 4–59; W. S. Poole, Never Surrender. Confeder-
ate Memory and Conservatism in the South Carolina Upcountry, Athens 2004, s. 116
i passim; C. J. Holden, „Is Our Love for Wade Hampton Foolishness?” South Carolina
and the Lost Cause, [w:] The Myth of the Lost Cause and Civil War History, pod red.
G. W. Gallagher, A. T. Nolan, Bloomington 2000, s. 63–71; E. G. Longacre, Gentle-
man and Soldier…, s. 249–276.
wrocie do służby był asystentem instruktora taktyki w Akademii

Wojskowej118.
Po wybuchu wojny secesyjnej pełnił służbę w sztabie generała Jo-
sepha Egglestona Johnstona. Następnie rozpoczął swoją wybitną służ-
bę w kawalerii Armii Północnej Wirginii, początkowo jako podpuł-
kownik 1 Ochotniczego Regimentu Kawalerii Wirginii. Dnia 24 lipca
1862 r. został awansowany na generała brygady, a 3 sierpnia 1863 r.
na generała majora. Był faworytem generała Stuarta. Brał też czyn-
ny udział w większości najważniejszych operacji kawalerii Armii Pół-
nocnej Wirginii. Wyróżnił się zwłaszcza 8 maja 1864 r. w czasie walk
pod Spotsylvania Court House, gdzie jego błyskawiczna akcja zapew-
niła konfederatom utrzymanie tego strategicznego skrzyżowania. Po
tym, jak generał porucznik Wade Hampton został odwołany do Pół-
nocnej Karoliny, w styczniu 1865 r. objął dowództwo Korpusu Ka-
walerii Armii Północnej Wirginii, którym dowodził aż do jej kapitu-
lacji pod Appomattox119.
Po wojnie prowadził plantację w Stafford County (Wirginia). Wy-
brany gubernatorem Wirginii w 1885 r., pozostał na tym urzędzie
przez cztery lata. W 1893 r. podjął nieudaną próbę uzyskania nomi-
nacji partii demokratycznej jako kandydat do Senatu. Następnie w la-
tach 1896–1898 pełnił funkcję Generalnego Konsula Stanów Zjed-
noczonych w Hawanie na Kubie. Jego taktowne zachowanie w czasie
narastającego konfliktu z Hiszpanią przyniosło mu uznanie w kraju.
Ponownie przywdział mundur oficera armii Stanów Zjednoczo-
nych w czasie wojny 1898 r., podczas której służył jako generał ma-
jor armii ochotniczej. Odszedł w stan spoczynku w 1901 r. w stop-
niu generała brygady armii regularnej USA. Umarł w Waszyngtonie
(Dystrykt Kolumbii)120.
118
E. G. Longacre, Fitz Lee. A Military Biography of Major General Fitzhugh Lee,
C.S.A., Cambridge 2005, s. 3–28.
119
Ibidem, s. 30 i passim; T. E. Vineyard, Battles of the Civil War, Spencer 1914,
s. 121.
120
W. W. Holt, Jr., The Virginia Constitutional Convention of 1901–1902. A Re-
form Movement Which Lacked Substance, „The Virginia Magazine of History and Bi-
ography” 1968, vol. 76, s. 70; B. W. Winid, Santiago 1898, Warszawa 1995, s. 15–16,
69; P. C. Nagel, The Lees of Virginia. Seven Generations of an American Family, New
York 1990, s. 296; E. G. Longacre, Fitz Lee…, s. 189 i passim.
WILLIAM HENRY FITZHUGH LEE (31 maja 1837 r.–

–15 października 1891 r.). Był synem generała
Roberta Edwarda Lee, zwanym „Rooney”, aby
łatwiej odróżniać go od jego kuzyna generała
Fitzhugh Lee. Urodził się w Arlington (Wir-
ginia). Studiował na uniwersytecie w Harvar-
dzie, przerywając naukę w 1857 r., aby zgodnie
z tradycją rodziny Lee wstąpić do armii. Służył
do 1859 r. jako podporucznik w 6 Regimen-
cie Piechoty, po czym zrezygnował ze służby,
aby zająć się prowadzeniem swojej plantacji
„White House” w Wirginii121.
Po wybuchu wojny secesyjnej zaciągnął się do służby w armii
Konfederacji, zostając wkrótce pułkownikiem 9 Ochotniczego Re-
gimentu Kawalerii Wirginii. Dołączył do grona wybitnych oficerów
służących w korpusie kawalerii Armii Północnej Wirginii, chwaleb-
nie uczestnicząc w prawie wszystkich jej kampaniach. Dnia 15 wrze-
śnia 1862 r. został generałem brygady. Został ciężko ranny 9 czerwca
1863 r. w czasie bitwy pod Brandy Station. Podczas rekonwalescen-
cji trafił do niewoli. Został jednak wymieniony, choć dopiero w mar-
cu 1864 r. W tym okresie był w pewnym sensie zakładnikiem, gdyż
pojawiła się pogłoska, że konfederaci mogą zdecydować się na roz-
strzeliwanie przebywających w niewoli białych oficerów służących
w regimentach murzyńskich. Został mianowicie umieszczony na li-
ście oficerów konfederackich, których w ramach ewentualnego od-
wetu spotka ten sam los. Kolejny awans, na generała majora, otrzy-
mał 23 kwietnia 1864 r., będąc w tym czasie najmłodszym oficerem
w tym stopniu w całej armii Konfederacji.
Wyróżnił się w końcowych operacjach kawalerii Armii Północnej
Wirginii przeprowadzonych w 1864 i 1865 r., a w momencie kapitu-
lacji pod Appomattox był jednym z ważniejszych jej dowódców122.
Po wojnie powrócił do zarządzania swoją plantacją. Udzielał się
też w lokalnym życiu społeczno-politycznym, między innymi jako
przewodniczący Virginia Agricultural Society oraz senator stanowy.
W 1887 r. wybrano go do Kongresu Stanów Zjednoczonych, gdzie za-
121
M. B. Daughtry, Gray Cavalier. The Life and Wars of General W. H. F. „Rooney”
Lee, Cambridge 2002, s. 1 i passim.
122
E. J. Warner, Generals in Gray…, s. 184; M. B. Daughtry, op. cit., s. 51 i pas-
sim; G. Swoboda, Gettysburg 1863…, s. 75, 289.
siadał aż do swojej śmierci. Umarł na plantacji „Ravensworth” koło

Alexandrii (Wirginia)123.
JOHN HUNT MORGAN (1 czerwca 1825 r.–3 wrze-

śnia 1864 r.). Był to jeden z najbardziej legen-
darnych dowódców konfederackich. Uro-
dził się w Huntsville (Alabama). Przed wojną
próbował swych sił w handlu. Jako ochotnik
wziął udział w wojnie z Meksykiem124.
Przed wojną mieszkał w stanie Kentucky.
Kiedy wobec narastającego konfliktu okaza-
ło się, że nie uda się zachować jego neutralno-
ści, dołączył do sił generała Simona Bolivara
Bucknera i poparł sprawę Konfederacji. Dnia
11 grudnia 1862 r. został mianowany generałem brygady.
Zorganizował i przeprowadził wiele udanych rajdów w głąb tere-
nów opanowanych przez wojska Unii, docierając ze swoją kawalerią
do Tennessee, Kentucky, Indiany i Ohio. Wzięty do niewoli w czasie
rajdu do Ohio w 1863 r., wraz z innymi oficerami zdołał zbiec z obo-
zu i przedrzeć się na tereny zajęte przez Konfederację. Poległ jednak
podczas dalszych walk, kiedy to został zaskoczony na biwaku w cza-
sie rajdu do Tennessee i zabity przed domem, w którym kwaterował.
Jego śmierć była ciężkim ciosem dla armii Konfederacji125.
JOHN SINGLETON MOSBY (6 grudnia 1833 r.–30 maja 1916 r.). Był to
najsławniejszy ranger Konfederacji. Urodził się w Edgemont (Wirgi-
nia). Do wybuchu wojny praktykował prawo.
Na początku wojny służył pod rozkazami Jeba Stuarta, biorąc
udział między innymi w jego słynnym rajdzie naokoło Armii Potoma-
ku w czasie kampanii półwyspowej w 1862 r. Zdobył uznanie u swo-
jego dowódcy jako doskonały zwiadowca i zdolny oficer. Na początku
1863 r. uzyskał zezwolenie od swojego przełożonego na zorganizo-
wanie samodzielnego oddziału, tzw. partyzantów rangersów (parti-
123
M. B. Daughtry, op. cit., s. 274 i passim.
124
E. J. Warner, Generals in Gray..., s. 220.
125
DAB, vol. 4, part 1, New York 1962, s. 174–175; E. J. Warner, Generals in
Gray…, s. 220–221. Przykładowy przebieg operacji w postaci rajdu kawaleryjskiego
można prześledzić na przykładzie raportu generała Morgana z 1862 r. – zob.: Report
of the expedition into Kentucky – Southern History of the War, s. 489–494.
san rangers). Początkowo był to batalion, któ-

ry pod koniec wojny rozrósł się do rozmiarów
regimentu. Działając głównie w dolinie She-
nandoah i w Północnej Wirginii, niszczył on
linie komunikacyjne wroga, zmuszając go do
oddelegowania silnych oddziałów do ochrony
swych tyłów.
W nocy 8 marca 1863 r. wraz z 29 żoł-
nierzami przedarł się przez linie wroga, wje-
chał do Fairfax Court House, wziął do nie-
woli i uprowadził generała brygady Edwina
Henry’ego Stoughtona oraz 32 innych jeń-
ców, po czym bezpiecznie dotarł do swoich
126
linii . Jego wyczyny doprowadziły dowódców federalnych do takiej
frustracji, że zdecydowali się na krok rzadko w tym konflikcie sto-
sowany. Mianowicie rozstrzelali sześciu wziętych do niewoli żołnie-
rzy Mosby’ego. W ramach odwetu Mosby rozstrzelał siedmiu żołnie-
rzy Custera przebywających w jego rękach, dołączając do jednego
z ciał informację, że kolejnych jeńców będzie traktował z poszano-
waniem prawa wojennego, chyba że dowódcy federalni nadal będą je
łamać. Egzekucje zakończyły się, a sam Mosby pozostał nieuchwyt-
ny aż do końca wojny. Ostatecznie 21 kwietnia 1865 r. rozpuścił swój
oddział127.
Po wojnie powrócił do praktyki prawnej. Wkrótce zaprzyjaźnił
się z generałem U. S. Grantem, popierając jego kandydaturę na prezy-
denta Stanów Zjednoczonych w wyborach w 1868 i 1872 r., i wstą-
pił do partii republikańskiej. Tymi działaniami zasłużył sobie na
wrogość wielu Południowców, dla których popieranie republikanów
uchodziło za zdradę ideałów, o które walczyli w wojnie domowej.
Sprawował też kilka urzędów z nadania partii republikańskiej, w la-
tach 1878–1885 będąc między innymi konsulem Stanów Zjednoczo-
nych w Hongkongu. Napisał dwie książki o wojnie, a mianowicie
Mosby’s Reminiscences and Stuart’s Cavalry Campaigns128 oraz Lee –
126
Szerszy opis tej niecodziennej akcji zob. B. Nasworthy, op. cit. (przyp. red. A. S.).
127
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 3..., s. 148–151; W. Glazier, op. cit.,
s. 145–160.
128
Wydana w Bostonie w 1887 r.
Stuart’s Cavalry in the Gettysburg Campaign129. Zmarł w Waszyngto-

nie (Dystrykt Kolumbii)130.
JAMES EWELL BROWN STUART („JEB”) (6 lutego

1833 r.–12 maja 1864 r.). Według historiogra-
fii amerykańskiej był to jeden z najbardziej
znanych dowódców kawalerii w całej histo-
rii tej broni, a na pewno najlepszy w dziejach
tego oręża na ziemi amerykańskiej. Urodził
się na plantacji „Laurel Hill” w Patrick Coun-
ty (Wirginia). Uczęszczał do West Point, skoń-
czył akademię 1 lipca 1854 r. W okresie przed-
wojennym służył w kawalerii, zdobywając
cenne doświadczenie w czasie walk z wrogimi
plemionami indiańskimi oraz podczas niepo-
kojów w Kansas, które miały miejsce w latach
1855–1857. Jego teściem był Philip St. George Cooke, który w czasie
wojny secesyjnej służył w kawalerii federalnej. To właśnie on w 1862 r.
dowodził kawalerią Unii w czasie słynnego rajdu Stuarta naokoło Ar-
mii Potomaku. W październiku 1859 r. w czasie „powstania” Johna
Browna pełnił służbę jako adiutant Roberta Edwarda Lee131.
Swoją karierę w wojnie secesyjnej rozpoczął jako pułkownik
w 1 Regimencie Kawalerii Wirginii. Jego dokonania szybko przynio-
sły mu uznanie i szacunek przełożonych i już 24 września 1861 r. zo-
stał awansowany na generała brygady. Natomiast generałem majorem
został 25 lipca 1862 r.
Tuż przed „bitwą siedmiodniową”, którą stoczono pomiędzy
26 czerwca a 2 lipca 1862 r., rozpoczął swoją służbę w Armii Pół-
nocnej Wirginii generała Roberta Edwarda Lee. Zyskał całkowite za-
ufanie nowego dowódcy, stając się „oczyma i uszami” jego armii.
Dowodził Dywizją, a następnie Korpusem Kawalerii. Obdarzony nie-
zwykłą odwagą i umiejętnościami dowódczymi, stał się postrachem
dla kawalerii Unii i przez długi czas jej niezwyciężonym przeciwni-
129
Drukiem ukazała się w Nowym Jorku w 1908 r.
130
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 3..., s. 148–151; W. Glazier, op. cit.,
s. 145–160.
131
E. J. Warner, Generals in Gray..., s. 296; G. W. Cullum, op. cit., s. 583; DAB,
vol. 9, part 2, New York 1965, s. 170; One of Lee’s Best Men. The Civil War Letters of
General William Dorsey Pender, Chapel Hill 1999, s. 142.
kiem. Sprawdził się zarówno jako dowódca dużej formacji konnicy,

jak i dowódca piechoty. Udowodnił to, kiedy po zranieniu Thomasa
„Stonewalla” Jacksona 2 maja 1863 r. przejął dowodzenie nad jego
korpusem, kontynuując zwycięskie działania konfederatów w czasie
bitwy pod Chancellorsville. Zorganizował wiele odważnych i uda-
nych rajdów na tyły przeciwnika, dokonując znacznych zniszczeń
oraz, co ważniejsze, zdobywając wiele cennych informacji potrzeb-
nych dowództwu Armii Północnej Wirginii.
Mniej chwalebną rolę odegrał w czasie kampanii gettysburskiej
w 1863 r., kiedy to, zapewne ze względu na niesprecyzowane rozkazy
przełożonych, mianowicie generała Lee i generała Jamesa Longstre-
eta, podczas decydujących starć przebywał w rajdzie, biorąc udział
w walkach dopiero ostatniego dnia bitwy, czyli 3 lipca 1863 r.
Poza tym w 1864 r. trafił na godnego siebie przeciwnika w postaci
generała Philipa Henry’ego Sheridana, dowódcy kawalerii Armii Poto-
maku, i w czasie prób powstrzymania jego ofensywy 11 maja 1864 r.
w bitwie pod Yellow Tavern, na przedmieściach Richmond został
śmiertelnie ranny. Umarł dzień później w stolicy Konfederacji132.
JOSEPH „FIGHTING JOE” WHEELER (10 września

1836 r.–25 stycznia 1906 r.). Urodził się w Au-
gusta (Georgia). Absolwent West Point z 1859 r.
Należał do grupy młodych, dzielnych ofice-
rów, którzy zrobili zawrotną karierę w cza-
sie wojny secesyjnej. W jej trakcie awansował
bowiem od stopnia porucznika do stopnia ge-
nerała porucznika, który otrzymał 28 lutego
1865 r., w wieku zaledwie 28 lat! Obok Stu-
arta i Forresta był niewątpliwie jednym z naj-
zdolniejszych konfederackich dowódców ka-
walerii133.
Na początku wojny służył w artylerii, jak i w piechocie i dopiero
13 lipca 1862 r. został mianowany dowódcą kawalerii w Armii Mis-
sisipi. Od tego też czasu rozpoczęła się jego kariera dowódcy jazdy.
Biorąc ponoć udział w ponad tysiącu bitew i potyczek, podczas któ-
132
E. J. Warner, Generals in Gray..., s. 296–297; DAB, vol. 9, part 2, New York
1965, s. 170–172.
133
J. P. Dyer, op. cit., s. 17–18; Campaigns of Wheeler…, s. 1–3, 338–339; E. J. War-
ner, Generals in Gray…, s. 332–333; G. W. Cullum, op. cit., s. 730.
rych był trzykrotnie ranny i zabito pod nim 16 koni, w pełni zasłużył
na swój chwalebny przydomek „Walczącego Joe” (Fighting Joe).
Działał głównie na froncie zachodnim, między innymi w 1862 r.
biorąc udział w inwazji Braxtona Bragga na Kentucky, w bitwie pod
Murfreesboro stoczonej pomiędzy 31 grudnia 1862 r. a 3 stycznia
1863 r. oraz w kampanii Chattanooga w 1863 r.
W latach 1864 i 1865 wziął udział w próbach powstrzymania słyn-
nych „marszów” Williama Tecumseha Shermana, a mianowicie w „mar-
szu ku morzu” i w „marszu przez Karoliny”. Był jednak wówczas mniej
skuteczny. Dowodził też ostatnią szarżą kawalerii konfederackiej w cza-
sie bitwy pod Farmville (Wirginia), którą stoczono 7 kwietnia 1865 r.134
Po wojnie, po kilkunastu latach spokojnego życia jako kupiec,
prawnik i plantator bawełny, Wheeler ponownie stał się znany w ca-
łym kraju. W 1881 r. został bowiem wybrany do Kongresu Stanów
Zjednoczonych i pozostawał kongresmanem aż do 1900 r. Był jed-
nym z głównych i popularnych orędowników pojednania pomiędzy
Północą a Południem. Biorąc ten fakt pod uwagę, jak i jego sławę
wojenną, w czasie wojny z Hiszpanią w 1898 r. prezydent William
McKinley mianował go tytularnym generałem majorem ochotników.
W efekcie tego był jednym z czterech byłych generałów Konfedera-
cji, którzy zostali generałami w armii amerykańskiej w czasie wojny
hiszpańsko-amerykańskiej. Trzema pozostałymi byli natomiast Mat-
thew Calbraith Butler, Fitzhugh Lee i Thomas Lafayette Rosser.
W czasie jednej z potyczek z Hiszpanami, pod Las Guásimas
22 czerwca 1898 r., Wheeler, dowodząc dywizją kawalerii, po od-
niesieniu zwycięstwa miał rzekomo powiedzieć: „Pogoniliśmy tych
cholernych Jankesów!”. Słowa te, rozpowszechnione przez gazety
w kraju, zostały przyjęte z humorem i przyniosły mu jeszcze więk-
szy rozgłos. Był oceniany jako jeden z najbardziej kompetentnych
dowódców w konflikcie z Hiszpanią. Dlatego też 10 września 1900 r.
w stan spoczynku odszedł jako generał brygady w armii regularnej135.
134
Campaigns of Wheeler…, s. 8 i passim; E. J. Warner, Generals in Gray…, s. 333;
The National Encyclopaedia of American Biography, vol. 9, New York 1899, s. 19;
B. W. Winid, op. cit., s. 69.
135
E. J. Warner, Generals in Gray…, s. 333; A. Rolle, op. cit., s. 210; B. W. Winid,
op. cit., s. 99; K. E. Hendrickson, Jr., op. cit., s. 32–33, 37; S. J. Martin, Southern Hero.
Matthew Calbraith Butler. Confederate General, Hampton Red Shirt, and U. S. Senator,
Mechanicsburg 2001, s. 289; M. K. Bushong, D. M. Bushong, Fightin’ Tom Rosser,
C.S.A., Shippensburg 1983, s. 202.
Oprócz wymienionych powyżej dowódców kawalerii konfederac-

kiej z czasów wojny secesyjnej warto też wspomnieć kilku innych ofi-
cerów.
JOHN DANIEL IMBODEN (16 lutego 1823 r.–

–15 sierpnia 1895 r.). Oficer ten początkowo
służył jako dowódca baterii artylerii. Następ-
nie zorganizował oddział rangersów. Na ge-
nerała brygady awansowano go 28 stycznia
1863 r. W kwietniu i maju 1863 r. zorgani-
zował rajd do północno-zachodniej Wirginii,
dokonując znacznych zniszczeń linii kolejo-
wej Baltimore & Ohio Railroad oraz zdoby-
wając kilka tysięcy sztuk bydła i koni. Wyróż-
nił się też w czasie odwrotu Armii Północnej
Wirginii spod Gettysburga, skutecznie chro-
niąc tabory i transport rannych136.
ALBERT GALLATIN JENKINS (10 listopada 1830 r.–

–21 maja 1864 r.). Od początku wojny dowo-
dził kawalerią, organizując liczne udane raj-
dy kawaleryjskie, zwłaszcza na obszarach jego
rodzinnej Zachodniej Wirginii. Awansowany
5 sierpnia 1862 r. na generała brygady, został
ciężko ranny 9 maja 1864 r. w czasie bitwy
pod Cloyd’s Mountain (Wirginia) i wkrótce
zmarł w niewoli137.
WILLIAM EDMONDSON „ZRZĘDA” (GRUMBLE) JO-

NES (9 maja 1824 r.–5 czerwca 1864 r.). Do
1863 r. służył w kawalerii Stuarta, awansując
19 września 1862 r. na stopień generała bry-
gady. W 1864 r., mając do dyspozycji znacz-
nie słabsze siły, próbował bezskutecznie po-
wstrzymać ofensywę generała majora Davida
136
S. C. Tucker, Brigadier General John D. Imboden. Confederate Commander in the
Shenandoah, Lexington 2003, s. 1 i passim; G. Swoboda, Gettysburg 1863..., s. 81.
137
E. J. Warner, Generals in Gray..., s. 154–155.
Huntera w dolinie Shenandoah. Zginął w bitwie pod Piedmont (Wir-

ginia)138.
JOHN SAPPINGTON MARMADUKE (14 marca 1833 r.–

–28 grudnia 1887 r.). Był to jeden z dowód-
ców kawalerii na froncie zachodnim. Zorgani-
zował kilka udanych zagonów i rajdów kawale-
ryjskich, między innymi w 1863 r. do Missouri.
Na generała brygady awansowano go 15 listo-
pada 1862 r., a na generała majora 18 marca
1865 r. Był ostatnim oficerem awansowanym
na ten stopień w armii Konfederacji139.
JOHN PELHAM (7 września 1838 r.–17 marca

1863 r.). Był to jeden z najsłynniejszych arty-
lerzystów Konfederacji. Zrezygnował z West
Point na kilka tygodni przed ukończeniem
nauki, aby walczyć po stronie Południa. Zo-
stał dowódcą artylerii konnej Jeba Stuarta.
W latach 1861–1863 brał udział we wszyst-
kich bitwach i potyczkach Stuarta, okazując
się odważnym i bardzo uzdolnionym ofice-
rem. Wyróżnił się zwłaszcza w bitwie pod Fre-
dericksburgiem 13 grudnia 1862 r., kiedy to
jego bateria, znacznie wysunięta przed głów-
nymi siłami konfederackimi, przez kilka go-
dzin skutecznie osłaniała prawą flankę Armii
Północnej Wirginii. Dnia 17 marca 1863 r. zo-
stał śmiertelnie ranny w czasie bitwy pod Kel-
ly’s Ford140.
WILLIAM CLARKE QUANTRILL (31 lipca 1837 r.–

–6 czerwca 1865 r.). Był to najsłynniejszy,
138
W. Marvel, Burnside, Chapel Hill 1991, s. 303; E. J. Warner, Generals in Gray…,
s. 166–167.
139
J. C. Waugh, Sam Bell Maxey and the Confederate Indians, Abilene 1998, s. 58;
Biographical Directory of the Governors, vol. 2..., s. 854.
140
W. W. Hassler, Colonel John Pelham. Lee’s Boy Artillerist, Chapel Hill 1995,
s. 1 i passim.
a jednocześnie najbardziej kontrowersyjny partyzant Konfederacji.

Prowadził działania na pograniczu Missouri i Kansas, mając jedynie
bardzo luźne związki z armią Konfederacji, aczkolwiek posiadał sto-
pień kapitana w ramach sił rangersów. Dnia 21 sierpnia 1863 r. zdo-
był i splądrował Lawrence (Kansas), znany ośrodek abolicjonistów,
i wymordował wielu jego mieszkańców. Śmiertelnie ranny w czasie
jednej z potyczek, umarł w Louisville (Kentucky)141.
BEVERLY HOLCOMBE ROBERTSON (5 czerwca 1827 r.–

–12 listopada 1910 r.). Walczył na froncie
wschodnim, najpierw pod rozkazami Jack-
sona w dolinie Shenandoah, a następnie był
podwładnym Stuarta. Ostatecznie walczył
w Południowej Karolinie przeciwko oddzia-
łom Shermana. Na generała brygady awanso-
wano go 9 czerwca 1862 r. Był to zdolny do-
wódca kawalerii142.
THOMAS LAFAYETTE ROSSER (15 października

1836 r.–29 marca 1910 r.). Oficer ten był jed-
nym ze zdolniejszych dowódców kawalerii na
froncie wschodnim. Dnia 28 września 1863 r.
został awansowany na generała brygady, a na
generała majora 1 listopada 1864 r. W 1864 r.
przedwcześnie nazwano go „Zbawcą doliny
Shenandoah” (Saviour of the Shenandoah Val-
ley). Jednak zadanie wyzwolenia tego obsza-
ru nie powiodło się, głównie z powodu bra-
ku odpowiednich sił, zdolnych powstrzymać
wojska Unii od stosowania taktyki spalonej
ziemi w tym regionie. Odmawiając kapitulacji, przebił się przez woj-
ska Unii pod Appomattox, poddając się dopiero 2 maja 1865 r.143
141
Encyklopedia historii Stanów Zjednoczonych Ameryki. Dzieje polityczne (od
Deklaracji Niepodległości do współczesności), pod red. A. Bartnickiego, K. Michałka,
I. Rusinowej, Warszawa 1992, s. 265.
142
143
T. L. Rosser, Riding with Rosser, Shippensburg 1998, s. 1 i passim; M. K. Bu-
shong, D. M. Bushong, op. cit., s. 1 i passim.
JOSEPH ORVILLE SHELBY (12 grudnia 1830 r.–

–13 lutego 1897 r.). Dowodził kawalerią kon-
federacką walczącą na zachód od rzeki Missi-
sipi, dzieląc się sławą odważnego i zdolnego
dowódcy na froncie zachodnim jedynie z For-
restem. Na generała brygady awansowano go
15 grudnia 1863 r. Nie chcąc skapitulować,
przekroczył wraz ze swoim oddziałem grani-
cę z Meksykiem, planując kontynuację opo-
ru przy wsparciu albo cesarza Maksymiliana,
albo prezydenta Benita Juáreza144.
EARL VAN DORN (17 września 1820 r.–7 maja

1863 r.). Był to jeden z najzdolniejszych do-
wódców konfederackich walczących na froncie
zachodnim. Największym jego osiągnięciem
było zniszczenie 20 grudnia 1862 r. w wyni-
ku rajdu kawaleryjskiego składów zaopatrze-
nia generała U. S. Granta w Holly Springs (Mis-
sisipi), co na kilka miesięcy opóźniło zdobycie
Vicksburga przez wojska Unii. Generałem bry-
gady był od 5 czerwca 1861 r., a generałem
majorem od 19 września 1861 r. Nie zginął
w walce, lecz został zabity przez zazdrosnego
doktora Jamesa B. Petersa, który podejrzewał
generała o romans ze swoją żoną145.
JOHN AUSTIN WHARTON (3 lipca 1828 r.–6 kwiet-

nia 1865 r.). Był to zdolny dowódca kawalerii,
który działał na froncie zachodnim. Należał
do grona zaufanych oficerów i podwładnych
Forresta, a następnie Wheelera. W ostatnim
okresie wojny operował nad Missisipi. Gene-
144
A. Rolle, op. cit., s. 3 i passim; D. O’Flaherty, General Jo Shelby. Undefeated
Rebel, Chapel Hill 2000, s. 11 i passim; G. A. Patterson, From Blue to Gray. The Life
of Confederate General Cadmus M. Wilcox, Mechanicsburg 2001, s. 99.
145
P. Gottschalk, In Deadly Earnest. The History of the First Missouri Brigade,
C.S.A., Columbia 1991, s. 49; E. J. Warner, Generals in Gray…, s. 214–215; W. Swin-
ton, op. cit., s. 273–274; T. E. Vineyard, op. cit., s. 82.
rałem brygady był od 18 listopada 1862 r., a generałem majorem od

10 listopada 1863 r. Zginął w czasie kłótni z pułkownikiem George’em W.
Baylorem146.
6. NAJWAŻNIEJSZE OPERACJE WOJSKOWE Z UDZIAŁEM KAWALERII

W LATACH 1861–1865
6.1. Rajd Stuarta naokoło Armii Potomaku (12–16 czerwca 1862 r.)
Trwająca dwa dni, a mianowicie od 31 maja do 1 czerwca 1862 r.,

bitwa pod Seven Pines (Fair Oaks) nie przyniosła rozstrzygnięcia. Ar-
mia Potomaku, dowodzona przez generała majora George’a Brintona
McClellana, zatrzymała się zaledwie kilkanaście kilometrów od sto-
licy Konfederacji – Richmond. McClellan bowiem, przekonany, jak
się okazało całkowicie błędnie, o przewadze liczebnej Armii Północ-
nej Wirginii generała Roberta Edwarda Lee czekał na rozwój sytuacji.
Tymczasem Lee, nie zważając na stan swojej armii, jak i na fakt, że
przejął dowodzenie zaledwie kilka dni wcześniej, przygotowywał się
do działań ofensywnych, które miały zakończyć się tzw. bitwą sied-
miodniową. Jednak, ażeby móc przystąpić do działań, potrzebował
informacji o sile i rozlokowaniu wojsk federalnych147.
Generał James Ewell Brown (Jeb) Stuart już na początku wojny
swoją odwagą, pomysłowością i umiejętnością dowodzenia kawale-
rią zdobył zaufanie przełożonych. Lee powierzył mu przeprowadze-
nie rekonesansu i dostarczenie cennych informacji o Armii Potomaku.
Jego oddział składał się z 1 Regimentu Kawalerii Wirginii (pułkow-
nik Fitzhugh Lee), 9 Regimentu Kawalerii Wirginii (pułkownik Wil-
liam Henry Fitzhugh Lee), Legionu Jeffa Davisa (pułkownik William
Thompson Martin) oraz z sekcji Artylerii Konnej Stuarta (kapitan
John Pelham). Na czele tych sił, liczących łącznie około 1200 żołnie-
rzy, 12 czerwca wyruszył w słynny rajd naokoło Armii Potomaku,
który stał się jednym z jego pierwszych, legendarnych wyczynów148.
Kierując się początkowo na północ, w stronę Fredericksburga, ka-
walerzyści Konfederacji wprowadzili w błąd żołnierzy federalnych co
146
147
J. T. Headley, Great Rebellion. A history of the Civil War in the United States,
vol. 1, Hartford 1866, s. 487–488.
148
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 2..., s. 271.
do swoich rzeczywistych zamiarów. Przez cztery dni oddział generała

Stuarta zdołał objechać i rozpoznać całą Armię Potomaku, po czym
bezpiecznie powrócił do swojego obozu. Zebrano cenne informacje
o liczebności oraz rozlokowaniu sił wroga. W trakcie tego zagonu do-
szło do kilku nieznaczących potyczek, a Stuart stracił jednego kawa-
lerzystę, mianowicie kapitana Williama Latane’a z 9 Regimentu Ka-
walerii Wirginii, który zginął w walce 13 czerwca. Poza tym miał
kilkunastu rannych, a nikt nie został wzięty do niewoli. Natomiast,
dokonując zniszczeń składów, przerywając druty telegraficzne oraz
zdobywając cenne zaopatrzenie, Stuart przyprowadził ze sobą 165
jeńców, wliczając w to także woźniców i innych cywili pracujących
na rzecz armii Unii.
Niezmiernie istotnym czynnikiem było też potwierdzenie wyż-
szości wyszkolenia i operatywności kawalerii Konfederacji nad jazdą
Unii, przynajmniej w tym okresie wojny, oraz podbudowanie mora-
le armii generała Lee. Stąd też generał Jeb Stuart zdobył jego bezgra-
niczne zaufanie. Od tego momentu był on „oczami i uszami” Armii
Północnej Wirginii, wykonując swoje zadanie skutecznie, poza nie-
fortunną dla niego kampanią gettysburską w 1863 r., aż do swojej
śmierci w bitwie pod Yellow Tavern w dniu 11 maja 1864 r.149
W swoim artykule zamieszczonym w drugim tomie Battles and
Leaders of the Civil War jeden z dowódców kawalerii Unii, miano-
wicie generał brygady William Woods Averell, chwaląc generała Stu-
arta za zaplanowanie i przeprowadzenie całej operacji, jednocześnie
słusznie podkreślił, że konfederacki dowódca nie wykorzystał dosko-
nałej okazji do zniszczenia bazy zaopatrzeniowej Armii Potomaku
w White House, co by znacznie utrudniło siłom federalnym prowa-
dzenie działań wojennych na Półwyspie150.
Reasumując, należy stwierdzić, że był to pierwszy z całkowicie
samodzielnych rajdów kawalerii w amerykańskiej wojnie secesyjnej
i co ważne – znakomicie przeprowadzony. Zainspirował on następ-
nie wielu innych dowódców uczestniczących w tym konflikcie do po-
149
G. W. Beale, A Lieutenant of Cavalry in Lee’s Army, Boston 1918, s. 24–32;
Battles and Leaders, vol. 2…, s. 271–275; T. E. Vineyard, op. cit., s. 25–26; J. T. Head-
ley, op. cit., s. 488–492.
150
dejmowania mniej lub bardziej udanych prób powtórzenia sukcesu

Jeba Stuarta151.
6.2. Rajd Griersona (17 kwietnia–2 maja 1863 r.)
Połowa 1863 r. była okresem przełomowym w przebiegu wojny se-

cesyjnej. Na froncie wschodnim generał Lee zdecydował się na pod-
jęcie ofensywy na Północ, zakończonej bolesną klęską poniesioną na
początku lipca przez konfederatów pod Gettysburgiem. Natomiast
w tym samym czasie na zachodzie generał major Ulysses Simpson
Grant uparcie dążył do zdobycia „Gibraltaru Zachodu”, czyli Vicks-
burga, co ostatecznie nastąpiło 4 lipca 1863 r.
Zanim Grant mógł przyjąć bezwarunkową kapitulację z rąk do-
wódcy obrony Vicksburga generała porucznika Johna Clifforda Pem-
bertona, zezwolił na przeprowadzenie szeroko zakrojonego rajdu ka-
waleryjskiego na tyły wroga. Jego celem była dywersja, która miała
wesprzeć działania głównych sił wojsk Unii prowadzone przeciwko
tej konfederackiej twierdzy. Dowództwo nad rajdem objął pułkownik
Benjamin Henry Grierson. Do swojej dyspozycji miał on około 1700
żołnierzy służących w szeregach 6 i 7 Ochotniczych Regimentów Ka-
walerii Illinois oraz 2 Ochotniczego Regimentu Kawalerii Iowa.
Wyruszając z południowego Tennessee, mianowicie z La Grange,
pokonał ponad 600 mil, przemierzając stan Missisipi i bezpiecznie
docierając do Baton Rouge w Luizjanie. Dotarł na te tereny Konfe-
deracji, na które dotychczas nie wkroczyli żołnierze Unii, dokonu-
jąc dzieła ich zniszczenia. Niszczył bowiem linie kolejowe, uwalniał
niewolników, niszczył konfederackie składy zaopatrzenia oraz bu-
rzył mosty, budynki kolejowe i użyteczności publicznej itp. W trakcie
tego zagonu zadał nieprzyjacielowi straty dziesięciokrotnie przewyż-
szające jego własne. Ponadto, wysyłając mniejsze oddziały na samo-
151
Stuart znany był ze swojej ekstrawagancji. W czasie jednego z rajdów, w grud-
niu 1862 r., zdobył tabor wojsk Unii. Po tym fakcie wysłał do prezydenta Lincol-
na telegram następującej treści: „ostatnia partia wozów, jakie zdobyłem, jest bardzo
dobra, ale muły pośledniej jakości, z ledwością są w stanie ciągnąć puste wozy. Jeśli
oczekujecie, że poświęcę waszym liniom zaopatrzenia dalszą uwagę w tym rejonie,
musicie dostarczyć lepszy inwentarz, ponieważ byłem zmuszony spalić liczne warto-
ściowe wozy, przed doprowadzeniem ich do moich linii” – zob.: J. E. B. Stuart – Sto-
ries of the Confederacy, pod red. U. R. Brooksa, Columbia 1912, s. 125.
dzielne misje, wprowadzał dowódców konfederackich w błąd co do

swoich rzeczywistych celów i zamierzeń152.
Dowódca obrony Vicksburga, Pemberton, nie miał do dyspozy-
cji odpowiednich sił konnicy, aby móc skutecznie przeciwstawić się
temu zagrożeniu. W związku z tym zmuszony był wydzielić całą dy-
wizję piechoty dla obrony kluczowej dla niego linii kolejowej łączą-
cej Vicksburg z Jackson. Z tego powodu nie był w stanie zapobiec lą-
dowaniu wojsk U. S. Granta na wschodnim brzegu rzeki Missisipi,
poniżej bronionej przez niego twierdzy153.
Tymczasem Griersonowi sprzyjało szczęście. Główny przeciwnik
w rejonie jego działania, a mianowicie kawaleria Nathana Bedforda
Forresta, był w tym czasie zaangażowany w walki z innym zagroże-
niem ze strony kawalerii Unii, czyli z zagonem prowadzonym przez
pułkownika Abla D. Streighta. Streight został wysłany do północ-
no-zachodniej Georgii w celu zniszczenia linii kolejowej Western &
Atlantic Railroad, ważnej dla konfederackiej Armii Tennessee. Jednak
nieadekwatnie przygotowany do oczekującego go zadania, co mię-
dzy innymi było skutkiem tego, że żołnierze Streighta w liczbie oko-
ło 1700 osób otrzymali muły zamiast koni wierzchowych, nie tylko
nie osiągnął założonego celu, ale został zmuszony do poddania całe-
go swojego oddziału znacznie mniejszym siłom Forresta, gdyż liczą-
cym zaledwie około 500 żołnierzy.
Pomimo wręcz oszałamiającego sukcesu Forresta, jego nieobec-
ność w Missisipi dała Griersonowi wolną rękę w jego działaniach.
Inni dowódcy konfederaccy próbowali przeciwstawić się kawalerii
federalnej, ale bezskutecznie. Ostatecznie Grierson dotarł ze swoimi
żołnierzami bezpiecznie do Baton Rouge w Luizjanie, osiągając cał-
kowity sukces.
Rajd Griersona należy uważać nie tylko za jedną z najbardziej
udanych operacji kawaleryjskich wojsk federalnych, ale generalnie
za jedną z najlepiej zaplanowanych i przeprowadzonych kampanii
wojsk Unii154.
152
tographed 1861–65, with text by many special authorities, vol. 4..., s. 134.
153
Ibidem.
154
G. H. Gordon, A War Diary of Events in the War of the Great Rebellion. 1863–
–1865, Boston 1882, s. 78.
6.3. Rajd Stonemana (29 kwietnia–3 maja 1863 r.)
W styczniu 1863 r. w ramach Armii Potomaku zorganizowano kor-

pus kawalerii dowodzony przez generała brygady George’a Stone-
mana, który od marca był już generałem majorem. Korpus ten był
podzielony na trzy dywizje kierowane przez generałów brygady Al-
freda Pleasontona, Williama Woodsa Averella oraz Davida McMur-
trie Gregga. Ponadto w jego skład wchodziła również brygada rezer-
wowa generała brygady Johna Buforda.
Planując operacje zakończone bitwą pod Chancellorsville, gene-
rał major Joseph Hooker wyznaczył swojej kawalerii znaczącą rolę.
Żołnierze Stonemana mieli przedostać się na tyły wojsk generała Ro-
berta Edwarda Lee i odciąć je od źródeł zaopatrzenia, a następnie ści-
gać i nękać wycofującego się przeciwnika. W rzeczywistości okaza-
ło się jednak, że rajd prowadzony mało energicznie przez Stonemana
nie przyniósł planowanych rezultatów, a co więcej – Hooker, pozba-
wiony kawalerii w momencie przedzierania się przez trudno dostęp-
ny teren w Wilderness, nie tylko, że nie był w stanie odpowiednio
rozpoznać i ocenić siły oraz lokalizacji wojsk konfederackich, ale
także umożliwił generałowi porucznikowi Thomasowi Jonathanowi
„Stonewall” Jacksonowi zaatakowanie z zaskoczenia i całkowite roz-
bicie prawej flanki swych wojsk155.
Rozpoczynając zagon 29 kwietnia 1863 r., kawaleria Stonema-
na przekroczyła rzekę Rappahannock przez Kelly’s Ford. Prowadził
on ze sobą 4329 ludzi. Po przekroczeniu rzeki kawalerzyści federal-
ni podzielili się na dwie grupy. Generał Buford skierował się na lewo
od Kelly’s Ford, podczas gdy Stoneman z główną częścią oddziału
pomaszerował w stronę Louisa Court House, zlokalizowanego przy
Virginia Central Railroad. Jego żołnierze dotarli do tego celu 2 maja,
rozpoczynając natychmiast dewastację tego szlaku kolejowego oraz
dokonując innych zniszczeń w okolicy. Jeden z oddziałów, dowodzo-
ny przez pułkownika Hugh Judsona Kilpatricka, dotarł nawet w po-
bliże zewnętrznej linii obrony Richmond. W tym czasie Buford ze
swoim oddziałem dokonywał zniszczeń w swoim pasie działania, bu-
rząc między innymi kanał i most koło Cedar Point. Przez cały okres
trwania tego rajdu kawalerzyści Unii toczyli potyczki z mniej liczeb-
155
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 3…, s. 152; G. W. Beale, op. cit.,
s. 68–69; J. T. Headley, op. cit., s. 186.
ną kawalerią konfederacką. Ostatecznie 3 maja Stoneman rozpoczął

odwrót do głównych sił156.
Zniszczenia dokonane w czasie rajdu Stonemana nie były jednak dla
konfederatów zbyt dotkliwe. Virginia Central Railroad została wkrótce
naprawiona, a ruch kolejowy wznowiony. Niemrawo prowadzona akcja
zaprzepaściła możliwość uzyskania znaczącego sukcesu przez siły fede-
ralne. Poza tym, jak to już wspomniano, działania Stonemana pozbawi-
ły Armię Potomaku jakże niezbędnego w tym czasie zwiadu.
6.4. Bitwa pod Brandy Station (9 czerwca 1863 r.)
Była to jedna z największych bitew kawaleryjskich stoczonych pod-

czas amerykańskiej wojny secesyjnej, gdyż spośród około 20 000 żoł-
nierzy biorących w niej udział około 17 000 służyło w kawalerii.
Bitwa pod Brandy Station jest także uważana za początek kampa-
nii gettysburskiej. Armia Północnej Wirginii szykowała się wtenczas
do swojej drugiej inwazji na terytorium Unii. Dlatego też kawaleria
Armii Potomaku w sile 8000 oficerów oraz podoficerów i szeregow-
ców, przy wsparciu 3000 żołnierzy piechoty, zdecydowała się zaata-
kować kawalerzystów Jeba Stuarta stacjonujących w okolicy Bran-
dy Station. Jego siły wynosiły wtenczas około 9500 ludzi. Wywiad
federalny był przekonany, że konfederaci przygotowują się do rajdu
na linie zaopatrzeniowe Armii Potomaku, i nie zdawał sobie sprawy,
że w wojskach generała Roberta Edwarda Lee trwają przygotowa-
nia do ogólnej ofensywy. Tymczasem Stuart nie przewidywał żad-
nego niebezpieczeństwa i dzień wcześniej, to jest 8 czerwca 1863 r.,
jego żołnierze brali udział w wielkiej rewii zorganizowanej dla gene-
rała Lee. Następnego dnia, nie przewidując zbliżającego się niebezpie-
czeństwa, kawaleria Armii Północnej Wirginii odpoczywała po mę-
czącym pokazie157.
Tymczasem o godzinie 4.30 rano kolumna federalna dowodzo-
na przez generała Johna Buforda, licząca około 5500 kawalerzystów,
zaskoczyła konfederackie pikiety w pobliżu Beverly’s Ford nad rze-
ką Rappahannock. Brygada generała brygady Williama Edmondsona
156
tographed 1861–65, with text by many special authorities, vol. 2..., s. 111; Battles and
Leaders of the Civil War, vol. 3..., s. 152–153; G. W. Beale, op. cit., s. 69 i passim.
157
D. M. Gregg, op. cit., s. 5; G. W. Beale, op. cit., s. 80–82.
„Zrzędy” Jonesa była pierwszym oddziałem, który stawił czoła na-

cierającym wojskom federalnym. Dał on czas reszcie żołnierzy Stuar-
ta na zorganizowanie linii obrony.
Walcząc głównie w szyku pieszym i mając wsparcie doskonałej ar-
tylerii konnej, konfederaci byli w stanie chwilowo powstrzymać na-
tarcie sił Unii. Wkrótce zostali jednak zmuszeni do przegrupowania
swych sił, tak aby mogli stawić czoła nowemu zagrożeniu w postaci
2800 żołnierzy generała Davida McMurtrie Gregga, którzy po sforso-
waniu rzeki Rappahannock pod Kelly’s Ford zaatakowali przeciwni-
ka od strony Fleetwood Hill. W tym miejscu znajdowała się kwatera
główna Jeba Stuarta. Tutaj też bitwa miała najbardziej „kawaleryj-
skie” oblicze. Po kilku szarżach i kontrszarżach konfederatom z bryga-
dy Wade’a Hamptona udało się ostatecznie utrzymać wzgórze158.
Nie mogąc doprowadzić do zwycięskiego zakończenia bitwy, głów-
nodowodzący kawalerią federalną, generał Alfred Pleasonton, zdecy-
dował się na wycofanie swych sił z pola walki. Straty Unii tego dnia
wyniosły 866 żołnierzy159, a Konfederacji 575 ludzi. Pomimo prze-
granej bitwy, kawaleria Armii Potomaku nabrała większej pewności
siebie, podejmując od tej chwili bardziej odważne działania i powoli
zdobywając przewagę nad swoim przeciwnikiem z Południa160.
6.5. Działania kawalerii podczas bitwy pod Gettysburgiem

(1–3 lipca 1863 r.)
Bitwa pod Gettysburgiem była przede wszystkim starciem wielkich

mas piechoty, a kawaleria odegrała w niej mniej znaczącą rolę. Jednak
ze względu na fakt, że była ona najważniejsza i największa w wojnie
secesyjnej, warto podać kilka faktów dotyczących działań konnicy
w trakcie jej trwania.
W czasie zmagań w Pensylwanii kawaleria Unii odegrała znacznie
ważniejszą rolę niż kawaleria Konfederacji. Korpus Kawalerii Armii
158
Stories of the Confederacy…, s. 145–151; D. M. Gregg, op. cit., s. 6–7; G. W. Beale,
op. cit., s. 83 i passim.
159
Newton A. Strait (Alphabetical List of Battles 1754–1900. War of the Rebel-
lion, Spanish-American War, Philippine Insurrection, and all old wars with dates, Wash-
ington 1902, s. 144) podaje, że łączne straty wojsk Unii tego dnia wyniosły 837 ofi-
cerów oraz podoficerów i szeregowców.
160
Ibidem, s. 144; G. W. Beale, op. cit., s. 98–99.
Potomaku dowodzony przez generała majora Alfreda Pleasontona,

według stanu na dzień 30 czerwca 1863 r., liczył łącznie 14 973 ofi-
cerów i żołnierzy. Natomiast w czasie całej bitwy poniósł straty wy-
noszące 90 zabitych oficerów oraz podoficerów i szeregowców, 352
rannych oraz 407 wziętych do niewoli lub zaginionych oficerów i sze-
regowych. W sumie więc stanowiło to 849 oficerów oraz podoficerów
i szeregowców161.
Największym błędem ze strony generała Lee było pozostawie-
nie wolnej ręki generałowi majorowi Stuartowi, który, zamiast być
„oczyma i uszami armii”, w czym był niezastąpiony, „hulał” po Pen-
sylwanii na tyłach wroga, organizując jeden ze swoich, co warto
wspomnieć, najbardziej udanych pod względem zniszczeń i zdobyte-
go zaopatrzenia, rajdów. Jednak w kluczowych dniach na przełomie
czerwca i lipca zabrakło go, aby zdobyć informacje o położeniu i sile
wojsk przeciwnika. Z drugiej strony, zastanawiające jest to, że generał
Lee, pozbawiony wsparcia Stuarta, nie wykorzystał do celów zwia-
dowczych operującego z Armią Północnej Wirginii oddziału konnego
dowodzonego przez generała brygady Johna Daniela Imbodena oraz
brygady kawalerii generała brygady Alberta Gallatina Jenkinsa162.
Dzień 1 lipca 1863 r. był zdecydowanie dniem triumfu 1 Dywi-
zji Kawalerii generała brygady Johna Buforda. Wybierając wzgórza
w okolicy Farmy McPhersona i używając taktyki dragonów, polega-
jącej na tym, iż trzy czwarte jego oddziałów walczyło w szyku pie-
szym, podczas gdy reszta w tym czasie pilnowała koni, był on w sta-
nie zyskać cenny czas dla I Korpusu generała majora Johna Fultona
Reynoldsa. Po przybyciu piechoty osłaniał on flanki tego korpusu,
dostarczając jednocześnie cennych informacji o nadciągających od-
działach nieprzyjaciela. Pomimo ostatecznego taktycznego zwycię-
stwa konfederatów pierwszego dnia bitwy, którym udało się rozbić
I i XI Korpusy Armii Potomaku, wojska Unii zyskały jednak cenny
czas i zajęły dogodne pozycje obronne, z których nie dały się wyprzeć
przez kolejne dwa dni walk163.
161
W. F. Fox, op. cit., s. 25.
162
T. M. R. Talcott, Stuart’s Cavalry in the Gettysburg Campaign by Colonel John
S. Mosby. A review, Richmond 1909, s. 5–19; G. W. Beale, op. cit., s. 110.
163
L. Tagg, The generals of Gettysburg. The leaders of the America’s greatest
battle, Mason City 1998, s. 169; W. Swinton, op. cit., s. 327–328; T. E. Vineyard,
op. cit., s. 88–89.
Korpus Kawalerii Armii Północnej Wirginii generała majora Stu-

arta dotarł ostatecznie na pole bitwy dopiero 2 lipca. Następnego
dnia, czyli 3 lipca, jego kawalerzyści podjęli nieudaną próbę przedo-
stania się na tyły Armii Potomaku. Jednak w gwałtownym, aczkol-
wiek zakończonym remisem starciu kawaleryjskim zostali skutecznie
powstrzymani przez 2 Dywizję Kawalerii Armii Potomaku generała
brygady Davida McMurtrie Gregga164.
W tym samym czasie, kiedy 2 Dywizja Kawalerii Armii Potoma-
ku prowadziła skuteczną obronę przed atakami jazdy Stuarta, dowo-
dzona przez generała brygady Hugh Judsona Kilpatricka 3 Dywizja
Kawalerii operowała przeciwko prawemu skrzydłu armii Konfedera-
cji. Kilpatrick po raz kolejny w swojej burzliwej karierze dowódcy
kawalerii Unii wykazał się nie najlepszymi przymiotami i umiejętno-
ściami dowódczymi. Rozkazał bowiem generałowi brygady Elono-
wi Johnowi Farnsworthowi, dowódcy 1 Brygady, wykonanie szarży
w niekorzystnym terenie i w dodatku na dobrze okopaną piecho-
tę przeciwnika. Szarża zakończyła się niepowodzeniem. Farnsworth
zginął w czasie walki, a Kilpatrick po raz kolejny udowodnił, że za-
sługuje na swój przydomek „zabójcy kawalerii” (Kill Cavalry)165.
Po przegranej bitwie pod Gettysburgiem kawaleria konfederacka
odzyskała swoje dobre imię, skutecznie osłaniając odwrót Armii Pół-
nocnej Wirginii przez rzekę Potomak do Wirginii166.
6.6. Bitwa pod Yellow Tavern (11 maja 1864 r.)
W kwietniu 1864 r. rozpoczęła się ofensywa Armii Potomaku, któ-

rą wówczas dowodził już generał porucznik Ulysses Simpson Grant,
skierowana przeciwko Armii Północnej Wirginii dowodzonej przez
generała Roberta Edwarda Lee. W historiografii amerykańskiej wojny
domowej określana jest ona jako „Overland Campaign”. W przeci-
wieństwie do swoich poprzedników dowodzących na froncie wschod-
164
W. Brooke-Rawle, Gregg’s Cavalry…, s. 9–29; L. Tagg, op. cit., s. 176, 358;
D. M. Gregg, op. cit., s. 10–13; W. Brooke-Rawle, The Right Flank at Gettysburg. An
account of the operations of general Gregg’s Cavalry command, Philadelphia 1878,
s. 9–24; Battles and Leaders of the Civil War, vol. 3..., s. 401–406.
165
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 3…, s. 393–396; L. Tagg, op. cit.,
s. 181, 183; J. T. Headley, op. cit., s. 205–206.
166
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 3…, s. 420–429.
nim generał Grant, pomimo ciężkich strat ponoszonych w krwawych

i nierozstrzygniętych bitwach, nie zamierzał wycofywać się i przery-
wać działań ofensywnych. Wręcz przeciwnie – chcąc zwiększyć swoje
szanse na zwycięstwo, postanowił wyeliminować z walki dowodzo-
ną przez generała majora Johna Browna Ewella Stuarta kawalerię Ar-
mii Północnej Wirginii.
Dlatego też 8 maja 1864 r. generał major Philip Henry Sheridan,
dowodzący kawalerią Armii Potomaku, zdołał przekonać genera-
ła Granta, że dotychczasowy sposób użycia jego wojsk, to jest jedy-
nie wykonywanie zwiadu i działania osłonowe, nie umożliwi realiza-
cji zadań stawianych przed jego armią. Głównodowodzący zezwolił
więc Korpusowi Kawalerii Sheridana na zorganizowanie rajdu, któ-
ry okazał się największym zagonem, jaki miał miejsce na froncie
wschodnim w czasie całej wojny.
Wzięło w nim udział około 10 000 kawalerzystów Unii, przed
którymi postawiono trzy główne zadania. Po pierwsze, poprzez de-
wastację linii kolejowych i likwidację umieszczonych w ich pobliżu
magazynów mieli oni zniszczyć linie zaopatrzeniowe generała Lee.
Po drugie, zagon ten miał stanowić potencjalne zagrożenie dla stoli-
cy Konfederacji – Richmond – i tym samym odwrócić uwagę genera-
ła Lee od głównego natarcia Armii Potomaku. Ponadto należało też
zniszczyć lub choćby osłabić Korpus Kawalerii Stuarta, tak aby prze-
stał się on liczyć jako istotna formacja bojowa167.
Tej potężnej masie federalnej konnicy konfederaci mogli przeciw-
stawić zaledwie 4500 kawalerzystów. Warto też dodać, że braki w za-
opatrzeniu, zwłaszcza zaś niedobory w dostawach remontów zdat-
nych pod wierzch i odpowiedniej ilości paszy dla koni, sprawiały, że
kawaleria konfederacka w 1864 r. miała jedynie ograniczoną war-
tość bojową.
Kolumna jazdy Unii wyruszyła w swój rajd 9 maja. Z czasem roz-
ciągała się ona nawet na około 20 kilometrów. Jednak szybko do-
tarła do wysuniętej bazy zaopatrzeniowej konfederatów w Beaver
Dam Station. Kawalerzyści federalni zniszczyli znajdujący się tam ta-
bor kolejowy należący do Virginia Central Railroad, linie telegraficz-
ne oraz te z zapasów materiałów wojskowych, których nie udało się
167
spalić wycofującym się konfederatom. Jednocześnie oswobodzili oni

około 400 jeńców federalnych znajdujących się w tym miejscu.
Tymczasem generał Stuart na czele swoich 4500 żołnierzy 11 maja
dotarł pod Yellow Tavern, miejscowość położoną kilkanaście kilome-
trów na północ od Richmond. W południe rozpoczęła się bitwa. Ka-
walerzyści Unii mieli przewagę nie tylko liczebną, gdyż przeciwko ich
trzem dywizjom konfederaci zdołali wystawić w pole zaledwie dwie
brygady, ale również w sile ognia. Wszyscy byli bowiem uzbrojeni
w powtarzalne karabiny Spencera. Mimo to walka trwała ponad trzy
godziny. W jej trakcie Stuart został ciężko ranny, a dowództwo nad
konfederatami objął generał major Fitzhugh Lee. Tę nierówną walkę
przerwał Sheridan, kierując się na południe, w stronę Richmond. Zre-
zygnował jednak z próby zaatakowania stolicy Konfederacji i podą-
żył dalej na południe w celu połączenia się z armią generała majora
Jamesa Benjamina Franklina Butlera168.
Dla konfederatów wynik tej bitwy był katastrofalny. Generał
J. E. B. Stuart, najzdolniejszy kawalerzysta Konfederacji, został śmier-
telnie ranny i zmarł następnego dnia w Richmond. Pomimo zwycię-
stwa i wzięcia do niewoli 300 jeńców spore straty poniosły także
wojska Unii, które utraciły tego dnia około 650 ludzi169.
6.7. Bitwa pod Trevilian Station (11–12 czerwca 1864 r.)
Największa bitwa kawaleryjska amerykańskiej wojny secesyjnej zo-

stała stoczona w czasie działań generała U. S. Granta przeciwko Rich-
mond i Petersburgowi w 1864 r. Na początku czerwca tego roku
ofensywa wojsk Unii na froncie wschodnim zdecydowanie straciła
rozmach. Niepowodzenia i brak sukcesów w czasie zmagań pod Spot-
sylvania Court House w dniach od 8 do 21 maja, a następnie krwa-
we odparcie 3 czerwca ataku federalnego w czasie walk pod Cold
Harbor, spowodowały silne naciski na Granta, od którego poczęto
domagać się zdecydowanego zwycięstwa. Miało to ścisły związek ze
zbliżającymi się wyborami prezydenckimi.
168
Ibidem, s. 189–192.
169
S. P. Allen, Down in Dixie. Life in a cavalry regiment in the war days. From the
Wilderness to Appomattox, Boston 1893, s. 314; Battles and Leaders of the Civil War,
vol. 4..., s. 194.
Grant zdecydował się więc na odważne rozwiązanie. Otóż swo-

ją liczącą prawie 100 000 żołnierzy Armię Potomaku przeprawił na
południowy brzeg rzeki James, za cel stawiając sobie zajęcie ważne-
go dla stolicy Konfederacji węzła kolejowego w Petersburgu. W tym
samym czasie, w celu odwrócenia uwagi generała Lee, kawaleria Unii
pod dowództwem generała majora Philipa Henry’ego Sheridana mia-
ła zagrozić linii kolejowej Virginia Central Railroad, położonej na pół-
nocnym brzegu rzeki James, która dostarczała cenne zaopatrzenie dla
Armii Północnej Wirginii z doliny Shenandoah. Jednocześnie głów-
nodowodzący armiami Unii liczył, że generał major David Hunter po
zwycięstwie w bitwie pod Piedmont odniesionym 5 czerwca, kierując
się z doliny Shenandoah, zdoła zagrozić armii Lee od zachodu.
Dnia 7 czerwca 1864 r. generał Sheridan wyruszył na czele oko-
ło 9000 żołnierzy zgrupowanych w dwóch dywizjach dowodzonych
przez generałów brygady Alfreda Thomasa Archimedesa Torber-
ta i Davida McMurtrie Gregga, kierując się na północ, wzdłuż rzeki
North Anna. Przez dwa pierwsze dni żołnierze federalni poruszali się
praktycznie bez przeszkód. Jednak upalna pogoda doprowadziła do
skrajnego wyczerpania jeźdźców i koni. Dlatego też 10 czerwca ko-
lumna federalna poruszała się powoli, powstrzymywana dodatkowo
działaniami opóźniającymi nieprzyjaciela.
Generał Lee już 8 czerwca dowiedział się o podjęciu operacji
przez generała Sheridana i wysłał dwie dywizje kawalerii dowodzo-
ne przez generałów majorów Wade’a Hamptona i Fitzhugh Lee prze-
ciwko żołnierzom Unii. Konfederaccy kawalerzyści w liczbie około
7000 żołnierzy dotarli do Trevilian Station dzień przed Sheridanem.
Hampton, któremu powierzono dowodzenie kawalerią, miał wystar-
czająco dużo czasu, aby przygotować się do walki z nadciągającą ka-
walerią federalną170.
O świcie 11 czerwca doszło do pierwszych walk. Hampton zde-
cydował się podzielić swoje siły na dwie części. Posuwając się po-
przez gęsto zalesiony teren rozciągający się wzdłuż dwóch dróg pro-
wadzących do Trevilian Station, liczył, że uda mu się zaskoczyć wroga
w okolicy skrzyżowania tych dróg i zaatakować go z dwóch stron.
Tymczasem Sheridan również rozdzielił swoje siły. Główną kolumnę
skierował drogą wiodącą bezpośrednio do Trevilian Station, a drugą
– drogą na Louis Court House.
170
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4..., s. 233, 237.
Do pierwszego starcia doszło na głównej drodze, gdzie oddzia-

ły Hamptona, pomimo dzielnej obrony, ze względu na znaczną prze-
wagę nieprzyjaciela zostały zmuszone do wycofania się. Tymczasem
Fitzhugh Lee, dowodzący drugą kolumną konfederacką, zdecydował
się nie podejmować walki z liczniejszym nieprzyjacielem i wycofał
się do Trevilian Station. Operująca w tym rejonie licząca dwie bry-
gady kolumna federalna, dowodzona przez generała brygady Geor-
ge’a Armstronga Custera, zdołała, używając wąskiej ścieżki, dotrzeć
w to samo miejsce przed kawalerzystami Fitzhugh Lee. W ten spo-
sób Custer znalazł się nie tylko na tyłach wroga, ale również pomię-
dzy dwoma kolumnami.
W tym czasie Trevilian Station pozostawało praktycznie bez obro-
ny, a znajdowały się tam tabory konfederackie. Dowiedziawszy się
o zagrożeniu, Hampton wysłał tam jedną swoją brygadę. Gdy Lee
dotarł ze swoją kolumną na miejsce, Custer postanowił wycofać się
z tymi łupami, które był w stanie ze sobą zabrać. W czasie odwro-
tu natknął się jednak na konną baterię, której celny ogień przerze-
dził szeregi federalnych. Zaatakowany dodatkowo na flankach przez
kawalerię nieprzyjaciela, Custer znalazł się w okrążeniu. W tym mo-
mencie na pole walki z resztą swoich sił dotarł generał Sheridan
i zmusił konfederatów do odwrotu. Tym samym Trevilian Station
ostatecznie znalazło się w rękach żołnierzy Unii.
Następnego dnia, czyli 12 czerwca, federalni rozpoczęli niszczenie
Virginia Central Railroad. Dywizja Gregga posuwała się na wschód
od Trevilian Station, a Torberta na zachód. Custer, którego bryga-
da znajdowała się na czele sił skierowanych na zachód, po przebyciu
około 3 kilometrów natknął się na całą kawalerię konfederacką, któ-
ra zajmowała silnie umocnioną pozycję. W nocy bowiem Fitzhugh
Lee zdołał połączyć się z oddziałem Hamptona. Ponosząc duże straty,
Custer został zmuszony do odwrotu. Mniej więcej w tym samym cza-
sie Sheridan dowiedział się, że od strony Lynchburga nadciąga cały
korpus piechoty, a jego własnym oddziałom zaczynało brakować
amunicji. Zdecydował się więc na przerwanie operacji i odwrót171.
W wyniku tych działań wojska Unii straciły 1007 oficerów i sze-
regowych. Spośród nich 102 zostało zabitych, 470 rannych i 435 za-
ginionych. Natomiast straty konfederackie, wobec braku dokładnych
171
S. P. Allen, op. cit., s. 360–367; Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4...,
s. 233–234, 237–239.
danych, są trudne do ustalenia. Zapewne jednak wyniosły one około

1000 oficerów i żołnierzy. Rajd Sheridana odniósł znaczący sukces.
Lee nie odkrył bowiem zamiarów Granta, aż do chwili, gdy jego siły
zaatakowały słabo broniony Petersburg.
Nie powiódł się jednak główny cel tej operacji, a mianowicie li-
kwidacja Virginia Central Railroad. Już po dwóch tygodniach usunię-
to zniszczenia i można było znów przesyłać tą linią zaopatrzenie dla
Armii Północnej Wirginii. Nie doszło również do połączenia oddzia-
łu Sheridana z generałem Hunterem, gdyż jego wojska zostały po-
konane w bitwie pod Lynchburg stoczonej 17 i 18 czerwca 1864 r.
i całkowicie wyparte z doliny Shenandoah, a generał porucznik Jubal
Anderson Early wyruszył na swój słynny rajd na Waszyngton, docie-
rając aż do zewnętrznej linii obrony stolicy Unii172.
6.8. Rajd Wilsona (22 marca–20 kwietnia 1865 r.)
Kawaleryjski rajd dowodzony przez generała brygady Jamesa Harriso-

na Wilsona miał na celu wsparcie działań prowadzonych przeciwko
Mobile w Alabamie, jak również zniszczenie fabryk konfederackich
działających w tym stanie oraz w Georgii. Był to liczebnie najwięk-
szy rajd w historii wojny secesyjnej. Wilson dowodził bowiem od-
działem liczącym 13 500 żołnierzy, podzielonym na trzy dywizje kie-
rowane przez generałów brygady Edwarda Moody’ego McCooka, Eli
Longa oraz Emory’ego Uptona173.
Po odniesionym 15 i 16 grudnia 1864 r. zwycięstwie w bitwie pod
Nashville generał major George Henry Thomas wysłał Wilsona z mi-
sją zniszczenia arsenału w mieście Selma w Alabamie, gdzie oprócz
arsenału znajdowało się kilka istotnych dla Konfederacji fabryk zbro-
jeniowych. Działania te miały pomóc generałowi majorowi Edwar-
dowi Richardowi Spriggowi Canby’emu w zdobyciu Mobile.
Dnia 22 marca 1865 r. Wilson opuścił Gravelly Springs (Alaba-
ma), wyruszając na swój miesięczny rajd. Tocząc mniejsze potyczki,
żołnierze Unii niszczyli strategiczne obiekty znajdujące się na ich szla-
172
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4..., s. 234, 239.
173
C. C. Andrews, History of the campaign of Mobile. Including the cooperative ope-
rations of gen. Wilson’s Cavalry in Alabama, New York 1889, s. 243–244; Battles and
Leaders of the Civil War, vol. 4..., s. 759.
ku, między innymi paląc budynki University of Alabama w Tuscallo-

sa, gdzie szkoleni byli członkowie milicji i wojsk Konfederacji174.
Głównymi siłami Konfederacji w tym rejonie były liczące zale-
dwie około 3000 żołnierzy oddziały dowodzone przez generała po-
rucznika Nathaniela Bedforda Forresta. Został on pokonany w kil-
ku mniejszych bitwach przez liczniejsze i lepiej uzbrojone siły wroga,
ostatecznie ulegając nieprzyjacielowi w bitwie pod Selma stoczonej
2 kwietnia. Kawalerzyści Unii pozostali w tym miejscu ponad ty-
dzień, dokonując dzieła zniszczenia, po czym wyruszyli w kierunku
stolicy Alabamy – Montgomery. Warto wspomnieć, że była to rów-
nież pierwsza stolica Konfederacji. Zajęto ją 12 kwietnia175.
Po zdobyciu Montgomery Wilson skierował się do Georgii, gdzie
16 kwietnia doszło do walk o umocnienia polowe, zwane Fort Tylor,
znajdujące się koło West Point w Georgii. W czasie tych walk śmierć
poniósł dowodzący obrońcami generał brygady Robert Charles Ty-
ler. Był to ostatni oficer Konfederacji o tak wysokim stopniu, który
zginął na polu walki wojny secesyjnej. Tego samego dnia siły Wilso-
na opanowały również miasto Columbus, niszcząc okręt wojenny
CSS Jackson. Natomiast 20 kwietnia wojska Wilsona wkroczyły do
Macon (Georgia), kończąc tym samym swoje działania176.
Rajd Wilsona zakończył się całkowitym sukcesem. Jego żołnierze
zdobyli pięć ufortyfikowanych miast oraz 288 dział i wzięli do nie-
woli 6820 jeńców, tracąc zaledwie 725 ludzi.
6.9. Bitwa nad Sayler’s Creek (6 kwietnia 1865 r.)
Po bitwie pod Five Forks, która miała miejsce 1 kwietnia 1865 r., i po
przełamaniu konfederackich linii obronnych pod Richmond i Peters-
burgiem 2 kwietnia tego roku rozpoczął się gwałtowny pościg za
wycofującą się Armią Północnej Wirginii, kierującą się na zachód.
174
J. H. Wilson, Under the old flag. Recollections of military operations in the
War for the Union, the Spanish War, the Boxer Rebellion, etc., vol. 2, New York 1912,
s. 189–212; Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4..., s. 759–760; C. C. Andrews,
op. cit., s. 244–251.
175
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4…, s. 760; J. H. Wilson, op. cit.,
s. 212 i passim; C. C. Andrews, op. cit., s. 252 i passim.
176
Battles and Leaders of the Civil War, vol. 4…, s. 760–761; J. H. Wilson, op.
cit., s. 248 i passim.
Znaczącą rolę w następnych dniach odegrać miała kawaleria Armii

Potomaku, dowodzona przez generała majora Philipa Henry’ego She-
ridana. Nękała wycofującą się kolumnę, jak również dążyła do zablo-
kowania generałowi Lee drogi odwrotu177.
Dnia 6 kwietnia, chcąc przyspieszyć odwrót, Lee podzielił swój
oddział na dwie części. Pierwsza, składająca się z korpusu genera-
ła porucznika Jamesa Longstreeta, posuwała się południową drogą,
w kierunku Rice’s Station. Natomiast druga kolumna, złożona z kor-
pusów generała porucznika Richarda Stodderta Ewella oraz generała
majora Richarda Herona Andersona i taboru, posuwała się północną
drogą. W tym czasie kawaleria konfederacka była daleko z przodu,
torując drogę wycofującej się piechocie, a generał major John Brown
Gordon, dowodząc trzema dywizjami piechoty, pełnił funkcję stra-
ży tylnej.
W ciągu dnia Longstreet zaangażował się w walki z piechotą Unii
w okolicy Rice’s Station, a marsz sił Ewella został spowolniony po-
przez konieczność odparcia ataków piechoty z VI Korpusu Unii do-
wodzonego przez tytularnego generała majora ochotników Horatia
Gouverneura Wrighta. W centrum sił Lee pojawiła się niebezpieczna
luka, która przy istniejących trudnościach w łączności pomiędzy po-
szczególnymi elementami Armii Północnej Wirginii mogła spowodo-
wać katastrofę.
Trudną sytuację konfederatów wykorzystał Sheridan. Wydał roz-
kaz przeprowadzenia brawurowego ataku od zachodu na korpus An-
dersona. Szyki zdemoralizowanych i zmęczonych żołnierzy Południa
bardzo szybko zostały przełamane i rozpoczął się ich chaotyczny od-
wrót. Jedynie brygada generała brygady Henry’ego Alexandra Wise’a
wycofała się w całkowitym porządku. Ostatecznie z tego pogromu
Andersonowi udało się wyprowadzić zaledwie około 3000 ludzi. Był
to jednak dopiero początek tragedii Armii Północnej Wirginii.
Wkrótce bowiem korpus Ewella, nadal zaangażowany w wal-
ki z piechotą Wrighta, stał się kolejnym celem zwycięskiej kawale-
rii. Atakując jego flanki i tyły, żołnierze Sheridana całkowicie odcię-
li konfederatom drogę ucieczki. Jedynym realnym dla Południowców
wyjściem z tej sytuacji było poddanie się przeważającym siłom prze-
177
W. Swinton, op. cit., s. 495–500.
ciwnika. Z 3000 żołnierzy, których Ewell miał przed bitwą, zaledwie

200 udało się uniknąć pogromu178.
Dzień 6 kwietnia 1865 r. był sądnym dniem dla Armii Północnej
Wirginii. Straciła ona wówczas połowę swojego stanu. Oprócz strat
poniesionych przez korpusy Andersona i Ewella, również oddział
Gordona znacząco ucierpiał. Do niewoli dostało się łącznie około
6000 żołnierzy, w tym m.in. generał porucznik Ewell i generał ma-
jor George Washington Custis Lee, syn głównodowodzącego. Kolej-
nych 2000 żołnierzy zostało zabitych i rannych. Armia generała Lee
została tak osłabiona, że dwa dni później, po czterech latach zacię-
tych walk, pod Appomattox Court House została zmuszona do bez-
warunkowej kapitulacji179.
7. PODSUMOWANIE
Tocząca się w latach 1861–1865 wojna secesyjna to najdłuższy i jed-

nocześnie najkrwawszy konflikt zbrojny nie tylko w historii Stanów
Zjednoczonych, ale również całej półkuli zachodniej. Już choćby
z tego powodu powinien zasługiwać na poważną uwagę. Warto rów-
nież pamiętać, że działania wojenne toczyły się na niezwykle rozle-
głym obszarze, a mianowicie od Atlantyku prawie po Pacyfik180 oraz
od Zatoki Meksykańskiej aż po stany środkowego Zachodu181.
Istniejące tam warunki powodowały wykorzystanie przez oby-
dwie strony tego konfliktu w prowadzonych operacjach wojskowych
licznej kawalerii. Nie wydaje się jednak, aby działania te osiągnęły
taką skalę, żeby uznać jej wkład w przebieg tej wojny za decydują-
cy, choć jednocześnie był on znaczący. Mogą o tym świadczyć liczne
samodzielne rajdy jej wielkich formacji przeprowadzone na zaplecze
wroga, nawet wówczas, gdy miały ograniczony zasięg i poza dokona-
178
Ibidem, s. 500–501.
179
Ibidem, s. 501–502.
180
Świadczy o tym chociażby bitwa pod Valverde stoczona 21 lutego 1862 r. na
terenie Nowego Meksyku.
181
Według Williamsona A. Murraya (op. cit., s. 261): „Wojna secesyjna była
pierwszą z szeregu wojen nowoczesnych – która budując na poparciu społecznym
i przemyśle, przenosząc się na wielkie odległości dzięki użyciu kolei i floty parowej,
zbliżyła się do granic wojny totalnej”. Zob. także: J. G. Bloch, Przyszła wojna pod
względem technicznym, ekonomicznym i politycznym, wyboru dokonał, w przypisy
i wstęp zaopatrzył G. P. Bąbiak, Warszawa 2005 (przyp. red. A. S.).
niem zniszczeń na tyłach nieprzyjaciela nie miały większego znacze-

nia operacyjnego.
Kilkukrotnie działania kawalerii znacznie zmieniły jednak prze-
bieg konfliktu, jak chociażby poprzez zniszczenie 20 grudnia 1862 r.
w wyniku rajdu składów zaopatrzenia Ulyssesa Simpsona Granta
rozmieszczonych w Holly Springs (Missisipi), co na kilka miesięcy
opóźniło zdobycie Vicksburga przez wojska Unii. Jednak dopiero pod
koniec wojny operacje wielkich mas konnych dowodzonych przez
generała majora Philipa Henry’ego Sheridana czy też generała bryga-
dy Jamesa Harrisona Wilsona z armii Unii wywarły znaczny wpływ
na przebieg działań wojennych.
Pewne istotne zmiany nastąpiły również w taktyce kawalerii.
W większości przypadków kawaleria walczyła bowiem w szyku pie-
szym lub też konno z rewolwerem w ręku. Koń zaś służył jej głów-
nie jako szybki środek transportu. Inną nowością było też zwiększe-
nie siły jej ognia poprzez wprowadzenie w drugim okresie konfliktu
do uzbrojenia kawalerzystów powtarzalnych karabinków182.
Warto pamiętać, że służba w szeregach kawalerii przyniosła roz-
głos i sławę wielu zdolnym dowódcom, by wymienić tutaj choćby
Jeba Stuarta, Nathana Bedforda Forresta, George’a Armstronga Cu-
stera i innych.
Zagadnienia związane z historią kawalerii w Stanach Zjednoczo-
nych, a zwłaszcza w wojnie secesyjnej, wymagają dalszych i grun-
townych badań. W dotychczasowej historiografii polskiej jest to bo-
wiem tematyka praktycznie niezbadana.
182
Pod tym względem kawaleria Unii oraz Konfederacji znacznie wyprzedziła
jazdę krajów europejskich, gdzie nadal królowała taktyka walki oraz manewry wiel-
kich mas konnych oparte na doświadczeniach wyniesionych jeszcze z epoki napole-
ońskiej (przyp. red. A. S.).
[169]
Ryc. 1. Od lewej: oficer i szeregowy regularnej kawalerii wojsk federalnych z lat 1861–1863.
Akwarela Randy’ego Steffena
Tak wyglądało przepisowe umundurowanie, uzbrojenie i oporządzenie oraz rzędy końskie typu
McClellan model 1859 jazdy wojsk Unii w pierwszym okresie amerykańskiej wojny secesyjnej
Źródło: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Acco-
utrements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars 1851–
–1880, Oklahoma 1978, plansza barwna nr IV.
[170]
Ryc. 2. Od lewej: jeden z tak zwanych „chłopięcych generałów” (boy generals) w nieprzepiso-
wym umundurowaniu kawaleryjskim. Za nim kapitan kawalerii w przepisowym mundu-
rze oficerów jazdy złożonym z krótkiej, jednorzędowej kurtki i wygodnych, wypuszczo-
nych na obuwie spodni. Na głowie kepi. Rysunek Randy’ego Steffena
Źródło: R. Steffen, The Horse Soldier 1776–1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Ac-
coutrements and Equipments, vol. 2: The Frontier, the Mexican War, the Civil War, the Indian Wars
1851–1880..., s. 69 – rysunek 134.
[171]
Ryc. 3. Od lewej: kapral (corporal) oraz szeregowiec (private) federalnego 4 Regimentu Kawale-
rii Stanów Zjednoczonych (Fourth Cavalry Regiment), czyli byłego 1 Regimentu Kawalerii
Stanów Zjednoczonych. Umundurowanie typowe dla okresu wojny secesyjnej. Uzbrojenie
to popularne w kawalerii USA karabinki typu Sharps. Rysunek Randy’ego Steffena
1851–1880..., s. 72 – rysunek 136.
[172]
Ryc. 4. Od lewej: sierżant (sergeant) oraz szeregowiec (private) służący w dwóch różnych kom-
paniach federalnego 1 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych (First Cavalry Regi-
ment) – około 1864 r. Warianty umundurowania typowe dla drugiego okresu wojny sece-
syjnej. Rysunek Randy’ego Steffena
1851–1880..., s. 73 – rysunek 137.
[173]
Ryc. 5. Żołnierz z opartym na amerykańskich barwach narodowych gidonem kompanijnym

jednego z federalnych regimentów kawalerii. Rysunek Randy’ego Steffena
1851–1880..., s. 74 – rysunek 138.
[174]
Ryc. 6. Sierżant szef (First Sergeant) 6 Ochotniczego Regimentu Kawalerii Pensylwanii (Sixth Regi-
ment of Pennsylvania Volunteer Cavalry zwanego też Rush’s Lancers) – około 1862 r. Kom-
pletnie stroczony rząd koński model 1859. Rysunek Randy’ego Steffena
1851–1880..., s. 78 – rysunek 140.
[175]
Ryc. 7. Podpułkownik (lieutenant colonel) federalnego 5 Regimentu Kawalerii Stanów Zjedno-

czonych (Fifth Cavalry Regiment) – około 1864 r. Koń w jednym z typów oficerskiego rzę-
du typu McClellan. Rysunek Randy’ego Steffena
1851–1880..., s. 88 – rysunek 148.
[176]
Ryc. 8. Kapral (corporal) federalnego 1 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych (First Ca-
valry Regiment) – około 1864 r. Kompletnie stroczony rząd koński typu McClellan model
1859 – widoczna lewa strona pakunku. Rysunek Randy’ego Steffena
1851–1880..., s. 89 – rysunek 149.
[177]
Ryc. 9. Sierżant (sergeant) federalnego 1 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych (First

Cavalry Regiment) – około 1864 r. Kompletnie stroczony rząd koński typu McClellan mo-
del 1859 – widoczna prawa strona pakunku. Rysunek Randy’ego Steffena
Źródło: R. Steffen, The Horse Soldier 1776-1943. The United States Cavalryman: His Uniforms, Arms, Ac-
1851–1880..., s. 90 – rysunek 150.
ALEKSANDER SMOLIŃSKI
ORGANIZACJA KAWALERII I ARTYLERII

KONNEJ GWARDII ORAZ LINIOWEJ,
KOZACKIEJ I OCHOTNICZEJ ARMII IMPERIUM
ROSYJSKIEGO W PRZEDEDNIU
ORAZ W TRAKCIE I WOJNY ŚWIATOWEJ
P o 1991 r. w historiografii rosyjskiej pojawił się cały szereg za-

gadnień badawczych, które przez wiele dziesięcioleci panowa-
nia w Rosji systemu komunistycznego w ogóle nie były obecne lub
też traktowano je instrumentalnie, w zależności od aktualnych po-
trzeb sowieckiej propagandy i swoiście pojmowanej polityki histo-
rycznej państwa sowieckiego. W wyniku tego powstawał bardzo nie-
pełny, a przez to mocno zafałszowany ich obraz i zgodnie z zasadami
nauki marksistowskiej widziany praktycznie wyłącznie z pozycji kla-
sowych1. Tak też było z historią przedrewolucyjnej, głównie zaś dwu-
dziestowiecznej armii rosyjskiej2, w tym również jej kawalerii i arty-
lerii konnej. Ta niekorzystna sytuacja w końcu uległa jednak zmianie
i obecnie, od kilkunastu już lat, ukazują się zarówno opracowania
1
Zob. choćby: М. Н. Капустин, Солдаты Северного Фронта в борьбе за
власть Советов, Москва 1957; К. Ф. Шацилло, Русский империализм и раз-
витие флота накануне первой мировой войны (1906–1914 гг.), Москва 1968;
А. Кавтарадзе, Октябрь и ликвидация контрреволюционной Ставки, „Военно-
Исторический Журнал” 1968, № 4; История первой мировой войны 1914–1918,
Коллегиальная работа, т. 1–2, Москва 1975.
2
Nie oznacza to oczywiście, że, szczególnie w latach dwudziestych XX w., nie
ukazywały się również prace wartościowe, które nadal mogą stanowić cenną pomoc
w prowadzonych współcześnie badaniach historyczno-wojskowych. Zob. chociażby:
А. А. Маниковский, Боевое снабжение русской армии в войиу 1914–1918 гг., Часть
1–3, Москва 1920. Pozycja ta, pod nieco zmienionym tytułem, miała także kolejne
wydania – w 1930 i 1937 r.
180 ALEKSANDER SMOLIŃSKI
naukowe3, jak i znacznie od nich liczniejsze publikacje popularno-

naukowe4, które próbują przedstawić rzeczywisty obraz ich dziejów5.
W konsekwencji nasza wiedza na ten temat staje się coraz pełniej-
sza, przy czym możliwe staje się też poznanie tych aspektów dzie-
jów rosyjskich sił zbrojnych, które jeszcze do niedawna stanowiły
margines zainteresowań zarówno dawnej historiografii rosyjskiej, jak
i późniejszej historiografii okresu sowieckiego oraz współczesnej. Ta-
kie same prawidłowości dotyczą także problematyki kawalerii oraz
artylerii konnej niegdysiejszej armii carskiej6.
Poza Rosjanami, co jest zupełnie zrozumiałe, historia dawnej ar-
mii rosyjskiej budzi również spore zainteresowanie historyków pol-
skich7. Dzieje się tak dlatego, że w okresie zaborów wiele pokoleń
3
Spośród opracowań dotyczących broni konnych ostatniego okresu istnienia
dawnej armii rosyjskiej, oprócz części publikacji wspomnianych w dalszej części
tego tekstu, można wymienić choćby: С. В. Волков, Офицеры российской гвардии.
Опыт мартиролога, Москва 2002; idem, Офицеры армейской кавалерии. Опыт
мартиролога, Москва 2004.
4
Poza częścią dalej cytowanej literatury zob. np.: Кавалергарды. История, био-
графии, мемуары, oprac. А. Ю. Бондаренко, Москва 1997; В. В. Звегинцов, Ар-
мейская кавалерия. Время Александра I. Справочник, Москва 2003. Natomiast
odnośnie do dwudziestowiecznych formacji kawalerii, poza częścią literatury
cytowanej w dalszej części tego tekstu, zob. chociażby: А. В. Воронов, Ольгины
Гусары. 3-й Гусарский Елизаветградский Ея Императорского Высочества Вели-
кой Княжны Ольги Николаевны Полк 1764–1964. Страницы полковой истории,
Москва 1999; А. И. Таланов, В. Л. Юшко, Клястицкие гусары. По страницам
полковой летописи, Москва 2001; Лейб-Казаки, Коллегиальная работа под ре-
дакцей О. Г. Гончаренко, Москва 2008.
5
Nie należy jednak zapominać, iż także w dzisiejszej Rosji organy państwa upra-
wiają ściśle ukierunkowaną „politykę historyczną” – zob. choćby: Календарь памят-
ных дат россйской военной истории. Люди, события, факты, Коллегиальная
работа под редакцей В. А. Золотарёва, Москва 2001; Рубежи ратной славы оте-
чества. Люди, события, факты, Коллегиальная работа, Москва 2002. Z drugiej
jednak strony sporą część niekiedy bardzo wartościowych, współczesnych badań
historycznych, które są podejmowane w tym kraju, prowadzi się poza oficjalnym
i finansowanym przez państwo nurtem nauki.
6
Wśród prac tego typu należałoby wymienić chociażby opracowania Ałły Igo-
riewny Biegunowej: А. И. Бегунова, Повседневная жизнь русского гусара в царс-
твование Александра I, Москва 2000; eadem, Сабли остры, кони быстры... Из
истории русской кавалерии, Москва 1992.
7
Zob. choćby: A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz
liniowej imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej, „Materiały
do Historii Wojskowości” (Pułtusk) 2007, nr 3, cz. 2; idem, Artyleria konna impe-
rium Romanowych w przededniu I wojny światowej, [w:] Artyleria polska. Historia –
teraźniejszość – przyszłość (myśl wojskowa, szkolnictwo artyleryjskie, technika i uzbro-
ORGANIZACJA KAWALERII I ARTYLERII KONNEJ GWARDII ORAZ LINIOWEJ, KOZACKIEJ I OCHOTNICZEJ... 181
Polaków służyło w armii carskiej8, której liczne formacje, w tym tak-

że oddziały broni konnych, przez wiele lat na dodatek stacjonowa-
ły na ziemiach polskich9. Stąd też odcisnęły one swoje, dziś jednak
już coraz trudniej zauważalne, piętno na niejednym polskim mieście
czy miasteczku10. Poza tym nie należy też lekceważyć wpływów i do-
świadczeń wniesionych po 1918 r. do Wojska Polskiego przez byłych
oficerów rosyjskich, głównie zaś kawalerzystów i artylerzystów kon-
nych11. Wydaje się więc, że przyczyn, dla których tematyka ta może
jenie). Materiały pokonferencyjne. II konferencja naukowa Toruń 13–14 maja 2008 r.,
Toruń 2008; idem, Organizacja kawalerii kozackiej imperium rosyjskiego w przeded-
niu wybuchu I wojny światowej, [w:] Od armii komputowej do narodowej III. Proble-
my organizacyjne od XVI do XX wieku, pod red. J. Centka, M. Krotofila, Toruń 2009;
M. Kulik, Polacy wśród wyższych oficerów armii rosyjskiej Warszawskiego Okręgu Woj-
skowego (1865–1914), Warszawa 2008; L. Madej, Armia rosyjska w XIX i na początku
XX stulecia. Zarys problematyki, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Bia-
łystok) 2009, t. 46.
8
Zob. chociażby: A. Dobroński, Pobór do armii rosyjskiej i służba w niej żołnie-
rzy z Królestwa Polskiego (1907–1914), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”
(Warszawa) 1979, t. 22; T. Radziwonowicz, Polacy w armii rosyjskiej (1874–1914),
„Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Warszawa) 1988, t. 30; W. Caban,
Służba rekrutów z Królestwa Polskiego w armii carskiej w latach 1831–1873, War-
szawa 2001; Polacy i ziemie polskie w dobie wojny krymskiej, pod red. J. W. Borejszy,
G. P. Bąbiaka, Warszawa 2008.
9
Na początku XX w. w szeregach wielu z nich, oczywiście poza kozackimi, obok
żołnierzy innych narodowości, obowiązkową służbę wojskową często odbywało tak-
że wielu Polaków pochodzących z Królestwa Polskiego lub też z tzw. ziem zabranych.
U progu I wojny światowej, po mobilizacji, tak było chociażby w przypadku 5 Kar-
gopolskiego Pułku Dragonów (5 Драгунский Каргопольский Полк), który w końcu
sierpnia 1914 r. znalazł się w Grójcu. W jego 6 Szwadronie, którym dowodził
oficer Polak, a mianowicie rtm. Zankowicz, znajdowała się wówczas spora grupa
Polaków. Jako ciekawostkę można tutaj dodać, iż właśnie wtenczas, jako ochotnik,
dołączył do nich również najprawdopodobniej urodzony w Warszawie Kazimierz
Rokossowski, czyli późniejszy Konstanty Rokossowski, w pewnym okresie znany
lepiej jako „marszałek dwóch narodów” – zob.: M. Iwanow, Konstanty Rokossowski.
Kilka uwag do biografii politycznej, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2009, R. 10 (61),
nr 4 (229), s. 204.
10
Zob. choćby: L. Bujan, 2 Pułk Strzelców Konnych „Ziemi Hrubieszowskiej”,
Warszawa 2000; K. Skłodowski, 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich im. płk. Jana Ko-
zietulskiego 1920–1939, Suwałki 2004; P. Borek, Garnizon Wojska Polskiego w Białej
Podlaskiej w latach 1918–1939, Biała Podlaska 2006.
11
Zob. choćby: S. Kopański, Moja służba w Wojsku Polskim 1917–1939, Londyn
1965; L. Mitkiewicz, W Wojsku Polskim 1917–1921, Londyn 1976; M. Romeyko,
Przed i po maju, Warszawa 1985; F. Kusiak, Życie codzienne oficerów Drugiej Rzeczy-
pospolitej, Warszawa 1992; J. Dziewirski, J. Kijowski, H. Maćkowiak, 5 Pułk Ułanów
Zasławskich, Ostrołęka 1991; Wspomnienia o odrębnościach, zwyczajach i obycza-
być interesująca również dla potencjalnego polskiego czytelnika, jest

wystarczająco wiele.
1. LICZEBNOŚĆ ORAZ SPECYFICZNE CECHY ORGANIZACJI

I FUNKCJONOWANIA CARSKIEJ KAWALERII ORAZ ARTYLERII KONNEJ
W PRZEDEDNIU I WOJNY ŚWIATOWEJ
W momencie wybuchu I wojny światowej carska Rosja dysponowa-

ła ogromnymi masami doskonałej i niezwykle barwnej regularnej ka-
walerii liniowej oraz gwardyjskiej, a także regularnej jazdy kozac-
kiej. Ta pierwsza, głównie zaś formacje gwardyjskie, podobnie jak
w pozostałych ówczesnych armiach europejskich, przede wszystkim
ze względu na służących w niej licznych oficerów pochodzenia ary-
stokratycznego12 była uważana za elitarny rodzaj sił zbrojnych13. Po-
dobnie było też z formacjami artylerii konnej.
jach kawaleryjskich II Rzeczypospolitej, zebrał i opracował S. Radomyski, Pruszków

1994; J. Rzepecki, Rodowód wojska Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1998; A. Smo-
liński, Organizacja kawalerii samodzielnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1921–
–1929, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” (Toruń) 2001,
nr 1; idem, Organizacja kawalerii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1930–1939,
„Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” (Toruń) 2004, nr 5;
J. S. Tym, Kawaleria w operacji i w walce. Koncepcje użycia i wyszkolenia kawalerii sa-
modzielnej Wojska Polskiego w latach 1921–1939, Warszawa 2006; A. Cz. Dobroń-
ski, K. Skłodowski, 2 Pułk Ułanów Grochowskich im. gen. Dwernickiego 1917–1939.
Dzieje i tradycje, Suwałki 2008.
12
Oficerowie pochodzenia arystokratycznego służyli przede wszystkim w gwar-
dii, w której służbę mogli pełnić jedynie przedstawiciele starych rodów szlacheckich
(потомственные дворяне), mogący wylegitymować się dokumentami świadczącymi
o szlacheckim pochodzeniu ich rodzin. Ponadto, zgodnie z przeszło stuletnią
tradycją, służbę w formacjach tego typu pełnili także wielcy książęta należący do
domu panującego Romanowych – szerzej zob. choćby: Н. В. Воронович, Пото-
нувший мир. Очерки прошлого 1891–1920, Москва 2001, s. 58, 124 i passim;
A. M. Romanow, Byłem wielkim księciem. (Koniec dynastii), Białystok 2004, s. 15
i passim; Великий князь Гаврил Константинович [Романов], В мраморном дворце,
Москва 2008, s. 75 i passim; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, Русский военно-истори-
ческий словарь, Москва 2002, s. 325; Российская императорская гвардия. Колле-
гиальная работа, Москва–Санкт-Петербург 2005, s. 9 i passim; О. Г. Гончаренко,
Три века императорской гвардии, Москва 2006, s. 15 i passim.
13
We wszystkich pułkach jazdy liniowej armii rosyjskiej sporą część ich kadry
oficerskiej stanowili oficerowie pochodzenia szlacheckiego, jednak często z rodzin
już zubożałych. Po latach tak sytuację tę, z pewną przesadą, wspominał późniejszy
generał Wojska Polskiego Józef Dowbor-Muśnicki (J. Dowbór-Muśnicki, Wspomnie-
Natomiast szeregowi jazdy, to jest podoficerowie oraz szeregow-

cy, rekrutowali się przede wszystkim z guberni centralnej Rosji oraz
z Ukrainy, zwanej wówczas przez Rosjan Małorosją. Chłopskich re-
krutów pochodzących z tych obszarów, głównie zaś z Ukrainy, z róż-
nych powodów uważano bowiem za szczególnie przydatnych do służ-
by w tej broni. Z drugiej jednak strony, bardzo często byli oni dość
niezaradni. Ponadto przeciętny żołnierz kawalerii i artylerii konnej
gwardii oraz liniowej ówczesnej armii rosyjskiej cechował się prak-
tycznie całkowitym brakiem inicjatywy, co w szczególny sposób
wpływało na jego potencjalną i rzeczywistą wartość na polu walki14.
Ciekawej i jednocześnie nieco odmiennej charakterystyki żołnierza
kawalerii ówczesnej armii rosyjskiej dostarcza lektura wspomnień
oficera służącego niegdyś w carskiej gwardii, późniejszego marszał-
ka armii fińskiej, a mianowicie Carla Gustafa Mannerheima, który
po latach pisał:
Miałem [...] okazję poznać życie w rozrzuconych po całym imperium

garnizonach wielkiej armii rosyjskiej, różniące się od życia w korpusie
gwardii i garnizonach położonych w wielkich miastach. Poznałem i na-
uczyłem się doceniać rosyjskich żołnierzy i ich liczne zalety. Rekrut był
łatwy do prowadzenia, pojętny i wytrzymały. Jeśli tylko był odpowiednio
i sprawiedliwie traktowany, odpłacał przywiązaniem do dowódcy15.
W przypadku pułków jazdy i baterii konnych gwardii starano

się, aby wcielani do nich szeregowi pochodzili z warstwy bogatych
chłopów lub innych zamożnych grup ówczesnego rosyjskiego
społeczeństwa. Poza tym dobierano ich także pod względem wzrostu
i postawy, kształtu nosa i ust oraz barwy włosów i jakości zarostu na
twarzy, czyli wielkości, wyglądu oraz barwy wąsów i bokobrodów,
a w przypadku niektórych formacji gwardii także brody. Fakty te
po latach tak opisał jeden z oficerów służących na początku XX w.
w Pułku Grenadierów Konnych Lejb Gwardii:
nia, Warszawa 2003, s. 102): „W Rosji, i nie tylko w Rosji, na oficerskie stanowiska
w jeździe cisnęli się wszyscy; ale dostawali się do niej tylko utytułowani, albo ludzie
bogaci”. Zob. także: ibidem, s. 26. Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cyto-
wanych źródeł i literatury, zob. także: В. Литтауэр, Русские гусары, Мемуары офи-
цера императорской кавалерии 1911–1920, Москва 2006, s. 46–47, 108.
14
Zob. choćby: В. Литтауэр, op. cit., s. 16 i passim.
15
C. G. Mannerheim, Wspomnienia, tłum. K. Szelągowska, Warszawa 1996, s. 21.
Zostałem wyznaczony do podziału rekrutów16 i przygotowywałem się

do wypełnienia tego ważnego zadania. W październiku rekruci prze-
znaczeni do służby w gwardii poczęli przybywać do Petersburga. Dwa
trzy razy w tygodniu zbierano ich w ujeżdżalni michajłowskiej w celu
przydziału do konkretnych pułków, którą to czynność za każdym ra-
zem przeprowadzał sam wielki książę Nikołaj Nikołajewicz17. Każdy
pułk gwardii miał bowiem swój typ18 rekruta: w jednym z pułków wszy-
scy żołnierze byli brunetami, w drugim blondynami, w trzecim rudzi,
w niektórych pułkach mieli zadarte, perkate nosy, a w pozostałych puł-
kach służyli żołnierze z prostymi nosami. Dobieranie rekrutów według
tych swoistych typów w szczególny sposób przestrzegane było w kawa-
lerii gwardii. Nikołaj Nikołajewicz przyjeżdżał zawsze w towarzystwie
dobosza olbrzyma Pułku Preobrażeńskiego19. Po wnikliwym obejrzeniu
zebranych w maneżu wiejskich chłopaków wielki książę pisał kredą na
piersi każdego z nich pierwsze litery nazwy pułku, do którego przydzie-
lał rekruta. Natomiast dobosz olbrzym kładł swoje wielkie łapy na ra-
mionach nowobrańca i z krzykiem „konny grenadier” lub „ułan” tak
sprawnie nim kierował, że młodzieniec leciał przez cały maneż, wpada-
jąc w objęcia „typowego” podoficera swojego pułku. Do udziału w tym
podziale i przyjęciu rekrutów w pułku naznaczano zwykle jednego
z młodszych służbą oficerów. Lubiłem brać udział w tych podziałach
i gawędzić z wiejskimi chłopcami, których trzeba było ośmielić, obła-
skawić i uspokoić. Kiedy już zostali starymi żołnierzami, dawni rekruci
zawsze pamiętali oficera, który przyprowadził ich do pułku, i radośnie
uśmiechali się, gdy spotykali go w koszarach lub na ćwiczeniach20.
Wykaz formalnych, określonych urzędowo, oraz zwyczajowych

cech fizycznych, którym powinni odpowiadać rekruci przydzielani
do służby w pułkach kawalerii i artylerii konnej gwardii, przedsta-
wia tabela 1.
Kawaleria kozacka nadawała całej armii rosyjskiej, a przede
wszystkim jej jeździe, dość egzotyczny dla reszty Europy i bardzo
swoisty koloryt. Jednocześnie trzy jej pułki oraz jeden zbiorczy oddział
16
W oryginale: разбивка.
17
Ówczesny dowódca formacji gwardii oraz Sankt-Petersburskiego Okręgu Woj-
skowego (Главнокомандующий Войсками Гвардии и Санкт-Петербургского Во-
енного Округа) – zob. choćby: С. В. Волков, Генералитет Российской Империи.
Энциклопедический словарь генералов и адмиралов от Пётра I до Николая II,
т. 1: А–К, Москва 2009, s. 19.
18
W oryginale: тип.
19
Było to: Лейб-Гвардии Преображенский Полк.
20
Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–1920..., s. 126.
Tab. 1. Wykaz cech fizycznych rekrutów przydzielanych do służby w pułkach kawale-
rii i artylerii konnej gwardii carskiej – początek XX w.
PUŁK WZROST BARWA WŁOSÓW, ZAROST INNE CECHY
szare lub nie-

Pułk Kawalergardów Jej Wysokości wysoki blondyni z wąsami, ale bez bród
bieskie oczy
bruneci z niewielkimi wąsami,
Konny Pułk Lejb Gwardii wysoki –
w 4 Szwadronie noszono też brody
Pułk Kirasjerów Lejb Gwardii długie
wysoki rudzi z wąsami
Jego Wysokości nosy
Pułk Kirasjerów Lejb Gwardii
wysoki bruneci z wąsami szczupli
Jej Wysokości
Pułk Kozaków Lejb Gwardii szatyni lub bruneci szerokie
niewysoki
Jego Wysokości z wąsami i brodami ramiona
Atamański Pułk Kozaków
Lejb Gwardii Jego Wysokości Następcy – blondyni z wąsami i brodami –
Tronu Cesarzewicza
Zbiorczy Pułk Kozaków bruneci z niewielkimi wąsami,
wysoki –
Lejb Gwardii w 4 Sotni noszono też brody
Pułk Grenadierów Konnych
– ciemne włosy, z wąsami, ale bez bród –
Lejb Gwardii
Pułk Ułanów Lejb Gwardii
długie
Jej Wysokości Imperatorowej Aleksandry – blondyni lub rudzi z krótkimi wąsami
nosy
Fiodorowny
Pułk Dragonów Lejb Gwardii – szatyni z wąsami –
Pułk Huzarów Lejb Gwardii szatyni z niewielkimi wąsami,

średni –
Jego Wysokości w 1 Szwadronie noszono też brody
Pułk Ułanów Lejb Gwardii
– bruneci z niewielkimi wąsami –
Jego Wysokości
Grodzieński Pułk Huzarów włosy ciemne, z wąsami i brodami,
– –
Lejb Gwardii następnie tylko z wąsami
Zapasowy Pułk Kawalerii Gwardii1 – w praktyce noszono niewielkie wąsy –
Osobisty Konwój głowy golone lub włosy strzyżone bardzo

– –
Jego Imperatorskiej Wysokości1 krótko, noszono też wąsy oraz brody
niewielkie wąsy, w 6 Dońskiej Kozackiej
Artyleria Konna Lejb Gwardii1 – Baterii Lejb Gwardii Jego Wysokości ofice- –
rowie i podoficerowie nosili także brody
1
Nie było specjalnych, określonych urzędowo, wymagań odnośnie do wyglądu zewnętrznego rekrutów.
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie: Ж. Горохов, Русская императорская гвардия,
Москва 2006, s. 30 i passim, oraz innej znanej mu literatury przedmiotu, a także materiału foto-
graficznego.
konny, a mianowicie Osobisty Konwój Jego Imperatorskiej Wyso-

kości (Собственный Его Императорского Величества Конвой)21,
wchodziły w skład gwardii carskiej. Dotyczyły ich również wskaza-
ne powyżej prawidłowości związane z wcielaniem Kozaków do służ-
by w tych formacjach. Jednak przydzielani tam poborowi musieli po-
chodzić z odpowiednich, przypisanych im, wojsk kozackich22.
W sumie według danych na miesiąc kwiecień 1912 r. w całej ka-
walerii Lejb Gwardii23 oraz liniowej armii rosyjskiej służyło 73 gene-
rałów, 361 oficerów wyższych (штаб-офицеры)24, 2546 oficerów
21
Zob.: Н. В. Галушкин, Собственный Его Императорского Величества Кон-
вой, Москва 2004; Д. А. Крючков, «Отличные храбростью...» Собственный Его
Императорского Величества Конвой 1829–1917. История, обмундирование, во-
оружение, регалии, Москва–Санкт-Петербург 2007; Собственный Е. И. В. Кон-
вой. Гвардейский Дивизион. Научная редакция, предисловие, приложения и ком-
ментарии, подбор иллюстраций П. Н. Стрелянов (Калабухов), Москва 2008.
22
Poza częścią wcześniej cytowanej literatury zob. także: Р. Ф. Незвецкий, Лейб-
гвардия императорской России, Москва 2009, s. 374 i passim.
23
Tak brzmiała oficjalna i ostateczna nazwa wszystkich formacji gwardii (Лейб-
Гвардия) armii carskiej. Był to termin, który do rosyjskiego języka wojskowego trafił
wskutek połączenia starszego francuskiego pojęcia „gwardia” i niemieckiego „leib”.
Stało się tak natomiast dlatego, iż formacje te pełniły funkcję straży przybocznej cara
i jego najbliższej rodziny. Stąd też od samego początku do oddziałów gwardii, a po-
tem Lejb Gwardii, przynajmniej teoretycznie, wcielano najlepszych oficerów oraz
szeregowych. W Rosji pierwsze formacje gwardii przybocznej, zwanej wtenczas je-
dynie Gwardią, utworzone zostały już w końcu XVII w. przez Piotra I. W posta-
ci Lejb Gwardii przetrwały one aż do rewolucji lutowej z 1917 r., kiedy to po ab-
dykacji cara Mikołaja II nowe władze, pod wpływem postanowienia uchwalonego
na wiecu zorganizowanym przez komitety żołnierskie działające wówczas w bata-
lionach zapasowych pułków Lejb Gwardii stacjonujących w Piotrogrodzie, usunęły
z jej nazwy człon „lejb”, pozostawiając jedynie termin „gwardia”. Mimo to forma-
cje gwardii pozostające wtenczas na froncie nadal używały dawnej, pełnej nazwy –
szerzej zob. choćby: С. А. Тучков, Военный словарь, заключающий наименования
или термины, в Российском сухопутном войске употребляемые, с показанием
рода науки, к которому принадлежат, из какого языка взяты, как могут быть
переведены на российский, какое оных употребление и к чему служат, Москва
2008 (pierwsze wydanie – Москва 1818), s. 91, 191; Преображенцы. История,
биографии, мемуары. Автор-составитель А. Ю. Бондаренко, Москва 2000, s. 11
i passim; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 325; PWN. Leksykon. Wojsko, woj-
na, broń, pod red. M. Kamlera, Warszawa 2001, s. 160; PWN. Leksykon. Historia
świata. Rosja, pod red. W. Sienkiewicza, Warszawa 2001, s. 104; Р. Ф. Незвецкий,
op. cit., s. 109–131.
24
Termin ten obejmował: w gwardii jedynie pułkowników (полковник), a w ka-
walerii i artylerii konnej liniowej zarówno pułkowników, jak i podpułkowników
(полполковник).
niższych (обер-офицеры)25, czyli razem 2980 oficerów wszyst-

kich stopni. Ponadto służbę pełniło tam również 6855 podoficerów
(нижные чины), 1472 muzykantów, 64 984 szeregowców (рядовые) li-
niowych (строевые)26 i 6354 nieliniowych (нестроевые), co łącznie
dawało 79 665 podoficerów i szeregowców obydwu grup i wszystkich
stopni27. Poza tym w broni tej służyło wtenczas także 306 lekarzy i 129
urzędników wojskowych oraz 80 duchownych prawosławnych28.
25
W Lejb Gwardii oraz w kawalerii i artylerii konnej liniowej byli to: korne-
ci (корнет) w kawalerii i podporucznicy (подпоручик) w artylerii oraz porucznicy
(поручик) w jeździe i artylerii, a także sztabsrotmistrzowie (штабс-ротмистр)
i rotmistrzowie (ротмистр) w kawalerii oraz sztabskapitanowie (штабс-капитан)
i kapitanowie (капитан) w artylerii.
26
Строевой состав – kategoria służących w armii rosyjskiej w końcu XIX i na
początku XX w., oznaczająca żołnierzy zdolnych do służby liniowej (строевая служ-
ба) w broniach głównych, a więc w piechocie, artylerii i kawalerii. W armii rosyjskiej
przez pojęcie to rozumiano wojskowych odbywających służbę w formacjach liniowych
(строевые части) oraz w urzędach i instytucjach wojskowych (военные учреждения),
ale z wyłączeniem oficerów i szeregowych zajmujących stanowiska administracyjne
i gospodarcze, w tym także w służbach. Wojskowi należący do tej kategorii stanowili
podstawowy kontyngent składu osobowego armii oraz jako potencjalni kombatanci
mieli pewne przywileje w stosunku do żołnierzy należących do stanu nieliniowego
(нестроевый состав). Stosunek procentowy stanu liniowego do nieliniowego był
wyznacznikiem rzeczywistej wartości oraz możliwości bojowych danej formacji
oraz całej armii. Przenoszenie wojskowych ze stanu liniowego do nieliniowego, poza
innymi przyczynami, odbywało się też z powodu złego stanu zdrowia. W praktyce
ta specyficzna dla armii rosyjskiej kategoria oznaczała wszystkich zdolnych do
bezpośredniego uczestnictwa w walce – szerzej na ten temat zob. choćby: Словарь
военных терминов. Коллективная работа под редакцей С. Г. Шишкина, Моск-
ва 1988, s. 284–285; Военный энциклопедический словарь. Коллегиальная рабо-
та, Москва 1983, s. 714; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 576; Военный эн-
циклопедический словарь. Редакционная коллегия А. П. Горкин, В. А. Золотарев,
В. Л. Манилов, В. И. Милованов, Москва 2002, s. 1453.
27
W Wojsku Polskim z lat 1918–1939 był to odpowiednik szeregowych. Nato-
miast w praktyce w armii carskiej były to wspomniane wcześniej нижные чины.
Termin ten w kawalerii i artylerii konnej Lejb Gwardii oraz w jeździe i artylerii
konnej liniowej obejmował: szeregowców bądź kanonierów w artylerii (канонир),
jefrejtorów (ефрейтор) lub bombardierów (бомбардир) w artylerii oraz młodszych
unteroficerów (младший унтер-офицер) i starszych unteroficerów (старший уи-
тер-офицер), a także młodszych i starszych fejerwerkerów (младший и старший
фейерверкер) w artylerii oraz wachmistrzów (вахмистр) i podpraporszczyków (под-
прапорщик) zarówno w kawalerii, jak i w artylerii konnej.
28
W sumie więc na stopie pokojowej cała kawaleria gwardii oraz liniowa armii
rosyjskiej liczyła wówczas 83 160 oficerów, urzędników wojskowych, lekarzy oraz
podoficerów, szeregowców i duchownych. Była to siła, która mogła imponować.
Natomiast według tych samych danych w konnych formacjach

kozackich służyło wtenczas 26 generałów, 246 oficerów wyższych29,
2165 oficerów niższych30, a więc w sumie 2437 oficerów wszystkich
stopni. Stany liczebne szeregowych wyglądały w tym czasie następu-
jąco: 9565 podoficerów, 890 muzykantów, 44 904 szeregowców li-
niowych i 5930 nieliniowych, co razem stanowiło 61 289 podofi-
cerów i szeregowców obydwu tych grup31. Oprócz tego w kawalerii
kozackiej służyło także wówczas 145 lekarzy i 68 urzędników woj-
skowych oraz zaledwie 14 duchownych32.
Cała kawaleria armii rosyjskiej liczyła zatem 147 113 generałów,
oficerów, urzędników wojskowych i lekarzy oraz podoficerów, szere-
gowców i duchownych. Była to więc siła, która mogła imponować,
oraz siła, niemająca odpowiednika w żadnej ówczesnej armii euro-
pejskiej ani też światowej.
Do liczby tej należałoby także dodać stany liczebne formacji ar-
tylerii konnej33, które organicznie wchodziły w skład wielkich jedno-
stek jazdy armii carskiej. Wówczas całkowita siła oddziałów i wiel-
kich jednostek kawalerii imperium Romanowych wynosiłaby co naj-
mniej 150 000 ludzi34.
29
W kozackich formacjach gwardii termin ten obejmował jedynie pułkowników,
a w liniowych oddziałach kozackiej kawalerii i płastunów oraz w kozackiej artylerii
konnej zarówno pułkowników, jak i wojskowych starszyn (войсковой старшина).
30
W kozackiej Lejb Gwardii oraz w kozackiej kawalerii, płastunach i artyle-
rii konnej liniowej byli to: chorążowie (хорунжий) oraz sotnicy (сотник), a także
podesaułowie (подъесаул) i esaułowie (есаул).
31
Czyli szeregowych. W kozackich formacjach gwardii oraz liniowych, w tym
również w płastunach i kozackiej artylerii, armii rosyjskiej były to нижные чины,
w skład których wchodzili szeregowcy zwani tam kozakami (казак), prikazni (при-
казный) oraz młodsi uriadnicy (младший урядник), starsi uriadnicy (старший уряд-
ник), a także wachmistrze i podchorążowie (подхорунжий).
32
Na stopie pokojowej cała jazda kozacka liczyła więc wówczas 63 953 oficerów,
urzędników wojskowych, lekarzy oraz podoficerów, szeregowców i duchownych.
33
W kozackich formacjach artylerii konnej służyli wtenczas: jeden generał, 27 ofi-
cerów starszych, 116 oficerów młodszych, czyli w sumie 144 oficerów różnych stop-
ni. Ponadto 246 podoficerów, 57 muzykantów, 2788 szeregowców liniowych i 662
nieliniowych, co dawało 3753 wszystkich szeregowych. Do liczby tej dochodziło 21
lekarzy i dziewięciu urzędników wojskowych. W sumie w artylerii tego typu służy-
ło więc 3927 ludzi. Autorowi nie udało się jednak odnaleźć danych dotyczących ów-
czesnej liczebności artylerii konnej gwardii oraz liniowej – szerzej zob.: A. Smoliński,
Artyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny światowej...
34
Szerzej na temat liczebności armii carskiej w tym czasie, w tym także jazdy
i artylerii konnej, zob. choćby: Warszawa, Centralne Archiwum Wojskowe (dalej cyt.
O dużej potencjalnej wartości kawalerii armii carskiej, oprócz jej

liczebności oraz innych czynników, decydował również fakt posia-
dania przez nią bardzo bogatych i długich tradycji bojowych. Wie-
le wchodzących w jej skład pułków miało bowiem wówczas prawie
dwustuletnią historię, przy czym były także takie formacje, które
w nieprzerwany sposób istniały już nawet przeszło 200 lat35 i brały
udział niemal we wszystkich wojnach, jakie toczyła Rosja od czasów
Piotra I do momentu wybuchu I wojny światowej.
Poza tym praktycznie we wszystkich pułkach w sposób szczegól-
ny kultywowano tradycje Wojny Ojczyźnianej z 1812 r. oraz póź-
niejszych zwycięskich walk w Niemczech oraz we Francji z lat 1813–
–1814. Nie mniejszą wagę przywiązywano również do udziału we
wcześniejszych kampaniach napoleońskich. Działo się tak natomiast
dlatego, że w trakcie wszystkich tych konfliktów jazda rosyjska, w tym
CAW), Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2985. Warunki wystąpienia Rosji

do wojny światowej w 1914 r.; ibidem, Zasady mobilizacji rosyjskiej armii carskiej.
Ponadto zob. również: Н. Н. Головин, Военные усилия России в мировой войне,
Москва 2001 (pierwsze wydanie ukazało się w Paryżu w 1939 r.); И. И. Ростунов,
Русский фронт Первой Мировой Войны, Москва 1976; О. Д. Марков, Русская ар-
мия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001; Ю. Ю. Ненахов, Кавалерия на полях
сражений XX века. 1900–1920, Минск 2004; A. Smoliński, Organizacja kawalerii
i artylerii konnej gwardii oraz liniowej imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu
I wojny światowej...
35
Były też oddziały, których korzenie sięgały jeszcze dawniejszych czasów, gdyż
według pułkowych i jednocześnie uznawanych przez rosyjskie władze wojskowe tra-
dycji nawet XVII w. Tak było choćby w przypadku 12 Achtyrskiego Pułku Huzarów
Generała Denisa Dawydowa (12 Гусарский Ахтырский Генерала Дениса Давыдо-
ва Полк), którego szefem rzeczywistym od 1901 r. była córka cara Aleksandra III,
a mianowicie wielka księżna Olga Aleksandrowna (Ея Императорское Высочест-
во Великая Княгиня Ольга Александровна). Swój rodowód wywodził on bowiem
z 1651 r., kiedy to ze zbiegłych na stronę rosyjską z terenów Rzeczypospolitej Obojga
Narodów Kozaków zaporoskich sformowano Achtyrski Słobodski [czyli wolny –
przyp. A. S.] Czerkaski Pułk Kozacki (Ахтырский Слободской Черкасский Казачий
Полк), który w 1765 r. przemianowano na Achtyrski Pułk Huzarów – szerzej zob.:
В. В. Звегинцов, Русская армейская кавалерия 1907–1914, Москва 1998, s. 36;
А. П. Михаленко, И жили дружною семьею солдат, корнет и генерал. Страни-
цы полковой истории 12-го Гусарского Ахтырского Генерала Дениса Давыдова,
Ея Императорского Высочества Великой Княгини Ольги Александровны Полка
1651–2001, Москва 2001, s. 6, 37; Отечественная Война 1812 года. Энциклопе-
дия. Коллегиальная работа под руководительством В. М. Безотосного, Москва
2004, s. 38–39; Ж. Горохов, Русская императорская кавалерия 1881–1917, Мос-
ква 2008, s. 256. Ponadto zob. także: С. В. Потрашков, Слобідські полки. Історія,
героїка, аррибутика, Харків 2009.
także kozacka36, wniosła znaczny wkład w militarne sukcesy ówczes-

nej Rosji, wielokrotnie uzyskując przewagę nad kawalerią francuską
oraz kawalerią i formacjami innych broni pozostałych państw ówczes-
nej napoleońskiej Europy, których kontyngenty wojskowe wchodziły
w skład Wielkiej Armii37.
36
Szerzej na ten temat zob.: И. Ф. Быкадоров, Казаки в Отечественной Вой-
не 1812 года, Москва 2008 (pierwsze wydanie ukazało się w 1912 r.); М. П. Аста-
пенко, В. Г. Левченко, Атаман Платов жизнеописание, Москва 1988; В. М. Без-
отосный, Донской генералитет и атаман Платов в 1812 году. Малоизвестные
и неизвестные факты на фоне знаменитых событий, Москва 1999; А. В. Венков,
История Казачества. Атаман Войска Донского Платов, Москва 2008; В. И. Ле-
син, Атаман Платов, Москва 2005; idem, «Ваше величество, это Казаки...»,
Москва 2007; Б. А. Алмазов, Военная история Казачества, Москва 2008.
37
Szerzej na ten temat, oprócz części literatury cytowanej już wcześniej oraz
w dalszej części tej pracy, zob. także: М. И. Кутузов, Письма и записки. Соста-
вил Н. И. Рязанов, Москва 1989; Pamiętniki sierżanta Bourgogne’a o wyprawie do
Rosyi, Warszawa 1899; Д. Давыдов, Военные записки, Москва 1982; К. Клау-
зевиц, 1812 год, Москва 1997 (oryginalny tytuł: Der Feldzug 1812 in Russland);
А. И. Михайловский-Данилевский, Описание Отечественной Войны в 1812 году,
Москва 2008 (pierwsze wydanie tego opracowania ukazało się już za panowania
cara Mikołaja I); E. Humbert, Programme élémentaire du cours d’art et d’histoire mi-
litares enseigné a l’Ecole Impériale de Cavalerie, Saumur 1866; Дж. Денисон, Ис-
тория конницы. Книга I, Москва 2001 (pierwsze wydanie – Санкт-Петербург
1897); История конницы. Книга II. Примечания Брикса к „Истории конницы Де-
нисона”, Москва 2001 (pierwsze wydanie – Санкт-Петербург 1897); M. Kukiel,
Wojna 1812 roku, t. 1–2, Warszawa–Kraków–Łódź–Poznań–Wilno–Zakopane 1937;
П. А. Жилин, Гибель наполеоновской армии в России, Москва 1974; Л. П. Бог-
данов, Русская армия в 1812 году. Организация, управление, вооружение, Мос-
ква 1979; А. М. Рязанов, Кирасиры в Шевардинском бою, [w:] Отечественная
война 1812 года. Источники, памятники, проблемы. Материалы VI междуна-
родной конференции „Отечественная война 1812 года. Источники. Памятни-
ки. Проблемы”. Коллективная работа под редакцей А. В. Горбунова, Москва
1998; С. В. Потрашков, Харьковские полки. Три века истории, Харьков 1998;
P. Haythornthwaite, B. Fosten, The Russian Army of the Napoleonic Wars. 2: Cavalry,
Oxford 1999; В. М. Безотосный, А. А. Васильев, А. М. Горшман, О. К. Пар-
хаев, А. А. Смирнов, Русская армия 1812–1814, Москва 2000; Т. Шевяков,
И. Дзысь, Итальянский и Швейцарский походы Суворова 1799, Москва 2002;
T. Strzeżek, Wojny napoleońskie w Prusach Wschodnich, [w:] Wojny w Prusach, pod
red. W. Gleszczyńskiego, N. Kasparka, J. Maronia, Olsztyn 2004; М. Оливер, Р. Пар-
тридж, Армия Наполеона, Москва 2005; А. П. Манжола, Тысячелетие русской
конницы, Москва–Минск 2006. O ich sile i znaczeniu tych tradycji świadczył fakt,
że pewne ich elementy wykorzystywane były także w Armii Czerwonej i następnie
w Armii Sowieckiej. Ponadto obecnie są one żywe w siłach zbrojnych współczesnej
Rosji – zob. choćby: Хрестоматия по русской военной истории. Составил
Л. Г. Бескровный, Москва 1947; Из боевого прошлого русской армии. Документы
и материалы о подвигах солдат и офицеров. Коллективная работа под редакци-
Ponadto w całej armii carskiej, w tym również w kawalerii, żywe

były tradycje zwycięskich wojen ze Szwecją38 oraz wojen z Turcją
toczonych w XVIII i XIX w.39, tradycje wojny siedmioletniej40 oraz
wojny krymskiej z lat 1853–185641, wojny na Bałkanach z lat 1877–
–187842, a także innych wydarzeń militarnych z bogatych dziejów Ce-
sarstwa Rosyjskiego, jak choćby pamięć o długotrwałych i krwawych
walkach z plemionami górskimi na Kaukazie. Natomiast znacznie
ей Н. Коробкова, Москва 1947; Календарь памятных дат российской военной

истории. Люди, события, факты. Коллективная работа под общей редакцей
В. А. Золотарева, Г. И. Кальченко, Москва 2002; Рубежи ратной славы отечес-
тва. Люди, события, факты...
38
Obok części wcześniej cytowanych pozycji zob. także: М. И. Марков, Исто-
рия конницы. Книга 2. От вооружения огнестрельным оружием до Фридриха Ве-
ликого, Москва 2007 (pierwsze wydanie ukazało się przed 1917 r.); W. A. Serczyk,
Połtawa 1709, Warszawa 1982; Н. И. Павленко, В. А. Артамонов, 27 июня 1709,
Москва 1989; A. Konstam, D. Rickman, Peter the Great’s Army. 2: Cavalry, London
1993; А. Л. Бородулин, Ю. Е. Каштанов, Армия Пётра I, Москва 1994.
39
Poza częścią dotychczas cytowanej literatury zob. także: А. А. Керсновский,
История русской армии. Том первый. От Нарвы до Парижа 1700–1814 гг., Мос-
ква 1999; Том второй. От взятия Парижа до покорения Средней Азии 1814–
–1881 гг., Москва 1999; W. Morawski, S. Szawłowska, Wojny rosyjsko-tureckie od
XVII do XX wieku, Warszawa 2006.
40
Oprócz części wcześniej cytowanej literatury zob. choćby: М. И. Марков, Ис-
тория конницы, т. 3: От Фридриха Великого до Александра Суворова, Москва
2009 (pierwsze wydanie ukazało się przed 1917 r.); M. G. Przeździecki, Kunersdorf
1759, Warszawa 1997; А. Констам, Б. Янгхазбенд – художник, Русская армия
в семилетней войне. Кавалерия и артиллерия, Москва 2004.
41
Podczas tej wojny kawaleria rosyjska działała głównie w trakcie kampanii
naddunajskiej z lat 1853–1854 – szerzej, obok części wcześniej cytowanej literatury,
zob. także: Воспоминания генерал-фельдмаршала графа Дмитрия Алексеевича
Милютина 1843–1856. Под редакцей Л. Г. Захаровой, Москва 2000; А. А. Кер-
сновский, История русской армии. Том второй. От взятия Парижа до покоре-
ния Средней Азии 1814–1881 гг. ...
42
Z wszystkich wymienionych tutaj konfliktów kampania na Bałkanach, z racji
swojego wyzwolicielskiego i bardzo krwawego charakteru, zajmowała miejsce dość
szczególne w dziejach wielu pułków kawalerii carskiej. Ponadto stanowiła ona rów-
nież ważki argument wspierający rosyjską ideę panslawizmu – zob. choćby: Воспо-
минания о походе и действиях Лейб-Гвардии Конно-Гренадерского Полка в турец-
кую войну 1877–1878 гг. с момента выступления в поход до заключения мира.
Составил В. Вознесенский, Санкт-Петерсбург 1899; Русский орёл на Балканах.
Русско-турецкая война 1877–1878 гг. глазами её участников. Записки и воспо-
минания. Составили Н. В. Ильина, Л. Я. Сает, Москва 2001; B. Brodecki, Szypka
i Plewna 1877, Warszawa 1986; В. А. Золотарев, В грядущее глядим мы сквозь бы-
лое. Война 1877–1878 гг. – апофеоз восточного кризиса, Москва 1997; Б. А. Кос-
тин, Скобелев, Москва 2000.
mniejszą wagę, poza formacjami kozackimi, przywiązywano do woj-

ny rosyjsko-japońskiej lat 1904–1905.
Warto też odnotować, że część pułków, w tym nawet gwardii,
świadomie nawiązywała do wojny polsko-rosyjskiej z 1831 r.43 Nie
było to jednak zjawisko charakterystyczne dla wszystkich formacji,
jakie wzięły w niej wówczas udział. Znacznie mniejszą natomiast
wagę przywiązywano do udziału w tłumieniu Powstania Styczniowe-
go („buntu”)44 w Królestwie Polskim w latach 1863–1864.
Tradycje te oraz inne czynniki spowodowały wykształcenie się
już w XIX w., oczywiście głównie wśród służących w rosyjskiej ka-
walerii i artylerii konnej oficerów służby stałej, dość silnego esprit de
corps opartego na fakcie noszenia odmiennych dla każdego oddziału
barw pułkowych45 oraz na przywiązaniu do nazwy i numeru pułku,
43
Trzeba jednak pamiętać, iż często w opracowaniach dotyczących historii po-
szczególnych rosyjskich formacji wojskowych, które powstały jeszcze w XIX w.
w Rosji lub też w XX w. na emigracji, konflikt ten określany jest mianem „buntu”
(мятеж), a działania z nim związane „uśmierzaniem (inaczej pacyfikacją) polskiego
buntu” [умиротворение (lub: подавление) польского мятежа]. Stąd też nie zawsze
uznawano je za godne zaliczenia do grupy ważnych tradycji oddziałowych – zob.
chociażby: А. В. Воронов, op. cit. Bardzo często zresztą podobnie problem ten
traktowany jest także we współczesnej historiografii rosyjskiej.
44
O specyfice odbioru i oceny przez ówczesnych Rosjan, zarówno cywilów,
jak i wojskowych, wydarzeń określanych w polskiej historiografii jako Powstanie
Styczniowe zob. choćby: Н. В. Берг, Записки о польских заговорах и восстани-
ях 1831–1862, Москва 2008 (pierwsze wydanie ukazało się w Moskwie w 1873 r.);
M. Pawliszew, Tygodnie polskiego buntu, t. 2: Walka orężna 1863–1864, Warszawa
2002 (pierwsze wydanie – Sankt Petersburg 1887); M. Wasylewicz Berg, Zapiski
o powstaniu polskiem 1863 i 1864 roku i poprzedzającej powstanie epoce demonstracji
od 1856 r., Kraków 1898; Воспоминания генерал-фельдмаршала графа Дмит-
рия Алексеевича Милютина 1863–1864. Под редакцей Л. Г. Захаровой, Москва
2003; H. Cederbaum, Powstanie Styczniowe. Wyroki Audytoriatu Polowego z lat 1863,
1864, 1865 i 1866, Warszawa–Lublin–Łódź–Kraków 1917; А. А. Керсновский, Ис-
тория русской армии. Том второй. От взятия Парижа до покорения Средней
Азии 1814–1881 гг. ...
45
O znaczeniu i funkcjonowaniu tego elementu kawaleryjskiej tradycji można
także wnioskować na podstawie późniejszych doświadczeń istniejących w tej kwe-
stii w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej, w którym od 1918 r. służbę pełniła duża
grupa oficerów kawalerzystów pochodzących z byłej armii rosyjskiej – szerzej zob.
choćby: L. Mitkiewicz, op. cit.; M. Romeyko, op. cit.; Wspomnienia o odrębnościach,
zwyczajach i obyczajach kawaleryjskich II Rzeczypospolitej...; H. Wielecki, Kolorystyka
w ubiorze Wojska Polskiego w latach 1919–1939, „Muzealnictwo Wojskowe” (War-
szawa) 1992, t. 5; J. Rzepecki, op. cit.; A. Smoliński, Barwy w kawalerii i artylerii
konnej – rzecz święta, „Pro Memoria. Pismo Miłośników Przeszłości” (Warszawa)
2003, nr 3 (2); idem, Kilka uwag o odznakach, proporczykach i innych nie tylko kawa-
a co za tym idzie – do jego starszeństwa46. Poza tym wojskowego du-

cha wzmacniało też istnienie wspólnoty („rodziny pułkowej”), wią-
żącej ze sobą mężczyzn służących w poszczególnych formacjach.
Kwestie związane ze starszeństwem poszczególnych pułków jaz-
dy liniowej armii carskiej tak po latach wspominał jeden ze służących
w niej oficerów:
powracając do naszej dywizji47 oprócz naszego, wchodziły do niej jesz-

cze trzy inne pułki, które były sformowane w tym samym roku, co nasz
pułk. Różnica w czasie formowania poszczególnych pułków sprowadza-
ła się do tygodni, no może do miesięcy. Poza tym nikt nie znał dokład-
nej daty ich utworzenia, co dawało powód do niekończących się spo-
rów. My oczywiście uważaliśmy, że najstarszym pułkiem był nasz pułk,
lecz dokładnie tak samo myśleli oficerowie pozostałych trzech pułków.
Był to efekt tego, że być pierwszym oznaczało, być jednym ze starszych
w całej rosyjskiej kawalerii. Wszystko stawiano więc na jedną kartę48.
Oprócz czynników wskazanych powyżej niebagatelną rolę odgry-

wały także uroczyste obchody świąt pułkowych, sport konny oraz po-
siadanie przez oddziały muzeów pułkowych49, marszów i zawołań,
a przede wszystkim szefów rzeczywistych i historycznych oraz kultywo-
wanie związanych z tym zwyczajów i tradycji50. Według bowiem tego
leryjskich imponderabiliach, „Grajewskie Zeszyty Historyczne Zapis. Materiały i Stu-

dia do Dziejów 9 Pułku Strzelców Konnych” (Grajewo) październik–grudzień 2003,
nr 4 (8).
46
Zob. choćby: Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–
–1920..., s. 71.
47
Mowa jest tutaj o 1 Dywizji Kawalerii.
48
В. Литтауэр, op. cit., s. 42. Zob. także: Ж. Горохов, Русская императорская
кавалерия 1881–1917...
49
В. Литтауэр, op. cit., s. 78. O znaczeniu instytucji tego typu w armii rosyj-
skiej, w tym również o ich roli wychowawczej, zob.: Т. И. Ильина, А. Н. Кайгород-
цев, Энциклопедия русской армии: Во имя доблести, добра и красоты (Полковые
музея России конца XIX – начала XX веков), Санкт-Петербург 2006.
50
Zob. chociażby: Н. В. Воронович, Всевидявшее око. Из быта русской армии,
Иью Иорк 1951, s. 206; idem, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–1920...,
s. 70. Szerzej o znaczeniu i funkcjonowaniu ówczesnych szefostw wojskowych,
w tym również w armii rosyjskiej, szerzej zob.: A. Smoliński, Europejskie i polskie
tradycje szefostw wojskowych XVI–XX wieku, cz. 1, „Pro Memoria. Pismo Miłośników
Przeszłości” (Warszawa) 2004, nr 2 (11); cz. 2, nr 3 (12); idem, Szef czy patron – tra-
dycja i współczesność w Wojsku Polskim, [w:] Od armii komputowej do narodowej II.
Dzieje militarne Polski i jej wschodnich sąsiadów od XVI do XX wieku. Materiały
z międzynarodowej konferencji naukowej, pod red. M. Krotofila, A. Smolińskiego,
samego, cytowanego powyżej, oficera, który na krótko przed I woj-

ną światową rozpoczął służbę w 1 Sumskim Pułku Huzarów Generała
Siesławina (1 Гусарский Сумский Генерала Сеславина Полк):
Cyfra 1 oznaczała przynależność do 1 Dywizji [Kawalerii – przyp. A. S.].

Oprócz numeru każdy rosyjski pułk kawalerii posiadał także nazwę, która
wskazywała na miejsce jego powstania. Ponadto, w większości przypad-
ków, pułk nosił imię tego lub innego członka carskiej familii, rodziny kró-
lewskiej jakiegoś europejskiego kraju, lub też sławnego rosyjskiego genera-
ła z dawnych czasów, który wsławił się w jakiejś ważnej bitwie.
Typowym tego przykładem była nazwa mojego macierzystego puł-
ku. Cyfra 1 oznaczała bowiem przynależność do 1 Dywizji; nazwa
Sumski – miejsce jego utworzenia, czyli miasto Sumy, a generał [major
Aleksandr Nikiticz – przyp. A. S.] Siesławin51 był bohaterem wojny z Na-
poleonem, komenderując wtenczas moim pułkiem.
Nasz 1 Sumski Pułk Huzarów wywodzi swoją historię z 1651 r., kie-
dy to z Kozaków sumskiego ujezdu guberni charkowskiej sformowano
Sumski Słobodski Pułk Kozacki52.
Wszystko to powodowało powstawanie swoistego „patriotyzmu

pułkowego”, który niekiedy był nawet silniejszy niż patriotyzm na-
rodowy, wyrażany obowiązującą wtenczas dewizą: „Wierność Caro-
wi – życie Ojczyźnie – honor dla siebie”53. Gdy dodamy do tego sto-
sunek oficerów do kwestii monarchii i postrzeganie jej jako instytucji
nadrzędnej w stosunku do narodu, to otrzymamy obraz czynników,
za pomocą których przez całe dziesięciolecia budowano morale armii
rosyjskiej, w tym także jej pułków kawalerii. W niektórych przypad-
kach wszystkie te elementy cementujące korpus oficerski były na tyle
silne, że przed 1914 r. zdarzały się ponoć sytuacje odmowy przyjmo-
wania awansów, o ile wiązało się to z koniecznością zmiany pułko-
wych barw. W wyniku tego w armii służyła spora grupa oficerów,
Toruń 2005; idem, Szefostwa w Wojsku Polskim w latach 1919–1939 oraz ich
związek z polską i europejską tradycją wojskową, „Pro Memoria. Pismo Miłośników
Przeszłości” (Warszawa) 2008, nr 1 (18); idem, Szefostwa i szefowie dywizjonów arty-
lerii konnej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej oraz ich europejskie i polskie tradycje,
„Zeszyty Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia” (Toruń) 2008, R. 6, nr 6.
51
Szerzej na temat tej postaci zob. choćby: К. А. Залесский, Наполеоновские
войны 1799–1815. Биографический энциклопедический словарь, Москва 2003,
s. 365–366; Отечественная Война 1812 года Энциклопедия..., s. 654.
52
В. Литтауэр, op. cit., s. 39–40.
53
W oryginale: Веру – царю, жизнь – Отечеству, честь – никому.
których cała wieloletnia kariera wojskowa była związana z jedną i tą

samą formacją wojskową54.
Zupełnie inaczej kwestie te wyglądały jednak w przypadku szere-
gowych kawalerii i artylerii konnej. Pewne elementy esprit de corps,
ze względu na długotrwałość służby, funkcjonowały jeszcze jedynie
wśród korpusu podoficerów nadterminowych55. Natomiast jeśli cho-
dzi o szeregowców przeważnie plebejskiego pochodzenia i na doda-
tek pojawiających się już wówczas w pułkach jazdy i konnych bate-
riach tylko na stosunkowo krótki czas oraz przynoszących ze sobą
do wojska problemy społeczne, ekonomiczne i polityczne występu-
jące w środowisku cywilnym56, takiej więzi z pułkiem już nie było.
Przed 1914 r. służba czynna (действительная служба) w kawale-
rii i artylerii konnej armii carskiej trwała bowiem już tylko cztery
lata. Po jej zakończeniu żołnierz był przydzielany na siedem lat do
pierwszej rezerwy (первый разряд), a następnie na kolejne sześć lat
do drugiej rezerwy (второй разряд), po czym przechodził do opoł-
czenia (ополчение), gdzie do ukończenia 43 roku życia zaliczany był
do jego pierwszej fali (первый разряд) mobilizacyjnej57. Stąd też, ma-
jąc w perspektywie odejście do życia cywilnego, szeregowi nie czuli
silniejszego związku z armią i oddziałem, w którym służyli. Ponad-
to po 1905 r. w coraz mniejszym zakresie utożsamiali się także z ideą
monarchii i państwa, któremu armia miała służyć.
Należy też zauważyć, że w znacznej części pułków nikt specjal-
nie nie dbał o ich trwałą integrację z własną formacją oraz z monar-
chią i jej armią. Wojskowym służby stałej wydawało się bowiem, iż
w przypadku prostych szeregowców, przeważnie analfabetów o ni-
54
Szerzej o tych kwestiach zob. chociażby: Н. В. Воронович, Всевидявшее око.
Из быта русской армии..., s. 183, 204, 215; idem, Потонувший мир. Очерки про-
шлого 1891–1920..., s. 119, 122, 131, 137–138, 149; В. Литтауэр, op. cit., s. 44–45,
56, 73, 78, 80, 91–93. Ponadto zob. także: А. И. Деникин, Старая армия. Офице-
ры, Москва 2006; П. Н. Краснов, Воспоминания о русской императорской ар-
мии, Москва 2006.
55
Według terminologii rosyjskiej byli to podoficerowie: сверхсрочные, czyli
służący ponad czas określony odpowiednimi przepisami prawa. Kategoria ta
odpowiadała następnie istniejącym w Wojsku Polskim podoficerom zawodowym.
56
Szerzej zob. chociażby: Т. В. Осипова, Российское крестьянство в револю-
ции и гражданской войне, Москва 2001; R. Pipes, Rosja carów, tłum. W. Jeżewski,
Warszawa 2006; idem, Rewolucja rosyjska, tłum. T. Szafar, Warszawa 2006.
57
Szerzej na ten temat zob. choćby: Н. Н. Головин, op. cit.; А. С. Носков, Ком-
плектование русской армии в первую мировую империалистическую войну, „Во-
енная Мысль” 1940, № 4.
skiej kulturze ogólnej i technicznej58, niektóre elementy esprit de

corps charakterystycznego dla kadry oficerskiej można zastąpić wy-
łącznie surową dyscypliną, do utrzymania której świadoma postawa
pochodzącego przeważnie ze wsi żołnierza nie jest niezbędna. Należy
przypuszczać, że podobnie działo się też wówczas w bateriach artyle-
rii konnej. Lata 1914–191759, głównie zaś rok 191760, pokazały jed-
nak, iż było zupełnie przeciwnie, a silny rozdźwięk istniejący wten-
czas pomiędzy oficerami, głównie starszymi, a szeregowymi, obok
innych czynników, gwałtownie przyspieszył rozpad armii rosyjskiej,
który niekiedy przyjmował nawet charakter krwawego konfliktu po-
między oficerami a żołnierskimi masami61.
Warto jednak zauważyć, że w kawalerii rosyjskiej zjawiska te wy-
stępowały mniej ostro niż w pozostałych broniach głównych i służ-
58
Cytowany już wcześniej Nikołaj Władimirowicz Woronowicz w swoich wspo-
mnieniach ze służby w armii carskiej (Н. В. Воронович, Всевидявшее око. Из быта
русской армии..., s. 221–222) opisuje dość zabawną sytuację, która miała miejsce
w pierwszych dniach sierpnia 1914 r., kiedy to jego pułk znalazł się w Prusach
Wschodnich: „Przechodząc obok apteki usłyszałem dobiegający z jej wnętrza język
rosyjski. Drzwi były otwarte. Wszedłem do środka i zobaczyłem czterech żołnierzy
siedzących na podłodze wokół dużego szklanego słoja z gumą arabską. Uzbrojeni
w drewniane łyżki, z którymi żołnierze w czasie marszów nigdy się nie rozstawali,
nabierali klej ze słoja i żegnając się kierowali tę ciągliwą substancję do ust. Co
wy, dzieci, rozum postradaliście – krzyknąłem do zajętych jedzeniem żołnierzy.
Zaskoczeni moim nagłym pojawieniem się, podnieśli się i z żałością spoglądali na
słój, próbując jakoś usprawiedliwić swoje maruderstwo. Wasza wysokość – odezwał
się do mnie jeden z nich – dzisiaj święto i chcieliśmy rozgrzać się miodkiem. Oprócz
tego słoja z miodem niczego więcej nie ruszaliśmy. Czy to rzeczywiście miód? –
powiedziałem, z trudem powstrzymując się od śmiechu. – To nie miód tylko klej,
którym klei się papier. Dlatego teraz od niego kiszki się wam zlepią i trzeba będzie
rozcinać wam brzuchy. W żadnym wypadku, pozwólcie spróbować: to prawdziwy
niemiecki miód. Prawda, że nie ma on takiego smaku, jak nasz rosyjski, jednak
można go jeść. Wyprowadziwszy wielbicieli miodu z apteki powróciłem do sztabu”.
Zob. również: В. Литтауэр, op. cit., s. 52, 60, 61, 67, 141.
59
Warto zauważyć, iż pierwsze poważne i niepokojące symptomy potencjalne-
go rozkładu armii carskiej zaczęły się ujawniać już w 1905 r., który wypełniły nie-
powodzenia w wojnie z Japonią na Dalekim Wschodzie oraz niepokoje wewnętrzne
związane z wrzeniem rewolucyjnym, które ogarnęło wówczas imperium Romano-
wych – zob. choćby: Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–
–1920..., s. 76, 95 i passim.
60
Zob. chociażby: A. Smoliński, Dezercje z armii rosyjskiej podczas I wojny świa-
towej, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Białystok) 2009, t. 46.
61
Szerzej o tych kwestiach zob. choćby: Н. В. Воронович, Всевидявшее око. Из быта
русской армии..., s. 183, 200–203; idem, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–
–1920..., s. 124, 133, 137; В. Литтауэр, op. cit., s. 16, 52, 60–61, 67, 104, 122–123.
bach armii carskiej. Niejako z konieczności formalne więzi istnieją-

ce pomiędzy oficerami a szeregowymi były tam bowiem znacznie sil-
niejsze niż choćby w piechocie.
Nieco inaczej zjawiska te wyglądały w przypadku wojsk kozac-
kich, głównie zaś w tych najstarszych. Działo się tak dlatego, że w puł-
kach i sotniach oraz w kozackich bateriach konnych panowały bar-
dzo specyficzne stosunki oparte na bliższych lub dalszych związkach
rodzinnych służących tam mężczyzn oraz na ich wspólnym pocho-
dzeniu z jednej stanicy. Dotyczyło to zarówno znacznej części ofice-
rów, jak i podoficerów oraz prostych Kozaków. Nierzadko też w po-
szczególnych pułkach oraz sotniach bądź bateriach w jednym czasie
służbę pełniło kilku braci bądź kuzynów, z których jeden był ofice-
rem, inny podoficerem, a jeszcze inny szeregowcem, przy czym ofi-
cer mógł być nawet młodszy wiekiem od podoficera. W wyniku tego
bardzo często do oficerów zwracano się per „ty” z dodaniem oficjal-
nie obowiązującej w armii rosyjskiej tytulatury62.
Swoiście wyglądała również dyscyplina, która poza służbą ustę-
powała miejsca związkom rodzinnym oraz zasadom stanicznego
starszeństwa i solidarności63. Ponadto w przypadku wielu oficerów
ich poziom umysłowy oraz przyzwyczajenia i potrzeby kulturalne64
niewiele różniły się od potrzeb przeciętnego Kozaka, co bardzo zbli-
żało do siebie kadrę dowódczą oraz szeregowych formacji tego typu.
W części literatury rosyjskojęzycznej, szczególnie emigracyjnej oraz
62
W wojskach kozackich armii rosyjskiej, podobnie jak we wszystkich pozo-
stałych jej formacjach, obowiązywała następująca tytulatura dodawana przez pod-
władnych do nazwy stopnia oficerskiego przełożonego. Od stopnia chorążego do
podesauła było to ваше благороде, od stopnia esauła do pułkownika ваше высо-
коблагороде, a od stopnia generała majora do generała broni (полного генерала –
w tym przypadku generała kawalerii) ваше превосходительство.
63
Szerzej na ten temat zob. chociażby: А. Г. Филькин (Загумённый), Страни-
цы истории Кубанского Казачества: Станица Гнагинская. К 140-летию основа-
ния 1862–2002, Москва 2002.
64
Na temat obyczajowości oraz kultury duchowej i folkloru wojsk kozackich by-
łego Imperium Rosyjskiego, obok części wcześniej cytowanej literatury, szerzej zob.
również: И. Н. Железнов, Уральцы. Очерки быта уральских казаков, Санкт-Пе-
тербург 1888; Н. Г. Мякушин, Сборник уральских казачьих песен, Санкт-Пе-
тербург 1894; А. И. Мякутин, Песни Оренбургских казаков, Оренбург 1904;
А. Догадин, Былины и песни Астраханских казаков, Астрахань 1911; И. И. То-
маревский, Песни казаков, Москва 1911; Г. В. Губарев, Книга о казаках, Париж
1957; Е. И. Коротин, Фольклор Яицких казаков. Песни, народная проза, детский
фольклор, Алма-Ата 1981.
tej, która powstała już po 1991 r., można także spotkać opinie, że
w przypadku wielu oficerów pochodzących z młodych wojsk kozac-
kich stacjonujących na Syberii ich mentalność oraz nawyki kultural-
ne stały nawet na niższym poziomie niż służących pod ich rozkaza-
mi Kozaków, a pochodzących ze starych wojsk kozackich, w jakich
oni sami, lub ich przodkowie, służyli, zanim znaleźli się na Dalekim
Wschodzie65. Jednocześnie nie wolno zapominać, iż bardzo ważnym
spoiwem cementującym kozackie pułki i baterie oraz kozackie spo-
łeczności była wspólna oddziałowa tradycja i przestrzeganie starych
kozackich praw i obyczajów66.
Ponadto nawet przeciętny Kozak, zarówno w życiu garnizono-
wym, jak i na polu walki, z reguły cechował się znacznie większą
samodzielnością i przedsiębiorczością oraz odpowiedzialnością niż
wspomniany już wcześniej, pochodzący ze wsi i bardzo często niepo-
radny i niezaradny, żołnierz kawalerii gwardii oraz liniowej67.
Poza innymi czynnikami, był to również efekt tego, że formacje
kozackie cechowało poczucie dyscypliny wewnętrznej, które, przede
wszystkim, było wynikiem istnienia szacunku i swoistego strachu
przed oceną stanicznej opinii publicznej oraz własnych rodzin. Ko-
65
Zob. choćby: П. Н. Краснов, На внутреннем фронте, Москва 2003, s. 105–
–106, 132.
66
Podobnie działo się też podczas I wojny światowej, a następnie w trakcie woj-
ny domowej w Rosji oraz podczas pobytu Kozaków na emigracji – zob. chociażby:
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2739. Raport Attaché Wojskowego
w Konstantynopolu nr 590/21 z 26 XII 1921 r.; ibidem, Raport Attaché Wojskowe-
go w Konstantynopolu nr 191/22 z 4 III 1922 r.; ibidem, Raport Chargé d’Affaires
Poselstwa Polskiego w Belgradzie Z. Smogorzewskiego nr XIII/498/22 z 6 VIII 1922 r.;
Н. Д. Карпов, Крым – Галлиполи – Балканы, Москва 2002; Русская армия на
чужбине. Галлиполийская эпопея. Составление и научная редакция С. В. Волков,
Москва 2003; А. В. Окороков, Русская эмиграция. Политические, военно-поли-
тические и воинские организации 1920–1990 гг., Москва 2003.
67
Ponadto wśród części społeczeństwa rosyjskiego, w tym także wśród duchow-
nych, pojawiały się opinie upatrujące w Kozakach, obok innych właściwych im za-
let i specyficznych cech, tej grupy ludności przedrewolucyjnej Rosji, która zachowała
najwięcej cech charakterystycznych dla Rosji sprzed reform Piotra I. Było to chociaż-
by przywiązanie do prawosławia oraz istnienie w ich życiu i organizacji społecznej,
a także wojskowej stosunkowo najmniejszej liczby naleciałości będących efektem
wpływów niemieckich. Jednocześnie po latach z pewną przesadą wojska kozackie
uważano za najwartościowszą część armii byłego imperium Romanowych – zob.
choćby: Митрополит Антоний (Храповицкий), Слово о казачестве, [w:] Свято-
Русское Казачье Войско. Спецназ Третьего Рима. Коллективная работа, Москва
2004 (pierwsze wydanie – Paryż 1928), s. 99.
zak bał się po prostu tego, aby przez swoich pułkowych pobratym-
ców i staniczników nie został uznany za tchórza i odrzucony przez
społeczność swej rodzinnej stanicy, a nawet przez wojsko. Równało-
by się to bowiem praktycznej śmierci cywilnej i oznaczałoby koniecz-
ność porzucenia szeregów „stanu wojskowego” i przejścia do innej
grupy społecznej, przy czym przed 1861 r. byłby to pogardzany po-
wszechnie przez Kozaków stan chłopów pańszczyźnianych lub w naj-
lepszym przypadku jedna z pozostałych grup ludności płacącej podat-
ki (податное сослове). Odczucia te były ponoć nawet silniejsze niż
strach przed odpowiedzialnością prawną wynikającą z postanowień
prawa państwowego i wojskowego. Jednocześnie Kozacy byli wobec
siebie solidarni, bardziej odporni na sytuacje zagrażające ich życiu
oraz na stres, jaki niosła ze sobą walka. Powodowało to także, iż
z reguły byli oni odważniejsi68.
Natomiast jedną z ujemnych i ukształtowanych przez bogate, wie-
lowiekowe historyczne doświadczenie cech oddziałów kozackich była
skłonność do rabunku i nadmierna dbałość o łupy. Nie wolno też za-
pominać o skłonnościach do bezwzględnego, a nawet okrutnego trak-
towania zarówno żołnierzy przeciwnika, jak i jego ludności cywilnej69.
68
Szerzej zob. choćby: В. В. Крестовский, Очерки кавалерийской жизни, Мос-
ква 1998; В. Синеоков, Казачество и его государственное значение, [w:] Свято-
Русское Казачье Войско. Спецназ Третьего Рима...; С. Н. Палеолог, Около влас-
ти. Очерки пережитого. С приложением архивных документов, Москва 2004;
О долге и чести воинской в Российской Армии. Собрание материалов, докумен-
тов и статей. Коллективная работа под редакцей В. Н. Лобова, Москва 1991;
Душа армии. Русская военная эмиграция о морально-психологических основах
российской вооружённой силы. Составил И. В. Доминин, Москва 1997; Быт рус-
ской армии XVIII – начала XX века. Составил С. В. Карпущенко, Москва 1999.
69
Doświadczyły tego wojska i ludność cywilna wszystkich przeciwników, w tym
również Polacy, z którymi w toku swej długiej historii walczyły formacje różnych
wojsk kozackich – poza częścią źródeł i literatury cytowanej w dalszej części tego tek-
stu zob. także: А. Г. Шкваров, По закону и казачьему обукновению. К вопросу о ге-
ноциде и военных преступлениях Казачества в Финляндии во время шведско-рус-
ских войн XVIII–XIX вв., Хельсинки 2008. Należy też pamiętać, iż poza oddziałami
kozackimi patologie tego typu zdarzały się również w innych, regularnych, formacjach
armii rosyjskiej – zob. choćby: Х. Кувая, Русские идут! Поведение русских войск
в отношении мирного населения во время завоевания Финляндии в 1713–1715 гг.,
[w:] Россия и Финляндия: проблемы взаимвоспринятия XVII–XX вв. Коллегиаль-
ная работа, Москва 2006. Poza tym zarówno w XVII oraz w XVIII, jak i w XIX w.,
podobnie jak wcześniej, od przestępczości tego typu nie były wolne także inne armie
europejskie – szerzej na ten temat zob. chociażby: Человек и война. Война как явле-
ние культуры. Коллегиальная работа под редакцей И. В. Нарского и О. Ю. Ни-
Trzeba jednak zaznaczyć, że te specyficzne cechy esprit de corps

wojsk kozackich w żaden sposób nie umniejszały ich z reguły wyso-
kiej wartości bojowej. Z zasady też były one bardziej, niż formacje
liniowe i gwardyjskie, odporne na późniejszą bolszewicką agitację
oraz na przez nikogo niekontrolowany i całkowity rozpad70.
Jednakże wskutek powszechnego wykorzystywania Kozaków do
zadań policyjnych związanych z zabezpieczeniem porządku publicz-
nego oraz z ochroną organów władzy carskiej, jakie podczas pokoju
spora część formacji kozackich wykonywała w wielu miastach i in-
nych miejscach na obszarze całego imperium71 oraz na jego grani-
cach72, pomiędzy oficerami kawalerii gwardii i liniowej a oficerami
wojsk kozackich istniał pewien antagonizm. Niekiedy bowiem puł-
коновой, Москва 2001; M. Howard, Wojna w dziejach Europy, tłum. T. Rybowski,

Wrocław–Warszawa–Kraków 2007; J. Anderson, A. Williams, V. Head, Rzezie, masakry
i zbrodnie wojenne od starożytności do współczesności, tłum. L. Hess, Warszawa 2009.
70
Szerzej zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2739.
Raport Attaché Wojskowego w Konstantynopolu nr 191/22 z 4 III 1922 r.; ibidem,
Raport Chargé d’Affaires Poselstwa Polskiego w Belgradzie Z. Smogorzewskiego
nr XIII/498/22 z 6 VIII 1922 r.; ibidem, sygn. 303.4.2968. Izmael Bek Ataman. Pamięt-
nik zagończyka. Rok 1917–1918–1919, Paryż luty 1928 r.; В. В. Крестовский, op. cit.;
В. Синеоков, Казачество и его государственное значение, [w:] Свято-Русское Ка-
зачье Войско. Спецназ Третьего Рима...; И. В. Тюленев, Через три войны, Москва
1960; Г. К. Жуков, Воспоминания и размышления, т. 1, Москва 1975; Б. М. Ша-
пошников, Воспоминания. Военно-научные труды. Издание второе, дополненное,
Москва 1982; J. Bocheński, Wspomnienia, Kraków 1994; С. Н. Палеолог, op. cit.;
О долге и чести воинской в Российской Армии. Собрание материалов, документов
и статей...; Душа армии. Русская военная эмиграция о морально-психологических
основах российской вооружённой силы...; Быт русской армии XVIII – начала XX
века...; К. Ф. Шацилло, Общество и вооружённые силы России в начале XX века,
[w:] Армия и общество 1900–1941 гг. Стати, документы. Коллективная рабо-
та – ответственный редактор В. П. Дмитренко, Москва 1999; Офицерской корпус
русской армии. Опыт самопознания. Коллективная работа под общей редакци-
ей И. И. Ефремова, Москва 2000; Белая Россия. Опыт исторической ретроспек-
ции. Материалы международной научной конференции в Севастополе. Коллек-
тивная работа под редакцей А. В. Терещука, Санкт-Петербург–Москва 2002.
71
Szerzej zob. chociażby: С. О. Гонюхов, В. И. Горобцов, Российская полиция
в мундире, Москва 2000, s. 88–89. Przed 1914 r. pewna liczba pułków oraz innych
formacji kozackich stacjonowała także na terenie byłego Królestwa Polskiego (zob.
załącznik 3). Ponadto zob. również: A. Smoliński, Organizacja kawalerii kozackiej
imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej...
72
Szerzej zob. choćby: А. А. Плеханов, А. М. Плеханов, Казачество на ру-
бежах Отечества, Москва 2009; A. Smoliński, Za Boga, cara i ojczyznę oraz
za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka imperium Romanowych w przededniu
wybuchu I wojny światowej, „Materiały do Historii Wojskowości” – w druku.
ki kozackie postrzegano jako kawalerię mniej wartościową, niejako

drugiej kategorii. Tymczasem z reguły były to opinie dla nich krzyw-
dzące, a wartość ich służby, z punktu widzenia interesów monarchii
Romanowych, była trudna do przecenienia73. Tak po latach sytuację
tę wspominał jeden z rosyjskich generałów i jednocześnie były ko-
zacki ataman:
73
Zob. chociażby: В. Синеоков, op. cit. Stąd też sam cesarz oraz członkowie jego
rodziny pełnili funkcje szefów wielu pułków kozackiej kawalerii, kozackich baterii
artylerii konnej oraz batalionów płastunów wojsk kozackich. Oprócz pułków i baterii
konnych gwardii były to: w Orenburskim Wojsku Kozackim – 1 Orenburski Pułk
Kozacki Jego Imperatorskiej Wysokości Cesarzewicza Następcy Tronu (1 Оренбург-
ский Казачий Его Императорского Высочества Наследника Цесаревича Полк),
w Terskim Wojsku Kozackim – 1 Pułk Wołżański Jego Imperatorskiej Wysokości
Cesarzewicza Następcy Tronu (1 Волгский Его Императорского Высочества На-
следника Цесаревича Полк), w Zabajkalskim Wojsku Kozackim – 1 Nerczyński Pułk
Kozacki Jego Imperatorskiej Wysokości Cesarzewicza Następcy Tronu (1 Нерчинс-
кий Казачий Его Императорского Высочества Наследника Цесаревича Полк)
oraz 1 Zabajkalska Kozacka Bateria Jego Imperatorskiej Wysokości Cesarzewicza
Następcy Tronu (1 Забайкальская Казачья Его Императорского Высочества На-
следника Цесаревича Батарея), a także w Kubańskim Wojsku Kozackim – 1 Pułk
Chopiorski Jej Imperatorskiej Wysokości Wielkiej Księżnej Anastazji Michajłowny
(1 Хопёрский Её Императорского Высочества Великой Княгини Анастасии
Михайловны Полк), 1 Pułk Kubański Generał-Feldmarszałka Wielkiego Księcia
Michaiła Nikołajewicza (1 Кубанский Генерал-Фельдмаршала Великого Князя
Михаила Николаевича Полк), 1 Pułk Zaporoski Imperatorowej Katarzyny Wielkiej
(1 Запорожский Императрицы Екатерины Великой Полк), 1 Kubański Batalion
Płastunów Generał-Feldmarszałka Wielkiego Księcia Michaiła Nikołajewicza (1 Ку-
банский Пластунсий Генерал-Фельдмаршала Великого Князя Михаила Нико-
лаевича Батальон), 2 Kubański Batalion Płastunów Jej Imperatorskiej Wysokości
Wielkiej Księżnej Olgi Nikołajewny (2 Кубанский Пластунский Её Император-
ского Высочества Великой Княжны Ольги Николаевны Батальон), 3 Kubański
Batalion Płastunów Jego Imperatorskiej Wysokości Cesarzewicza Następcy Tronu
(3 Кубанский Пластунский Его Императорского Высочества Наследника Цеса-
ревича Батальон), 4 Kubański Batalion Płastunów Jego Imperatorskiej Wysokości
Wielkiego Księcia Gieorgija Michajłowicza (4 Кубанский Пластунский Его Им-
ператорского Высочества Великого Князя Георгия Михайловича Батальон),
5 Kubański Batalion Płastunów Jego Imperatorskiej Wysokości Wielkiego Księcia
Borysa Władymirowicza (5 Кубанский Пластунский Его Императорского Высо-
чества Великого Князя Бориса Владимировича Батальон), 6 Kubański Batalion
Płastunów Jego Wysokości (6 Кубанский Пластунский Его Высочества Баталь-
он) oraz 1 Kubańska Bateria Generał-Feldmarszałka Wielkiego Księcia Michaiła
Nikołajewicza (1 Кубанская Генерал-Фельдмаршала Великого Князя Михаила
Николаевича Казачья Батарея). Poza tym od 1827 r. istniała tradycja polegająca
na tym, że każdorazowy cesarzewicz i następca tronu carskiego był jednocześnie
atamanem wszystkich rosyjskich wojsk kozackich.
Czym dla oficera Armii Ochotniczej było Wszechwielkie Wojsko Doń-

skie?74 Obwodem Dońskim, Gubernią Dońską i niczym więcej. Kozacy
byli natomiast jedynie czwartymi pułkami dywizji kawalerii75, kawale-
rią sztabową, ochroną taborów oraz żołnierzami służącymi w konwo-
jach76, jednym słowem byli to dla niego, nazywani nieco pieszczotliwie
i pogardliwie, „kozaczki” [...] i w końcu pod adresem Wojska Dońskiego
pojawiło się żartobliwe i obraźliwe określenie77 „Wszechwesołe78 Woj-
sko Dońskie”79.
Natomiast w świadomości sporej części Polaków, szczególnie po

doświadczeniach powstańczych 1831, 1863 i 1864 r. oraz po wyda-
rzeniach z lat 1861–1862 i 1905–1907, funkcjonował stereotyp „ko-
zackich barbarzyńców i rabusiów oraz carskich stupajków” lub też
nie zawsze walecznych i skutecznych „kozuniów” powstrzymujących
74
W języku rosyjskim – „Всевеликое Войско Донское”. Jest to termin, który
w takim tłumaczeniu w literaturze polskiej funkcjonuje już od dość dawna – zob. choćby:
M. Szołochow, Cichy Don, t. 3, tłum. A. Stawar, W. Rogowicz, Warszawa 1982, s. 35.
75
Przed 1914 r. w każdej dywizji kawalerii liniowej armii rosyjskiej jeden z jej
pułków, a mianowicie czwarty, był pułkiem kozackim.
76
Конвой – termin pochodzący z języka francuskiego, który w rosyjskim
słownictwie militarnym pojawił się w XVIII w. Pierwotnie oznaczał on eskortowane
przez wydzielone w tym celu komendy transporty wojskowe lub też grupy aresztan-
tów, jeńców bądź rekrutów, albo też wojskową ochronę ważnych, znajdujących się
w podróży osób. Tutaj użyto go w znaczeniu osobistej, kawaleryjskiej – kozackiej –
eskorty (эскорта) przeznaczonej do ochrony dowódców wyższego szczebla, a także
sztabów oraz oficerów-kurierów wiozących szczególnie ważne dokumenty. Była
to kolejna specyfika armii rosyjskiej oraz odmienność od rozwiązań stosowanych
w tej kwestii w pozostałych armiach europejskich. Warto dodać, że w XX w. przez
pojęcie to w Rosji, podobnie jak w Europie, nadal rozumiano również oddział lub
pododdział, albo nawet pojedynczego wojskowego pełniącego funkcję ochrony bądź
konwojenta i strażnika jeńców, aresztantów itd. – oprócz części wcześniej cytowanej
literatury zob. także: С. А. Тучков, op. cit., s. 174, 392; В. Г. Краснов, В. О. Дай-
нес, op. cit., s. 268. Natomiast na temat „europejskiego” znaczenia tego terminu zob.
choćby: PWN. Leksykon. Wojsko, wojna, broń..., s. 142.
77
„Крылятое слово”.
78
W oryginale: „Всевеселое Войско Донское”. Obok innych czynników, które
wpłynęły na powstanie tego żartobliwego i nieco złośliwego określenia, zapewne
była to także aluzja do nowego herbu Wojska Dońskiego wprowadzonego w 1709 r.
przez cara Piotra I. Przedstawiał on bowiem gołego Kozaka siedzącego na beczce.
Ponoć miał on przypominać Kozakom, że car w dowolnym momencie może rozkazać
im wysadzić beczkę z prochem, na której siedzą, co miało symbolizować ostateczne
podporządkowanie Kozaczyzny dońskiej władzy carskiej – zob. choćby: Энциклопе-
дия казачества. Составитель Г. В. Губарев, Москва 2007, s. 118.
79
П. Н. Краснов, Всевеликое Войско Донское, [w:] От первого лица. Составил
И. А. Анфертьев, Москва 1990, s. 276–277. Ponadto zob. także: В. Синеоков, op. cit.
Polaków przed próbą wywołania kolejnego narodowego i antycar-

skiego powstania lub też konwojujących ich w drodze na Sybir. Poza
rzeczywistymi oraz dość różnorodnymi doświadczeniami wojenny-
mi i historycznymi źródłem tego stereotypu były także różnice cywi-
lizacyjne oraz kulturowe, jakie istniały wówczas pomiędzy Polakami
i Rosjanami, a Kozakami w szczególności. Trzeba jednak zauważyć,
że na krótko przed I wojną światową na obszarze dawnego Królestwa
Polskiego postawy te zaczęły ulegać pewnej zmianie i dość znaczne-
mu złagodzeniu80.
Po wypadkach związanych z przebiegiem ofensywy rosyjskiej z lata
1914 r., a następnie także operacji limanowsko-łapanowskiej z jesie-
ni tego roku, zupełnie odmiennie było natomiast w przypadku lud-
ności, głównie polskiej, zamieszkałej w Galicji Wschodniej oraz na
Podkarpaciu, na Pogórzu Wielickim i na Podhalu. Tam bowiem ugrun-
tował się wtenczas obraz kozackich rabusiów i barbarzyńców siejących
strach oraz zniszczenie wśród bezbronnej ludności cywilnej81.
Niezwykle barwny i jednocześnie zróżnicowany obraz armii im-
perium Romanowych z początku XX w., w tym również jego jazdy,
można było podziwiać choćby podczas corocznej, wiosennej, majo-
wej rewii wojskowej82, która przez wiele lat83 odbywała się w Sankt
80
Szerzej na ten temat, oprócz części wcześniej oraz dalej cytowanych źródeł i li-
teratury, zob. choćby: Powstanie Styczniowe. Materiały i dokumenty. Dokumenty tere-
nowych władz wojskowych Powstania Styczniowego 1863–1864, pod red. W. Djakowa,
S. Kieniewicza, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1976; D. Chłapowski, Pamięt-
niki, cz. 2: Wojna roku 1830–1831, Poznań 1899; Wacława Szymanowskiego listy
o wypadkach w Polsce 1861–1862, oprac. M. Handelsman, Warszawa 1936; Spiskow-
cy i partyzanci 1863 roku, pod red. S. Kieniewicza, Warszawa 1967; Zygmunt Staro-
rypiński, Konstanty Borowski. Między Kamieńcem i Archangielskiem. Dwa pamiętniki
powstańców z 1863 roku, oprac. S. Kieniewicz, Warszawa 1986; S. Rembek, Dzienni-
ki. Rok 1920 i okolice, Warszawa 1997; Pamiętnik księżnej Marii Zdzisławowej Lubo-
mirskiej 1914–1918, oprac. J. Pajewski, Poznań 1997; J. Newlin-Mazaraki, Pamiętnik
i wspomnienia, Kraków 1999; A. Szymborski, Burzliwe fortuny obroty. Mój pamiętnik
(1831–1881), Kraków 2000.
81
Taki obraz rosyjskich Kozaków tworzyła wtenczas prasa oraz oficjalna, „cesar-
sko-królewska” propaganda państwowa. Szerzej zob. chociażby: R. Kowalski, Koza-
cy w Ochotnicy, Tylmanowej i Krościenku w świetle doniesień „Gazety Podhalańskiej”,
[w:] Małopolska i Podhale w latach wielkiej wojny 1914–1918. Materiały z ogólnopolskiej
konferencji naukowej zorganizowanej z okazji 90 rocznicy wybuchu I wojny światowej,
Nowy Targ 27–29 sierpnia 2004 r., pod red. R. Kowalskiego, Nowy Targ 2009.
82
Było to tak zwane майский парад.
83
Do 1903 r., gdyż podczas wojny rosyjsko-japońskiej oraz po jej zakończeniu
zrezygnowano z organizacji tej parady wojskowej.
Petersburgu w obecności cara84, jego rodziny i dworu, akredytowane-

go korpusu dyplomatycznego, w tym także attaché wojskowych oraz
licznych rzesz widzów85. Udział w tej uroczystości brały formacje
gwardii oraz liniowe wszystkich, broni i niektórych służb, w tym rów-
nież floty, stacjonujące wówczas w stolicy oraz w jej pobliżu, a tak-
że rozmieszczone w Sankt Petersburgu szkoły wojskowe oraz Korpus
84
„Car” (царь) – był to oficjalny tytuł władców Rosji wprowadzony przez
Iwana IV i obowiązujący w latach od 1547 do 1721. Od 1721 r. Piotr I oraz jego
następcy używali już bowiem tytułu „imperatora” (император), który w języku
polskim często bywa tłumaczony jako „cesarz”. Pomimo tej uregulowanej ostatecznie
dopiero w końcu XVIII w. zmiany, nieoficjalnie tytuł „cara” przetrwał jednak aż
do 1917 r. Kolejnym pojęciem związanym z oficjalną tytulaturą władców Rosji
jest pojęcie „gosudar” (государь), które w języku polskim często bywa tłumaczone
jako „monarcha”. Tymczasem ten pochodzący z dawnego języka ruskiego tytuł
oznaczał pierwotnie księcia, a następnie „cara”, czyli niezależnego władcę państwa
moskiewskiego, którego władza nie była niczym ograniczona. Równoległe istnienie
w rosyjskim nazewnictwie wojskowym dwóch ostatnich z wymienionych tutaj
terminów oraz fakt różnorodnego i zamiennego ich tłumaczenia w dotychczasowej
polskojęzycznej literaturze historyczno-wojskowej powoduje trudności w prawidło-
wym tłumaczeniu całego szeregu nazw własnych formacji wojskowych byłej armii
carskiej, których szefami byli członkowie panującego w ówczesnej Rosji domu
Romanowych. Stąd też piszący te słowa nie będzie tłumaczył tytułu „imperator”.
Natomiast pojęcie „gosudar” lub „gosudaryni” będzie zastępował polskimi określeniami
„cesarz” bądź też „monarchini”. Podobne problemy pojawiają się również w przypadku
innych elementów oficjalnej tytulatury domu Romanowych – szerzej na temat tych
kwestii oraz na temat oficjalnej tytulatury przysługującej członkom carskiej familii,
oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. choćby: Podręczny słownik rosyjsko-
polski, pod red. J. H. Dworeckiego, Warszawa 1980, s. 141, 249, 861; В. А. Дуров,
Д. В. Дуров, Российская государственная символика XVIII – начало XX века,
Москва 2003, s. 61 i passim; PWN. Leksykon. Historia świata. Rosja..., s. 52, 100,
109. Ponadto zob. również: В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, Библиоте-
ка символики. Нобилистика. Рассказы о чинах, титулах, званиях, Киев 2004,
s. 96–97, 160–161.
85
Parada ta odbywała się w jedną z niedziel lub w innym dniu świątecznym na
Polu Marsowym w Sankt Petersburgu przed wymarszem wojsk do Krasnosielskie-
go Obozu Letniego. Warto zauważyć, iż była to największa rewia wojskowa w ów-
czesnej Europie. Ponadto przez 50 lat swego istnienia parada ta stała się ważnym
elementem tradycji carskiej stolicy, a dla jej mieszkańców swoistym i szczególnym
dniem świątecznym gromadzącym na Polu Marsowym ogromne tłumy widzów. Na-
tomiast ważniejsi urzędnicy państwowi, zaproszeni goście zagraniczni i dyplomaci
oglądali ją ze specjalnych trybun. Część miejsc na nich była płatna i dostępna jedy-
nie dla ludzi zamożnych – zob. choćby: Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очер-
ки прошлово 1891–1920..., s. 63. Zob. także: Военная столица российской им-
перии в фотографиах конца XIX – начала XX веков. Коллективная работа под
руководительством В. В. Лапина, Санкт-Петербург 2008, s. 142–143 – fot. 167,
s. 143 – fot. 166, s. 144–145 – fot. 168.
Paziów i korpusy kadetów86. Według wspomnień jednego z ówczes-

nych oficerów carskiej gwardii, a mianowicie Nikołaja Władimirowi-
cza Woronowicza:
Majowa rewia wojskowa była świętem nie tylko wojskowym. Przez po-
nad 50 lat peterburżanie przywykli bowiem do uczestnictwa w tym wy-
darzeniu [...]. Na tę paradę wybierano jeden z pogodnych dni niedziel-
nych lub świątecznych na początku maja. [...] Cudowny wiosenny dzień,
wesoły oraz odświętnie odziany i nastrojony tłum, udekorowane flaga-
mi Marmurowy oraz sąsiadujące z nim potężne pałace, dodawały uczest-
nikom rewii dziarskiego i wesołego nastroju. Poza tym nie tylko oficero-
wie i junkrzy, lecz także większość szeregowych gwardii miała w tłumie
kogoś z rodziny lub znajomych. Każdy chciał więc, aby jego bliscy mogli
podziwiać jego junacką postawę. Od wczesnego rana, jeden za drugim,
w takt pułkowych orkiestr, maszerowały na Pole Marsowe pułki gwar-
dii. Ustawiały się w kilka linii i wkrótce cała jego ogromna przestrzeń
kipiała ruchem jak mrowisko. [...] O godzinie 9.00 rano 1 i 2 Dywi-
zje Piechoty Gwardii, Brygada Strzelców Gwardii, trzy pułki 37 Dywizji
Piechoty, Aleksandryjsko-Newski Pułk Rezerwowy oraz pułk utworzo-
ny z uczniów szkół wojskowych, w sumie 54 bataliony piechoty, zaj-
mując całe Pole Marsowe, formowały się w cztery szeregi. Po pewnym
86
Na czas rewii tworzyły one zbiorczy batalion, w skład którego oprócz Korpu-
su Paziów Jego Cesarskiej Wysokości (Пажеский Его Императорского Величества
Корпус) wchodziły również: Pawłowska Szkoła Wojskowa (Павловское Военное
Училище) i Włodzimierska Szkoła Wojskowa (Владимирское Военное Училище)
przygotowujące oficerów dla piechoty, a także Nikołajewska Szkoła Kawalerii (Ни-
колаевское Кавалерийское Училище) oraz Michajłowska Szkoła Artylerii (Ми-
хайловское Артиллерийское Училище), Konstantynowska Szkoła Artylerii (Кон-
стантиновское Артиллерийское Училище) i Nikołajewska Szkoła Inżynieryjna
(Николаевское Инженерное Училище). Ponadto w Sankt Petersburgu istniały
wtenczas też następujące korpusy kadetów: Morski Jego Imperatorskiej Wysokości
Następcy Tronu Cesarzewicza Korpus Kadetów (Морской Его Императорского Ве-
личества Наследника Цесаревича Кадетский Корпус), 1 Korpus Kadetów (1 Ка-
детский Корпус), 2 Korpus Kadetów Imperatora Piotra Wielkiego (2 Императора
Пётра Великого Кадетский Корпус) oraz Nikołajewski Korpus Kadetów (Никола-
евский Кадетский Корпус) i Aleksandrowski Korpus Kadetów (Александровский
Кадетский Корпус) – szerzej zob. chociażby: А. Л. Марков, Кадеты и юнкера. Рус-
ские кадеты и юнкера в мирное время и на войне, Сан-Франциско 1961 (drugie
wydanie – Москва 2001); Ю. А. Галушко, А. А. Колесников, Школа российского
офицерства. Исторический справочник, Москва 1993; В. М. Крылов, Кадетские
корпуса и российские кадеты, Санкт-Петербург 1998; А. Ю. Воробьёва, О. Пар-
хаев – иллюстрации, Кадетские корпуса в России в 1732–1917, Москва 2003;
А. Б. Григорьев, О. А. Хазин, Пажеский Его Императорского Величества Кор-
пус, Москва 2004; В. Г. Данченко, Г. В. Калашников, Кадетский корпус. Школа
русской военной элиты, Москва–Санкт-Петербург 2007.
czasie coraz głośniej i głośniej rozlegające się okrzyki „ura” oznajmia-

ły przybycie powozu z carską rodziną. Z niecierpliwością odwracaliśmy
głowy w stronę Pałacu Marmurowego i wkrótce zobaczyliśmy zaprzę-
żoną w sześć koni karetę, w której znajdowały się cesarzowa Aleksan-
dra i cesarzowa matka. Z jej prawej strony wierzchem jechał car, oto-
czony świetną świtą generałów i adiutantów oraz atachés wojskowych.
Rozpoczął się przegląd wojsk, w trakcie którego zamiast marszy pułko-
wych orkiestry grały hymn państwowy. Po trwającym około dwóch go-
dzin przeglądzie wojsk, dowodzący paradą wielki książę Włodzimierz
Aleksandrowicz, wydał rozkaz do ropoczęcia defilady. Obydwie cesarzo-
we weszły do carskiego namiotu, obok którego, konno wraz z towarzy-
szącą mu świtą, stanął car. Piechota maszerowała krokiem defiladowym,
kompaniami w szyku rozwiniętym, a kawaleria szwadronami. Po minię-
ciu monarchy, ażeby zwolnić miejsce dla kawalerii i artylerii, piechota
schodziła z Pola Marsowego i skręcała w boczne ulice87.
Natomiast obraz kawalerii armii carskiej, przedstawiony niezwykle

plastycznie i sugestywnie przez jednego z cywilnych obserwatorów jed-
nej z ostatnich takich parad, wyglądał wówczas następująco88:
Olbrzymi plac wysypano szarym piaskiem. W środku pomiędzy rzęda-

mi trybun ustawiono na czterech filarach wysoki namiot z cesarskimi
orłami, fotelami, stolikami itp. Obszerny prostokąt przed namiotem wy-
sypano różowym piaskiem i przecięto go chodnikiem z białego piasku.
Mnóstwo oficerów na koniach i bicyklach [czyli na rowerach – przyp.
A. S.] ugania jeszcze po placu, rozstawiając pojedynczych żołnierzy, któ-
rzy z różnobarwnymi chorągiewkami na bagnetach mają stać w miej-
scach, przeznaczonych dla rozmaitych pułków. [...]
Koło namiotu cesarskiego pojawili się purpurowi i grubo wysrebrze-
ni [tutaj zapewne w sensie „przesadnie” – przyp. A. S.] Kozacy „własne-
go jego cesarskiej mości konwoju”89. Ogromne chłopy, śliczne, długogrzy-
87
Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлово 1891–1920..., s. 63–64.
88
Ze względu na fakt, że we współczesnym świecie nie ma i nie będzie już nigdy
możliwości oglądania widowisk tego typu oraz w takiej skali, autor zdecydował się
na zacytowanie, pomimo jego dość znacznej objętości, powyższego opisu praktycz-
nie w całości – jedynie z bardzo niewielkimi skrótami. Na decyzję taką wpływ miały
również walory literackie tego tekstu.
89
Czyli wspomniany już wcześniej: „Собственный Его Императорского Ве-
личества Конвой”. Była to należąca do Lejb Gwardii osobista ochrona cara, której
starszeństwo sięgało dnia 18 V 1811 r. w przypadku sotni kubańskich oraz 12 X 1832 r.
w przypadku sotni terskich. Jego antenat, a mianowicie Kaukaski Kozacki Szwadron
Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Кавказский Казачий Эскадрон), do gwardii zaliczony
został w 1856 r. Po połączeniu w 1861 r. z Czarnomorskim Kozackim Dywizjonem
we, skarogniade konie90, długie kapoty granatowe91, obszyte szerokimi

srebrnymi galonami, purpurowe kabaty92, srebrne patrontasze czerkieskie
na piersiach [czyli gazyry – przyp. A. S.]93, oprawne w mosiądz pochwy
„szaszek”, masa jakichś świecideł na piersiach i u pasa, za pasem czer-
kieskie jatagany [w rzeczywistości były to kaukaskie kindżały – przyp.
A. S.], na głowach ogromne czapy barankowe [czyli papachy – przyp.
A. S.] z czerwonymi dnami, na twarzach oświetlonych czarnymi oczyma,
długie ciemne brody. Widok interesujący – etnograficznie charakterystycz-
ny. Nie ma tu tego konwencjonalizmu wojska europejskiego lub niby eu-
ropejskiego, a jest charakter dziki wprawdzie, ale oryginalny i odrębny.
Od strony Zimowego pałacu wyłania się orszak [carski – przyp.
A. S.]. Rozlega się głośny chrapliwy sygnał na trąbie. Linie wojsk prostu-
ją się [...]. Orszak zrównał się z frontem pierwszej linii wojska. Otwierają
go niebiescy żandarmi polowi, za nimi kilkudziesięciu purpurowych Ko-
zaków ze spuszczonymi niby do ataku dzidami94 [...], a potem powóz ca-
Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Черноморский Казачий Дивизион), który dał wyższe

starszeństwo późniejszym sotniom kubańskim, powstał z nich Osobisty Konwój
Jego Imperatorskiej Wysokości. Kolejnym szefem rzeczywistym tej formacji, od 20 X
(st. stylu, a według nowego stylu 2 XI) 1894 r., był Jego Wysokość Cesarz Imperator
Mikołaj Aleksandrowicz (Его Величество Государь Император Николай Александ-
рович), czyli car Mikołaj II – szerzej zob.: О. В. Агафонов, Казачьи войска Россий-
ской Империи. Пантеон отечественной славы, Москва 1995, s. 453–460; А. И. Де-
рябин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–1918. Кавалерия
российской императорской гвардии, Москва 2000, s. 7–8, 47; Ж. Горохов, Русская
императорская гвардия, Москва 2002, s. 147–148. Ponadto zob. także: Н. В. Галушкин,
op. cit.; Д. А. Крючков, op. cit.; Собственный Е. И. В. Конвой. Гвардейский Дивизион...
90
Według znanej autorowi literatury konie Kozaków Osobistego Konwoju Jego
Imperatorskiej Wysokości były gniade, a u trębaczy siwe.
91
Czyli czerkieski, które w kaukaskich wojskach kozackich pełniły funkcję mundurów.
92
W rzeczywistości były to zakładane pod czerkieski beszmety. Opis ten wskazu-
je na umundurowanie codzienne. Tymczasem wydaje się, że podczas takich uroczy-
stości carski Konwój występował raczej w ubiorach paradnych.
93
Po rosyjsku zwano je również: напатронники. Szerzej, poza częścią dalej
cytowanej literatury, zob. chociażby: J. A. Miller, I. Zielińska, A. R. Chodyński, Broń
Kaukazu i Azji Środkowej. Katalog wystawy, Wrocław–Malbork 1978; И. Асхабов,
Чеченское оружие, Москва 2001.
94
Jest to nieprawidłowe określenie broni drzewcowej, jakiej używały formacje
kozackie. Ich uzbrojenie stanowiły bowiem najpierw spisy wz. 1839 (przez Kozaków
zwyczajowo i niezupełnie słusznie zwane дротиками, a przez Rosjan regulaminowo
pikami), a następnie piki kozackie wz. 1901 oraz piki kawaleryjskie wz. 1910. Te dwa
ostatnie wzory, podobnie jak wszystkie pozostałe wzory broni drzewcowej tego typu,
po 1918 r. w Wojsku Polskim określano jako lance. Nie były więc to, jak chce tego autor
powyższego opisu, dzidy, które były bronią odmienną i znacznie krótszą od używanych
w rosyjskiej kawalerii pik – szerzej zob. choćby: А. К. Денисов, Записки донского
атамана, Санкт-Петербург 1999; С. А. Тучков, op. cit., s. 122; A. Smoliński, Lance
używane przez kawalerię polską w latach 1918–1939, „Studia i Materiały do Historii
rowych. [...] Na czarnym koniu, pokrytym zwyczajnym, wszelkich ozdób

pozbawionym czaprakiem, jedzie obok żony car. [...] Przejeżdża powoli
przed samym frontem wojska. Słychać głos przyciszony: „Zdarowo brat-
cy!”95 W tej chwili cały pułk zaczyna wołać, skandując ostro i wyraźnie:
„Zdrawia żełajem wasze imperatorsko-o wieliczestwo-o”96. Orszak powo-
li, noga za nogą, posuwa się przed frontem. [...] Orszak powraca. Cesarzo-
we udają się do namiotu, gdzie czekają już rozmaite panie. [...]
Wśród tłumu wojsk powstał ruch. Pułki obracają się w miejscu, po-
ruszają się, odchodzą i formują do defilady tzw. „ceremonialnego mar-
szu”. Car wśród świty siedzi pochylony na koniu. [...].
Zabrzmiały chrapliwie trąbki. Ustawione na środku placu orkiestry
zagrały [...]. Przy dźwiękach znanej arii chińczyka z „Gejszy” ruszyli Ko-
zacy z konwoju. Trzy długie, co chwila łamiące się linie, groźnie na-
przód nastawione dzidy, karabinki na plecach, rozwiane w wietrze ka-
ftany i fizjonomie surowe a piękne. Wrażenia, jakie daje widok wojska
europejskiego, ani śladu. Cesarz wyprostował się trochę na koniu, przy-
łożył niedbale rękę do płaskiej barankowej czapki [...], a potem skinął
głową i potrząsnął ręką w białej rękawiczce. „Radi staraccia wasze impe-
ratorsko-o wieliczestwo-o!”97 – zahuczeli Kozacy w odpowiedzi na ski-
nienie, które było znakiem carskiej pochwały.
Za Kozakami posunął długi wąż piechoty. [...] Na zakręcie zazieleni-
ły się baterie polne, przelatując w fantastycznych skokach przed naczel-
nym wodzem98.
Ostatnia orkiestra piesza ustąpiła z placu. Na chwilę zapanowała ci-
sza. Po drugiej stronie placu w zamarłej [dotychczas – przyp. A. S.] kawa-
Wojskowości” (Warszawa) 1990, t. 33; А. Н. Медведев, Казаки и рукопашный бой,

Москва 1993; А. Н. Кулинский, Русское холодное оружие военных, морских и граж-
данских чинов 1800–1917 годов. Определитель, Санкт-Петербург 1994; idem, Рус-
ское холодное оружие XVIII–XX вв., т. 1, Санкт-Петербург 2001; idem, Русское
холодное оружие, Санкт-Петербург 2005; M. Gradowski, Z. Żygulski jun., Słownik
uzbrojenia historycznego, Warszawa 1998; Б. Т. Трубников, Определитель оружия
и вооружения, Санкт-Петербург 1998; Ю. В. Шокарев, Оружие. Иллюстрирован-
ный словарь, Москва 2004.
95
W oryginale: Здарово братцы!. Jest to idiom, który odpowiada polskiemu woj-
skowemu powitaniu podwładnych przez przełożonego w postaci: „Czołem żołnierze!”.
96
W rzeczywistości okrzyk ten brzmiał: Здравя желаем Ваше Императорское
Величество!, czyli: „Życzymy zdrowia Waszej Imperatorskiej Wysokości!”, co było
odpowiednikiem polskiej odpowiedzi na pozdrowienie przełożonego, a mianowicie:
„Czołem obywatelu (lub wcześniej „panie”), na przykład, generale!”.
97
Po rosyjsku to kolejne idiomatyczne wyrażenie powinno brzmieć: Рады ста-
ратсья Ваше Императорское Величество!, co na polski należałoby tłumaczyć
jako: „Chętnie (z ochotą) staramy się Wasza Imperatorska Wysokość!”. Jest to
ekwiwalent polskiej zbiorowej odpowiedzi na żołnierskie pozdrowienie i pochwałę
przełożonego, która brzmiała: „Ku chwale Ojczyzny...!”.
98
Zapewne autor opisał tutaj artylerię konną gwardii, która defilowała w galopie.
lerii rozpoczyna się ruch, a z nim najpiękniejsza część widowiska, wiel-

kiego, kosztownego, dziwnego.
Słychać sygnał kozackiej trąbki. Szpakowaty wał koni wydłuża się,
prostuje i las dzid zawraca ku carowi. Jadą orenburskie Kozaki99. Prze-
śliczne konie, dzikie, malownicze twarze, zielone kabaty, długie dzidy
w ręku, olbrzymie papachy na głowach. Trąbki grają jakąś smutną me-
lodię. Car skinął. Orenburcy wrzasnęli. Jadą swobodnie, z brawurą toczą
końmi. Udałyje mołodcy!
Za Orenburcami Dońcy100 w czerwonych kabatach na kasztanowych
koniach. Za Dońcami Uralcy101 w malinowych kabatach na skarognia-
99
Autor opisuje tutaj Orenburską Sotnię Kozacką, czyli późniejszą 2 Sotnię (Oren-
burską) Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Сводно-Казачий
Полк). Mimo iż pułk ten został sformowany dopiero 27 V 1906 r., w nagrodę za wierność
okazaną monarchii podczas rewolucji z lat 1905–1907, to jego starszeństwo, co w tamtych
czasach we wszystkich starych armiach europejskich odgrywało ogromną rolę, datowało
się od dnia 6 IV 1830 r. Jednocześnie od razu w momencie utworzenia otrzymał on
prawa starej gwardii. Natomiast od 9 VIII 1906 r. szefem tego pułku był Jego Wysokość
Cesarz Imperator Mikołaj Aleksandrowicz (Его Величество Государь Император Нико-
лай Александрович, czyli car Mikołaj II) – szerzej zob. choćby: О. В. Агафонов, op. cit.,
s. 465–469; Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 79–80 (drugie wydanie
– Москва 2006, s. 97–106); С. А. Летин, Российская императорская гвардия, Москва
2005, s. 408–409; Казачество. Эициклопедия. Коллегиальная работа – главный редак-
тор А. П. Федотов, Москва 2008, s. 516; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 401.
100
Сhodzi tutaj o sformowany już 7 XI 1796 r. Pułk Kozaków Lejb Gwardii Jego
Wysokości (Лейб-Гвардии Казачий Его Величества Полк). Jego starszeństwo datowało
się natomiast od 20 IV 1775 r. Od 20 X 1894 r. szefem rzeczywistym pułku był Jego
Wysokość Cesarz Imperator Mikołaj Aleksandrowicz (Его Величество Государь Импера-
тор Николай Александрович, czyli car Mikołaj II) – szerzej zob. chociażby: О. В. Агафо-
нов, op. cit., s. 427–431; Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 59–60 (drugie
wydanie – Москва 2006, s. 71–86); С. А. Летин, op. cit., s. 132–133; Казачество. Эицик-
лопедия..., s. 253–254; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 397–398. Wydaje się jednak, iż autor
tego opisu pomylił jego kolejność w szyku defiladowym. Pułk ten bowiem jako formacja
o wyższym starszeństwie od Sotni Kozaków Orenburskich powinien defilować jako
pierwszy. Natomiast po nim winien defilować, zupełnie pominięty w tym opisie, Atamański
Pułk Kozaków Lejb Gwardii Jego Wysokości Następcy Tronu Cesarzewicza (Лейб-Гвар-
дии Атаманский Его Высочества Наследника Цесаревича Полк), którego szefem
rzeczywistym od 30 VII 1904 r., po ojcu, był Następca Tronu Cesarzewicz Wielki Książę
Aleksiej Nikołajewicz (Наследник Цесаревич Великий Князь Алексей Николаевич).
Pułk ten sformowano 20 IV 1775 r. Od tego też momentu liczyło się też jego starszeństwo.
Natomiast do gwardii, z prawami młodej gwardii, zaliczono go dopiero 8 IX 1859 r.
Za starą gwardię pułk uważano natomiast od 17 IV 1878 r. – szerzej zob. choćby:
О. В. Агафонов, op. cit., s. 435–441; А. И. Дерябин, И. А. Дзысь – художник, Пер-
вая мировая война 1914–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 8;
Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 71–72 (drugie wydanie – Москва
2006, s. 87–96); С. А. Летин, op. cit., s. 326–327; Казачество. Эициклопедия..., s. 34–
–35; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 400–401.
101
Była to ówczesna Uralska Sotnia Kozacka Lejb Gwardii Jego Wysokości
(Лейб-Гвардии Уральская Его Величества Казачья Сотня), czyli od maja 1906 r.
dych koniach. Car i do nich skinął. Krzyknęli i poszli w cwał. Tylko

rzadka mgła kurzu pozostała po nich.
Teraz kolej na gwardie. Więc jedzie kilka szwadronów polnych żan-
darmów gwardii102. Wyglądają jak niezapominajki – tacy niebiescy i wy-
srebrzeni. Wywierają jakieś uspokajające po Kozakach wrażenie. Białe
konie, niebieskie kurtki, białe ze srebrem pikielhauby. Za nimi konni
grenadierzy103 w dużych piegowatych kaskach na głowach z bobrowymi
kitami i żółtymi płachtami trójkątnymi na plecach104. Zadął wiatr, żół-
1 Jego Wysokości Uralska Sotnia Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii (1 Его Ве-
личества Уральская Сотня Лейб-Гвардии Сводно-Казачьего Полка) – szerzej zob.
chociażby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 465–469; Ж. Горохов, Русская император-
ская гвардия..., s. 79–80 (drugie wydanie – Москва 2006, s. 97–106); С. А. Летин,
op. cit., s. 408–409; Казачество. Эициклопедия..., s. 516; Р. Ф. Незвецкий, op. cit.,
s. 399, 401. Znowu jednak jej miejsce w szyku zostało określone błędnie, ponieważ
jako już wówczas należąca do gwardii sotnia ta powinna defilować przed Sotnią
Kozaków Orenburskich, którzy wtenczas jeszcze do gwardii nie należeli.
102
Jest to kolejna nieścisłość, którą zawiera powyższy opis. Mógł być to bo-
wiem tylko Polowy Szwadron Żandarmerii Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Жандарм-
ский Полевой Эскадрон), który w gwardii carskiej był jedyną formacją tego typu
– zob. choćby: Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 143–144 (drugie
wydanie – Москва 2006, s. 181–184); С. А. Летин, op. cit., s. 230. Należy jednak
pamiętać, że w sensie formalnym nie była to formacja kawalerii.
103
Był to sformowany 12 XII 1809 r. Pułk Grenadierów Konnych Lejb Gwar-
dii (Лейб-Гвардии Конно-Гренадерский Полк) stacjonujący w Nowym (dwa
szwadrony) i Starym (cztery szwadrony) Peterhofie. Starszeństwo pułku datowało
się od 16 V 1803 r. Natomiast od 13 VI 1910 r. jego szefem rzeczywistym był Wielki
Książę Następca Tronu Cesarzewicz Aleksiej Nikołajewicz (Великий Князь Наслед-
ник Цесаревич Алексей Николаевич). Pułk miał także szefa historycznego, którym
od 14 X 1832 r. pozostawał wielki książę Michaił Nikołajewicz (Его Высочество
Великий Князь Михаил Николаевич) – szerzej zob. chociażby: А. И. Дерябин,
И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–1918. Кавалерия россий-
ской императорской гвардии..., s. 6; Ж. Горохов, Русская императорская гвар-
дия..., s. 87–88 (drugie wydanie – Москва 2006, s. 107–116); С. А. Летин, op. cit.,
s. 205–207; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 391. Ponadto zob. także: Н. В. Воронович,
Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–1920...
104
W ten sposób autor cytowanego tutaj opisu nazwał flammy, czyli płomienie
noszone na kaskach tego pułku i spadające jeźdźcom na plecy. Ich barwa była jed-
nak czerwona, a nie żółta – szerzej zob. choćby: В. М. Глинка, Русский военный кос-
тюм XVIII – начала XX века, Ленинград 1988; Военная одежда русской армии.
Коллективная работа, Москва 1994; R. W. Kenny jun., Uniforms of Imperial and
Soviet Russia in color as illustrated by Herbert Knötel D.J. 1907–1946, Atglen 2001;
А. В. Чернушкин, Русская армия XIX – начала XX века. 1801–1825: кавалерия –
артиллерия – казачьи войска – ополчение. 1825–1917: пехота – кавалерия – ар-
тиллерия, Москва 2004; Г. Э. Введенский, Энциклопедия русской армии. Пять
веков русского военного мундира, Санкт-Петербург 2005.
te języki podniosły się i zatrzepotały w powietrzu, skarogniade konie105

zaczęły parskać. Ładnie. Odrobina historii, ślad zamarłej już cywilizacji
napoleońskiej. Przeszli106.
Wyjechali polscy ułani107. Las biało czerwonych proporców szele-
ści w lekkim wietrze. Wysmukłe zgrabne ciała prostują się w siodłach.
105
Według znanej autorowi literatury w 1 Szwadronie tego pułku konie były
skarogniade [czyli inaczej ciemnogniade (караковые)], w 2 Szwadronie kare (воро-
ные), w 3 Szwadronie skarogniade z odmastkami, a mianowicie z łysinami i białymi
pęcinami (лысые и белоногие), w 4 Szwadronie skarogniade oraz gniade i bure,
a w 6 Szwadronie kare. Trębacze dosiadali natomiast koni skarogniadych.
106
Jest to aluzja do Żandarmów Wyborczych Gwardii oraz Grenadierów Kon-
nych Gwardii, jakich wcześniej posiadał cesarz Napoleon I – szerzej zob. chociaż-
by: H. Lachouque, Napoléon et la Garde Impériale, Paris 1957; R. Bielecki, Wielka
Armia, Warszawa 1995; idem, Encyklopedia wojen napoleońskich, Warszawa 2001;
idem, Wielka Armia Napoleona, Warszawa 2004; E. Bukhari, A. McBride – illustra-
tor, Napoleon’s Cavalry, London 1979; iidem, Napoleon’s Guard Cavalry, Oxford
2001; Э. Райан, Л. Руссело – иллюстрации, Элитная кавалерия Наполеона. Гвар-
дейская императорская кавалерия 1804–1815, Riga–Минск 2002; A. Jouineau,
J. M. Mongin, Officiers et Soldats de la Garde Imperiale 1804–1815. Tome II: Les trou-
pes à cheval. Premiére partie, Paris 2003; iidem, Officiers et Soldats de la Garde Impe-
riale 1804–1815. Tome III: Les troupes à cheval. Deuxiéme partie, Paris 2005; М. Ру-
перт, П. Конрад – илюстрации, Кавалерия Наполеона 1804–1815, Новосибирск
2005; D. Smith, J. Black – consultant, An illustrated encyclopedia of Uniforms of the
Napoleonic Wars, London 2006; J. R. Elting, H. Knötel – illustrator, Napoleonic Uni-
forms, vol. 2, London–Philadelphia 2007; R. Pawly, P. Courcelle – illustrator, Mount-
ed Grenadiers of the Imperial Guard, Oxford 2009.
107
Jest to kolejna nieścisłość, jaką zawiera cytowany tutaj opis. W momencie
jego powstania bowiem wśród 19 istniejących jeszcze wtenczas w armii rosyjskiej
pułków ułańskich nie było już powstałego w 1797 r. Konnego Pułku Polskiego prze-
mianowanego następnie na Polski Pułk Ułanów i rozwiązanego ostatecznie w 1833 r.
Tymczasem cytowany tutaj opis wskazuje na sformowany 16 V 1803 r. (wtedy jesz-
cze jako huzarski) i stacjonujący wówczas w Peterhofie koło Petersburga Pułk Uła-
nów Lejb Gwardii Jej Wysokości Imperatorowej Aleksandry Fiodorowny (Лейб-Гвар-
дии Уланский Ея Величества Императрицы Александры Фёдоровны Полк). Jego
starszeństwo sięgało 12 XII 1809 r., kiedy to zaliczono go do gwardii. Według części
autorów starszeństwo tego pułku liczone było jednak już od 16 V 1803 r. Natomiast
szefem rzeczywistym oddziału, od 14 XI 1895 r., była Jej Wysokość Monarchini
Cesarzowa Imperatorowa Aleksandra Fiodorowna (Ея Величество Государы-
ня Императрица Александра Фёдоровна) – szerzej zob. choćby: А. И. Дерябин,
ской императорской гвардии..., s. 6; С. Львов, А. Аверьянов – художник, Ар-
мейские уланы России в 1812 г., Москва 2002, s. 7 i passim; Ж. Горохов, Русская
императорская гвардия..., s. 97–98 (drugie wydanie – Москва 2006, s. 117–126);
С. А. Летин, op. cit., s. 207–208; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 391. Warto pamiętać,
że w armii rosyjskiej istniał także dyslokowany w Warszawie Pułk Ułanów Lejb
Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Уланский Его Величества Полк). Ten
rodzaj lekkiej kawalerii oraz jej umundurowanie miały jednak polskie korzenie
Kasztany podnoszą cienkie nóżki i z gracją grzebią piasek. Ogromne

czerwone rabaty na piersiach granatowych kurtek kwitną niby ogrom-
ne maki, wysokie ułanki108 falują w marszu rytmicznie i poważnie, bia-
łe sznury zwisające od ułanek na plecach gną się i rozwijają w delikat-
nym kołysaniu109. Padła komenda. Polscy ułani wyprężyli się i przeszli
powoli w milczeniu. Oficerowie pozwieszali ku ziemi długie pałasze110,
– szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
В. К. Шенкъ, Таблнцы формь обмундирования Русской Армии. 24 наглядныхь
таблицы новыхь формь. Составлено по 10 мая 1910 г., Санкт-Петерсбург 1910;
J. Minkiewicz, Ułańskie dzieje, Londyn 1982; С. Д. Охлябинин, Из истории рос-
сийского мундира, Москва 1996; A. Ziółkowski, Pierwszy Pułk Szwoleżerów Gwardii
Cesarskiej 1807–1815, Pruszków 1996; С. Львов, А. Аверьянов – художник,
op. cit.; S. Leśniewski, R. Morawski – ilustracje, Wojsko Polskie w służbie Napoleona.
Legia Nadwiślańska, lansjerzy nadwiślańscy, Warszawa 2008; R. Morawski,
A. Nieuważny, Wojsko Polskie w służbie Napoleona. Gwardia: szwoleżerowie, tatarzy,
eklererzy, grenadierzy, Warszawa 2008; R. Morawski, A. Paczuski, Wojsko Księstwa
Warszawskiego. Ułani, gwardie honorowe, pospolite ruszenie, Żandarmeria Konna,
t. 1–2, Warszawa 2009.
108
Autor miał na myśli rogate czapki ułańskie, a nie ówczesne kurtki, któ-
re w polskim munduroznawstwie kryją się pod takim określeniem – zob. choćby:
Z. Żygulski jun., H. Wielecki, Polski mundur wojskowy, Kraków 1988; A. Smoliński,
Umundurowanie formacji dragońskich w roku 1919 na tle munduru kawaleryjskiego
Wojska Polskiego, „Arsenał Poznański” (Poznań) 1997, R. 6, nr 2 (20); idem, Umun-
durowanie dragonów Wojska Polskiego w 1919 r. Część 1, „Grajewskie Zeszyty Histo-
ryczne Zapis. Materiały i Studia do Dziejów 9 Pułku Strzelców Konnych” (Grajewo)
kwiecień–czerwiec 2003, nr 2 (10), s. 16–31.
109
Chodzi tutaj o etyszkiety, czyli o sznury służące do mocowania czapki ułań-
skiej do naramiennika kurtki i chroniące w ten sposób nakrycie głowy przed zagu-
bieniem podczas jazdy wierzchem.
110
W rzeczywistości były to szable typu europejskiego lub też szaszki, czyli broń
o głowni zakrzywionej (zob. choćby: А. Н. Кулинский, Русское холодное оружие во-
енных, морских и гражданских чинов 1800–1917 годов. Определитель...; idem, Рус-
ское холодное оружие XVIII–XX вв., т. 2, Санкт-Петербург 2001; idem, Русское хо-
лодное оружие...), a nie broń prosta, jaka współcześnie w polskim bronioznawstwie
kryje się pod nazwą pałasz. Gwoli historycznej ścisłości należy jednak stwierdzić,
iż dawniej w Polsce nazwy te stosowano dość dowolnie, a pod pojęciem pałasz
nie zawsze kryła się broń o prostej i jednosiecznej głowni – szerzej zob. chociażby:
Z. Hartleb, Szabla polska, Lwów–Warszawa–Kraków 1926; Muzeum Wojska. Inwentarz.
Wiek XVIII i pierwsza połowa w. XIX, Warszawa 1929; W. Dziewanowski, Zarys
dziejów uzbrojenia w Polsce, Warszawa 1935; Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Katalog zbiorów. Wiek XVIII, oprac. Z. Stefańska, Warszawa 1960; Muzeum Wojska
Polskiego w Warszawie. Katalog zbiorów. Wiek XVII, oprac. Z. Stefańska, Warszawa
1968; S. Ledóchowski, Polskie szable bojowe, Warszawa 1980; W. Kwaśniewicz,
1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym, Warszawa 1981; idem, Szabla
polska od końca XV do końca XVIII wieku, Zielona Góra 1988; idem, Pięć wieków
szabli polskiej, Warszawa 1993; idem, Leksykon dawnej broni białej, Warszawa 2004;
trąbki umilkły. Cisza – która wydaje mi się uroczystą. Już ostatni szwa-
dron mija namiot cesarski, kiedy nagle podnoszą się w górę oficerskie
pałasze, a cały pułk krzyczy: Radi staraccia itd. ... Car skinął pochwalnie
ręką. Przejechali, zatoczyli powoli ogromne koło i ustawili się w głębi
obok grenadierów, żandarmów i różnobarwnych Kozaków. Biało czer-
wone proporce migocą w lekkim wietrze, znacząc dziwną oazę na tle tej
europejsko-azjatyckiej mieszaniny.
Tymczasem rozwinął się długi, oślepiający, wspaniały wąż białych
kirasjerów111. Złote kaski z olbrzymimi orłami o rozpostartych skrzy-
dłach, złote kirysy, białe uniformy, wspaniałe czapraki, białe i lekko
szpakowate konie, a chłopy jeden w drugiego jak dęby. Cała Rosja skła-
da daninę w kwiecie młodzieży swojej, aby ten pułk wyglądał impo-
nująco. Jeżeli idzie o obraz, to rzeczywiście widok kirasjerów jest im-
A. Czerwiński, L. Dudek, Szabla żołnierza polskiego XIX i XX wieku w zbiorach Muzeum

Wojska Polskiego w Warszawie, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1988;
T. Jeziorowski, Brać się do pałasza! Pałasz polski i obcy XVII–XX w., Poznań 2001.
111
Pod określeniem tym może kryć się kilka oddziałów jazdy stacjonujących
w Sankt Petersburgu lub w jego pobliżu, a mianowicie (według starszeństwa): wymie-
niany zawsze jako najstarszy (oficjalne starszeństwo z 11 I 1799 r.) oraz za taki uważany
zwyczajowo Pułk Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Imperatorowej Marii Fio-
dorowny (Кавалергардский Ея Величества Государыни Императрицы Марии Фё-
доровны Полк) stacjonujący w Petersburgu – w pobliżu Pałacu Zimowego; formalnie
najstarszy (oficjalne starszeństwo z 7 III 1721 r., ale w gwardii dopiero od 31 XII 1730 r.)
Konny Pułk Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Конный Полк) – Petersburg; Pułk Kirasjerów
Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Кирасирский Его Величества Полк) –
stojący w Carskim Siole i mający oficjalne starszeństwo z 7 XII 1702 r. Jednak w młodej
gwardii dopiero od 13 IV 1813 r. Natomiast w starej gwardii, co miało bezpośredni
związek z trwającą wtenczas wojną polsko-rosyjską, pułk znalazł się 22 VIII 1831 r.
Ponadto w gwardii był wówczas jeszcze Pułk Kirasjerów Lejb Gwardii Jej Wysokości
Monarchini Imperatorowej Marii Fiodorowny (Лейб-Гвардии Кирасирский Ея Вели-
чества Государыни Императрицы Марии Фёдоровны Полк), który rozlokowany
był w Gatczynie. Jego oficjalne starszeństwo sięgało 26 VII 1704 r. Jednak do młodej
gwardii pułk zaliczono 27 VII 1856, a do starej dopiero 22 VII 1884 r. – szerzej zob.
choćby: А. И. Дерябин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–1918.
Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 5–6; Ж. Горохов, Русская импе-
раторская гвардия..., s. 29–30, 37–38, 43–44, 49–50 (drugie wydanie – Москва 2006,
s. 29–40, 41–48, 49–58, 59–70); С. А. Летин, op. cit., s. 160–162, 75–77, 236–238, 392–
–394; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 389–391. Ponadto zob. także: А. А. Игнатев, 50 лет
в строю, Петрозаводск 1963; C. G. Mannerheim, op. cit.; Кавалергарды. История,
биографии, мемуары...; А. И. Таланов, Кавалергарды. По страницам полковой ле-
тописи. Часть вторая 1825–1925, Москва 1999.
ponujący. Dalej poszli huzarzy112 przeładowani ozdobami, w wysokich

bermycach113, potem jeszcze jakiś pułk kawalerii114. [...]
Wreszcie przeszli wszyscy. Na drugim końcu olbrzymiego placu wy-
ciągnęła się konnica długim różnobarwnym wałem. [...] Na całej linii ki-
112
Był to stacjonujący w Carskim Siole Pułk Huzarów Lejb Gwardii Jego
Wysokości (Лейб-Гвардии Гусарский Его Величества Полк). Starszeństwo pułku
datowało się od 19 II 1775 r. Natomiast do gwardii zaliczono go 7 XI 1796 r., a 14 XI
tego roku otrzymał on prawa starej gwardii. Od 1868 r. służył w nim późniejszy car
Mikołaj II, który od 20 X 1894 r. był jego szefem rzeczywistym (Его Величество Го-
сударь Император Николай Александрович) – szerzej zob. chociażby: А. И. Деря-
бин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–1918. Кавалерия рос-
сийской императорской гвардии..., s. 6–7; Ж. Горохов, Русская императорская
гвардия..., s. 111–112 (drugie wydanie – Москва 2006, s. 137–152); С. А. Летин,
op. cit., s. 130–131; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 393. Warto również dodać, iż w armii
rosyjskiej istniał także dyslokowany w Warszawie Grodzieński Pułk Huzarów Lejb
Gwardii (Лейб-Гвардии Гродненский Гусарский Полк).
113
Jest to kolejna nieścisłość występująca w cytowanym tutaj opisie, w rosyjskich
pułkach huzarów nie noszono wtedy bowiem bermyc. Natomiast huzarzy carscy nosi-
li w tym czasie dość niskie kołpaki, zwane po prostu czapkami (шапка). Wykonywano
je z filcu obszytego ciemnym futrem baranim i zaopatrywano w barwną, sukienną
flammę. Natomiast często szyta z niedźwiedziego futra wysoka bermyca była odmiennym
nakryciem głowy używanym w XVIII i XIX w. przede wszystkim w formacjach pieszych
różnych armii Starego Kontynentu. Tak więc, również w XX w., były to dwa całkiem
różne wojskowe nakrycia głowy – szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej
literatury, zob. również: M. Head, Chasseurs à Cheval de la Garde Impériale, London 1978;
K. Ulyatt, G. A’Achille, Hussars of the Napoleonic wars, London 1981; B. Fosten, Wellingtons
Light Cavalry, Oxford 1982; Z. Żygulski jun., H. Wielecki, op. cit.; Военная одежда рус-
ской армии...; A. Jouineau, J. M. Mongin, Officers and Soldiers of the French Hussars 1786–
–1804. From the “Ancien Regime” to the Empire, vol. 1, Paris 2004; Г. Э. Введенский,
Энциклопедия русской армии. Пять веков русского военного мундира...; J. R. Elting,
H. Knötel – illustrator, Napoleonic Uniforms, vol. 1–2, London–Philadelphia 2007.
114
Mógł być to jedynie dyslokowany w Peterhofie Pułk Dragonów Lejb Gwardii
(Лейб-Гвардии Драгунский Полк). Powstał on 3 IV 1814 r., pierwotnie jako Pułk
Strzelców Konnych Gwardii. Takie też było jego oficjalne starszeństwo. Na dragoński
gwardyjski przemianowano go natomiast w 1833 r. Od 9 II 1909 r. jego szefem
rzeczywistym była Jej Imperatorska Wysokość Wielka Księżna Maria Pawłowna
(Её Императорское Высочество Великая Княгиня Мария Павловна). Natomiast
szefem historycznym, od 10 IV 1847 r., był Jego Wysokość Wielki Książę Władimir
Aleksandrowicz (Его Высочество Великий Князь Владимир Александрович) –
szerzej zob.: А. И. Дерябин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–
–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 6; Ж. Горохов, Рус-
ская императорская гвардия..., s. 105–106 (drugie wydanie – Москва 2006, s. 127–
–136); С. А. Летин, op. cit., s. 241–242; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 392–393. Jest
bowiem bardzo mało prawdopodobne, żeby był to sformowany dopiero 1 I 1902 r.
Zapasowy Pułk Kawalerii Gwardii (Гвардейский Запасной Кавалерийский Полк).
Ponadto stacjonował on zbyt daleko od stolicy, a mianowicie w Nowogrodzie.
lometrowego frontu grają trąbki do ataku. Krótkie, energiczne ich dźwię-

ki elektryzują widzów i wał koni i ludzi, który równa się coraz bardziej
i coraz więcej wypręża. Na środek placu wyciągniętym galopem wyleciał
wielki książę z śmietankową brodą. Zawinął młynka szablą i donośnym
tenorem krzyknął: Atta-ka! Olbrzymi wał, złożony z osiemnastu tysięcy
ciał ludzkich i końskich115 ruszył, jak fala odbita od szarych ścian mar-
murowego pałacu. Z początku zdaje się, jak gdyby płynął, jakby góra ja-
kiejś różnobarwnej cieczy sunęła po równinie, tak cicho i szybko. Potem
słychać głuchy szum. Na tle tego szumu pojawiają się dźwięki szabel,
szelest ciał pochylonych w siodłach. Szum coraz wyraźniej przemienia
się w tętent. Już można rozróżniać pojedyncze konie i ludzi. Propor-
ce szeleszczą w wietrze. Pochylone dzidy lśnią w słońcu. Złote orły ki-
rasjerów migocą i sypią skrami. Czerwone piersi ułanów chwytają za
oczy. Jeszcze sekunda i cała ta olbrzymia nawałnica ryje w piasek o pięć
kroków przed carem116. Osiemnaście tysięcy koni zionie gorącym odde-
chem. Znowu zabrzmiały trąby, gwałtownie ściągnięte cuglami konie
zarżały. Fala odbiła się znowu od ziemi i odpłynęła.
W olbrzymiej świcie zamieszanie, potem cisza. [...] Car z carową od-
jechał. Wąż kawalerii popękał na jednobarwne dzwona, które rozpełzły
się powoli. Plac opustoszał. Parada skończona117.
115
Podana w tym opisie liczba ludzi i koni została bardzo mocno przesadzona.
W rzeczywistości bowiem ich liczba oscylowała w okolicy 6000 jeźdźców. Zob. choć-
by wspomnienia cytowanego już wcześniej Nikołaja Władimirowicza Woronowicza
(Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлово 1891–1920..., s. 63–64),
który po latach wspominał: „Po trwającej do godziny 2.00 po południu defiladzie
dziesięć pułków 1 i 2 Dywizji Kawalerii Gwardii oraz Brygady Kozaków Gwardii
ustawiło się na drugim końcu Pola Marsowego, niedaleko koszar Pawłowskiego Pułku
Piechoty Gwardii. Wtenczas Generalny Inspektor Kawalerii – wielki książę Nikołaj
Nikołajewicz – opuścił podniesioną do góry szaszkę i cała ta licząca 6000 koni masa
ruszyła galopem polowym w kierunku Ogrodu Letniego. Jednak nie dojeżdżając
bliżej niż na 100 metrów od carskiego namiotu, pułki zatrzymały się jak wkopane
w ziemię i wyrównały szyk. Było to widowisko na tyle podniosłe i wspaniałe, że
wryło się na zawsze w moją pamięć”.
116
Po raz kolejny autor tego opisu w dość istotny sposób minął się jednak z praw-
dą. W rzeczywistości bowiem, o czym wspominano już wcześniej, ta masa jeźdźców
zazwyczaj zatrzymywała się około 100 metrów, czyli w zupełnie bezpiecznej odle-
głości, od carskiego namiotu i otaczającej go świty – zob. choćby: Н. В. Воронович,
Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–1920..., s. 64.
117
K. Srokowski, W stolicy białego cara, Lwów 1904, s. 131–135, 140–143. Car
Mikołaj II w swoim pamiętniku (Pamiętnik Mikołaja II, t. 1, Bydgoszcz 1990, s. 173)
pod datą 15 IV 1896 r. o jednym z przeglądów tego typu napisał: „Wszyscy dosko-
nale przemaszerowali ceremonialnym krokiem; bardzo ładnie prezentowała się ka-
waleria w paradnym umundurowaniu! Przegląd zakończył się wspaniałym atakiem
10 pułków konnicy! Pogoda nie mogła bardziej sprzyjać cudnemu widokowi”. Trze-
2. ORGANIZACJA KAWALERII I ARTYLERII KONNEJ GWARDII

ORAZ LINIOWEJ W PRZEDEDNIU WYBUCHU I WOJNY ŚWIATOWEJ
W połowie 1914 r. armia rosyjska posiadała 10 pułków kawale-

rii gwardii118, 21 pułków dragonów119, 17 ułańskich120, 18 pułków
huzarów121 i jeden Krymski Pułk Konny (Крымский Конный Ея Импе-
раторского Величества Государыни Императрицы Александры Фё-
доровны Полк)122. W sumie więc stanowiło to 67 pułków (394 szwa-
drony) jazdy regularnej123. Z formalnego punktu widzenia podział
kawalerii liniowej oraz gwardii na poszczególne jej rodzaje nie miał
ba przyznać, że potencjalny wódz armii rosyjskiej nie miał zbyt dużo konkretów do
powiedzenia o swojej gwardii i jej sprawności na ewentualnym polu walki.
118
Oprócz kozackich, o których niżej, oraz poza Zapasowym Pułkiem Kawalerii
Gwardii były to: Pułk Kawalergardów, Konny Pułk Lejb Gwardii, dwa pułki kirasje-
rów Lejb Gwardii, dwa pułki huzarów Lejb Gwardii, dwa pułki ułanów Lejb Gwar-
dii oraz Pułk Dragonów Lejb Gwardii i Pułk Grenadierów Konnych Lejb Gwardii –
szerzej zob. choćby: Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 137–142
(drugie wydanie – Москва 2006, s. 173–180); С. А. Летин, op. cit., s. 423; Р. Ф. Не-
звецкий, op. cit., s. 374. Ponadto zob. także: Г. Э. Введенский, Кавалерия российс-
кой армии. Кирасиры, Санкт-Петербург–Калининград 2004.
119
Jeden z nich, a mianowicie Nadmorski Pułk Dragonów (Приморский Дра-
гунский Полк), nie posiadał numeru. Ponadto w armii rosyjskiej istniały też 1 i 8 Re-
zerwowe Pułki Dragonów (1, 8 Резервные Драгунские Полки). Natomiast po
wybuchu wojny, poza Kaukaską Dywizją Rezerwową (Кавказская Резервная Диви-
зия), sformowano dodatkowo trzy Pułki Dragonów Nadbałtyckich (Прибалтийские
Драгунские Полки – Балтийские Драгуны) – na temat długich dziejów kawalerii
tego typu w armii rosyjskiej, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury,
szerzej zob. również: Г. Э. Введенский, Кавалерия российской армии. Драгуны,
Санкт-Петербург–Калининград 2004.
120
Warto tutaj dodać, że do końca istnienia dawnej armii rosyjskiej w jej składzie
znajdowały się też dwa z pierwszych, czyli najstarszych, rosyjskich pułków ułańskich,
a mianowicie: 5 Litewski Pułk Ułanów Króla Wiktora Emanuela III (5 Уланский
Литовский Короля Виктора Эммануила III Полк) oraz 15 Tatarski Pułk Ułanów
(15 Уланский Татарский Полк) – na temat bogatej historii pułków ułańskich armii
rosyjskiej, poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury, zob. także: Г. Э. Вве-
денский, Кавалерия российской армии. Гусары и Уланы, Санкт-Петербург–Кали-
нинград 2004.
121
Na temat długich dziejów kawalerii tego typu w armii rosyjskiej, poza częścią
wcześniej oraz dalej cytowanej literatury, szerzej zob. również: Г. Э. Введенский, Ка-
валерия российской армии. Гусары и Уланы...
122
Do służby w tym pułku, poza oficerami, którzy przeważnie byli Rosjanami,
powoływano wyłącznie Tatarów krymskich.
123
В. В. Звегинцов, Русская армейская кавалерия 1907–1914..., s. 9–37; В. И. Кар-
пеев, Соединения конницы русской армии 1810–1917 гг., Москва 2007, s. 23; Ж. Го-
рохов, Русская императорская кавалерия 1881–1917..., s. 124–125, 190–191, 256.
już wtenczas, poza historycznym i tradycyjnym, żadnego znaczenia

i nie wpływał ani na jej szkolenie, ani też na uzbrojenie124 i obowią-
zujące zasady taktyczne. Jedynym odstępstwem od tego, o czym już
wspominano, był fakt, że do służby w gwardii wcielano szeregowych
odpowiadających określonym warunkom i cechom fizycznym, takim
choćby, jak wysoki wzrost, kolor oczu i włosów czy w końcu obec-
ność wąsów lub brody.
Stąd też już w 1882 r. wszystkie pułki ułańskie oraz huzarskie,
poza gwardią, przemianowano na dragońskie. Sytuacja taka trwała
do 1907 r., kiedy to byłym oddziałom ułanów i huzarów przywró-
cono ich dawne nazwy i numery. Wydarzenia te tak po latach wspo-
minał pułkownik Władysław Tomaszewicz, niegdysiejszy oficer ro-
syjskiego 8 Pułku Huzarów Łubieńskich (8 Гусарский Лубенский
Полк), a w późniejszym Wojsku Polskim dowódca stacjonującego
w Wołkowysku 3 Pułku Strzelców Konnych:
Popatrz pan, w dawnej Rosji też zrobili takie głupstwo125: stare, dobre puł-
ki gusarów [czyli z rosyjska huzarów – przyp. A. S.] i ułanów przerobili na
dragonów. My podnieśli krzyk, i cóż pan powiesz? Znów przerobili i my
wrócili do swoich gusarskich... Nu, rzuć pan okiem na te fotografie: tu ja
dragon, aż strach patrzeć, a tu ja gusar, wprost lubo patrzeć...126
Należy też podkreślić, że niemal wszystkie konne pułki car-

skiej Lejb Gwardii127 posiadały szefów rzeczywistych pochodzących
124
Stąd też żołnierze – szeregowi – pierwszych szeregów w plutonach, oprócz
wachmistrzów i podpraporszczyków, wszystkich pułków kawalerii ciężkiej i lekkiej,
zarówno gwardii, jak i liniowych, byli uzbrojeni w piki. Gdy oddziały występowały
w mundurach paradnych, nakładano na nie proporczyki w barwach pułkowych.
125
Jest to aluzja do pierwotnie dość nielubianej przez kawalerzystów nazwy
strzelcy konni, która na początku lat dwudziestych XX w. w Wojsku Polskim ozna-
czała oddziały kawalerii dywizyjnej, a po 1924 r. aż do końca armii II Rzeczypospo-
litej również 10 pułków kawalerii samodzielnej – szerzej zob.: A. Smoliński, Nazwy
formacji dragonów i strzelców konnych II Rzeczypospolitej, „Arsenał Poznański” (Po-
znań) 1998, R. 6, nr 4 (22); idem, Dragoni czy strzelcy konni?, „Grajewskie Zeszyty
Historyczne Zapis. Materiały i Studia do Dziejów 9 Pułku Strzelców Konnych” (Gra-
jewo) kwiecień–czerwiec 2001, z. 2.
126
Cyt. za: M. Romeyko, op. cit., s. 135–136. Szerzej na ten temat zob. choćby:
В. Литтауэр, op. cit., s. 42; В. И. Карпеев, op. cit., s. 19–22; Ж. Горохов, Русская
императорская кавалерия 1881–1917..., s. 112–113.
127
Stosowany w tekście zasadniczym tego opracowania sposób zapisu rosyjskiego
pojęcia лейб-гвардия w postaci „lejb gwardia”, jest spolszczoną wersją pochodzącego
z języka niemieckiego terminu wojskowego (leib Garde), który w historii polskich sił
z domu Romanowych128. W ten sposób tę elitę armii, głównie zaś słu-

żących w niej oficerów, dodatkowo wiązano z domem panującym.
zbrojnych pojawiał się bardzo rzadko i wyłącznie w okresie Rzeczypospolitej Obojga

Narodów, a mianowicie w XVII i XVIII w., w wojskach koronnych i litewskich
autoramentu cudzoziemskiego. Stąd ten pierwszy jego człon (leib), w przeciwieństwie
do spolszczonego z czasem pojęcia Garde, czyli gwardia, choć sporadycznie używany,
nie zadomowił się na trwałe w polskiej tradycji wojskowej oraz w polskiej terminologii
i słownictwie militarnym. Dlatego też w rodzimej literaturze historycznej można spotkać
różne formy zapisu pojęcia gwardii tego typu, przy czym bardzo często w tych samych
opracowaniach można napotkać różne przykłady jego pisowni zarówno w jego wersji
podstawowej, jak i w przypadku nazw mniejszych formacji stanowiących niegdyś
część gwardii przybocznych oraz innych niegwardyjskich formacji przybocznych.
Są to bowiem następujące nazwy: „lejbgwardia”, „lejbregiment” czy też „lejb-
kompania”. Aby uniknąć tej niekonsekwencji, po uwzględnieniu obcej dla polskiej
wojskowości proweniencji tego historycznego, europejskiego terminu wojskowego,
autor przyjął formę zapisu, jakiej użył w tekście zasadniczym tej rozprawy. Szerzej
na ten temat zob. choćby: Regulamen exercerunku dla regimentów kawaleryi wydany
w Warszawie w roku 1775, s. 5 i passim; Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana,
t. 2, Warszawa 1985 (pierwsze wydanie ukazało się w latach 1900–1903), s. 222–
–224; B. Gembarzewski, Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych
od r. 1717 do r. 1831, Warszawa 1925, s. 19, 21; Encyklopedia wojskowa, t. 3, pod
red. O. Laskowskiego, Warszawa 1933, s. 241–244; ibidem, t. 5, Warszawa 1936,
s. 3; Wörterbuch zur deutschen Militärgeschichte, Bd. 1: (A–Me), Hauptredaktion
R. Brühl, Berlin 1985, s. 223–224, 470; Encyklopedia wojskowa. Dowódcy i ich armie,
historia wojen i bitew, technika wojskowa, t. 1: A–M, pod red. A. Krupy, Warszawa 2007,
s. 322, 514. Ponadto zob. również: J. Kitowicz, Opis obyczajów za panowania Augusta III,
Warszawa 1985; idem, Pamiętniki, czyli Historia polska, Warszawa 2005; J. Wimmer,
Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978; M. Nagielski, Liczebność
i organizacja gwardii przybocznej i komputowej za ostatniego Wazy (1648––1668),
Warszawa 1989. Tam też obszerny wykaz literatury przedmiotu.
128
Od 20 X 1894 r., poza innymi formacjami gwardyjskimi i liniowymi, car Mi-
kołaj II był szefem rzeczywistym Pułku Konnego Lejb Gwardii, Pułku Kirasjerów Lejb
Gwardii Jego Wysokości, Pułku Huzarów Lejb Gwardii Jego Wysokości i Pułku Uła-
nów Lejb Gwardii Jego Wysokości oraz Pułku Kozaków Lejb Gwardii Jego Wysoko-
ści i Osobistego Konwoju Jego Imperatorskiej Wysokości. Poza tym od 9 VIII 1906 r.
szefował również Zbiorczemu Pułkowi Kozaków Lejb Gwardii. Funkcję szefa Puł-
ku Ułanów Lejb Gwardii Jej Wysokości Cesarzowej Aleksandry Fiodorowny od
14 XI 1895 r. pełniła także jego żona, czyli caryca Aleksandra Fiodorowna. Nato-
miast cesarzowa matka Maria Fiodorowna od 2 III 1891 r. była szefem rzeczywistym
Pułku Kawalergardów Jej Wysokości, a od 31 V 1880 r. Pułku Kirasjerów Lejb Gwar-
dii Jej Wysokości. Natomiast każdorazowy następca tronu szefował Atamańskiemu
Pułkowi Kozaków Lejb Gwardii Cesarzewicza Następcy Tronu. Wielka księżna Ma-
ria Pawłowna od 9 II 1909 r. była szefem rzeczywistym Pułku Dragonów Lejb Gwar-
dii. Wówczas bowiem przejęła tę funkcję po zmarłym wielkim księciu Władimi-
rze Aleksandrowiczu. Inny przedstawiciel domu Romanowych, a mianowicie wielki
książę Michaił Nikołajewicz, od 14 X 1832 r. pełnił funkcję szefa rzeczywistego Puł-
Innym elementem, opartym na starych, jeszcze co najmniej dzie-

więtnastowiecznych zasadach, było dobieranie koni maściami za-
równo w pułkach, jak i w szwadronach oddziałów gwardyjskich oraz
liniowych, gdzie w obrębie jednej maści uwzględniano tak zwane
„odmastki” i „odmiany”. Nie była to jednak praktyka zbyt korzyst-
nie wpływająca na wartość marszową koni oraz na możliwości ma-
newrowe pułków, gdyż często zbyt wielką wagę przywiązywano do
extérieur129 konia, a zbyt małą do jego rzeczywistych walorów użyt-
kowych. Stąd też na początku XX w. w armii rosyjskiej praktyki te
miały tyle samo zwolenników co krytyków130.
Zgodnie z etatem zatwierdzonym i wprowadzonym w życie 6 sierp-
nia 1883 r. Pułk Kawalergardów, Konny Pułk Lejb Gwardii oraz oby-
dwa pułki kirasjerów Lejb Gwardii, czyli pułki kawalerii ciężkiej, mia-
ły posiadać po cztery szwadrony, a Pułk Grenadierów Konnych Lejb
ku Grenadierów Konnych Lejb Gwardii. Swoich szefów nie miały jedynie sformowa-
ny już w 1824 r., a od grudnia 1831 r. zaliczany do starej gwardii, Grodzieński Pułk
Huzarów Lejb Gwardii oraz utworzony dopiero w 1902 r. Zapasowy Pułk Kawale-
rii Gwardii. W przypadku tego pierwszego stało się tak w 1902 r., kiedy zmarł trze-
ci w kolejności jego szef, a mianowicie wielki książę Pawieł Aleksandrowicz. Oprócz
tego, choć w artylerii konnej gwardii armii rosyjskiej nie było szefostw, to należące
do 1 Dywizjonu Artylerii Konnej Lejb Gwardii 1 Konna Bateria Lejb Gwardii oraz
6 Dońska Kozacka Bateria Lejb Gwardii były bateriami „Jego Wysokości”, a 4 Kon-
na Bateria Lejb Gwardii baterią „Cesarzewicza Aleksieja”. W 2 Dywizjonie Artyle-
rii Konnej Lejb Gwardii 2 Konna Bateria była baterią „Wielkiego Księcia Michaiła
Nikołajewicza”, 3 Konna Bateria baterią „Wielkiego Księcia Gieorgija Michajłowi-
cza”, a 5 Konna Bateria Lejb Gwardii była baterią „Wielkiego Księcia Michaiła Alek-
sandrowicza” – szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob.: Ж. Горо-
хов, Русская императорская гвардия..., s. 30 i passim; Российская императорская
гвардия..., s. 75 i passim.
129
Jest to termin pochodzący z języka francuskiego i w przypadku konia używa-
ny do określania jego: „zewnętrznego wyglądu lub pokroju [...], w przeciwstawieniu
do pojęcia intèrieur, czyli wewnętrznego, niewidocznego dla oka ludzkiego ustroju
organizmu” – zob.: W. Pruski, Hodowla koni, Warszawa 2007, s. 53. Tak więc jest to
pojęcie opisujące „powierzchowność, wygląd zewnętrzny” konia (zob.: W. Kopaliń-
ski, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989, s. 160), czy-
li obok innych cech również jego umaszczenie. Zob. również: E. Hartley Edwards,
Wielka encyklopedia. Konie, Warszawa 2004; Minikompendium. Konie, tłum. J. Sko-
czylas, Ożarów Mazowiecki 2008.
130
Zob. chociażby: В. Литтауэр, op. cit., s. 68. Warto także zauważyć, iż wśród
wojskowych konie niektórych maści były uważane za lepsze od innych, choćby
z takich powodów, jak odporność na poszczególne choroby, potrzeby pokarmowe,
wytrzymałość itd. – szerzej na ten temat zob. choćby: Д. Филлис, Основы выездки
и езды, Санкт-Петербург 1901; F. M. Filejski, Podręcznik podoficera zaprzęgowego
artylerii, cz. 1: Pielęgnacja koni wojskowych, Warszawa 1939; Г. Л. Рыбкин,
Gwardii, Pułk Dragonów Lejb Gwardii oraz obydwa pułki ułanów

i dwa pułki huzarów Lejb Gwardii, traktowane jako pułki jazdy lek-
kiej, podobnie jak wszystkie pułki kawalerii liniowej po sześć szwa-
dronów. Każdym z tych oddziałów dowodził oficer w stopniu genera-
ła131, a dywizjonami pułkownicy132.
Według tego etatu w gwardyjskim pułku kawalerii ciężkiej na sto-
pie pokojowej mieli służyć: jeden generał major133, 30 oficerów134, je-
den starszy lekarz medycyny (старший врач), jeden młodszy lekarz
medycyny (младший врач), jeden lekarz weterynarii (ветеринарный
врач), dwóch urzędników wojskowych135 i jeden duchowny136. Kolejną
Н. Г. Свечников, О русской школе верховой езды, Москва 1998; H. Kholowá,

J. Hošek, Konie, Warszawa 1996; E. Hartley Edwards, op. cit.
131
Najczęściej byli to generałowie, którzy wywodzili się z gwardii.
132
Każdy z pułków kawalerii gwardii oraz liniowej, w zależności od liczby szwa-
dronów, podzielony był bowiem na dwa dwu- lub trzyszwadronowe dywizjony.
133
Генерал-майор – był to najniższy stopień generalski istniejący w armii
rosyjskiej.
134
W tym dwóch wspomnianych już wcześniej pułkowników oraz czterech
rotmistrzów dowodzących szwadronami, a także adiutant, płatnik (казначей),
kwatermistrz (квартирмейстер) i oficer uzbrojenia (заведующий оружием).
135
Jeden z nich to prowadzący kancelarię pułkową kancelista (делопроизво-
дитель), a drugi to kapelmistrz (чиновник для обучения музыкантов) kierujący
orkiestrą pułkową, czyli plutonem trębaczy (хор трубачей), etatowo złożonym
z jednego sztabstrębacza (штаб-трубач), czyli z trębacza sztabowego, jednego
kotlisty, zwanego też niekiedy po polsku paukerem (литаврщик) oraz z 15 trębaczy
– sygnalistów. Poza tymi określonymi powyższym etatem trębaczami, za pochodzące
głównie ze składek oficerskich pieniądze pułkowe, w pułkach gwardii oraz kawalerii
liniowej utrzymywano także innych muzyków (oraz instrumenty), tworzących pułkowe
orkiestry. Warto też pamiętać, że w dawnej armii carskiej odgrywały one niezwykle
ważną rolę, chociażby z tego powodu, iż miały bardzo pozytywny wpływ na morale
służących w niej żołnierzy – zob. choćby: Н. В. Воронович, Всевидявшее око. Из
быта русской армии..., s. 190; idem, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–
–1920..., s. 133–134; В. Литтауэр, op. cit., s. 51, 77, 93, 108, 118–119. Natomiast
na temat polskiej terminologii związanej z muzyką wojskową szerzej zob. choćby:
M. W. Żebrowski, Pluton trębaczy 7 Pułku Ułanów Lubelskich im. Gen. K. Sosnkowskiego
(na tle muzyki konnej Wojska Polskiego poczynając od XVII wieku), Londyn 1981.
136
Był to duchowny (священник) wyznania prawosławnego. Szerzej na temat
organizacji i zadań oraz dziejów służby duszpasterskiej w armii rosyjskiej zob.
choćby: Православие, армия и флот России. Коллективная работа, Санкт-Петер-
бург 1996; Христолюбивое воинство. Православная традиция Русской Армии.
Коллективная работа под редакцей А. Е. Савинкина, Москва 1997.
jego część tworzyło czterech wachmistrzów (вахмистр)137, 44 podofice-

rów138 i 512 konnych szeregowców139 liniowych (строевые)140.
Kolejną część ludzi służących podczas pokoju w pułku kawale-
rii ciężkiej stanowili piesi. Było to kolejnych pięciu podoficerów i 41
szeregowców oraz ośmiu podoficerów funkcyjnych141, w tym dwóch
137
Ten pochodzący z języka niemieckiego termin w rosyjskiej wojskowości po-
jawił się już w końcu XVII w. Pierwotnie oznaczał on dowódcę straży lub straż-
nika. Następnie w armii carskiej nazywano tak starszych unteroficerów służących
w kawalerii i artylerii konnej. Ostatecznie wachmistrze pełnili funkcję szefów szwa-
dronów w pułkach jazdy oraz szefów baterii w artylerii konnej liniowej oraz gwar-
dii, będąc tym samym bezpośrednimi pomocnikami dowódców szwadronów lub
baterii w zakresie wyszkolenia oraz w kwestiach administracyjnych. W armii ro-
syjskiej, podobnie jak w późniejszym Wojsku Polskim, wachmistrz był podoficer-
skim stopniem wojskowym posiadającym własne oznaki. Jednak w polskich siłach
zbrojnych jego odpowiednikiem w artylerii, nie tylko konnej, był ogniomistrz. Po-
nadto w Wojsku Polskim istnieli również starsi wachmistrze i starsi ogniomistrze
– zob.: С. А. Тучков, op. cit., s. 72; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 110;
В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 42, 47–49. Zob. także: A. Smoliński,
Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych w Wojsku Polskim w latach 1918–
–1939, rękopis niepublikowany.
138
Było to 16 starszych unteroficerów [старший (взводный) унтер-офицер]
oraz 28 młodszych unteroficerów (младший унтер-офицер).
139
W tym 32 jefrejtorów (ефрейтор), czyli starszych szeregowców. Był to stopień
(początkowo nazywany: ефрейтер), który trafił do armii rosyjskiej pod wpływem
niemieckim i oznaczał żołnierza zwolnionego od spełniania zwykłych i dość
uciążliwych żołnierskich obowiązków, takich jak warta pełniona bezpośrednio na
posterunku wartowniczym oraz prace fizyczne. Do zakresu ich obowiązków należało
za to dbanie o porządek i dyscyplinę w drużynach (ротах) oraz nadzorowanie
pełnienia w ich ramach służby wartowniczej. Do walki oraz podczas ćwiczeń
pieszych i konnych, a także do musztry stawali razem z pozostałymi szeregowymi
– szerzej zob. choćby: С. А. Тучков, op. cit., s. 126; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес,
op. cit., s. 198; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 47–48, 92. Ponadto
zob. również: A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych
w Wojsku Polskim w latach 1918–1939...
140
W praktyce, jak o tym wspominano już wcześniej, w armii rosyjskiej byli to
ludzie przeznaczeni do bezpośredniego uczestnictwa w walce.
141
Z tego sześciu kaptenarmusów (каптенармус). Była to nazwa funkcji, która
w armii rosyjskiej pojawiła się już na przełomie XVII i XVIII w. pod wpływem
niemieckim. Termin ten powstał poprzez połączenie dwóch słów: „kapitan”
(capitaneus), czyli główny, i „arma”, co po łacinie oznacza broń i rynsztunek
wojskowy. Według części historyków rosyjskich nazwa ta mogła pochodzić także
od francuskiego capitaine d’armes, czyli zarządzający bronią. Tak więc pojęcie
to oznaczało pomocnika dowódcy odpowiedzialnego za broń, oporządzenie
i wyposażenie. W praktyce w kawalerii armii carskiej byli to starsi podoficerowie,
którzy od początku XVIII w. zajmowali się ewidencją, przechowywaniem
i przydziałem uzbrojenia oraz umundurowania i oporządzenia, w tym również
ujeżdżaczy koni remontowych i jednocześnie instruktorów jazdy

konnej dla szeregowych (берейтор)142. Grupę następnych 65 szere-
gowych żołnierzy tworzyli tak zwani nieliniowi (нестроевые), czyli
obsługa wszelkiego rodzaju warsztatów pułkowych oraz innych jego
urządzeń gospodarczych. W sumie pułk kawalerii ciężkiej tworzyło
733 szeregowych. Ich etatowa liczba spadała do 685 ludzi w chwi-
li przejścia pułku na stopę wojenną, gdyż po mobilizacji pozosta-
wiał on w swym macierzystym garnizonie większą część pieszych
rzemieślników obsługujących warsztaty143 oraz dwóch podoficerów
funkcyjnych, a mianowicie ujeżdżaczy144.
Natomiast zgodnie z tym samym etatem w sześcioszwadronowym
gwardyjskim pułku kawalerii lekkiej na stopie pokojowej w 1914 r.
służyli: jeden generał major, 36 oficerów145, jeden starszy lekarz me-
dycyny, jeden młodszy lekarz medycyny, jeden lekarz weterynarii,
dwóch urzędników wojskowych146 i jeden duchowny. Następną część
końskiego, a także innych przedmiotów przeznaczonych dla szeregowych swojego

szwadronu. W ich gestii znajdowały się też magazyny szwadronowe – szerzej zob.
choćby: А. В. Суворов, Полковое учреждение, Москва 1949, s. 95–96 (jest to
publikacja rękopisu autorstwa Suworowa z lat siedemdziesiątych XVIII w.); С. А. Туч-
ков, op. cit., s. 157; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 243. Ponadto zob. także:
А. И. Бегунова, Повседневная жизнь русского гусара в царствование Александра I...;
С. Д. Охлябинин, Повседневная жизнь русской армии во времия суворовских
войн, Москва 2004; A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych
142
Zwanych też inaczej najezdnikami (наездник). Był to kolejny termin niemiecki
(początkowo w postaci: берейтер lub объезжатель), który od XVIII w. funkcjonował
w armii carskiej. Jeszcze na początku XIX w. funkcję tę mogli pełnić tam także
oficerowie. Ostatecznie jednak ujeżdżaczami byli tylko starsi unteroficerowie po
ukończeniu odpowiedniej przeznaczonej dla nich szkoły, która w przededniu
wybuchu I wojny światowej mieściła się w Sankt Petersburgu – zob.: С. А. Тучков,
op. cit., s. 50–51; Военный энциклопедический словарь... (Москва 2002), s. 170.
143
Było to 46 rzemieślników.
144
А. И. Дерябин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–
–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 45; Р. Ф. Незвец-
кий, op. cit., s. 384–385. Ponadto zob. także: A. Smoliński, Organizacja kawalerii
145
W tym dwóch pułkowników oraz sześciu rotmistrzów dowodzących szwa-
dronami, a także adiutant, płatnik, kwatermistrz i oficer uzbrojenia.
146
Jednym z nich był prowadzący kancelarię pułkową kancelista. Natomiast
drugim był kapelmistrz kierujący orkiestrą pułkową, czyli plutonem trębaczy etato-
wo złożonym ze sztabstrębacza oraz 18 trębaczy – sygnalistów. Podobnie jak w po-
zostałych pułkach gwardii oraz kawalerii liniowej poza tymi określonymi etatem
oddziału tworzyło sześciu wachmistrzów147, 72 podoficerów i 768

konnych szeregowców148 liniowych (строевые). Ponadto, jako piesi,
służbę pełniło dalszych siedmiu podoficerów i 46 szeregowców oraz
10 podoficerów funkcyjnych149. Grupę kolejnych 71 szeregowych żoł-
nierzy tworzyli nieliniowi (нестроевые), czyli podobnie jak poprzed-
nio zajmujący się obsługą wszelkiego rodzaju warsztatów rzemieślni-
czych oraz innych urządzeń gospodarczych pułku. W sumie dawało
to 1042 szeregowych. Jednak w chwili przejścia pułku na stopę wo-
jenną, z tych samych powodów co powyżej, ich etatowa liczba spa-
dała do 991 ludzi150.
Zupełnie odmienny był zatwierdzony 26 kwietnia 1901 r. etat li-
czącego aż dziesięć szwadronów Zapasowego Pułku Kawalerii Gwar-
dii. Obejmował on bowiem jednego generała majora i trzech pułkow-
ników, pełniących funkcję jego pomocników (помощник командира
полка), oraz 10 dowódców szwadronów w stopniach rotmistrzów,
24 oficerów młodszych151, dwóch lekarzy medycyny i dwóch lekarzy
weterynarii, jednego duchownego oraz kancelistę152, a także 10 wach-
mistrzów153, 12 kaptenarmusów, 61 podoficerów, jednego sztabstrę-
bacza i 20 trębaczy, 60 jefrejtorów, 598 szeregowców oraz cały szereg
trębaczami, za pieniądze pułkowe, utrzymywano również innych muzyków (oraz in-

strumenty dęte), tworzących pułkowe orkiestry. W pułkach kawalerii tego typu nie
było jednak kotlistów.
147
Pełniących funkcję szefów szwadronów.
148
W tym 48 jefrejtorów.
149
Z tego dwóch ujeżdżaczy i ośmiu kaptenarmusów.
150
W garnizonie pozostawało dwóch podoficerów oraz 49 rzemieślników – zob.:
А. И. Дерябин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая война 1914–1918. Ка-
валерия российской императорской гвардии..., s. 45; Р. Ф. Незвецкий, op. cit.,
s. 384–385. Ponadto zob. również: A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii
konnej gwardii oraz liniowej imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny
światowej...
151
Kawalerii oraz służb, w tym adiutant, płatnik i kwatermistrz oraz dowódca
oddziału szkolnego (заведующий учебной командой).
152
Był to: делопроизводитель по хозяйственной части.
153
Podobnie jak w poprzednich przypadkach byli to szefowie szwadronów.
rzemieślników, podoficerów i szeregowych pełniących różne funk-

cje154. W sumie stanowiło to 905 osób stałej kadry pułku155.
Po wcieleniu rekrutów jego stan osobowy wzrastał wielokrotnie,
powodując, że powstawała z niego bardzo duża i ociężała struktura,
nad którą było bardzo trudno zapanować służącym w pułku ofice-
rom i podoficerom. Dotyczyło to przede wszystkim kwestii przestrze-
gania zasad dyscypliny. W 1917 r. w znacznym stopniu ułatwiło to
ich zrewolucjonizowanie, a następnie całkowity rozkład156.
Podczas I wojny światowej, w działaniach frontowych, w swej
klasycznej, konnej postaci kawaleria samodzielna armii rosyjskiej zo-
stała użyta jako zgrupowana w dywizje i samodzielne brygady „jaz-
da strategiczna” (стратегическая конница)157. W chwili wybuchu
wojny Cesarstwo Rosyjskie zmobilizowało bowiem 16 liniowych158
i dwie gwardyjskie159 dywizje tej broni, które w większości zostały
włączone w skład poszczególnych armii lub też zostały przydzielone
korpusom piechoty bądź strzeleckim160. Natomiast w razie zaistnie-
154
Było to chociażby 10 pisarzy (писарь), 13 felczerów (фельдшер) medycyny
i 5 uczniów felczerów (ученик фельдшера) medycyny, 11 felczerów weterynaryjnych
(ветеринарный фельдшер) i 5 uczniów felczerów weterynaryjnych (ученик ветери-
нарного фельдшера) oraz jeden sanitariusz – opiekun chorych (надзритель боль-
ных) i dwóch służących sanitarnych (лазаретный служитель), a także 11 kowali
(кузнец) i cały szereg innych rzemieślników wojskowych.
155
–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 45; Р. Ф. Незвец-
кий, op. cit., s. 385–386. Ponadto zob. także: A. Smoliński, Organizacja kawalerii
156
Zob. choćby: Г. К. Жуков, op. cit., s. 35 i passim.
157
Zakładano wówczas, że w wyniku rozwoju nowoczesnych środków walki,
głównie zaś artylerii i broni maszynowej, jej podstawowymi zadaniami będą osłona
mobilizacji i koncentracji oraz rozpoznanie strategiczne i osłona skrzydeł własnych
wojsk, a także pościg za rozbitym przeciwnikiem. Natomiast zadania bliższego roz-
poznania i osłony wykonywane na rzecz korpusów i dywizji piechoty oraz strzel-
ców nałożono na formacje kawalerii dywizyjnej (войсковая конница) – szerzej zob.
choćby: О. Д. Марков, op. cit., s. 23.
158
Były to: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 i 15 Dywizje Kawalerii (ка-
валерийские дивизии) oraz Kaukaska Dywizja Kawalerii (Кавказская Кавалерий-
ская Дивизия).
159
Były to: 1 i 2 Dywizje Kawalerii Gwardii (гвардейские кавалерийские ди-
визии).
160
Szerzej na ten temat zob. chociażby: В. И. Карпеев, op. cit., s. 23, oraz
A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej imperium
rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej..., s. 40 i passim.
nia takiej konieczności przewidywano również ich czasowe łączenie

w korpusy konne obejmujące z reguły od dwóch do trzech dywizji,
co stało się faktem praktycznie już na samym początku działań wo-
jennych161. Ich zadaniem było prowadzenie samodzielnych operacji,
takich jak choćby osłona mobilizacji własnej armii czy też rajdy na
tyły przeciwnika162.
Każda z dywizji kawalerii liniowej, podobnie jak 2 Dywizja Ka-
walerii Gwardii163, składała się wtenczas z dwóch brygad kawale-
rii liczących po dwa pułki. Z reguły w każdej z tych dywizji, poza
wspomnianą powyżej dywizją gwardii, trzy pułki należały do jaz-
dy liniowej, a jeden był kozacki. W wyniku tego pierwszą brygadę
tworzyły jeden z pułków dragonów oraz jeden z pułków ułańskich,
a drugą – jeden z pułków huzarskich i jeden pułk kozacki.
Ponadto w skład dywizji liniowej wchodził także złożony z czte-
rech plutonów konny oddział karabinów maszynowych (конно-
пулемётная команда)164 posiadający zaledwie osiem sztuk ciężkich
161
W połowie 1916 r. 55% wszystkich dywizji kawalerii wchodziło w skład kor-
pusów tej broni. Stan ten nie uległ zmianie aż do rozpadu armii rosyjskiej w 1917 r.
Początkowo, w 1914 oraz częściowo również w 1915 r., a niekiedy nawet jeszcze
w 1916 r., związki te miały charakter tymczasowy i powstawały wskutek łącze-
nia się dwóch lub więcej dywizji bądź też dywizji i samodzielnych brygad, w orga-
nizowane doraźnie w celach operacyjnych korpusy albo też „grupy konne” (кон-
ная группа). Ich dowództwo obejmował jeden z dowódców dywizji. Natomiast
pierwszym utworzonym formalnie i jednocześnie stałym związkiem tego typu był
sformowany w końcu września 1914 r., w składzie rosyjskiej 9 Armii, 1 Korpus
Konny. Pierwotny jego skład tworzyły 5, 8 i 14 Dywizje Kawalerii oraz 4 i 5 Dońskie
Dywizje Kozackie, a także Turkiestańska Brygada Kozacka (Туркестанская Казачья
Бригада). W wyniku tego w połowie 1917 r. armia rosyjska posiadała aż dziewięć
korpusów konnych.
162
О. Д. Марков, op. cit. – приложение № 3; В. И. Карпеев, op. cit., s. 23, 27,
38–40, 51; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 382–384. Ponadto zob. także: A. Smoliński,
Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej imperium rosyjskiego
w przededniu wybuchu I wojny światowej...
163
Dywizję tę tworzyły Pułk Ułanów Lejb Gwardii Jej Wysokości Imperatoro-
wej Aleksandry Fiodorowny, Pułk Grenadierów Konnych Lejb Gwardii, Pułk Dra-
gonów Lejb Gwardii i Pułk Huzarów Lejb Gwardii Jego Wysokości – zob. choćby:
О. Д. Марков, op. cit. – приложение № 3; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 382–384.
Ponadto zob. także: A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz
liniowej imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej...
164
Według Władimira Iwanowicza Karpiejewa (В. И. Карпеев, op. cit., s. 24)
wszystkie dywizje kawalerii, dywizje kozackie oraz samodzielne brygady kawalerii
oddziały karabinów maszynowych otrzymały w sierpniu 1913 r.
karabinów maszynowych165, oddział pionierów166 (конно-саперная

команда) oraz oddział łączności (команда связи)167, a także tabor dy-
165
W dywizjach oraz w samodzielnej brygadzie kawalerii gwardii oddziały ka-
rabinów maszynowych sformowano dopiero 8 IX 1913 r. Wchodziły one wtenczas
w skład jednego z należących do nich pułków. Natomiast w wielkich jednostkach ka-
walerii liniowej armii rosyjskiej pierwsze konne oddziały karabinów maszynowych
poczęły pojawiać się już pod koniec wojny rosyjsko-japońskiej. Początkowo dys-
ponowały one 7,62 mm ckm-ami Maxim wz. 1905, które transportowano na cią-
gniętych przez końskie zaprzęgi specjalnych dwukołowych lawetach zaopatrzonych
w masywną tarczę ochronną. Masa ckm-u wynosiła 28,2 kg, a ciężar całego zesta-
wu aż 244 kg. Powodowało to, że ówczesne oddziały km-ów bardziej przypomina-
ły baterie lekkich armat niż formacje ciężkich karabinów maszynowych. Z biegiem
czasu zastąpiono je zmodernizowanymi w Rosji ckm-ami Maxim wz. 1910 umiesz-
czonymi na dwukołowej podstawie systemu Sokołowa. Wożono je na zaprzężonych
w dwa konie dwukółkach, które służyły już wyłącznie do transportu ważącej 54 kg
broni z podstawą oraz amunicji, a nie do prowadzenia ognia. Pod względem swo-
ich właściwości taktyczno-technicznych ckm-y te były sprzętem porównywalnym
z bronią, jaką posiadały wtenczas inne armie europejskie. Ponadto były one także
dobrze dostosowane do możliwości charakteryzującego się stosunkowo niskim po-
ziomem kultury technicznej przeciętnego żołnierza rosyjskiego. Oprócz tego była to
broń bardzo skuteczna i niezawodna, przy czym po 1918 r. pewna liczba karabinów
maszynowych tego typu znajdowała się w uzbrojeniu Wojska Polskiego, a od 1943 r.
ckm-y Maxim wz. 1910 stanowiły uzbrojenie „Ludowego” Wojska Polskiego. Szerzej
na ten temat zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.3125. Siły
zbrojne ZSRR. Album sprzętu uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I –
Oddział II Sztabu Głównego l. dz. 6700/II.R.T.O, Warszawa 1934; Ilustrowane słownic-
two materiału uzbrojenia, cz. 2: Karabiny maszynowe, podstawy i ich części składowe,
Warszawa 1931; J. Lugs, Ruční palné zbraně. Soustavný přehled ručních palních zbra-
ní a dějin jejich výroby, Praha 1956; idem, Hand-Feuerwaffen. Systematischer Überblick
über die Handfeuerwaffen und ihre Geschichte, Berlin 1982; P. Wilniewczyc, Broń samo-
czynna, Warszawa 1958; S. Torecki, Broń i amunicja strzelecka LWP, Warszawa 1985;
A. Konstankiewicz, Broń strzelecka Wojska Polskiego, Warszawa 1986; idem, Broń strze-
lecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego w latach 1914–1939, Lub-
lin 2003; История винтовки. От пищали до автомата. Коллективная работа под
редакцей А. Перевозчикова, Москва 1993; Д. И. Болотин, История советского
стрелкового оружия и патронов, Санкт-Петербург 1995; В. Н. Шунков, Оружие
Красной Армии, Минск 1999; R. Ford, Historia broni maszynowej od roku 1860 do
czasów współczesnych, tłum. A. Bilski, J. Majszczyk, Warszawa 1999; W. Głębowicz,
R. Matuszewski, Muzeum Zamojskie, Muzeum Barwy i Oręża „Arsenał” w Zamościu.
Ciężkie karabiny maszynowe. Katalog wystawy, Zamość 2002; Ю. Ненахов, op. cit.
166
W dywizjach oraz w samodzielnej brygadzie kawalerii gwardii oddziały pionie-
rów sformowano dopiero przed samą wojną, a mianowicie 12 VII 1914 r. Nieco wcze-
śniej, gdyż w czerwcu tego roku, otrzymały je natomiast dywizje i samodzielne bryga-
dy kawalerii liniowej oraz dywizje kozackie – zob. choćby: В. И. Карпеев, op. cit., s. 24.
167
Ich zadaniem było pełnienie służby telefoniczno-telegraficznej. Według
G. Nowika (Zanim złamano „ENIGMĘ”. Polski radiowywiad podczas wojny z bolsze-
wizyjny (дивизионный обоз). Zadaniem oddziału pionierów, który

ewidencyjnie przydzielano do jednego z pułków dywizji, było doko-
nywanie drobnych zniszczeń, przede wszystkim linii kolejowych oraz
innych ważnych urządzeń komunikacyjnych, a także wykonywanie
drobnych napraw mostów i dróg oraz zapewnianie przepraw przez
niewielkie cieki wodne. Poza tym brał on też udział w organizowaniu
i zagospodarowywaniu obozowisk polowych oraz ukryć dla koni168.
Od przedstawionego powyżej schematu organizacyjnego odbiega-
ła silna liczebnie 1 Dywizja Kawalerii Gwardii, która w chwili wybu-
chu wojny w trzech brygadach posiadała aż siedem pułków jazdy169.
Najważniejszym wzmocnieniem każdej dywizji kawalerii170 był jed-
nak dwubateryjny dywizjon artylerii konnej (конно-артиллерийский
дивизион). Kawaleria gwardii dysponowała Artylerią Konną Lejb
Gwardii (Лейб-Гвардии Конная Артиллерия), która tworzyła bryga-
dę, od 1895 r. złożoną z dwóch dywizjonów po trzy konne baterie każ-
wicką Rosją 1918–1920, cz. 1, Warszawa 2004, s. 110–111) przed wybuchem I woj-
ny światowej w dywizjach kawalerii armii rosyjskiej wprowadzono juczne radio-
stacje polowe typu „ROBTiT” („РОБТиТ”) niemieckiej firmy Telefunken. W sumie
Rosjanie mieli wówczas posiadać 30 sztuk sprzętu tego typu. Jak na ówczesne czasy
było to rozwiązanie bardzo nowoczesne. Ponadto powodowało ono, że oddział
łączności rosyjskiej dywizji kawalerii był zdolny do pełnienia służby telefoniczno-
-telegraficzno-radiotelegraficznej.
168
Według Władimira Iwanowicza Karpiejewa (В. И. Карпеев, op. cit., s. 24)
zadaniem oddziału pionierów było także „organizowanie i utrzymywanie łączności”.
169
W chwili wybuchu wojny tworzyły ją mianowicie: 1 Brygada w składzie Puł-
ku Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Imperatorowej Marii Fiodorowny
i Konnego Pułku Lejb Gwardii, 2 Brygada złożona z Pułku Kirasjerów Lejb Gwar-
dii Jego Wysokości oraz z Pułku Kirasjerów Lejb Gwardii Jej Wysokości i 3 Brygada
obejmująca Pułk Kozaków Lejb Gwardii Jego Wysokości, Atamański Pułk Kozaków
Jego Wysokości Następcy Tronu i Zbiorczy Pułk Kozaków Lejb Gwardii. Ponadto
w skład tej dywizji wchodził także liczący trzy konne baterie 1 Dywizjon Artylerii
Konnej Lejb Gwardii – zob. chociażby: О. Д. Марков, op. cit. – приложение № 3;
Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 382–383. Ponadto zob. także: A. Smoliński, Organizacja
kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej imperium rosyjskiego w przededniu
wybuchu I wojny światowej...
170
Poza 13 Dywizją Kawalerii, która w okresie pokoju nie posiadała własnej ar-
tylerii konnej. Natomiast w razie wojny wchodzący organicznie w skład 14 Dywi-
zji Kawalerii 12 Dywizjon Artylerii Konnej miał wydzielić po jednej baterii konnej
dla każdej z tych dwóch wielkich jednostek. Poza tym Turkiestańska Dywizja Kozac-
ka na stopie pokojowej posiadała tylko jedną baterię kozacką, a Kaukaska Dywizja
Kawalerii (Кавказская Кавалерийская Дивизия) dysponowała Kaukaskim Konno-
-Górskim Dywizjonem Artylerii (Кавказский Конно-Горный Артиллерийский Ди-
визион).
dy. W skład pierwszego z nich wchodziły 1, 4 i 6 (Dońska Kozacka)

Konne Baterie, a 2 Dywizjon tworzyły 2, 3 i 5 Konne Baterie. Wszyst-
kie baterie, poza trzecią, przed wybuchem wojny stacjonowały w Pe-
tersburgu. Natomiast garnizonem 3 Konnej Baterii była Warszawa.
Był to bowiem oddział należący do Samodzielnej Brygady Kawalerii
Gwardii (Отдельная Гвардейская Кавалерийская Бригада)171. W ten
sposób każda z brygad tworzących dywizję rosyjskiej kawalerii gwardii
oraz liniowej dysponowała jednakową dotacją artylerii konnej, wyno-
szącą jedną gwardyjską lub liniową konną baterię172.
Ustalony 27 września 1883 r. pokojowy173 etat sześciodziałowej
baterii artylerii konnej gwardii174 obejmował dowódcę w stopniu
pułkownika, kapitana, porucznika i podporucznika oraz praporsz-
171
Artyleria Konna Lejb Gwardii została sformowana 25 III 1805 r. Jeszcze wyż-
sze starszeństwo miały jednak poszczególne tworzące ją baterie. Mianowicie 1 Bateria
Jego Wysokości (1 Батарея Его Величества) z 9 XI 1796 r. – jako formacja artylerii
Lejb Gwardii, 2 Bateria Jego Imperatorskiej Wysokości Generał Feldzeugmeistra
Wielkiego Księcia Michaiła Nikołajewicza (2 Батарея Его Императорского Вы-
сочества Генерал-Фельдцейхмейстера Великого Князя Михаила Николаевича)
z 9 XI 1796 r. (w gwardii od 22 IX 1811 r.), 3 Bateria Jego Imperatorskiej Wysokości
Wielkiego Księcia Gieorgija Michajłowicza (3 Батарея Его Императорского Высо-
чества Великого Князя Георгия Михайловича) – z 9 XI 1796 r. (w gwardii od 16 VII
1814 r.), 4 Jego Imperatorskiej Wysokości Następcy Tronu Cesarzewicza i Wielkiego
Księcia Aleksieja Nikołajewicza (4 Батарея Его Императорского Высочества На-
следника Цесаревича и Великого Князя Алексея Николаевича) z 21 X 1812 r.
(od razu jako formacja Lejb Gwardii), 5 Bateria Jego Imperatorskiej Wysokości
Wielkiego Księcia Michaiła Aleksandrowicza (5 Батарея Его Императорского Вы-
сочества Великого Князя Михаила Александровича) – z 9 XI 1796 r. (w gwardii
jednak dopiero od 17 VIII 1875 r.). Natomiast starszeństwo 6 Dońskiej Kozackiej
Baterii Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии 6 Донская Казачья Батарея
Его Величества) sięgało 6 IV 1830 r., kiedy to sformowano ją jako baterię gwardii
– szerzej zob. choćby: Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 167–174
(drugie wydanie – Москва 2006, s. 217–230). Ponadto zob. również: A. Smoliński,
172
Zob. chociażby: О. Д. Марков, op. cit., s. 25–27, приложение № 3; Р. Ф. Не-
звецкий, op. cit., s. 382–384; В. И. Карпеев, op. cit., s. 23–24. Zob. także: A. Smoliński,
173
Być może jednak był to etat wojenny, a nie pokojowy. Na taki stan rzeczy
wskazywałaby obecność praporszczyka w składzie przewidzianych przez niego ofi-
cerów.
174
Etat ten podano na przykładzie 6 Dońskiej Kozackiej Baterii Lejb Gwardii
Jego Wysokości. Wydaje się jednak, że taki sam etat obowiązywał również w pozo-
stałych gwardyjskich bateriach konnych.
czyka (прапорщик)175. Ponadto jako żołnierzy liniowych jednego

wachmistrza szefa176 oraz sześciu podoficerów177 (unteroficerów178
lub uriadników) starszych i siedmiu młodszych, trzech trębaczy, a tak-
że 40 bombardierów179 i 109 kanonierów. Natomiast żołnierzy nie-
liniowych było 19. W sumie więc na stopie pokojowej konna bate-
ria gwardii liczyła 190 osób. W razie mobilizacji ich liczba wzrastała
do 212 oficerów i szeregowych, a mianowicie o czterech podofice-
175
W polskiej historiografii wojskowej stopień ten, jednak niezbyt słusznie, na-
zywany jest powszechnie chorążym. Natomiast piszący te słowa będzie stosował jego
nazwę oryginalną. W dawnej armii carskiej, w XVIII i XIX w., ten rodzimy rosyjski
i stary termin wojskowy oznaczał pierwszy stopień oficerski znajdujący się pomię-
dzy starszym unteroficerem i podporucznikiem. Początkowo oznaczał on żołnierza
noszącego proporzec lub chorągiew, a potem dowódcę roty (rzędu) chorągwianego
bądź też żołnierza stanowiącego ochronę sztandaru. Następnie od 1884 r. był to sto-
pień przewidziany dla piechoty, kawalerii i artylerii, w tym również konnej, gwardii
oraz liniowej na czas wojny, a od 1886 r. także dla oficerów rezerwy. Podczas I wojny
światowej nadawano go masowo absolwentom przyspieszonych kursów szkół ofi-
cerskich oraz specjalnych szkół praporszczyków – zob.: С. А. Тучков, op. cit., s. 141,
272–273; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 478; В. В. Болгов, В. П. Чепак,
Г. Д. Чепак, op. cit., s. 47–48, 138–139.
176
Tak w znanym autorowi etacie oraz w większości wykorzystanej przez niego
rosyjskojęzycznej literatury przedmiotu – zob. choćby: В. Г. Краснов, В. О. Дайнес,
op. cit., s. 605; A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych w Wojsku
Polskim w latach 1918–1939... Natomiast w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej
był to ogniomistrz szef. Warto jednak zauważyć, iż w artylerii konnej gwardii oraz
liniowej, według niektórych współczesnych autorów rosyjskich, powinien być to
feldfebel (фельдфебель). Wydaje się jednak, iż tak było jedynie w przypadku artylerii
polowej oraz ciężkiej.
177
W tym trzech kaptenarmusów.
178
Старший унтер-офицер i младший унтер-офицер (w artylerii starszy
i młodszy fejerwerker – младший и старший фейерверкер) – były to obowiązujące
wtenczas w armii rosyjskiej nazwy stopni podoficerskich, a więc niższej kadry
dowódczej, a mianowicie w artylerii konnej działonowych, czyli dowódców
poszczególnych dział. Nazwy tych stopni wojskowych trafiły do armii rosyjskiej już
na przełomie XVII i XVIII w. jako zapożyczenia z języka francuskiego i niemieckiego
– szerzej zob. choćby: С. А. Тучков, op. cit., s. 347; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес,
op. cit., s. 600; Военный энциклопедический словарь... (Москва 2002), s. 1526;
В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 47–48, 155, oraz A. Smoliński,
–1939...
179
W grupie tej, obok pozostałych bombardierów, było też sześciu bombardierów
celowniczych (бомбардир – наводчик) oraz sześciu bombardierów odpowiedzialnych
za amunicję (бомбардир – лабораторист).
rów młodszych, dziewięciu kanonierów i dziewięciu żołnierzy nieli-

niowych180.
Również baterie liniowe artylerii konnej miały wtenczas po sześć
dział. W 1914 r. pokojowy etat zarządu dywizjonu artylerii tego typu
(управление) obejmował trzech oficerów, 41 szeregowych oraz 65 koni.
Natomiast etat pokojowy baterii konnej tworzyło pięciu oficerów, 126
szeregowych i 168 koni181. Część wielkich jednostek kawalerii dyspo-
nowała także przeznaczonymi do walki w terenie górzystym dwuba-
teryjnymi dywizjonami konno-górskimi (конно-горная артиллерия),
wyposażonymi w działa górskie, które można było transportować za-
równo za pomocą konnego zaprzęgu, jak też rozłożone na części i prze-
noszone na jukach182.
180
Zob. chociażby: А. И. Дерябин, И. А. Дзысь – художник, Первая мировая вой-
на 1914–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 47; О. Д. Мар-
ков, op. cit., s. 26–27; Р. Ф. Незвецкий, op. cit., s. 422–423. Zob. także: A. Smoliński,
181
Zob. choćby: О. Д. Марков, op. cit., s. 26–27. Zob. także: A. Smoliński, Ar-
tyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny światowej... Natomiast
przybliżony etat wojenny baterii konnej armii rosyjskiej w przededniu wybuchu woj-
ny wynosił pięciu oficerów i 218 szeregowych oraz 260 koni – tak przynajmniej po-
daje anonimowy autor opracowania: Artyleria konna. Szkic dziejów, organizacji i tak-
tyki, Warszawa 1917, s. 7.
182
Uzbrojenie tych formacji stanowiły albo starsze 76,2 mm armaty górskie wz.
1904 produkcji Obuchowskich Zakładów Zbrojeniowych, albo też nowocześniejsze
i znacznie lepsze od nich 76,2 mm działa górskie wz. 1909. Pomimo iż był to sprzęt
o takim samym kalibrze jak doskonałe 76,2 mm armaty polowe wz. 1902, w jakie
wyposażone były wtenczas dywizjony artylerii konnej armii rosyjskiej, to jednak
strzelano z niego odmienną amunicją. Wszystkie te działa w zupełności odpowia-
dały potrzebom ówczesnego pola walki. Armata górska wz. 1904 mogła być trans-
portowana na pięciu jukach. Natomiast działa górskie wz. 1909 do marszu na ko-
łach miały przodki i cztero- lub sześciokonne zaprzęgi. Natomiast do ich transportu
jucznego potrzeba było ośmiu koni. W dwojaki sposób możliwe było także przewo-
żenie przodka i jaszcza amunicyjnego. W przypadku juków wymagały one dwóch
koni każdy. Należy jednak zauważyć, że pomimo lepszych właściwości balistycznych
od armaty wz. 1904 działo wz. 1909, ze względu na wagę swoich podzespołów,
znacznie gorzej nadawało się do transportu jucznego – szerzej zob. chociażby: CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.3125. Siły zbrojne ZSRR. Album sprzętu
uzbrojenia i wyposażenia technicznego RKKA. Tom I, Oddział II Sztabu Głównego
l. dz. 6700/II.R.T.O, Warszawa maj 1934 r.; S. Pataj, Artyleria lądowa 1871–1970,
Warszawa 1975, s. 312–313, 319; В. Г. Маликов, В. И. Барушнев – художник, Наш
артиллерийский музей. Горная артиллерия, „Техника Молодёжи” 1986, № 7,
s. 38–39; iidem, Наш артиллерийский музей. Трёхдюймовка, „Техника Молодё-
жи” 1986, № 8, s. 42–43; В. Н. Шунков, op. cit., s. 182–184; Ю. В. Шокарев,
Артиллерия, Москва 2001, s. 148, 163–165; А. Б. Широкорад, Эициклопедия
W sumie u progu I wojny światowej armia carska, bez artylerii ko-

zackiej, posiadała 14 dywizjonów artylerii konnej183 i trzy dywizjony
artylerii konno-górskiej184 oraz jedną samodzielną Turkiestańską Ba-
terię Konno-Górską (Туркестанская Конно-Горная Батарея), które
w sumie dysponowały siedmioma sześciodziałowymi bateriami kon-
no-górskimi. Ponadto w armii rosyjskiej istniał wtenczas również zło-
żony z trzech baterii Zapasowy Dywizjon Artylerii Konnej (Запасной
Конно-Артиллерийский Дивизион) oraz jedna siedmiodziałowa
Samodzielna Szkolna Bateria Artylerii Konnej185, która należała do
Oficerskiej Szkoły Artylerii znajdującej się w Carskim Siole186. Ra-
zem w czasie pokoju w ich uzbrojeniu znajdowało się 205 sztuk bar-
dzo dobrych i niezawodnych 76,2 mm armat polowych wz. 1902187 oraz
отечественной артиллерии, Минск 2000, s. 455–459, 531–542; А. Шепс, Артил-

лерия российской армии в I Мировой Войне. Трёхдюймовые горные пушки, „Цейх-
гауз. Униформа, награды, оружие, знамена, геральдика”. Российский Военно-
Исторический Журнал, Москва 2001, № 1 (13), s. 38–39.
183
Dwanaście dywizjonów należało do liniowych formacji artylerii konnej. Jed-
nak w składzie jednego z nich znajdowała się bateria kozacka. W sumie, wraz z gwar-
dią, obejmowały one 30 baterii konnych.
184
Były to dwa dywizjony artylerii konno-górskiej oraz wspomniany już wcze-
śniej Kaukaski Konno-Górski Dywizjon Artylerii Konnej (Кавказский Конно-Гор-
ный Артиллерийский Дивизион). Należy także wspomnieć, że pięć czterodziałowych
baterii tego typu istniało w Zaamurskiej Straży Granicznej.
185
W sumie armia rosyjska, nie licząc artylerii morskiej i fortecznej, posiadała
wtenczas 620 baterii artylerii konnej, polowej i ciężkiej – szerzej zob. choćby: CAW,
Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2985. Warunki wystąpienia Rosji do woj-
ny światowej w 1914 r.; ibidem, Zasady mobilizacji rosyjskiej armii carskiej. Nato-
miast według wyliczeń O. Markowa (О. Д. Марков, op. cit., s. 28) w przededniu
wybuchu I wojny światowej armia carska posiadała 640 baterii artylerii, lekkiej,
konnej, konno-górskiej oraz ciężkich haubic i ciężkiej artylerii polowej.
186
Oryginalna jej nazwa brzmiała: Офицерская Артиллерийская Школа. Po-
nadto w ówczesnej Rosji istniały także wspomniane już wcześniej Michajłowska
Szkoła Artylerii oraz Konstantinowska Szkoła Artylerii znajdujące się w Sankt Pe-
tersburgu, a także Siergiejewska Szkoła Artylerii (Сергиевское Артиллерийское
Училище) w Odessie i Nikołajewska Szkoła Artylerii (Николаевское Артиллерийс-
кое Училище) w Kijowie. Te dwie ostatnie powstały dopiero, odpowiednio, w 1912
i 1914 r. Jednak żadna z tych szkół nie posiadała w swoim składzie etatowym bate-
rii konnych – szerzej zob. choćby: И. С. Прочко, История развития артиллерии.
С древнейших времён и до коица XIX века, Санкт-Петербург 1994; А. Л. Мар-
ков, op. cit.; А. Ю. Воробьёва, О. К. Пархаев – иллюстрации, Российские юнкера
1864–1917. История военных училищ, Москва 2002.
187
W niektórych formacjach mogły być to jeszcze starsze wersje tych dział, a mia-
nowicie 76,2 mm armaty polowe wz. 1900. Natomiast doskonałe, szybkostrzelne
armaty wz. 1902 produkcji Zakładów Putiłowskich z Sankt Petersburga, a potem
42 sztuki 76,2 mm armat górskich wz. 1909188, czyli w sumie 247

w pełni odpowiednich i wartościowych dział189.
Warto też podkreślić, że w przeciwieństwie do pozostałych rodza-
jów ówczesnej artylerii rosyjskiej baterie konne już na stopie pokojo-
wej dysponowały kompletnymi zaprzęgami do wszystkich posiada-
nych przez nie dział. Podobnie było też z jaszczami amunicyjnymi.
Natomiast według planów wojennego rozwinięcia armii rosyjskiej,
opracowanych jeszcze przed 1914 r., w razie jej mobilizacji zamierza-
no wystawić zaledwie cztery kolejne, liniowe baterie artylerii konnej
II fali190. Jej rozbudowa nie miała być więc zbyt wielka191.
z Piotrogrodu, były w dalszym ciągu wystarczająco nowoczesne. Ich szybkostrzel-

ność praktyczna osiągała 10 strzałów na minutę, a donośność maksymalna około
10 km. Jednak ze względu na konieczność ochrony luf i oporopowrotników przed
zbyt szybkim zużyciem starano się nie prowadzić ognia na odległościach przekracza-
jących 4 km. Szczególnie skuteczny był ogień szrapnelowy. Wartość tych dział pod-
nosiła również ich wysoka niezawodność i stosunkowo niewielka masa oraz prosto-
ta konstrukcji, a także względna łatwość obsługi, co w przypadku żołnierza o tak
niskiej kulturze technicznej, jaką reprezentowali artylerzyści rosyjscy, miało nieba-
gatelne znaczenie – szerzej na temat tego bardzo ciekawego działa, oprócz części
wcześniej cytowanych źródeł i literatury, zob. chociażby: CAW, Ministerstwo Spraw
Wojskowych, Departament Broni Głównych i Wojsk Taborowych, sygn. 300.27.58.
Karta informacyjna 15 Pułku Artylerii Polowej z października 1920 r.; ibidem, Kar-
ta informacyjna 1 Baterii 1 Pułku Artylerii Polowej Litewsko-Białoruskiej z paździer-
nika 1920 r.; ibidem, Karta informacyjna II Dywizjonu 2 Pułku Artylerii Polowej
z października 1920 r.; S. Kawczak, Milknące echa. Wspomnienia z wojny 1914–1920,
Warszawa 1991, s. 20–21; J. Jodko, Krótki opis rosyjskiej 3’’ (76,2 mm) armaty polo-
wej wz. 1902 r., cz. 1: Lufa, Warszawa 1920, s. 3 i passim; idem, Krótki opis rosyjskiej
3’’ (76,2 mm) armaty polowej wz. 1902 r., cz. 2: Łoże, Warszawa 1920, s. 3–10; idem,
Krótki opis rosyjskiej 3’’ (76,2 mm) armaty polowej wz. 1902 r., cz. 4: Amunicja, War-
szawa 1920, s. 3–13; idem, Przygotowanie rosyjskiej 3’’ (76,2 mm) armaty polowej wz.
1902 r. do strzelania oraz środki zaradcze w wypadkach zdarzających się podczas strze-
lania, Warszawa 1920, s. 26; A. Kiersnowski, Historia rozwoju artylerii, Toruń 1925,
s. 329–333, 357–358; Regulamin artylerii konnej, cz. 1: Działoczyny przy 76 mm ar-
macie wz. 1902, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Warszawa 1926, s. 1 i passim;
S. Pataj, op. cit., s. 22; В. Г. Маликов, В. И. Барышнев, Трехдюймовка..., s. 42–43.
Ponadto zob. również: A. Truszkowski, Z dziedziny artylerii, Kraków 1920; Generał
Herr, Artyleria, przełożył z francuskiego W. O’Nacewicz, Warszawa 1926; I. Hogg,
Artyleria dwudziestego wieku, Warszawa 2001.
188
W części formacji mogły to być także wspomniane powyżej i nieco starsze
76,2 mm armaty górskie wz. 1904.
189
A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny
światowej..., s. 180.
190
W oryginale: второочередные.
191
О. Д. Марков, op. cit., s. 27–28. Zob. także: A. Smoliński, Artyleria konna
imperium Romanowych w przededniu I wojny światowej..., s. 180.
Formacje artylerii konnej, odmiennie od pozostałych oddziałów

artylerii polowej armii rosyjskiej192, na stopie pokojowej nie posiada-
ły parków artyleryjskich, z których w trakcie mobilizacji formowano
liczące po trzy–cztery parki brygady parków artyleryjskich. Stąd też
podczas wojny dywizjony i baterie artylerii konnej miały zaopatry-
wać się w amunicję w brygadach parków artyleryjskich brygad arty-
lerii polowej, które znajdowały się najbliżej ich pozycji. Pewną część
amunicji wożono jednak w przodkach działowych oraz w jaszczach
amunicyjnych. Zgodnie z etatem każde działo powinno bowiem dys-
ponować dwoma jaszczami. Natomiast w razie potrzeby amunicję ar-
tyleryjską do baterii miały podwozić jaszcze ze wspomnianych powy-
żej parków artyleryjskich (летучие артиллерийские парки). Należy
tutaj też dodać, iż te same parki artyleryjskie zaopatrywały dywizjo-
ny artylerii konnej oraz inne formacje dywizji kawalerii w amunicję
do broni strzeleckiej. W ten sposób amunicję można było uzupełniać
zarówno w trakcie walki, jak i w przerwach pomiędzy poszczególny-
mi starciami193. Według opinii historyków rosyjskich ten od dawna
stosowany w armii rosyjskiej system zaopatrzenia walczących oddzia-
łów w amunicję zdał egzamin również podczas I wojny światowej.
Warto też podkreślić, że w armii carskiej artyleria konna była
uważana za formacje elitarne, a pozycja służących w niej oficerów
była wyższa niż oficerów wszystkich pozostałych rodzajów artyle-
192
W armii rosyjskiej przed wybuchem I wojny światowej do artylerii polo-
wej zaliczano artylerię lekką, konną, górską (горная) oraz polową artylerię ciężką
(полевая тяжёлая артиллерия). Natomiast w Wojsku Polskim II Rzeczypospolitej
początkowo był to odpowiednik artylerii polowej, przemianowanej następnie
w 1931 r. na artylerię lekką – zob. choćby: Dziennik Rozkazów Ministerstwa Spraw
Wojskowych Nr 36 z 31 XII 1931 r. poz. 473; K. L. Galster, Księga pamiątkowa artylerii
polskiej 1914–1939, Londyn 1975; R. Łoś, Artyleria polska 1914–1939, Warszawa
1991; M. Cieplewicz, Wojsko Polskie w latach 1921–1926. Organizacja, wyposażenie,
wyszkolenie, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998; P. Stawecki, Wojsko Marszałka
Józefa Piłsudskiego 12 V 1926–12 V 1935, Warszawa 2005; L. Wyszczelski, Wojsko
Piłsudskiego. Wojsko Polskie w latach 1926–1935, Warszawa 2005; idem, Wojsko
Polskie w latach 1918–1921, Warszawa 2006; idem, Od demobilizacji do zamachu
majowego. Wojsko Polskie w latach 1921–1926, Warszawa 2007.
193
Kolejne szczeble zaopatrzenia oddziałów w amunicję znajdowały się na szcze-
blu najpierw korpusu piechoty lub strzelców, a potem także korpusu kawalerii (под-
вижные артиллерийскик парки) oraz na szczeblu armii (местные артиллерийские
парки) – szerzej zob. choćby: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych
w przededniu I wojny światowej...
rii194, a nawet kawalerii. Należy także zauważyć, że ciągła numeracja

poszczególnych baterii, niezależna od przynależności do konkretne-
go dywizjonu, odzwierciedlała ich starszeństwo w ramach całej ro-
syjskiej artylerii konnej195. W przypadku formacji „białych” zasadę
tę honorowano nawet w czasie wojny domowej196.
W armii rosyjskiej pułk kawalerii gwardii oraz liniowej był pod-
stawową formacją administracyjną posiadającą własny zarząd
(управление), czyli dowództwo, i własny aparat gospodarczy, a także
pododdziały pionierów i łączności197. Jednocześnie był on również jed-
nostką taktyczną mogącą samodzielnie działać na polu walki i wy-
konywać wszystkie przewidziane dla jazdy samodzielnej zadania.
Natomiast najniższą jednostką taktyczną był szwadron, który tak-
że dysponował własnym, najbardziej niezbędnym aparatem gospo-
darczym. Jak już o tym wspominano, dla łatwiejszego dowodzenia
pułk dzielono na dwa trzyszwadronowe dywizjony. Ponadto w każ-
dym pułku kawalerii znajdował się nieetatowy pododdział zwiadow-
194
Stąd też oficer artylerii konnej mógł przenieść się do wszystkich pozostałych
rodzajów artylerii, podczas gdy sytuacja odwrotna, poza pewnymi szczególnymi
przypadkami wynikającymi z zasady balotowania, nie była praktycznie możliwa.
195
Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–1920..., s. 71.
196
Podobnie było następnie także w Wojsku Polskim, gdzie w początkowym
okresie artylerię konną formowali głównie oficerowie pochodzący z byłej armii car-
skiej, którzy przynieśli ze sobą stosowane tam rozwiązania oraz zwyczaje – oprócz
części wcześniej cytowanej literatury szerzej zob. także: S. Kopański, op. cit.; Z. Ja-
nota-Bzowski, Notatnik konnego strzelca 1932–1945, Warszawa 1981; S. Mianowski,
Świat, który odszedł. Wspomnienia Wilnianina 1895–1945, Warszawa 1995; K. Flor-
janowicz, Zarys historii wojennej 1-go Dywizjonu Artylerii Konnej imienia gen. Józefa
Bema, Warszawa 1929; S. Chytrzyński, Zarys historii wojennej 2-go Dywizjonu Arty-
lerii Konnej, Warszawa 1929; Z. Mianowski, Zarys historii wojennej 6-go Dywizjo-
nu Artylerii Konnej, Warszawa 1930; L. Dunin-Wolski, Zarys historii polskiej artyle-
rii konnej, Londyn 1948; A. Smoliński, Organizacja pierwszych baterii i dywizjonów
artylerii konnej Wojska Polskiego w okresie od listopada 1918 roku do czerwca roku
1919, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Gen. Józefa Bema” (Toruń)
1997, R. 30, nr 11; idem, Dywizjon Konnej Artylerii I Korpusu Polskiego w Rosji. Za-
rys dziejów, „Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Gen. Józefa Bema”
2002, R. 35, nr 21.
197
Uzupełnianie dywizyjnych i pułkowych formacji pionierów oraz łączności
w kawalerii rosyjskiej odbywało się poprzez szkolenie specjalnie wybranych z po-
szczególnych pułków szeregowych – po czterech–pięciu ludzi z każdego szwadronu.
Ponadto wszyscy oficerowie oraz podoficerowie pułków kawalerii zobowiązani byli
do zaliczenia kursów pionierskich.
ców (команда разведчиков) formowany ze specjalnie przeszkolonych

w tym celu szeregowych198.
Każdy ze szwadronów liniowych (сабельный эскадрон) pułku ka-
walerii liniowej, podobnie jak w innych armiach świata, składał się
z czterech plutonów. Jego etat obejmował pięciu oficerów, a miano-
wicie dowódcę i czterech oficerów młodszych dowodzących pluto-
nami, oraz 144 szeregowych. W tej ostatniej grupie etat pokojowy
przewidywał wachmistrza, czterech starszych i siedmiu młodszych
unteroficerów199, jednego kaptenarmusa, trzech trębaczy, ośmiu je-
frejtorów i 120 szeregowców.
W sumie w pułku kawalerii liniowej, zgodnie z obowiązującym
przed 1914 r. etatem200, służyło 36 oficerów. Byli to: dowódca w stop-
niu pułkownika, jego zastępca do spraw liniowych (помощник по
строевой части) w stopniu podpułkownika oraz zastępca do spraw
gospodarczych (помощник по хозяйственной части)201, również
w stopniu podpułkownika, a także sześciu dowódców szwadronów
w stopniach rotmistrzów. Pozostałą część korpusu oficerskiego two-
rzyli oficerowie funkcyjni (должностные офицеры), zarówno kawa-
lerzyści, jak i oficerowie służb, do których należeli adiutant pułkowy,
198
Wymagano od nich szczególnej inicjatywy oraz odwagi, a także umiejętności
czytania i pisania. Tymczasem przynajmniej ta pierwsza z wymienionych tutaj cech
w niższych warstwach społeczeństwa rosyjskiego wcale nie występowała tak czę-
sto. Według wspomnień W. Littauera (В. Литтауэр, op. cit., s. 61–62) w czasie jego
służby w 1 Sumskim Pułku Huzarów Generała Siesławina (1 Гусарский Сумской Ге-
нерала Сеславина Полк) przy każdym szwadronie istniał pododdział zwiadowców
złożony z 12 ludzi, a dowodził nim jeden z młodszych oficerów.
199
Byli to podoficerowie, którzy w kawalerii gwardii oraz liniowej mogli peł-
nić funkcje dowódców drużyn – szerzej zob. choćby: В. Г. Краснов, В. О. Дайнес,
op. cit., s. 600; Военный энциклопедический словарь... (Москва 2002), s. 1526, oraz
A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych w Wojsku Polskim
w latach 1918–1939...
200
Według ustaleń Żerarda Gorochowa (Ж. Горохов, Русская императорс-
кая кавалерия 1881–1917..., s. 11), podobnie jak w przypadku pułków kawalerii
gwardii, w jeździe liniowej obowiązywał etat wprowadzony w 1883 r.
201
Nie był to, jak następnie w Wojsku Polskim, kwatermistrz.
płatnik (казначей)202 pełniący jednocześnie funkcję kwatermistrza203,

dowódca oddziału szkolnego (начальник учебной команды)204, oficer
broni (заведующий оружием), oficer kierujący lazaretem (заведующий
лазаретом), oficerowie audytorzy (делопроизводитель полкового
суда)205 oraz 22 oficerów młodszych, których poza stanowiskami do-
202
W dawnej armii carskiej był to urzędnik, w gestii którego znajdowało się
gospodarowanie pieniędzmi oraz innymi rzeczami stanowiącymi własność skar-
bu państwa. Następnie, od XVIII w., funkcję tę poczęli pełnić oficerowie wybie-
rani na to stanowisko przez wszystkich pozostałych oficerów służących w danym
oddziale samodzielnym – najczęściej w pułku. Jednak od 1881 r. zasada ta uległa
zmianie i płatnikami mogli być już tylko oficerowie mianowani na to stanowisko
przez zwierzchnie władze wojskowe – zob. choćby: С. А. Тучков, op. cit., s. 152;
В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 249. Ponadto, poza częścią wcześniej
cytowanych źródeł i literatury, zob. także: Г. К. Котошихин, О России в царство-
вание Алексея Михайловича. Подготовка публикации Г. А. Леонтьевой, Моск-
ва 2000.
203
Zwany też inaczej квартирмейстер – tak podaje znana autorowi literatura
przedmiotu. Natomiast według wspomnień Nikołaja Władimirowicza Woronowicza
(Н. В. Воронович, Потонувший мир. Очерки прошлого 1891–1920..., s. 155,
201), byłego oficera Pułku Granadierów Konnych Lejb Gwardii, w pułkach kawalerii
gwardii armii rosyjskiej do zadań pułkowego kwatermistrza, którego służbę, w celach
szkoleniowych, po kolei mieli pełnić wszyscy oficerowie danego oddziału, należało:
„kierowanie wszystkimi warsztatami pułkowymi, remonty koszar i dowodzenie
nieliniową częścią pułku. Ta odpowiedzialna funkcja wymagała znajomości nie
tylko przepisów wojskowo-administracyjnych, ale także cywilnych”. Był to termin
pochodzący z języka niemieckiego (Quartiermeister), który w armii rosyjskiej, wraz
z odpowiednią funkcją, pojawił się na początku XVIII w. jako jeden z efektów reform
wojskowych przeprowadzonych przez Piotra I. Inna ówczesna jego forma brzmiała:
квартрмистр. Oznaczał on natomiast oficera, do obowiązków którego należało
zapewnienie wojsku kwater lub miejsc nadających się do obozowania pod gołym
niebem. W przypadku kwatermistrzów oddziałowych, czyli pułkowych, dbali oni
również o zapewnienie żywności dla ludzi i paszy dla koni, a także o dostawy innego
niezbędnego zaopatrzenia. Do 1871 r., poza gwardią, była to funkcja pochodząca
z wyboru przez wszystkich oficerów. Następnie, od 1881 r., znaczną część uprawnień
kwatermistrzów oddziałowych przekazano płatnikom, oficerom broni oraz oficerom
dowodzącym pododdziałami „niestrojewymi” – gospodarczymi – zob.: С. А. Туч-
ков, op. cit., s. 163; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 249–250.
204
Oddział ten istniał wyłącznie na stopie pokojowej. Był to natomiast odpo-
wiednik pułkowych szkół podoficerskich, które przed 1939 r. istniały w oddziałach
kawalerii Wojska Polskiego – zob. choćby: В. Литтауэр, op. cit., s. 61.
205
Pochodzące z języka łacińskiego słowo auditor, czyli audytor (ауди-
тор), oznaczające „słuchacza” pojawiło się w armii rosyjskiej w końcu XVII w.
Początkowo winien to być urzędnik, następnie oficer, znający się na przepisach
prawa wojskowego, a ostatecznie, od 1797 r., urzędnik cywilny z przygotowaniem
prawniczym. Do jego obowiązków należało prowadzenie przesłuchań oskarżonych
i świadków oraz spisywanie ich zeznań. Asystował on także posiedzeniom sądów
wódców plutonów i półszwadronów można było również wyznaczać

na dowódców różnych innych pododdziałów istniejących w pułku206.
Kolejną grupę ludzi służących w pułku kawalerii stanowiło pięciu
urzędników wojskowych (чиновники военного ведомства), do któ-
rych należeli starszy i młodszy lekarze medycyny oraz lekarz wetery-
narii, a także kancelista prowadzący sprawy gospodarcze pułku i ka-
pelmistrz (чиновник для обучения горнистов).
Szeregowych liniowych w pułku było 865, w tym sześciu jedno-
rocznych ochotników (вольноопределяющийся)207. Liczbę tę two-
wojskowych, początkowo pełniąc nawet w ich trakcie funkcję prokuratora.

Ostatecznie jednak podczas posiedzeń nadzorował przestrzeganie przepisów
prawa wojskowego oraz sądowych procedur. W pułkach obarczano go też niekiedy
obowiązkami kancelaryjnymi. W 1867 r. w armii carskiej stanowiska audytorów
zostały jednak zlikwidowane, a ich funkcję przejęli oficerowie prowadzący kancelarie
sądów pułkowych. Mimo to w dalszej części tego tekstu, wobec braku innego
polskiego odpowiednika dla funkcji tego typu, piszący te słowa w odniesieniu
do funkcjonariuszy i oficerów wykonujących takie zadania będzie posługiwał się
określeniem audytor – zob.: С. А. Тучков, op. cit., s. 39; О. Д. Марков, op. cit.,
s. 24; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 57; Военный энциклопедический сло-
варь... (Москва 2002), s. 117.
206
Ponadto każdy z tych młodszych oficerów, przynajmniej teoretycznie, mógł
wykonywać także różne zadania związane ze szkoleniem oraz gospodarką pułkową
lub szwadronową.
207
Byli to poborowi, którzy ze względu na cenzus wykształcenia mieli prawo
do skróconej, jednorocznej, służby wojskowej oraz do uzyskania stopnia oficerskie-
go, jako oficer służby stałej lub rezerwy. Stanowili więc odpowiednik późniejszego
polskiego szeregowego z cenzusem, jaki po ukończeniu szkoły podchorążych rezer-
wy otrzymywał tytuł podchorążego rezerwy, a po odbyciu przewidzianych przepisa-
mi ćwiczeń w rezerwie uzyskiwał mianowanie na pierwszy stopień oficerski, czyli
stopień podporucznika rezerwy. Na początku XX w. w armii rosyjskiej cenzus ofi-
cerski wynosił nie mniej niż cztery klasy gimnazjum albo szkoły realnej i nie za-
leżał od pochodzenia społecznego kandydata na oficera, który chcąc pełnić służbę
stałą, po ukończeniu służby jednorocznej musiał ukończyć również odpowiednią
szkołę wojskową. Istniały wówczas trzy takie placówki kształcące oficerów kawa-
lerii gwardii oraz liniowej. Były to wspomniana już wcześniej Nikołajewska Szkoła
Kawalerii w Sankt Petersburgu, Twerska Szkoła Kawalerii (Тверское Кавалерийс-
кое Училище) w Twerze oraz Jelizawietgradzka Szkoła Kawalerii (Елизаветградс-
кое Кавалерийское Училище) znajdujące się w Jelizawietgradzie. Ponadto oficerów
kawalerii dla wojsk kozackich, poza tak zwaną Carską Sotnią istniejącą dla Dońców
przy Nikołajewskiej Szkole Kawalerii, kształcono również w Nowoczerkaskiej
Szkole Kozackiej (Новочеркасское Казачье Училище) oraz w Orenburskiej Szkole
Kozackiej (Оренбургское Казачье Училище) – oprócz części wcześniej cytowanych
źródeł i literatury szerzej zob. również: Ф. И. Елисеев, Первые шаги молодого хо-
рунжего. Под редакцей П. Н. Стрелянова (Калабухова), Москва 2005; Ю. А. Га-
лушко, А. А. Колесников, op. cit.; А. Ю. Воробьёва, О. К. Пархаев – иллюстра-
rzyło również sześciu wachmistrzów, 24 starszych unteroficerów208

pełniących funkcje zastępców dowódców plutonów, 42 młodszych
unteroficerów, jeden pułkowy209 oraz 18 trębaczy szwadronowych210,
48 jefrejtorów i 720 szeregowców.
Natomiast w celu zabezpieczenia gotowości bojowej pułku kawa-
lerii oraz zaspokojenia jego codziennych potrzeb gospodarczych, za-
równo w okresie pokoju, jak i podczas wojny, etat pułku przewidy-
wał: ujeżdżacza (наездник), czyli instruktora w stopniu wachmistrza
lub starszego albo młodszego unteroficera211, odpowiednio przy-
gotowanego i przeznaczonego do nauki jazdy konnej oraz włada-
nia bronią białą, ośmiu kaptenarmusów212, dziewięciu felczerów213,
ции, Российские юнкера 1864–1917. История военных училищ...; В. Петраков,

Обмундирование юнкеров Елисаветградского Кавалерийского Училищя, „Цейх-
гауз. Униформа, награды, оружие, знамена, геральдика”. Российский Военно-
Исторический Журнал, Москва 2002, № 2 (18).
208
Tak zwanych взводных. Jednak Żerard Gorochow (Ж. Горохов, Русская
императорская кавалерия 1881–1917..., s. 11) raczej niesłusznie nazywa ich
dowódcami rot, czyli rzędów w kawalerii (командир роты), które w przybliżeniu
były odpowiednikami drużyn w polskiej kawalerii okresu II Rzeczypospolitej.
209
Zwany też trębaczem sztabowym – штаб трубач.
210
Эскадронный трубач.
211
Według O. Markowa (О. Д. Марков, op. cit., s. 24) ujeżdżaczami mieli być
unteroficerowie.
212
Dwóch z nich, a mianowicie казначейский i квартирмейстерский, peł-
niło służbę przy płatniku pułkowym. Kolejnych sześciu służyło natomiast w szwa-
dronach.
213
Byli to starszy i młodszy felczer oraz jeden aptekarz (аптечный фельдшер)
i sześciu felczerów szwadronowych. Należeli oni do niższego personelu medycznego.
Pochodzący z języka niemieckiego termin felczer (Feldscher, pierwotnie Feld-Scherer)
w wojsku Rzeczypospolitej Obojga Narodów pojawił się już w XVII w. w postaci
„regimentsfelczer” lub „felczer regimentowy”. Oznaczał on cyrulika polowego, czyli
chirurga zajmującego się opatrywaniem ran, puszczaniem krwi, stawianiem baniek
oraz przystawianiem pijawek, lewatywami, rwaniem zębów, wycinaniem odcisków
i innymi prostymi zabiegami leczniczymi oraz higienicznymi. Ponadto pełnił
on także funkcję fryzjera, zwanego również golarzem lub golibrodą. Natomiast
w armii rosyjskiej felczerzy pojawili się dopiero w XVIII w. Do ich obowiązków
należało tam także przyrządzanie prostych lekarstw oraz podawanie ich chorym
i rannym leczonym w szpitalach i lazaretach wojskowych. Następnie w taki sposób
zaczęto nazywać również cyrulików cywilnych. Jednak od momentu wprowadzenia
uniwersyteckiego sposobu kształcenia lekarzy medycyny felczerami poczęto
nazywać funkcjonariuszy wojskowej lub cywilnej służby zdrowia mających jedynie
średnie lub niepełne wykształcenie medyczne i w związku z tym uprawnionych
tylko do wykonywania prostszych czynności lekarskich i nieskomplikowanych
zabiegów medycznych. Wówczas również, jak to było choćby w przypadku Wojska
czterech felczerów weterynaryjnych214 oraz 10 pisarzy215. Wszyscy ci

ludzie należeli do grupy nieliniowej. Oprócz nich w jej skład wcho-
dzili również ordynansi oficerscy (денщики)216, którzy przysługiwali
wszystkim oficerom i urzędnikom wojskowym, oraz kucharze, pieka-
rze, woźnice (обозные рядовые) i posługacze sanitarni (лазаретные
служители)217.
Polskiego, nie był to już tytuł związany z wojskiem, lecz jedynie termin określający
ograniczony, w stosunku do w pełni wykwalifikowanego i posiadającego studia
wyższe lekarza medycyny, zakres umiejętności fachowych. Przed I wojną światową
w armii rosyjskiej istniały specjalne szkoły felczerów, jak choćby w Odessie oraz
w Chersoniu. Na początku XX w., w związku z rozwojem medycyny oraz wskutek
zwiększenia się liczby lekarzy o pełnym uniwersyteckim wykształceniu medycznym,
poczęli oni powoli tracić rację bytu. Stąd też za uzasadnioną można uznać krytyczną
opinię jednego z lekarzy, który w 1900 r. felczera określił jako: „pół fryzjera, ćwierć
dentysty, mały ułamek chirurga i nieujęta cząstka lekarza – w każdym z tych
zawodów wiadomości swoje przecenia i w każdym uważa się za mistrza” – cyt. za:
T. Rejmanowski, Felczerzy cywilni Włocławka w XIX i XX wieku, „Ziemia Kujawska”
(Inowrocław–Włocławek) 2004, t. 17, s. 159. Szerzej na temat znaczenia tego terminu
w języku rosyjskim i polskim oraz w europejskiej tradycji wojskowej zob.: С. А. Туч-
ков, op. cit., s. 352; Encyklopedia powszechna Orgerbranda, t. 3, Warszawa 1891,
s. 723; Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 1, Warszawa 1985 (pierwsze
wydanie ukazało się w latach 1900–1903), s. 103–106; Encyklopedia wojskowa, t. 2,
pod red. O. Laskowskiego, Warszawa 1932, s. 602–603; Wörterbuch zur deutschen
Militärgeschichte, Bd. 1: (A–Me)..., s. 200; Z. Przyrowski, Popularna encyklopedia
staropolska, Warszawa 1998, s. 2. Ponadto zob. także: S. Wojtkowiak, J. Talar,
W. Majewski, F. Piotrowski, Zarys dziejów wojskowej służby zdrowia, Warszawa
1974.
214
Jeden starszy i trzech młodszych.
215
Byli to jeden pisarz pułkowy, czterech starszych i pięciu młodszych. W szwa-
dronach obowiązki pisarzy nakładano na żołnierzy umiejących w dostatecznym
stopniu pisać i czytać.
216
Był to rodzimy, rosyjski termin wojskowy, który pojawił się już na początku
XVII w. Oznaczał on żołnierza wydzielonego z oddziału do osobistej dyspozycji ofi-
cera lub urzędnika wojskowego, w celu wykonywania dla niego rozmaitych posług.
Pierwotnie trwało to tylko jeden dzień i stąd nazwa „dienszczik”. Początkowo też
skarb państwa pokrywał jedynie jego żołd oraz wyżywienie. Natomiast zapewnie-
nie ordynansowi odpowiedniego umundurowania i oporządzenia należało do obo-
wiązków oficera. Jednak wówczas w zamian za odpowiedni ryczałt finansowy ofi-
cer mógł nająć posługacza cywilnego lub też, w okresie obowiązywania pańszczyzny,
utrzymywać w tym celu własnych poddanych. Poza tym z początku liczba ordynan-
sów zależała od posiadanego przez oficera stopnia wojskowego, czyli „czynu” – zob.:
С. А. Тучков, op. cit., s. 112; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 180; Военный
энциклопедический словарь... (Москва 2002), s. 504.
217
Grupa ta, jednak tylko w pewnym stopniu, odpowiadała kategorii szeregowych
wyspecjalizowanych, którymi w późniejszym Wojsku Polskim byli sanitariusze.
Osobną i jednocześnie, ze względu na skalę zjawiska, charakte-

rystyczną w tym czasie wyłącznie dla armii rosyjskiej218 kategorię lu-
dzi w pułku stanowili rzemieślnicy obsługujący rozliczne warsztaty
pułkowe i szwadronowe, jak choćby krawieckie, szewskie, siodlar-
skie czy też kuźnię pułkową. Służyli w nich liczni szeregowi, którzy
posiadane umiejętności nabyli w cywilu219. Natomiast funkcję rusz-
nikarzy pełnili podoficerowie po ukończeniu odpowiednich kursów
specjalistycznych. Ponadto, podobnie jak w gwardii, w każdym puł-
ku był także duchowny prawosławny, któremu wyznaczano pomoc-
nika spośród szeregowych. Tak rozbudowane służby i instytucje puł-
kowe angażowały ponad stu szeregowych.
W sumie w pułku, zgodnie z obowiązującymi w 1914 r. etatami,
na stopie pokojowej służyło niewiele ponad 1000 osób220. Zdaniem
rosyjskich wojskowych powodowało to, że był on strukturą zdolną
do efektywnych działań manewrowych. Warto także podkreślić, iż
218
Niedorozwój ekonomiczny imperium Romanowych, a także cały szereg in-
nych czynników, jak choćby trudności komunikacyjne i pewna tradycja oraz przy-
zwyczajenia, powodowały, że elementy żołnierskiego umundurowania i wyposażenia
oraz obuwie były wytwarzane bezpośrednio w pułkach, w ramach przyznawanych
im co roku tak zwanych ryczałtów finansowych. Dawało to dowódcom pułków oraz
płatnikom i kwatermistrzom możliwości dokonywania licznych nadużyć finanso-
wych. Z drugiej jednak strony, w przypadku prawidłowo i uczciwie prowadzonej go-
spodarki, umożliwiało to uzyskiwanie sporych niekiedy nawet oszczędności prze-
znaczanych na wiele różnorodnych potrzeb poszczególnych oddziałów. Podobnie
postępowano także w przypadku innych potrzeb życiowych i gospodarczych pułków
oraz służących tam ludzi i koni. Należy przy tym pamiętać, że w tym czasie w więk-
szości armii europejskich problem ten rozwiązano poprzez nowoczesny i efektywny
system zaopatrzenia centralnego. Natomiast w armii carskiej w ten sposób w cało-
ści realizowano tylko zakupy broni oraz amunicji i innego zaopatrzenia techniczne-
go – szerzej na temat gospodarki wojskowej armii europejskich oraz rosyjskiej z tego
okresu, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. także: Francuska tymcza-
sowa instrukcja służby polowej. Z poprawkami do 28 października 1924, Warsza-
wa 1926; S. Sosabowski, Zaopatrzenie i ewakuacja w armii niemieckiej i francuskiej,
„Bellona” 1927, t. 26; Ekonomika wojskowa, pod red. M. Kocha, Warszawa 1979;
Z. Kłoczowski, Polska gospodarka wojskowa 1918–1939, Warszawa 1987; Быт рус-
ской армии XVIII – начала XX века...; О. Д. Марков, op. cit. Ponadto zob. także:
A. Chwalba, Imperium korupcji. Korupcja w Rosji i Królestwie Polskim w latach 1867–
–1917, Warszawa 2001.
219
Szerzej zob. choćby: В. Литтауэр, op. cit., s. 60.
220
Według wspomnień Władimira Littauera (В. Литтауэр, op. cit., s. 58)
w 1913 r. w 1 Sumskim Pułku Huzarów, w którym wtenczas służył, każdy z jego
sześciu szwadronów liczył 150 ludzi oraz, ponadto, obsługę km-u, trębaczy i tabor
szwadronowy. Natomiast w całym pułku miało być wówczas 1200 koni.
pułki kawalerii armii rosyjskiej już w okresie pokoju posiadały stany

ludzi i koni zbliżone do wojennych, dzięki czemu wykazywały one
wysoki stopień gotowości bojowej221.
Na stopie wojennej, po wydzieleniu zawiązków dla formacji za-
pasowej, stan pułku „konnicy strategicznej” armii rosyjskiej zmniej-
szał się o 92 szeregowych pełniących służbę pieszo222 oraz o 34 sze-
regowych223 „niestrojewych”224. W wyniku tego jego skład bojowy
(боевой состав) stanowiło około 850 ludzi225.
Poza wspomnianymi poprzednio dywizjami kawalerii w chwili
wybuchu I wojny światowej w armii rosyjskiej istniały także cztery
samodzielne brygady tej broni226, w tym jedna Samodzielna Brygada
Kawalerii Gwardii227, obejmujące po dwa pułki jazdy228.
221
О. Д. Марков, op. cit., s. 24; Ж. Горохов, Русская императорская кава-
лерия 1881–1917..., s. 11. Ponadto zob. także: A. Smoliński, Organizacja kawalerii
222
W czasie pokoju powinno ich być bowiem 138, a po mobilizacji jedynie 46.
223
Na stopie pokojowej, zgodnie z etatem, winno to być 56 ludzi, a po przejściu
pułku na etat wojenny już tylko 22 żołnierzy.
224
Takie wyliczenia podaje: Ж. Горохов, Русская императорская кавалерия
1881–1917..., s. 11.
225
Taką liczbę podali: Н. Корниш, А. Каращук – художник, Русская армия
1914–1918, Москва 2005, s. 19.
226
Były to dwupułkowe: 1, 2 i 3 Samodzielne Brygady Kawalerii (отдельная ка-
валерийская бригада).
227
Była to formacja (Отдельная Гвардейская Кавалерийская Бригада), którą
tworzyły pułki stacjonujące wtenczas w Warszawie, a mianowicie Pułk Ułanów Lejb
Gwardii Jego Wysokości oraz Grodzieński Pułk Huzarów Lejb Gwardii.
228
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2985. Warunki wystąpienia
Rosji do wojny światowej w 1914 r.; ibidem, Zasady mobilizacji rosyjskiej armii car-
skiej; Artyleria konna. Szkic dziejów, organizacji i taktyki..., s. 7, 9; Словарь военных
терминов..., s. 44; О. В. Агафонов, op. cit., s. 445–449; А. И. Дерябин, И. А. Дзысь
– художник, Первая мировая война 1914–1918. Кавалерия российской император-
ской гвардии..., s. 4–5, 9–10, 45–47; Ж. Горохов, Русская императорская гвардия...,
s. 167–168; O. Д. Марков, op. cit., s. 22–25 oraz приложение № 3; Р. Ф. Незвецкий,
op. cit., s. 382–384; В. И. Карпеев, op. cit., s. 23–24. Szerzej zob. także: А. И. Бегуно-
ва, Сабли остры, кони быстры... Из истории русской кавалерии...; В. В. Звегинцов,
Русская армейская кавалерия 1907–1914...; А. А. Керсновский, История русской
армии, Москва 1999; В. Рогвольд, Русская кавалерия перед войной и во время вой-
ны, [w:] Кавалеристы в мемуарах современников 1900–1920. Выпуск 2. Коллек-
тивная работа, Москва 2001; A. Smoliński, Organizacja kawalerii i artylerii konnej
gwardii oraz liniowej imperium rosyjskiego w przededniu wybuchu I wojny światowej...;
idem, Artyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny światowej...
3. KAWALERIA KOZACKA ORAZ ROSYJSKIE MOŻLIWOŚCI MOBILIZACJI

FORMACJI JAZDY W PRZEDEDNIU WYBUCHU I WOJNY ŚWIATOWEJ
W czasie pokoju bardzo liczną część rosyjskiej kawalerii tworzyły for-

macje kozackie, które, jak to już wspominano, były charakterystycz-
ne wyłącznie dla carskiej Rosji229 i które na przestrzeni wielu stuleci
dziejów tego państwa wniosły ogromny wkład w budowę militarnej
i terytorialnej potęgi późniejszego Imperium Rosyjskiego230. Uczest-
niczyły one bowiem praktycznie we wszystkich konfliktach, któ-
re toczyło ono chociażby z Rzecząpospolitą Obojga Narodów231, ze
Szwecją, z chanatami tatarskimi, a także w dziesięciu wojnach z Tur-
229
Poza innymi, mniej ważnymi, epizodami związanymi z dziejami ruskiej i rosyj-
skiej Kozaczyzny trzeba jednak pamiętać także o brygadzie kozackiej sformowanej przez
rosyjskich instruktorów, oficerów i podoficerów w 1908 r. w Persji (Казачья Его Ве-
личества Шаха Бригада), która stanowiła gwardię ówczesnego szacha perskiego oraz
jednocześnie najwartościowszą część jego armii. Składała się ona z czterech pułków
konnych, batalionu płastunów i dwóch czterodziałowych baterii artylerii konnej oraz
oddziału karabinów maszynowych – szerzej zob. choćby: Н. Н. Стрелянов (Калабу-
хов), Генерал-сотник (Николай Гаврилович Бабиев), Москва 2002, s. 15–18; idem,
Казаки в Персии 1909–1918 гг., Москва 2007, s. 11–18. Należy również wspomnieć
o Kozakach, którzy po ucieczce znad Donu w 1708 r. przez długi czas, bo aż do 1912 r.,
przebywali na terytorium imperium osmańskiego, zachowując tam swoje dawne
społeczne i wojskowe struktury organizacyjne oraz wiarę, język i zwyczaje – zob.
chociażby: Энциклопедия казачества..., s. 274–276; Б. І. Сушинський, Всесвітна ко-
зацька енциклопедія XV – початку XXI столітя, Одеса 2007, s. 289–290.
230
Szerzej na temat militarnego znaczenia Kozaczyzny dla państwa moskiewskie-
go, poza częścią wcześniej oraz niżej cytowanej literatury, zob. również: А. В. Чернов,
Вооружённые силы русского государства в XVI–XVII вв., Москва 1954; E. Razin,
Historia sztuki wojennej, t. 2: Sztuka wojenna okresu feudalnego, Warszawa 1960.
231
W XVI i XVII w. byli to głównie Kozacy dońscy i jaiccy. Jednak ich ów-
czesnej roli, jaką odegrali w walkach toczonych przez armię rosyjską z wojskami
koronnymi bądź też litewskimi, poza niektórymi kampaniami, głównie zaś z okre-
su „wielkiej smuty”, nie należy przeceniać – szerzej zob. choćby: D. Kupisz, Smo-
leńsk 1632–1634, Warszawa 2001; idem, Połock 1579, Warszawa 2003; idem, Psków
1581–1582, Warszawa 2006; K. Bobiatyński, Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rze-
czypospolitej z Moskwą 1654–1655, Zabrze 2004; M. Gawęda, Połonka – Basia 1660,
Warszawa 2005; K. Kossarzecki, Kampania roku 1660 na Litwie, Zabrze 2005;
A. A. Majewski, Moskwa 1617–1618, Warszawa 2006; А. Е. Тарас, Войны Москов-
ской Руси с Великим Княжеством Литовским и Речью Посполитой в XIV–XVII
веках, Минск 2006; A. G. Przepiórka, Od Staroduba do Moskwy. Działania wojsk
Dymitra II Samozwańca w latach 1607–1608, Zabrze 2007. Znacznie poważniejszy
był natomiast udział, z reguły znacznie liczniejszych i silnych, rosyjskich formacji
kozackich w konfliktach między Rzecząpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim w XVIII w.
– zob. choćby: A. Wolański, Wojna polsko-rosyjska 1792 r., Warszawa 1996;
cją232. Poza tym brały też udział w wojnie siedmioletniej233, w woj-

nach napoleońskich, interwencji na Węgrzech w 1849 r., w wojnie
krymskiej, w podboju Kaukazu234, Syberii i centralnej Azji, w likwi-
dacji osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych polskich powstań naro-
dowych. Oprócz tego pułki kozackie walczyły w Mandżurii, Chinach
i Persji235. Nie mniej ważny był również wysiłek rosyjskiej Kozaczy-
zny w trakcie zakończonej spektakularną porażką armii carskiej woj-
ny z Japonią w latach 1904–1905 oraz podczas I wojny światowej236.
Ponadto przez wieki państwo rosyjskie traktowało Kozaków jako
specyficznych kolonizatorów ziem leżących na jego południowych
i wschodnich rubieżach. Działo się tak, gdyż Kozacy nie tylko odkry-
wali i zdobywali dla imperium nowe terytoria, ale także je zasiedla-
li i zagospodarowywali237, stanowiąc jednocześnie ich obronę, sku-
tecznie pełniąc funkcje straży granicznej238. W ten sposób historia
W. Mikuła, Maciejowice 1794, Warszawa 1991; А. Е. Тарас, Анатомия ненависти.

Русско-польские конфликты в XVIII–XX вв., Минск 2008.
232
Szerzej na ten temat, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. także:
В. Н. Королёв, История Казачества. Босфорская война, Москва 2007; А. В. Вен-
ков, История Казачества. Азовское сидение. Героическая оборона Азова в 1637–
–1642 гг., Москва 2009.
233
Poza częścią wcześniej cytowanej literatury zob. także: М. И. Марков, Исто-
рия конницы, т. 3: От Фридриха Великого до Александра Суворова...; А. А. Кер-
сновский, История русской армии. Том первый. От Нарвы до Парижа 1700–
–1814 гг. ...
234
Zob. chociażby: А. В. Венков, История Казачества. Гроза Кавказа. Жизнь
и подвиги генерала Бакланова, Москва 2008.
235
Obszerniej o tej kwestii, oprócz części wcześniej oraz niżej cytowanej
literatury, zob. również: П. Н. Стрелянов (Калабухов), Казаки в Персии 1909–
–1918 гг. ...; А. Г. Емельянов, История Казачества. Казаки на персидском фрон-
те (1915–1918), Москва 2007.
236
Poza częścią wcześniej cytowanej literatury zob. także: А. А. Гордеев, Ис-
тория Казачества, Москва 2006; В. П. Трут, Дорогой славы и утрат. Казачьи
войска в период войн и революций, Москва 2007; В. Е. Шамбаров, Казачество.
История вольной Руси, Москва 2007; idem, Казачество. Путь воинов Христо-
вых, Москва 2009; П. Н. Стрелянов (Калабухов), Ф. С. Киреев, С. В. Карта-
гузов, Кубанские, терские и уральские Казаки в наступлении Юго-Западного
Фронта 1916 года, Москва 2007. Nie należy też zapominać o morskich dziejach
Kozaków dońskich, terskich, uralskich oraz o Czarnomorcach i Azowcach – szerzej,
poza częścią wcześniej oraz dalej cytowanej literatury, zob. także: А. А. Смирнов,
Морская история казачества, Москва 2006.
237
W XIX i XX w. najczęściej byli to bowiem rolnicy lub hodowcy.
238
А. А. Плеханов, А. М. Плеханов, Казачество на рубежах Отечества,
Москва 2007.
rozwoju Kozaczyzny ukształtowała z nich „stan wojskowy” nieroze-

rwalnie związany z pogranicznymi obszarami państwa rosyjskiego.
Gdy zbliżał się jego koniec, Kozacy stanowili zaledwie 2–3% ludno-
ści całej Rosji239. Jednak w rejonach przygranicznych, jak chociażby
na Dalekim Wschodzie240, udział ten był znacznie większy241.
Nie wolno też zapominać, że bogate i jednocześnie bardzo skompli-
kowane polityczne, społeczne oraz gospodarcze dzieje kozackich spo-
łeczności, głównie zaś Dońców, Kubańców, a także Terców, wykształci-
ły pewne specyficzne i różne od reszty ludności imperium Romanowych
elementy ich języka, kultury duchowej oraz folkloru i obyczajowości,
które powodowały, że niekiedy, pomimo oficjalnych statystyk242, oprócz
Kubańców, znaczną część pozostałych Kozaków również postrzegano
jako zupełnie odrębną od reszty Rosjan grupę etniczną243.
239
Stanowiło to 4 498 000 ludzi obojga płci. Z tego 70,3% ludności kozackiej
koncentrowało się na południowych obszarach europejskiej części imperium car-
skiego, z czego ponad 34% stanowili Dońcy, nieco więcej niż 31% Kubańcy i około
5% Tercy. W sumie wojska te posiadały 36,6% całej ziemi wojskowej znajdującej się
wtenczas w dyspozycji wszystkich 11 wojsk kozackich.
240
Przykładem może być tutaj chociażby Zabajkale, gdzie w połowie XIX w.
Kozacy stanowili prawie ¹⁄3 mieszkającej tam ludności. Jeszcze większa grupa, bo
obejmująca ponad 50% całej ludności południowej części Dalekiego Wschodu, po-
siadała prawa kozackie. Jednak największy odsetek Kozaków zamieszkiwał Obwód
Amurski, gdzie stanowili oni aż 85% ogółu mieszkańców.
241
А. В. Шишов, Казачьи войска России, Москва 2007, s. 10, 68, 77, 235.
Szerzej na temat militarnego, politycznego i ekonomicznego oraz społecznego
znaczenia Kozaczyzny w dziejach rosyjskiej państwowości, poza częścią wcześniej
cytowanej literatury, zob. także: Казачество. Мысли современников о прошлом,
настоящем и будущем казачества. Коллективная работа под редакцей В. Л. Те-
лицына, Москва 2007; А. Г. Сизенко, Казачество России. Казачьи войска. Зна-
менитые атаманы. Уклад жизни, Ростов на Дону 2009.
242
Według oficjalnych danych z przełomu XIX i XX w. aż 78% całej ludności ko-
zackiej było uważane za Rosjan (Русские), 17% za Ukraińców, a pozostałe 5% miało
przypadać na zamieszkujących ziemie kozackie i zaliczanych do „stanu wojskowego”
Kałmuków, Osetyńców, Tatarów, Buriatów, Mongołów i Jakutów oraz Mordwinów
i Baszkirów – tak podaje: О. Д. Марков, op. cit., s. 35. Podobnie, zapewne, stosunki
te wyglądały też w przededniu wybuchu I wojny światowej. Wydaje się jednak,
że również wśród pierwszej z wymienionych powyżej grup narodowościowych
znajdowało się dość dużo potomków różnych ludów koczowniczych, które po
przejściu na prawosławie uległy głębszej lub płytszej rusyfikacji.
243
Szerzej na ten temat, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. cho-
ciażby: Р. Польовий, Кубаньська Україна, Київ 2003; В. Ф. Никитин, Казачест-
во. Нация или сословие?, Москва 2007. Zob. także: A. Smoliński, Za Boga, cara
i ojczyznę oraz za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka imperium Romanowych
w przededniu wybuchu I wojny światowej...
Pomimo to, w wyniku wszystkich wskazanych powyżej prawidło-

wości, o czym zresztą wspominano już wcześniej, przez trzy stulecia
Kozacy stanowili istotną, a być może nawet najważniejszą i najpew-
niejszą, podporę tronu Romanowych, a ich istnienie tak silnie zro-
sło się z przedrewolucyjną historią rosyjską, że według słów jednego
z pamiętnikarzy: „Nie może być Wielkiej Rosji bez Kozaczyzny i nie
może być sławnej Kozaczyzny bez Wielkiej Rosji”244. Stąd też trudno
wyobrazić sobie historię rosyjskiej państwowości bez udziału w jej
tworzeniu i umacnianiu licznych wojsk kozackich.
Poza przyczynami wskazanymi powyżej wynikało to także z fak-
tu, że zgodnie z ukształtowaną przez wieki tradycją do służby woj-
skowej byli zobowiązani wszyscy mężczyźni należący do „stanu
wojskowego” poszczególnych wojsk kozackich, przy czym do służ-
by w opołczeniu każdy Kozak był zobligowany tak długo, jak dłu-
go pozwalał mu na to stan zdrowia. Nie dotyczyło to jedynie tzw.
handlowych Kozaków (торговые Казаки), którzy mogli zajmować
się handlem lub inną działalnością gospodarczą, jak choćby przemy-
słem. Byli oni bowiem zwolnieni z konieczności pełnienia rzeczywi-
stej służby wojskowej. W zamian za to przez cały czas trwania usta-
wowej służby rzeczywistej byli zobowiązani wpłacać co roku do kasy
swego macierzystego wojska po 150 rubli.
Dzięki temu wszyscy Kozacy zwolnieni byli z całego szeregu obo-
wiązków, które reszta społeczeństwa wypełniała na rzecz państwa ro-
syjskiego. Nie płacili więc żadnych podatków, a staniczne władze po-
chodziły z wyboru. Poza tym w razie powołania Kozaka do służby
rzeczywistej przysługiwały mu wszystkie przywileje, które otrzymywali
pozostali poborowi ówczesnej armii carskiej. Jednakże zarówno podczas
pokoju, jak i w czasie wojny nie mogli być oni zwolnieni z obowiązku
pełnienia służby ani ze względów rodzinnych, ani też z powodów eko-
nomicznych. Wtenczas bowiem można było jedynie przenieść Kozaka
ze składu formacji pierwszoliniowej do drugo- bądź trzecioliniowej, bez
konieczności pełnienia służby czynnej w szeregach tej pierwszej245.
244
Zob.: С. Н. Палеолог, op. cit., s. 87. Ponadto szerzej zob. choćby: В. Си-
неоков, op. cit.; П. Е. Казанский, Власть Всероссийского Императора, Москва
1999; О. В. Агафонов, op. cit.
245
Szerzej zob. chociażby: О. Д. Марков, op. cit., s. 34–35.
Według danych na 1905 r.246 we wszystkich wojskach kozackich

do osobistej służby wojskowej zobowiązanych było 475 502 Kozaków
w wieku od 18 do 38 lat, w tym 3950 oficerów. Stanowiło to 27,5%
wszystkich mężczyzn „stanu wojskowego” (войсковое сословие)247. Na
stopie pokojowej wszystkie wojska wystawiały siły liczące 3506 ofi-
cerów248 i 63 273249 szeregowych250 (нижние чины), czyli uriadników
(урядник)251 i szeregowców („kozaków”252), a istniejące wtenczas pla-
246
Autor będzie posługiwał się głównie danymi z tego roku, gdyż są one dokład-
niejsze oraz kompletniejsze od innych, choć nieco późniejszych i bliższych momen-
towi wybuchu I wojny światowej, znanych mu danych statystycznych.
247
Tak podaje znana autorowi literatura przedmiotu. Wydaje się, że procent ten
dotyczył wszystkich Kozaków, którzy w razie konfliktu zbrojnego mogli być powoła-
ni do służby wojskowej, również w ramach opołczenia. Świadczy o tym choćby fakt,
iż według danych na 1910 r. procent mężczyzn „stanu wojskowego”, jaki mógł być
pociągnięty do służby wojskowej, ale bez opołczenia, wynosił jedynie 10,42% Koza-
ków wszystkich wojsk kozackich imperium Romanowych.
248
W rzeczywistości na dzień 1 I 1905 r. służbę pełniło 3489 oficerów, co stano-
wiło 75,6% etatu przewidzianego na czas wojny.
249
Tymczasem w rzeczywistości na dzień 1 I 1905 r. służbę pełniło 99 695 uriad-
ników oraz „kozaków”, co stanowiło 50,6% etatu przewidzianego na czas wojny.
Zarówno w przypadku oficerów, jak i szeregowych było to związane z częściową mo-
bilizacją przeprowadzoną na czas wojny z Japonią.
250
W sumie według danych na 1910 r. stanowiło to zaledwie 3,51% ogólnej licz-
by całej męskiej ludności kozackiej ówczesnej Rosji.
251
Старший урядник i младший урядник to obowiązujące już od XVIII w.
w wojskach kozackich nazwy stopni wojskowych, które były odpowiednikami
stopni podoficerskich (старший унтер-офицер i младший унтер-офицер)
istniejących w armii rosyjskiej. W dawnym znaczeniu termin uriadnik oznaczał
urzędnika, a pojęcie uriad – porządek. W wojskach kozackich w ten sposób określano
natomiast szeregowych pełniących funkcje dowódcze. W XX w. starszy uriadnik był
więc pomocnikiem dowódcy plutonu, a młodszy uriadnik dowódcą drużyny – szerzej
zob. choćby: С. А. Тучков, op. cit., s. 348; О. В. Агафонов, op. cit., s. 538; В. Г. Крас-
нов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 601; Энциклопедия казачества..., s. 469; Казачество.
Энциклопедия..., s. 601; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 49, 155,
oraz В. Н. Земцов, В. А. Ляпин, Екатеринбург в мундире. Форменная одежда в ис-
тории Екатеринбурга XVIII – начала XX в., Екатеринбург 1992; Л. Е. Шепелев,
Титулы, мундиры, ордена в Российской Империи, Ленинград 1991; Г. А. Мура-
шев, Титулы, чины, награды, Санкт-Петербург 2001; A. Smoliński, Nazwy i oznaki
stopni oraz tytułów wojskowych w Wojsku Polskim w latach 1918–1939...
252
Казак – tak brzmiała nazwa najniższego stopnia wojskowego w formacjach
kozackich, jaka odpowiadała stopniowi szeregowca (рядовой) w armii – szerzej zob.
choćby: В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 532; Энциклопедия казачества...,
s. 174; Казачество. Энциклопедия..., s. 243; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак,
op. cit., s. 49, 100, oraz Л. Е. Шепелев, op. cit.; Г. А. Мурашев, op. cit.
ny mobilizacyjne zakładały, że w razie wojny imperium carskie będzie

mogło wystawić 4629 oficerów i 197 280 szeregowych253.
Według danych pochodzących z 1912 r. co roku we wszystkich
wojskach kozackich wiek poborowy, czyli 21 lat, osiągało około 30 000
młodych Kozaków. Z liczby tej do czynnej służby wojskowej powo-
ływano wtenczas około 19 000 mężczyzn, czyli nieco ponad 60%
wszystkich zobowiązanych do służby254.
W chwili wybuchu wojny Imperium Rosyjskie dysponowało jede-
nastoma obwodami oraz innymi jednostkami administracyjno-woj-
skowymi i formowanymi na ich terenie wojskami kozackimi255. W su-
mie, według stanu na dzień 1 stycznia 1904 r., zajmowały one przeszło
253
Natomiast według innych danych z 1910 r. w razie wojny wojska te mogły wysta-
wić w sumie 194 500 jeźdźców, co miało stanowić ²⁄3 kawalerii całej armii rosyjskiej.
254
Takie dane podaje chociażby cytowany już wielokrotnie O. D. Markow
(О. Д. Марков, op. cit., s. 35).
255
Dwa z nich, a mianowicie Kubańskie oraz Terskie Wojska Kozackie, zwy-
czajowo nazywano wówczas „kaukaskimi”, w odróżnieniu od pozostałych, które
określano „stepowymi”. Warto także pamiętać, że na przestrzeni wieków istniało
w Rosji znacznie więcej wojsk kozackich, które jednak nie dotrwały do XX w., ule-
gając wcześniej likwidacji. Poza tymi, które ostatecznie znalazły się w składzie póź-
niejszych 11 rosyjskich wojsk kozackich, były to chociażby: Czarnomorskie Wojsko
Kozackie (Черноморское Казачье Войско), Kozactwo Czugujewskie (Чугуевс-
кое Казачество), Bugskie Wojsko Kozackie (Бугское Казачье Войско), Kozactwo
Bachmuckie (Бахмутское Казачество), Jekatierynosławskie Wojsko Kozackie (Ека-
теринославское Казачье Войско), Dunajskie Wojsko Kozackie (Дунайское Каза-
чье Войско), Ukraińskie Wojsko Kozackie (Украинское Казачье Войско), Azowskie
Wojsko Kozackie (Азовское Казачье Войско), Stawropolskie Wojsko Kałmuckie
(Ставропольское Калмыцкое Войско), Wojsko Baszkirsko-Mieszczeriakskie (Баш-
киро-Мещерякское Войско), Słobodskie Czerkaskie i Małorosyjskie Pułki Kozackie
(Слободские-Черкасские и Малороссийские Казачьи Полки), Małorosyjskie Pułki
Kozackie (Малороссийские Казачьи Полки), Moskiewski Pułk Kozacki (Москов-
ский Казачий Полк) oraz Kozackie (Ochotnicze) Pułki Gubernialnego Opołczenia
(Казачьи (Волонтерские) Полки Внутренного Ополчения) – szerzej, oprócz części
wcześniej cytowanej literatury, zob. także: О. Сокирко, Лицарі другого сорту. Най-
мане військо лівобережної гетьманщини 1669–1726 рр., Київ 2006, s. 100 i passim;
Українське Козацтво. Мала єнциклопедія. Керівник авторського колективу
Ф. Г. Турченко, Київ–Запоріжжя 2006, s. 169 i passim; А. В. Шишов, op. cit., s. 235
i passim. Ponadto zob. również: И. Д. Попко, История Казачества. Черноморские
Казаки в их гражданском и военном быту, Москва 2009; E. Wiszka, Likwidacja
i odrodzenie ukraińskiego kozactwa (od Czarnomorskiego do Kubańskiego Wojska
Kozackiego), [w:] Od armii komputowej do narodowej III. Problemy organizacyjne sił
zbrojnych od XVI do XX wieku...
608 929 km2 zamieszkanych przez 7 305 000 mieszkańców, z czego

3 381 600 stanowiła ludność256 należąca do „stanu wojskowego”257.
256
Liczba ta, oprócz mężczyzn zobowiązanych do służby wojskowej, obejmowa-
ła również kobiety oraz dzieci i nieletnich, a także starców, czyli wszystkich człon-
ków rodzin mężczyzn posiadających prawa i obowiązki związane z przynależnością
do „stanu wojskowego”. Warto tutaj też dodać, że według danych statystycznych na
1910 r. liczby te wyglądały nieco inaczej. Ogólna powierzchnia zajmowana przez
osadnictwo kozackie miała bowiem wynosić wtenczas już 640 000 km2, a ogólna
liczba całej ludności kozackiej 4 430 000 osób.
257
W 1900 r. ludność kozacka stanowiła 2,4% ogółu ludności carskiej Rosji. Na-
tomiast na progu wybuchu wojny domowej w Rosji, czyli na jesieni 1917 r., cała
ludność zamieszkująca poszczególne obwody i obszary wojsk kozackich liczyła
9 100 000 ludzi, z czego pomimo strat poniesionych w latach I wojny światowej oraz in-
nych zmian demograficznych nadal ponad 4 400 000 osób stanowiła ludność należąca
do „stanu wojskowego”. Pamiętać jednocześnie należy, iż spora część Kozaków, głów-
nie zaś Dońcy oraz Kubańcy, uważali się za społeczność odrębną i znacznie wartościow-
szą od reszty Rosjan, a przede wszystkim od rosyjskiego chłopstwa z guberni central-
nych. Zjawiska te odegrały następnie istotną rolę w trakcie rosyjskiej wojny domowej.
Jesienią 1917 r. w dyspozycji rosyjskiej Kozaczyzny znajdowało się ponad 65 000 000
dziesięcin ziemi, z której 5,2%, ale za to najwartościowszej, stanowiło własność dzie-
dziczną zamieszkałych tam ziemian. Natomiast 67% tego areału, czyli „ziemia wojsko-
wa”, było kolektywną własnością poszczególnych kozackich stanic, a kolejne 27,8% sta-
nowiło „zapas wojskowy”, który z reguły wydzierżawiany był właścicielom ziemskim,
różnym przedsiębiorcom lub nawet bogatym chłopom. Ziemię tę traktowano jednak
jako rezerwę, dzięki której można było uzupełniać nadziały stanic w miarę wzrostu licz-
by zamieszkującej je kozackiej ludności. Każdy bowiem Kozak po osiągnięciu 17 roku
życia nabywał prawo do otrzymania nadziału ziemi (пай) wynoszącego teoretycznie
30 dziesięcin. W rzeczywistości jednak, w zależności od wojska kozackiego oraz
warunków klimatycznych i glebowych panujących na zajmowanym przez nie obszarze,
wysokość tych nadziałów sięgała od 5 do 80 dziesięcin, przy czym ich wielkość powoli,
lecz systematycznie malała. W końcu w efekcie różnych procesów ekonomicznych
oraz demograficznych doszło do znacznego zróżnicowania stopnia zamożności
poszczególnych gospodarstw kozackich. Według historiografii okresu sowieckiego przy
końcu istnienia wojsk kozackich w Rosji 35% ich liczby ogólnej stanowiły gospodarstwa
„biedniackie” (бедняцкие), 40% „średniackie” (середняцкие), a 25% „kułackie” (ку-
лацкие). Wszystko to miało wpływ na postępujący spadek wojskowych możliwości
różnych wojsk, gdyż coraz większa część gospodarstw nie była w stanie samodzielnie
ponosić wydatków związanych ze sposobem pełnienia służby wojskowej, który wynikał
z faktu przynależności do „stanu wojskowego”. W przypadku „średniaków” wynosiły
one bowiem aż ½ osiąganych przez nich dochodów – szerzej, oprócz części literatury
cytowanej już wcześniej oraz w dalszej części tego tekstu, zob. choćby: Гражданская вой-
на и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 247–248. Natomiast obszerniej
na temat społecznych, wojskowych i politycznych skutków tych zjawisk zob. chociażby:
Филипп Миронов. Тихий Дон в 1917–1921 гг. Коллегиальная работа под редакцей
Л. Двойных, В. Виноградова, О. Наумова, Москва 1997 (seria „Россия XX век. До-
кументы”. Под общей редакцей А. Н. Яковлева).
Najstarszym z nich i najliczniejszym, a jednocześnie mającym tak-

że najbogatsze tradycje militarne oraz zasługi wobec imperium Roma-
nowych było Dońskie Wojsko Kozackie (Донское Казачье Войско)258,
używające niekiedy również starszej tytulatury, a mianowicie Wszech-
wielkie Wojsko Dońskie (Всевеликое Войско Донское). Jego oficjal-
ne starszeństwo sięgało 3 stycznia 1570 r., a centrum administracyjne
Obwodu Wojska Dońskiego (Область Войска Донского)259 mieści-
ło się w Nowoczerkasku. Warto także pamiętać, że było ono jedną
z trzech podstawowych gałęzi rozwojowych wojsk kozackich w Rosji
i na przestrzeni swej długiej historii Kozacy znad Donu wzięli udział
w powstawaniu lub rozbudowie innych wojsk kozackich, jak choćby
orenburskiego, syberyjskiego i innych260.
W 1894 r., czyli na początku panowania cara Mikołaja II, lud-
ność kozacka zamieszkująca ten obwód liczyła 1 022 086 osób, z cze-
go 512 515 mężczyzn „stanu wojskowego”261. Natomiast w 1917 r.
całość ludności żyjącej na terenie Obwodu Wojska Dońskiego wy-
258
Jak to już wspominano, spośród wielu konfliktów, w jakich brało udział Doń-
skie Wojsko Kozackie, w sposób szczególny Kozacy dońscy przysłużyli się Cesarstwu
Rosyjskiemu podczas kampanii napoleońskich, a przede wszystkim w czasie wojny
1812 r. oraz walk armii rosyjskiej w Niemczech i Niderlandach oraz we Francji w la-
tach 1813–1814 – oprócz części wcześniej cytowanej literatury szerzej zob. także:
Ц. Ложье, Дневник офицера Великой Армии в 1812 году, Москва 2005 (pierwsze
wydanie ukazało się w Moskwie w 1912 r.); A. Fredro, Trzy po trzy. Pamiętniki z epoki
napoleońskiej, Warszawa 1957; Записки Бенкендорфа. 1812 год. Отечественная
война. 1813 год. Освобождение Нидерландов. Составил П. Н. Грюнберг, Москва
2001; J. Grabowski, Pamiętniki wojskowe 1812–1814, Warszawa 2004; Мемуары ге-
нерала барона де Марбо, Москва 2005; A. Caulaincourt, Wspomnienia z wyprawy
na Moskwę 1812 r., Gdańsk 2006; И. Ф. Быкадоров, Очерк участия Донского вой-
ска в Отечественной Войне 1812 года и заграничных походах 1813–1814 гг., Но-
вочеркасск 1911; J. Staszewski, Walki kawaleryjskie pod Mirem i Romanowem 1812 r.,
Warszawa 1934; В. И. Лесин, Бунтары и воины. Очерки истории донского ка-
зачества, Ростов на Дону 1997; А. П. Попов, Война 1812 года. Хроника собы-
тий, Дело было при Ляхово, Москва 2000; L. Spring, A. Hook – illustration, The
Cossacks 1799–1815, Oxford 2003; G. F. Nafzinger, Kozacy w Hamburgu, 1813,
[w:] Za liniami wroga, pod red. S. A. Southwortha, tłum. J. Kozłowski, Poznań
2003. Z drugiej jednak strony nie należy także zapominać o antycarskich buntach
i zaburzeniach, jakie miały miejsce nad Donem, głównie w XVII i XVIII w.
259
Nazwę tę oznaczającą ziemie zamieszkane przez Kozaków dońskich wprowa-
dzono w 1875 r.
260
Szerzej zob. choćby: А. В. Шишов, op. cit., s. 103.
261
Według innych danych na dzień 1 I 1904 r. ludności „stanu wojskowego”
było 1 184 000 osób, a całość zaludnienia Obwodu Wojska Dońskiego wynosiła
2 779 000 ludzi.
nosiła około 3 530 000 ludzi. Jednak z liczby tej jedynie 42,3% sta-
nowili Kozacy oraz ich rodziny262, w rękach których znajdowało się
jednakże 64,5% użytków rolnych263. Natomiast pozostałą jej część
(25,5%) tworzyli miejscowi chłopi (коренные крестьяне) nieposia-
dający praw i przywilejów oraz obowiązków kozackich, a także lud-
ność napływowa pochodząca z innych obszarów Imperium Rosyj-
skiego (иногородные) oraz ludność obca etnicznie – niesłowiańska
(инородцы), głównie zaś Kałmucy264. Wszystkie te grupy zamieszki-
wały 134 stanice265, z których 13 było kałmuckich, oraz 1728 chuto-
262
Według autorów jednej z wcześniej cytowanych encyklopedii (Гражданская
война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 199) było to ponad
1 500 000 osób. Zob. także: А. В. Шишов, op. cit., s. 121–123.
263
Czyli ponad 12 000 000 dziesięcin. Natomiast 12,8% gruntów, z ogólnej po-
wierzchni wynoszącej ponad 15 000 000 dziesięcin ziemi znajdującej się na terenie
Obwodu Wojska Dońskiego, stanowiło „zapas wojskowy”. Kolejne 15% ziemi po-
siadali właściciele nielicznych na tym terenie majątków ziemskich. Natomiast za-
ledwie 7,7% użytków rolnych przypadało na ludność chłopską. Ponadto silne już
wówczas było też sygnalizowane wcześniej rozwarstwienie majątkowe istniejące
wśród samych Kozaków, nadział ziemi (душевный надел) na każdego z nich wynosił
bowiem średnio od 5 do 11 dziesięcin (według części autorów było to jednak od
9 do 27 dziesięcin), przy czym w wielu stanicach nie przekraczał 5–6 dziesięcin.
Największe gospodarstwa posiadali prowadzący gospodarkę hodowlaną Kozacy
pochodzenia kałmuckiego, których gospodarstwa obejmowały średnio po 35,6
dziesięcin ziemi. Wszystko to powodowało konflikty społeczne, których kulminacja
nastąpiła w trakcie wojny domowej w Rosji. Warto też pamiętać, iż ich istnienie
odcisnęło również znaczące piętno na dziejach późniejszej 1 Armii Konnej – szerzej
o tych kwestiach, oprócz innej literatury, zob. chociażby: Гражданская война и воен-
ная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 199; А. В. Шишов, op. cit., s. 123–
–124.
264
Wojsko dońskie było mieszanką etniczną. Choć zdecydowanie dominowa-
ła tam bowiem ludność pochodzenia rosyjskiego, zamieszkująca aż 122 stanice, to
oprócz Kałmuków, w okręgu salskim, żyli tam również Kozacy mający korzenie
greckie, tatarskie, tureckie, gruzińskie, perskie, czerkieskie, serbskie, niemieckie, pol-
skie, a nawet żydowskie – zob. chociażby: А. В. Шишов, op. cit., s. 39, 44 i passim;
А. Г. Сизенко, В. В. Федичев, В. П. Черепахин, Мы – Донские Казаки. Докумен-
ты, факты, очерки истории Станицы Луганской XVII–XX ст., Луганск 2008,
s. 26 i passim. Natomiast szerzej na temat służby Kałmuków w rosyjskich wojskach
kozackich zob. choćby: К. П. Шовунов, Калмыки в составе Российского казачес-
тва, Элиста 1992.
265
Według autorów jednej z cytowanych wcześniej encyklopedii (Гражданская
война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 199) na terenie Obwodu
Wojska Dońskiego było 135 kozackich stanic. Natomiast o 134 stanicach pisze także:
А. В. Шишов, op. cit., s. 123.
rów. Ponadto na tym obszarze znajdowały się też 163 gminy chłop-
skie (крестьянские волости).
Z przedstawionej powyżej liczby męskiej ludności kozackiej znad
Donu w 1894 r. czynną służbę wojskową odbywało 21 000 Kozaków
oraz pewna liczba Kałmuków, z których w czasie pokoju kompleto-
wano dwa pułki Lejb Gwardii, gwardyjską baterię artylerii konnej,
17 pułków konnych, sześć samodzielnych sotni, siedem baterii artylerii
konnej, 14 kadr, których zadaniem była opieka nad końmi artyleryj-
skimi przeznaczonymi dla skadrowanych konnych baterii (льготная
батарея), oraz jedną konną baterię zapasową, a także dziewięć lo-
kalnych oddziałów wojskowych (местная команда)266 stacjonujących
w następujących stanicach: Wielikokniażewskiej, Niżnieczirskiej, Kon-
stantinowskiej, Uriupińskiej, Ust-Miedwiedickiej, Taganroskiej i Ka-
mieńskiej oraz w Nowoczerkasku i Rostowie nad Donem267.
Ówczesne wojenne możliwości mobilizacyjne Dońskiego Wojska
Kozackiego określono natomiast na dwa pułki konne i jedną bate-
rię artylerii konnej gwardii, 52 pułki konne, 36 samodzielnych sotni
konnych, 21 baterii artylerii konnej, baterię zapasową artylerii tego
typu oraz 18 sotni zapasowych i oddziałów lokalnych268. W rzeczy-
wistości w latach 1914–1917 Wszechwielkie Wojsko Dońskie wysta-
wiło do walki ponad 100 000 Kozaków, którzy służyli w 60 pułkach
konnych, sześciu batalionach płastunów269 oraz w 33 konnych bate-
266
Były to formacje spełniające funkcje policyjno-porządkowe.
267
Według danych na 1905 r. stanowiło to 116 sotni, 48 dział, dziewięć lokal-
nych oddziałów wojskowych, w których służyło 1712 oficerów i 23 012 szerego-
wych, czyli w rzeczywistości podoficerów (uriadników) i „kozaków”.
268
Według danych na 1905 r. Dońskie Wojsko Kozackie na stopie wojennej mia-
ło liczyć 378 sotni, 138 dział, dziewięć oddziałów lokalnych liczących w sumie 1723
oficerów i 69 072 szeregowych.
269
Płastuny (пластуны) – nazwa oznaczająca formacje pieszych Kozaków,
pierwotnie czarnomorskich, a następnie kubańskich. W czasie pokoju służyli w nich
z reguły mniej zamożni Kozacy, którzy mieli problemy z uzyskaniem dostatecznych
środków finansowych na zakup dobrego konia i rzędu końskiego. Stąd też podejmowali
oni służbę w batalionach płastunów, gdzie konieczne własne nakłady materialne
były znacznie mniejsze niż w pułkach i sotniach konnych. Mimo to kozacka
młodzież niezbyt chętnie garnęła się do batalionów tego typu. Trzeba tutaj dodać, że
płastuny byli specjalnie szkoleni oraz z reguły lepiej uzbrojeni od formacji konnych,
co powodowało, iż bataliony oraz brygady płastunów uważano za oddziały
wyborowe, zdolne do wykonywania nawet najtrudniejszych zadań, w tym również
zwiadowczych i rozpoznawczych. Do Kozaczyzny rosyjskiej nazwę te wnieśli Kozacy
czarnomorscy, którzy byli dziedzicami bojowych tradycji piechoty zaporoskiej.
W czasie pokoju batalionami płastunów dysponowało jedynie Kubańskie Wojsko
riach i trzech zapasowych bateriach artylerii, a także w pięciu zapaso-

wych pułkach konnych i 80 samodzielnych sotniach270.
Pod względem wojskowo-administracyjnym Obwód Wojska
Dońskiego dzielił się na osiem okręgów wojskowych (военный
округ), a mianowicie Wierchniedoński (Верхнедонский), Czer-
kaski (Черкасский), pierwszy Doński, drugi Doński (1-ый и 2-ой
Донский), Doniecki (Донецкий), Salski (Сальский), Ust-Miedwie-
dicki (Усть-Медведицкий) i Chopiorski (Хопёрский), oraz na dwa
okręgi miejskie (гражданский округ)271 – Rostowski (Ростовский)
i Taganroski (Таганроский)272.
Kozackie. Nazwa ta funkcjonowała następnie w kozackich formacjach walczących

podczas rosyjskiej wojny domowej po stronie „białych”, a przez pewien czas, w czasie
II wojny światowej, także w Armii Czerwonej – szerzej zob. choćby: О. В. Агафонов,
op. cit., s. 332; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 461; Українське Козацтво.
Малая єнциклопелія..., s. 454; Энциклопедия казачества..., s. 312–313; Б. І. Су-
шинський, op. cit., s. 340; Казачество. Энциклопедия..., s. 446.
270
Natomiast według autorów jednej z encyklopedii (Гражданская война и во-
енная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 199) obok 60 pułków konnych
i sześciu batalionów płastunów oraz pięciu konnych pułków zapasowych było to
37 baterii konnych oraz 126 samodzielnych sotni konnych. Ponadto według A. W.
Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 121) podczas I wojny światowej nad Donem
wystawiono także 58 sotni opołczenia (государственное ополчение). W innym zaś
miejscu (s. 123) autor ten podaje, iż na 1917 r. wysiłek mobilizacyjny Dońskiego
Wojska Kozackiego wyniósł dwa konne pułki gwardii, 58 konnych pułków liniowych,
23 samodzielne oraz 55 specjalnych (особая конная сотня) konnych sotni opołczenia,
56 konnych półsotni konwojowych (конвойная конная полусотня), brygadę pieszą
złożoną z sześciu batalionów płastunów, trzy gwardyjskie i 12 liniowych dywizjonów
artylerii konnej złożonych w sumie z 32 baterii konnych i dwie samodzielne baterie
artylerii konnej oraz liczne formacje zapasowe, a mianowicie 18 konnych i dwie
piesze sotnie oraz jedną baterię artylerii konnej.
271
Choć formalnie w dosłownym tłumaczeniu powinno być „okręgi cywilne”,
to z racji właściwej czytelności tego pojęcia autor przyjął interpretację zastosowa-
ną powyżej.
272
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. choćby: CAW, Od-
dział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2739. Kozacy – dokument niedatowany naj-
prawdopodobniej pochodzący jednak z wczesnych lat dwudziestych; ibidem, sygn.
303.4.2968. Izmael Bek Ataman. Pamiętnik zagończyka. Rok 1917–1918–1919, Pa-
ryż luty 1928 r.; О. В. Агафонов, op. cit., s. 7–39; В. В. Глущенко, Казачество Ев-
разии: зарожение, развитие, интеграция в структуру российской государствен-
ности, Москва 2000, s. 74, 109 i passim; В. Синеоков, op. cit., s. 19 i passim;
А. В. Шишов, op. cit., s. 44 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 109–126;
Б. І. Сушинський, op. cit., s. 61–62, 126; Казачество. Энциклопедия..., s. 168–
–177. Ponadto, poza częścią wcześniej cytowanych źródeł i literatury, zob. także:
П. Н. Краснов, Картины былого Тихого Дона. Краткий очерк истории Войска
Донского для чтения в семье и войсковых частях, Санкт-Петерсбург 1909; idem,
W 1875 r., w związku z reformami, które wprowadzano wten-

czas w armii rosyjskiej, ustalono również pragmatykę służby Koza-
ków dońskich. Celem ówczesnych zmian było zmniejszenie dotych-
czasowych wojskowych obowiązków Kozaków i zbliżenie ich pod
tym względem do powinności, które obowiązywały resztę męskiej
ludności imperium273. Jednakże, jak to już wspominano, starano się
też zachować pewne odrębności wynikające z wielowiekowych trady-
cji właściwych dla rosyjskiej Kozaczyzny.
Od tego momentu czas służby wojskowej Dońca określono na
20 lat, które miały przypadać pomiędzy 18 a 38 rokiem życia. Pierw-
sze trzy lata służby stanowił okres przygotowawczy274, w czasie któ-
rego młody Kozak miał przygotować się do służby czynnej, a także
zaopatrzyć się w odpowiedniego konia275 i rząd koński oraz w umun-
durowanie i broń osobistą, czyli w szaszkę. Stąd też przez pierwszy
rok swej służby zwolniony był z wszelkich podatków na rzecz pań-
stwa. Od jesieni drugiego roku rozpoczynało się właściwe szkolenie
Kozaków, które odbywało się w rodzinnej stanicy. Natomiast w trze-
cim roku tego okresu, poza opisanymi powyżej obowiązkami, każdy
młody Kozak brał też udział w miesięcznym obozie letnim organizo-
wanym przy jego macierzystej stanicy.
История Войска Донского. Картины былого Тихого Дона, Москва 2007; Казачьи
войска. Коллективная работа под редакцей В. К. Шенкьа, Санкт-Петербург 1912
(drugie wydanie – Москва 1992); Ю. А. Галушко, Казачи Войска России. Крат-
кий историко-хронологический справочник казачих войск до 1914 года, Моск-
ва 1993; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, За други своя или всё о казачестве,
Москва 1993; Р. А. Нелепин, История казачества. Том второй, Санкт-Петер-
бург 1995; Н. А. Мининков, Донское казачество XVI–XVII вв.: черты характе-
ра, взгляд на мир, особенности мышления, „Новый Часовой”. Русский Военно-
Исторический Журнал, Санкт-Петербург 1998, № 6–7; S. Ausky, Kozáci, Praha
1999; Е. П. Савельев, Древняя история казачества, Москва 2002; A. Smoliński,
Za Boga, cara i ojczyznę oraz za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka imperium
Romanowych w przededniu wybuchu I wojny światowej..., oraz, z pewnymi dość
istotnymi zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин, Казачий кулак против экспансии иного-
родцев, Москва 1998.
273
W rzeczywistości w przypadku niektórych wojsk kozackich nastąpiło jednak
zwiększenie, a nie zmniejszenie części ich wojskowych obowiązków.
274
W oryginale: приготовительный разряд. Według O. D. Markowa (О. Д. Мар-
ков, op. cit., s. 35) służba ta rozpoczynała się dopiero w momencie, gdy młody
Kozak osiągnął 20 rok życia.
275
Na zakup konia każdy z młodych Kozaków otrzymywał, w zależności od po-
trzeby, zasiłek z kasy wojska wynoszący do 50 do 100 rubli.
Po ukończeniu 21 roku życia, przez następne 12 lat, Doniec po-

zostawał w służbie rzeczywistej276. Jednakże tylko przez cztery lata
pełnił służbę czynną w jednym z istniejących już podczas pokoju
dońskich, kozackich oddziałów pierwszoliniowych277, a kolejne czte-
ry w którejś z formacji drugoliniowych278, w rzeczywistości pozosta-
jąc w rezerwie279 i mieszkając w rodzinnej stanicy. Jedynie dwa razy
w roku był zobowiązany do stawiennictwa na zbiórce kontrolnej280,
a raz w roku na trzytygodniowe ćwiczenia. Ostatnie lata również po-
zostawał w rezerwie i należał do jednego z oddziałów trzeciolinio-
wych swego wojska281. Nadal przebywał w domu i mógł zajmować
się własnym gospodarstwem lub innymi interesami. Natomiast jego
wojskowym obowiązkiem było wtenczas jedynie uczestnictwo w jed-
nych, także trzytygodniowych, ćwiczeniach, które powinny odbywać
się w trzecim roku jego służby282.
Poza tym w celu zachowania odpowiednich zdolności mobiliza-
cyjnych kozackich formacji drugoliniowych należący do ich składu
Kozacy byli zobowiązani do zachowywania w dobrym stanie posia-
danego w domu umundurowania, oporządzenia i broni, a także do
utrzymywania nadającego się do służby liniowej konia wierzchowe-
go i przepisowego rzędu końskiego283.
Po zakończeniu służby rzeczywistej przenoszono Kozaka na pięć
lat do właściwej rezerwy284. Nie powoływano go już też na żadne
276
Był to: строевой разряд. Służbę tę rozpoczynał w lutym następnego roku po
ukończeniu 21 lat, a kończył w chwili osiągnięcia 33 roku życia.
277
Były to: части первой очереди. Tam też otrzymywał stanowiące własność skarbu
państwa broń palną, czyli karabin kozacki systemu Mosina wz. 1891 oraz pikę.
278
Czyli w formacji: второй очереди.
279
W oryginale: на льготе.
280
W oryginale: контрольный сбор.
281
Były to: части третьей очереди. Zarówno oddziały drugo-, jak i trzecioli-
niowe nie istniały na stopie pokojowej, a ich mobilizacja przewidziana była w ra-
zie wybuchu wojny.
282
Nieco inaczej ten okres służby Kozaków przedstawia O. D. Markow (О. Д. Мар-
ков, op. cit., s. 35).
283
Tak podaje O. D. Markow (О. Д. Марков, op. cit., s. 35). Tymczasem inni
autorzy sugerują, że zasady te dotyczyły również Kozaków zaliczanych do formacji
trzecioliniowych – zob. choćby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 20.
284
W oryginale był to: запасной разряд. Według O. D. Markowa (О. Д. Мар-
ков, op. cit., s. 36) Kozacy zaliczani do rezerwy przeznaczeni byli na uzupełnianie
formacji trzecioliniowych, a w razie zaistnienia takiej potrzeby nawet oddziałów
pełniących służbę czynną, a także do tworzenia różnych formacji pomocniczych, jak
choćby mających charakter policyjny komend miejskich itd.
ćwiczenia ani zbiórki kontrolne. Po odsłużeniu całego przewidziane-

go prawem okresu służby każdego szeregowego Kozaka zaliczano do
opołczenia285. Nadal pozostawali oni jednak w składzie swoich ma-
cierzystych wojsk kozackich. W razie wybuchu wojny zamierzano
formować z nich kozackie oddziały opołczenia przeznaczone głównie
do pełnienia służby na tyłach286.
Zasady te bez istotniejszych zmian obowiązywały aż do mobiliza-
cji w 1914 r., przy czym z biegiem czasu podobnymi, wzorowanymi
na Dońskim Wojsku Kozackim, uregulowaniami dotyczącymi prag-
matyki służby wojskowej szeregowych objęto także pozostałe woj-
ska kozackie.
Kolejne pod względem oficjalnego starszeństwa datowanego od
1574 r. było Orenburskie Wojsko Kozackie (Оренбургское Казачье
Войско), które powstało wówczas z Kozaków i strzelców znajdują-
cych się na służbie państwa rosyjskiego. Z biegiem czasu, obok ska-
zańców pochodzących z terenów rosyjskich, wcielano do niego także
ludy niesłowiańskie, jak choćby: Baszkirów287, Kałmuków, Kirgizów,
Kazachów i Tatarów288 zamieszkujących obszar zajmowany następ-
nie przez Orenburskie Wojsko Kozackie. Warto również wspomnieć,
że po upadku w 1772 r. konfederacji barskiej do służby w forma-
cjach Kozaków orenburskich zmuszono też część wziętych wtenczas
285
Było to: войсковое ополчение.
286
Szerzej na ten temat zob. chociażby: Н. Н. Головин, op. cit., s. 17, 19, 25;
О. В. Агафонов, op. cit., s. 20; О. Д. Марков, op. cit., s. 34–36.
287
Jednak w 1865 r. Kozaków pochodzenia baszkirskiego usunięto z Orenbur-
skiego Wojska Kozackiego.
288
Przez pojęcie „Tatar” w tym oraz w następnych przypadkach należy rozumieć
cały szereg etnonimów, jakie wchodziły w jego skład, jak choćby Tatarów astrachań-
skich, Tatarów wołżańsko-uralskich czy też Tatarów syberyjskich. Wszystkie te gru-
py etniczne były następnie reprezentowane w różnych wojskach kozackich carskiej
Rosji – szerzej zob. choćby: W. A. Buszkow, Etnonim „Tatar” w czasie i przestrzeni,
„Rocznik Muzułmański” (Warszawa) 1995, R. 4, t. 3; Татары. Коллективная рабо-
та под редакцей Р. К. Уразманова, С. В. Чешко, Москва 2001.
do niewoli konfederatów. Podobnie było także po Powstaniu Listopa-

dowym289 oraz Styczniowym290.
W 1894 r. liczebność osadnictwa kozackiego na terenie wojska
orenburskiego, którego centrum administracyjne znajdowało się
w Orenburgu, wynosiła 354 000 osób, z czego 174 000 mężczyzn
„stanu wojskowego” zamieszkujących 61 stanic, 533 kozackich chu-
torów, 446 osiedli i 71 innych siedzib (выселок)291. W 1909 r. ludność
kozacka zamieszkująca ten obszar liczyła już 464 812 osób obojga
płci292.
Natomiast w ostatnim roku istnienia monarchii Romanowych
w 61 stanicach, 446 osiedlach (посёлок) i 553 chutorach żyło już
ponad 533 000 ludności kozackiej, która stanowiła 42% wszyst-
kich mieszkańców guberni orenburskiej. Zdecydowanie dominowali
w niej Rosjanie, a jedynie nieco ponad 7% stanowili Tatarzy, Baszki-
rzy oraz Kałmucy i inni. Do „stanu wojskowego” należało wtenczas
289
Według A. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 174) w 1832 r. do składu
Orenburskiego Wojska Kozackiego wcielono około 2000 jeńców Polaków, z których
znaczna część była szlacheckiego pochodzenia (выходцы из шляхетства). Zdecy-
dowana większość z nich przez lata zżyła się z Kozakami i tylko nieliczni z nich po
ogłoszeniu amnestii zdecydowali się na powrót do kraju.
290
Szerzej zob. choćby: Z. Librowicz, Polacy na Syberii, Kraków 1884; W. Ko-
nopczyński, Konfederacja barska, t. 2, Warszawa 1991; S. Kieniewicz, Powstanie
Styczniowe, Warszawa 1983; A. Brus, E. Kaczyński, W. Śliwowska, Zesłanie i kator-
ga na Syberii w dziejach Polaków 1815–1914, Warszawa 1992; К. Тоёкава, Оренбург
и оренбургское казачество во времия восстания Пугачева 1773–1774 гг., Москва
1996; W. Caban, op. cit.; M. Kulik, Oficerowie armii rosyjskiej pochodzący z terenów
dawnej Rzeczypospolitej w latach 1864–1914, [w:] Rzeczpospolita Obojga Narodów
i jej tradycje. Studia i szkice, pod red. M. Wagnera, J. Wojtasika, Siedlce 2004; idem,
Kariery polskich generałów w armii rosyjskiej przed pierwszą wojną światową, [w:] Pol-
ski czyn zbrojny w dziejach narodu polskiego. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi
Wojtasikowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. P. Matusak, M. Plewczyń-
skiego, M. Wagnera, Siedlce 2004, a także: idem, Polacy wśród wyższych oficerów ar-
mii rosyjskiej Warszawskiego Okręgu Wojskowego (1865–1914)...
291
W latach 1846–1847 na obszarze Orenburskiego Wojska Kozackiego powstał
cały szereg fortyfikacji polowych oraz 32 numerowane kozackie stanice, czy też raczej
punkty osiedleńcze (посёлки), które z biegiem czasu otrzymały nazwy europejskich
stolic, zajętych swego czasu przez orenburskie pułki. Wśród nich, obok Paryża czy
Berlina, była również Warszawa.
292
Natomiast według danych na dzień 1 I 1904 r. ludności „stanu wojskowego”
było 426 000 osób, a całość zaludnienia obszaru zajmowanego przez Orenburskie
Wojsko Kozackie wynosiła 508 000 ludzi.
ponad 7 400 000 dziesięcin293 ziemi, a jednostkowy nadział wynosił

od 17 do 32 dziesięcin na każdego dorosłego Kozaka294.
Według rozporządzeń obowiązujących Orenburskie Wojsko Ko-
zackie z powyższej liczby męskiej ludności kozackiej w 1894 r. czynną
służbę wojskową odbywało ponad 5000 Kozaków. W czasie poko-
ju wystawiano z nich wtenczas trzy pułki konne po sześć sotni każ-
dy, trzy pułki konne po cztery sotnie każdy, dwie samodzielne sot-
nie konne i trzy sześciodziałowe baterie artylerii konnej oraz trzy
oddziały lokalne – w Orenburgu, Wierchnieuralsku i Troicku. W su-
mie, nie licząc formacji lokalnych, stanowiło to 32 sotnie konne
i 18 armat295. W 1901 r. ze stacjonujących w Finlandii 5 i 6 Sotni
3 Pułku Kozaków Orenburskich sformowano Samodzielny Orenbur-
ski Dywizjon Kozacki. Następnie liczbę pułków istniejących na sto-
pie pokojowej zwiększono o kolejne trzy oddziały296.
Natomiast według norm ustalonych w 1894 r. na stopie wojennej
wojsko to było zobowiązane wystawić 15 pułków konnych po sześć
sotni każdy, trzy pułki po cztery sotnie, dwie samodzielne i sześć sot-
ni zapasowych oraz sześć czynnych i jedną zapasową baterię artylerii
konnej, a także trzy oddziały lokalne297.
W rzeczywistości w latach 1914–1917 wysiłek mobilizacyjny
Orenburskiego Wojska Kozackiego wyniósł co najmniej 26 000 po-
293
Dziesięcina (десятина) – dawna jednostka powierzchni gruntów,
rozpowszechniona w Rosji od XV w. Jedna dziesięcina skarbowa równała się 2400
sążniom kwadratowym (jeden sążeń kwadratowy to 4,55 m2), czyli 1,0925 ha
(10 925 m2), i stanowiła urzędową jednostkę służącą do pomiaru powierzchni
gruntów w Rosji i Królestwie Polskim – zob.: Mars. Podręcznik wojskowy dla
młodszego oficera, oficera rezerwy i Przysposobienia Wojskowego, Lwów–Warszawa–
–Kraków 1927, s. 633; PWN. Leksykon. Historia świata. Rosja..., s. 79.
294
Tak podają autorzy jednej z cytowanych poprzednio encyklopedii – zob.:
Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 415.
295
Według stanu na 1902 r. w czasie pokoju Kozacy orenburscy wystawiali do
służby 11% wszystkich rosyjskich formacji kozackich. Natomiast w razie ewentual-
nego wybuchu wojny oraz po mobilizacji mieli stanowić 12,2% całości wojsk kozac-
kich imperium Romanowych – zob.: А. Ганин, А. Левченко, В. Семёнов, История
1-го Оренбургского Казачьего Полка (с полковым фотоальбомом 1895 г.), Харь-
ков 2007, s. 4.
296
Według danych na 1905 r. stanowiło to 32 sotnie konne i 18 dział oraz trzy
lokalne oddziały wojskowe, w których służyło 224 oficerów i 6068 szeregowych, czy-
li uriadników i „kozaków”.
297
Według danych na 1905 r. Orenburskie Wojsko Kozackie na stopie wojennej
miało liczyć 110 sotni konnych oraz 40 dział i trzy oddziały lokalne liczące w sumie
429 oficerów i 19 821 szeregowych.
wołanych do służby wojskowej Kozaków. Oprócz jednej sotni gwar-

dii sformowano z nich bowiem 16 pułków konnych, dwie sotnie sa-
modzielne, 33 specjalne (особая сотня) sotnie konne oraz siedem
baterii artylerii konnej i trzy piesze oddziały lokalne298.
Po podboju przez Cesarstwo Rosyjskie obszarów leżących w Azji
Centralnej, w czym, oprócz innych wojsk imperium, aktywny i zna-
czący udział wzięli także Orenburcy299, wojsko to straciło swój pier-
wotny, pograniczny charakter300 i zostało podporządkowane do-
wódcy Kazańskiego Okręgu Wojskowego. Spowodowało to, że pod
względem wojskowo-administracyjnym teren Orenburskiego Woj-
ska Kozackiego podzielono na trzy oddziały wojskowe (военный
отдел)301, a mianowicie pierwszy z siedzibą sztabu (штаб-квартира)
w Orenburgu (Оренбургский), drugi z siedzibą w Wierchnieuralsku
(Верхнеуральский) oraz trzeci ze sztabem w Troicku (Троицкий)302.
298
Tak podaje Oleg Agafonow (О. В. Агафонов, op. cit., s. 121). Natomiast
według autorów jednej z encyklopedii (Гражданская война и военная интервенция
в СССР. Энциклопедия..., s. 415) w latach I wojny światowej Orenburskie Wojsko
Kozackie wystawiło w sumie 18 pułków konnych, jeden samodzielony dywizjon
konny, 47 konnych sotni oraz dziewięć baterii konnych, co w sumie stanowiło około
60 000 ludzi. Podobnie czyni też A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit., s. 181–182),
według którego już na początku grudnia 1916 r. wysiłek mobilizacyjny Orenburców
osiągnął 697 oficerów i 31 623 szeregowych, którzy znajdowali się w należących do
tego wojska oddziałach bojowych (w oryginale: оренбургское Казачество имело
в строю).
299
Szerzej zob. choćby: А. А. Майер, Наброски и очерки Ахал-Текинской экс-
педиции 1880–1881. Из воспоминаний раненого, Москва 1998; В. Л. Тагеев, Рус-
ские над Индией. Очерки и рассказы из боевой жизни на Памире, Москва 1998;
А. А. Керсновский, История русской армии в четырёх томах. Том второй. От
взятия Парижа до покорения Средней Азии 1814–1881 гг. ...
300
Szerzej na ten temat zob. chociażby: А. А. Плеханов, А. М. Плеханов, Каза-
чество на рубежах отечества... (Москва 2009), s. 327–329.
301
Отдел – w XIX i XX w. nazwa jednostki podziału administracyjno-
-terytorialnego na terenach zajmowanych przez Orenburskie Wojsko Kozackie oraz
Obwód Wojska Kubańskiego i większość pozostałych wojsk kozackich. Odpowiadała
ona okręgowi (округ) lub powiatowi (уезд) pozostałych części Cesarstwa Rosyjskiego
– szerzej zob. choćby: В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 430; Военный энцик-
лопедический словарь... (Москва 2002), s. 1091.
302
ryż luty 1928 r.; О. В. Агафонов, op. cit., s. 105–121; В. В. Глущенко, op. cit.,
s. 76, 139–143, 200–201; В. Синеоков, op. cit., s. 50 i passim; А. В. Шишов,
op. cit., s. 165 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 291–294; Б. І. Сушинсь-
Według obowiązującej po 1873 r. pragmatyki odbywania powin-

ności wojskowej przez Orenburców każdy szeregowy Kozak tego woj-
ska był zobowiązany do piętnastoletniej służby polowej303 i siedmio-
letniej wewnętrznej304. Specyficznym elementem tego systemu była
możliwość dobrowolnej zamiany miejsca i charakteru służby, odby-
wająca się na zasadzie wynajmu Kozaka zastępcy chętnego do służ-
by polowej, z reguły pełnionej daleko od domu, zamiast lżejszej we-
wnętrznej. Dopuszczalne było też losowanie przy wyborze Kozaków
zobowiązanych do podjęcia służby czynnej305. W tym celu przygo-
towywano ponumerowane kartki, których liczba musiała być zgod-
na z liczbą poborowych, i losowano je wśród Kozaków. Następnie na
mocy specjalnie wykonanych spisów ustalano miejsce służby odpo-
wiednich numerów przewidzianych na zgodne z obowiązującymi eta-
tami uzupełnienie formacji istniejących na stopie pokojowej306.
Kolejną formacją kozacką było Terskie Wojsko Kozackie (Терское
Казачье Войско), którego oficjalne starszeństwo rosyjskie władze
wojskowe ustaliły na 1577 r. Urzędowe centrum administracyjne
Obwodu Terskiego307, i jednocześnie stolica tego wojska, znajdowało
się we Władykaukazie. Historia wojska terskiego w sposób nieroze-
кий, op. cit., s. 302–303; Казачество. Энциклопедия..., s. 409–415. Ponadto zob.

także: Казачьи войска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеден-
ко, op. cit.; Р. А. Нелепин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.;
А. Кибовский, Казачьи войска. Оренбургский Казачий Нерегулярный Корпус
1745–1798, „Цейхгауз. Униформа, награды, оружие, знамена, геральдика”.
Российский Военно-Исторический Журнал, Москва 1999, № 1 (9); А. В. Ганин,
В. Г. Семёнов, Офицерский корпус Оренбургского Казачьего Войска 1891–1945.
Биографический справочник, Москва 2007; A. Smoliński, Za Boga, cara i ojczyznę
oraz za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka imperium Romanowych w przededniu
wybuchu I wojny światowej..., oraz, z pewnymi dość istotnymi zastrzeżeniami,
Н. В. Гунькин, op. cit.
303
Za służbę polową uznawano służbę liniową (np. garnizonową) lub pogra-
niczną odbywaną poza obszarem Orenburskiego Wojska Kozackiego w składzie jed-
nej z czynnych formacji tego wojska.
304
Pod tym pojęciem kryła się służba pełniona w kozackich formacjach lub insty-
tucjach (учреждения) stacjonujących na terenie macierzystego wojska kozackiego.
305
W oryginale: комплектование служилого разряда жеребьевкой.
306
О. В. Агафонов, op. cit., s. 114–115.
307
Obwód ten (Терская Область) powstał po podziale w 1860 r. tak zwanej
„linii kaukaskiej” na Obwody Terski oraz Kubański. Obydwa one nie były jednak
obwodami wojskowymi, lecz cywilnymi, i pierwotnie ich naczelnicy sprawowali
jednocześnie władzę cywilną i wojskową. Natomiast od 1888 r. władzę wojskową
w obydwu tych obwodach sprawował dowódca Kaukaskiego Okręgu Wojskowego.
rwalny była związana z działaniami podejmowanymi przez państwo

rosyjskie w ciągu czterech stuleci w celu opanowania Przedkaukazia,
a następnie Kaukazu. Spowodowało to liczne i krwawe walki z wie-
loma ludami górskimi, głównie zaś z Czeczeńcami, które toczyły się
na tak zwanej „linii kaukaskiej”308.
Z biegiem lat do oddziałów osiadłych pierwotnie nad dolnym Te-
rekiem, obok przesiedleńców pochodzących z innych wojsk kozac-
kich309, wcielano także przedstawicieli ludów niesłowiańskich, jak
choćby Kabardyńców, Ormian i Gruzinów oraz Kałmuków i Tata-
rów zamieszkujących obszar Przedkaukazia i Kaukazu oraz później-
szego Obwodu Terskiego. Warto tutaj także dodać, że w formacjach
kozackich walczących w XIX w. na Kaukazie służyli również przymu-
sowo do nich wcielani Polacy, głównie po upadku Powstania Listopa-
dowego. Nie była to jednak grupa zbyt liczna, gdyż większość z nich
znalazła się wówczas w składzie niekozackich wojsk liniowych armii
rosyjskiej310.
Po wielu przekształceniach organizacyjnych związanych z przesu-
waniem się rosyjskiego panowania w głąb Kaukazu w 1860 r. nastą-
piło ostateczne ukształtowanie się Obwodu Terskiego i stacjonujące-
go na jego terenie Terskiego Wojska Kozackiego.
W 1894 r. całkowita liczebność osadnictwa w tym obwodzie
wynosiła 800 000 osób obojga płci, z czego 82 000 mężczyzn „sta-
nu wojskowego” zamieszkujących 70 stanic. Spośród nich do służ-
by wojskowej zobowiązanych było wtenczas aż około 40 000 Koza-
ków311. Pod względem administracyjnym Obwód Terski dzielił się na
308
Кавказская линия – była to linia fortyfikacji stałych oraz polowych
obsadzona na stałe silnymi formacjami kozackimi i wojskowymi, których zadaniem
był systematyczny podbój Kaukazu.
309
Głównie byli to Kozacy pochodzący znad Donu i Kozacy nadwołżańscy
(astrachańscy) oraz Kozacy zaporoscy.
310
Szerzej zob. choćby: M. Gralewski, Kaukaz. Wspomnienia z dwunastoletniej
niewoli. Opisanie kraju. Ludność, zwyczaje i obyczaje, Lwów 1877; H. Jaworski, Wspo-
mnienia z Kaukazu, Poznań 1877; K. Kalinowski, Pamiętnik mojej żołnierki na Kau-
kazie i niewoli u Szamila od roku 1844 do 1854, Warszawa 1883; W. Caban, op. cit.;
G. Piwnicki, Polacy wojskowi i zesłańcy w carskiej armii na Kaukazie w XIX i na po-
czątku XX wieku, Toruń 2001; M. Kulik, Oficerowie armii rosyjskiej pochodzący z te-
renów dawnej Rzeczypospolitej w latach 1864–1914...; idem, Kariery polskich genera-
łów w armii rosyjskiej przed pierwszą wojną światową...
311
było jedynie 197 000 osób, a całość zaludnienia Obwodu Wojska Terskiego wynosi-
ła 1 007 000 ludzi.
cztery oddziały (отдел), a mianowicie: Piatigorski (Пятигорский)312,

Mozdokski (Моздокский)313, Kizliarski (Кизлярский)314 i Sunżeń-
ski (Сунженский)315, a także na sześć okręgów narodowościowych:
Władykaukaski (Владыкавказский) dla Osetyńców, Nazrański
(Назраньский) dla Inguszów, Nalczycki (Нальчикский) dla Kabar-
dyńców i Bałkarów, Chasawjurtowski (Хасавъюртовский) dla Kał-
muków oraz Groznienski (Грозненский) i Wiedenski (Веденский) dla
Czeczeńców.
W 1917 r. na obszarze Obwodu Terskiego znajdowało się 70 ko-
zackich stanic, a stan wojskowy tworzyło około 278 000 osób oboj-
ga płci, co stanowiło 20% całości zamieszkującej tam ludności.
W posiadaniu wojska znajdowało się wówczas 1 900 000 dzisię-
cin ziemi316, a średni nadział na jednego dorosłego Terca wynosił od
8 do 23 dziesięcin. Ponadto do Terskiego Wojska Kozackiego nale-
żały również łowiska na Morzu Kaspijskim oraz na rzekach Terek,
Sunża i Małka, a także przedsiębiorstwa produkujące sól, kamienio-
łomy oraz pola naftowe, których dzierżawa przynosiła wojsku co
roku około 2 000 000 rubli dochodu317.
W czasie pokoju, oprócz formacji należących do Lejb Gwardii,
wojsko to wystawiało także cztery pułki konne po sześć sotni każdy
i dwie czterodziałowe baterie artylerii konnej, co stanowiło w sumie
26 sotni318 i osiem dział319. Ponadto w 1907 r. dla służby policyjnej
sformowano również cztery oddziały lokalne, a mianowicie w Gro-
znym, we Władykaukazie oraz w stanicach Goriaczewodskoj i Pro-
chładnienskoj.
312
Były to stanice pułku wołgskiego (1 Волгский Его Императорского Высо-
чества Наследника Цесаревича Полк).
313
Obejmował on stanice pułku gorsko-mozdockiego (1 Горско-Моздокский
Генерала Круковского Полк).
314
Leżały tam stanice pułku kizliaro-grebieńskiego (1 Кизляро-Гребенской Ге-
нерала Ермолова Полк).
315
Były tam stanice pułku sunżeńsko-władykaukaskiego (1 Сунженско-Влады-
кавказский Генерала Слепцова Полк).
316
Całość areału ziemi w Obwodzie Terskim wynosiła wtedy 6 600 000 dziesięcin.
317
Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия...,
s. 584. Natomiast A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit., s. 212–213) podaje, że
było to około 260 000 ludzi obojga płci, co stanowiło zaledwie 19% żyjącej w tym
obwodzie ludności.
318
Wraz z dwoma sotniami należącymi do gwardii.
319
Według danych na 1905 r. służyło w nich w sumie 204 oficerów i 4521 szere-
gowych, czyli uriadników i „kozaków”.
Natomiast w 1905 r. ówczesne możliwości mobilizacyjne Ter-

skiego Wojska Kozackiego określono na 70 sotni konnych i 12 dział,
w których miało służyć 281 oficerów i 12 296 szeregowych, czy-
li uriadników i „kozaków”. W rzeczywistości w latach 1914–1917,
oprócz formacji gwardyjskich, zmobilizowano jednak 12 pułków
konnych i dwa bataliony płastunów oraz dwie baterie artylerii kon-
nej, a także pięć sotni zapasowych i 15 oddziałów lokalnych złożo-
nych z Kozaków terskich320. W sumie, wraz z gwardią, stanowiło to
18 000 ludzi321.
Kolejne ze względu na oficjalne i sięgające 6 grudnia 1582 r. star-
szeństwo było Syberyjskie Wojsko Kozackie (Сибирское Казачье
Войско)322 z centrum administracyjnym w Omsku. Jego dzieje w spo-
sób szczególny były związane z podbojem Syberii przez państwo rosyj-
skie, który nastąpił pomiędzy XVI a XVIII w., oraz z postacią Kozaka
320
Nieco inne dane podają autorzy jednej z cytowanych wcześniej encyklope-
dii (Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 584),
którzy twierdzą, że w latach 1914–1917 Terskie Wojsko Kozackie zmobilizowało
w sumie 12 pułków konnych, dwa bataliony piesze, siedem konnych sotni i trzy
baterie artylerii.
321
op. cit., s. 201 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 435–437; Б. І. Сушинський,
op. cit., s. 437–438; Казачество. Энциклопедия..., s. 575–580. Ponadto, poza częścią
wcześniej cytowanych źródeł i literatury, zob. także: М. А. Караулов, Терское Ка-
зачество в прошлом и настоящем, Санкт-Петербург 2003 (pierwsze wydanie
ukazało się we Władykaukazie w 1912 r.); idem, История Казачества. Терское
Казачество, Москва 2008; Мухаммед-Тахир аль-Карахи, Блеск дагестанских са-
бель в некоторых шамилевских битвах, Махачкала 1990; Г. Ф. Танутроф, Свет
и тени Кавказа. От Тифлиса до Парижа, Москва 2000; Иоганн Антон Гильден-
штедт. Путешествие по Кавказу в 1770–1773 гг., Санкт-Петербург 2002; Вос-
поминания участников Кавказской Войны XIX века. Кавказская Война: Истоки
и начало 1770–1820 годы. Подготовка текстов Б. П. Миловидов, Санкт-Петер-
бург 2002; Казачьи войска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гне-
денко, op. cit.; Р. А. Нелепин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op.
cit.; З. Х. Ибрагимова, Чеченская история. Политика, экономика, культура.
Вторая половина XIX века, Москва 2002; A. Smoliński, Za Boga, cara i ojczyznę
oraz za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka imperium Romanowych w przededniu
wybuchu I wojny światowej..., oraz, z pewnymi dość istotnymi zastrzeżeniami,
Н. В. Гунькин, op. cit.
322
Oficjalnie nazwa ta została wprowadzona w 1861 r.
Jermaka Timofiejewicza323, pogromcy syberyjskiego chana Kuczu-

ma. Z upływem czasu, głównie w XVIII w., do oddziałów kozackich
służących w zachodniej Syberii, obok rosyjskojęzycznych chłopów
syberyjskich, a także przesiedleńców pochodzących z innych wojsk
kozackich324 i skazańców oraz ich dzieci325, wcielano też przedstawi-
cieli ludów niesłowiańskich, jak choćby Baszkirów. Ponadto w XVIII
w. w skład tego wojska włączono również całe pułki dragońskie, będą-
ce do tej pory częścią regularnej armii rosyjskiej. Natomiast w 1813 r.
do oddziałów Kozaków syberyjskich wcielano także jeńców polskich,
którzy w poprzednim roku dostali się do rosyjskiej niewoli326.
Na początku panowania cara Mikołaja II, czyli w 1894 r., na ob-
szarze należącym do Syberyjskiego Wojska Kozackiego w 53 stani-
cach, 118 osiedlach, 437 chutorach i 14 innych siedzibach (выселках)
zamieszkiwało około 130 000 osób „stanu wojskowego” obojga płci,
przy czym mężczyzn było 57 000327. Z liczby tej na stopie pokojowej
służbę czynną pełniło wówczas 2735 Kozaków, a w roku 1905 w 18
sotniach konnych służyło w sumie 135 oficerów oraz 2979 uriadni-
ków i „kozaków”. Tworzyli oni wtedy trzy pułki. Ponadto do 1909 r.
istniały również ponadetatowy pluton artylerii konno-górskiej oraz
323
Szerzej na temat tej ciekawej postaci zob. choćby: Полководцы, военачальни-
ки и военные деятели России в „Военной энциклопедии” Ситина, т. 2. Состави-
ли В. М. Лурье, В. В. Ященко, Санкт-Петербург 1996, s. 161–162; В. Г. Краснов,
В. О. Дайнес, op. cit., s. 195–196. Ponadto zob. także: Р. Г. Скрынников, Ермак,
Москва 2008.
324
Głównie byli to Kozacy pochodzący znad Donu oraz Kozacy jaiccy, a następ-
nie po 1770 r. także Kozacy zaporoscy, tzw. hajdamacy – szerzej zob. choćby: Z dzie-
jów hajdamaczyzny, cz. 1–2, oprac. H. Moscicki, Warszawa 1905; A. J. Rolle, Za-
meczki podolskie na Kresach Multańskich, t. 1: Kamieniec nad Smotryczem, Warszawa
1880; W. A. Serczyk, Hajdamacy, Kraków 1978.
325
326
Poza Polakami byli to również żołnierze innych narodowości, które pod-
czas kampanii 1812 r. tworzyły Wielką Armię, a mianowicie: Francuzi, Niem-
cy, Włosi, itd. – zob.: R. Bielecki, Encyklopedia wojen napoleońskich..., s. 238–
–239; А. В. Шишов, op. cit., s. 193. Natomiast szerzej na temat służby Polaków
w oddziałach Syberyjskiego Wojska Kozackiego zob. choćby: A. Nieuważny, Przeciw
Napoleonowi? Rosyjski projekt utworzenia Legionu Polskiego w 1813 r., [w:] W kraju
i na wychodźstwie. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Sławomirowi Kalembce
w sześćdziesięciolecie urodzin, pod red. Z. Karpusa, N. Kasparka, L. Kuka, J. Sobczaka,
Toruń–Olsztyn 2001.
327
było 134 000 osób, a całość zaludnienia obszaru zamieszkanego przez Kozaków na-
leżących do Syberyjskiego Wojska Kozackiego wynosiła wtenczas 230 000 ludzi.
bateria artylerii „polowej”328, które formowano z etatowego składu

kozackich pułków.
Możliwości mobilizacyjne Syberyjskiego Wojska Kozackiego
w 1905 r., oprócz formacji Lejb Gwardii, zostały określone na 57
sotni konnych, w których razem służbę miało pełnić 205 oficerów
oraz 10 411 szeregowych. Należało z nich sformować dziewięć puł-
ków konnych, trzy sotnie zapasowe, dowództwa I i II Brygady oraz
dowództwo dywizji skadrowanej Syberyjskiej Dywizji Kozackiej
(льготная Сибирская Казачья Дивизия), a także dowództwo samo-
dzielnej Syberyjskiej Brygady Kozackiej.
Tymczasem podczas I wojny światowej, a mianowicie w latach
1914–1917, wojsko to, wraz z gwardią, zmobilizowało w sumie
11 500 Kozaków, z których sformowano dziewięć pułków konnych,
cztery samodzielne sotnie konne, dywizjon płastunów oraz trzy ba-
terie tworzące dywizjon artylerii329. Wzięły one udział w walkach na
różnych frontach, na których operowała wtenczas armia rosyjska.
W 1917 r. liczebność Syberyjskiego Wojska Kozackiego wynosiła
około 172 000 osób obojga płci, z których aż 94% stanowiła lud-
ność rosyjska, a pozostałe 6% Mordwini i Tatarzy. W jego posiada-
niu znajdowało się wtedy 4 900 000 dziesięcin ziemi, a „paj” należny
każdemu pełnoletniemu Kozakowi wynosił 52 dziesięciny. Głównym
zajęciem Kozaków syberyjskich była w tym czasie uprawa roli obsie-
wanej zbożami chlebowymi.
Pod względem wojskowo-administracyjnym siedziby Syberyjskie-
go Wojska Kozackiego znajdowały się na terenie dwóch obwodów,
a mianowicie Akmolińskiego (Акмолинская Область) oraz Siemipa-
łatyńskiego (Семипалатинская Область), a także na obszarze dwóch
328
Tak podaje znana autorowi literatura przedmiotu. Tymczasem wydaje się,
że powinna to być bateria artylerii konnej – szerzej o kozackiej artylerii konnej zob.
choćby: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny
światowej...
329
Nieco odmienne dane podają autorzy jednej z cytowanych wcześniej encyklo-
pedii (Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 539),
którzy twierdzą, iż w latach 1914–1917 Syberyjskie Wojsko Kozackie zmobilizowało
w sumie dziewięć pułków konnych, siedem sotni i trzy baterie, czyli w sumie 11 500
ludzi. Natomiast według A. W. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 198–199) na
koniec 1916 r. wysiłek mobilizacyjny tego wojska wyniósł dziewięć pułków konnych
po sześć sotni każdy, dywizjon pieszy oraz sześć i pół samodzielnych sotni konnych,
a także trzy baterie artylerii. W sumie służyło w nich wtenczas 304 oficerów i 13 833
uriadników i „kozaków”, z których ponoć sporą część stanowili ochotnicy.
ujezdów guberni tomskiej330. Władzę wojskową nad Kozakami sy-

beryjskimi sprawował jednak dowódca najpierw Zachodnio-Sybe-
ryjskiego, a następnie Omskiego331 Okręgu Wojskowego. Obszar tego
wojska dzielił się na trzy oddziały wojskowe, a mianowicie: pierwszy
z siedzibą sztabu w Kokczetawie (Кокчетавский), drugi ze sztabem
w Omsku (Омский) oraz trzeci z siedzibą sztabu w Ust-Kamienogor-
sku (Усть-Каменогорский)332.
Takie samo starszeństwo jak Kozacy syberyjscy, a mianowicie
dzień 6 grudnia 1582 r., miało również Siemirieczeńskie Wojsko Ko-
zackie (Семиреченское Казачье Войско), które powstało w 1867 r.
poprzez wydzielenie z Syberyjskiego Wojska Kozackiego. Stąd też jego
historia nierozerwalnie była związana z podbojem Syberii przez Ro-
sję, a głównie ziem Kirgizów i Kazachów. Poza Kozakami syberyjski-
mi oraz przesiedleńcami pochodzącymi z Rosji w drugiej połowie
XIX w. w skład oddziałów służących na obszarze Siemiriecza wcie-
lono także pewną liczbę emigrantów z Chin, a mianowicie Mandżu-
rów i Kałmuków.
W 1894 r. w Obwodzie Siemirieczeńskim, w którym znajdowa-
ły się siedziby Kozaków siemirieczeńskich oraz ich centrum admini-
stracyjne, czyli miasto Wiernyj333, zamieszkiwało zaledwie 26 000
osób należących do „stanu wojskowego”, z czego tylko 13 500 Koza-
ków334. Z liczby tej służbę czynną w czasie pokoju pełniło wówczas
330
Były to Ujezdy Zmiennogorski (Зменногорский Уезд) i Bijski (Бийский Уезд).
331
Od 1882 r.
332
303.4.2968. Izmael Bek Ataman. Pamiętnik zagończyka. Rok 1917–1918–1919,
Paryż luty 1928 r.; О. В. Агафонов, op. cit., s. 187–197, 221; В. В. Глущенко, op.
cit., s. 76, 132–135, 200–201; В. Синеоков, op. cit., s. 48 i passim; А. В. Шишов,
op. cit., s. 405–407; Казачество. Энциклопедия..., s. 526–528. Ponadto zob. także:
Казачьи войска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op. cit.;
Р. А. Нелепин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; A. Smoliński,
istotnymi zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин, op. cit.
333
Obecnie obszar ten stanowi część składową Kazachstanu i Kirgizji.
334
Według danych na dzień 1 I 1904 r. ludności „stanu wojskowego” było tyl-
ko 32 000 osób, a całość zaludnienia obszaru zajmowanego przez Siemirieczeńskie
Wojsko Kozackie wynosiła wówczas zaledwie 40 800 ludzi. Jednym z ważniejszych
powodów tak niskiej liczby ludności na tym terenie były bardzo trudne warunki by-
jedynie 700 mężczyzn służących w czterech sotniach konnych two-

rzących jeden pułk335. Pod względem wojskowym Siemirieczeńskie
Wojsko Kozackie podlegało generał-gubernatorowi Turkiestanu.
Natomiast zgodnie z ustalonym w 1902 r. etatem w razie mobi-
lizacji wojsko to miało wystawić trzy pułki konne po cztery sotnie
każdy oraz jedną sotnię zapasową. Mobilizacja miała odbywać się
w obrębie poszczególnych sotni. W sumie według danych za 1905 r.
miało w nich służyć 48 oficerów oraz 2189 uriadników i „kozaków”.
W rzeczywistości w latach 1914–1917 zmobilizowano jednak ponad
4500 Kozaków, którzy poza drobną formacją gwardii sformowali
również trzy pułki konne i cztery samodzielne sotnie konne, a także
cztery sotnie opołczenia (ополчение)336 i trzy konne sotnie specjal-
ne337. Był to więc znaczny wysiłek mobilizacyjny tego stosunkowo
nielicznego wojska kozackiego338.
towe. Ludność kozacka zamieszkiwała wtenczas 19 stanic oraz 15 innych osiedli

(выселок).
335
Według danych na 1905 r. służyło w nich w sumie zaledwie 32 oficerów oraz
668 szeregowych, czyli uriadników i „kozaków”.
336
W carskiej Rosji opołczenie było formą znaną i stosowaną od wczesnego śre-
dniowiecza. W wieku XIX i XX ustaliła się zasada, iż formowano je z mieszkańców
danego terytorium, przede wszystkim, jak choćby w latach 1611–1613, 1806–1807
oraz w 1812 r. i 1855–1856, z ochotników, którzy, głównie z racji wieku, nie podle-
gali obowiązkowi służby wojskowej w regularnej armii na zasadzie mobilizacji. Była
to podstawowa forma udziału szerokich rzesz społeczeństwa rosyjskiego w obronie
państwa. Instytucja ta (народное ополчение) została utworzona również w czasie
Wielkiej Wojny Ojczyźnianej 1941–1945 – szerzej zob. choćby: С. А. Тучков, op.
cit., s. 224; Военный энциклопедический словарь... (Москва 1983), s. 516; Великая
Отечественная Война. 1941–1945. Энциклопедия. Главный редактор М. М. Коз-
лов, Москва 1985, s. 478–479; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 417–418; Во-
енный энциклопедический словарь... (Москва 2002), s. 1068.
337
Nieco inne dane podają autorzy jednej z cytowanych powyżej encyklopedii
(Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 535),
według których miały to być trzy pułki konne oraz 10 konnych sotni obejmujących
w sumie około 3500 ludzi. Natomiast zgodnie z ustaleniami A. W. Szyszowa (А. В. Ши-
шов, op. cit., s. 187–188) do 1917 r. Siemirieczeńcy zmobilizowali trzy pułki konne
i 13 samodzielnych, specjalnych – opołczeńskich i zapasowych sotni konnych.
W styczniu tego roku w służbie czynnej znajdowało się w sumie 4167 Kozaków
spośród 6107 mężczyzn zobowiązanych do służby wojskowej. Jednak część z nich
podczas I wojny światowej stanowiła ochronę granicy z Chinami oraz pełniła funkcje
policyjne w Siemirieczu oraz w Turkiestanie.
338
W ostatnim roku istnienia monarchii w Rosji, czyli w 1917 r.,

w 34 stanicach339 mieszkało ponad 45 000 ludzi należących do „stanu
wojskowego”, co stanowiło jednak zaledwie 3,5% całej ludności oraz
¼ wszystkich Rosjan żyjących na terenie Obwodu Siemirieczeńskie-
go. Wojsko siemirieczeńskie posiadało wtenczas 681 500 dziesięcin
ziemi, przede wszystkim pastwisk, a średni nadział dla każdego Ko-
zaka wynosił 29 dziesięcin. Podstawowymi źródłami utrzymania Sie-
mirieczeńców była wtedy uprawa roli oraz w części stanic hodowla340.
Kolejną formacją według ustalonego przez władze rosyjskie star-
szeństwa było Uralskie Wojsko Kozackie (Уральское Казачье Войско),
którego oficjalny rodowód sięgał 9 lipca 1591 r. Jego antenatami byli
Kozacy osiadli początkowo nad Wołgą, którzy oprócz walki z Tatara-
mi i innymi koczownikami zajmowali się również grabieżami kupiec-
kich karawan341. Spowodowało to, że weszli oni w konflikt z władzą
carską, w wyniku czego zostali zmuszeni do przeniesienia się na pół-
nocny brzeg Morza Kaspijskiego nad rzekę Jaik342, gdzie do wspólno-
ty wolnych Kozaków przystępowali także Kozacy z innych wojsk oraz
Baszkirzy i Tatarzy. Od tego momentu nazywano ich Kozakami jaic-
kimi. Na początku XVII w. uznali oni zwierzchnictwo carów rosyj-
skich, zachowując jednak znaczną niezależność i wzniecając liczne
bunty. Najpoważniejszym konfliktem z państwem rosyjskim był ma-
sowy udział Kozaków jaickich w powstaniu Jemieliana Pugaczowa
op. cit., s. 401; Казачество. Энциклопедия..., s. 521–522. Ponadto zob. także: Ка-
зачьи войска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op. cit.;
Р. А. Нелепин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; A. Smoliński,
339
Według A. W. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 187) było to tylko 19 stanic
oraz 14 osiedli (высёлки).
340
s. 535; А. В. Шишов, op. cit., s. 187.
341
Stąd inna nazwa często występująca w szesnastowiecznych źródłach ro-
syjskich, a mianowicie „złodziejscy Kozacy” (воровские Казаки) – poza częścią
wcześniej oraz dalej cytowanej literatury zob. choćby: Энциклопедия казачества...,
s. 533–535; Казачество. Энциклопедия..., s. 675–676.
342
Inna nazwa tej rzeki, wprowadzona w 1775 r. za rządów cesarzowej Katarzy-
ny II, to Ural.
w 1773 r. Po jego klęsce siła Jaickiego Wojska Kozackiego gwałtownie

spadła. Ponadto zostało ono ukarane zmianą nazwy na Uralskie Woj-
sko Kozackie, które już za czasów Pawła I powróciło do łask i pomi-
mo niepokojów, jakie wystąpiły w wojsku w 1874 r., do końca pozo-
stało integralną i ważną częścią rosyjskich sił zbrojnych.
W 1894 r. liczebność ludności „stanu wojskowego” zamieszkują-
cej w Obwodzie Uralskim wynosiła 145 000 osób, w tej liczbie ponad
55 000 Kozaków343. Jednak w czasie pokoju czynną służbę wojskową
pełniło tylko 2500 ludzi, którzy, oprócz gwardii, służyli w dwóch puł-
kach konnych złożonych z sześciu sotni każdy, w jednym pułku liczącym
cztery sotnie konne, jednej samodzielnej sotni konnej oraz w dwóch
oddziałach konnych pełniących straż w umocnieniach znajdujących się
w stepie (степная казачья команда). W sumie, wraz z gwardią, dawało
to 18 sotni konnych i dwa konne oddziały strażnicze344.
Możliwości mobilizacyjne Uralskiego Wojska Kozackiego określo-
no wówczas, wraz z gwardią, na 53 sotnie, a do powyżej wymienio-
nych formacji pokojowych w razie wybuchu wojny należało dofor-
mować kolejne cztery pułki konne po sześć sotni każdy, dwa pułki
konne po cztery sotnie oraz trzy sotnie zapasowe, a także sztab ska-
drowanej Uralskiej Dywizji Kozackiej (льготная Уральская Казачья
Дивизия). Według danych na 1905 r. miało w nich służyć w sumie
200 oficerów oraz 8671 uriadników i „kozaków”345.
W latach 1914–1917 wysiłek mobilizacyjny Uralskiego Wojska
Kozackiego okazał się jednakże znacznie większy i do służby powo-
łano ponad 13 000 mężczyzn. Wystawiło ono bowiem, obok sotni
Lejb Gwardii, również dziewięć pułków konnych, sześć specjalnych
sotni konnych, trzy sotnie zapasowe oraz jedną baterię artylerii346,
a także dwa konne oddziały strażnicze347.
343
Natomiast według danych na dzień 1 I 1904 r. ludności „stanu wojskowego”
było już tylko 134 000 osób, a całość zaludnienia obszaru zajmowanego przez Ural-
skie Wojsko Kozackie wynosiła zaledwie 244 000 ludzi.
344
Według danych na 1905 r. służyło w nich w sumie 109 oficerów oraz 3031
szeregowych, czyli uriadników i „kozaków”.
345
Wraz z dwoma oddziałami strażniczymi.
346
Sformowano ją poza etatem z dział zdobytych w listopadzie 1914 r. na ar-
mii austro-węgierskiej, gdyż od czasów powstania Pugaczowa Kozakom uralskim nie
wolno było posiadać własnej artylerii – szerzej zob. choćby: A. Smoliński, Artyleria
konna imperium Romanowych w przededniu I wojny światowej...
347
Odmienne liczby podają autorzy jednej z cytowanych powyżej encyklope-
dii (Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 617),
Pod względem wojskowo-administracyjnym wojsko to podlegało

generał-gubernatorowi Obwodu Uralskiego i dzieliło się na trzy od-
działy wojskowe: pierwszy z siedzibą sztabu w Uralsku (Уральский),
drugi ze sztabem w Łbiszczeńsku (Лбищенский), a trzeci z siedzibą
w Guriewie (Гуревский). Stolicą Uralskiego Wojska Kozackiego było
miasto Uralsk348.
Pewną osobliwością występującą u Uralców od czasów, gdy byli
Wojskiem Jaickim, i niemającą analogii w żadnym innym rosyjskim
wojsku kozackim, był sposób rekrutacji Kozaków przeznaczonych do
pełnienia służby czynnej. Była to „najomka”349. System ten polegał
na tym, że w momencie gdy władze państwowe żądały wystawienia
określonej liczby oddziałów czynnych, dokonywano w wojsku ob-
liczeń, na ilu Kozaków zobowiązanych do służby, a należących do
Uralskiego Wojska Kozackiego przypada jeden przeznaczony do pod-
jęcia służby czynnej. Wtenczas poszczególne grupy staniczne najmo-
wały spośród siebie jednego chętnego do służby, który zobowiązywał
się do zapewnienia sobie odpowiedniego konia, oporządzenia oraz
umundurowania i uzbrojenia. W zamian za to pozostali wypłacali
mu jednak określoną gratyfikację pieniężną, której wysokość zależała
od stopnia potencjalnego niebezpieczeństwa, na jakie mógł być nara-
według których miało to być dziewięć pułków konnych i 10 konnych sotni oraz je-
den dywizjon artylerii i dwie konne baterie obejmujące w sumie ponad 13 000 lu-
dzi. Natomiast zgodnie z ustaleniami A. W. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 226)
podczas I wojny światowej Uralcy zmobilizowali dziewięć pułków oraz sześć sotni
i dwie konwojowe półsotnie konne, a także dwie baterie artylerii konnej. W sumie
podczas tej wojny wojsko wystawiło do służby czynnej 320 oficerów oraz 13 175
uriadników i „kozaków”. Zob. także: П. Н. Стрелянов (Калабухов), Ф. С. Киреев,
С. В. Картагузов, op. cit.
348
s. 76, 117–120, 200–201; В. Синеоков, op. cit., s. 47 i passim; А. В. Шишов, op. cit.,
s. 215 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 463–468; Б. І. Сушинський,
Казачьи войска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op.
cit.; Р. А. Нелепин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; A. Smo-
liński, Za Boga, cara i ojczyznę oraz za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka impe-
rium Romanowych w przededniu wybuchu I wojny światowej..., oraz, z pewnymi
dość istotnymi zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин, op. cit.
349
W oryginale: наёмка.
żony Kozak podczas tej służby. W wyniku tego w praktyce powinno-

ści wojskowe odbywali stale ci sami Kozacy, podczas gdy reszta mo-
gła oddawać się wyłącznie intratnym, cywilnym zajęciom.
Stąd też już od XVIII w. władze państwowe próbowały zlikwido-
wać ten niekorzystny dla nich system i wprowadzić wśród Uralców
powszechny obowiązek wojskowy. Jednakże odpowiednie dotyczące
tej kwestii zarządzenia były w wojsku ignorowane. Podobnie działo
się także za panowania Aleksandra I, a próby wymuszenia ich prze-
strzegania za każdym razem powodowały masowe protesty.
Siła tego zwyczaju okazała się tak trwała, że nawet po reformach
z 1874 r. system „najomki” został zachowany. Określono jednak wten-
czas, że obowiązek wojskowy będzie dotyczył każdego uralskiego Ko-
zaka pomiędzy 19 a 41 rokiem życia, z czego dwa lata obejmował okres
przygotowawczy, 15 lat czas służby rzeczywistej, a przez kolejne pięć
lat Uralca zaliczano do rezerwy. Tak więc powinność wojskowa każde-
go szeregowego Kozaka uralskiego trwała przez 22 lata.
Ustalono również wtedy, że w przypadku gdy nie znajdzie się
wystarczająca liczba mężczyzn chętnych do dobrowolnego podję-
cia służby czynnej, będzie odbywało się losowanie wśród wszystkich
pozostałych zobowiązanych do służby. Wylosowanym w ten sposób
szeregowym Kozakom wypłacano z kasy wojskowej określoną sumę
pieniędzy, która miała umożliwić im zakup odpowiedniego konia,
oporządzenia oraz umundurowania i uzbrojenia. Poza tym każdy Ko-
zak będący w wieku poborowym w ciągu trzech pierwszych lat był
zobowiązany do przesłużenia jednego roku w którymś z oddziałów
liniowych istniejących na stopie pokojowej. Jednocześnie dla pozo-
stałych350 urządzano obowiązkowe zbiórki i obozy szkoleniowe.
Wszystkie te zmiany spowodowały jednak gwałtowne protesty
Uralców oraz, wspomniane już wcześniej, lokalne niepokoje. W wy-
niku tego władze wysłały do siedzib wojska batalion regularnej pie-
choty oraz zaprowadziły sądy polowe. Efektem ich działalności było
wykluczenie ponad 2500 kozackich rodzin ze składu wojska i zesła-
nie ich do Turkiestanu, gdzie mężczyzn wcielono do jednego z woj-
skowych batalionów roboczych351.
350
Czyli dla: льготных казаков.
351
Zob. chociażby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 233, 235–236; О. Д. Марков,
op. cit., s. 35–36.
U progu XX w. na terenie zajmowanym przez Uralców znajdo-

wało się 30 kozackich stanic oraz 450 chutorów i innych kozackich
osiedli. W 1917 r. żyło tam już 167 000 ludności stanu wojskowe-
go obojga płci, z czego większość stanowili Rosjanie, a jedynie 6,2%
Tatarzy i Kałmucy. W posiadaniu Uralców znajdowało się wtedy
6 400 000 dziesięcin ziemi352. Jednak tylko ¹⁄3 tego areału nadawa-
ła się pod uprawę lub do wykorzystania w inny sposób. Jednostko-
wy nadział dla Kozaka – „paj” – sięgał więc nawet 80 dziesięcin.
Ponadto trudne warunki gospodarowania powodowały, że w prze-
ciwieństwie do pozostałych wojsk kozackich Uralcy nie mieli za-
pasów ziemi wojskowej, a posiadane kapitały nie były dzielone na
wojskowe i staniczne. Poza tym zabronione było także oddawanie
„inogorodnym” w dzierżawę ziemi wojskowej, co dodatkowo za-
ostrzało istniejące tam problemy społeczne. Część dochodów Ural-
skie Wojsko Kozackie czerpało również z łowisk na rzece Ural i na
części wybrzeża Morza Kaspijskiego353.
Następną formacją według starszeństwa było Zabajkalskie Woj-
sko Kozackie (Забайкальское Казачье Войско)354 ze stolicą w Czy-
cie. Jego początki formalnie datowano na dzień 20 sierpnia 1655 r.355
Historia Kozaków zabajkalskich w sposób nierozerwalny jest zwią-
zana z dziejami podboju przez państwo rosyjskie wschodniej Syberii
oraz z walkami z koczownikami zamieszkującymi wówczas Zabajka-
le oraz dorzecze Leny, czyli obszarów zależnych wtenczas od Chin.
Już od XVIII w. w wojsku tym obok rosyjskojęzycznych Kozaków
oraz chłopów przymusowo przekształconych w Kozaków licznie słu-
żyli także Tunguzowie356 i Buriaci357, przy czym szczególnie liczni byli
ci ostatni358. Warto również dodać, że w drugiej połowie XIX w. Ko-
zacy zabajkalscy wzięli udział w formowaniu Amurskiego, a po części
również i Ussuryjskiego Wojska Kozackiego.
352
Na 29 000 000 dziesięcin, które znajdowały się na terenie Obwodu Uralskiego.
353
s. 617–618; О. В. Агафонов, op. cit., s. 227–241; В. В. Глущенко, op. cit., s. 76,
117–120; А. В. Шишов, op. cit., s. 227–228.
354
Nazwę tę oficjalnie wprowadzono w 1851 r.
355
Data tego starszeństwa została ustalona dopiero w 1913 r.
356
Zwani również Ewenkami.
357
Były to dwie grupy Buriatów, a mianowicie Buriaci selenginscy oraz charinscy.
358
Na początku panowania cara Mikołaja II, czyli w 1894 r., na ob-

szarze wchodzącym w skład Obwodu Zabajkalskiego zamieszkiwa-
ło około 200 000 osób obojga płci należących do „stanu wojskowe-
go”359. W tej liczbie było 94 514 mężczyzn, z których początkowo
podczas pokoju do czynnej służby wojskowej było zobowiązanych
jedynie 2800 Kozaków. W sumie po wzmocnieniu wojska zabajkal-
skiego, jakie nastąpiło po 1897 r., formowano z nich cztery pułki
konne oraz dwie wzmocnione baterie artylerii konnej360, co dawało
24 sotnie i 12 dział. Według danych na 1905 r. służyło w nich w su-
mie 180 oficerów oraz 4503 uriadników i „kozaków”.
Do ich obowiązków, obok strzeżenia granicy Rosji z Chinami,
a właściwie z Mongolią Zewnętrzną i Mandżurią, należało też kon-
wojowanie więźniów zsyłanych na Syberię, służba policyjna w mia-
stach oraz w przedsiębiorstwach państwowych, w kopalniach złota,
a także dostarczanie ich urobku do odpowiednich punktów, skąd da-
lej przewożono je do europejskiej części Rosji361. Była to więc służba
niełatwa, a jej trudy powiększały ciężkie warunki naturalne i klima-
tyczne panujące na terenie zajmowanym przez Zabajkalców. Stąd też
w XIX w., aby zwiększyć liczebność tej formacji, do wstępowania do
„stanu wojskowego” zmuszano tych szeregowych wojsk regularnych
pełniących służbę na Syberii, którzy mieli szczególnie dużo kar dys-
cyplinarnych362.
Możliwości mobilizacyjne Zabajkalskiego Wojska Kozackiego
w 1905 r. zostały określone najpierw na 12, a następnie na 14 puł-
ków konnych i cztery konne baterie, z których po 1901 r. należa-
ło sformować363 dwupułkową samodzielną Zabajkalską Brygadę Ko-
zacką (Забайкальская Казачья Бригада) oraz Zabajkalską Dywizję
Kozacką (Забайкальская Казачья Дивизия). Po dalszej rozbudowie
359
Według danych statystycznych na dzień 1 I 1904 r. ludności „stanu wojskowe-
go” było już 217 800 osób, a całość zaludnienia terenów zajmowanych przez Zabaj-
kalskie Wojsko Kozackie wynosiła wówczas zaledwie 225 000 ludzi.
360
Baterie miały po sześć dział oraz po trzy jaszcze amunicyjne na każdą z nich.
Ponadto w 1900 r. sformowano także jedną skadrowaną baterię konną (льготная
батерея) – zob. chociażby: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych
361
Czyli: в казну.
362
А. В. Шишов, op. cit., s. 137, 142.
363
Część mobilizowanych formacji miała jednak przydział do Ussuryjskiej Bry-
gady Kawalerii (Уссурийская Кавалерийская Бригада) oraz do armijnego II Korpu-
su Syberyjskiego. Natomiast dwa pułki miały działać jako samodzielne.
planów mobilizacyjnych, według danych na 1905 r., stanowiło to

56 sotni konnych i 16 pieszych oraz 26 dział w czterech bateriach364,
w których miało służyć 297 oficerów oraz 14 970 uriadników i „koza-
ków”. Tymczasem rzeczywisty wysiłek mobilizacyjny wojska zabaj-
kalskiego w latach 1914–1917 wyniósł około 13 000 ludzi365, z któ-
rych, obok półsotni gwardii, sformowano dziewięć pułków konnych
oraz jeden dywizjon artylerii konnej złożony z trzech baterii i dwie
samodzielne baterie artylerii konnej, a także kilka formacji zapaso-
wych, a mianowicie trzy konne i dwie piesze sotnie oraz pluton ar-
tylerii konnej366.
Pod względem wojskowo-administracyjnym Zabajkalskie Wojsko
Kozackie w 1884 r. zostało włączone w skład Nadamurskiego Okrę-
gu Wojskowego367 i podlegało jego dowódcy. Natomiast na początku
XX w. terytorium Kozaków zabajkalskich dzieliło się na trzy oddzia-
ły wojskowe ze sztabami w Troickosawsku, Czycie oraz w stanicy
Dauria368.
364
Takie dane występują w znanej autorowi literaturze przedmiotu, choć powin-
ny być tutaj 24 działa – po sześć na każdą baterię. Pozostaje więc nadwyżka dwóch
dział, którą trudno wytłumaczyć, chyba że były to już, jak to w rzeczywistości miało
miejsce po 1914 r., trzy baterie po sześć armat i dwie baterie po cztery działa – sze-
rzej na ten temat zob. choćby: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych
365
Tego obniżenia rzeczywistych możliwości mobilizacyjnych Zabajkalskiego
Wojska Kozackiego w latach 1914–1917 w stosunku do planów z 1905 r. na podsta-
wie znanej mu literatury autor nie potrafi wyjaśnić.
366
W części znanej autorowi literatury przedmiotu pomija się istnienie wy-
mienionych powyżej formacji zapasowych. Pisze o nich natomiast A. W. Szyszow
(А. В. Шишов, op. cit., s. 142), który podaje, że podczas I wojny światowej służbę
czynną pełniło 14 544 Zabajkalców, w tym 406 oficerów. Siły te tworzyły 1, 2 i 3
Samodzielne Zabajkalskie Brygady Kozackie (1, 2, 3 Отдельные Забайкальские
Казачьи Бригады). Pierwsza z nich w toku I wojny światowej została rozwinięta
w dywizję, a dwie ostatnie walczyły w składzie Frontu Kaukaskiego – zob. choćby:
Атаман Семёнов. О себе. Воспоминания, мысли и выводы, Москва 1999; Ф. И. Ели-
сеев, Казаки на Кавказском Фронте 1914–1917. Записки полковника Кубанско-
го Казачьего Войска в тринадцати брошюрах-мемрадях, Москва 2001. Natomiast
autorzy jednej z cytowanych poprzednio encyklopedii (Гражданская война и во-
енная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 210) podają, że całkowity wysiłek
mobilizacyjny Zabajkalców podczas I wojny światowej, poza gwardią, wyniósł
12 pułków konnych, pięć baterii artylerii oraz jeden dywizjon zapasowy, co w sumie
stanowiło około 14 000 ludzi.
367
Приамурский Военный Округ.
368
W 1917 r. na terenie Obwodu Zabajkalskiego w 63 stanicach i 516

osiedlach369 mieszkało około 264 000 ludzi „stanu wojskowego”
obojga płci, co stanowiło około 32% ogólnej liczby ludności na tym
terenie. Wśród Kozaków zdecydowanie dominowali Rosjanie, a Bu-
riatów i Tunguzów (Ewenków) było zaledwie około 21 000. Wojsko
zabajkalskie posiadało wtenczas ponad 9 500 000 dziesięcin ziemi,
a nadział na jednego pełnoletniego Kozaka wynosił 46 dziesięcin370.
Kolejną gałęzią rosyjskiej Kozaczyzny było Amurskie Wojsko Ko-
zackie (Амурское Казачье Войско), którego starszeństwo datowano
również na 20 sierpnia 1655 r.371 Jego stolicą był Błagowieszczeńsk372.
Historia tego wojska była podobna do dziejów Kozaków zabajkal-
skich i w sposób bezpośredni wiązała się z podbojem terenów leżą-
cych we wschodniej części dorzecza Leny i nad Amurem oraz nad
Morzem Ochockim, który nastąpił pomiędzy XVII a XIX w. W two-
rzeniu wojska amurskiego w latach 1854–1858 wzięli udział Kozacy
zabajkalscy, którzy stali się jego najwartościowszą podstawą, dając
wraz z rodzinami początek pierwszym 17 stanicom, a następnie ko-
lejnym 32. W wyniku tego 8 grudnia 1858 r. na mocy ukazu carskie-
go formalnie została utworzona nowa formacja, a mianowicie Amur-
skie Wojsko Kozackie, które miało pełnić służbę nad Amurem oraz
nad Ussuri. Warto także dodać, że z jego składu wydzielono następ-
nie Kozaków ussuryjskich.

op. cit., s. 135 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 146; Б. І. Сушинський, op. cit.,
s. 147; Казачество. Энциклопедия..., s. 203–205. Ponadto zob. także: Казачьи вой-
ска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op. cit.; Р. А. Не-
лепин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; Н. Н. Смирнов,
История Казачества. Забайкальское Казачество, Москва 2008; A. Smoliński,
369
A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit., s. 142) twierdzi jednak, że na obszarze
Obwodu Zabajkalskiego było jedynie 12 kozackich stanic, 69 chutorów i 15 osiedli
(высёлки).
370
s. 210; А. В. Шишов, op. cit., s. 142.
371
Starszeństwo to oficjalnie zostało ustalone dopiero w 1913 r.
372
Po rosyjsku: Благовещенск.
Podobnie jak w przypadku Zabajkalców, do obowiązków Amur-

ców, poza strzeżeniem granicy Rosji z Chinami, należało też utrzy-
mywanie połączeń komunikacyjnych na rzekach Amur i Ussuri oraz
szlaku lądowego biegnącego w kierunku wybrzeża Morza Ochockie-
go, a także służba policyjna i wartownicza w miastach oraz w róż-
nych przedsiębiorstwach i instytucjach państwowych. Były to więc
również bardzo uciążliwe zajęcia, a trudy z nimi związane potęgowa-
ły dodatkowo warunki naturalne i klimatyczne panujące na obsza-
rze zajmowanym przez Amurców oraz praktycznie zupełny brak ja-
kiejkolwiek nowoczesnej infrastruktury komunikacyjnej. Dlatego też
w połowie XIX w., by zwiększyć liczebność tej formacji, do przecho-
dzenia do „stanu wojskowego” przejściowo zmuszono ponad 2000
szeregowych wojsk regularnych pełniących służbę w Obwodzie Nad-
morskim373 oraz w południowo-wschodniej Syberii. Traktowano to
wtenczas jako jedną z form kar dyscyplinarnych. Byli to bowiem lu-
dzie mający na swym koncie szczególnie dużo wykroczeń przeciw
wojskowej dyscyplinie. Ostatecznie jednak pomysł ten uznano za
mało efektywny i na powrót wykreślono ich ze spisów Amurskiego
Wojska Kozackiego374. Zapewne wywarli oni destrukcyjny wpływ na
poziom dyscypliny i morale „prawdziwych” służących w tym wojsku
Kozaków, a do kozackich stanic oraz osiedli innego typu wnosili nie-
pokój i brak szacunku dla tradycji i prawa.
W 1894 r. liczba ludności kozackiej zamieszkującej tę część Ob-
wodu Nadmorskiego, która była zasiedlona przez Amurskie Wojsko
Kozackie, wynosiła zaledwie 20 358 osób obojga płci, w tym ponad
10 000 mężczyzn „stanu wojskowego”. Do 1900 r. wielkość osad-
nictwa wojskowego na tym terenie wzrosła jedynie do 22 085 lu-
dzi375. Do czynnej służby wojskowej podczas pokoju zobowiązanych
było wtenczas tylko 517 Kozaków. W dalszych latach podejmowano
373
Приморская Область.
374
А. В. Шишов, op. cit., s. 84–85.
375
Natomiast według danych statystycznych na dzień 1 I 1904 r. ludności „sta-
nu wojskowego” było 27 700 osób, a całość zaludnienia obszaru zajmowanego przez
Amurskie Wojsko Kozackie wynosiła wówczas zaledwie 29 700 ludzi. Także w póź-
niejszych latach przyrost ten nie był zbyt duży, w wyniku czego w 1910 r. liczba
ludności „stanu wojskowego” wynosiła 31 368 osób obojga płci. W ich posiada-
niu znajdowało się wtedy 42 169 koni, z których spora część nadawała się do służ-
by w kozackiej kawalerii. Należy tutaj zauważyć, że szybkiemu wzrostowi ludności
nie sprzyjał fakt niezwykle ciężkich warunków klimatycznych i bytowych panują-
cych nad Amurem.
jednak działania mające na celu wzmocnienie siły tego wojska oraz

polepszenie ochrony granicy z Chinami ciągnącej się wzdłuż Amuru
i Ussuri aż do jeziora Chanka. Stąd też, co warto szczególnie podkre-
ślić, było to jedyne wojsko kozackie, w którego składzie znajdowała
się wtenczas, obok pułku konnego, także Amursko-Ussuryjska Flotyl-
la Kozacka (Амурско-Уссурийская Казачья Флотилла)376.
Dalsza rozbudowa wojska amurskiego nastąpiła na początku XX w.,
kiedy to nad Amur przesiedlono pewną liczbę Kozaków dońskich,
kubańskich, orenburskich oraz innych. W konsekwencji według da-
nych na 1905 r. wojsko to podczas pokoju, poza flotyllą amurską,
wystawiało trzy sotnie konne, w których służyło 28 oficerów i 503
uriadników oraz „kozaków”.
Ówczesne możliwości mobilizacyjne tej formacji określono na
dziewięć sotni konnych w składzie 37 oficerów i 1645 szeregowych.
W rzeczywistości w latach 1914–1917 Amurskie Wojsko Kozackie,
poza plutonem należącym do Lejb Gwardii, zmobilizowało jednak
cztery pułki konne i pięć sotni specjalnych oraz jedną baterię artyle-
rii konnej, czyli w sumie około 5 700 Kozaków377.
Pod względem wojskowo-administracyjnym wojsko to podlegało
dowódcy Nadamurskiego Okręgu Wojskowego. Natomiast zajmowa-
ny przez nie teren, na którym znajdowało się 12 stanic, 69 chutorów
376
We flotylli tej, poza oficerami, służyło zaledwie 19 Kozaków amurskich. Sze-
rzej na jej temat, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. także: П. И. Бе-
лавенец, Материалы по истории руского флота, Москва 1940; Н. И. Краснов,
Казачий флот, Санкт-Петербург 1996.
377
Natomiast zgodnie z ustaleniami autorów jednej z cytowanych tutaj ency-
klopedii (Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия...,
s. 33) w czasie I wojny światowej Amurskie Wojsko Kozackie zmobilizowało dwa
pułki konne, sześć sotni i jedną baterię artylerii, w których służyło w sumie 3600
oficerów, uriadników i „kozaków”. Jeszcze inne, przynajmniej częściowo, dane
podaje A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit., s. 88–89), według którego do końca 1916 r.
wysiłek mobilizacyjny Amurców wyniósł 58 oficerów oraz 2516 szeregowych.
Służyli oni wtenczas w dwóch pułkach konnych, baterii artylerii konnej oraz
w pięciu specjalnych sotniach opołczenia i jednej sotni zapasowej. Jednak zgodnie
z kolejnymi danymi przytaczanymi przez tego autora (s. 89) już w styczniu 1917 r.
w służbie czynnej znajdowało się 5700 Kozaków amurskich. Wynika więc z tego,
że pierwsza z tych liczb podaje tylko aktualny stan Amurców służących w armii
czynnej, a nie cały wysiłek mobilizacyjny tego wojska z okresu pomiędzy latem 1914
a końcem 1916 r.
i 15 innych osiedli, został podzielony na dziesięć okręgów stanicz-

nych oraz na trzy odcinki (участок)378.
W 1879 r. wprowadzono w życie nową, wzorowaną na rozwiąza-
niach przewidzianych dla Dońskiego Wojska Kozackiego, pragmaty-
kę służby Amurców379. Całą męską ludność tego wojska podzielono
wówczas na dwie grupy, a mianowicie na zobowiązanych do służby380
oraz na Kozaków należących do opołczenia. Czas służby dzielił się na
trzy części381, czyli na trzyletni okres przygotowawczy, dwunastoletni
okres, w którym Kozak pełnił rzeczywistą służbę wojskową382, oraz
pięcioletni okres, kiedy zaliczano go do rezerwy383. W wyniku tego,
podobnie jak u Dońców, czteroletnią służbę czynną odbywali tyl-
ko szeregowi Kozacy będący w składzie formacji pierwszoliniowych,
a pozostali znajdowali się jedynie w gotowości bojowej384 i w razie
jakiejkolwiek potrzeby mogli być natychmiast powołani do stawie-
nia się do służby czynnej. Natomiast w skład opołczenia zaliczano
wszystkich pozostałych Kozaków zdolnych do noszenia broni, nieza-
leżnie od ich wieku. Stąd też każdy z nich praktycznie przez całe swo-
je życie był zobowiązany do utrzymywania konia nadającego się do
służby pod wierzch, a także niezbędnego oporządzenia, umunduro-
wania i broni osobistej385.
378
op. cit., s. 82 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 21; Б. І. Сушинський, op. cit.,
s. 13–14; Казачество. Энциклопедия..., s. 19–21. Ponadto zob. także: Казачьи вой-
ска...; Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op. cit.; Р. А. Нелепин,
История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; A. Smoliński, Za Boga, cara
i ojczyznę oraz za towarzyszy broni... Kawaleria kozacka imperium Romanowych
w przededniu wybuchu I wojny światowej..., oraz, z pewnymi dość istotnymi
zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин, op. cit.
379
Już w 1866 r. czas służby Kozaków amurskich określono na 22 lata, z cze-
go 15 służby polowej (полевая служба), czyli pełnionej poza obszarem Amurskiego
Wojska Kozackiego, i 7 lat służby wewnętrznej (внутренная служба).
380
W oryginale: служилый состав.
381
Czyli: разряда.
382
W oryginale wspominany już wcześniej: разряд строевой.
383
Był to: запасной разряд.
384
W oryginale: на льготе.
385
Zob. choćby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 294.
W ostatnim roku istnienia imperium Romanowych ludność Amur-

skiego Wojska Kozackiego liczyła około 50 000 osób obojga płci za-
mieszkujących 120 różnego rodzaju osiedli rozrzuconych na prze-
strzeni aż 1800 wiorst386, ciągnącej się wzdłuż lewego brzegu Amuru.
W jej posiadaniu znajdowało się wtenczas 5 700 000 dziesięcin zie-
mi, a nadział jednostkowy wynosił 33 dziesięciny387.
Następnym mało liczebnym wojskiem było Ussuryjskie Wojsko
Kozackie (Уссурийское Казачье Войско), którego starszeństwo usta-
lono również na dzień 20 sierpnia 1655 r. Jego siedziba znajdowa-
ła się we Władywostoku. Tak jak w przypadku wojska amurskiego
jego dzieje były podobne do historii Kozaków zabajkalskich i w spo-
sób bezpośredni wiążą się z podbojem pomiędzy XVII a XIX w. przez
Rosję terenów leżących nad Morzem Ochockim oraz nad Amurem
i Ussuri, czyli na Dalekim Wschodzie. W tworzeniu siedzib później-
szego wojska ussuryjskiego w latach 1854–1858 wzięli udział Kozacy
zabajkalscy, którzy wraz z rodzinami budowali pierwsze stanice leżą-
ce nad rzeką Ussuri.
Formalnie Ussuryjskie Wojsko Kozackie zostało utworzone do-
piero w 1889 r. poprzez wydzielenie ze składu Amurskiego Wojska
Kozackiego okręgu (округ) dotychczasowego Ussuryjskiego Pieszego
Półbatalionu Kozackiego, który następnie przeformowano na dywi-
zjon konny. Nowe wojsko miało pełnić służbę nad Ussuri oraz nad
Sungari i nad brzegami jeziora Chanka.
W okresie panowania cara Aleksandra III następowało sta-
łe wzmacnianie wojska ussuryjskiego poprzez przesiedlanie na jego
obszar Kozaków dońskich, kubańskich, orenburskich oraz innych.
Utworzono wtenczas także Okręg Ussuryjskiego Wojska Kozackiego
(Округ Уссурийского Казачьего Войска), który wszedł w skład Ob-
wodu Nadmorskiego.
386
Wiorsta (вёрста) – dawna rosyjska jednostka długości (zwykle drogi) o zróż-
nicowanej wielkości zależnej od długości sążnia. Od końca XVIII w. jedna wiorsta
równała się 500 sążniom, co dawało 1,0668 km, czyli odcinek o długości 1067 m
– Mars. Podręcznik wojskowy dla młodszego oficera, oficera rezerwy i Przysposobienia
Wojskowego..., s. 633; PWN. Leksykon. Historia świata. Rosja..., s. 277.
387
Tak podają autorzy opracowania Гражданская война и военная интервен-
ция в СССР. Энциклопедия..., s. 33. Natomiast według ustaleń A. W. Szyszowa
(А. В. Шишов, op. cit., s. 89) w posiadaniu Amurskiego Wojska Kozackiego znajdowało
się wówczas aż 9 700 000 dziesięcin ziemi, a nadział na jednego pełnoletniego
Kozaka amurskiego wynosił od 17 do 50,5 dziesięciny, co zależało od jakości ziemi
oraz możliwości jej uprawy.
Na początku panowania Mikołaja II, a więc w roku 1894, liczeb-

ność „stanu wojskowego” wojska ussuryjskiego wynosiła zaledwie
7200 ludzi, z których jedynie nieco ponad 3700 osób stanowili męż-
czyźni388. Spośród nich czynną służbę wojskową pełniło wtenczas
tylko nieco ponad 200 Kozaków. Następował jednak dalszy wzrost
liczby ludności, głównie poprzez przenoszenie nad Ussuri i Sungari
kolejnych rodzin pochodzących z innych, starszych wojsk kozackich.
Obok wymienionych poprzednio byli to także Kozacy zabajkalscy,
terscy i uralscy. W wyniku tego na dzień 1 stycznia 1904 r. na tere-
nie Okręgu Ussuryjskiego Wojska Kozackiego mieszkało 39 900 osób,
w tym 34 100 ludzi osadnictwa wojskowego. Ludność ta zajmowała
wówczas sześć stanic, 67 osiedli oraz 15 innych siedzib.
Spowodowało to, że już w 1902 r. Ussuryjskie Wojsko Kozackie
na stopie pokojowej mogło wystawić złożony z trzech sotni dywi-
zjon konny oraz wysłać część ludzi niezbędnych do służby w Amur-
sko-Ussuryjskiej Flotylli Kozackiej389. Natomiast ustalone wtenczas
jego możliwości mobilizacyjne miały wynosić jeden złożony z sze-
ściu sotni konny pułk, w którym miało służyć 22 oficerów oraz 1082
uriadników i „kozaków”. W rzeczywistości jednak w latach 1914–
–1917 zmobilizowano przeszło 2500 Kozaków, z których, obok plu-
tonu Lejb Gwardii, wystawiono także jeden pułk konny, jeden samo-
dzielny dywizjon konny i pięć specjalnych sotni konnych390. Tak więc
nie było to zbyt silne wojsko kozackie391. Mimo to w 1914 r. na jego
388
Z tych samych powodów, co w przypadku wojska amurskiego, zwiększanie się
liczebności ludności wojskowej zamieszkującej obszar Okręgu Ussuryjskiego Wojska
Kozackiego następowało powoli. W 1900 r. ludności „stanu wojskowego” było już
jednak 14 092 ludzi i dysponowali oni 8042 końmi. Należy jednakże zauważyć, że
początkowo szybciej następował wzrost liczby ludności niekozackiej.
389
Według danych na 1905 r. wojsko to wystawiało do służby 18 oficerów i 335
uriadników oraz „kozaków”, którzy jednakże mieli służyć tylko w dwóch sotniach.
390
Zgodnie z nieco odmiennymi ustaleniami autorów jednej z cytowanych tu-
taj encyklopedii (Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энцикло-
педия..., s. 620) w czasie I wojny światowej Ussuryjskie Wojsko Kozackie, obok
powyżej wymienionych formacji, zmobilizowało sześć, a nie pięć sotni konnych.
Zob. także: А. В. Шишов, op. cit., s. 232. Autor ten podaje, iż w grudniu 1916 r.
w czynnej służbie znajdowało się 57 oficerów oraz 1972 uriadników i „kozaków”
tego wojska kozackiego.
391
303.4.2968. Izmael Bek Ataman. Pamiętnik zagończyka. Rok 1917–1918–1919,
podstawie sformowano Ussuryjską Brygadę Kozacką (Отдельная

Уссурийская Казачья Бригада), którą w grudniu 1915 r. rozwinięto
w Ussuryjską Dywizję Kawalerii (Уссурийская Конная Дивизия)392.
Trudne warunki służby Ussuryjców powodowały, że przesiedleń-
cy z innych wojsk kozackich po przybyciu na obszar Ussuryjskiego
Wojska Kozackiego otrzymywali szereg dodatkowych ulg. Na trzy lata
zwolnieni byli bowiem od wszelkich powinności ziemskich, a na je-
den rok, według uznania wojskowego atamana, także od obowiąz-
ków stanicznych. Poza tym przez pięć lat nie powoływano ich do
odbywania czynnej służby wojskowej. Jednak raz w roku Kozacy,
którzy powinni pełnić służbę w formacjach pierwszoliniowych, mu-
sieli uczestniczyć w zbiórkach, w trakcie których podlegali wojsko-
wemu przeszkoleniu393.
W momencie likwidacji monarchii w Rosji, a mianowicie w 1917 r.,
na terenie Okręgu Ussuryjskiego Wojska Kozackiego żyło 34 200 lu-
dzi „stanu wojskowego” obojga płci, zamieszkujących sześć stanic
i 76 osiedli innego typu. W posiadaniu tego wojska znajdowało się
wtedy 9 000 000 dziesięcin ziemi, a minimalny, indywidualny na-
dział na jednego pełnoletniego Kozaka wynosił 17 dziesięcin394.
Paryż luty 1928 r.; О. В. Агафонов, op. cit., s. 305–312; В. В. Глущенко, op. cit.,
s. 77, 138–139, 200–201; А. М. Буяков, Казаки и охрана государственной границы
в Южно-Уссурийском Крае во второй половине XIX – начале XX вв., [w:] Госу-
дарственная служба российского казачества: от Тихого Дона до Тихого Океана.
Материалы Всероссийской Научно-Практической Конференции 14–15 фев-
раля 1998 г. Коллегиальная работа, Владивосток 1998, s. 22–27; В. Синеоков,
op. cit., s. 51 i passim; А. В. Шишов, op. cit., s. 229 i passim; Энциклопедия казачес-
тва..., s. 470; Б. І. Сушинський, op. cit., s. 473–474; Казачество. Энциклопедия...,
s. 602–603. Ponadto zob. także: Казачьи войска...; Ю. Галушко, op. cit.; А. М. Гне-
денко, В. М. Гнеденко, op. cit.; Р. А. Нелепин, История казачества. Том вто-
рой...; S. Ausky, op. cit.; A. Smoliński, Za Boga, cara i ojczyznę oraz za towarzyszy
broni... Kawaleria kozacka imperium Romanowych w przededniu wybuchu I wojny
światowej..., oraz, z pewnymi dość istotnymi zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин,
op. cit.
392
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej literatury, zob. choćby: А. В. Ши-
шов, op. cit., s. 232.
393
Obszerniej zob. chociażby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 311.
394
s. 620. Nieco odmienne dane podaje natomiast A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit.,
s. 233), według którego było to ponad 39 000 ludzi „stanu wojskowego” żyjących
w sześciu stanicach, 69 osiedlach (67 посёлках и 2 высёлках). Ponadto w ich rękach
miało znajdować się wtenczas jedynie 1 750 000 dziesięcin ziemi.
Przedostatnie pod względem oficjalnego starszeństwa było na-

tomiast Kubańskie Wojsko Kozackie (Кубанское Казачье Войско),
któremu liczono je dopiero od 1696 r.395 W rzeczywistości, ze wzglę-
du na jego antenatów, a mianowicie na Kozaków dońskich i zapo-
roskich, oraz dzieje Siczy, sięgało ono, co najmniej, pierwszej poło-
wy XVI w.396 Jednak buntownicza historia Dońców osiadłych w XVII
i XVIII w. nad brzegami Kubani397 oraz długoletnia służba Zaporoż-
ców pełniona w interesie Rzeczypospolitej Obojga Narodów na lą-
dzie398 i na wodzie399, późniejsza zdrada hetmana Iwana Mazepy oraz
wypadki polityczne, a także bunty i zaburzenia, jakie miały miejsce
395
Starszeństwo to ustalono w 1874 r.
396
Chodzi tutaj oczywiście o moment pojawienia się wśród Zaporożców stałych
i zorganizowanych form ich wojskowej i społecznej egzystencji. Warto bowiem pa-
miętać, że początki dziejów antenatów późniejszych Kozaków zaporoskich należy
przenieść na drugą połowę XV w. – zob. choćby: Eryka Lassoty i Wilhelma Beauplana
opisy Ukrainy, pod red. Z. Wójcika, Warszawa 1972; L. Podhorodecki, Sicz Zaporoska,
Warszawa 1960; Z. Wójcik, Wojny kozackie w dawnej Polsce, Kraków 1989.
397
Pierwotnie służyli tam imperium osmańskiemu, a niekiedy nawet napadali
na ziemie podległe carom.
398
Szerzej na ten temat zob. chociażby: L. Podhorodecki, Chocim 1621, Warsza-
wa 1988; 1621. Хотинська війна. Редактори Ю. Каверін, Д. Шаблій, Київ 1991;
M. Plewczyński, Ludzie Wschodu w wojsku ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1995;
idem, Kozacy w obronie ziem polsko-litewskich w I połowie XVI wieku, [w:] Od Żół-
kiewskiego i Kosińskiego do Piłsudskiego i Petlury. Z dziejów stosunków polsko-ukraiń-
skich od XVI do XX wieku, pod red. J. Wojtasika, Warszawa 2000; M. Nagielski, Ko-
zacy w siłach zbrojnych Rzeczypospolitej w I połowie XVII wieku, [w:] ibidem; idem,
Udział Kozaczyzny zaporoskiej w wysiłku zbrojnym Rzeczypospolitej w I połowie XVII
wieku, [w:] Rzeczpospolita Obojga Narodów i jej tradycje...; J. Wojtasik, Wojsko JKM-
ci i Rzplitej zaporoskie w dobie króla Jana III Sobieskiego, [w:] ibidem; P. Kroll, Polsko-
-kozacka współpraca wojskowa w latach 1658–1659. Militarne aspekty unii hadziac-
kiej, [w:] Studia Historyczno-Wojskowe, t. 2 za rok 2007, pod red. K. Bobiatyńskiego,
P. Gawrona, M. Nagielskiego, Zabrze 2008; A. A. Majewski, Liczebność polowej ar-
mii polsko-litewsko-kozackiej podczas wyprawy moskiewskiej królewicza Władysła-
wa w latach 1617–1618, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Białystok)
2008, t. 45; M. Stangreciuk, Organizacja wojska kozackiego jako przykład obrony te-
rytorialnej Rzeczypospolitej w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XVII w.,
[w:] Z dziejów wojskowości polskiej. Księga jubileuszowa profesora Kazimierza Pindla
w 70. rocznicę urodzin, pod red. J. Gmitruka, W. Włodarkiewicza, Warszawa–Siedl-
ce 2008; idem, Udział Kozaków w polityce dynastycznej króla Jana III Sobieskiego, [w:]
Od Zborowa do NATO (1649–2009). Studia z dziejów stosunków polsko-ukraińskich
od XVII do XXI wieku. Monografia naukowa. Historia, pod red. M. Franza, K. Piet-
kiewicza, Toruń 2009.
399
Zob. choćby: T. Górski, Flotylle kozackie w służbie Jagiellonów i Wazów,
Gdańsk 2003; idem, Dzieje floty polskiej od Kazimierza Jagiellończyka do Augusta II
Mocnego, Gdańsk 2007.
na Zaporożu i Ukrainie w XVIII w., spowodowały, iż wcześniejsze

wojskowe dzieje jego najstarszych poprzedników nie bardzo nada-
wały się do budowania etosu Imperium Rosyjskiego oraz służących
mu wojsk kozackich. W sposób szczególny dotyczyło to Kozaków za-
poroskich, których potomkowie byli następnie najliczniejszą częścią
Kubańskiego Wojska Kozackiego400. Stąd też podczas ustalania star-
400
Szerzej na temat politycznych i wojskowych dziejów zaporoskich antenatów
późniejszego Kubańskiego Wojska Kozackiego, oprócz części wcześniej cytowanych
źródeł oraz literatury, zob. choćby: Універсали українських гетьманів. Матеріали
до українського дипломатарію. Серія I. Універсали Івана Мазепи 1687–1709. Ре-
дакційна колегія, Київ–Львів 2002; Д. І. Яворницький, Історія запорозьких ко-
заків. У трьох томах, Київ 1990 (pierwsze wydanie ukazało się w latach 1892–
–1897); В. Антонович, Про козацькі часи на Україні, Київ 1991 (pierwsze wydanie
– Коломия 1912); П. П. Короленко, Предки Кубанских казаков на Днепре и Днес-
тре, Екатеринодар 1900; W. A. Serczyk, Na dalekiej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny
do 1648 roku, Kraków 1984; idem, Na płonącej Ukrainie. Dzieje Kozaczyzny 1648–
–1651, Warszawa 1998; Т. Мацьків, Гетьман Іван Мазепа в західньоевропейсь-
ких джерелах 1687–1709, Київ–Полтава 1995; Н. И. Костомаров, Казаки. Исто-
рические монографии и исследования, Москва 1995; В. Щербак, Українське коза-
цтво: формування соціального стану. Друга половина XV середина – XVII ст.,
Київ 2000; В. Кривошея, Генеалогія украінського козацтва. Нариси історії ко-
зацьких полків, Київ 2002; С. Шумов, А. Андреев, История Запорожской Сечи,
Киев–Москва 2003; Україна та Росія: проблеми політичних і соціокультурних
відносин. Збірник науковіх праць. Коллегіальна праца под редакцей В. А. Смолія,
Київ 2003; В. Станіславський, Запорозька Січ та Річ Посполита 1686–1699,
Київ 2004; Історія українського козацтва. Нариси у двох томах. Том перший.
Відповідальний редактор В. Смолій, Київ 2006; Том другий. Відповідальний ре-
дактор В. Смолій, Київ 2007; В. П. Супруненко, История Казачества. Запо-
рожская вольница, Москва 2007, a także pod pewnymi względami: П. Шевальє,
Історія війни козаків проти Польщі з розвідкою про їхнє положення, країну, зви-
чаі, спосіб правління та релігію і другою розвідкою про перекопських татар,
Київ 1960; W. A. Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk
1979; І. Крип`якевич, Б. Гнатевич, З. Стефанів, О. Думін, С. Шрамченко, Історія
україиського війська. Від княжих часів до 20-х років XX ст., Львів 1992; Пол-
ководці Війська Запорозького. Історичні портрети. Книга 1. Відповідальний
редактор В. Смолій, Київ 1998; Книга 2. Відповідальний редактор В. Смолій,
Київ 2004; Epoka „Ogniem i mieczem” we współczesnych badaniach historycznych.
Zbiór studiów, pod red. M. Nagielskiego, Warszawa 2000; R. Romański, Kozaczyzna,
Warszawa 1999; idem, Wojny kozackie, Warszawa 2005; Довідник з історії Украї-
ни, т. 3: (Р–Я). За редакцією І. З. Підкови, Р. М. Шуста, Київ 1999; M. Franz,
Wojskowość Kozaczyzny Zaporoskiej w XVI–XVII wieku. Geneza i charakter, Toruń
2002; idem, Idea państwa kozackiego na ziemiach ukrainnych w XVI–XVII wieku,
Toruń 2006.
szeństwa rosyjskich wojsk kozackich ich niezwykle barwna i ciekawa

historia w znacznej części została pominięta401.
Natomiast bezpośrednim jego antenatem było złożone głównie
z byłych Zaporożców Czarnomorskie Wojsko Kozackie, którego sto-
licą, podobnie jak późniejszego wojska kubańskiego, był Jekatierino-
dar. Już w końcu XVIII w. rozpoczęło ono walki na Kubani z górski-
mi ludami kaukaskimi, pełniąc następnie służbę wzdłuż rzek Kubań
oraz Terek na przestrzeni od Morza Czarnego do Kaspijskiego, na tak
zwanej „linii kaukaskiej”. Powodowało to, że systematycznie rosła
jego liczebność oraz wojskowa siła.
Formalnie Kubańskie Wojsko Kozackie utworzono w 1860 r. po-
przez podział wojsk stacjonujących na „linii kaukaskiej”. W jego
skład weszły wszystkie formacje Kozaków czarnomorskich oraz
znaczna część oddziałów Kaukaskiego Liniowego Wojska Kozackiego
(Кавказское Линейное Казачье Войско), a następnie również zlikwi-
dowane Azowskie Wojsko Kozackie (Азовское Казачье Войско).
Po okresie dalszych zmian i rozwoju, u progu panowania Miko-
łaja II, a więc w 1894 r., na terenie Obwodu Kubańskiego mieszka-
ło 724 394 osób „stanu wojskowego”, z czego 361 610 mężczyzn402.
Było więc ono drugim co do wielkości wojskiem kozackim w Ro-
sji. Z liczby tej, w czasie pokoju, czynną służbę wojskową pełni-
ło ponad 15 000 mężczyzn403. Kompletowano z nich, obok forma-
cji Lejb Gwardii, 11 pułków konnych, jeden dywizjon konny, sześć
batalionów płastunów oraz pięć baterii artylerii i cztery lokalne od-
działy wojskowe, a mianowicie: Ust-Łabiński (Усть-Лабинский),
Aarmawirski (Армавирский), Łabiński (Лабинский) i Batałpaszyń-
ski (Баталпашинский). W sumie według danych na 1905 r., wraz
z gwardią, stanowiło to 70 sotni konnych, 24 sotnie piesze i cztery
401
Warto tutaj również dodać, że często podobnie czyni także współczesna woj-
skowa historiografia rosyjska, głównie zaś w kwestii oceny i interpretacji dziejów
Kozaków zaporoskich podczas ich służby dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów
oraz przyczyn, przebiegu i skutków wojen kozackich z lat 1648–1654.
402
Według danych na 1 I 1904 r. całość ludności zamieszkującej Obwód Kubań-
ski wynosiła 2 165 000 ludzi, z czego na osadnictwo wojskowe przypadało 964 000
osób obojga płci.
403
Według A. W. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 158) na przełomie XIX
i XX w. Kubańskie Wojsko Kozackie, drugie co do siły wojsko kozackie w Rosji, miało
1362 generałów i oficerów oraz 83 491 uriadników i „kozaków”. Natomiast w czasie
pokoju służbę czynną w jego szeregach pełniło 723 oficerów i 14 559 szeregowych.
oddziały lokalne oraz 26 dział. Służyło w nich wtenczas 871 oficerów

oraz 16 996 uriadników i „kozaków”.
Ówczesne możliwości mobilizacyjne Kubańskiego Wojska Kozac-
kiego zostały określone na 213 sotni konnych i 78 pieszych, czte-
ry oddziały lokalne oraz 30 dział. W sumie, wraz z gwardią, forma-
cje te miały liczyć 1327 oficerów oraz 54 711 szeregowych, z których
należało sformować 1, 2, 3 i 4 Kubańskie Dywizje Kozackie (1, 2,
3, 4 Кубанские Казачье Дивизии) oraz 2 i 3 Brygady Płastunów
(2, 3 Пластунские Бригады). Tymczasem w rzeczywistości w latach
1914–1917 zmobilizowano jednak, poza gwardią, 37 pułków kon-
nych, jeden samodzielny dywizjon konny, 24 bataliony i samodziel-
ny dywizjon płastunów, 51 sotni (pieszych?) oraz sześć baterii artyle-
rii, czyli w sumie ponad 89 000 Kubańców404.
Pod względem administracyjnym Obwód Kubański został podzie-
lony na siedem oddziałów wojskowych (военный отдел), w których
formowano poszczególne oddziały Kubańskiego Wojska Kozackiego.
Były to następujące oddziały: Jekatierinodarski (Екатеринодарский)
ze sztabem (штаб-квартира) w Jekatierinodarze, Majkopski (Май-
копский) z siedzibą sztabu w Majkopie, Jejski (Ейский) ze sztabem
w stanicy Umańskiej, Tamański (Таманский) ze sztabem w stanicy
Sławiańskiej, Kaukaski (Кавказский) ze sztabem w stanicy Kauka-
skiej, Łabiński (Лабинский) z siedzibą w Armawirze oraz Batałpa-
szyński (Баталпашинский) ze sztabem w stanicy Batałpaszyńskiej.
Pod względem wojskowym wojsko kubańskie podlegało natomiast
dowódcy Kaukaskiego Okręgu Wojskowego405.
404
s. 310; О. В. Агафонов, op. cit., s. 339. Natomiast według A. W. Szyszowa (А. В. Ши-
шов, op. cit., s. 158) w latach I wojny światowej Kubańskie Wojsko Kozackie wysta-
wiło prawie 90 000 ludzi, którzy poza gwardią służyli w 37 pułkach konnych, jed-
nym dywizjonie konnym, 22 batalionach płastunów, tworzących cztery brygady,
w dziewięciu bateriach konnych oraz w 49 różnych sotniach – samodzielnych i spe-
cjalnych, nie licząc formacji zapasowych. Warto też tutaj dodać, że formacje złożo-
ne z Kozaków kubańskich podczas I wojny światowej poniosły jednak wielkie straty
– w pułkach konnych ich pełne składy osobowe zmieniły się dwukrotnie, a w bryga-
dach płastuńskich nawet trzykrotnie. Miało to następnie bardzo poważny wpływ na
możliwości mobilizacyjne i wartość bojową formacji kubańskich walczących w trak-
cie wojny domowej w Rosji. Ponadto zob. także: П. Н. Стрелянов (Калабухов),
Ф. С. Киреев, С. В. Картагузов, op. cit.
405
W 1917 r. na terenie Obwodu Kubańskiego żyło ponad 1 300 000

osób obojga płci należących do „stanu wojskowego”, co stanowi-
ło 45,5% całości zamieszkałej tam ludności. Wtenczas też Ku-
bańskie Wojsko Kozackie posiadało 6 800 000 dziesięcin ziemi na
8 600 000 całości areału ziemi uprawnej obwodu. Pomimo to nie
było jej zbyt wiele. W wyniku tego nadział na jednego dorosłego Ko-
zaka wahał się, w zależności od stanicy, od 7 do 14 dziesięcin406.
Z biegiem lat szybciej też rosła liczba ludności „inogorodnej” niż
liczba ludności kozackiej, co powodowało narastanie różnego rodza-
ju problemów ekonomicznych i społecznych, które z całą ostrością
ujawniły się podczas wojny domowej w Rosji407.
Warto też zauważyć, że ta niezwykła i barwna historia Kubańców
znalazła swoje istotne następstwa po upadku caratu i przejęciu wła-
dzy w Rosji przez bolszewików oraz po wybuchu wojny domowej,
kiedy na Kubani wystąpiły poważne tendencje separatystyczne arty-
kułowane zarówno wobec „białych”, jak i „czerwonych”. Nie wolno

s. 75, 121–127, 200–201; В. Синеоков, op. cit., s. 26 i passim; Довідник з історії
України. А–Я. За загольною редакцією І. Підкови і Р. Шуста, Київ 2002, s. 378–
–380; Українське Козацтво. Мала єнциклопедія..., s. 322–328; А. В. Шишов, op. cit.,
s. 147 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 213–222; Б. І. Сушинський,
Ф. А. Щербина, Е. Д. Фелицын, История Казачества. Кубанское Казачество
и его атаманы, Москва 2008 (pierwsze wydanie, pod nieco innym tytułem, ukazało
się w 1888 r.); П. П. Короленко, Двухсотлетие Кубанского Казачьего Войска,
Санкт-Петербург 2003 (pierwsze wydanie – Екатеринодар 1896); Ф. А. Щерби-
на, Исторія Кубанскаго Казачьяго войска. Томъ 1. Исторія края, Екатерино-
даръ 1910; idem, Исторія Кубанскаго Казачьяго войска. Томъ 2. Исторія вой-
ны Казаковъ съ закубанскими горцами, Екатеринодаръ 1913; Казачьи войска...;
Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op. cit.; Р. А. Нелепин, Ис-
тория казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; А. Г. Филькин (Загумённый),
op. cit.; A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych w przededniu I wojny
światowej...; idem, Za Boga, cara i ojczyznę oraz za towarzyszy broni... Kawaleria
kozacka imperium Romanowych w przededniu wybuchu I wojny światowej..., oraz,
z pewnymi dość istotnymi zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин, op. cit.
406
s. 310. Natomiast według A. W. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 158) już na prze-
łomie XIX i XX w. ludność kozacka Obwodu Kubańskiego liczyła 1 800 000 osób
obojga płci.
407
Szerzej na ten temat zob. chociażby: А. Г. Филькин (Загумённый), op. cit.
także zapominać o próbach porozumienia się z ukraińskimi władza-

mi hetmana Pawło Skoropadskiego408.
Ostatnie pod względem starszeństwa sięgającego 28 marca 1750 r.409
było Astrachańskie Wojsko Kozackie (Астраханское Казачье Войско)
ze stolicą w Astrachaniu. Jego dzieje związane są z podbojem w dru-
giej połowie XVI w. przez Iwana Groźnego chanatu astrachańskiego
oraz z walkami toczonymi w XVII w. z Tatarami, Kałmukami i Kir-
gizami oraz innymi koczownikami o panowanie na Powołżu i na
wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Walki te trwały również w XVIII w.,
co spowodowało, że nad Wołgę, na obszar leżący pomiędzy Sarato-
wem a Astrachaniem i Carycynem, przesiedlono pewną liczbę Doń-
ców, a w skład wojska astrachańskiego wcielono też Kozaków nad-
wołżańskich [волгские (inaczej: волжские) Казаки]410 oraz innych,
jak również miejscowych chłopów, a także ochrzczonych i nieochrz-
czonych Kałmuków, którzy stanowili poważną część jego składu411.
Wcześniej, bo w XVII w., weszli do niego pełniący służbę nad Wołgą
carscy strzelcy412. Formalnie Astrachańskie Wojsko Kozackie zostało
jednak utworzone dopiero 17 maja 1817 r.
W 1894 r. wojsko to liczyło ponad 28 000 osób obojga płci za-
mieszkujących 20 stanic oraz 26 chutorów i 13 innych osiedli roz-
mieszczonych na obszarze guberni astrachańskiej413. Z liczby tej
408
Oprócz części wcześniej cytowanej literatury zob. także choćby: П. Скоропад-
ський, Спогади. Кінець 1917 – грудень 1918, Київ–Філадельфія 1995; В. Верига,
Визвольні змагания в України 1914–1923 рр., т. 1, Львив 1998; Д. Дорошенко,
Історія України 1917–1923 рр. II том. Українська Гетьманська Держава 1918
року, Київ 2002.
409
Starszeństwo to określono w 1881 r.
410
Szerzej na temat tych Kozaków, poza częścią wcześniej cytowanej literatury,
zob. chociażby: Энциклопедия казачества..., s. 69; Б. І. Сушинський, op. cit., s. 69;
Казачество. Энциклопедия..., s. 100–101.
411
412
Szerzej na temat tej ciekawej i bardzo charakterystycznej dla państwa carów
formacji zob. choćby: Р. Паласиос-Фернандес, Московские стрельцы. „Непри-
менные войска” русского государства XVII века, „Цейхгауз. Униформа, награ-
ды, оружие, знамена, геральдика”. Российский Военно-Исторический Журнал,
Москва 1991, № 1, s. 8–15; PWN. Leksykon. Historia świata. Rosja..., s. 250.
413
Według autorów jednej z cytowanych tutaj encyklopedii (Гражданская вой-
на и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 47) siedziby Astrachańskie-
go Wojska Kozackiego znajdowały się także na terenie guberni samarskiej i saratow-
skiej, rozrzucone wzdłuż Wołgi od Krasnego Jaru leżącego poniżej Astrachania do
Saratowa.
13 248 osób stanowili mężczyźni „stanu wojskowego”414. Spośród

nich w czasie pokoju czynną służbę wojskową pełniło ponad 540 Ko-
zaków, tworząc jeden konny pułk. Według danych na 1905 r. były to
cztery sotnie liczące w sumie 32 oficerów oraz 656 uriadników i „ko-
zaków”. Natomiast ustalone w 1894 r. możliwości mobilizacyjne
Astrachańców miały wynosić trzy pułki konne oraz jedną sotnię za-
pasową, czyli w sumie 13 sotni, w których według danych na 1905 r.
miało służyć 48 oficerów oraz 2180 szeregowych. Mobilizacja mia-
ła odbywać się poszczególnymi sotniami. W rzeczywistości jednak
podczas I wojny światowej, do 1917 r., Astrachańskie Wojsko Ko-
zackie zmobilizowało 2600 ludzi, z których sformowano, poza gwar-
dią, trzy pułki konne, jedną sotnię specjalną oraz jedną baterię arty-
lerii konnej415.
W ostatnim okresie przed I wojną światową416 pod względem woj-
skowym formacja ta podlegała dowódcy Kazańskiego Okręgu Woj-
skowego. Dzieliła się ona na dwa oddziały wojskowe: pierwszy z sie-
dzibą sztabu w Jenotajewsku i drugi ze sztabem w Kamyszynie417.
414
Według danych na 1 I 1904 r. osadnictwo wojskowe na terenie Astrachań-
skiego Wojska Kozackiego liczyło 31 000 osób, a ogólna liczba ludności wynosiła
wówczas zaledwie 36 600 ludzi. Natomiast w 1912 r. liczba ludności „stanu wojsko-
wego” Astrachańców wynosiła już 42 600 osób obojga płci.
415
Według jednej z encyklopedii (Гражданская война и военная интервенция
в СССР. Энциклопедия..., s. 47) wysiłek mobilizacyjny Astrachańców podczas
I wojny światowej wyniósł około 2600 oficerów, uriadników i „kozaków”, którzy
najprawdopodobniej, oprócz gwardii, służyli w trzech pułkach konnych, dwóch sot-
niach i jednej baterii konnej. Zob. także: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Ro-
manowych w przededniu I wojny światowej...
416
Od 1864 r. Warto też dodać, że w latach 1904–1905 gubernatorem w Astra-
chaniu oraz atamanem nakaźnym Astrachańskiego Wojska Kozackiego, a także
„głównym opiekunem ludu kałmuckiego i generał-gubernatorem hordy Kirgizów
bukiejewskich” był generał i podróżnik, a mianowicie „zruszczony” Polak Broni-
sław Grąbczewski – zob. choćby: B. Grąbczewski, Na służbie rosyjskiej, Warszawa
1926 (drugie wydanie – Warszawa 1990).
417
s. 75, 127–132, 200–201; В. Синеоков, op. cit., s. 47 i passim; А. В. Шишов, op. cit.,
s. 90 i passim; Энциклопедия казачества..., s. 24; Б. І. Сушинський, op. cit., s. 19–
–20; Казачество. Энциклопедия..., s. 30–33. Ponadto zob. także: Казачьи войска...;
Ю. А. Галушко, op. cit.; А. М. Гнеденко, В. М. Гнеденко, op. cit.; Р. А. Неле-
пин, История казачества. Том второй...; S. Ausky, op. cit.; О. О. Антропов,
Wzorowaną na Dońskim Wojsku Kozackim pragmatykę służ-

by wojskowej Astrachańców wprowadzono dopiero w 1881 r.418 Od
tego też momentu czas służby rzeczywistej szeregowego Kozaka obej-
mował 20 lat z podziałem na trzyletni okres przygotowawczy oraz
na dwunastoletni okres służby rzeczywistej i pięcioletnią przynależ-
ność do rezerwy. Ponadto wszystkich pozostałych Kozaków, niezależ-
nie od wieku, zaliczono wówczas do opołczenia.
Pewne odmienności od tego systemu dotyczyły jednak ofice-
rów. Otóż dzielili się oni na pełniących służbę czynną419, na oficerów
przewidzianych do zapełnienia wszystkich etatów oddziałów wojska
astrachańskiego, które miały istnieć na stopie wojennej, oraz na ofi-
cerów znajdujących się poza etatem.
Ponadto w latach osiemdziesiątych XIX w. Astrachańcy zostali
zwolnieni z uciążliwych funkcji policyjnych pełnionych nad Wołgą
oraz na terenach zajmowanych przez ułłusy Kałmuków420.
W końcowym okresie istnienia monarchii Romanowych, a mia-
nowicie w 1917 r., niezbyt silne liczebnie Astrachańskie Wojsko Ko-
zackie liczyło około 40 000 osób obojga płci „stanu wojskowego”,
zamieszkujących 58 różnego rodzaju osiedli421. W jego posiadaniu
znajdowało się wtedy 808 000 dziesięcin ziemi, a nadział na jednego
dorosłego Kozaka wynosił ponad 30 dziesięcin422.
Oprócz tych wymienionych powyżej wojsk kozackich Cesarstwu
Rosyjskiemu służyli również Kozacy guberni jenisejskiej i irkuckiej423
История Казачества. Астраханское Казачество на переломе эпох, Москва

2008; A. Smoliński, Za Boga, cara i ojczyznę oraz za towarzyszy broni... Kawaleria
kozacka imperium Romanowych w przededniu wybuchu I wojny światowej..., oraz,
z pewnymi dość istotnymi zastrzeżeniami, Н. В. Гунькин, op. cit.
418
Do tej pory obowiązywała bowiem zasada losowania Kozaków przeznaczo-
nych do odbywania czynnej służby wojskowej oraz odpowiednia opłata wnoszona
do kasy wojska przez tych, którzy nie pełnili jej osobiście. Do rzeczywistej służby
wojskowej każdy Kozak zobowiązany był przez 22 lata. Stąd też wszyscy płacili sto-
sowny podatek za te lata, w czasie których nie pełnili służby czynnej.
419
Do grupy tej należeli oficerowie przewidziani etatem dla 1 Pułku Kozaków
Astrachańskich (1 Астраханский Казачий Полк) oraz pewna ich liczba znajdująca
się w dyspozycji władz wojskowych.
420
Szerzej zob. chociażby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 408.
421
Według A. W. Szyszowa (А. В. Шишов, op. cit., s. 95) było to 20 stanic,
26 chutorów i 13 innych osiedli (высёлки).
422
Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 47.
423
W 1917 r. Kozacy ci przystąpili do organizacji struktur wojskowych na
wzór innych wojsk kozackich oraz ogłosili powstanie Jenisejskiego Wojska Ko-
oraz liczący około 3000 ludzi i podległy Ministerstwu Spraw We-

wnętrznych Jakucki Kozacki Pułk Policyjny424 (Якутский Городовой
Казачий Полк)425.
Organizacja konnych pułków kozackich, poza pewnymi cechami
specyficznymi, była podobna do pułków kawalerii liniowej. Podsta-
wową jednostką taktyczną jazdy kozackiej na polu walki była sotnia.
Sześć z nich podzielonych na trzy dywizjony, po dwie sotnie każdy,
tworzyło pułk, który obok zadań taktycznych spełniał też funkcje
administracyjne426.
Na stopie pokojowej etatowy pułk konny Dońskiego Wojska Kozac-
kiego427 liczył 36 oficerów, a na stopie wojennej 25. Byli to dowódca
pułku w stopniu pułkownika i dwóch jego zastępców (помощников)
w stopniu wojskowych starszyn (войсковой старшина)428. W razie ogło-
szenia mobilizacji jednego z nich należało odkomenderować do pułku
II fali. Stopień wojskowego starszyny przysługiwał także kwatermistrzo-
wi429. Ponadto w pułku było też sześciu esaułów (есаул)430 dowodzących
zackiego (Енисейское Казачье Войско). Jednak wybuch wojny domowej w Rosji

przeszkodził w realizacji tych zamierzeń – szerzej zob. choćby: А. В. Шишов, op. cit.,
s. 133 i passim.
424
Inna, spotykana w literaturze, nazwa tej formacji brzmi: Якутский Конный
Городовой Казачий Полк, czyli – Jakucki Konny Kozacki Pułk Policyjny.
425
О. Д. Марков, op. cit., s. 34; Энциклопедия казачества..., s. 135–136;
Б. І. Сушинський, op. cit., s. 139, 171. 531; Казачество. Энциклопедия..., s. 191,
233–234, 676–677.
426
Kozackie pułki gwardii oraz pułki Amurskiego, Siemirieczeńskiego i Astra-
chańskiego Wojsk Kozackich oraz część pułków Uralskiego i Orenburskiego Wojsk
Kozackich na stopie pokojowej tworzyły jedynie cztery sotnie.
427
Pułki konne większości pozostałych wojsk kozackich formowano według eta-
tów obowiązujących dla Kozaków dońskich.
428
Tradycyjna nazwa stopnia oficerskiego obowiązująca w wojskach kozackich
i odpowiadająca pierwotnie, od 1754 r., stopniowi majora, a następnie, od 1884 r.,
podpułkownika w kawalerii liniowej – szerzej zob. choćby: С. А. Тучков, s. 82;
О. В. Агафонов, op. cit., s. 536; Полководцы, военачальники и военные деяте-
ли России в „Военной энциклопедии” Ситина, т. 1. Составили В. М. Лурье,
В. В. Ященко, Санкт-Петербург 1995, s. 300–301; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес,
op. cit., s. 134; Энциклопедия казачества..., s. 418–419; Казачество. Энцикло-
педия..., s. 99; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 49, 57, oraz
В. Н. Земцов, В. А. Ляпин, op. cit.; Л. Е. Шепелев, op. cit.; Г. А. Мурашев, op. cit.;
A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych w Wojsku Polskim
w latach 1918–1939...
429
Заведующий хозяйством полка.
430
„Esauł”, a wcześniej także „asauł” i „asawuła”. Były to różne odmiany tego
samego pojęcia, które do kozackiego słownictwa wojskowego trafiło z języka tatar-
sotniami oraz 26 młodszych oficerów – od chorążego (хорунжий)431 do

podesauła (подьесаул)432. Również część z nich w razie mobilizacji od-
chodziła do pułków II fali. Służbę lekarza medycyny i lekarza weteryna-
rii oraz kancelisty pełnili urzędnicy wojskowi.
Skład podoficerów stanu liniowego (строевые) stanowiło sześciu
podoficerów funkcyjnych, czyli wachmistrzów (вахмистров)433, po-
skiego (od jasauł, co oznaczało naczelnika) i stanowiło nazwę stopnia oficerskiego

istniejącego w rosyjskich wojskach kozackich od 1798 r., a wprowadzonego dla Ko-
zaków zaporoskich już za czasów króla Stefana Batorego. W armii rosyjskiej odpo-
wiadał on następnie rotmistrzowi w kawalerii liniowej i dawał prawo do dziedzicz-
nego szlachectwa – szerzej zob. choćby: С. А. Тучков, s. 126; О. В. Агафонов, op.
cit., s. 537; Полководцы, военачальники и военные деятели России в „Военной
энциклопедии” Ситина, т. 1..., s. 300–301; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit.,
s. 197–198; PWN. Leksykon. Wojsko, wojna, broń..., s. 87; PWN. Leksykon. Historia
świata. Rosja..., s. 83; Казачество. Энциклопедия..., s. 195; В. В. Болгов, В. П. Чепак,
Г. Д. Чепак, op. cit., s. 49, 92, oraz В. Н. Земцов, В. А. Ляпин, op. cit.; Л. Е. Шепелев,
op. cit.; Г. А. Мурашев, op. cit.; A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów
wojskowych w Wojsku Polskim w latach 1918–1939...
431
Było to stare określenie funkcji dowódczej istniejącej od wieków w zapo-
roskich oraz innych formacjach kozackich, które następnie stało się nazwą stop-
nia oficera młodszego w rosyjskich wojskach kozackich, odpowiadającego stopnio-
wi korneta (корнет) w kawalerii liniowej oraz od 1884 r. stopniowi podporucznika
(подпоручник) w pozostałych broniach i służbach – szerzej zob. choćby: С. А. Туч-
ков, s. 364; О. В. Агафонов, op. cit., s. 539; Полководцы, военачальники и во-
енные деятели России в „Военной энциклопедии” Ситина, т. 1..., s. 300–303;
В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 616; Энциклопедия казачества..., s. 488;
Б. І. Сушинський, op. cit., s. 490; Казачество. Энциклопедия..., s. 630; В. В. Бол-
гов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 49, 92, oraz В. Н. Земцов, В. А. Ляпин,
op. cit.; Л. Е. Шепелев, op. cit.; Г. А. Мурашев, op. cit.; A. Smoliński, Nazwy i oznaki
432
Stopień oficerski istniejący od 1884 r. w wojskach kozackich i odpowiada-
jący sztabsrotmistrzowi (штабс-ротмистр) w kawalerii liniowej. Oznaczał on
pomocnika (zastępcę) dowódcy sotni – szerzej zob. choćby: О. В. Агафонов, op. cit.,
s. 538–539; Полководцы, военачальники и военные деятели России в „Военной
энциклопедии” Ситина, т. 1..., s. 300–301; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit.,
s. 466; Казачество. Энциклопедия..., s. 450; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак,
op. cit., s. 49, 92, oraz В. Н. Земцов, В. А. Ляпин, op. cit.; Л. Е. Шепелев, op. cit.;
Г. А. Мурашев, op. cit.; A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów
433
Stopień istniejący w wojskach kozackich przeznaczony dla podoficerów peł-
niących funkcje pomocnika dowódcy sotni (według niektórych historyków półsot-
ni) zarówno w sprawach wyszkolenia, jak i w kwestiach gospodarczych. Był odpo-
wiednikiem stopnia feldfebla w innych broniach. Do 1877 r. istniał także stopień
młodszego wachmistrza – szerzej zob. choćby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 536, 538–
–539; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit., s. 110, 466; Энциклопедия казачест-
ва..., s. 63; Казачество. Энциклопедия..., s. 81; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д.
siadających stopnie podchorążych (подхорунжий)434, oraz na stopie

wojennej 40 starszych i 40 młodszych uriadników, jeden uriadnik za-
przęgowy (обозный урядник) oraz 18 trębaczy, a także 17 prikaznych
(приказный)435 i 750 „kozaków”. W etacie pokojowym było tylko po
25 starszych i młodszych uriadników oraz 12 trębaczy.
W sumie wraz z felczerami, pisarzami oraz innymi szeregowy-
mi nieliniowymi (нестроевые), którzy pełnili w pułku różnorodne
funkcje gospodarcze, na stopie wojennej powinno służyć w nim 958
podchorążych, uriadników436 i „kozaków”. Natomiast podczas poko-
ju ich liczba wynosiła 933 ludzi, w tym 57 uriadników.
Ponadto w okresie pokoju w składzie wojsk kozackich, obok
wcześniej wymienionych formacji, znajdowały się również samo-
dzielne dywizjony i sotnie oraz wspominany już, liczący dwie sot-
nie kubańskie oraz dwie sotnie terskie, Osobisty Konwój Jego Impe-
ratorskiej Wysokości437. Zgodnie z wydanym 26 maja 1891 r. etatem
pokojowym w tej należącej do Lejb Gwardii formacji kozackiej słu-
żyła następująca liczba ludzi. Jej dowódcą był oficer w stopniu gene-
rała majora, a jego „pomocnikami” dwaj pułkownicy. Czterema sot-
niami dowodzili natomiast esaułowie, a ich zastępcami byli czterej
Чепак, op. cit., s. 42, 49, oraz A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów
434
Stopień istniejący w wojskach kozackich od 1880 r. i przeznaczony dla wach-
mistrzów oraz uriadników, którzy zdali egzamin oficerski i pełnili służbę nadter-
minową, a nie mogli otrzymać stopnia oficerskiego ze względu na brak wakansów
lub dostatecznej wysługi lat. Otrzymywali go również absolwenci – junkrzy – ko-
zackich szkół junkierskich kształcących oficerów dla wojsk kozackich podczas sta-
żu w pułkach, aż do momentu mianowania na pierwszy stopień oficerski. Podchorą-
ży odpowiadał stopniowi podpraporszczyka (подпрапорщик) w armii – szerzej zob.
choćby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 538–539; В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit.,
s. 466, 651–652; Энциклопедия казачества..., s. 317; Казачество. Энциклопе-
дия..., s. 450, oraz A. Smoliński, Nazwy i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych
435
Był to odpowiednik jefrejtora w kawalerii liniowej. Tak więc w razie bra-
ku młodszych uriadników prikazni mogli pełnić funkcję dowódców drużyn (от-
деление). Ponadto byli też oni pomocnikami uriadników w zakresie przestrzegania
dyscypliny i porządku w plutonie – szerzej zob.: О. В. Агафонов, op. cit., s. 538;
Казачество. Энциклопедия..., s. 476–477; В. В. Болгов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак,
op. cit., s. 49.
436
Według etatu miało ich być 87.
437
W części rosyjskojęzycznej literatury przedmiotu można spotkać także jego
niepełną nazwę w brzmieniu: Собственный Его Величества Конвой.
podesaułowie. Kolejnymi oficerami służącymi w konwoju byli: adiu-

tant, płatnik pełniący obowiązki kwatermistrza438, 12 oficerów młod-
szych w stopniach sotników (сотник)439 i chorążych, jeden starszy
lekarz medycyny oraz jeden lekarz weterynarii. Ponadto etat obej-
mował także jednego kierującego kancelarią urzędnika wojskowego
(делопроизводитель). Na stopie wojennej dochodził jeszcze jeden
młodszy lekarz.
Pozostałą część oddziału tworzyli szeregowi, czyli podoficero-
wie i „kozacy” pełniący służbę liniową (строевые). W czasie poko-
ju w jej skład wchodziło: czterech trębaczy Jego Wysokości, czterech
wachmistrzów, 16 starszych uriadników, pełniących funkcję pomoc-
ników dowódców plutonów, jeden starszy i czterech sotennych kap-
tenarmusów, 40 uriadników, ośmiu trębaczy sotennych440 oraz 448
„kozaków”. Natomiast na stopie wojennej, pierwotnie, w konwoju
służyło 544, a następnie, od 1904 r., 640 „kozaków”. Ponadto jego
stan nieliniowy (нестроевые) tworzyło 42 ludzi przy sztabie oddzia-
łu oraz 24 w sotniach. Na stopie wojennej tych ostatnich było 28.
W sumie w czasie pokoju było to 619 oficerów i szeregowych. W cza-
sie wojny ich liczba wzrastała do 720 osób441.
Odmienne etaty miały natomiast pozostałe kozackie formacje
gwardii. Zgodnie bowiem z zatwierdzonym 9 grudnia 1905 r. eta-
tem organizacja Pułku Kozaków Lejb Gwardii oraz Atamańskiego
438
Казначей и квартирмейстер.
439
Stara nazwa stopnia oficera młodszego w wojskach kozackich odpowiadającego
w gwardii stopniowi korneta w kawalerii i podporucznika (подпоручик) w piechocie,
a także porucznika (поручик) w artylerii i wojskach inżynieryjnych oraz stopniowi
porucznika w kawalerii i piechocie liniowej – szerzej zob. choćby: С. А. Тучков,
op. cit., s. 315; О. В. Агафонов, op. cit., s. 538; Полководцы, военачальники
и военные деятели России в „Военной энциклопедии” Ситина, т. 1..., s. 300–301;
Б. І. Сушинський, op. cit., s. 422; Казачество. Энциклопедия..., s. 541–542; В. В. Бол-
гов, В. П. Чепак, Г. Д. Чепак, op. cit., s. 49, 149, oraz В. Н. Земцов, В. А. Ляпин,
op. cit.; Л. Е. Шепелев, op. cit.; Г. А. Мурашев, op. cit.; A. Smoliński, Nazwy i oznaki
440
Сотенные трубачи.
441
–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 7–8, 47; Р. Ф. Незвец-
кий, op. cit., s. 406–407. Ponadto zob. również: О. В. Агафонов, op. cit., s. 453–460;
Ж. Горохов, Русская императорская гвардия..., s. 147–148, a także: Н. В. Галуш-
кин, op. cit.; Д. А. Крючков, op. cit.; Собственный Е. И. В. Конвой. Гвардейский
Дивизион...
Pułku Kozaków Lejb Gwardii miała wyglądać następująco. Na sto-

pie pokojowej obydwa te oddziały miały liczyć po cztery sotnie, a ich
dowódcami byli oficerowie w stopniach generałów majorów. Każdy
z nich miał do pomocy dwóch pułkowników. Resztę korpusu oficer-
skiego tworzyło czterech esaułów dowodzących sotniami, 29 ofice-
rów młodszych w stopniach od chorążego do sotnika, jeden starszy
lekarz medycyny oraz jeden lekarz weterynarii. Ponadto w każdym
pułku służyło również po dwóch urzędników wojskowych, a miano-
wicie kapelmistrz i kierownik kancelarii pułkowej, a także jeden du-
chowny.
Korpus szeregowych tworzyło z kolei czterech wachmistrzów,
16 starszych i 28 młodszych uriadników, jeden uriadnik taborowy
(обозный), dwóch pułkowych i czterech sotennych kaptenarmusów,
jeden sztabstrębacz, 16 trębaczy sotennych, 36 prikaznych i 420 „ko-
zaków”. Ponadto w oddziale służyło także siedmiu pisarzy, sześciu fel-
czerów oraz dwóch ich uczniów (ученики фельдшеров), trzech felcze-
rów weterynaryjnych i dwóch ich uczniów (ученики ветеринарных
фельдшеров), jeden opiekun chorych (надзритель больных), dwóch
posługaczy lazaretowych (лазаретные служители). Kolejną gru-
pę szeregowych tworzyli szeregowi wyspecjalizowani oraz rzemieśl-
nicy pułkowi, a mianowicie dwóch majstrów wojskowych, w tym
rusznikarz442, dwóch podmajstrzych rusznikarzy443, pięciu kowali, je-
den siodlarz (седельный мастер), jeden krojczy (закройщик) oraz
12 innych rzemieślników i czterech żołnierzy taborowych (обозные).
W sumie na stopie pokojowej w każdym z tych pułków powinno słu-
żyć 611 oficerów, uriadników, „kozaków” oraz innych szeregowych.
Etat wojenny tych pułków przewidywał natomiast sześć sotni, co
powodowało, że miało w nich służyć sześciu, a nie czterech esaułów
ale jedynie 27 oficerów młodszych. Nie obejmował on także kapel-
mistrza, a młodszych uriadników było o siedmiu mniej. Nie było już
też opiekunów chorych i posługaczy lazaretowych oraz trzech pisa-
rzy, jednego podmajstrzego rusznikarza i czterech kowali. Dochodził
jednak jeden młodszy lekarz, dwóch wachmistrzów, dwóch soten-
nych kaptenarmusów, ośmiu młodszych uriadników i dwóch uriad-
442
Оружейный мастер – szerzej zob. choćby: A. Smoliński, Nazwy i oznaki
443
Подмастерья оружейных мастеров – szerzej zob. choćby: A. Smoliński,
–1939...
ników taborowych oraz 12 prikaznych, trzech felczerów i czterech

felczerów weterynaryjnych444. Więcej o dwóch było również tręba-
czy, a liczba „kozaków” wzrastała do 720 ludzi. Znacznie, bo do 46
„kozaków”, rosła także liczba żołnierzy taborowych. W wyniku tych
zmian w sumie każdy z tych dwóch pułków na stopie wojennej wi-
nien liczyć 973 oficerów, uriadników, „kozaków” oraz innych szere-
gowych445.
Odmiennie przedstawiał się etat Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb
Gwardii. Specyficzna była bowiem jego organizacja. Otóż pierwsza
sotnia nosił nazwę 1 Uralskiej Sotni Jego Wysokości (1 Уральская Его
Величества Сотня)446, a kolejna 2 Sotni Orenburskiej (2 Оренбургская
Сотня). Natomiast trzecia była sotnią zbiorczą (3 Сводная Сотия)
złożoną z Półsotni Syberyjskiej oraz Plutonu Semireczeńskiego i Plu-
tonu Astrachańskiego. Podobny charakter miała również 4 Sotnia
Nadamurska (4 Приамурская Сотня)447, którą tworzyły Półsotnia
Zabajkalska oraz Plutony Amurski i Ussuryjski.
W wyniku tego zatwierdzony 27 maja 1906 r. jego etat pokojowy
obejmował dowódcę w stopniu generała majora, dwóch jego pomoc-
ników w stopniu pułkowników, czterech esaułów pełniących obo-
wiązki dowódców sotni, 21 oficerów młodszych w stopniach sotni-
ków i chorążych, po jednym starszym i młodszym lekarzu medycyny,
jednego lekarza weterynarii oraz dwóch urzędników wojskowych,
a mianowicie jednego szefa kancelarii pułkowej i kapelmistrza, a tak-
że duchownego i jego pomocnika (церковник)448.
444
Jednak zarówno felczerzy medyczni, jak i felczerzy weterynaryjni nie mieli
już swoich uczniów.
445
–1918. Кавалерия российской императорской гвардии..., s. 46; Р. Ф. Незвецкий,
op. cit., s. 404–405. Ponadto zob. również: О. В. Агафонов, op. cit.
446
Była to dawna Uralska Kozacka Sotnia Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-
Гвардии Уральская Казачья Его Величества Сотня). Nazwa ta obowiązywała od
2 I 1899 r.
447
Tak sotnia ta nazywała się od 2 IV 1911 r.
448
Był to odpowiednik zwanego tak popularnie w Polsce, zarówno przez ducho-
wieństwo wojskowe, jak i cywilne, „kościelnego”, który w rzeczywistości w kato-
lickim i prawosławnym duszpasterstwie wojskowym okresu II Rzeczypospolitej był
opłacanym przez MSWojsk. urzędnikiem cywilnym III kategorii. Był on jednocze-
śnie kancelistą oraz, oczywiście tylko w przypadku tego pierwszego wyznania, or-
ganistą. Tak więc zakres jego obowiązków i kompetencji był znacznie większy niż
zwykłego, etatowego pomocnika duchownego w armii rosyjskiej – szerzej na temat
organizacji polskiego duszpasterstwa wojskowego zob. choćby: J. Odziemkowski,
Korpus szeregowych tworzyło czterech wachmistrzów, 22 star-

szych i 29 młodszych uriadników, jeden sztabs trębacz, 16 tręba-
czy, 36 prikaznych oraz 476 „kozaków”. Ponadto w pułku służyło
również siedmiu pisarzy, sześciu felczerów oraz dwóch ich uczniów
i trzech felczerów weterynaryjnych wraz z dwoma uczniami. Etat
obejmował też jednego opiekuna chorych i dwóch posługaczy lazare-
towych. Kolejną grupę szeregowych tworzyli szeregowi wyspecjalizo-
wani oraz rzemieślnicy, a mianowicie jeden rusznikarz, dwóch pod-
majstrzych rusznikarzy, pięciu kowali, jeden siodlarz, jeden krojczy
i 12 rzemieślników, a także czterech żołnierzy taborowych. W sumie
na stopie pokojowej Zbiorczy Pułk Kozaków Lejb Gwardii (Лейб-
Гвардии Сводно-Казачий Полк) liczył 668 oficerów, uriadników
oraz „kozaków” i innych szeregowych.
Jego etat wojenny obejmował taką samą liczbę oficerów jak etat
pokojowy. Nie przewidywał on jednak kapelmistrza. Nie było już
też opiekunów chorych i posługaczy lazaretowych oraz trzech pisa-
rzy, jednego podmajstrzego rusznikarza i czterech kowali. Dochodzi-
ło jednak 12 prikaznych, jeden felczer i dwóch felczerów weteryna-
ryjnych449, a liczba „kozaków” winna wynosić 464 ludzi. Znacznie,
bo do 23 „kozaków”, rosła także liczba żołnierzy taborowych. W wy-
niku tych zmian w sumie pułk na stopie wojennej winien liczyć 674
oficerów, uriadników, „kozaków” oraz innych szeregowych450.
Jednocześnie u progu I wojny światowej wojska kozackie w swoim
składzie posiadały również siedem dywizjonów451 oraz cztery samo-
dzielne baterie artylerii konnej, a także, wspomnianą już wcześniej,
B. Spychała, Duszpasterstwo wojskowe w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1987;

J. Odziemkowski, S. Frątczak, Polskie duszpasterstwo wojskowe, Warszawa 1996;
W. K. Cygan, W. J. Wysocki, „Dla Ciebie Polsko, krew i czyny moje!...” Duszpasterstwo
wojskowe Legionów Polskich, Warszawa 1997; J. Odziemkowski, Służba duszpasterska
Wojska Polskiego 1914–1945, Warszawa 1998; Z. Waszkiewicz, Duszpasterstwo w si-
łach zbrojnych Drugiej Rzeczypospolitej (1918–1939), Toruń 2000; Historia duszpa-
sterstwa wojskowego na ziemiach polskich, pod red. J. Ziółka, Lublin 2004.
449
Jednak zarówno felczerzy medyczni, jak i felczerzy weterynaryjni nie mieli
już swoich uczniów.
450
Szerzej zob. choćby: О. В. Агафонов, op. cit., s. 425–444; А. И. Дерябин,
ской императорской гвардии..., s. 8–9, 46; Ж. Горохов, Русская императорская
гвардия..., s. 59–86.
451
Były to trzy dywizjony dońskie i dwa kaukaskie oraz po jednym dywizjonie
orenburskim i zabajkalskim – szerzej zob.: A. Smoliński, Artyleria konna imperium
Romanowych w przededniu I wojny światowej...
6 Dońską Kozacką Baterię Lejb Gwardii Jego Wysokości. W sumie

więc było to 20 kozackich baterii konnych452. W wyniku tego w ko-
zackiej artylerii konnej znajdowało się wtenczas 120 sztuk 76,2 mm
armat wz. 1902. Natomiast w razie wojny zamierzano rozbudować
ją o kolejne 19 baterii, a mianowicie 14 dońskich, trzy orenburskie
i dwie zabajkalskie, a także sformować jeden zapasowy pluton i jed-
ną zapasową kozacką baterię artylerii konnej453.
W wyniku takiej organizacji w okresie pokoju w połowie 1914 r.,
poza formacjami artylerii konnej, we wszystkich wojskach kozac-
kich istniało 51 kozackich konnych454 pułków czynnych, liczących
w sumie 292 sotnie, trzy pułki Lejb Gwardii oraz trzy samodziel-
ne dywizjony i 10 samodzielnych sotni. W sumie stanowiło to 321
sotni konnych455. Należy też dodać, że na prawach formacji niere-
gularnych w armii rosyjskiej znajdowały się również oddziały tu-
bylcze (туземные456), a mianowicie liczący sześć sotni Dagestański
Pułk Konny (Дагестанский Конный Полк)457 oraz Konne Dywizjo-
ny Osetyński i Turkmeński (po dwie sotnie). Taka organizacja tej
broni powodowała zatem, iż już w okresie pokoju Cesarstwo Ro-
syjskie dysponowało 725 szwadronami i sotniami kawalerii regular-
452
Wraz z jedną kozacką baterią konną, jaka znajdowała się w jednym z dywi-
zjonów liniowych.
453
Szerzej zob.: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych w przeded-
niu I wojny światowej...
454
Kubańskie Wojsko Kozackie, jako jedyne, formowało także brygady płastuń-
skie, czyli piesze. Natomiast wojska dońskie oraz orenburskie i kubańskie wystawia-
ły również piesze komendy miejskie, czyli tak zwane oddziały lokalne (местные ко-
манды).
455
Trzeba też pamiętać o sześciu batalionach płastunów, które w sumie obej-
mowały 24 sotnie. Powodowało to, iż na stopie pokojowej siła konnych wojsk ko-
zackich stanowiła nieco więcej niż ¾ stanu liczebnego rosyjskiej kawalerii gwardii
oraz liniowej.
456
Określenie to nie ma odpowiednika w polskim słownictwie wojskowym.
Znaczy ono natomiast tyle samo co „krajowe”.
457
Szerzej na temat tej pierwotnie nieregularnej, a od 1894 r. regularnej i bar-
dzo ciekawej formacji rosyjskiej kawalerii zob. choćby: М. Васильев, Дагестан-
ский Конный Полк 1851–1914. Часть 1, „Цейхгауз. Униформа, награды, ору-
жие, знамена, геральдика”. Российский Военно-Исторический Журнал, Москва
2000, № 1 (10), s. 24–26. Oddział ten pełnił służbę w Dagestanie oraz w Czeczenii,
a do wybuchu I wojny światowej wchodził w skład II Brygady 3 Kaukaskiej Dywizji
Kawalerii.
nej458. Kozackie pułki regularne, jak to już wcześniej wspominano,

wchodziły wtenczas do drugich brygad dywizji kawalerii lub też, na
stopie pokojowej, tworzyły sześć kozackich dywizji459 i cztery bryga-
dy460 tej broni oraz cztery samodzielne pułki i dwa dywizjony.
W konsekwencji w przededniu wybuchu I wojny światowej, czy-
li latem 1914 r., na stopie pokojowej armia carska posiadała 24 dy-
wizje kawalerii, w tym dwie gwardyjskie, 16 liniowych i sześć kozac-
kich, a także osiem samodzielnych brygad tej broni, a mianowicie
jedną gwardyjską i trzy liniowe oraz jedną konną i trzy kozackie.
Większość z dywizji liniowych i kozackich była złożona z 24 szwa-
dronów i sotni461. Jedynie cztery wielkie jednostki tego typu miały
nieco odmienną organizację. Mianowicie 1 Dywizja Kawalerii Gwar-
dii liczyła 28 szwadronów i sotni462, 12 Dywizja Kawalerii tylko 22
szwadrony i sotnie463, a 3 Kaukaska Dywizja Kozacka ponoć jedy-
nie 18 sotni464. Natomiast w skład Turkiestańskiej Dywizji Kozackiej
wchodziło 20 sotni465. Oprócz tego pokojowe O. de B. każdej z dywi-
458
Nieco inne dane podaje Władimir Iwanowicz Karpiejew (В. И. Карпеев,
op. cit., s. 23), według którego latem 1914 r. armia rosyjska posiadała 118 pułków
kawalerii (13 gwardyjskich, 20 dragońskich, 17 ułańskich, 18 huzarskich, 48 kozac-
kich i dwa tubylcze), które wchodziły w skład 24 dywizji i 8 samodzielnych brygad
tej broni, oraz siedem pułków (jeden dragoński, dwa tubylcze i cztery kozackie),
które pozostawały poza dywizjami i brygadami kawalerii. W sumie więc, według
tego autora, było to 125 pułków liczących razem 688 szwadronów i sotni.
459
Były to: 1 Dońska Dywizja Kozacka (1 Донская Казачья Дивизия), 2 Zbiorcza
Dywizja Kozacka (2 Сводная Казачья Дивизия), 1, 2 i 3 Kaukaskie Dywizje Kozackie
(кавказские казачье дивизие) oraz Turkiestańska Dywizja Kozacka (Туркестанская
Казачья Дивизия).
460
Były to: Syberyjska Brygada Kozacka (Сибирская Казачья Бригада), Za-
kaspijska Brygada Kozacka (Закаспийская Казачья Бригада), Zabajkalska Brygada
Kozacka (Забайкальская Казачья Бригада) oraz mieszana (jeden pułk liniowy
i jeden pułk kozacki) Ussuryjska Brygada Konna (Уссурийская Конна Бригада).
461
Były one bowiem złożone z czterech pułków, z których każdy liczył po sześć
szwadronów lub sotni.
462
W jej skład wchodziło siedem pułków po cztery szwadrony lub sotnie każdy.
463
Był to skutek faktu, że dwie sotnie 3 Pułku Ufimsko-Samarskiego Orenbur-
skiego Wojska Kozackiego (3 Уфимско-Самарский Полк) zostały z niego wydzielone
jako Orenburski Dywizjon Kozacki (Оренбургский Казачий Дивизион).
464
Działo się tak, gdyż należący do tej dywizji Dagestański Pułk Konny liczył po-
noć nie sześć, a cztery sotnie, a poza trzema pułkami kawalerii w składzie tej wielkiej
jednostki jazdy był także złożony z dwóch sotni Osetyński Dywizjon Konny (Осе-
тинский Конный Дивизион) – tak podaje: В. И. Карпеев, op. cit., s. 23.
465
Liczyła ona bowiem pięć pułków po cztery sotnie każdy.
zji kawalerii ówczesnej amii rosyjskiej tworzyły również opisane już

wcześniej formacje wsparcia oraz służb466.
Ponadto w armii rosyjskiej istniały też zapasowe pułki kawa-
lerii467, których zadaniem, w razie wybuchu wojny, było przygoto-
wywanie uzupełnień ludzkich kompletowanych z poborowych oraz
z powołanych do służby czynnej ratników opołczenia, z których pod-
czas I wojny światowej organizowano formacje marszowe wysyłane
na front do składu oddziałów i wielkich formacji jazdy walczących
w armii czynnej (действующая армия)468.
Zgodnie z planami opracowanymi w Rosji przed wybuchem
I wojny światowej w razie mobilizacji zamierzano powołać do służ-
by formacje kozackie II i III fali, w tym również jazdę dywizyjną two-
rzoną z pułków i samodzielnych sotni kozackich II fali. Etat wojenny
przewidywał bowiem w każdym korpusie armijnym jeden złożony
z czterech lub sześciu sotni pułk kozacki, a w każdej samodzielnej dy-
wizji strzelców II fali jedną lub dwie, tworzące dywizjon, sotnie ko-
zackie. Wraz z gwardią dawało to 943 konne sotnie469 i 39 konnych
baterii470. Ponadto należało także zorganizować liczne formacje za-
pasowe, a mianowicie 44 konne sotnie zapasowe471, 10 oddziałów
(запасная команда) zapasowych oraz zapasową baterię i zapasowy
pluton artylerii konnej.
Nowo utworzone w trakcie rosyjskiej mobilizacji pułki formowały
natomiast kozackie dywizje drugiego rzutu, a mianowicie 3, 4 i 5 Doń-
466
Zob. choćby: В. И. Карпеев, op. cit., s. 23.
467
W czasie pokoju, poza kawalerią liniową i wspomnianym już wcześniej Za-
pasowym Pułkiem Kawalerii Gwardii, formacje tego typu posiadała jeszcze jedynie
artyleria konna. Według rosyjskich historyków związane to było z tym, że określony
przepisami wojskowymi czas służby konia wierzchowego i artyleryjskiego w jeździe
i artylerii konnej armii rosyjskiej wynosił 10 lat, co powodowało, że co roku nale-
żało wymienić 10% etatowego stanu koni. W związku z tym każdy pułk jazdy ar-
mii rosyjskiej posiadał szwadron zapasowy (запасной эскадрон), którego głównym
zadaniem było przygotowanie – ujeżdżanie – młodych koni. Szwadrony te były
wydzielone ze składu macierzystych pułków i wcielane, po dziewięć, do zapasowych
pułków kawalerii (запасной кавалерийский полк). W artylerii konnej zadania te
wykonywał Zapasowy Dywizjon Artylerii Konnej (Запасной Конно-Артиллерийс-
кий Дивизион) – zob. choćby: О. Д. Марков, op. cit., s. 39.
468
Ibidem, s. 39. Ponadto zob. także: Н. Н. Головин, op. cit.
469
Ponadto zamierzano sformować także 72 sotnie płastunów.
470
Wraz z baterią gwardii.
471
Ponadto 11 zapasowych sotni płastunów.
skie, 1 i 2 Kubańskie472 oraz dywizje Terską, Uralską i Orenburską. Jed-

nocześnie, jak to wspomniano powyżej, poszczególne pułki i sotnie
w 1914 r. przydzielano do czynnych dywizji piechoty (strzeleckich),
gdzie pełniły one służbę kawalerii dywizyjnej. Formacje kozackie jako
oddziały konwojowe i ochronne podporządkowywano także dowódz-
twom korpusów i armii473.
Dysponując na stopie pokojowej tak licznymi oddziałami ka-
walerii kozackiej oraz mając duże możliwości mobilizacyjne, co po-
twierdzają wspomniane powyżej plany, Rosja zamierzała wystawić
podczas wojny (bez gwardii) 150 pułków (876 sotni), pięć samo-
dzielnych dywizjonów (11 sotni) i 40 samodzielnych sotni kozac-
kich liczących w sumie 927 sotni474. Wraz z kawalerią gwardii oraz
liniową formacje te tworzyły ogromną masę konnicy składającą się
z 1339 szwadronów i sotni475. Tak licznej jazdy nie mogło zmobili-
zować żadne inne państwo biorące udział w I wojnie światowej476.
Jej działania miało wspierać 71 gwardyjskich, liniowych oraz kozac-
472
Wynika więc z tego, że 3 i 4 Kubańskie Dywizje Kozackie były formacjami III
rzutu mobilizacyjnego.
473
W praktyce po mobilizacji w 1914 r., zgodnie z wcześniejszymi planami mo-
bilizacyjnymi, każdy rosyjski korpus armijny otrzymał jeden kozacki pułk kawa-
lerii oraz samodzielną kozacką sotnię II lub III fali mobilizacyjnej. W wyniku tego
każdy z korpusów dysponował siedmioma sotniami jazdy, z których cztery wraz
z dowódcą pułku tworzyły „jazdę korpuśną” (собственная корпусная конница),
a każda z dywizji piechoty bądź strzelecka wchodząca w skład korpusu otrzymywała
po jednej sotni, które pełniły tam funkcję jazdy dywizyjnej (дивизионная конница),
oraz kolejne pół sotni jako ochronę sztabu dywizji (дивизионный конвой) – zob.
chociażby: О. Д. Марков, op. cit., s. 25; В. И. Карпеев, op. cit., s. 27.
474
Powodowało to, że po zakończeniu całej mobilizacji armii rosyjskiej oraz jej
wojsk kozackich kawaleria należąca do tych ostatnich miała stanowić siłę przeszło
dwukrotnie większą od jazdy gwardii oraz liniowej wojsk carskich.
475
Tak podaje znana autorowi rosyjskojęzyczna literatura przedmiotu. Tymcza-
sem wydaje się, że wraz z Dagestańskim Pułkiem Konnym oraz z formacjami tubyl-
czymi powinno być 1349 szwadronów i sotni. Ponadto należałoby tutaj doliczyć
także cztery sotnie carskiego konwoju – zob. choćby: A. Smoliński, Organizacja ka-
walerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej imperium rosyjskiego w przededniu wy-
buchu I wojny światowej...
476
Nie należy też zapominać o sformowanych w 1909 r. sześciu zaamur-
skich konnych pułkach Straży Granicznej (1, 2, 3, 4, 5 i 6 Заамурские Погра-
ничные Конные Полки), a także o należących do składu Zaamurskiego Okręgu
Straży Granicznej czterech bateriach konno-górskich. W chwili ogłoszenia w Rosji
mobilizacji powszechnej konne pułki Straży Granicznej zostały włączone w skład
carskiej armii – szerzej zob. chociażby: О. Д. Марков, op. cit., s. 42; В. И. Карпеев,
op. cit., s. 23, 25, 27.
kich baterii konnych liczących w sumie 426 sztuk 76,2 mm armat po-
lowych oraz siedem baterii konno-górskich posiadających 42 sztuki
76,2 mm armat górskich. Razem dawało to 468 dział477.
Warto także dodać, że w ramach planowanych reform armii ro-
syjskiej opracowanych jeszcze przed wybuchem wojny zamierzano
zwiększyć liczbę oddziałów kawalerii, a jej wielkie jednostki wyposa-
żyć w nowoczesne, techniczne środki walki. W związku z tym, pomi-
mo wątpliwości i zastrzeżeń wyrażanych przez niektórych decyden-
tów politycznych i wojskowych, miało powstać kolejnych 26 pułków
jazdy przeznaczonych na kawalerię dywizyjną dla dywizji i korpu-
sów strzelców. W czasie pokoju te nowe oddziały zamierzano wcielić
jako piąte lub szóste pułki do pokojowych dywizji jazdy478.
Ponadto aż 22 dywizje kawalerii strategicznej planowano prze-
nieść do obszaru pogranicznego. Jednocześnie przyspieszeniu mia-
ła ulec mobilizacja II fali pułków Kozaków dońskich, orenburskich
i uralskich, poprzez wydzielenie dla nich, już podczas pokoju, spe-
cjalnych zawiązków mobilizacyjnych. Był to tak zwany „wielki pro-
gram” rozbudowy armii rosyjskiej, który dotyczył wszystkich broni479
i służb. Przed wybuchem I wojny światowej nie zdążono go jednak
zrealizować480.
W czasie pokoju kawaleria była podporządkowana korpusom lub
dywizjom strzelców, przy czym 14 dywizji oraz dwie brygady jazdy
stacjonowały w trzech zachodnich rosyjskich okręgach wojskowych,
477
Zob. choćby: A. Smoliński, Artyleria konna imperium Romanowych w przeded-
niu I wojny światowej...
478
Program ten miał być zrealizowany do 1917 r. Natomiast wątpliwości do-
tyczące zakresu rozbudowy kawalerii armii rosyjskiej wynikały z obserwowanego
i przewidywanego wtenczas zmniejszania się znaczenia tej broni na nowoczesnym
polu walki. Drugim ich powodem był fakt posiadania przez Rosję dużej liczby wojsk
kozackich, które zdaniem przeciwników rozbudowy kawalerii na stopie pokojowej,
w razie potrzeby, mogły dostarczyć nowych i wystarczająco wartościowych forma-
cji tego typu.
479
Między innymi zamierzano sformować aż 558 nowych baterii artylerii.
480
Szerzej na ten temat zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn.
303.4.2985. Warunki wystąpienia Rosji do wojny światowej w 1914 r.; ibidem, Za-
sady mobilizacji rosyjskiej armii carskiej. Ponadto zob. również: Н. Н. Головин,
op. cit.; И. И. Ростунов, op. cit.; О. Д. Марков, op. cit.; Ю. Ю. Ненахов, op. cit.
a mianowicie w Warszawskim481, Wileńskim482 oraz w Kijowskim483.

W sumie rozmieszczono tam aż 49,8% wszystkich formacji „kawale-
rii strategicznej” imperium Romanowych484.
Fakt ten w sposób szczególny niepokoił dowództwo armii au-
stro-węgierskiej oraz Cesarsko-Królewski Sztab Generalny, które po-
ważnie obawiały się wtargnięcia w razie wojny w granice Austro-Wę-
gier poważnych sił kawalerii rosyjskiej. Powodowało to, że głównie
na obszarze Galicji na stałe rozmieszczono sporą część kawalerii ar-
mii austro-węgierskiej485 oraz podjęto pewne prace fortyfikacyjne
wzdłuż galicyjskich linii kolejowych w celu stworzenia możliwości
skutecznej walki z ewentualnymi zagonami rosyjskich wielkich jed-
nostek jazdy486. Warto tutaj dodać, że kawaleria rosyjska, podobnie
jak cała pozostała część armii carskiej rozmieszczona w Rosji euro-
pejskiej, była pilnie obserwowana również przez organy niemieckie-
go wywiadu wojskowego487.
481
W okręgu tym stacjonowało wtenczas siedem dywizji kawalerii liniowej oraz
kozackiej, jedna samodzielna brygada gwardii oraz jeden samodzielny dywizjon.
W sumie stanowiło to 182 szwadrony oraz sotnie i 25,2% całej kawalerii armii ro-
syjskiej.
482
Stacjonowały tam wtenczas dwie dywizje, jedna samodzielna brygada kawalerii.
Razem liczyły one 60 szwadronów i sotni oraz stanowiły 8,3% całej kawalerii carskiej.
483
Natomiast w tym okręgu stacjonowało wtenczas pięć dywizji kawalerii linio-
wej oraz kozackiej, co w sumie stanowiło 118 szwadronów oraz sotni i 16,3% całej
kawalerii armii rosyjskiej.
484
Kolejnym dużym skupiskiem kawalerii rosyjskiej, głównie zaś kozackiej, był
Kaukaz, a mianowicie Kaukaski Okręg Wojskowy, gdzie w czasie pokoju stacjono-
wały cztery kaukaskie dywizje kawalerii prawie w całości złożone z Kubańców i Ter-
ców – szerzej zob. chociażby: А. В. Шишов, op. cit., s. 75.
485
W 1914 r. było to sześć pułków ułanów rekrutowanych w Galicji oraz trzy ga-
licyjskie pułki ułanów Landwehry, a także sześć pułków dragonów śląskich, czeskich
i dolnoaustriackich oraz jeden węgierski pułk huzarów. Trzy z nich rozlokowano na
terenie Dowództwa Korpusu Nr 13 Kraków (właściwie powinno być Wojskowego
Okręgu Terytorialnego – Militärterritorialenbezirk), cztery na obszarze Dowództwa
Korpusu Nr 10 Przemyśl, a siedem kolejnych na terytorium Dowództwa Korpusu
Nr 5 Lwów, z czego jeden pułk stał już na Bukowinie. Wynika więc z tego, że stacjo-
nowały one głównie na terenie Galicji Wschodniej. Warto też pamiętać, iż było to
największe skupisko kawalerii w całej monarchii.
486
Szerzej zob. choćby: M. Ronge, Dwanaście lat służby wywiadowczej, Warsza-
wa 1992, s. 72 i passim; M. Baczkowski, Pod czarno-żółtymi sztandarami. Galicja
i jej mieszkańcy wobec austriacko-węgierskich struktur militarnych 1868–1914, Kra-
ków 2003, s. 28–30, 111, 114, 124, 260–261, 274–275, 440–441.
487
Szerzej na ten temat zob. choćby: Kurze Zusammenstellung über die Russische
Armee in Europa (ohne Kaukasus), Berlin 1913.
Po mobilizacji w 1914 r. w skład rosyjskich wielkich jednostek tej

broni nie wchodziły żadne nowe formacje. Uzupełniano jedynie sta-
ny pokojowe oddziałów już istniejących. Ponadto kawaleria gwardii
oraz liniowa, w przeciwieństwie do piechoty, poza wspomnianym już
wcześniej Pułkiem Oficerskiej Szkoły Kawalerii (Полк Офицерской
Кавалерийской Школы), nie wystawiała formacji II fali.
Przed 1914 r. kawalerię rosyjską szkolono przeważnie do manew-
rowania w dużych masach oraz do walki w szyku konnym i z reguły
zupełnie nie przygotowywano jej do starć w szyku mieszanym, pole-
gającym na kombinacji walki konnej i pieszej, oraz do służby w cha-
rakterze „kawalerii strategicznej”. Zaniedbywano również ćwiczenia
w wykonywaniu zadań związanych z aktywną osłoną własnej mobi-
lizacji oraz w utrudnianiu mobilizacji wojsk potencjalnego przeciw-
nika. Działo się tak mimo tego, iż właśnie taki sposób jej wykorzysta-
nia przewidywał wydany w 1912 r. nowy regulamin kawalerii. Fakty
te tak po latach wspominał jeden z oficerów dawnej armii carskiej:
Materiał ludzki i koński Rosjanie mieli wyborny. Ale ileż to razy na ma-
newrach obserwowałem, że kawaleria nie brała udziału w akcji, bo...
„konie mogły się zmęczyć i spaść z ciała!” W czasie wojny kontynuowa-
no to, do czego przyzwyczajono się podczas pokoju. Wprawdzie bardzo
wiele zrobił dla jazdy W. ks. Mikołaj, który przede wszystkim wyrzucił
utytułowanych pierników, ale i on, mimo swej wszechpotęgi, wodzów
stworzyć nie mógł488.
Wyjątkiem od tych niekorzystnych tendencji były jedynie nie-

które dywizje kawalerii, które przed 1914 r. stacjonowały na terenie
Warszawskiego Okręgu Wojskowego, jak choćby 14 Dywizja Kawale-
rii. Dywizja ta oraz następnie 1 Korpus Konny dowodzony przez ge-
nerała lejtnanta489 Aleksandra Wasiliewicza Nowikowa latem i jesie-
nią 1914 r. bardzo skutecznie i efektywnie walczyły na terenie byłego
Królestwa Polskiego z oddziałami armii niemieckiej oraz austro-wę-
gierskiej. Skuteczność tej wielkiej formacji kawalerii carskiej, obok
innych czynników, wynikała również z faktu racjonalnego i nowo-
488
J. Dowbór-Muśnicki, op. cit., s. 102.
489
Генерал-лейтенант – stopień generalski istniejący w armii rosyjskiej i wyż-
szy od generała majora – szerzej zob. choćby: В. Г. Краснов, В. О. Дайнес, op. cit.,
s. 154, oraz Л. Е. Шепелев, op. cit.; Г. А. Мурашев, op. cit.; A. Smoliński, Nazwy
i oznaki stopni oraz tytułów wojskowych w Wojsku Polskim w latach 1918–1939...
czesnego wykorzystywania ognia oraz stosowania walki konnej

w szykach rozproszonych, a także z umiejętnego kombinowania wal-
ki konnej z pieszą w trakcie bardzo dynamicznie prowadzonych ope-
racji zarówno o charakterze defensywnym, jak i zaczepnym490.
Oficjalnie, jak to już wcześniej wspomniano, pod względem wy-
szkolenia i użycia nie istniała żadna różnica pomiędzy rosyjską kawa-
lerią gwardii oraz liniową a kozacką. Jednak ze względu na fakt po-
siadania przez pułki kozackie bardzo wytrzymałych na długotrwałe
marsze i mało wymagających pod względem paszowym koni, Koza-
cy świetnie nadawali się do działań rozpoznawczych. Jednakże z po-
wodu słabego wyjeżdżenia wierzchowców okazali się mało skuteczni
w walce w szyku konnym w ramach wielkich jednostek kawalerii.
4. WYSIŁEK MOBILIZACYJNY ARMII ROSYJSKIEJ PODCZAS I WOJNY

ŚWIATOWEJ W ZAKRESIE FORMOWANIA ODDZIAŁÓW I WIELKICH
JEDNOSTEK KAWALERII ORAZ FORMACJI ARTYLERII KONNEJ
W rzeczywistości w latach 1914–1917 Cesarstwo Rosyjskie zmobi-

lizowało w sumie 161 konnych pułków kozackich491, 35 samodziel-
nych sotni konnych, 142 sotnie opołczenia, 78 półsotni konwojowych
oraz 23 kozackie dywizjony artylerii konnej i górskiej, a także trzy dy-
wizjony płastuńskie – górskie, liczące w sumie 70 baterii artylerii492.
490
Szerzej zob. chociażby: CAW, Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych – Biuro In-
spekcji, sygn. 302.4.284. Kawaleria w osłonie – opracowanie autorstwa dowódcy
4 Brygady Kawalerii płk. Wołkowickiego z 28 II 1925 r.; ibidem, Zadania kawalerii
w osłonie – opracowanie dowódcy 1 Pułku Ułanów Krechowieckich płk. Zygmun-
ta Podhorskiego – dokument niedatowany najprawdopodobniej jednak z 1925 r.
Ponadto zob. również: Б. М. Шапошников, op. cit., oraz J. Bator, Wojna galicyjska.
Działania armii austro-węgierskiej na froncie północnym (galicyjskim) w latach 1914–
–1915, Kraków 2005 (drugie wydanie poprawione i uzupełnione – Kraków 2008).
491
Należy jednak zaznaczyć, że 43 pułki kozackie pełniły funkcję kawalerii dy-
wizyjnej.
492
Inne dane podaje A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit., s. 75), według
którego Rosja, zapewne wraz z gwardią, zmobilizowała wówczas 165 kozackich
pułków konnych, sześć dywizjonów konnych, 149 samodzielnych i specjalnych sotni
konnych o równowartości kolejnych 25 pułków, 78 półsotni konwojowych (конвой-
ная палусотния), 30 batalionów płastunów, dwa dywizjony piesze oraz 77 baterii
artylerii konnej, stanowiących równowartość 13 liniowych brygad artylerii. Ponadto
w celu przygotowania uzupełnień ludzkich i końskich oraz materialnych dla formacji
walczących na froncie utworzono też 16 zapasowych kozackich pułków konnych,
Ponadto, obok oddziałów płastunów493, wystawiono wówczas rów-

nież liczne kozackie formacje zapasowe. Wszystkie razem liczyły one
około 290 000 ludzi494.
Tab. 2. Podległość wielkich jednostek kawalerii gwardii oraz liniowej Zachodniego Kie-
runku Operacyjnego na dzień 1 sierpnia 1914 r. oraz zmiany w ich podległości, ja-
kie zaszły w pierwszych dniach trwania działań wojennych
WIELKA JEDNOSTKA KAWALERII

ARMIA ORAZ DATA I MIEJSCE JEJ SFORMOWANIA
GWARDII LUB LINIOWEJ WCHODZĄCA W SKŁAD ARMII
Front Północno-Zachodni
1 i 2 Dywizje Kawalerii Gwardii
(1, 2 Гвардейские Кавалерийские Дивизии),
1 Armia – sformowana 17 VII 1914 r. 1 Samodzielna Brygada Kawalerii1
w Wileńskim Okręgu Wojskowym (1 Отдельная Кавалерийская Бригада),
1, 2 i 3 Dywizje Kawalerii
(1, 2, 3 Кавалерийские Дивизии)
2 Armia – sformowana 20 VII 1914 r. 4, 6 i 15 Dywizje Kawalerii
w Warszawskim Okręgu Wojskowym (4, 6, 15 Кавалерийские Дивизия)
Front Południowo-Zachodni
4 Armia – sformowana 2 VIII 1914 r. 5, 13 i 14 Dywizje Kawalerii
w Kazańskim Okręgu Wojskowym (5, 13, 14 Кавалерийские Дивизия)2
trzy dywizjony konne, siedem samodzielnych sotni konnych i jedną półsotnię, trzy
bataliony płastunów, pięć sotni pieszych oraz jeden dywizjon artylerii konnej i dwie
baterie artylerii konnej.
493
Były to: pięć brygad, cztery pułki, dwa samodzielne bataliony i trzy samo-
dzielne sotnie.
494
Według autorów jednej z cytowanych wcześniej encyklopedii (Гражданская
война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия..., s. 247) w latach 1914–
–1917 cała rosyjska Kozaczyzna zmobilizowała około 300 000 „szabel i bagnetów”.
Natomiast według emigracyjnego historyka rosyjskiego W. Sinieokowa (В. Синеоков,
op. cit., s. 60) podczas I wojny światowej imperium carskie zmobilizowało w sumie
aż 450 000 Kozaków należących do wszystkich fal mobilizacyjnych i walczących
na wszystkich frontach rozciągających się od Morza Bałtyckiego do Mezopotamii
oraz pełniących służbę wewnętrzną na obszarze cesarstwa. Nie podał on jednak
żadnych źródeł swoich wyliczeń, co powoduje, że należy je uznać za dość mocno
zawyżone. Natomiast A. W. Szyszow (А. В. Шишов, op. cit., s. 74) podaje, iż wysiłek
mobilizacyjny rosyjskiej Kozaczyzny podczas I wojny światowej osiągnął poziom
„prawie 300 000 ludzi, którzy stanowili podstawę rosyjskiej konnicy”.
Tab. 2. Podległość wielkich jednostek kawalerii gwardii (ciąg dalszy)

GWARDII LUB LINIOWEJ WCHODZĄCA W SKŁAD ARMII
7 Dywizja Kawalerii
5 Armia – sformowana 16 VII 1914 r. (7 Кавалерийская Дивизия),
w Moskiewskim Okręgu Wojskowym 2 i 3 Samodzielne Brygady Kawalerii
(2, 3 Отдельные Кавалерийские Бригады)3
3 Armia – sformowana 18 VII 1914 r. 9, 10 i 11 Dywizje Kawalerii
w Kijowskim Okręgu Wojskowym (9, 10, 11 Кавалерийские Дивизии)4
8 Armia – sformowana 16 VII 1914 r. 12 Dywizja Kawalerii
w Kijowskim Okręgu Wojskowym (12 Кавалерийская Дивизия)
9 Armia – sformowana 9 VIII 1914 r. 13 i 14 Dywizje Kawalerii
na Froncie Południowo-Zachodnim (13, 14 Кавалерийские Дивизии)5
1
Według części literatury miała to być jakoby Samodzielna Brygada Kawalerii Gwardii (Отдельная
Гвардейская Кавалерийская Бригада).
2
Według części literatury w składzie tej armii znalazła się także Samodzielna Brygada Kawalerii
Gwardii.
3
Brygady te tworzyły Zbiorczą Dywizję Kawalerii (Сводная Кавалерийская Дивизия).
4
Ponadto w drodze na front z przeznaczeniem do tej armii znajdowała się również 8 Dywizja Kawa-
lerii (8 Кавалерийская Дивизия).
5
Poza tym na flankach ówczesnego Zachodniego Kierunku Operacyjnego sformowano jeszcze
dwie kolejne armie, a mianowicie 6 Armię w Sankt-Petersburskim Okręgu Wojskowym i 7 Ar-
mię w Odeskim Okręgu Wojskowym. W skład tej pierwszej weszła Orenburska Dywizja Kozacka
(Оренбургская Казачья Дивизия), a do następnej 8 Dywizja Kawalerii (8 Кавалерийская Дивизия).
Natomiast kolejna wielka jednostka tej broni, czyli Kaukaska Dywizja Kawalerii (Кавказская
Кавалерийская Дивизия), włączona została do Rezerwy Naczelnego Dowództwa (Резерв Главного
Командования).
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu rosyjskojęzycznej literatury przedmiotu,

głównie zaś: О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 110–116;
В. И. Карпеев, Соединения конницы русской армии 1810–1917, Москва 2007, s. 27–28.
W połowie 1917 r. 52 pułki, a mianowicie trzy konne tubylcze,

dziewięć konnych pułków pogranicznych i 40 kozackich, z ogólnej
liczby istniejących wówczas 264 pułków konnicy armii rosyjskiej
pełniły funkcję kawalerii korpuśnej i dywizyjnej. Natomiast 212 po-
zostałych pułków, czyli 13 gwardyjskich, 21 dragońskich, 17 ułań-
skich, 18 huzarskich oraz Pułk Oficerskiej Szkoły Kawalerii, a także
122 pułki kozackie oraz 11 tubylczych (конно-инородческие) i 19 po-
granicznych pułków konnych, wraz z odpowiednimi formacjami ar-
tylerii konnej, tworzyło korpusy, dywizje i samodzielne brygady „ka-

walerii strategicznej”495.
Tab. 3. Podległość wielkich jednostek kawalerii kozackiej Zachodniego Kierunku Ope-

racyjnego na dzień 1 sierpnia 1914 r.

KOZACKIEJ WCHODZĄCA W SKŁAD ARMII
Front Południowo-Zachodni
3 Armia – sformowana 18 VII 1914 r. 3 Kaukaska Dywizja Kozacka
w Kijowskim Okręgu Wojskowym (3 Кавкаская Казачья Дивизия)
3 Dońska Dywizja Kozacka
4 Armia – sformowana 2 VIII 1914 r. (3 Донская Казачья Дивизия),
w Kazańskim Okręgu Wojskowym Uralska Dywizja Kozacka
(Уральская Казачья Дивизия)
5 Armia – sformowana 16 VII 1914 r. 1, 4 i 5 Dońskie Dywizje Kozackie
w Moskiewskim Okręgu Wojskowym (1, 4, 5 Донские Казачьи Дивизии)
1 i 2 Kubańskie Dywizje Kozackie
(1, 2 Кубанские Казачьи Дивизия),
8 Armia – sformowana 16 VII 1914 r. 2 Zbiorcza Dywizja Kozacka
w Kijowskim Okręgu Wojskowym (2 Сводная Казачья Дивизия),
Terska Dywizja Kozacka
(Терская Казачья Дивизия)1
Armie samodzielne
6 Armia – sformowana 16 VII 1914 r. Orenburska Dywizja Kozacka
w Piotrogrodzkim Okręgu Wojskowym (Оренбургска Казачья Дивизии)
1
Według niektórych autorów miała to być 1 Terska Dywizja Kozacka.

głównie zaś: О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 110–116;
А. В. Шишов, Казачьи войска России, Москва 2007, s. 75 i passim; В. И. Карпеев, Соединения
конницы русской армии 1810–1917, Москва 2007, s. 27–28.
Po całkowitym zakończeniu mobilizacji armii rosyjskiej w 1914 r.

armia czynna, nie licząc jazdy dywizyjnej, dysponowała 25 dywizja-
mi kawalerii, w tym ośmiu kozackimi, oraz 11 samodzielnymi bry-
495
Szerzej zob. chociażby: В. И. Карпеев, op. cit., s. 38 i passim.
gadami tej broni496. Ta masa kawalerii została rozrzucona po całym

froncie rosyjsko-niemieckim i rosyjsko-austriackim ciągnącym się od
Morza Bałtyckiego do Dniestru oraz na kaukaskim teatrze działań
wojennych, gdzie Rosja walczyła z Turcją.
Podczas I wojny światowej wielkie jednostki jazdy armii carskiej
zostały użyte w działaniach frontowych jako „jazda strategiczna”.
W chwili jej wybuchu w większości zostały one włączone w skład po-
szczególnych armii lub też przydzielone korpusom strzeleckim. Ów-
czesną podległość wielkich jednostek kawalerii gwardii oraz linio-
wej i kozackiej działających na Zachodnim Kierunku Operacyjnym
(Западное Направление) przedstawiają tabele 2 (zob. s. 304–305)
i 3 (zob. s. 306).
W chwili rozpoczęcia działań wojennych i przejścia armii rosyj-
skiej do ofensywy w kierunku Prus Wschodnich w sierpniu 1914 r.
w składzie wojsk Frontu Północno-Zachodniego nie było żadnej wiel-
kiej jednostki jazdy kozackiej.
Pomimo następującego podczas I wojny światowej systematycz-
nego obniżania roli kawalerii na coraz bardziej utechnicznionym,
europejskim497 polu walki w czasie jej trwania doszło jednak do
gwałtownego powiększenia stanu liczebnego i organizacyjnego ka-
walerii rosyjskiej poprzez łączenie dotychczas samodzielnych brygad
w nowe dywizje oraz wskutek mobilizacji II i III fali oddziałów kozac-
kich. Spowodowało to, że pod koniec wojny liczyła ona co najmniej
22 etatowe dywizje gwardii oraz liniowe498, a także 25 takich samych
dywizji kozackich oraz dodatkowo ochotniczą Kaukaską Tubylczą
496
W ich skład, jak podają historycy rosyjscy, weszło 67 pułków gwardii i linio-
wych oraz 57 kozackich pułków konnych.
497
Warto bowiem pamiętać, że podczas I wojny światowej sporo kawalerii bry-
tyjskiej i na dodatek z dobrym skutkiem wykorzystano podczas walk w Afryce. Był
to dowód, iż w pewnych szczególnych warunkach broń ta nadal może oddać wal-
czącym armiom bardzo istotne usługi, nawet o chrakterze operacyjnym – szerzej
zob. choćby: J. Ellis, Cavalry. The history of mounted werfare, North Vancouver 1978;
Z. S. Zalewski, Walki o Gazę w 1917 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 2004,
R. 5 (56), nr 1 (201).
498
Wówczas bowiem istniały już trzy dywizje kawalerii gwardii.
Dywizję Konną (Кавказская Туземная Конная Дивизия)499 i sześć

samodzielnych brygad kozackich (zob. tab. 4)500.
Tab. 4. Liczba dywizji i samodzielnych brygad kawalerii gwardii i liniowej oraz jazdy
kozackiej armii rosyjskiej oraz jej zmiany w trakcie I wojny światowej
DYWIZJE1 SAMODZIELNE BRYGADY2

ROK I MIESIĄC KAWALERIA GWARDII KAWALERIA GWARDII
KOZACKIE KOZACKIE
ORAZ LINIOWA ORAZ LINIOWA
Czerwiec 1914 r. 18 6 6 3
Wrzesień 1914 r. 19 12 4 4
Grudzień 1914 r. 19 16 4 4
Czerwiec 1915 r. 20 19 4 6
499
Była to tak zwana Dzika Dywizja (Дикая Дивизия) sformowana z ochotni-
ków muzułmanów pochodzących spośród różnych narodowości Kaukazu, a miano-
wicie z Dagestańczyków, Kabardyńczyków, Tatarów, Czeczeńców, Czerkiesów oraz
Inguszów i innych. Była ona uważana za najlepszą i najwartościowszą wielką jed-
nostkę kawalerii ówczesnej armii rosyjskiej. Składała się natomiast z 2 Dagestań-
skiego Pułku Konnego (2 Дагестанский Конный Полк) oraz z pułków: Tatarskiego
(Татарский Конный Полк), Czeczeńskiego (Чеченский Конный Полк), Kabardyń-
skiego (Кабардинский Конный Полк), Czerkieskiego (Черкесский Конный Полк)
i Inguskiego (Ингушский Конный Полк) oraz ze znajdującego się jedynie w opera-
cyjnej podległości wobec jej dowództwa Tekińskiego Pułku Konnego (Текинский
Конный Полк). W sierpniu 1917 r. uzupełniono ją poprzez wcielenie do niej 1 Da-
gestańskiego Pułku Konnego oraz 1 i 2 Osetyńskich Pułków Konnych (1 i 2 Осе-
тинские Конные Полки). Poza tym przeformowano ją na liczący dziewięć pułków
kawalerii Tubylczy Korpus Konny (Туземный Конный Корпус) złożony z 1 i 2 Tu-
bylczych Dywizji Konnych (1 i 2 Туземные Конные Дивизии) – zob. chociażby:
В. И. Карпеев, op. cit., s. 27 i passim. Jako ciekawostkę warto przytoczyć tutaj fakt,
że w jej szeregach, obok innych i stosunkowo licznych Polaków, służył także ówczes-
ny podesauł Pułku Kozaków Lejb Gwardii, a późniejszy adiutant Józefa Piłsudskie-
go i bohater wojny polsko-bolszewickiej oraz kawaler Krzyża Srebrnego Orderu Wo-
jennego Virtuti Militari, a mianowicie rotmistrz Stanisław książę Radziwiłł – szerzej
zob. choćby: S. Badeni, Wczoraj i przedwczoraj. Wspomnienia i szkice, Londyn 1963;
G. Łukomski, B. Polak, A. Suchcitz, Kawalerowie Virtuti Militari 1792–1945. Wykazy
odznaczonych za czyny z lat 1863–1864, 1914–1945, Koszalin 1997; С. В. Волков,
Офицеры российской гвардии. Опыт мартиролога...
500
Nieco inne dane podaje natomiast Władimir Iwanowicz Karpiejew (В. И. Кар-
пеев, op. cit., s. 40), według którego w połowie 1917 r. armia rosyjska posiadała 48
dywizji kawalerii, a mianowicie 3 gwardyjskie, 19 liniowych, cztery konne i 22 ko-
zackie oraz siedem samodzielnych brygad kawalerii – dwie konne pograniczne i pięć
kozackich – szerzej zob. tab. 4.
Tab. 4. Liczba dywizji i samodzielnych brygad kawalerii (ciąg dalszy)
DYWIZJE1 SAMODZIELNE BRYGADY2

ROK I MIESIĄC KAWALERIA GWARDII KAWALERIA GWARDII
KOZACKIE KOZACKIE
ORAZ LINIOWA ORAZ LINIOWA
Grudzień 1915 r. 22 20 1 6
Czerwiec 1916 r. 23 22 3 5
Grudzień 1916 r. 25 23 2 5
Czerwiec 1917 r. 25 23 2 5
1
W liczbie dywizji i samodzielnych brygad znalazły się wszystkie wielkie jednostki tego typu za wy-
jątkiem Kaukaskiej Tubylczej Dywizji Konnej, którą wliczono do formacji kozackich.
2
Do liczby dziewięciu samodzielnych brygad kawalerii (czterech kawaleryjskich, dwóch konnych
i trzech kozackich), które istniały przed wybuchem I wojny światowej, w czasie jej trwania doformo-
wano kolejnych dziesięć jednostek tego typu, a mianowicie jedną kawaleryjską, cztery konne i pięć
kozackich. Z tych 19 brygad pięć kawaleryjskich, cztery konne i trzy kozackie rozwinięto w dywi-
zje kawalerii lub też wcielono do już istniejących. Osiem z nich (cztery kawaleryjskie, dwie konne
i dwie kozackie) były to brygady istniejące jeszcze przed wybuchem wojny, a cztery kolejne (jedna
kawaleryjska, dwie konne i jedna kozacka) były formacjami utworzonymi dopiero w trakcie działań
wojennych. Poza tym już po rewolucji lutowej 1917 r. w Dońskim i Orenburskim Wojskach Kozac-
kich sformowano kolejne cztery dywizje kozackie – 7, 8 i 9 Dońskie Dywizje Kozackie oraz 2 Oren-
burską Dywizję Kozacką (2 Оренбургская Казачья Дивизия).

głównie zaś: О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 110 i passim;
А. В. Шишов, Казачьи войска России, Москва 2007, s. 75 i passim; В. И. Карпеев, Соединения
конницы русской армии 1810–1917, Москва 2007, s. 27–31, 40.
Poza tym, jak to już wspominano, „kawalerię strategiczną” połą-

czono w dziewięć501 korpusów tej broni502, których skład w toku woj-
ny ulegał licznym zmianom. Ponadto w celu wzmocnienia ich siły
przebojowej korpusom tym, w różnych okresach trwania działań wo-
501
Część znanej autorowi literatury podaje, że do końca udziału w wojnie armia
rosyjska sformowała dziesięć korpusów kawalerii.
502
Obok istniejącego przez krótki czas Korpusu Kawalerii dowodzonego przez
Chana Nachiczewańskiego Rosjanie posiadali również Korpus Kawalerii Gwardii
oraz 1, 2, 3, 4, 5, 6 i 7 Korpusy Kawalerii, a także Kaukaski Korpus Kawalerii – sze-
rzej zob. choćby: П. Н. Краснов, На внутреннем фронте...; Ю. Ненахов, op. cit.;
Р. Н. Иванов, Генерал-Адъютант Его Величества. Сказание о Гуссейн-Хане На-
хичеванском, Москва 2006; В. И. Карпеев, op. cit.
jennych, podporządkowywano także dywizje strzelców (piechoty),

oddziały samochodów pancernych oraz formacje lotnicze503.
Warto też tutaj dodać, że już we wrześniu 1915 r. w walczącej na
Froncie Zachodnim rosyjskiej 2 Armii pod jednym dowództwem sku-
piono osiem i pół dywizji kawalerii, które należały wtenczas do skła-
du 1 Korpusu Konnego504, dwóch grup konnych505 oraz Konnej Grupy
Kozackiej506. Zgrupowanie to, które próbowano nawet przekształcić
w armię konną, istniało jednak tylko do listopada tego roku.
Po raz kolejny taką próbę podjęto w sierpniu 1917 r., kiedy to Tu-
bylczy Korpus Konny oraz 3 Korpus Konny połączono w ramach „spe-
cjalnej piotrogrodzkiej armii konnej” (специальная пётроградская
конная армия), którą podporządkowano bezpośrednio ówczesne-
mu Najwyższemu Głównodowodzącemu, czyli generałowi lejtnan-
towi Ławrowi Gieorgiejewiczowi Korniłowowi507. Zamierzano ją bo-
wiem użyć do walki o władzę, jaka toczyła się wtenczas w ogarniętej
rewolucyjnym chaosem Rosji. Jednak pomimo podjęcia późnym la-
tem i jesienią tego roku pewnych kroków w tym kierunku zamierzeń
tych nie zdążono już zrealizować508.
Trzeba też pamiętać, że zmobilizowano również 21 kozackich
konnych baterii II fali. Liczna, o czym już wspominano, była także
jazda dywizyjna sformowana z oddziałów kozackich wystawionych
w ramach II i III fali oraz z konnych pułków Straży Granicznej. Ogó-
łem więc w czasie I wojny światowej imperium Romanowych wysta-
wiło 60 dywizji kawalerii509.
503
Te same rozwiązania stosowano następnie podczas wojny domowej w Rosji,
zarówno przez „białych”, jak i przez „czerwonych”.
504
Były to 8 i 14 Dywizje Kawalerii.
505
W skład jednej z nich wchodziły wówczas 1 Dywizja Kawalerii Gwardii oraz
5 Dywizja Kawalerii i Ussuryjska Brygada Konna (Уссурийская Конная Бригада).
Natomiast kolejnej z tych formacji podlegały 6 i 13 Dywizje Kawalerii.
506
Obejmowała ona wtedy 3 Dońską Dywizję Kozacką oraz Zbiorczą Syberyj-
ską Brygadę Kozacką (Сводная Сибирская Казачья Бригада) i 54 Doński Pułk
Kozacki.
507
Na temat tej postaci oraz o jej ówczesnych celach i działaniach politycznych,
w tym także o podejmowanych przedsięwzięciach wojskowych, zob. choćby: Г. З. Иоф-
фе, «Белое дело». Генерал Корнилов, Москва 1989; Г. М. Корнилов, Дело Корнило-
ва, Москва 2002.
508
Szerzej zob. chociażby: П. Н. Краснов, На внутреннем фронте..., s. 94
i passim; В. И. Карпеев, op. cit., s. 40.
509
Według niektórych wyliczeń w trakcie wojny Rosja miała zmobilizować od
19 do 23 nowych dywizji kawalerii i pięć samodzielnych brygad kawalerii.
Ostatecznie według być może nieco zawyżonych, a przez to nie do

końca precyzyjnych obliczeń na dzień 1 października 1917 r. armia ro-
syjska, obok formacji innych broni i służb510 oraz jazdy dywizyjnej,
obejmowała wspomniane już wcześniej dziewięć korpusów kawalerii,
w składzie których lub też jako samodzielne znajdowały się 52 dywi-
zje tej broni, w tym 25 kozackich, oraz trzy samodzielne brygady ka-
walerii511. Warto jednak pamiętać, iż część z tych wielkich formacji
konnych była już wtedy spieszona i walczyła w okopach. W sumie
kawaleria rosyjska obejmowała wtenczas 100 pułków gwardii, linio-
wych i ochotniczych oraz zapasowych, a także 161 pułków kozackich
– wraz z pułkami gwardii512.
Od grudnia 1916 r. zmienił się jednak etat pułków liniowych,
które od tego momentu liczyły już tylko cztery szwadrony. Natomiast
ze spieszonych 5 i 6 Szwadronów sformowano czteroszwadronowe
kawaleryjskie pułki strzelców (стрелковые кавалерийские полки),
które po jednym przydzielono do każdej dywizji kawalerii. Te mody-
fikacje nie dotyczyły jednak pułków kozackich.
Tak zorganizowana jazda rosyjska była wykorzystywana głównie
na Zachodnim Kierunku Operacyjnym, gdzie działała zdecydowana
większość jej wielkich jednostek. Kolejne znaczące skupisko formacji
tej broni stanowił Kaukaski Kierunek Operacyjny, na którym Rosja
walczyła z Turcją (zob. tab. 5). W 1914 r. przeciw Niemcom i armii
austro-węgierskiej wystawiono 92% wszystkich wielkich jednostek
tej broni, a przeciw Turcji na Kaukazie jedynie 8% jednostek. Podob-
nie było także w 1915 r., kiedy to stosunek ten wynosił 76% do 14%,
510
Obok choćby 68 korpusów strzelców, w składzie których lub też jako samo-
dzielne walczyło 197 dywizji i 11 brygad strzelców, co stanowiło równowartość
2962 batalionów piechoty. Wraz z innymi formacjami tej broni dawało to równo-
wartość około 250 dywizji. Natomiast według innych danych miała to być równo-
wartość 237 dywizji strzelców, przy czym aż 200 z nich miało zostać sformowanych
na terytorium, jakie do 1939 r. obejmował ZSRS.
511
Niektórzy autorzy podają, że miało to być 47 dywizji i dziewięć brygad ka-
walerii. Można również spotkać dane o tym, iż armia rosyjska posiadała wtenczas
od 43 do 47 dywizji oraz dziewięć samodzielnych brygad tej broni. Natomiast czte-
ry samodzielne brygady, a mianowicie Samodzielną Brygadę Kawalerii Gwardii,
2 i 3 oraz „Transsyberyjską” rozformowano już w czasie mobilizacji lub też w trakcie
wojny. W sumie w momencie rozpoczynania się procesu całkowitego rozkładu rosyj-
skich sił zbrojnych stanowiło to równowartość 1222 szwadronów i sotni.
512
Zob. chociażby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2985. Warun-
ki wystąpienia Rosji do wojny światowej w 1914 r.; ibidem, Zasady mobilizacji ro-
syjskiej armii carskiej.
oraz w latach następnych. W 1916 r. było to bowiem 83% do 17%,

a w 1917 r. 85% do 15%513.
Tab. 5. Liczba wielkich jednostek kawalerii armii rosyjskiej zaangażowanych podczas

I wojny światowej na Zachodnim i Kaukaskim Kierunkach Operacyjnych
SAMODZIELNE
DATA DYWIZJE
BRYGADY
Zachodni Kierunek Operacyjny
Sierpień 1914 r. 29 4
Grudzień 1914 r. 33 5
Styczeń 1915 r. 32 6
Styczeń 1916 r. 37 5
Czerwiec 1917 r. 41 3
Kaukaski Kierunek Operacyjny
Czerwiec 1917 r. 7 4
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie rosyjskojęzycznej literatury przedmiotu, głównie zaś:
Ф. И. Елисеев, Казаки на Кавказском Фронте. Записки полковника Кубанского Казачьего
Войска в тридцати брошюрах-тетрадях, Москва 2001, s. 9 i passim; В. И. Карпеев, Соединения
конницы русской армии 1810–1917, Москва 2007, s. 27–40, a także: О. Д. Марков, Русская армия
1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 110 i passim; А. В. Шишов, Казачьи войска России,
Москва 2007, s. 75 i passim.
Warto także dodać, że w toku wojny armia rosyjska zmobilizowa-

ła ogromną liczbę koni, obok kawalerii, służących także jako siła po-
ciągowa w artylerii oraz jako podstawa transportu armii rosyjskiej.
W sumie na potrzeby wojny, głównie w rosyjskich siłach zbrojnych,
oficjalnie wykorzystano aż 3 164 000 koni. W rzeczywistości jed-
nak wskutek różnego rodzaju formalnych i nieformalnych rekwizy-
cji oraz wymuszania na chłopach podwód w trakcie przesuwania się
frontu, a także prywatnych zakupów dokonywanych przez oficerów
było ich znacznie więcej. Spora ich część zginęła w wyniku bezpo-
513
Takie wyliczenia podaje Władimir Iwanowicz Karpiejew (В. И. Карпеев, op. cit.,
s. 30).
średnich działań wroga lub padła w wyniku niewłaściwej opieki oraz

z braku paszy. Nie wolno też zapominać, iż pewna liczba koni pa-
dła w trakcie ewakuacji ludności cywilnej oraz jej majątku z terenów
zajmowanych przez armie państw centralnych514. Ponadto lepszemu
wykorzystaniu posiadanego przez ówczesną Rosję pogłowia koni nie
sprzyjała również inercja rosyjskiej administracji oraz bałagan pa-
nujący na bliższym i dalszym zapleczu walczącyh armii. Jednocze-
śnie, gdy weźmiemy pod uwagę fakt, że armia brała najlepsze konie,
to straty w pogłowiu należy uznać za dotkliwe, tym bardziej że naj-
większy ich procent przypadał na europejską część byłego imperium
carów515. Rzutowały one następnie na możliwości mobilizacyjne za-
równo „białych”, jak i „czerwonych” w okresie wojny domowej516.
514
Szerzej zob. chociażby: E. Romer, Dziennik 1914–1918, t. 1, Warszawa 1995;
M. Korzeniowski, M. Mądzik, D. Tarasiuk, Tułaczy los. Uchodźcy polscy w imperium
rosyjskim w latach pierwszej wojny światowej, Lublin 2007.
515
W 1914 r. pogłowie koni w Cesarstwie Rosyjskim wynosiło 33 mln sztuk.
Jednak znaczna część z nich, ze względu na stan zdrowotny oraz walory użytkowe,
nie nadawała się do służby w wojsku. W chwili wybuchu wojny armia rosyjska po-
siadała aż 364 907 sztuk tych zwierząt. Przez całą wojnę bezpośrednio na potrzeby
sił zbrojnych, według oficjalnych danych, zmobilizowano 2 395 000 koni, co spo-
wodowało, że w sumie armia carska wykorzystała około 2 760 000 koni. Pozosta-
łą ich część użytkowały różnorodne organizacje społeczne działające na potrzeby
rosyjskich sił zbrojnych, jak choćby Czerwony Krzyż oraz inne. Tak duża ich liczba
wynikała natomiast z niedorozwoju rosyjskiej infrastruktury komunikacyjnej, głów-
nie drogowej, oraz z faktu, iż transport na małych i średnich odległościach, zarówno
wojskowy, jak i cywilny, opierał się w czasie wojny na lekkich wozach bardzo ma-
łej ładowności, oraz na różnorodnych biedkach i dwukołowych wózkach. Typowych
wojskowych wozów taborowych było bowiem o wiele za mało, nawet w stosunku
do minimalnych potrzeb armii rosyjskiej.
516
CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.2985. Warunki wystąpienia
Rosji do wojny światowej w 1914 r.; ibidem, Zasady mobilizacji rosyjskiej armii car-
skiej; Армия и политика. Офицерский корпус в политической истории России.
Документы и материалы 1917–1919 гг., т. 2..., s. 296–300 – dok. 182 – Четвёр-
тый год войны (1917 г.); Б. М. Шапошников, op. cit., s. 197 i passim; А. Реди-
гер, История моей жизни. Воспоминания военного министра в двух томах, т. 2,
Москва 1999, s. 359–361; О. Д. Марков, op. cit., s. 34–38, 86–87, 91–95. Szerzej
zob. także: M. Hoffmann, Wspomnienia. Wojna wśród niewyzyskanych sposobności,
Warszawa 1925; А. А. Керсновский, История русской армии...; А. И. Дерябин,
ской императорской гвардии...; Список строевых частей кавалерии и казачьих
войск. Исправлен к 1-му яиваря 1917 г. (Названия частей, чины и фамилии ко-
мандиров), [w:] Кавалеристы в мемуарах современников 1900–1920. Выпуск 2...;
В. Рогвольд, Русская кавалерия перед войной и во время войны. Окончание, [w:]
Fakt posiadania przez Cesarstwo Rosyjskie tak wielkich mas kawa-

lerii spowodował, że również po stronie przeciwników Rosji na froncie
wschodnim znalazły się liczne wielkie jednostki tej broni. Stosunko-
wo słaba liczebnie kawaleria armii austro-węgierskiej, poza początko-
wym okresem I wojny światowej, nie mogła stanowić znaczącego za-
grożenia dla wojsk rosyjskich517 i w dalszych działaniach wojennych
na froncie wschodnim nie odegrała poważniejszej roli518.
Natomiast w przypadku znacznie silniejszej od niej kawalerii
niemieckiej519 jej wielkie jednostki wykorzystywano jako element
Кавалеристы в мемуарах современников 1900–1925. Выпуск 3. Коллективная ра-

бота, Москва 2001.
517
„Austriacką kawalerię dosadnie określił jen. [czyli generał – przyp. A. S.] Auf-
fenberg w swych pamiętnikach, mówiąc o niej: ‘Zawsze tylko konna jazda i ujeżdża-
nie koni’, tj. sport, a poza tym nic...” – cyt. za: J. Dowbór-Muśnicki, op. cit., s. 102.
Jednak podczas I wojny światowej jazda ta nie unikała starć z kawalerią rosyjską.
518
Na stopie pokojowej armia austro-węgierska, w której poza jednym szwa-
dronem nie było większych kawaleryjskich formacji gwardii, posiadała jedynie 58
sześcioszwadronowych pułków jazdy, z których 14 (w sumie 79 szwadronów) było
traktowanych jako kawaleria dywizyjna (Divisionskavallerie). Natomiast całość tej
broni tworzyło 15 pułków dragonów, 16 pułków huzarów, 11 pułków ułanów oraz
sześć pułków ułanów Landwehry (Obrony Krajowej) i 10 pułków huzarów Honve-
du (węgierskiej Obrony Krajowej). Ponadto w jej skład wchodziły również Dywi-
zjon Tyrolskich Strzelców Konnych i Dywizjon Dalmatyńskich Strzelców Konnych,
a także 47 szwadronów węgierskiego pospolitego ruszenia (Landsturmu). Po mobili-
zacji z formacji tych utworzono 11 dywizji kawalerii, traktowanych jako kawaleria
samodzielna (Heereskavallerie). Każda z nich posiadała przeważnie po 24 szwadro-
ny (maksymalnie 3600 ludzi) oraz z reguły jeden dywizjon artylerii konnej. Podczas
wojny z dywizji tych formowano nawet korpusy kawalerii. Jednak w 1917 r. prawie
całą jazdę spieszono, a formacje konne pozostawiono jedynie na froncie wschod-
nim – oprócz części wcześniej cytowanej literatury szerzej zob. także: A. Pragłowski,
Od Wiednia do Londynu. Wspomnienia, Londyn 1968; M. Ehnl, Die österreichische-
ungarische Landmacht nach Aufbau, Gliederung, Friedensgarnison, Eintailung und
nationale Zusammensetzung im Sommer 1914. Ergänzungsheft 9 zum Werke: Öster-
reich-Ungarns letzter Krieg, Wien 1931; G. Schreiber, Des Kaisers Reiterei. Österreichi-
sche Kavallerie in vier Jahrhunderten, Wien 1967; T. Nowakowski, M. Lewik, Armia
austro-węgierska 1908–1918, Warszawa 1992; A Magyar Huszar, pod red. J. Zacha-
ra, Budapeszt 2000; J. Rydel, W służbie cesarza i króla. Generałowie i admirałowie
narodowości polskiej w siłach zbrojnych Austro-Węgier w latach 1868–1918, Kraków
2001; Pod císařským praporem. Historie habsburské armády 1526–1918. Kolektiv au-
toru, Praha 2003; J. Bator, Wojna galicyjska. Działania armii austro-węgierskiej na
froncie północnym (galicyjskim) w latach 1914–1915... (Kraków 2008); J. Majka, Gar-
nizon Rzeszów w latach 1918–1939, Rzeszów 2005.
519
Na stopie pokojowej siły zbrojne cesarskich Niemiec (czyli wojska pruskie
oraz kontyngenty bawarski, wirtemberski i saski), wskutek trwającej w latach 1901–
–1913 rozbudowy liczby formacji kawalerii, posiadały 55 dwupułkowych brygad
umożliwiający organizowanie manewru w skali operacyjnej. Niekie-

dy bowiem dowództwo niemieckie, mimo potencjalnej przewagi jaz-
tej broni traktowanych jako kawaleria samodzielna oraz 13 pułków strzelców kon-
nych, które w razie wojny miały pełnić służbę kawalerii dywizyjnej. Cztery brygady
tej broni tworzyły Dywizję Kawalerii Gwardii. Według stanu na 1902 r. (przy licz-
bie 482 szwadronów) cała niemiecka kawaleria liczyła 2440 oficerów i 66 943 sze-
regowych oraz 65 939 koni. W sumie w 1914 r. stanowiło to 110 pułków gwardii
oraz liniowych liczących razem 549 szwadronów. W chwili mobilizacji Niemcy sfor-
mowali 11 sześciopułkowych dywizji kawalerii, w skład których weszły 33 dwupuł-
kowe brygady. W razie zaistnienia takich konieczności planowano także formowa-
nie wyższych związków kawalerii, spełniających funkcje quasi-korpusów tej broni
(Höhere Kavallerie Kommandeur). Ostatecznie do momentu zakończenia mobiliza-
cji latem 1914 r. Cesarstwo Niemieckie zmobilizowało 145 pułków kawalerii, w tym
33 rezerwowe i dwa Landwehry, 46 szwadronów Landwehry oraz 19 Półszwadro-
nów Zapasowych przeznaczonych do służby polowej (Halbeskadrons Erzatz Kavalle-
rie zur mobile Verwendung). W sumie stanowiło to 440 szwadronów liniowych oraz
240 szwadronów Landwehry i Landsturmu. Natomiast część szwadronów pułków
gwardii i liniowych istniejących w czasie pokoju została wtenczas przekształcona
w formacje zapasowe. W toku działań wojennych nastąpiły jednak dość istotne zmia-
ny w liczebności, organizacji i sposobie użycia niemieckiej kawalerii, powodujące sta-
ły i postępujący spadek jej znaczenia w ogólnym wysiłku wojennym Niemiec – sze-
rzej zob. choćby: CAW, Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.104. Opracowanie
Oddziału II Sztabu Generalnego Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 16191/II.Inf.Z.
z 9 VII 1924 r.; ibidem, sygn. 303.4.3254. Zarys mobilizacji niemieckiej w 1914 roku;
Rangliste der Königlich Preussischen Armee und des XIII Königlich Württembergischen
Armeecorps für 1914. Mit den Dienstalterslisten der Generale und der Stabsoffiziere...
nach dem Stande vom 6 Mai 1914, Berlin 1914; Ehren-Rangliste des ehemaligen Deut-
schen Heeres auf Grund der Ranglisten von 1914 mit den inzwischen eingetretenen Ver-
änderungen, Berlin 1926; K. von Unger, Drei Jahre im Sattel. Ein Lern und Lesebuch
für den Dienstunterricht des deutschen Kavalleristen, Berlin 1914; H. Cron, Die Or-
ganisation des deutschen Heeres im Weltkriege, Berlin 1923; Ruhmeshalle unserer Al-
ten Armee, Leipzig 1925; Ehrendenkmal der deutschen Armee und Marine, hrsg. von
E. Rothe, Berlin–München 1928; Der Weltkrieg 1914 bis 1918. Kriegsrüstung und
Kriegswirtschaft. Erster Band: Die militärische, wirtschaftlische und finanziele Rüstung
Deutschlands von der Reichsgründung bis zum Ausbruch des Weltkrieges, Berlin 1930;
Der Weltkrieg 1914 bis 1918. Kriegsrüstung und Kriegswirtschaft. Anlagen zum ersten
Band, Berlin 1930; Mars [Antoni Szymański], Siły zbrojne Niemiec, Warszawa 1931;
Handbuch zur deutschen Militärgeschichte 1648–1939, Bd. 5: Von der Entlassung Bis-
marcks bis zum Ende des Ersten Weltkrieges (1890–1918), hrsg. von H. Meier-Welcker,
W. von Groote, Frankfurt am Main 1968; C. von Bredow, Historische Rang – und
Stammliste des deutschen Heeres, Osnabrück 1972; A. Satter, Die deutsche Kavalle-
rie im Ersten Weltkrieg, Nordersteldt 1994 (drugie wydanie – 2004); H. F. W. Schulz,
Die Preußischen Kavallerie-Regimenter 1913/1914. Nach dem Gesetz vom 3 Juli 1913,
Augsburg 1985; idem, Die Bayerischen, Säsischen und Württembergischen Kavallerie-
Regimenter 1913/1914. Nach dem Gesetz vom 3 Juli 1913, Augsburg 1992; Д. Фостен,
Р. Мэррион, Д. Эмблтон, Германская армия 1914–1918, Москва 2003.
dy przeciwnika, używało ich z bardzo dobrym skutkiem, szczegól-

nie wówczas, gdy duże ich masy rzucano na tyły wojsk rosyjskich520.
Przykładem mogą być choćby niemieckie operacje na Żmudzi wio-
sną 1915 r. Wskutek tego, w przeciwieństwie do frontu zachodniego,
gdzie wojna przybrała charakter pozycyjny, na froncie wschodnim,
a następnie także na froncie rumuńskim, udało się zachować orga-
nizowany za pomocą kawalerii manewr521. Niebagatelny wpływ na
taką sytuację miała obecność na tych frontach bardzo silnej liczebnie
oraz całkiem niezłej kawalerii rosyjskiej.
***
Kawaleria i artyleria konna gwardii oraz liniowa imperium Romano-

wych, podobnie jak jazda pozostałych państw Europy i świata, bez-
powrotnie odeszła już do historii. Zniknęło w ten sposób niezwykle
barwne zjawisko należące nie tylko do wojskowych dziejów ludzko-
ści, ale stanowiące także przez całe wieki niezwykle barwny i jedno-
cześnie ważny czynnik ludzkiej kultury. Nie wolno też zapominać
o innych pozawojskowych funkcjach tej broni, jak choćby o kwe-
stiach ekonomicznych. Stało się tak, gdyż w społeczeństwach znajdu-
jących się w epoce przemysłowej u szczytu swego rozwoju nie było
już dla niej miejsca, zarówno z powodów wojskowych, jak i ekono-
micznych. Przez pewien jeszcze czas resztki jej obrazu żyły w świa-
domości ludzi, którzy pamiętali żołnierzy walczących na końskim
grzbiecie lub choćby już tylko manewrujących konno na polach licz-
520
„Z kawalerią niemiecką miałem bezpośrednio do czynienia pod Łodzią. Zro-
biła na mnie wrażenie ‘śpiących jeźdźców’ na dobrych koniach. Ale Niemcy przy-
najmniej od czasu do czasu umieli jazdy używać. Zresztą i oni starannie unikali
starć z kawalerią rosyjską [...]. Niemcy, z kawalerii których Rosjanie sobie pokpiwali,
i która rzeczywiście, w porównaniu nawet z austriacką, mało była warta, dali przy-
kłady, co może jazda odpowiednio skierowana i dobrze dowodzona” – cyt. za: J. Do-
wbór-Muśnicki, op. cit., s. 102–103. Ponadto zob. także: B. Hulewicz, Wielkie wczo-
raj w małym kręgu, Warszawa 1973.
521
Poza częścią wcześniej cytowanej literatury szerzej zob. także: E. Ludendorff,
Meine Kriegserinnerungen 1914–1918, Berlin 1919; K. Raszewski, Wspomnienia
z własnych przeżyć do końca roku 1920, Poznań [b.r.w.]; E. Romer, Dziennik 1914–
–1918, t. 1, Warszawa 1995; K. Rudnicki, Operacyjna użyteczność kawalerii w świe-
tle historii, Warszawa 1937; J. Dąbrowski, Wielka wojna 1914–1918, t. 1–2, Warsza-
wa 1937; J. Orzechowski, Dowodzenie i sztaby, t. 2: Od schyłku XIX wieku do końca
pierwszej wojny światowej, Warszawa 1975; J. Ellis, op. cit.; B. Perrett, Zająć i utrzy-
mać, tłum. J. Kotarski, Poznań 2001.
nych bitew I i II wojny światowej. Dziś już o faktach tych pamiętają

praktycznie wyłącznie historycy.
W zasygnalizowanym tutaj procesie dziejowym, najpierw rozwo-
ju, a następnie zaniku, broni konnych armii wielu państw europej-
skich poczesną rolę odegrała niezwykle silna liczebnie oraz różno-
rodna kawaleria i artyleria konna imperium Romanowych, których
szeregi korpusu oficerskiego przez kilka stuleci w znacznej części wy-
pełniali przedstawiciele elit ówczesnego społeczeństwa rosyjskiego.
Warto też pamiętać, że podobnie jak formacje, w których służyli, po-
zostawili oni trwały ślad zarówno w rosyjskiej, jak i jednocześnie
w europejskiej historii.
Natomiast kozacka kawaleria armii carskiej była zjawiskiem nie-
mającym precedensu w europejskiej i światowej wojskowości. Ponad-
to był to również niezwykle istotny i specyficzny czynnik rosyjskie-
go życia społecznego, ekonomicznego i kulturowego. Przez przeszło
cztery stulecia Kozaczyzna stanowiła bowiem bardzo ważny i suk-
cesywnie wzmacniany element siły wojskowej najpierw Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego, a następnie imperium Romanowych. To
właśnie za rządów carów należących do tej ostatniej dynastii osią-
gnęła ona największą liczebność i znaczenie oraz jednocześnie zacie-
śniła swoje związki z rosyjską państwowością. Albowiem to właśnie
kozackim szablom dynastia ta oraz tym samym cała Rosja w znacz-
nym stopniu zawdzięczały znaczące rozszerzenie granic cesarstwa na
obszarze Syberii, Kaukazu i Zakaukazia oraz Azji Środkowej, Kry-
mu, a także Europy Centralnej. Tym samym Kozacy wnieśli niemały
wkład w budowę potęgi i mocarstwowej pozycji Cesarstwa Rosyjskie-
go. Nie wolno jednak zapominać, że na wielu terenach wchodzących
w skład tego państwa, jak to miało miejsce choćby w Królestwie Pol-
skim czy na Kaukazie, często byli oni postrzegani jako żandarmi pil-
nujący carskiego stanu posiadania oraz jako narzędzie służące do nie-
wolenia całych narodów.
Jest też rzeczą dość charakterystyczną, że upadek idei Kozaczyz-
ny oraz jej wojskowego i społecznego znaczenia rozpoczął się wraz
z początkiem słabnięcia pozycji domu Romanowych, uwidaczniają-
cym się na początku XX w. Obok czynników subiektywnych niezwy-
kle istotną rolę odegrały też zjawiska obiektywne. Proces ten nabrał
przyspieszenia w latach I wojny światowej, a koniec wojsk kozackich
nastąpił wraz ze skutkami przemian, do jakich doszło w Rosji w wy-
niku wydarzeń 1917 r. oraz wojny domowej. To ostatnie wydarze-
nie oraz następujące po nim lata panowania bolszewickiego w Ro-

sji przyniosły bowiem praktyczną zagładę Kozaczyzny522 traktowanej
jako swoista i niepowtarzalna organizacja wojskowa i społeczna.
Pewną niewiele znaczącą i jednocześnie mało udaną próbą wskrze-
szenia idei wojsk kozackich były działania podjęte w latach trzydzie-
stych w ramach Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej, kiedy to
niektóre należące do niej dywizje kawalerii otrzymały kozackie na-
zwy oraz umundurowanie. Mało w nich już jednak było wtenczas
rzeczywistych Kozaków, gdyż ich szeregi zapełniali głównie byli „ino-
gorodni” znad „świętego” Donu oraz znad Kubani i Tereku. Tak bo-
wiem, po doświadczeniach kozackiej epopei z okresu wojny domo-
wej związanej z armiami „białej” Rosji, było bezpieczniej dla nowych
władców imperium – głównie zaś z powodów „klasowych”523. Wyda-
je się, że ostateczny cios tym próbom zadał fakt szerokiej współpracy
wojskowej i politycznej Kozaków z III Rzeszą i hitlerowskim Wehr-
machtem podczas Wielkiej Wojny Ojczyźnianej524.
522
Zob. choćby: Филипп Миронов. Тихий Дон в 1917–1921 гг. ...; Сибирская
Вандея. Том перший. Составитель В. И. Шишкин, Москва 2000; Том второй.
Составитель и научный редактор В. И. Шишкин, Москва 2001 (seria: „Россия
XX век. Документы”. Под общей редакцей А. Н. Яковлева); Н. С. Сибиряков,
Конец Забайкальского Казачьего Войска, „Минувшее”. Исторический Альманах,
Москва 1990, № 1; Н. И. Фокин, Финал трагедии. Уральские Казаки в XX веке.
Историко-краеведческий очерк, Москва 1996; В. А. Шулдяков, Гибель Сибирско-
го Казачьего Войска 1917–1920, Москва 2004; idem, Гибель Сибирского Казачье-
го Войска 1920–1922, Москва 2004.
523
Zob. choćby: Советская кавалерия. Военно-исторический очерк. Коллек-
тивная работа, Москва 1984; В. И. Пятницкий, Казаки в Великой Отечествен-
ной Войне 1941–1945 гг., Москва 2007; Г. А. Воскобойников, Советская конница
в Великой Отечественной Войне, Москва 2008. Wszystkie cytowane tutaj prace
nie mają jednak charakteru naukowego, a ich autorzy nie potrafili wyjść poza ramy
dawnych, charakterystycznych dla historiografii okresu sowieckiego stereotypów.
524
Szerzej, poza częścią wcześniej cytowanych źródeł i literatury, zob. także: Ни-
колай Краснов младший. Незабываемое 1945–1956. Воспоминания Н. Н. Крас-
нова младшего. Материалы по трагедии казачества накануне, во времия и по
окончании 2-й мировой войны, Москва 2002; С. И. Дробязко, А. В. Каращук
– иллюстрации, Вторая мировая война. Восточные легионы и казачьи части
в Вермахте, Москва 1999; К. М. Александров, Против Сталина. Власовцы
и восточные добровольцы во Второй Мировой Войне. Сборник статей и мате-
риалов, Санкт-Петербург 2002; А. В. Окороков, Русская эмиграция. Политичес-
кие, военно-политические и воинские организации 1920–1990 гг., Москва 2003;
J. W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005; Ф. де Ланнуа, Каза-
ки Паннвица 1942–1945, Москва 2005; П. Крикунов, Казаки. Между Сталиным
и Гитлером. Крестовый поход против большевизма, Москва 2006; W. H. Krause,
Kolejne działania mające na celu odrodzenie Kozaczyzny podję-

to w Federacji Rosyjskiej po rozpadzie ZSRS. Wydaje się jednak, że
mimo formalnego poparcia tych starań ze strony władz rosyjskich
idea ta już raz na zawsze odeszła do historii525.
Kozacy i Wehrmacht, Kraków 2006, a także: J. Hoffmann, Rosyjscy sojusznicy Hitle-

ra. Własow i jego armia, tłum. D. Luliński, Warszawa 2008.
525
Zob. choćby: Казаку любо служить отечеству. Новейшие документы. Ком-
ментарии. Разъяснения, „Библиотека Российской Газеты” (Москва) 1997, № 11.
[320]
ZAŁĄCZNIK 1
Wykaz formacji kawalerii gwardii i liniowej oraz kozackich armii rosyjskiej według
stanu na dzień 1 stycznia 1917 r.
WIELKA JEDNOSTKA / DOWÓDCA O. DE B.

dwie brygady: Pułk Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Im-
peratorowej Marii Fiodorowny (Кавалергардский Ея Величества
1 Dywizja Kawalerii Gwardii
Государыни Императрицы Марии Фёдоровны Полк), Konny Pułk
Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Конный Полк), Pułk Kirasjerów Lejb
Dowódca: generał lejtnant
Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Кирасирский Его Величества
Pawieł Piotrowicz Skoropad-
Полк), Pułk Kirasjerów Lejb Gwardii Jej Wysokości Monarchini Im-
skij
peratorowej Marii Fiodorowny (Лейб-Гвардии Кирасирский Ея
Величества Государыни Императрицы Марии Фёдоровны Полк)
dwie brygady: Pułk Grenadierów Konnych Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии
2 Dywizja Kawalerii Gwardii Конно-Гренадерский Полк), Pułk Ułanów Lejb Gwardii Jej Wysoko-
ści Imperatorowej Aleksandry Fiodorowny (Лейб-Гвардии Уланский
Dowódca: generał major Świ- Ея Величества Императрицы Александры Фёдоровны Полк), Pułk
ty Jego Wysokości Aleksandr Dragonów Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Драгунский Полк), Pułk
Aleksandrowicz Abaleszew Huzarów Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Гусарский Его
Величества Полк)
dwie brygady: Pułk Ułanów Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-
3 Dywizja Kawalerii Gwardii Гвардии Уланский Его Величества Полк), Grodzieński Pułk Huzarów
Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Гродненский Гусарский Полк), Pułk
Dowódca: generał major Kozaków Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Казачий Его
Świty Jego Wysokości Piotr Величества Полк), Atamański Pułk Kozaków Lejb Gwardii Jego Wy-
Iwanowicz Arapow sokości Następcy Tronu Cesarzewicza (Лейб-Гвардии Атаманский Его
Высочества Наследника Цесаревича Полк)
dwie brygady: 1 Moskiewski Pułk Lejb Dragoński Imperatora Piotra Wiel-
kiego (1 Лейб-Драгунский Московский Императора Пётра Великого
1 Dywizja Kawalerii Полк), 1 Piotrogrodzki Pułk Ułanów Generał-Feldmarszałka Księcia
Mienszykowa (1 Уланский Пётроградский Генерал-Фельдмаршала
Dowódca: generał major Князя Меншикова Полк), 1 Sumski Pułk Huzarów Generała Siesławina
Aleksiej Korniłowicz Griekow (1 Сумский Гусарский Генерала Сеславина Полк), 1 Doński Pułk
Kozacki Generalissimusa Księcia Suworowa (1 Донской Казачий
Генералиссимуса Князя Суворова Полк)
[321]
Załącznik 1 (ciąg dalszy)

dwie brygady: 2 Pskowski Pułk Lejb Dragoński Jej Wysokości Mo-
narchini Imperatorowej Marii Fiodorowny (2 Лейб-Драгунский
2 Dywizja Kawalerii Псковский Ея Величества Государыни Императрицы Марии
Фёдоровны Полк), 2 Kurlandzki Pułk Lejb Ułański Imperatora Alek-
Dowódca: generał lejtnant sandra II (2 Лейб-Уланский Курляндский Императора Александра
książę Gieorgij (Jurij) Iwano- II Полк), 2 Pawłogradzki Pułk Lejb Huzarski Imperatora Aleksan-
wicz Trubeckij dra III (2 Лейб-Гусарский Павлоградский Императора Александра
III Полк), 2 Doński Pułk Kozacki Generała Sysojewa (2 Донской
Казачий Генерала Сысоева Полк)
dwie brygady: 3 Noworosyjski Pułk Dragonów Jej Imperatorskiej
Wysokości Wielkiej Księżnej Jelieny Władimirowny (3 Драгунский
Новороссийский Её Императорского Высочества Великой Княжны
3 Dywizja Kawalerii
Елены Владимировны Полк), 3 Smoleński Pułk Ułanów Imperatora
Aleksandra III (3 Уланский Смоленский Императора Александра III
Полк), 3 Jelizawietgradski Pułk Huzarów Jej Imperatorskiej Wysokości
Jewgienij Aleksandrowicz
Wielkiej Księżnej Olgi Nikołajewny (3 Гусарский Елизаветградский Её
Leontowicz
Императорского Высочества Великой Княжны Ольги Николаевны
Полк), 3 Doński Pułk Kozacki Jermaka Tymofiejewicza (3 Донской
Казачий Ермака Тимофеева Полк)
dwie brygady: 4 Nowotroicko-Jekatierynosławski Pułk Dragonów Ge-
nerał-Feldmarszałka Księcia Potiomkina Taurydzkiego (4 Драгунский
4 Dywizja Kawalerii Новотроицко-Екатеринославский Генерал-Фельдмаршала Кназя
Потёмкина Полк), 4 Charkowski Pułk Ułanów (4 Уланский
Dowódca: generał lejtnant Харьковский Полк), 4 Mariupolski Pułk Huzarów Generał-Feldmar-
Boris Piotrowicz Wannowskij szałka Księcia Witgensteina (4 Гусарский Марюпольский Генерал-
Фельдмаршала Кназя Витгенштейна Полк), 4 Doński Pułk Kozacki
Grafa Płatowa (4 Донской Казачий Графа Платова Полк)
dwie brygady: 5 Kargopolski Pułk Dragonów (5 Драгунский
Каргопольский Полк), 5 Litewski Pułk Ułanów Króla Wiktora Ema-
5 Dywizja Kawalerii nuela (5 Уланский Литовский Короля Виктора Эммануила Полк),
5 Aleksandryjski Pułk Huzarów Jej Wysokości Monarchini Impera-
Dowódca: generał major torowej Aleksandry Fiodorowny (5 Гусарский Александрийский Ея
Iwan Dmitriewicz Niłow Величества Государыни Императрицы Александры Фёдоровны
Полк), 5 Doński Pułk Kozacki Atamana Wojskowego Własowa
(5 Донской Казачий Войскового Атамана Власова Полк)
dwie brygady: 6 Głuchowski Pułk Dragonów Imperatorowej Katarzy-
6 Dywizja Kawalerii ny Wielkiej (6 Драгунский Глуховский Императрицы Екатерины
Великой Полк), 6 Wołyński Pułk Ułanów (6 Уланский Волынский
Dowódca: generał lejtnant Полк), 6 Kliasticki Pułk Huzarów Generała Kulniewa (6 Гусарский
Władimir Christoforowicz Клястицкий Генерала Кульнева Полк), 6 Doński Pułk Kozacki Gene-
Roop rała Krasnoszczekowa (6 Донской Казачий Генерала Краснощекова
Полк)
[322]

dwie brygady: 7 Kinburnski Pułk Dragonów (7 Драгунский
Кинбурнский Полк), 7 Olwiopolski Pułk Ułanów Króla Hiszpańskie-
7 Dywizja Kawalerii
go Alfonsa XIII (7 Уланский Ольвиопольский Короля Испанского
Альфонса XIII Полк), 7 Białoruski Pułk Huzarów Imperatora Alek-
sandra I (7 Белорусский Императора Александра I Полк), 11 Doń-
Fiodor Siergiejewicz Rierbierg
ski Pułk Kozacki Generała Kawalerii Grafa Denisowa (11 Донской
Казачий Генерала от Кавалерии Графа Денисова Полк)
dwie brygady: 8 Astrachański Pułk Dragonów Generał-Feldmar-
szałka Wielkiego Księcia Nikołaja Nikołajewicza (8 Драгунский
Астраханский Генерал-Фельдмаршала Великого Кназя Николая
8 Dywizja Kawalerii
Николаевича Полк), 8 Wozniesieński Pułk Ułanów Jej Imperator-
skiej Wysokości Wielkiej Księżnej Tatiany Nikołajewny (8 Уланский
Dowódca: generał major
Вознесенский Ея Императорского Высочества Великой Княжны
Aleksandr Apolinarewicz
Татьяны Николаевны Полк), 8 Dubieński Pułk Huzarów (8 Гусарский
Krasowskij
Дубенский Полк), 12 Doński Pułk Kozacki Generał-Feldmarszałka
Księcia Potiomkina Taurydzkiego (12 Донской Казачий Генерал-
Фельдмаршала Кназя Потёмкина-Таврического Полк)
dwie brygady: 9 Kazański Pułk Dragonów Jej Imperatorskiej Wysoko-
ści Wielkiej Księżnej Marii Nikołajewny (9 Драгунский Казанский Ея
Императорского Высочества Великой Княжны Марии Николаевны
9 Dywizja Kawalerii
Полк), 9 Bugski Pułk Ułanów Jego Królewskiej Wysokości Arcyksię-
cia Austriackiego Franciszka Ferdynanda (9 Уланский Бугский Его
Королевского Высочества Эрц-Герцога Австрийского Франца-
książę Konstantin Siergieje-
Фердинанда Полк), 9 Kijowski Pułk Huzarów Generał-Feldmar-
wicz Biegildiejew
szałka Księcia Nikołaja Riepnina (9 Гусарский Киевский Генерал-
Фельдмаршала Князя Николая Репнина Полк), 1 Uralski Pułk Kozac-
ki (1 Уральский Казачий Полк)
dwie brygady: 10 Nowogrodzki Pułk Dragonów Króla Wirtemberskie-
go (10 Драгунский Новгородский Короля Вюртембергского Полк),
10 Dywizja Kawalerii 10 Odeski Pułk Ułanów (10 Уланский Одесский Полк), 10 Ingerm-
landzki Pułk Huzarów Jego Królewskiej Wysokości Wielkiego Księcia Sa-
Dowódca: generał lejtnant sko-Weimarskiego (10 Гусарский Ингермландский Его Королевского
Wasilij Jewgieniewicz Mar- Высочества Великого Герцога Саксен-Веймарского Полк), 1 Oren-
kow burski Pułk Kozaków Jego Imperatorskiej Wysokości Następcy Tro-
nu Cesarzewicza (1 Оренбургский Казачий Его Императорского
Высочества Наследника Цесаревича Полк)
[323]

dwie brygady: 11 Ryski Pułk Dragonów (11 Драгунский Рижский
Полк), 11 Czugujewski Pułk Ułanów Jej Wysokości Monarchini Impe-
11 Dywizja Kawalerii
ratorowej Marii Fiodorowny (11 Уланский Чугуевский Ея Величества
Государыни Императрицы Марии Фёдоровны Полк), 11 Izium-
Dowódca: generał major ba-
ski Pułk Huzarów Generała Dorochowa (11 Гусарский Изюмский
ron Nikołaj Aleksandrowicz
Генерала Дорохова Полк), 12 Doński Pułk Kozacki Generała Kawa-
von Distierło
lerii Grafa Denisowa (12 Донской Казачий Генерала от Кавалерии
Графа Денисова Полк)
dwie brygady: 12 Starodubowski Pułk Dragonów (12 Драгунский
Стародубовский Полк), 12 Biełgorodzki Pułk Ułanów Imperatora
Austriackiego i Króla Węgierskiego Franciszka Józefa I (12 Уланский
Белгородский Императора Австрийского Короля Венгерского
Франца-Иосифа I Полк), 12 Achtyrski Pułk Huzarów Generała Deni-
Świty Jego Wysokości baron
sa Dawydowa (12 Гусарский Ахтырский Генерала Дениса Давыдова
Carl Gustaf Mannerheim
Полк), 3 Ufimsko-Samarski Pułk z Orenburskiego Wojska Kozackiego
(3 Уфимско-Самарский Полк )
dwie brygady: 13 Pułk Dragonów Orderu Wojennego Generał-
-Feldmarszałka Frafa Münicha (13 Драгунский Военного Ордена
Генерал-Фельдмаршала Графа Миниха Полк), 13 Włodzimierski
13 Dywizja Kawalerii Pułk Ułanów (13 Уланский Владимирский Полк), 13 Narwski Pułk
Huzarów Jego Imperatorskiej i Królewskiej Wysokości Imperatora
Dowódca: generał major Ni- Niemieckiego i Króla Pruskiego Wilhelma II (13 Гусарский Нарвский
kołaj Iwanowicz Czajkowskij Его Императорского и Королевского Величества Императора
Германского Короля Прусского Вильгельма II Полк), 2 Orenburski
Pułk Kozacki Wojewody Nagogo (2 Оренбургский Воеводы Нагого
Казачий Полк)
dwie brygady: 14 Małorosyjski Pułk Dragonów Kronprinca Nie-
miec i Prus (14 Драгунский Малороссийский Наследного Принца
Германского и Прусского Полк), 14 Jamburski Pułk Ułanów Jej
Imperatorskiej Wysokości Wielkiej Księżnej Marii Aleksandrowny
(14 Уланский Ямбурский Ея Императорского Высочества Великой
Dowódca: generał major An-
Княжны Марии Александровны Полк), 14 Mitawski Pułk Huzarów
ton Aleksandrowicz Tołpygo
(14 Гусарский Митавский Полк), 14 Doński Pułk Kozacki Atamana
Wojskowego Jefriemowa (14 Донской Казачий Войскового Атамана
Ефремова Полк)
dwie brygady: 15 Perejasławski Pułk Dragonów Imperatora Aleksan-
dra III (15 Драгунский Переяславский Императора Александра III
15 Dywizja Kawalerii Полк), 15 Tatarski Pułk Ułanów (15 Уланский Татарский Полк),
15 Ukraiński Pułk Huzarów Jej Imperatorskiej Wysokości Wiel-
Dowódca: generał major Ana- kiej Księżnej Kseni Aleksandrowny (15 Гусарский Украинский
tolij Iwanowicz Martynow Ея Императорского Высочества Великой Княжны Ксении
Александровны Полк), 3 Uralski Pułk Kozacki (3 Уральский Казачий
Полк)
[324]

dwie brygady: 17 Czernihowski Pułk Huzarów Jego Imperatorskiej
16 Dywizja Kawalerii Wysokości Wielkiego Księcia Michaiła Aleksandrowicza (17 Гусарский
Черниговский Его Императорского Высочества Великого Князя
Dowódca: generał lejtnant Михаила Александровича Полк), 18 Nieżyński Pułk Huzarów
Nikołaj Gierasimowicz Wo- (18 Гусарский Нежинский Полк), 16 Nowoarchangielski Pułk Ułanów
łodczenko (16 Уланский Новоархангельский Полк), 17 Nowomirgorodzki Pułk
Ułanów (17 Уланский Новомиргородский Полк)
dwie brygady: 16 Twerski Pułk Dragonów Jego Imperatorskiej Wy-
Kaukaska Dywizja Kawalerii sokości Następcy Tronu Cesarzewicza (16 Драгунский Тверской
(Кавказская Кавалерийская Его Императорского Высочества Наследника Цесаревича Полк),
Дивизия) 17 Niżniegorodzki Pułk Dragonów Jego Wysokości (17 Драгунский
Нижнегородский Его Величества Полк), 18 Siewierski Pułk Dra-
Dowódca: generał lejtnant gonów Króla Chrystiana IX Duńskiego (18 Драгунский Северский
książę Siergiej Konstantino- Короля Христиана IX Датского Полк), 1 Sunżeńsko-Władykaukaski
wicz Biełosielskij-Biełozierskij Pułk Generała Sliepcowa z Terskiego Wojska Kozackiego (1 Сунженско-
Владикавказский Генерала Слепцова Полк)
Zbiorcza Dywizja Kawalerii skład: 1 Samodzielna Brygada Kawalerii (1 Отдельная Кавалерийская
(Сводная Кавалерийская Бригада) – 19 Archangiełogorodzki Pułk Dragonów (1 Драгунский
Дивизия) Архангелогородский Полк), 16 Irkucki Pułk Huzarów Jego Im-
peratorskiej Wysokości Wielkiego Księcia Nikołaja Nikołajewicza
Dowódca: generał lejtnant (16 Гусарский Иркутский Его Императорсково Высочества Великого
książę Nikołaj Piotrowicz Князя Николая Николаевича Полк) oraz 1 Zaamurska Brygada Kon-
Wadbolskij na (Заамурская Конная Бригада)
4 Samodzielna Brygada Ka-

walerii
skład: Pułk Oficerskiej Szkoły Kawalerii (Полк Офицерской Кавалерий-
(4 Отдельная Кавалерийская
ской Школы), 20 Finlandzki Pułk Dragonów (20 Драгунский Финланд-
Бригада)
ский Полк)
Dowódca: vacat
1 Samodzielna Nadbałtycka
Brygada Konna
(1 Отдельная
Прибалтийская Конная
skład: 1 Nadbałtycki Pułk Konny (1 Прибалтийский Конный Полк),
Бригада)
2 Nadbałtycki Pułk Konny (2 Прибалтийский Конный Полк)
baron Ippolit Aleksiejewicz
Jeropkin
[325]

2 Samodzielna Nadbałtycka
Brygada Konna
(2 Отдельная
Прибалтийская Конная
skład: 3 Nadbałtycki Pułk Konny (3 Прибалтийский Конный Полк),
Бригада)
8 Orenburski Pułk Kozacki (8 Оренбургский Казачий Полк)
baron Josiw Wikientiewicz
Prokopowicz
Jako oddziały samodzielne, Krymski Pułk Konny (Крымский Конный Полк), Tekiński Pułk Konny
niewchodzące wówczas (Текинский Конный Полк), Czarnomorski Pułk Konny (Чёрноморский
w skład dywizji i brygad Конный Полк), Dywizjon Ułanów Polskich (Польский Уланский
„kawalerii strategicznej” Дивизион)1
dwie brygady: 9 Doński Pułk Kozacki Generał-Adiutanta Grafa Or-
1 Dońska Dywizja Kozacka łowa-Denisowa (9 Донской Казачий Генерал-Адьютанта Графа
(1 Донская Казачья Ордова-Денисова Полк), 13 Doński Pułk Kozacki Generał-Feld-
Дивизия) marszałka Księcia Kutuzowa Smoleńskiego (13 Донской Казачий
Генерала-Фельдмаршала Князя Кутузова Смоленского Полк),
Dowódca: generał major Piotr 10 Doński Pułk Kozacki Generała Łukowkina (10 Донской Казачий
Iwanowicz Griekow Генерала Луковкина Полк), 15 Doński Pułk Kozacki Generała Krasno-
wa 1-go (15 Донской Казачий Генерала Краснова I-го Полк)
dwie brygady: 16 Doński Pułk Kozacki Generała Griekowa 8-go
2 Zbiorcza Dywizja Kozacka (8 Донской Казачий Генерала Грекова 8-го Полк), 17 Doński Pułk Ko-
(2 Сводная Казачья zacki Generała Bakłanowa (17 Донской Казачий Генерала Бакланова
Дивизия) Полк), 1 Liniowy Pułk Kozacki Generała Wieliaminowa z Kubańskie-
go Wojska Kozackiego (1 Линейный Генерала Вельяминова Полк),
Dowódca: generał major Piotr 1 Wołżański Pułk Kozacki Jego Imperatorskiej Wysokości Cesarzewi-
Nikołajewicz Krasnow cza Następcy Tronu z Terskiego Wojska Kozackiego (1 Волгский Его
Императорского Высочества Наследника Цесаревича Полк)
(3 Донская Казачья Дивизия)
dwie brygady: 18 Doński Pułk Kozacki (18 Донской Казачий Полк),
20 Doński Pułk Kozacki (20 Донской Казачий Полк), 30 Doński
Pułk Kozacki (30 Донской Казачий Полк), 32 Doński Pułk Kozacki
Świty Jego Wysokości książę
(32 Донской Казачий Полк)
Aleksandr Nikołajewicz
Dołgorukow
[326]

(4 Донская Казачья dwie brygady: 19 Doński Pułk Kozacki (19 Донской Казачий Полк),
Дивизия) 24 Doński Pułk Kozacki (24 Донской Казачий Полк), 25 Doński
Dowódca: generał major (26 Донской Казачий Полк)
Wasilij Maksimowicz Kaledin

(5 Донская Казачья
dwie brygady: 27 Doński Pułk Kozacki (27 Донской Казачий Полк),
Дивизия)
28 Doński Pułk Kozacki (28 Донской Казачий Полк), 29 Doński
(33 Донской Казачий Полк)
Gleb Michajłowicz Wan-
nowskij
(6 Донская Казачья dwie brygady: 7 Doński Pułk Kozacki Atamana Wojskowego Denisowa
Дивизия) (7 Донской Казачий Войскового Атамана Денисова Полк), 40 Doń-
ski Pułk Kozacki (40 Донской Казачий Полк), 49 Doński Pułk Kozacki
Dowódca: generał lejtnant (49 Донской Казачий Полк), 53 Doński Pułk Kozacki (53 Донской
Gieorgij Longinowicz Pono- Казачий Полк)
mariow
dwie brygady: 1 Pułk Kubański Generał-Feldmarszałka Wielkiego Księ-
cia Michaiła Nikołajewicza (1 Кубанский Генерал-Фельдмаршала
1 Kaukaska Dywizja Kozacka
Великого Князя Михаила Николаевича Полк), 1 Pułk Umański Bry-
(1 Кавказская Казачья
gadiera Gołowatego z Kubańskiego Wojska Kozackiego (1 Уманский
Дивизия)
Бригадира Головатого Полк), 1 Pułk Chopiorski Jej Imperatorskiej
Wysokości Wielkiej Księżnej Anastazji Michajłowny z Kubańskiego
Wojska Kozackiego (1 Хопёрский Ея Императорского Высочества
Ernest August Ferdinando-
Великой Княгини Анастасии Михайловны Полк), 1 Pułk Gorsko-
wicz Raddac
-Mozdocki Generała Krukowskiego z Terskiego Wojska Kozackiego
(1 Горско-Моздокский Генерала Круковского Полк)
dwie brygady: 1 Pułk Czarnomorski Pułkownika Bursaka 2-go z Ku-
bańskiego Wojska Kozackiego (1 Чёрноморский Полковника Бурсака
Дивизия)
2-го Полк), 1 Pułk Łabiński Generała Zassa z Kubańskiego Wojska
Kozackiego (1 Лабинский Генерала Засса Полк), 1 Pułk Zaporoski
Imperatorowej Katarzyny Wielkiej z Kubańskiego Wojska Kozackiego
Aleksandr Parfientiewicz
(1 Запорожский Императрицы Екатерины Великой Полк)
Kulebiakin
[327]

3 Kaukaska Dywizja Kozacka dwie brygady: 1 Pułk Jekatierynosławski Atamana Koszowego Czepiegi
(3 Кавказская Казачья z Kubańskiego Wojska Kozackiego (1 Екатеринославский Кошевого
Дивизия) Атамана Чепеги Полк), Osetyński Pułk Konny (Осетинский Конный
Полк), 1 Pułk Kizliaro-Grebieński Generała Jermołowa z Terskie-
Dowódca: generał lejtnant Pa- go Wojska Kozackiego (1 Кизляро-Гребенской Генерала Ермолова
wieł Ludwigowicz Chełmickij Полк), Dagestański Pułk Konny (Дагестанский Конный Полк)
dwie brygady: 1 Pułk Połtawski Atamana Koszowego Sidora Biełowo
(1 Полтавский Кошевого Атамана Сидора Белого Полк), 1 Pułk
Sunżeńsko-Władykaukaski Generała Sliepcowa z Terskiego Wojska
Дивизия)
Kozackiego (1 Сунженско-Владыкавказский Генерала Слепцова
Полк), 3 Tamański Pułk Kozacki z Kubańskiego Wojska Kozackiego
(3 Таманский Казачий Полк), 3 Kubański Pułk Kozacki (3 Кубанский
Fiodor Piotrowicz Filimonow
Казачий Полк)
dwie brygady: 1 Pułk Tamański Generała Bezkrownego z Kubańskie-
5 Kaukaska Dywizja Kozacka go Wojska Kozackiego (1 Таманский Генерала Безкровного Полк),
(5 Кавказская Казачья 1 Pułk Kaukaski Namiestnika Jekatierynosławskiego Generał-Feld-
Дивизия) marszałka Księcia Potiomkina Taurydzkiego z Kubańskiego Wojska
Kozackiego (1 Кавказский Наместника Екатеринославского Генерал-
Dowódca: generał lejtnant Фельдмаршала Князя Потёмкина Таврического Полк), 3 Liniowy
Siergiej Władimirowicz To- Pułk Kozacki z Kubańskiego Wojska Kozackiego (3 Линейный Казачий
maszewskij Полк), 3 Jekatierynodarski Pułk Kozacki z Kubańskiego Wojska Kozac-
kiego (3 Екатеринодарский Казачий Полк)
dwie brygady: 3 Łabiński Pułk Kozacki z Kubańskiego Wojska Ko-
zackiego (3 Лабинский Казачий Полк), 3 Kaukaski Pułk Kozacki
z Kubańskiego Wojska Kozackiego (3 Кавказский Казачий Полк),
Дивизия)
1 Kaukaski Pograniczny Pułk Konny (1 Кавказский Пограничный
Конный Полк), 2 Kaukaski Pograniczny Pułk Konny (2 Кавказский
Dowódca: vacat
Пограничный Конный Полк)
1 Turkiestańska Dywizja
Kozacka jedna brygada: 1 Pułk Isecko-Stawropolski Orenburskiego Wojska
(1 Туркестанская Казачья Kozackiego (1 Исетско-Ставропольский Полк), 1 Siemirieczeński
Дивизия) Pułk Kozacki Generała Kołpakowskiego (1 Семиреченский Казачий
Генерала Колпаковского Полк), 6 Orenburski Pułk Kozacki Atamana
Dowódca: generał lejtnant Ugleckiego (6 Оренбургский Казачий Атамана Углецкого Полк)
Afako Paciewicz Fidarow
[328]

2 Turkiestańska Dywizja
Kozacka dwie brygady: 1 Astrachański Pułk Kozacki (1 Астраханский Казачий
(2 Туркестанская Казачья Полк), 2 Uralski Pułk Kozacki (2 Уральский Казачий Полк), 5 Oren-
Дивизия) burski Pułk Kozacki Atamana Mogutowa (5 Оренбургский Казачий
Атамана Могутова Полк), 50 Doński Pułk Kozacki (50 Донской
Dowódca: generał lejtnant Казачий Полк)
Grigorij Iwanowicz Czogłokow
1 Kubańska Dywizja Kozacka
(1 Кубанская Казачья
dwie brygady: 2 Tamański Pułk Kozacki (2 Таманский Казачий Полк),
Дивизия)
2 Połtawski Pułk Kozacki (2 Полтавский Казачий Полк), 2 Zaporoski
Pułk Kozacki (2 Запорожский Казачий Полк), 2 Umański Pułk Kozac-
ki (2 Уманский Казачий Полк)
Agłaj Dmitriewicz Kuźmin-
-Karawajew
dwie brygady: 2 Kaukaski Pułk Kozacki (2 Кавказский Казачий Полк),
Дивизия)
2 Łabiński Pułk Kozacki (2 Лабинский Казачий Полк), 2 Kubański
Pułk Kozacki (2 Кубанский Казачий Полк), 2 Chopiorski Pułk Kozac-
ki (2 Хопёрский Казачий Полк)
Andriej Michajłowicz Niko-
łajew
dwie brygady: Adagumsko-Azowski Pułk Kozacki (Адагумско-Азовский
Дивизия)
Казачий Полк), Jekatierynosławski Pułk Kozacki (Екатеринославский
Казачий Полк), Jejski Pułk Kozacki (Ейский Казачий Полк), Stawro-
polski Pułk Kozacki (Ставропольский Казачий Полк)
Aleksandr Ferdinandowicz
Rafałowicz
(4 Кубанская Казачья jedna brygada: 3 Połtawski Pułk Kozacki (3 Полтавский Казачий
Дивизия) Полк), 3 Umański Pułk Kozacki (3 Уманский Казачий Полк), 3 Cho-
piorski Pułk Kozacki (3 Хопёрский Казачий Полк)
Dowódca: vacat
dwie brygady: 2 Kizliaro-Grebieński Pułk Kozacki z Terskiego Woj-
1 Terska Dywizja Kozacka
ska Kozackiego (2 Кизляро-Гребенской Казачий Полк), 2 Sunżeń-
(1 Терская Казачья Дивизия)
sko-Władykaukaski Pułk Kozacki z Terskiego Wojska Kozackiego
(2 Сунженско-Владыкавказский Казачий Полк), 2 Tersko-Mozdocki
Dowódca: generał major Wa-
Pułk Kozacki z Terskiego Wojska Kozackiego (2 Терско-Моздокский
silij Iwanowicz Gołoszczapow
Казачий Полк), 2 Wołżański Pułk Konny (2 Волгский Конный Полк)
[329]

Orenburska Dywizja Kozacka
(Оренбургская Казачья
dwie brygady: 9 Orenburski Pułk Kozacki (9 Оренбургский Казачий
Дивизия)
Полк), 10 Orenburski Pułk Kozacki (10 Оренбургский Казачий
Полк), 11 Orenburski Pułk Kozacki (11 Оренбургский Казачий Полк),
12 Orenburski Pułk Kozacki (12 Оренбургский Казачий Полк)
Władimir Nikołajewicz
Szyszkin
Uralska Dywizja Kozacka
(Уральская Казачья
Дивизия) dwie brygady: 4 Uralski Pułk Kozacki (4 Уральский Казачий Полк),
5 Uralski Pułk Kozacki (5 Уральский Казачий Полк), 6 Uralski
Dowódca: generał lejtnant Pułk Kozacki (6 Уральский Казачий Полк), 7 Uralski Pułk Kozacki
Aleksiej Michajłowicz von (7 Уральский Казачий Полк)
Kaufman-Turkiestanskij
Syberyjska Dywizja Kozacka
(Сибирская Казачья
dwie brygady: 4 Syberyjski Pułk Kozacki (4 Сибирский Казачий Полк),
Дивизия)
5 Syberyjski Pułk Kozacki (5 Сибирский Казачий Полк), 7 Syberyjski
Pułk Kozacki (7 Сибирский Казачий Полк), 8 Syberyjski Pułk Kozacki
(8 Сибирский Казачий Полк)
książę Piotr Nikołajewicz
Myszeckij
1 Zabajkalska Dywizja Ko-
zacka
dwie brygady: 1 Pułk Wierchnieudiński z Zabajkalskiego Wojska Ko-
(1 Забайкальская Казачья
zackiego (1 Верхнеудинский Полк), 1 Pułk Czytyjski z Zabajkalskiego
Дивизия)
Wojska Kozackiego (1 Читинский Полк), 1 Pułk Arguński z Zabajkal-
skiego Wojska Kozackiego (1 Аргунский Полк), 2 Pułk Wierchnieudiń-
ski z Zabajkalskiego Wojska Kozackiego (2 Верхнеудинский Полк)
Świty Jego Wysokości Iwan
Dawydowicz Orłow
dwie brygady: Nadmorski Pułk Dragonów (Приморский Драгунский
Ussuryjska Dywizja Konna Полк), 1 Nerczyński Pułk Kozacki Jego Imperatorskiej Wysokości
(Уссурийская Конная Cesarzewicza Następcy Tronu z Zabajkalskiego Wojska Kozackiego
Дивизия) (1 Нерчинский Казачий Его Императорского Высочества Наследника
Цесаревича Полк), Ussuryjski Pułk Kozacki z Ussuryjskiego Wojska
Dowódca: generał major Kozackiego (Уссурийский Казачий Полк), Amurski Pułk Kozacki Ge-
Aleksandr Michajłowicz nerał-Adiutanta Grafa Murawiowa Amurskiego z Amurskiego Wojska
Krymow Kozackiego (Амурский Казачий Генерал-Адьютанта Графа Муравёва
Амурского Полк)
Jako oddział samodzielny,
niewchodzący wówczas
Ussuryjski Dywizjon Kozacki (Уссурийский Казачий Дивизион)
w skład dywizji i brygad
„kawalerii strategicznej”
[330]

Kaukaska Tubylcza Dywi-
zja Konna (Кавказская trzy brygady: Czeczeński Pułk Konny (Чеченский Конный Полк), Ka-
Туземная Конная Дивизия) bardyński Pułk Konny (Кабардинский Конный Полк), 2 Dagestański
Pułk Konny (2 Дагестанский Конный Полк), Czerkieski Pułk Konny
Dowódca: generał lejtnant (Черкесский Конный Полк), Tatarski Pułk Konny (Татарский Конный
książę Dmitrij Piotrowicz Полк), Inguski Pułk Konny (Ингушский Конный Полк)
Bagration
1 Dońska Brygada Kozacka
(1 Донская Казачья skład: 55 Doński Pułk Kozacki (55 Донский Казачий Полк), 56 Doń-
Бригада)2 ski Pułk Kozacki (56 Донский Казачий Полк), 57 Doński Pułk Kozacki
(57 Донский Казачий Полк)
Dowódca: vacat
Syberyjska Brygada Kawalerii
(Сибирская Кавалерийская
Бригада)3 skład: 1 Syberyjski Pułk Kozacki Jermaka Timofiejewa (1 Сибирский
Казачий Ермака Тимофеева Полк), 2 Syberyjski Pułk Kozacki
Dowódca: generał major (2 Сибирский Казачий Полк)
baron Władimir Antonowicz
Lewandowskij
2 Zabajkalska Brygada Ko-
zacka
Бригада) skład: 2 Czytyjski Pułk Kozacki (2 Читинский Казачий Полк), 2 Ner-
czyński Pułk Kozacki (2 Нерчинский Казачий Полк)
baron Anatolij Michajłowicz
Nazarow
3 Zabajkalska Brygada Ko-
zacka
skład: 2 Arguński Pułk Kozacki (2 Аргунский Казачий Полк),
Бригада)4
3 Wierchnieudiński Pułk Kozacki (3 Верхнеудинский Казачий Полк)
Dowódca: pułkownik Dmitrij
Frołowicz Siemionow
Konne formacje Straży Granicznej
1 Zaamurska Brygada Konna skład: 1 Pograniczny Zaamurski Pułk Konny (1 Пограничный
(1 Заамурская Конная Заамурский Конный Полк), 2 Pograniczny Zaamurski Pułk Konny
Бригада)5 (2 Пограничный Заамурский Конный Полк)
Zaamurska Dywizja Kon-
dwie brygady: 3, 4, 5 i 6 Pograniczne Zaamurskie Pułki Konne
na (Заамурская Конная
(пограничные заамурские конные полки)
Дивизия)
[331]

Chocimski Pograniczny Pułk Konny (Хотинский Пограничный
Конный Полк), 5 Gorżdiński Pograniczny Pułk Konny (5 Горждинский
Пограничный Конный Полк), 6 Taurogski Pograniczny Pułk Konny
(6 Таурогенский Пограничный Конный Полк), 8 Grajewski Po-
graniczny Pułk Konny (8 Граевский Пограничный Конный Полк),
9 Łomżyński Pograniczny Pułk Konny (9 Ломжинский Пограничный
Конный Полк), 10 Rypiński Pograniczny Pułk Konny (10 Рыпинский
Пограничный Конный Полк), 12 Kaliski Pograniczny Pułk Konny
(12 Калишский Пограничный Конный Полк), 15 Sandomierski Po-
graniczny Pułk Konny (15 Сандомирский Пограничный Конный
Pozostałe konne formacje Полк), 17 Tomaszowski Pograniczny Pułk Konny (17 Томашевский
pograniczne Пограничный Конный Полк), 1 Kaukaski Pograniczny Pułk Konny
(1 Кавказский Пограничный Конный Полк), 3 Kaukaski Pograniczny
Pułk Konny (3 Кавказский Пограничный Конный Полк), 4 Kaukaski
Pograniczny Pułk Konny (4 Кавказский Пограничный Конный Полк),
Kaukaski Pograniczny Dywizjon Konny (Кавказский Пограничный
Конный Дивизион), Gruziński Pograniczny Pułk Konny (Грузинский
Пограничный Конный Полк), 1, 2, 3 i 4 Piotrogrodzkie Pograniczne
Dywizjony Konne (1, 2, 3, 4 Пётроградские Пограничные Конные
Дивизионы), Rewelski Pograniczny Dywizjon Konny (Ревельский
Пограничный Конный Дивизион), Arensburski Pograniczny Dywi-
zjon Konny (Аренсбургский Пограничный Конный Дивизион)
1
Był to antenat późniejszego 1 Pułku Ułanów Krechowieckich im. Pułkownika Bolesława Mościc-
kiego – szerzej na temat niezwykle ciekawych i długich dziejów tej formacji zob. choćby: A. Woj-
ciechowski, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Ułanów Krechowieckich, Warszawa 1929; idem, Zarys
historii wojennej 1 Pułku Ułanów Krechowieckich imienia płk. Bolesława Mościckiego, Londyn 1956;
J. Litewski, W. Dziewanowski, Dzieje 1-go Pułku Ułanów Krechowieckich, Warszawa 1932; G. Kro-
gulec, 1 Pułk Ułanów Krechowieckich im. płk. Bolesława Mościckiego, Warszawa 1990; A. Smoliński,
Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r., Toruń 1999; J. Odziem-
kowski, Krechowce, Pruszków 1993; A. Suchcitz, Dzieje 1 Pułku Ułanów Krechowieckich 1941–1947,
Londyn 2002; J. Maciejewski, Saga o 1 Pułku Ułanów Krechowieckich im. Pułkownika Bolesława Mo-
ścickiego, Dąbrowa Górnicza 2003.
2
Wcześniej istniała również Zakaspijska Brygada Kozacka (Закаспийская Казачья Бригада), którą,
według części autorów, przeformowano jednak i wcielono do 5 Kaukaskiej Dywizji Kawalerii.
3
Początkowo funkcjonowała także 1 Zabajkalska Brygada Kozacka (1 Забайкальская Казачья
Бригада), którą ostatecznie przeformowano we wspomnianą już 1 Zabajkalską Dywizję Kozacką.
4
Pierwotnie istniała też Ussuryjska Brygada Konna (Уссурийская Конная Бригада) przekształcona
następnie we wspomnianą już wcześniej Ussuryjską Dywizję Konną. Poza tym na dzień 1 stycznia
1917 r. w armii rosyjskiej istniały także cztery kubańskie brygady płastunów (1, 2, 3 i 4 Кубанские
Пластунские Бригады). W ich skład wchodziły 22 kubańskie bataliony płastunów oraz dwa bata-
liony należące do Terskiego Wojska Kozackiego. Jedną taką brygadę wystawiło też Dońskie Wojsko
Kozackie. Była to złożona z sześciu batalionów Dońska Kozacka Brygada Piesza (Донская Казачья
Пешая Бригада). Natomiast oprócz formacji wymienionych w tabeli, poza dywizjami oraz bry-
[332]
gadami „kawalerii strategicznej”, w styczniu tego roku armia carska posiadała również: 21, 22,
23, 31, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 50, 51, 54 i 58 Dońskie Pułki Kozac-
kie oraz 1 Samodzielny Doński Dywizjon Kozacki (1 Отдельный Донской Казачий Дивизион).
W Kubańskim Wojsku Kozackim były to: 2 Liniowy Pułk Kozacki (2 Линейный Казачий Полк),
3 Zaporoski Pułk Kozacki (3 Запорожский Казачий Полк) oraz 2 Czarnomorski Pułk Kozacki
(2 Чёрноморский Казачий Полк), 3 Czarnomorski Pułk Kozacki i 2 Jekatierynosławski Pułk Ko-
zacki (2 Екатеринославский Казачий Полк). Poza tym Terskie Wojsko Kozackie wystawiło: 3 Woł-
żański Pułk Kozacki (3 Волгский Казачий Полк), 3 Kizliaro-Grebieński Pułk Kozacki (3 Кизляро-
Гребенской Казачий Полк), 3 Gorsko-Mozdocki Pułk Kozacki (3 Горско-Моздокский Казачий
Полк). Dwa takie oddziały istniały też w Astrachańskim Wojsku Kozackim. Były to: 2 Astrachań-
ski Pułk Kozacki i 3 Astrachański Pułk Kozacki (2, 3 Астраханские Казачи Полки), a kolejne
w Orenburskim Wojsku Kozackim. Mianowicie: 7, 13, 14, 15, 16, 17 i 18 Orenburskie Pułki Ko-
zackie (оренбургские казачи полки) oraz Orenburski Dywizjon Kozacki (Оренбургский Казачий
Дивизион). Dwa pułki tego typu, czyli 8 i 9 Uralskie Pułki Kozackie (8, 9 Уральские Казачи Полки),
istniały w Uralskim Wojsku Kozackim, a trzy w Syberyjskim Wojsku Kozackim – 3, 6 i 9 Syberyjskie
Pułki Kozackie (3, 6, 9 Cибирские Казачи Полки). Trzy kolejne oddziały wystawiły Siemirieczeń-
skie i Amurskie Wojska Kozackie. Były to: 2 i 3 Siemirieczeńskie Pułki Kozackie (2, 3 Семиреченские
Казачи Полки) oraz 2 Amurski Pułk Kozacki (2 Амурский Казачий Полк).
5
Brygada ta wchodziła w skład Zbiorczej Dywizji Kawalerii.
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu literatury przedmiotu, w tym głównie:
О. В. Агафонов, Казачьи войска Российской Империи. Пантеон отечественной славы, Москва
1995, s. 8 i passim; О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 22 i pas-
sim; А. В. Шишов, Казачьи войска России, Москва 2007, s. 74 i passim. Ponadto poza częścią wcze-
śniej cytowanej literatury wykorzystano również: Н. Н. Рутыч, Биографический справочник высших
чинов Добровольческой Армии и Вооружённых Сил Юга России. Материалы к истории Белого
Движения, Москва 2002; С. В. Соколов, Белое Движение. Энциклопедия гражданской войны,
Санкт-Петербург–Москва 2002; idem, Генералитет Российской Империи. Энциклопедический
словарь генералов и адмиралов от Пётра I до Николая II, т. 1: А–К; т. 2: Л–Я, Москва 2009.
[333]
ZAŁĄCZNIK 2
Wykaz formacji kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej stacjonujących

w przededniu wybuchu I wojny światowej na terenie byłego Królestwa Polskiego
oraz na obszarze, który następnie wszedł w skład Rzeczypospolitej Polskiej
FORMACJA KAWALERII LUB ARTYLERII KONNEJ GARNIZON

Kawaleria i artyleria konna gwardii
Pułk Ułanów Lejb Gwardii Jego Wysokości
Warszawa
(Лейб-Гвардии Уланский Его Величества Полк)
Grodzieński Pułk Huzarów Lejb Gwardii
Warszawa
(Дейб-Гвардии Гродненский Гусарский Полк)
3 Bateria Artylerii Konnej Lejb Gwardii Wielkiego Księcia Gieorgija Michajłowicza
(3 Батарея Лейб-Гвардии Конной Артиллерии Великого Кназя Георгия Warszawa
Михайловича)
Kawaleria oraz artyleria konna liniowa
2 Pskowski Pułk Lejb Dragonów Jej Imperatorskiej Wysokości Monarchini
Imperatorowej Marii Fiodorowny
Suwałki
(2 Лейб-Драгуиский Псковский Ея Императорского Величества Государини
Императрицы Марии Фёдоровны Полк)
2 Pawłogradski Pułk Lejb Huzarów Imperatora Aleksandra III
Suwałki
(2 Лейб-Гусарский Павлоградский Императора Александра III Полк)
2 Dywizjon Artylerii Konnej1
Suwałki
(2 Конно-Артиллерийский Дивизион)
4 Nowotroicko-Jekatierynosławski Pułk Dragonów Generał-Feldmarszałka Księcia
Potiomkina Taurydzkiego
Białystok
(4 Драгунский Новотроицко-Екатеринославский Генерала- Фельдмаршала Князя
Потёмкина Таврического Полк)
4 Charkowski Pułk Ułanów
Białystok
(4 Уланский Харьковский Полк)
4 Mariupolski Pułk Huzarów Generał-Feldmarszałka Księcia Witgensteina
Białystok
(4 Гусарский Мариупольский Генерал-Фельдмаршала Князя Витгенштеина Полк)
Białystok
6 Głuchowski Pułk Dragonów Imperatorowej Katarzyny Wielkiej okolice
(6 Драгунский Глуховский Императрицы Екатерины Великой Полк) Ostrołęki
6 Wołyński Pułk Ułanów
Ciechanów
(6 Уланский Волынский Полк)
6 Kliasticki Pułk Huzarów Generała Kulniewa
Pułtusk
(6 Гусарский Клястицкий Генерала Кульнева Полк)
[334]

Ciechanów
7 Kinburnski Pułk Dragonów Włodzimierz
(7 Драгунский Кинбурнский Полк) Wołyński
7 Olwiopolski Pułk Ułanów Króla Hiszpańskiego Alfonsa XIII
Hrubieszów
(7 Уланский Ольвиопольский Короля Испанского Альфонса XIII Полк)4
7 Białoruski Pułk Huzarów Imperatora Aleksandra I Włodzimierz
(7 Гусарский Белорусский Императора Александра I Полк) Wołyński
7 Dywizjon Artylerii Konnej5 Włodzimierz
(7 Конно-Артиллерийский Дивизион) Wołyński
11 Ryski Pułk Dragonów
Krzemieniec
(11 Драгунский Рижский Полк)
11 Czugujewski Pułk Ułanów Jej Wysokości Monarchini Imperatorowej Marii
Fiodorowny
Dubno
(11 Уланский Чугуевский Ея Высочества Государини Императрицы
Марии Фёдоровны Полк)6
11 Iziumski Pułk Huzarów Generała Dorochowa
Łuck
(11 Гусарский Изюмский Генерала Дорохова Полк)
Dubno
13 Orderu Wojennego Pułk Dragonów Grafa Münicha
Garwolin
(13 Драгунский Военного Ордена Генерал-Фельдмаршала Графа Миниха Полк)
13 Włodzimierski Pułk Ułanów Mińsk
(13 Уланский Владимирский Полк) Mazowiecki8
13 Narwski Pułk Huzarów Jego Imperatorskiej i Królewskiej Wysokości Imperatora
Niemieckiego i Króla Pruskiego Wilhelma II
Siedlce
(13 Гусарский Нарвский Его Императорского и Королевского Величества
Императора Германского Короля Прусского Вильгельма II Полк)9
Warszawa
14 Małorosyjski Pułk Dragonów Kronprinca11 Niemiec i Prus
(14 Драгунский Малороссийский Наследного Принца Германского и Прусского Kalisz
Полк)
14 Mitawski Pułk Huzarów
Częstochowa12
(14 Гусарский Митавский Полк)
15 Perejasławski Pułk Dragonów Imperatora Aleksandra III

Płock
(15 Драгунский Переяславский Императора Александра III Полк)
15 Tatarski Pułk Ułanów
Płock
(15 Уланский Татарский Полк)
[335]

15 Ukraiński Pułk Huzarów Jej Imperatorskiej Wysokości Wielkiej Księżnej Kseni
Aleksandrowny
Włocławek
(15 Гусарский Украинский Ея Императорского Высочества Великой Княжны
Ксении Александровны Полк)13
Włocławek
1
W jego skład wchodziły 3 i 4 Konne Baterie.
2
3
4
Niekiedy w znanej autorowi literaturze przedmiotu oddział ten występuje jako „Оливополь-
ский” pułk ułanów. Wydaje się jednak, iż jest to błędna nazwa powstała wskutek zwykłej pomyłki
w druku.
5
6
Niekiedy w literaturze można też napotkać nieco inne brzmienie nazwy tego pułku, a mianowicie:
„11 Уланский Чугуевский Государини Императрицы Марии Фёдоровны Полк”.
7
8
W okresie zaboru rosyjskiego miejscowość ta nazywała się Nowo-Mińsk.
9
Niekiedy w literaturze można także spotkać nieco inne brzmienie nazwy tego pułku, a mianowicie:
„13 Гусарский Нарвский Императора Германского Короля Прусского Вильгельма II Полк”.
10
11
Kronprinc (Kronprinz) – tytuł następcy tronu najpierw w Prusach, a następnie także w Cesarstwie
Niemieckim.
12
Ponadto w czasie pokoju w Częstochowie stacjonowała jakaś zapasowa (льготная) formacja
artylerii konnej, z której podczas mobilizacji miał powstać dywizjon artylerii konnej złożony
z dwóch baterii konnych.
13
Niekiedy w literaturze można także napotkać nieco inne brzmienie nazwy tego pułku, a mianowicie:
„15 Гусарский Украинский Великой Княжны Ксении Александровны Полк”.
14

w tym głównie: В. В. Звегинцов, Русская армейская кавалерия 1907–1914, Москва 1998, s. 9
i passim; О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 22 i passim
oraz приложение № 3; Ж. Горохов, Русская императорская гвардия, Москва 2006, s. 30; idem,
Русская императорская кавалерия 1881–1917, Москва 2008, s. 12 i passim.
[336]
ZAŁĄCZNIK 3
Wykaz formacji kozackich stacjonujących w przededniu wybuchu I wojny światowej

na terenie byłego Królestwa Polskiego oraz na obszarze, który następnie wszedł
w skład Rzeczypospolitej Polskiej
FORMACJA WOJSK KOZACKICH GARNIZON

Dońskiego Wojska Kozackiego
2 Doński Pułk Kozacki Generała Sysojewa Augustów oraz
(2 Донской Казачий Генерала Сысоева Полк)1 Grodno
3 Doński Pułk Kozacki Jermaka Timofiejewa
Wilno
(3 Донской Казачий Ермака Тимофеева Полк)2
4 Doński Pułk Kozacki Grafa Płatowa
Szczuczyn
(4 Донской Казачий Графа Платова Полк)
6 Doński Pułk Kozacki Generała Krasnoszczekowa
Przasnysz
(6 Донской Казачий Генерала Краснощекова Полк)
9 Doński Pułk Kozacki Generał-Adiutanta Grafa Orłowa-Denisowa
Kraśnik i Lublin
(9 Донской Казачий Генерал-Адьютанта Графа Орлова-Денисова Полк)
10 Doński Pułk Kozacki Generała Łukowkina
(10 Донской Казачий Генерала Луковкина Полк)
i
13 Doński Pułk Kozacki Generał-Feldmarszałka Księcia Kutuzowa-Smoleńskiego
(13 Донской Казачий Генерал-Фельдмаршала Князя Кутузова-Смоленского Zamość
Полк)
oraz
7 Dońska Kozacka Bateria
(7 Донская Казачья Батарея)3
11 Doński Pułk Kozacki Generała Kawalerii Grafa Denisowa Włodzimierz
(11 Донской Казачий Генерала от Кавалерии Графа Денисова Полк) Wołyński
12 Doński Pułk Kozacki Generał-Feldmarszałka Księcia Potiomkina Taurydzkiego
Radziwiłłów
(12 Донской Казачий Генерал-Фельдмаршала Князя Потёмкина-Таврического
i Krupiec
Полк)4
14 Doński Pułk Kozacki Wojskowego Atamana Jefremowa
Będzin
(14 Донской Казачий Войскового Атамана Ефремова Полк)
15 Doński Pułk Kozacki Generała Krasnowa 1-go Tomaszów
(15 Донской Казачий Генерала Краснова 1-го Полк)5 Lubelski
6 Dońska Kozacka Bateria
Krasnystaw
(6 Донская Казачья Батарея)6
Orenburskiego Wojska Kozackiego
2 Orenburski Pułk Kozacki Wojewody Nagogo
Warszawa
(2 Оренбургский Воеводы Нагого Казачий Полк)7
[337]

FORMACJA WOJSK KOZACKICH GARNIZON
Uralskiego Wojska Kozackiego
3 Uralski Pułk Kozacki
Włocławek
(3 Уральский Казачий Полк)
Kubańskiego Wojska Kozackiego
Kubański Dywizjon Kozacki

Warszawa
(Кубанский Казачий Дивизион)8
1
Według części znanej autorowi literatury rosyjskiej garnizonem tego pułku miał być wyłącznie Au-
gustów.
2
Według innego źródła nazwa tego pułku miała brzmieć wówczas: „1 Донской Казачий Ермака
Тимофеевича Полк”.
3
Bateria ta wchodziła w skład 1 Dońskiego Kozackiego Dywizjonu Artylerii (1 Донской Казачий
Артиллерийский Дивизион).
4
Według części literatury jego garnizonem miał być wyłącznie Radziwiłłów.
5
Według części znanej autorowi literatury przedmiotu również ten pułk miał stacjonować w Zamo-
ściu.
6
Podobnie jak formacja poprzednia, bateria ta wchodziła w skład 1 Dońskiego Kozackiego Dywizjo-
nu Artylerii. Ponadto według części rosyjskiej literatury historycznej miała ona stacjonować w Za-
mościu.
7
Według innego źródła nazwa tego pułku miała brzmieć wówczas: „2 Оренбургский Казачий
Воеводы Нагова Полк”. Wśród oficerów Orenburskiego Wojska Kozackiego służba w tym pułku
była uważana za szczególnie prestiżową. W Warszawie stacjonował on od 1882 r.
8
Podlegał on bezpośrednio dowódcy Warszawskiego Okręgu Wojskowego.
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie znanej mu literatury przedmiotu, w tym głównie:
О. В. Агафонов, Казачьи войска Российской Империи. Пантеон отечественной славы, Москва
1995, s. 8 i passim; О. Д. Марков, Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 22
i passim oraz приложение № 3; А. В. Шишов, Казачьи войска России, Москва 2007, s. 74 i passim;
А. Ганин, А. Левченко, В. Семёнов, История 1-го Оренбургского Казачьего Полка (С полковым
фотоальбомом 1895 г.), Харьков 2007, s. 4.
[339]
Ryc. 1. Oficerowie Pułku Grenadierów Konnych Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Конно-Грена-

дерский Полк) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
Źródło: R. W. Kenny jun., Uniforms of Imperial & Soviet Russia in color as illustrated by Herbert Knötel,
D.J. 1907–1946, Atglen 2001, s. 48.
[340]
Ryc. 2. Kawalergard (szeregowiec) i oficer Pułku Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Im-
peratorowej Marii Fiodorowny (Кавалергардский Ея Величества Государыни Императ-
рицы Марии Фёдоровны Полк) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
D.J. 1907–1946..., s. 41.
[341]
Ryc. 3. Dragoni kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: oficer niższy pełnią-
cy funkcję adiutanta 15 Perejasławskiego Pułku Dragonów Imperatora Aleksandra III
(15 Драгунский Переяславский Императора Александра III Полк); generał kawalerii
w mundurze dragońskim; oficer niższy 5 Kargopolskiego Pułku Dragonów (5 Драгунс-
кий Каргопольский Полк); oficer wyższy Nadmorskiego Pułku Dragonów (Приморский
Драгунский Полк) – około 1914 r. Akwarela Olega K. Parchajewa
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego. Pełniejszą wersję tej akwareli zawiera praca: В. В. Звегинцов,
Русская армейская кавалерия 1907–1914, Москва 1998 – po s. 20.
[342]
Ryc. 4. Kozak i oficer Pułku Kozaków Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Казачий
Его Величества Полк) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
D.J. 1907–1946..., s. 46.
[343]
Ryc. 5. Ułani kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: generał w mundurze
14 Jamburskiego Pułku Ułanów Jej Imperatorskiej Wysokości Wielkiej Księżnej Marii
Aleksandrowny (14 Уланский Ямбурский Ея Императорского Высочества Великой
Княжны Марии Александровны Полк); oficer wyższy 17 Nowomirgorodzkiego Pułku
Ułanów (17 Уланский Новомиргородский Полк); oficer 5 Litewskiego Pułku Ułanów
Króla Wiktora Emanuela (5 Уланский Литовский Короля Виктора Эммануила Полк);
ułan 4 Charkowskiego Pułku Ułanów (4 Уланский Харьковский Полк) – około 1914 r.
Akwarela Olega K. Parchajewa
Русская армейская кавалерия 1907–1914... – po s. 20.
[344]
Ryc. 6. Huzarzy kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: trębacz sztabowy
12 Achtyrskiego Pułku Huzarów Generała Denisa Dawydowa (12 Гусарский Ахтырс-
кий Генерала Дениса Давыдова Полк); szeregowiec 1 Sumskiego Pułku Huzarów Gene-
rała Siesławina (1 Сумский Гусарский Генерала Сеславина Полк); generał w mundurze
6 Kliastickiego Pułku Huzarów Generała Kulniewa (6 Гусарский Клястицкий Генерала
Кульнева Полк); oficer wyższy 2 Pawłogradzkiego Pułku Lejb Huzarskiego Imperatora
Aleksandra III (2 Лейб-Гусарский Павлоградский Императора Александра III Полк) –
około 1914 r. Akwarela Olega K. Parchajewa
[345]
Ryc. 7. Dragoni kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: dragon (szeregowiec)
16 Twerskiego Pułku Dragonów Jego Imperatorskiej Wysokości Następcy Tronu Cesarze-
wicza (16 Драгунский Тверской Его Императорского Высочества Наследника Цеса-
ревича Полк); trębacz sztabowy 17 Niżniegorodzkiego Pułku Dragonów Jego Wysokości
(17 Драгунский Нижнегородский Его Величества Полк); oficer wyższy 17 Niżniego-
rodzkiego Pułku Dragonów Jego Wysokości; dragon 18 Siewierskiego Pułku Dragonów
Króla Chrystiana IX Duńskiego (18 Драгунский Северский Короля Христиана IX Дат-
ского Полк) – około 1914 r. Akwarela Olega K. Parchajewa
[346]
Ryc. 8. Kawalergard Ignacy Mojsiejewicz z 4 Szwadronu Pułku Kawalergardów Jej Wysokości

Monarchini Imperatorowej Marii Fiodorowny (Кавалергардский Ея Величества Госуда-
рыни Императрицы Марии Фёдоровны Полк). Fotografia wykonana w Sankt Petersbur-
gu w kwietniu 1911 r.
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego.

[347]
Ryc. 9. Kawalergard Franciszek Bogacz z Pułku Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Im-
peratorowej Marii Fiodorowny. Fotografia wykonana w Sankt Petersburgu w kwietniu
1914 r.

[348]
Ryc. 10. Grupa ułanów – ochotników jednorocznych, najprawdopodobniej Pułku Ułanów

Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Уланский Его Величества Полк). Fotogra-
fia wykonana około 1914 r.
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego. Fotografię tę opublikowano także w pracy: Ж. Горохов, Русская
императорская гвардия, Москва 2006, s. 156.
Ryc. 11. Imperatorowa Aleksan-

dra Fiodorowna, szef Pułku Uła-
nów Lejb Gwardii Jej Wysokości
Imperatorowej Aleksandry Fio-
dorowny (Лейб-Гвардии Улан-
ский Ея Величества Императ-
рицы Александры Фёдоровны
Полк) w mundurze pułkowym.
Pocztówka – około 1914 r.
Źródło: zbiory Aleksandra Smo-

lińskiego. Fotografię tę opubliko-
wano także w pracy: Ж. Горохов,
Русская императорская гвардия...,
s. 119.
[349]
Ryc. 12. Polak Zygmunt Szukiewicz, żołnierz artylerii konnej armii rosyjskiej. Fotografia wy-
konana w grudniu 1915 r.

[350]
Ryc. 13. Car Mikołaj II, szef Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Сводно-
Казачий Полк) w mundurze pułkowym, oraz następca tronu cesarzewicz Aleksiej w mun-
durze 1 Sotni Uralskiej Jego Wysokości Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii. Pocz-
tówka wykonana około 1914 r.

[351]
Ryc. 14. Jeźdźcy jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozackich Imperium Rosyj-
skiego. Front przeciwniemiecki. Fotografia wykonana w końcu 1914 lub na początku 1915 r.

[352]
Ryc. 16. Kozacy jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozackich Imperium Ro-
syjskiego. Front przeciwniemiecki. Fotografia wykonana w końcu 1914 lub na początku
1915 r.

[353]
Ryc. 18. Kozacy, być może płastuny, jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozac-
kich Imperium Rosyjskiego. Front przeciwniemiecki. Fotografia wykonana w końcu 1914
lub na początku 1915 r.

[354]
Ryc. 19. Kozak jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozackich oraz jeźdźcy
z trudnego do określenia pułku kawalerii liniowej Imperium Rosyjskiego. Front przeciw-
niemiecki. Fotografia wykonana w końcu 1914 lub na początku 1915 r.

[355]
Ryc. 20. Kozak Osobistego Konwoju Jego Imperatorskiej Wysokości (Собственный Его Импе-
раторского Величества Конвой) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
D.J. 1907–1946..., s. 60.
[356]
Ryc. 21. Kozacy 2 Sotni Orenburskiej Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии
Сводно-Казачий Полк). Fotografia wykonana około 1914 r.
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego. Fotografię tę opublikowano także w pracy: А. В. Ганин, В. Г. Семёнов,
Офицерский корпус Оренбургского Казачьего Войска 1891–1945. Биографический справочник,
Москва 2007, fot. po s. 384.
ĒRIKS JĒKABSONS
ORGANIZACJA KAWALERII ARMII ŁOTEWSKIEJ

PODCZAS JEJ UDZIAŁU W WALKACH
O WYZWOLENIE ŁOTWY ORAZ W PIERWSZYM
ROKU NIEPODLEGŁOŚCI
LATA 1918–1921*
P o proklamowaniu niepodległości Łotwy dnia 18 listopada 1918 r.,

jeszcze w warunkach niemieckiej okupacji, 22 listopada tego
roku Ministerstwo Obrony kierowanego przez Kārlisa Ulmanisa1
* Artykuł ten, przedstawiający dzieje kawalerii łotewskiej od momentu powsta-

nia pierwszych jej formacji w 1918 r. aż do chwili jej przejścia w 1921 r. na stopę
pokojową, jest tłumaczeniem poprawionej i powtórnie opracowanej z myślą o po-
tencjalnym polskim czytelniku wersji artykułu prof. Ē. Jēkabsonsa, Latvijas armi-
jas jātnieku vienības 1919–1921 gadā, „Latvijas Kara Muzeja Gadagrāmata” (Rīga)
2004, t. 5, s. 67–104.
1
Kārlis Ulmanis – urodził się 4 IX 1877 r. w gminie Berże w Kurlandii, zmarł
20 IX 1942 r. w sowieckim więzieniu w Krasnowodsku. Ukończył szkołę realną
w Mitawie, po czym studiował rolnictwo w Niemczech oraz w USA. Wziął aktyw-
ny udział w rewolucji rosyjskiej 1905 r., za co został aresztowany we wrześniu tego
roku. Zwolniony w maju roku następnego wyjechał do Niemiec. W latach 1906–
–1907 był nauczycielem w szkole rolniczej w Saksonii. Od 1907 r. przebywał
w USA, po czym w 1913 r. powrócił do Rosji, na teren późniejszej Łotwy. Po wybu-
chu rewolucji lutowej w 1917 r. był współzałożycielem Związku Chłopskiego, a od
18 XI 1918 r. pełnił funkcję premiera Łotewskiego Rządu Tymczasowego. Po odzy-
skaniu niepodległości przez Łotwę wielokrotnie pełnił różne wysokie funkcje pań-
stwowe. Kilka razy piastował bowiem stanowisko premiera, ministra rolnictwa, mi-
nistra zaopatrzenia oraz ministra spraw wojskowych. Dnia 15 V 1934 r. doszło na
Łotwie do przewrotu państwowego i K. Ulmanis objął władzę dyktatorską, a od
1936 r. był prezydentem państwa. Po wkroczeniu na obszar Łotwy Armii Czerwonej
w celu jej okupacji został wysłany do ZSRS, a w czerwcu 1941 r. aresztowany – sze-
rzej na temat tej niezwykle ważnej dla niepodległej Łotwy postaci zob.: Ē. Jēkabsons,
Ulmanis Kārlis, [w:] Słownik biograficzny Europy Środkowo-Wschodniej XX wieku,
pod red. W. Roszkowskiego, Warszawa 2004, s. 1330–1332.
358 ĒRIKS JĒKABSONS
Rządu Tymczasowego rozpoczęło organizację łotewskiego wojska2.

W związku z tym 7 grudnia zawarto układ z przedstawicielem rządu
Niemiec o utworzeniu Landwehry Bałtyckiej w składzie niemieckich,
łotewskich i rosyjskich jednostek piechoty3. Jednakże wobec sprzeci-
wu niemieckich władz wojskowych udało się zorganizować tylko kil-
ka kompanii łotewskich w przeciwieństwie do wielu jednostek nie-
mieckich, których formowanie, co jest rzeczą oczywistą, spotkało się
z szerokim poparciem władz okupacyjnych.
Niepewną sytuację polityczną istniejącą na tym obszarze skompli-
kował dodatkowo fakt zajęcia dnia 3 stycznia 1919 r. Rygi przez od-
działy Armii Czerwonej. Wkrótce potem prawie cała Łotwa, oprócz
leżącej na zachodzie Liepāji (Lipawy) i niedużego terytorium wokół
2
Problematyka dziejów oraz organizacji Armii Łotewskiej okresu międzywojen-
nego jest w Polsce znana stosunkowo słabo. Poza innymi czynnikami jest to także
skutek braku dostatecznie obfitej i rzetelnej literatury dotyczącej tych zagadnień do-
stępnej w języku polskim. Do tej pory bowiem potencjalny czytelnik polski może
sięgnąć jedynie do kilku przyczynków oraz zaledwie jednego opracowania o szer-
szym charakterze traktujących o łotewskich siłach zbrojnych z lat 1918–1940 – zob.
choćby: Ē. Jēkabsons, Współpraca łotewskich pociągów pancernych z Wojskiem Pol-
skim w 1920 roku, [w:] Pociągi pancerne 1918–1943. Organizacja – struktura – dzia-
łania wojenne, pod red. U. Kraśnickiej, K. Filipowa, Białystok 1999; J. Rutkiewicz,
Wojsko łotewskie 1918–1940 oraz łotewskie formacje zbrojne 1915–1950, Warsza-
wa 2005. Natomiast na temat ciekawych polsko-łotewskich stosunków wojskowych
w okresie międzywojennym zob. choćby: Warszawa, Centralne Archiwum Wojsko-
we (dalej cyt. CAW), Oddział II Sztabu Głównego, sygn. 303.4.3159. Meldunek At-
taché Wojskowego przy Poselstwie Rzeczypospolitej w Rydze ppłk. dypl. Andrzeja
Liebicha, l. dz. 10/tj.36 z dnia 13 I 1936 r.; ibidem, Meldunek Attaché Wojskowe-
go przy Poselstwie Rzeczypospolitej Polskiej w Rydze mjr. dypl. Feliksa Brzeskwiń-
skiego, l. dz. 307/tjn.36 z 24 X 1936 r.; Warszawa, Archiwum Akt Nowych (dalej
cyt. AAN), Attaché Wojskowi RP 1918–1939, A/II/88. Meldunek Attaché Wojsko-
wego w Rydze nr 297 z 18 II 1922 r. A. Skrzypek, Zagadnienie polsko-łotewskiej
konwencji wojskowej 1919–1925, „Z Dziejów Stosunków Polsko-Radzieckich” 1970,
t. 6; idem, Związek Bałtycki. Litwa, Łotwa, Estonia i Finlandia w polityce Polski i ZSRR
w latach 1919–1925, Warszawa 1972; idem, Stosunki polsko-łotewskie 1918–1939,
Gdańsk 1997; M. Leczyk, Polska i sąsiedzi. Stosunki wojskowe 1921–1939, Białystok
3
Szerzej na temat skomplikowanej sytuacji politycznej istniejącej wtenczas na
obszarach późniejszej Litwy, Łotwy i Estonii zob. choćby: Юденич под Пётрогра-
дом. Из белых мемуаров. Редакция П. Е. Щеголева, Ленинград 1927; А. П. Род-
зянко, Воспоминания о Северо-Западной Армии, Москва 2000; P. Łossowski,
Między wojną a pokojem. Niemieckie zamysły na wschodzie w obliczu traktatu wersal-
skiego. Marzec–czerwiec 1919 r., Warszawa 1976; idem, Konflikt polsko-litewski 1918–
–1920, Warszawa 1996; T. Paluszyński, Walka o niepodległość Łotwy 1914–1921,
Warszawa 1999 (przyp. red. A. S.).
ORGANIZACJA KAWALERII ARMII ŁOTEWSKIEJ... 359
tego miasta, stała się tak zwaną Socjalistyczną Sowiecką Republiką

Łotwy4. W związku z tym Rząd Tymczasowy Ulmanisa oraz podle-
głe mu formacje łotewskiej Landwehry wycofały się do Liepāji. Tam
też oddziały łotewskie przekształcono najpierw w 1 Samodzielny Ba-
talion Łotewski, a w marcu 1919 r. w 1 Samodzielną Brygadę Łotew-
ską, która od stycznia walczyła z Armią Czerwoną na froncie w Kur-
landii.
Kolejną formacją wojsk łotewskich była Brygada Łotwy Północ-
nej, którą utworzono w marcu 1919 r. Jej sformowanie stało się moż-
liwe, gdyż w lutym tego roku przedstawiciele Rządu Tymczasowego
zawarli w Tallinie układ z rządem Estonii dotyczący organizacji bry-
gady łotewskiej na terenie północnej Łotwy, ale pod dowództwem
estońskim. Od marca 1919 r. razem z Estończykami brała ona udział
w wyzwalaniu północnej Łotwy z rąk bolszewików.
Jednak 16 kwietnia 1919 r. wojska niemieckie stacjonujące w re-
jonie Liepāja zorganizowały przewrót. Zajęły one wszystkie urzędy
oraz aresztowały kilku ministrów łotewskiego Rządu Tymczasowe-
go. W wyniku tego rząd na czele z K. Ulmanisem przeniósł się na je-
den ze statków, jaki stał wówczas na redzie tego portu, i stamtąd pod
ochroną brytyjskich okrętów wojennych kontynuował swoją działal-
ność. Tymczasem Niemcy utworzyli proniemiecki rząd z pastorem
Andrievsem Niedrą5 na czele.
4
Szerzej na ten temat zob. choćby: Н. Е. Какурин, И. И. Вацетис, Гражданс-
кая война 1918–1921, Санкт-Петербург 2002 (pierwsze wydanie tego opracowania
ukazało się w końcu lat dwudziestych XIX w.) (przyp. red. A. S.).
5
Andrievs Niedra – urodził się 8 II 1871 r. w miejscowości Tirża, a zmarł
25 IX 1942 r. w Rydze. Był pastorem luterańskim oraz działaczem politycznym.
W 1899 r. ukończył Wydział Teologiczny na Uniwersytecie w Dorpacie. Początkowo
był dziennikarzem, który w 1905 r. publicznie występował przeciwko ideom rewo-
lucji rosyjskiej. Od 1906 do 1918 r. pełnił funkcję pastora w jednej z parafii leżących
w guberni liflandzkiej. Natomiast jesienią 1918 r. współpracował z wojskami rosyj-
skimi dowodzonymi przez gen. Pawła Bermonta-Awałowa, a w okresie od maja do
czerwca 1919 r., jako polityk o orientacji wyraźnie proniemieckiej, zajmował stano-
wisko premiera rządu łotewskiego. Jednak w listopadzie 1919 r. opuścił Łotwę i wy-
jechał najpierw do Niemiec, a potem do Polski, gdzie w latach 1921–1924 był pasto-
rem jednej z parafii w Wilnie. Na Łotwę powrócił w 1924 r. Tam został aresztowany,
osądzony i skazany na trzy lata więzienia. Wyrok ten zamieniono jednak na karę ba-
nicji, co spowodowało, że pastor Niedra osiadł w Prusach Wschodnich. W 1942 r.,
po zajęciu Łotwy przez Wehrmacht, powrócił do Rygi, gdzie zmarł – szerzej na te-
mat tej postaci zob.: Ē. Jēkabsons, Niedra Andrievs, [w:] Słownik biograficzny Europy
Środkowo-Wschodniej XX wieku..., s. 897.
Władze sowieckie z powodu błędnej polityki, jaką prowadzi-

ły w tym czasie wobec Łotyszy, przede wszystkim wobec wsi, oraz
wskutek licznych i krwawych represji całkowicie utraciły popular-
ność i poparcie6. Ponadto w armii sowieckiej Łotwy zaczęły się ma-
sowe dezercje, polegające głównie na przechodzeniu uciekinierów na
stronę sił Rządu Tymczasowego i Estończyków.
Wobec tego 22 maja 1919 r. oddziały niemieckiej Landwehry zaję-
ły Rygę i wspólnie z dowodzoną przez generała Rudigera von Goltza
„Żelazną Dywizją”7 udały się na północną Łotwę w celu opanowania
tego obszaru. Spowodowało to kryzys w stosunkach niemiecko-
-estońskich. Jednak po bitwie koło Cēsis (Kieś, Wenden), stoczonej
6
Nie wolno jednak zapominać o roli, jaką w rosyjskiej wojnie domowej oraz
w utrwalaniu władzy bolszewików w Rosji odegrały formacje strzelców łotewskich
– zob. choćby: История латышских стрелков (1915–1920). Коллегияльная рабо-
та под редакцей Я. П. Крастыня, Рига 1972; Гражданская война и военная интер-
венция в СССР. Энциклопедия. Главный редактор С. С. Хромов, Москва 1983.
Należy jednakże pamiętać, że obydwie te prace pisane były z pozycji marksistow-
skich, co powoduje, że do informacji tam zawartych, głównie zaś do interpretacji
i ocen przedstawianych w nich faktów, trzeba podchodzić bardzo krytycznie. Tak
więc mogą stanowić one jedynie podstawę bardzo ogólnej wiedzy dotyczącej intere-
sującej nas tutaj problematyki (przyp. red. A. S.).
7
Hrabia Rudiger von Goltz – generał pruski. Urodził się 8 XII 1865 r., a zmarł
3 IV 1930 r. W chwili wybuchu I wojny światowej, jako pułkownik, był dowódcą
76 Hamburskiego Pułku Piechoty (Infanterie-Regiment Hamburg (2 Hanseatisches)
Nr. 76). Natomiast w 1918 r., już jako gen. major, objął dowództwo formowanej
wtenczas w Gdańsku tzw. Dywizji Bałtyckiej (Ostsee-Division), a następnie Fin-
landzkiego Korpusu Ochotniczego. Wiosną 1918 r. na czele tych oddziałów wraz
z gen. Carlem Gustafem Mannerheimem opanował Finlandię. Po wyparciu sił Armii
Czerwonej z Finlandii, na prośbę rządu fińskiego, pozostał tam z częścią swych od-
działów w celu wsparcia i szkolenia formowanej wówczas armii fińskiej, co przerwa-
ło jednak zawarcie przez Niemcy w dniu 11 XI 1918 r. zawieszenia broni z aliantami.
W 1919 r., współdziałając z rosyjskim generałem Bermontem-Awałowem, oczyścił
Rygę i Kurlandię z wojsk bolszewickich. Jednak wiosną i latem tego roku państwa
zwycięskiej koalicji zmusiły Niemców do odwołania zbyt przedsiębiorczego i ruchli-
wego generała oraz do rozwiązania jego oddziałów ochotniczych – szerzej o von
Goltzu oraz podległych mu formacjach zob. choćby: Ehrenrangliste des ehemaligen
Deutschen Heeres auf Grund der Ranglisten von 1914 mit den inzwischen eingetretenen
Veränderungen, Berlin 1926, s. 249; Encyklopedia wojskowa, t. 3, pod red. O. Laskow-
skiego, Warszawa 1933, s. 101; Der Weltkrieg 1914–1918, Bd. 13: Die Kriegfürung
im Sommer und Herbst 1917. Die Ereignisse außerhalb der Westfront bis November
1918, Berlin 1942, s. 371–373. Zob. także: R. von der Goltz, Meine Sendung im Finn-
land und Baltikum, Leipzig 1920; idem, Als politischer General im Osten (Finnland
und Baltikum) 1918–1919, Leipzig 1936; C. G. Mannerheim, Wspomnienia, Warsza-
między 21 a 23 czerwca, armia estońska oraz brygada łotewska po-

biły wojska niemieckie, które zostały zmuszone do wycofania się do
Rygi. Wkrótce też, a mianowicie 3 lipca 1919 r., w Strazdmuiža koło
Rygi za pośrednictwem ententy zawarto zawieszenie broni. Układ ten
przewidywał stopniowe wycofanie się oddziałów niemieckich z Łotwy.
W związku z tym początkowo koncentrowały się one w okręgu Zem-
gale (Zemgalii), gdzie przygotowywały się do całkowitej ewakuacji.
Kolejnym skutkiem tych wydarzeń było połączenie 10 lipca 1919 r.
pod jednym dowództwem wszystkich jednostek łotewskich, z któ-
rych utworzono wówczas Armię Łotewską8, najpierw w składzie
trzech, a później czterech dywizji piechoty. Ich nazwy pochodziły
od nazw czterech historycznych okręgów Łotwy, a mianowicie: Ku-
rzeme, Vidzeme, Latgale i Zemgale. Ponadto ówczesne łotewskie siły
zbrojne tworzyły również formacje artylerii, kawalerii, a także od-
działy techniczne i lotnictwo. Jednocześnie w skład wojsk łotewskich
włączono też reformowaną wtenczas niemiecką Landwehrę. W wy-
niku tych działań w październiku 1919 r. stan liczebny Armii Łotew-
skiej wynosił 38 250 żołnierzy, w lutym 1920 r. 76 394 oficerów i sze-
regowych9, a w sierpniu tego roku, po zawarciu układu z Sowietami,
już tylko 53 505 ludzi.
Warto też tutaj dodać, że część formacji niemieckich z Zemgalii,
nie chcąc wycofać się do Niemiec, połączyła się z antybolszewickimi
oddziałami rosyjskimi, tworzonymi z jeńców narodowości rosyjskiej
przybywających na te obszary z obozów jenieckich w Niemczech.
Formacje te oraz stojące za nimi siły polityczne nie uznawały nato-
miast praw narodów wchodzących w skład byłego imperium Roma-
nowych do tworzenia własnych państw narodowych.
8
Jest to nazwa własna (w języku łotewskim Latvijas armije) oznaczająca ówczes-
ne łotewskie siły zbrojne. Stąd też w dalszej części tekstu termin ten zapisywany bę-
dzie z zastosowaniem wielkich liter.
9
W prezentowanym tutaj tekście, dla jego lepszej czytelności oraz w celu jego ła-
twiejszego zrozumienia przez potencjalnego czytelnika polskiego, zastosowano po-
dział, jaki przed 1939 r. obowiązywał w tej kwestii w Wojsku Polskim. Polegał on na
tym, że stany osobowe wszystkich jego formacji dzieliły się na dwie podstawowe gru-
py, a mianowicie na oficerów i chorążych oraz na szeregowych. W skład tej ostatniej
grupy wchodzili natomiast podoficerowie i szeregowcy – szerzej zob. choćby: Zarys
dziejów wojskowości polskiej w latach 1864–1939, pod red. P. Staweckiego, Warszawa
1990; M. Cieplewicz, Wojsko Polskie w latach 1921–1926. Organizacja, wyposażenie,
wyszkolenie, Wrocław–Warszawa–Kraków 1998; P. Stawecki, Wojsko Marszałka Józe-
fa Piłsudskiego 12 V 1926–12 V 1935, Warszawa 2004 (przyp. red. A. S.).
W wyniku tego 8 października 1919 r. z okolic Jelgavy (Mitawy)

atak na Rygę oraz na obszar Kurzeme10 rozpoczęła, składająca się
przeważnie z Niemców, ochotnicza Rosyjska Armia Zachodnia11 do-
wodzona przez generała Pawła Bermonta-Awałowa12. Jednak natar-
10
Czyli na obszar Kurlandii.
11
Rosyjska Armia Zachodnia (Русская Западная Армия) – powstała na począt-
ku 1919 r. nad Bałtykiem, a jej organizatorami byli rosyjscy antybolszewicy liczący
na poparcie Niemiec w swojej walce z „czerwonymi”. Początkowo była to sformo-
wana w Mitawie Grupa Generała Hrabiego Kellera (Группа Генерала Графа Келле-
ра), a następnie Oddział im. Hrabiego Kellera (Отряд им. Графа Келлера). W maju
1919 r. formacja ta liczyła już około 3500 ludzi. Wraz z innymi oddziałami w czerw-
cu tego roku utworzyła ona Korpus Zachodni Armii Północnej (Западный Корпус
Северной Армии), a następnie po kolejnych reorganizacjach oraz po wchłonięciu
całego szeregu formacji niemieckich powstała z nich Rosyjska Armia Zachodnia,
zwana też niekiedy Zachodnią Armią Ochotniczą (Западная Добровольческая Ар-
мия). W jej szeregach, w dwóch korpusach ochotniczych oraz w liczących około
40 000 ludzi formacjach niemieckich służyło w sumie około 55 000 ludzi. Dnia
5 IX 1919 r. jej dowódcą, a jednocześnie dowódcą wszystkich sił rosyjskich formo-
wanych w Kurlandii i na Litwie, mianowano gen. Bermonta-Awałowa. Ten zaś, po-
mimo prób koordynacji jego działań z dowodzonymi przez gen. Judenicza wojska-
mi Armii Północno-Zachodniej, w październiku rozpoczął nieudany atak na Rygę.
Po porażce wojska te w grudniu tego roku wycofały się na obszar Niemiec – szerzej
zob. choćby: С. В. Волков, Белое движение в России: организационная структу-
ра (Материалы для справочника), Москва 2000, s. 282–283; idem, Белое дви-
жение. Энциклопедия гражданской войны, Санкт-Петербург 2002, s. 471–472
12
Pierwotnie Pawieł Rafajłowicz Bermont, a po usynowieniu w 1919 r. przez
księcia Pawła Michajłowicza Awałowa – Pawieł Michajłowicz książę Awałow. Był
Karaimem, który urodził się 17 III 1884 r. (według niektórych publikacji miał on
urodzić się jakoby już w 1877 r.) w rodzinie kapelmistrza Syberyjskiego Pułku Strzel-
ców (Сибирский Стрелковый Полк). Ukończył szkołę muzyczną oraz oficerską
szkołę kawalerii. Od 1900 r. pełnił służbę kapelmistrza w 1 Petersburskim Pułku
Ułanów Generał-Feldmarszałka Księcia Mienszykowa (1 Уланский Петербурский
Генерал-Фельдмаршала Князя Меншикова Полк). Ochotniczo uczestniczył w woj-
nie rosyjsko-japońskiej, walcząc w jednym z pułków Kozaków zabajkalskich. Pierw-
szy stopień oficerski otrzymał w nagrodę za zasługi bojowe i z korpusu osobowego
urzędników wojskowych został przeniesiony do korpusu oficerów kawalerii. Jed-
nak po zakończeniu wojny z Japonią zaliczono go do rezerwy. Do służby, w stopniu
korneta, powrócił po wybuchu I wojny światowej. Był adiutantem gen. Miszczen-
ki. Wojnę światową zakończył w stopniu sztabsrotmistrza oraz jako kawaler Orde-
ru Świętego Jerzego. Od sierpnia 1918 r. był szefem kontrwywiadu Armii Południo-
wej, a od lata tego roku kierował punktem werbunkowym do tej armii obejmującym
swym działaniem obszar Ukrainy. Natomiast od jesieni 1918 r. na Ukrainie dowo-
dził oddziałem ochotniczym. Od lutego 1919 r. formował w Niemczech Partyzancki
Konny Oddział Karabinów Maszynowych (Партизанский Конно-Пулемётный От-
ряд). W tym samym roku, już jako gen. major, otrzymał dowództwo działającej nad
cie to powstrzymano w okolicach Rygi, na linii rzeki Dźwiny. Walki

o stolicę Łotwy oraz w Kurlandii (Kurzeme) na froncie rozciągającym
się na przestrzeni 150 km wzdłuż Dźwiny trwały przez miesiąc. Na-
tomiast w dniach od 3 do 11 listopada z pomocą ognia artylerii okrę-
tów angielskich i francuskich oswobodzono Rygę, 14 listopada odpar-
to atak na Liepāję, a 21 listopada uwolniono Jelgavę. W efekcie tych
sukcesów do początku grudnia wojska łotewskie wyparły wroga z tery-
torium Łotwy, miejscami wkraczając nawet czasowo na obszar Litwy.
Po nieskutecznych próbach uzgodnienia z Litwinami wspólnych
działań wojskowych mających na celu oswobodzenie od Armii Czer-
wonej Latgale (Latgalii), dnia 30 grudnia 1919 r. zawarto tajny układ
łotewsko-polski, zgodnie z którym 3 stycznia 1920 r. rozpoczął się
wspólny atak wojsk polsko-łotewskich w Latgalii południowej. Już
tego samego dnia zajęto Daugavpils (Dyneburg), a 9 stycznia wojska
łotewskie znalazły się w północnej Latgalii13. W wyniku tych wspól-
Bałtykiem Zachodniej Armii Ochotniczej, którą dowodził do końca drugiej dekady

listopada 1919 r. Po nieudanym ataku na Rygę wycofał się na terytorium Niemiec
i pozostał tam jako emigrant, mieszkając na Śląsku. Od 1933 r. stał na czele Rosyj-
skiego Ruchu Narodowo-Socjalistycznego w Niemczech (Российское Национал-Со-
циалистическое Движение в Германии), który w 1939 r. został przez Niemców zli-
kwidowany. Następnie przebywał na terytorium Jugosławii, a od 1944 r. mieszkał
w USA, gdzie zmarł 27 XII 1973 r. Według niektórych danych zmarł dopiero w 1974 r.
– szerzej na temat tej postaci zob. choćby: А. П. Родзянко, op. cit., s. 227;
С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия гражданской войны..., s. 47, 472, a także:
А. В. Окороков, Русская эмиграция. Политические, военно-политические и воин-
ские организации 1920–1990 гг., Москва 2003 (przyp. red. A. S.).
13
Szerzej na temat ówczesnej polsko-łotewskiej współpracy wojskowej, oprócz
części wcześniej cytowanej literatury, zob. choćby: A. J. Borkowski, Dzieje 1-go Puł-
ku Piechoty Legionów. (Lata wojny polsko-rosyjskiej 1918–1920), Warszawa 1929;
K. Bąbiński, Zarys historii wojennej 5-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa 1929;
E. Skarbek, Zarys historii wojennej 6-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa 1929;
S. Pomarański, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Piechoty Legionów, Warszawa
1931; M. Wrzosek, Wojsko Polskie i operacje wojenne lat 1918–1921, Białystok 1988;
idem, Wojny o granice Polski Odrodzonej 1918–1921, Warszawa 1992; D. Faszcza,
5 Pułk Piechoty Legionów, Pruszków 1994; T. Paluszyński, Akcja polsko-łotewska
w Łatgalii w styczniu 1920 roku, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1995, R. 40,
nr 3–4 (153–154); E. Domański, E. Kospath-Pawłowski, P. Matusak, J. Odziemkow-
ski, T. Panecki, T. Rawski, 1 Dywizja Piechoty w dziejach oręża polskiego, Pruszków
1998; W. Markert, 6 Pułk Piechoty Legionów Józefa Piłsudskiego, Pruszków 2001.
Tam też szeroki wykaz źródeł i literatury dotyczących tego zagadnienia. Natomiast
realia tego współdziałania widziane oczami polskiego uczestnika tych wydarzeń bar-
dzo ciekawie przedstawił w swoich wspomnieniach Wacław Lipiński (Od Wilna po
Dynaburg. Wspomnienia z walk 5 PP Legionów, Warszawa 1930) (przyp. red. A. S.).
nych operacji wojskowych do początku lutego 1920 r. oswobodzono

całe terytorium Łotwy, a 1 lutego zawarto tajne łotewsko-sowieckie
zawieszenie broni. Jednakże lokalne starcia na froncie łotewsko-so-
wieckim trwały aż do podpisania sowiecko-łotewskiego układu po-
kojowego w dniu 11 sierpnia 1920 r.
W sumie w walkach o wyzwolenie Łotwy zginęło 3046 oficerów
i szeregowych wojsk łotewskich, a 4085 zostało rannych. Do nie-
woli łotewskiej dostało się natomiast 5277 żołnierzy nieprzyjaciela,
a obok innej zdobyczy wzięto także 42 działa i 10 samolotów.
Dnia 1 kwietnia 1921 r. zlikwidowany został Sztab Głównodo-
wodzącego armii i rozpoczęło się przechodzenie łotewskich sił zbroj-
nych na etaty czasu pokojowego. Oznaczało to również konieczność
przeprowadzenia pewnej reorganizacji formacji poszczególnych bro-
ni, w tym także kawalerii. Wszystkie bowiem dotychczas istniejące
jej oddziały utworzyły wtenczas jeden pułk kawalerii.
Były to następujące formacje jazdy, które w latach 1918–1920
brały czynny udział w walkach o wyzwolenie Łotwy.
Pierwszą z nich był 1 Samodzielny Oddział Kawalerii Łotew-
skiej14. Powstał on 18 stycznia 1919 r. na mocy rozkazu ministra
obrony Rządu Tymczasowego działającego wówczas w Liepāji. Zgod-
nie z jego brzmieniem w składzie 1 Samodzielnego Batalionu Łotew-
skiego należało sformować 1 Samodzielny Oddział Kawalerii. Two-
rzono go w majątku Astere, a później w majątku Tāši, które leżały na
terenie powiatu Liepāja. Jednak w rzeczywistości oddział ten powstał
dopiero w cztery dni później, a mianowicie 22 stycznia tego roku.
Uzupełniono go też wówczas ochotnikami pochodzącymi z tego po-
wiatu. W końcu stycznia 1919 r. służyło w nim 17 oficerów i 63 sze-
regowych, czyli podoficerów i szeregowców. Natomiast dowódcą od-
działu został rotmistrz A. Artum-Hartmanis, a jego zastępcą oficer
pochodzenia szwedzkiego, rotmistrz A. Lēvings15.
14
Z powodu trudności w dosłownym i dostatecznie przejrzystym tłumaczeniu
na język polski nazw własnych poszczególnych formacji kawalerii Armii Łotewskiej
należy zauważyć, że większość z nich w okresie od 1919 do 1921 r., poza 1 Dywi-
zjonem Kawalerii, określana była mianem bardziej zbliżonym do polskiego pojęcia
„jazda”, a nie „kawaleria”. Ostatecznie jednak, w 1921 r., w łotewskim słowniku
terminów wojskowych na określenie wszelkich formacji tej broni ugruntował się ter-
min „kawaleria”. Stąd też dla lepszej czytelności tego tekstu używano w nim prawie
wyłącznie tego drugiego ze wskazanych tutaj rozwiązań (przyp. red. A. S.).
15
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. Jātnieku pulks, Sast. A. Liepiņš, Gauja 1980, s. 19–20.
Jest rzeczą charakterystyczną i jednocześnie interesującą, że Łotysze, byli kawale-
Dnia 24 stycznia 1919 r. pierwszych 30 żołnierzy 1 Samodziel-

nego Oddziału Kawalerii pod dowództwem A. Lēvingsa zostało od-
danych do rozporządzenia podpułkownika O. Kalpaksa, dowódcy
1 Samodzielnego Batalionu Łotewskiego, który stacjonował wtenczas
w majątku Rudbārži. Podlegając temu oficerowi, kawalerzyści wzię-
li udział w swojej pierwszej potyczce z wrogiem, jaka miała miejsce
25 stycznia koło majątku Lēnes nad brzegiem rzeki Venta. Tam też po-
legł pierwszy żołnierz tego oddziału. Następnie, dnia 28 stycznia 1919 r.,
formacja wzięła udział w zajęciu miasteczka Skrunda, po czym
w przeciągu miesiąca, wraz z batalionem, utrzymywała pozycje roz-
ciągające się wzdłuż brzegów rzeki Venta. Ponadto przez cały miesiąc
luty wykonywała ona zadania wywiadowcze, rozpoznając w kierun-
ku północnym.
Dnia 1 marca 1919 r. na front przybyła kolejna grupa kawale-
rzystów licząca 61 żołnierzy pod dowództwem rotmistrza A. Artum-
-Hartmanisa. Skład 1 Samodzielnego Oddziału Kawalerii Łotewskiej
powiększył się więc do 90 oficerów i szeregowych. W takim też stanie
3 marca wraz z batalionem przekroczył on zamarzniętą rzekę Ven-
tę i niedaleko od majątku Jaunāmuiža wziął udział w starciu z Ar-
mią Czerwoną, zabezpieczając skrzydło 1 Samodzielnego Batalionu
Łotewskiego. W walce tej jego łupem padły pierwsze trofea w posta-
ci materiału wojennego oraz jeńców. Następnie kawalerzyści znowu
prowadzili działalność wywiadowczą w kierunku miasteczka Saldus.
W ich trakcie 6 marca w przypadkowej potyczce z Niemcami, obok
rzyści armii rosyjskiej, początkowo służyli także w jednostkach piechoty. Dnia 24

I 1919 r. po potyczce z bolszewikami koło majątku Lēnas nieprzyjaciel wziął do nie-
woli dowódcę patrolu wywiadowczego, a mianowicie rannego dowódcę Kompanii
Niepodległości (nazwa jednej z kompanii Batalionu Łotewskiego) rtm. T. Skujēnsa.
Oficer ten już w 1914 r. ukończył Szkołę Kawalerii w Twerze (Тверское Кавале-
рийское Училище), a podczas I wojny światowej służył najpierw w kawalerii 4 Ar-
mii, a w 1917 r. został lotnikiem. Po dostaniu się do sowieckiej niewoli został za-
mordowany – zob.: Lāčplēša Kara ordeņa kavalieri. Biogrāfiska vārdnīca, Rīga 1995,
s. 476. Warto tutaj też dodać, że również w innych armiach europejskich walczą-
cych podczas I wojny światowej dość powszechną praktyką było przechodzenie ofi-
cerów kawalerii do służby w lotnictwie, głównie myśliwskim – zob. choćby: T. Ma-
linowski, Lotnicy świata, Warszawa 1985; W. Karjus, Czerwony Baron. Manfred von
Richthofen, Kraków 1999; P. Kilduff, Czerwony Baron. Manfred von Richthofen. Wal-
ki najgroźniejszego pilota I wojny światowej, Warszawa 2001; K. Janowicz, Czerwo-
ny Baron, Gdańsk 2003; A. Zaręba, Orły Habsburgów. Mały przewodnik po cesarsko-
królewskim lotnictwie Austro-Węgier, Dębica 2004; H. Mordawski, Siły powietrzne
w I wojnie światowej, Wrocław 2008 (przyp. red. A. S.).
dowódcy batalionu pułkownika O. Kalpaksa i jeszcze kilku innych

żołnierzy, zginął także oficer 1 Samodzielnego Oddziału Kawalerii,
a mianowicie porucznik P. Krievs.
Natomiast 13 marca 1919 r. kawalerzyści razem z piechotą zajęli
miejscowość Saldus, skąd dokonywali kolejnych rajdów wywiadow-
czych i 19 marca opanowali kilka kolejnych miejscowości oraz wzię-
li udział w ataku na majątek Kalnciems, który także został przez nich
zajęty. W ich ręce dostało się tam sporo zdobyczy16.
Dnia 7 marca 1919 r. po konflikcie z dowódcą Landwehry majo-
rem A. Fletcherem, wraz ze swoim szwadronem liczącym 70 żołnie-
rzy17 narodowości niemieckiej, szeregi Landwehry opuścił Niemiec,
weteran wojny światowej, a mianowicie rotmistrz O. Goldfelds. Wraz
z podległymi mu ludźmi został przyjęty do Armii Łotewskiej i wcie-
lony do 1 Samodzielnego Oddziału Kawalerii Łotewskiej walczącego
w składzie 1 Samodzielnego Batalionu Łotewskiego, który od 21 mar-
ca stanowił zalążek brygady piechoty. Złożona z Niemców forma-
cja stała się jego 2 Szwadronem. Dołączyła ona do niego 10 marca.
W marcu szwadron ten, po uzupełnieniu żołnierzami pochodzenia
łotewskiego, brał już udział w walkach, działając wraz z 1 Szwadro-
nem 1 Samodzielnego Oddziału Kawalerii Łotewskiej18.
Dnia 16 marca w boju koło majątku Biksti ciężko ranny został je-
den żołnierz 2 Szwadronu, a kolejny zaginął. Następne straty poniósł
on 22 marca, tracąc jednego rannego, oraz 27 kwietnia 1919 r., kiedy
to w walce w okolicach Sloka ranni zostali dwaj żołnierze. Podobnie
było też 2 maja, gdyż w dalszych starciach koło Sloka szwadron utra-
cił jednego podoficera oraz jednego szeregowca19.
16
Rīga (Ryga), Państwowe Historyczne Archiwum Łotwy (Latvijas Valsts Vēstures
Arhīvs – dalej cyt. LVVA), f. 1501 (fonds – fond), apr. 1 (apraksts – opis), l. 7 (lieta –
teczka), lp. 1 (lapa – karta). Pismo dowódcy 1 Samodzielnego Szwadronu z 2 IV 1920 r.
do Sztabu Głównodowodzącego Armii; ibidem, lp. 8. Przegląd działalności bojo-
wej Samodzielnego Oddziału Kawalerii przeciw bolszewikom za okres od 18 I do
15 III 1919 r.; Dievs. Tēvija. Pulks. 1. Jātnieku pulks..., s. 29–38.
17
Według innych źródeł miało to być 116 żołnierzy.
18
Jātnieku pulks desmit pastāvēšanas gados. Īss vēsturisks apskats pulka 10 gadu
jubilejā. 1919 5 VII–1929 5 VII, Sast. Kopštāls, Rīga: Jātnieku pilks 1929, s. 12;
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. Jātnieku pulks..., s. 38–39, 46–47.
19
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 357, lp. 11, 15. Spis poległych, rannych i chorych
Samodzielnego Batalionu Łotewskiego oraz Brygady; ibidem, f. 1501, apr. 1, l. 2, lp.
3–4. Rozkazy dowódcy 1 Samodzielnego Oddziału Kawalerii z 2 i 4 V 1919 r.
Pomimo tych strat 1 kwietnia 1919 r. w oddziale służyło już 17 ofice-

rów oraz 22 podoficerów i 95 kawalerzystów liniowych20, a także 18 sze-
regowców taborowych. W sumie więc było to 146 ludzi21 ze 107 końmi.
Ponadto kolejnych 61 żołnierzy znajdowało się wtenczas w różnych ko-
menderówkach, a następnych 10 przebywało w szpitalach22.
Kolejna akcja bojowa 1 Samodzielnego Oddziału Kawalerii Ło-
tewskiej była skutkiem rozkazu, jaki 23 marca dowódca oddziału
rotmistrz A. Artum-Hartmanis wydał rotmistrzowi E. Plan-Dubro-
vskisowi. Oficer ten wraz z 1 Plutonem liczącym 32 jeźdźców i dwa
karabiny maszynowe miał bowiem: „przez majątek Slampe udać się
do miasta Tukums, rozpoznać, kto znajduje się w Tukums i, jeśli to
będzie możliwe, zająć to miasto. […] Po jego zajęciu miał on pozostać
tam i umocnić się, oczekując na dalsze rozkazy”. W związku z tym
rankiem 23 marca pluton udał się do Slampe23, gdzie napotkał jed-
nak silne formacje wroga. W wyniku starcia, jakie wtenczas nastąpi-
ło, został on prawie całkowicie rozbity. Z akcji tej powróciło bowiem
zaledwie kilku kawalerzystów.
Dnia 26 marca 1919 r. 1 Szwadron uczestniczył w udanym ataku
na Sloka, po zajęciu której posunął się jednak zbyt daleko w głąb te-
rytorium wroga i stracił kilka koni oraz z trudem wycofał się do rejo-
nu Sloki, unikając zarysowującego się okrążenia. Potem, w kwietniu,
1 Szwadron przeniósł się do leżących nad Bałtykiem miejscowości
Ragaciems, Lapmežciems i Bigauņciems. Natomiast 2 Szwadron po-
został w okolicach Pavasara Muiža – Odiņi. Jednocześnie 19 kwietnia
rotmistrz A. Godkalns w Jełgawie rozpoczął formowanie 3 Szwadro-
nu 1 Oddziału Kawalerii Samodzielnej Brygady Łotewskiej. Jednak
jego działania spotkały się z wyraźnym sprzeciwem Niemców, któ-
rzy na razie kontrolowali sytuację w całym tym rejonie. Dlatego też
8 maja szwadron przeniósł się do majątku Cēre koło Tukumsa, gdzie
kontynuowano organizację tego nowego szwadronu24.
20
Odpowiednik rosyjskich „strojewych” (przyp. red. A. S.).
21
Taką liczbę podał autor. Tymczasem z rachunku arytmetycznego wynika, że
wraz z oficerami powinno to być 152 ludzi (przyp. red. A. S.).
22
Rīga, LVVA, f. 1515, apr. 1, l. 189, lp. 14. Spis oficerów i szeregowych służących
w 1 Samodzielnym Oddziale Kawalerii na dzień 1 IV 1919 r.
23
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 7, lp. 3. Rozkaz rtm. A. Artum-Hartmanisa
z 23 III 1919 r.
24
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 7, lp. 8. Przegląd działalności bojowej 1 Sa-
modzielnego Oddziału Kawalerii przeciwko bolszewikom w czasie od 18 I do
15 III 1919 r.; Jātnieku pulks desmit pastāvēšanas gados..., s. 13.
Na początku maja 1919 r., z powodu napiętych stosunków

z Niemcami w Liepāji, dowódca tego szwadronu zakazał wysyłać ofi-
cerów i szeregowych do tego miasta oraz nie zezwolił na wydawa-
nie im jakichkolwiek przepustek i urlopów25. W sposób szczególny
wyczuwalny był wrogi stosunek Niemców do dowódcy 2 Szwadro-
nu, a mianowicie do rotmistrza O. Goldfeldsa, którego uważali oni
za dezertera i zdrajcę. W wyniku tego, w razie schwytania, grozili mu
rozstrzelaniem. Spowodowało to, że rotmistrz O. Goldfelds, pomimo
zewnętrznych pozorów spokoju i opanowania, w rzeczywistości był
„bardzo zaniepokojony”. Poruszał się bowiem wozem wraz z osobi-
stą ochroną złożoną z czterech żołnierzy uzbrojonych w lekki karabin
maszynowy obsługiwany przez jego adiutanta w stopniu podporucz-
nika. Sytuacja ta spowodowała, że 9 maja oficer ten wraz z dwoma
żołnierzami w niedużej łodzi przepłynął Zatokę Ryską i zgłosił się do
dyspozycji dowódcy Brygady Północnej Łotwy, która w tym czasie
nie miała styczności z siłami niemieckimi. Tymczasowe dowództwo
2 Szwadronu objął porucznik Rehl26, a 12 maja dowódcą 1 Szwadro-
nu mianowano rotmistrza E. Plan-Dubrovskisa27.
W omawianym tutaj okresie kształtowała się również łotewska
wojskowa tradycja ubiorcza. Siłą rzeczy także w tej dziedzinie Łoty-
sze korzystali z rozwiązań znanych im z czasów służby w dawnej ar-
mii rosyjskiej. W związku z tym 11 maja 1919 r. dowódca 1 Samo-
dzielnego Oddziału Kawalerii Łotewskiej zakazał żołnierzom nosić
na spodniach dotychczasowych lampasów barwy czerwonej z biały-
mi wypustkami, rozkazując jednocześnie nosić lampasy według wzo-
ru, jaki obowiązywał w rosyjskich pułkach huzarskich. Oficerowie
mieli więc naszywać lampasy wykonane ze srebrnej taśmy huzar-
skiej. Podoficerom nakazywano nosić lampasy białe, a szeregowcom
jedynie białe wypustki wszywane w szwach nogawek28.
25
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 2, lp. 4. Rozkaz dowódcy 1 Samodzielnego Od-
działu Kawalerii z 3 V 1919 r.
26
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. Jātnieku pulks..., s. 54.
27
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 10, lp. 36–37. Rozkazy dowódcy 1 Samodzielne-
go Oddziału Kawalerii z 11 i 12 V 1919 r.
28
Szerzej na temat sposobu noszenia na początku XX w. lampasów na czechcze-
rach (чакчиры), czyli spodniach do butów, oraz na spodniach długich (шаровары)
w rosyjskich pułkach huzarskich zob. choćby: С. Д. Охлябинин, Из истории рос-
сийского мундира, Москва 1996; В. В. Звегинцов, Русская армейская кавалерия
1907–1914, Москва 1998; Г. В. Введенский, Пять веков русского военного мунди-
ра. Энциклопедия русской армии, Санкт-Петербург 2005 (przyp. red. A. S.).
Kolejną formacją jazdy łotewskiej był 1 Dywizjon Kawalerii,

który został utworzony na mocy rozkazu dowództwa 1 Samodzielnej
Brygady Łotewskiej z dnia 15 maja 1919 r. Miał on składać się wten-
czas z trzech szwadronów. Do 7 czerwca, czyli do momentu areszto-
wania, dowódcą 1 Szwadronu był rotmistrz E. Plan-Dubrovskis. Po-
tem stanowisko to zajmował kornet29 F. Lupmanis, a od 27 lipca
porucznik A. Freijs. Kolejnym, a mianowicie 2 Szwadronem, dowo-
dził porucznik Rehl, a od 19 czerwca kornet G. Baumanis. Po nim zaś
funkcję tę sprawował rotmistrz A. Godkalns. Natomiast dowódcą dy-
wizjonu mianowano rotmistrza A. Lēvingsa. Jego formowanie odby-
wało się w leżącym nad morzem Lapmežciems. Tam też do pełnego
etatu skompletowano 3 Szwadron. Służyło w nim siedmiu oficerów,
dziewięciu podoficerów i 66 szeregowców. W sumie w całym dywi-
zjonie służbę pełniło wtenczas 231 oficerów i szeregowych.
Od dnia 19 maja 1919 r. szefem sztabu dywizjonu był dawny
dowódca 1 Szwadronu, czyli rotmistrz A. Artum-Hartmanis. Utwo-
rzono również oddział karabinów maszynowych, który na począt-
ku czerwca został przemianowany na Szwadron Km-ów. Według
ogłoszonego 1 czerwca tego roku etatu w każdym szwadronie mia-
ło służyć 138 żołnierzy, z czego 15 ludzi „niestrojewych”, czyli nie-
należących do jego stanu bojowego, oraz 142 konie. Dnia 20 czerwca
29
W latach 1919–1920 w oddziałach jazdy Armii Łotewskiej oficerowie, któ-
rzy w dawnej armii rosyjskiej posiadali stopień korneta, zachowali go. Nato-
miast byli oficerowie piechoty oraz innych broni tego samego stopnia nazywa-
li się podporucznikami (virsleitnants). Było to bowiem zgodne z pragmatyką
służbową, jaka obowiązywała do 1917 r. w armii rosyjskiej, gdzie stopień korneta
(XII ranga) w kawalerii liniowej odpowiadał stopniowi podporucznika (również XII
ranga) w piechocie i artylerii. Podobnie było także w przypadku gwardii, jednak
tam zarówno stopień korneta, jak i podporucznika należał do X rangi – szerzej zob.:
Л. Е. Шепелев, Титулы, мундиры, ордена в Российской Империи, Ленинград 1991;
В. Н. Земцов, В. А. Ляпин, Екатеринбург в мундире. Форменная одежда в исто-
рии Екатеринбурга XVIII – начала XX в., Екатеринбург 1992; В. Г. Краснов,
В. О. Дайнес, Русский военно-исторический словарь, Москва 2002; Г. А. Мурашев,
Титулы, чины, награды, Санкт-Петербург 2001 (przyp. red. A. S.).
w 1 Dywizjonie Kawalerii utworzono także złożony z 27 orkiestran-

tów oddział muzykantów30 pod kierownictwem B. Čuņčiņša31.
Zgodnie z rozkazem z 21 maja 1919 r. dowódcy Landwehry ma-
jora A. Fletchera, dotyczącym rozpoczęcia operacji oswobodzenia
Rygi z rąk wojsk sowieckich, całość podległych mu sił została po-
dzielona na trzy kolumny. W związku z tym 1 Szwadron 1 Dywi-
zjonu Kawalerii włączono do składu silniejszej kolumny „A” dowo-
dzonej przez samego majora Fletchera, a 2 i 3 Szwadrony do słabszej
kolumny „C”. Dnia 21 maja dywizjon w pełnym składzie wymasze-
rował z Lapmežciems i przybył do Ķemeri, gdzie w nocy na 22 maja
podzielił się na dwie części. 1 Szwadron o godz. 1.30 koło Kalnciems
dołączył do grupy majora Fletchera, a pozostałe dwa szwadrony do
kolumny „C” znajdującej się na linii Sloka–Kauguri.
Już 22 maja maszerujący w awangardzie 1 Szwadron koło mająt-
ku Piņķi natknął się na nieprzyjaciela i podczas godzinnej potyczki
stracił dwa konie. W następnym dniu pododdział ten kontynuował
marsz, nadal pełniąc funkcję awangardy swej grupy i zwalczając
napotkanego nieprzyjaciela. Z kolei 2 i 3 Szwadrony do wieczora
30
Była to orkiestra oddziałowa, która była odpowiednikiem plutonów tręba-
czy, jakie wcześniej istniały w pułkach kawalerii dawnej armii rosyjskiej. Należy
też tutaj zauważyć, że podobnie było również wtenczas w pułkach jazdy Wojska
Polskiego, gdzie także formowano plutony trębaczy, które traktowano jako chlubę
i „dumę każdego pułku”, gdyż były one „reprezentacyjnym i najbardziej rzucają-
cym się w oczy pododdziałem każdego pułku” – szerzej na ten temat zob. choćby:
I. Matuszczak, Pluton Trębaczy, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn)
1969, t. 7, nr 54; M. W. Żebrowski, Pluton Trębaczy 7 Pułku Ułanów Lubelskich im.
Gen. Sosnkowskiego (na tle muzyki konnej Wojska Polskiego poczynając od XVII wie-
ku), Londyn 1981; J. Teresiński, Orkiestry wojskowe w Lesznie 55 Poznańskiego Pułku
Piechoty (1 Pułku Strzelców Wielkopolskich) i 17 Pułku Ułanów im. Króla Bolesława
Chrobrego (3 Pułku Ułanów Wielkopolskich), „Leszczyńskie Zeszyty Muzealne” (Lesz-
no) 1990, z. 5; Wspomnienia o odrębnościach, zwyczajach i obyczajach kawaleryjskich
II Rzeczpospolitej, zebrane i opracowane przez S. Radomyskiego, Pruszków 1994;
A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r.,
Toruń 1999; idem, Na marginesie materiału o marszu pułkowym 9 Pułku Strzelców
Konnych, „Grajewskie Zeszyty Historyczne Zapis. Materiały i Studia do Dziejów
9 Pułku Strzelców Konnych” (Grajewo) październik–grudzień 2001, z. 4; L. Ku-
kawski, Orkiestra 15 Pułku Ułanów Poznańskich, „Zeszyty Historyczne Towa-
rzystwa b. Żołnierzy i Przyjaciół 15 Pułku Ułanów Poznańskich” (Poznań) 1999,
z. 5; Ю. Ю. Ненахов, Кавалерия на полях сражения XX века. 1900–1920, Минск
31
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 10, lp. 38–45. Rozkazy dowódcy 1 Dywizjonu
Kawalerii z 17, 18 i 19 V oraz z 1 i 20 VI 1919 r.
22 maja znajdowały się w rezerwie, gdzie były ostrzeliwane przez

ciężką artylerię nieprzyjaciela, po czym wyruszyły w ślad za piecho-
tą i o godz. 19 wieczorem zajęły mosty na rzece Lielupe znajdujące
się koło Bulduri. W związku z tym 2 Szwadron początkowo przekro-
czył tę rzekę, jednak później powrócił i połączył się z 3 Szwadronem.
Obydwa te pododdziały otrzymały zadanie ochrony mostów przed
ich podpaleniem przez nieprzyjaciela32.
O godz. 21 wieczorem dnia 22 maja dowództwo brygady łotew-
skiej rozkazało podległym sobie oddziałom wyruszyć o 3 rano z ma-
jątku Piņķi i rozpocząć marsz w kierunku Rygi. Zgodnie z tym za-
rządzeniem winien on odbywać się w następującym porządku:
w awangardzie miał maszerować 2 Szwadron, jedna niemiecka bate-
ria i kompania piechoty. Natomiast 3 Szwadron należał do głównej
części kolumny.
W wyniku tych działań 23 maja 1919 r. 1 Dywizjon Kawalerii po-
łączył się i już w całości wziął udział w walkach z siłami sowieckiej
Łotwy. Po wejściu 23 maja o godz. 9 rano do zajętej przez Niemców
w dniu poprzednim Rygi był on pierwszą łotewską formacją wojsko-
wą, która wkroczyła do tego miasta. Natomiast piechota wkroczyła
do Rygi godzinę później.
Podczas gdy sztab dywizjonu pozostał w mieście, jego szwadro-
ny po jednogodzinnym odpoczynku odeszły na pozycje znajdujące
się nad jeziorem Jugla leżącym na północno-wschodnim skraju Rygi.
Tam też wieczorem 23 maja doszło do potyczki z pociągiem pan-
cernym nieprzyjaciela, w wyniku której ranny został jeden żołnierz
z 1 Szwadronu.
Następnego dnia o godz. 17 1 Dywizjon Kawalerii otrzymał roz-
kaz dalszego marszu jako awangarda większych sił piechoty i po go-
dzinie przekroczył zniszczony most kolejowy na rzece Jugla, zabez-
pieczając tym samym przeprawę oddziałom piechoty. Dalej dywizjon
po trzech marszrutach udał się w kierunku rzeki Gauja. 3 Szwadron
maszerował na prawym skrzydle, a szwadrony pierwszy i drugi podą-
żały przez Jaunciems i Kalngale. Podczas wykonywania tego zadania
dowództwo łotewskie otrzymało wiadomość o ciężkim położeniu,
w jakim znajdował się wówczas rosyjski oddział dowodzony przez
32
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 137, lp. 2. Rozkaz dowództwa 1 Samodzielnej
Brygady Łotewskiej z 21 V 1919 r.; ibidem, lp. 5–6. Sprawozdanie dotyczące działal-
ności 1 Dywizjonu Kawalerii za okres od 22 V do 12 VII 1919 r.
pułkownika księcia A. Lievena33. Na pomoc Rosjanom pospieszył

3 Szwadron. Kawalerzyści ruszyli do natarcia z obnażonymi szablami,
dając tym samym możliwość wycofania się oddziałowi rosyjskiemu.
W dniach 24 i 25 maja dywizjon maszerował naprzód, biorąc jeń-
ców oraz zdobywając trofea. Dokonano też rewizji w wielu domach,
poszukując ukrywających się wśród ludności cywilnej komunistów.
W ich wyniku żołnierze 3 Szwadronu wzięli do niewoli trzech komuni-
stów schwytanych z bronią w ręku, których natychmiast rozstrzelano.
Tymczasem nieprzyjaciel umocnił się na prawym brzegu rzeki
Gauja naprzeciwko majątków Carnikava i Ādaži. Spowodowało to,
że dywizjon uwikłał się tam w walki, w trakcie których wykorzystał
również posiadane wtenczas jedno działo okopowe. W ich wyniku
kawalerzyści bez strat zajęli obydwa te majątki. Następnie zgodnie
z rozkazem dowódcy brygady z dnia 27 maja 1 Szwadron, bez jedne-
33
Anatolij Pawłowicz książę Lieven. Urodził się 16 XI 1873 r. (według części li-
teratury urodził się jakoby już w 1872 r.) w Sankt Petersburgu jako syn księcia Paw-
ła Iwanowicza Lievena, jednego z bliższych współpracowników cara Aleksandra II.
Ukończył korpus kadetów (według części autorów było to gimnazjum) oraz w 1896 r.
Nikołajewską Szkołę Kawalerii (Николаевское Кавалерийское Училиче), a także
Uniwersytet Moskiewski (według niektórych autorów był to Uniwersytet Petersbur-
ski, który miał on ukończyć już w 1895 r.). Pod koniec I wojny światowej w stopniu
rotmistrza służył w elitarnym Pułku Kawalergardów Jej Wysokości (Кавалергард-
ский Её Величества Полк). Był kawalerem Orderu Świętego Jerzego. Podczas wojny
domowej walczył natomiast na północno-zachodnich rubieżach byłego imperium
Romanowych. Od stycznia 1919 r. formował złożony z Rosjan oddział ochotniczy
oficjalnie nazywany Libawskim Ochotniczym Oddziałem Strzelców (Либавский
Добровольческий Стрелковый Отряд). Częściej jednak określano go jako Oddział
Liwoński (Ливенский Отряд). W maju 1919 r. jako pułkownik, stojąc na jego cze-
le oraz dowodząc Libawską Grupą Ochotniczą, uczestniczył w oswobodzeniu Rygi
oraz w walkach z Armią Czerwoną na terenie Łotwy. Następnie został skierowany
na podległy generałowi Judeniczowi Front Narwski, gdzie jego oddział przeformowa-
no na 5 Dywizję Liwońską (5 Ливенская Дивизия). Jednak z powodu ciężkiej rany
książę przekazał jej dowodzenie pułkownikowi Dydorowowi. Do służby powrócił
dopiero w lipcu 1919 r., otrzymując jednocześnie dowództwo Kurlandzkiej Dywizji
Strzelców (Курляндская Стрелковая Дивизия). Według części literatury przedmio-
tu w wojskach „białych” dosłużył się stopnia gen. majora, który odpowiadał randze
pułkownika gwardii. Od 1919 r. przebywał na emigracji, najpierw w Paryżu, a na-
stępnie na Łotwie, gdzie stał na czele Towarzystwa Wzajemnej Pomocy Wojskowych.
Zmarł 3 IV 1937 r. – szerzej na temat tej postaci oraz jej udziału w rosyjskiej wojnie
domowej zob. choćby: А. П. Родзянко, op. cit., s. 220–221; С. В. Волков, Белое дви-
жение в России: организационная структура (Материалы дла справочника)...,
s. 233–234; idem, Белое движение. Энциклопедия гражданской войны..., s. 308–
–309; idem, Офицеры российской гвардии. Опыт мартиролога, Москва 2002,
s. 282, a także: А. В. Окороков, op. cit. (przyp. red. A. S.).
go plutonu, liczący trzech oficerów i 75 „szabel” uzbrojonych, obok

innej broni, również w trzy ciężkie karabiny maszynowe, odmasze-
rował z Carnikava do Limbaži, dokąd przybył wieczorem 28 maja.
Tam też kawalerzyści nawiązali kontakt z wojskiem estońskim, które
w dniu poprzednim zajęło Limbaži. Jednocześnie wobec braku łącz-
ności z własnym dowództwem szwadron ten nie powrócił już do dy-
wizjonu, lecz dołączył do Brygady Północnej Łotwy34.
Z Limbaži udał się on do Cēsis, a na początku czerwca 1919 r.
otrzymał od Estończyków zadanie prowadzenia wywiadu na północ
od tego miasta. W związku z tym pododdział stacjonował w mająt-
ku Drabeši. Dnia 4 czerwca niedaleko od majątku Rauna 1 Szwadron
1 Dywizjonu Kawalerii stoczył walkę z oddziałem należącym do nie-
mieckiej „Żelaznej Dywizji”, po której odszedł do Kokmuiža leżące-
go koło miasta Valmiera. Następnie w dniach 20–21 czerwca szwa-
dron ten wraz z siłami estońskimi brał udział w starciach z Niemcami
w pobliżu miejscowości Straupe, po czym 23 czerwca wkroczył do
Cēsis, a następnego dnia razem z Estończykami kontynuował walki
z Niemcami, ścigając ich aż do Rygi. Warto też tutaj dodać, że pod-
czas tych walk oddziały estońskie pomyłkowo ostrzelały 1 Szwadron
składający się z kawalerzystów łotewskich ubranych wtedy w nie-
mieckie mundury. Stąd też mylnie wzięto ich za Niemców35.
Także 2 Szwadron dnia 1 czerwca 1919 r. otrzymał rozkaz wymar-
szu w kierunku północno-wschodnim do miejscowości Vecpiebalga
i Vecgulbene. Jednak w związku z początkiem konfliktu estońsko-nie-
mieckiego 4 czerwca zatrzymano go w Vecpiebalga, gdzie nawiązał
kontakt z Estończykami i Brygadą Północnej Łotwy. Wkrótce też po-
wrócił do pozostałej części 1 Dywizjonu Kawalerii36.
Natomiast pozostała część dywizjonu 9 czerwca otrzymała rozkaz,
aby razem z 2 Samodzielnym Batalionem zająć linię Vērene–Ērgļi–
–Vecpiebalga (wyłącznie). Polecenie to zostało wykonane 11 czerwca,
kiedy to sztab 1 Dywizjonu Kawalerii został rozmieszczony w Plātere.
34
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 7, lp. 4. Rozkaz dowódcy Brygady Północnej
Łotwy z 22 V 1919 r. dla dowódcy 1 Szwadronu; ibidem, f. 6033, apr. 1, l. 137, lp.
15. Sprawozdanie dowódcy 1 Dywizjonu Kawalerii z 29 V 1919 r. dla dowódcy Bry-
gady Północnej Łotwy.
35
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 7, lp. 5. Raport o działalności bojowej 1 Szwa-
dronu 1 Dywizjonu Kawalerii przeciwko bolszewikom i Żelaznej Dywizji za okres
od 15 V do 11 VIII 1919 r.
36
Jātnieku pulks desmit pastāvēšanas gados..., s. 15.
Pozostając na tych pozycjach, oddział regularnie wysyłał wywiadow-

ców na linię frontu37. Dnia 20 czerwca otrzymano kolejny rozkaz
dotyczący opanowania linii Aderkaši– Vērene, Krape–Jaunjelgava.
W zajmowanym przez dywizjon odcinku frontu znajdowała się ko-
lonia niemiecka Irši, gdzie rozmieszczono 1 Szwadron38.
W nowym miejscu postoju dywizjonu rozpoczęły się konflikty
z Niemcami. Dnia 16 czerwca w jego sztabie wraz z 30 żołnierzami
zjawił się oficer 1 Kompanii Saperów „Żelaznej Dywizji”, oświadcza-
jąc, że przybył rekwizować bydło. Dowódca dywizjonu stanowczo
odmówił i uprzedził Niemca, że nie dopuści do tego. Zaproponował
też Niemcom, aby powrócili oni do rejonu swojej dyslokacji. Jed-
nocześnie rotmistrz A. Lēvings rozkazał dowódcy 2 Kompanii pod-
porządkowanego mu pod względem operacyjnym 2 Samodzielnego
Batalionu Piechoty, aby w podobnych wypadkach żądać przedstawie-
nia odpowiednich rozkazów uprawniających Niemców do przepro-
wadzenia rekwizycji. Natomiast w wypadku nieposiadania przez nich
takich upoważnień należało ich rozbrajać i doprowadzać do sztabu
dywizjonu.
Jednak już 17 czerwca dowódca wspomnianej powyżej kompanii
meldował o rozboju, jakiego dopuściło się 15 żołnierzy niemieckich
w miejscowości Zaube. W wyniku tego sztab 1 Dywizjonu Kawale-
rii wysłał tam grupę jeźdźców z rozkazem aresztowania rozbójników.
Jednocześnie dowódca 2 Kompanii 2 Samodzielnego Batalionu Pie-
choty otrzymał rozkaz wysłania w okolice Koknese „możliwie naj-
większej grupy żołnierzy”, ażeby skończyć z mającymi tam miejsce
rabunkami bydła. Ponadto w rozkazie tym zaznaczono, że: „jest to
rejon naszego działania, w którym możemy przeciwstawić się nie-
mieckim rozbojom. [...] Przydzielam do waszej dyspozycji do wieczo-
ra dwóch jeźdźców w celu pełnienia służby meldunkowej”39.
Jest też rzeczą interesującą, że właśnie w tym czasie, a mianowicie
w okresie kulminacji konfliktu z Niemcami koło Cēsis, dowództwo
dywizjonu musiało w jakiś sposób rozwiązać problem ze stosunko-
37
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 137, lp. 5–6. Raport o działalności bojowej
1 Dywizjonu Kawalerii za okres od 22 V do 12 VII 1919 r.; Jātnieku pulks desmit
pastāvēšanas gados..., s. 15.
38
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 10, lp. 32. Rozkaz dowódcy 1 Dywizjonu Kawa-
lerii z 20 VI 1919 r.
39
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 23, lp. 12. Rozkazy dowódcy 1 Dywizjonu Kawale-
rii z 16 i 17 VI 1919 r. dla dowódcy 2 Kompanii 2 Samodzielnego Batalionu Piechoty.
wo dużą liczbą Niemców nadal służących w 2 Szwadronie. Byli to ci

sami ludzie, którzy w marcu 1919 r. przeszli do sił łotewskich razem
ze swoim dowódcą rotmistrzem O. Goldfeldsem. W efekcie podjętych
wtenczas działań 20 czerwca 1919 r. piętnastu żołnierzy narodowości
niemieckiej z 2 Szwadronu zostało przeniesionych do służby w Szwa-
dronie Km-ów. Jednakże tego samego dnia ośmiu z nich zostało cał-
kowicie wykreślonych ze spisów również tego szwadronu40. Mimo to
pojedynczy Niemcy służyli w tym szwadronie jeszcze w 1920 r. Trze-
ba jednak podkreślić, że były to już wyłącznie pojedyncze wypadki.
Jako jeden ze sposobów zwalniania Niemców ze służby w 1 Dywi-
zjonie Kawalerii można podać rozkaz jego dowódcy z 10 sierpnia 1919 r.,
w którym podziękował on za służbę demobilizowanym żołnierzom
narodowości niemieckiej. Ponadto kilka tygodni później zwalniane-
mu do cywila dotychczasowemu rusznikarzowi dywizjonu, a mia-
nowicie obywatelowi Niemiec Langbeckowi41, wypłacił on premię
w wysokości 100 łotewskich rubli za: „szybkie i prawidłowe prze-
robienie karabinów piechoty na karabiny nadające się dla kawalerii
oraz za naprawę lekkich i ciężkich karabinów maszynowych, które są
tak potrzebne na froncie”42.
Na miejsce odchodzących do cywila Niemców przydzielano co-
raz liczniej zgłaszających się ochotników, którzy często wstępowali
do wojska z własnymi końmi43. Ponadto na początku lipca do dywi-
zjonu wcielono kolejnych ochotników, a mianowicie podporuczni-
ka (leitnants) J. Girgensonsa oraz urzędnika wojskowego K. Vanagsa,
a także 44 szeregowych. Później wcielono jeszcze kilku żołnierzy.
Warto też odnotować, iż 19 lipca do 1 Szwadronu 1 Dywizjonu
Kawalerii jako ochotnik wstąpił kornet armii szwedzkiej G. Mellin44,
40
41
Obywatela Langbecka zdemobilizowano z Armii Łotewskiej 12 X 1919 r.
wskutek jego własnej prośby. Stało się to więc od razu po rozpoczęciu akcji wojsk
gen. Bermonta-Awałowa na Rygę – zob.: Rozkaz Głównodowodzącego armii
z 12 X 1919 r. – Biblioteka Naukowa LVVA.
42
lerii z 10 VIII 1919 r.
43
44
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 10, lp. 67, 70. Rozkazy dowódcy 1 Dywizjonu
Kawalerii z 18 i 22 VII 1919 r. Warto tutaj też dodać, że oficer ten, zanim wstąpił do
Armii Łotewskiej, przez pewien czas służył w Wojsku Polskim.
który przez jakiś czas służył w szwadronie oraz dywizjonie, po czym

otrzymał awans na kapitana i został przeniesiony do służby w Szta-
bie Armii Łotewskiej, gdzie pozostał do 1921 r. Natomiast jesienią
1919 r. w składzie 2 Szwadronu uczestniczył w walkach z siłami
generała Bermonta-Awałowa45.
Oddział ponosił również straty bojowe. Dnia 2 czerwca 1919 r.
koło Cēsis, wskutek wypadku z granatem ręcznym, zginął jeden ka-
walerzysta. W końcu czerwca podczas ostrzału Rygi przez Estończy-
ków ranny został jeden kawalerzysta z 2 Szwadronu, którego umiesz-
czono w szpitalu 1 Samodzielnej Brygady Łotewskiej. Natomiast 9
sierpnia koło Līvāni został ranny w głowę i ewakuowany do szpitala
oficer z 1 Szwadronu, a mianowicie porucznik J. Seglenieks46.
Dnia 22 czerwca Sztab 1 Dywizjonu Kawalerii przeniosł się
z Plātere do rejonu Ļaudona. Następnego dnia nawiązano łączność ze
Sztabem 1 Pułku Piechoty Brygady Łotwy Północnej, który stacjono-
wał wtedy w Krustpils i który rozkazał swemu 3 Batalionowi utrzy-
mywać z kawalerzystami „jak najlepsze stosunki” oraz poinformować
ich o sytuacji istniejącej na froncie przeciwbolszewickim. Jednocze-
śnie komendantowi Ļaudony nakazano przydzielić dywizjonowi żyw-
ność i furaż. W tym samym czasie 2 Szwadron z Ļaudony odszedł do
Krustpils. Natomiast 3 Szwadron, w związku z bojami koło Cēsis, za-
jął pozycję wdłuż rzeki Lielupe w rejonie Morza Bałtyckiego. Na po-
czątku lipca 2 Szwadron oraz Szwadron Km-ów obsadziły pozycje
na skierowanym przeciwko bolszewikom froncie w rejonie Krustpils.
Ponadto w dniach od 5 do 7 lipca wykonały one głęboki rajd rozpo-
znawczy na kierunku wsi Rudzāti leżącej w Latgalii. Wspomniana
tutaj wieś była wówczas mocno umocnionym przeszkodami z drutu
kolczastego punktem oporu Armii Czerwonej47.
Tymczasem 3 Szwadron w okresie od 3 do 20 czerwca 1919 r. sta-
cjonował w Majori leżącej niedaleko morza, gdzie pełnił służbę gar-
nizonową w letniskowej miejscowości Jūrmala znajdującej się nad
Zatoką Ryską. Jednak 21 czerwca w służbie tej został zamieniony
45
A. Beimanis, Atmiņas par Latvijas atbrīvošanas cīņām, „Daugavas Vanagu
Mēnešraksts” 1975, nr 1, s. 24.
46
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 10, lp. 66. Rozkazy dowódcy 1 Dywizjonu Ka-
walerii z 18 i 23 VII 1919 r.; ibidem, l. 2, lp. 47. Rozkaz dowódcy 1 Dywizjonu Ka-
walerii z 14 VIII 1919 r.
47
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 23, lp. 22. List dowództwa 1 Valmierskiego Puł-
ku Piechoty do rtm. A. Lēvingsa; ibidem, f. 6033, apr. 1, l. 137, lp. 5–6.
przez kompanię ochotników ze Sloka. Natomiast szwadron rozpo-

czął intensywne zajęcia szkoleniowe.
Po starciu koło Cēsis, które miało miejsce 26 czerwca, o 1.30
w nocy Niemcy przerwali połączenia telefoniczne między Majo-
ri i Sloka, chcąc w ten sposób przejąć kontrolę nad komendantu-
rą jūrmalską. Jednak o 4.30 rano patrol kawalerzystów kilkoma wy-
strzałami zatrzymał nieduży statek płynący z Rygi. Okazało się, że na
statku zdążającym do Jelgavy uciekali ministrowie proniemieckiego
rządu pastora A. Niedry. W związku z tym dowódca szwadronu rot-
mistrz A. Godkalns porozumiał się ze sztabem 1 Samodzielnej Bryga-
dy Łotewskiej w Rydze, żądając pozwolenia na przetransportowanie
ministrów łodziami przez zatokę do kontrolowanego przez Estończy-
ków i Brygadę Północnej Łotwy Vidzeme. Na swoje pytanie otrzymał
odpowiedź, która „nie zakazywała mu wykazania się własną inicja-
tywą”.
W wyniku tego aresztowanych ministrów umieszczono w dom-
ku letniskowym i pozostawiono pod ochroną warty oficerskiej. Do-
piero wieczorem poinformowano ich o ich dalszym losie. Wyzna-
czono też dowódcę tego konwoju, którym został kornet J. Puksis.
Jednakże ich wyjazd uległ opóźnieniu, gdyż aresztowani oświadczy-
li, że mają przy sobie dokumentację państwową oraz pieniądze, któ-
rych przejęcie i kontrola zajęły półtorej godziny. Kiedy w końcu kon-
wój z aresztowanymi przybył nad brzeg w pobliże oczekującej ich
łodzi, zjawił się statek niemiecki, który wyraźnie oczekiwał na dalszy
rozwój wypadków. Spowodowało to, iż naczelnik garnizonu przesu-
nął wykonanie tego rozkazu na następną noc. Ponadto 27 czerwca do
Rygi, aby wyjaśnić istniejącą tam wtenczas sytuację polityczną i woj-
skową, udał się jeden z oficerów dywizjonu, który w sztabie bryga-
dy otrzymał dwuznaczną odpowiedź następującej treści: „Sytuacja
może być pomyślna, jeżeli pomiędzy wami znajdzie się Susanin48,
który będzie wiedział, co uczynić z aresztowanymi”. Słysząc to, ofi-
48
Iwan Susanin – rosyjski bohater narodowy, chłop, który w 1613 r. w cza-
sie wielkiej smuty ocalił życie carowi Michaiłowi Romanowowi, prowadząc oddział
polski na bagna zamiast do siedziby cara, co ocaliło tego ostatniego od niechybnej
niewoli, a być może nawet śmierci. Swój czyn przypłacił życiem. W 1836 r. postać ta
stała się też bohaterem opery Michaiła Glinki zatytułowanej: Iwan Susanin – szerzej
zob. choćby: PWN. Leksykon. Historia świata. Rosja, pod red. W. Sienkiewicza, War-
szawa 2001, s. 250 (przyp. red. A. S.).
cer odpowiedział, że „w 3 Szwadronie jest 100 Susaninów”, po czym

powrócił do Jūrmali.
Jednak w rzeczywistości tego poranka sytuacja się zmieniła. Dnia
27 czerwca rano do Majori przybyły bowiem dwa statki niemiec-
kiej flotylli rzecznej działającej na rzece Lielupe, uzbrojone w ka-
rabiny maszynowe oraz armaty, i zażądały wydania aresztowanych
ministrów. Rotmistrz A. Godkalns bez otrzymania odpowiedniego
rozkazu od dowódcy brygady odmówił jednak ich wydania. Po dłuż-
szych pertraktacjach podpisał zobowiązanie, że nie będzie zagrażać
życiu aresztowanych, jeśli Niemcy nie rozpoczną ataku jako pierw-
si. Natomiast dowódca flotylli obiecał, że bez uprzedzenia nie bę-
dzie atakował Łotyszy. Jednocześnie jego okręty odeszły na dystans
dwóch wiorst w dół rzeki Lielupe. Ponadto dowództwo flotylli po-
rozumiało się radiotelegraficznie z Rygą. W tym samym czasie szwa-
dron znajdował się na brzegu w pełnej gotowości bojowej.
Tego samego dnia wieczorem do Majori przybyła specjalna ko-
misja, w składzie której był przedstawiciel Sztabu 1 Samodzielnej
Brygady Łotewskiej, a mianowicie pułkownik P. Silenieks, oraz re-
prezentanci Landwehry i „Żelaznej Dywizji”. Podczas rozmów puł-
kownik Silenieks wysunął warunek, według którego, aby ministrowie
Niedry mogli zostać uwolnieni, powinni przyznać, iż działali niele-
galnie, wskutek czego doprowadzili do przelewu krwi. Jednocześnie
mieli oni pisemnie zobowiązać się, że „nigdy więcej nie będą udawać
ministrów oraz, że w tak ważnym momencie nie będą więcej mieszać
się do polityki, a także że każdy z nich uda się do swego miejsca za-
mieszkania”. Po dwugodzinnych rozmowach o godz. 1 w nocy mini-
strowie żądany tekst podpisali i zostali zwolnieni, a flotylla niemiec-
ka z komisją odpłynęła do Rygi.
W wyniku wszystkich tych działań politycznych i wojskowych
oraz nacisku aliantów dnia 2 lipca 1919 r. rozpoczęło się wycofy-
wanie wojsk niemieckich do Zemgale, czyli na południe. Rotmistrz
A. Godkalns rozkazał nie wpuszczać do Jūrmali uzbrojonych żołnie-
rzy niemieckich i nawiązał kontakt z eskadrą estońską, która z morza
ostrzeliwała miejscowość Bolderāja leżącą koło Rygi oraz twierdzę
Daugavgrīva49. Dowódca eskadry estońskiej przysłał nawet szwa-
dronowi w prezencie karabin maszynowy oraz odebrany Niemcom
statek rzeczny „Sekunda” uzbrojony w armatę i ciężki karabin ma-
49
Czyli Dźwinoujście (przyp. red. A. S.).
szynowy. W wyniku tego szwadron był wtenczas gotów zarówno do

osłony miejsca ewentualnego morskiego desantu sił estońskich, jak
i do walki z Niemcami.
Patrole szwadronu kilkakrotnie były ostrzeliwane przez Niem-
ców. Jednak 5 lipca rotmistrz A. Godkalns otrzymał rozkaz, aby prze-
puszczać przez Jūrmala oddziały niemieckie cofające się do Zemga-
le. Ponadto szwadronowi polecono, aby udał się do Rygi, gdzie miał
ochraniać przedmieśce leżącego na południu miasta, czyli za Dźwiną.
Kolejnym zadaniem kawalerzystów było rozbrojenie Niemców znaj-
dujących się tam bez pozwolenia władz łotewskich. Ponadto mieli
oni też prowadzić wywiad przeciwko siłom niemieckim w Zemgale50.
Dnia 8 lipca w Rydze 3 Szwadron oraz połowa 1 Szwadronu 1 Dy-
wizjonu Kawalerii uczestniczyły w uroczystym powitaniu Tymczaso-
wego Rządu Łotwy, wracającego do stolicy na statku z Liepāji51.
Po zajęcu Rygi dywizjon otrzymał rozkaz przemieszczenia się
do górnej Kurlandii. Tam też 1 Szwadron prowadził działalność wy-
wiadowczą. Dnia 8 lipca ukazał się też rozkaz nakazujący dołącze-
nie do reszty dywizjonu znajdującej się wtenczas w Rydze połowie
1 Szwadronu52. Ponadto po kilku dniach sztab dywizjonu został prze-
niesiony nad Dźwinę do Jēkabmiests (Jēkabpils)53. Podczas postoju
1 Dywizjonu Kawalerii na tej nowej pozycji 4 lipca 1919 r. dowód-
ca tego obszaru J. Puriņš rozkazał wysłać do wszystkich jednostek
piechoty odpowiednią liczbę kawalerzystów z zadaniem utrzymania
łączności54.
Pomimo braku walk była to służba trudna i wyczerpująca siły lu-
dzi, a zwłaszcza koni55. Dlatego też 19 lipca rotmistrz A. Lēvings pro-
50
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 269, lp. 1–3. Fragment z dziennika bojowego
3 Szwadronu 1 Dywizjonu Kawalerii.
51
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 137, lp. 5–6.
52
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 22, lp. 13. Rozkaz dowódcy Południowej Grupy
Armii Łotewskiej z 8 VII 1919 r.
53
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 7, lp. 5. Przegląd działań bojowych Samodziel-
nego Oddziału Kawalerii przeciw bolszewikom i Żelaznej Dywizji w okresie od
15 V do 11 VIII 1919 r.
54
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 23, lp. 37. Pismo A. Lēvingsa z 5 VII 1919 r. do
J. Puriņša.
55
Warto też tutaj dodać, że taki wyniszczający kawalerię dywizyjną efekt służ-
by tego typu ukazują również polskie materiały archiwalne dotyczące wojny pol-
sko-bolszewickiej oraz podkreślają polscy pamiętnikarze, a także literatura dotycząca
dziejów jazdy polskiej tego okresu – zob. choćby: Bitwa Lwowska 25 VII–18 X 1920.
Dokumenty operacyjne, cz. 2: (6–20 VIII), oprac. i przygotował do druku zespół pod
sił J. Puriņša o pozwolenie na odesłanie 2 Szwadronu na odpoczy-

nek do Jēkabmiestu, ponieważ „jego żołnierze, będąc już od Sloki
cały czas bez odpoczynku i w ciężkich warunkach są zupełnie prze-
męczeni”. Ponadto połowa żołnierzy była chora. W odpowiedzi na
tę prośbę 24 lipca J. Puriņš oświadczył, że w najbliższych dniach jest
oczekiwany atak nieprzyjaciela, dlatego „wycofanie szwadronu, któ-
ry nawet nie znajduje się na pierwszej linii, nie jest możliwe”56. Jed-
nocześnie, aby uzupełnić braki dywizjonu w koniach, 20 lipca w ma-
jątku Plātere zostało zmobilizowanych dla niego 48 koni, co znacznie
podniosło jego możliwości bojowe57.
Dnia 16 lipca 1919 r. 1 i 4 Szwadrony liniowe oraz Szwadron Km-
-ów zostały podporządkowane dowódcy rejonu Kurzeme, a 8 sierp-
nia jeden pluton 2 Szwadronu wysłano do dyspozycji dowództwa
Batalionu Malienskiego w Vidzeme. Miał on tam zwalczać przekra-
dające się przez front komunistyczne bandy, które działały w oko-
licach Lubāny. Ponadto 26 sierpnia Szwadron Km-ów ubezpieczał
przeprawę 3 Jelgavskiego Pułku Piechoty przez Dźwinę koło Līvāni58,
a 11 i 12 sierpnia do Sztabu Frontu Wschodniego odesłano 46 wzię-
tych do niewoli w Zemgale czerwonoarmistów oraz osiem areszto-
wanych przez żołnierzy tego szwadronu osób cywilnych59.
Dnia 5 sierpnia 1919 r. Głównodowodzący Armii Łotewskiej roz-
kazał przystąpić do reorganizacji kawalerii. Każdej z czterech (na ra-
zie jednak tylko z trzech) dywizji piechoty miał podlegać jeden szwa-
dron kawalerii w składzie czterech plutonów. W szwadronie takim
według ustalonego wówczas etatu miało służyć siedmiu oficerów
redakcją M. Tarczyńskiego, Warszawa 2004, s. 172–173 – dok. 121 – Meldunek Od-

działu I dowództwa 6 Armii nr 473/I z 8 VIII 1920 r. do dowództwa Frontu Połu-
dniowo-Wschodniego; T. Kossak, Wspomnienia wojenne 1918–1920, Kraków 1925;
M. Kukiel, Moja wojaczka na Ukrainie. Wiosna 1920. Dziennik oficera Sztabu Gene-
ralnego, Warszawa 1995; J. Grobicki, Zarys historyczny organizacji kawalerii dywizyj-
nej w latach 1918–1921, „Przegląd Kawaleryjski” 1926, R. 3, nr 6 (16); A. Smoliń-
ski, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r. ...; idem,
Formowanie pierwszych oddziałów jazdy dywizyjnej Wojska Polskiego pomiędzy lutym
a czerwcem 1919 r., „Rocznik Grudziądzki” 2001, t. 14 (przyp. red. A. S.).
56
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 23, lp. 60, 65. Meldunek dowódcy 1 Dywizjonu
Kawalerii dla dowódcy rejonu.
57
lerii z 29 VII 1919 r.
58
59
Rīga, LVVA, f. 501, apr. 1, l. 22, lp. 22–23. Pisma dowódcy 1 Dywizjonu Kawa-
lerii do komendanta Sztabu Frontu Wschodniego z 11 i 12 VIII 1919 r.
(dowódca, jego zastępca do spraw gospodarczych, adiutant i czte-

rech dowódców plutonów), jeden urzędnik wojskowy, 14 podofice-
rów (starszy sierżant, czterech sierżantów i dziewięciu kaprali), 177
szeregowców (z nich 26 nieliniowych), czyli w sumie 184 żołnierzy ze
186 końmi, ośmioma wozami i jedną kuchnią polową60.
W wyniku tej reorganizacji Dywizji Kurzemskiej (Kurlandzkiej) pod-
porządkowano 1 Szwadron 1 Dywizjonu Kawalerii, Dywizji Vidzem-
skiej 2 Szwadron, a do Dywizji Latgalskiej włączono 3 Szwadron61.
Ponadto 18 sierpnia 1919 r. rozkazano utworzyć komisję w skła-
dzie trzech oficerów pod przewodnictwem rotmistrza A. Godkaln-
sa „dla równomiernego podziału kawalerzystów i materiału wojen-
nego pomiędzy trzy szwadrony”. Komisja miała też „zreorganizować
kawalerię armii i, przede wszystkim, opracować plan jej reorgani-
zacji oraz zlikwidować Sztab 1 Dywizjonu Kawalerii”. Komisja roz-
poczęła swoją pracę 19 sierpnia w Sztabie Dywizji Łatgalskiej, a 25
sierpnia dowódca dywizjonu rotmistrz A. Lēvings otrzymał rozkaz
przekazania swojego sztabu do jej dyspozycji. Tego samego dnia ko-
misja rozkazała rotmistrzowi Lēvingsowi i jego zatępcy rotmistrzo-
wi Artum-Hartmanisowi stawić się 6 września do dyspozycji Sztabu
Głównodowodzącego łotewskich sił zbrojnych. Z dniem 14 września
obydwaj ci oficerowie mieli być przydzieleni do 9 Pułku Piechoty.
Natomiast konie i wyposażenie sztabu należało przekazać do nowo
tworzonych szwadronów oraz innym formacjom.
60
Rīga, LVVA, f. 3601, apr. 1, l. 600, lp. 9. Etat nr 165 samodzielnego szwadronu
kawalerii, zatwierdzony 12 I 1920 r. Dnia 10 III 1920 r. etat szwadronu został jednak
nieznacznie zmieniony i obejmował odtąd pięciu oficerów (dowódca szwadronu
i czterech dowódców plutonów), 160 żołnierzy liniowych (starszy sierżant, czterej
sierżanci, 11 kaprali, 144 szeregowców) i 24 nieliniowych (podoficer administracyj-
ny, furażer, pisarz, dwóch felczerów, dwóch kowali-podkuwaczy, dwóch szewców,
krawiec, siodlarz, odpowiedzialny za żywność, kucharz i dwóch jego pomocników,
goniec i ośmiu woźniców) – razem dawało to 184 szeregowych, czyli podoficerów
i szeregowców, a także 168 koni wierzchowych (liniowych – odpowiednik rosyjskie-
go określenia: „konie strojewyje”) i 16 pociągowych oraz osiem wozów taborowych
i jedną kuchnię polową – zob.: Rīga, LVVA, f. 3601, apr. 1, l. 600, lp. 32. Etat nr 201
szwadronu kawalerii z dnia 10 III 1920 r. Warto tutaj też zauważyć, że podany tu etat
był bardzo podobny do etatu, jaki przed 1917 r. obowiązywał w dawnej armii rosyj-
skiej. Ponadto wzorem rosyjskim cały skład osobowy szwadronu dzielił się na dwie
podstawowe części, a mianowicie na stan liniowy („strojewoj”) oraz na stan nieli-
niowy („niestrojewoj”) – szerzej zob. choćby: О. Д. Марков, Русская армия 1914–
–1917, Санкт-Петербург 2001 (przyp. red. A. S.).
61
Z kolei 31 sierpnia podzielono również konie, uzbrojenie i inwen-

tarz szwadronu karabinów maszynowych oraz pozostałych szwadro-
nów, w tym także karabiny maszynowe przewożone na wozach oraz
trzy armaty62. Przed odejściem z dywizjonu jego dotychczasowy do-
wódca rotmistrz A. Lēvings wydał rozkaz następującej treści:
Wyrażam swoje gorące podziękowanie wszystkim oficerom i żołnie-

rzom 1 Dywizjonu Kawalerii za wykazane bohaterstwo w bojach oraz
za sumienne wykonywanie swoich służbowych obowiązków. W sposób
szczególny wdzięczny jestem żołnierzom, którzy w najcięższych warun-
kach i krytycznych chwilach zdołali zachować zarówno wewnętrzną, jak
i zewnętrzną dyscyplinę, co jeszcze raz potwierdza, że żołnierze rozu-
mieli, na czym polegał nałożony na nich święty obowiązek w stosunku
do znękanej cierpieniem naszej drogiej Ojczyzny – Łotwy. Rozstając się
z dywizjonem, towarzyszy mi jedno życzenie, żeby wszystkimi Waszymi
poczynaniami dalej kierowała świadomość tego, że żadne ofiary nie są
zbyt wysokie, aby ponieść je na ołtarzu Łotwy63.
Opisane powyżej formacje konne nie były jedynymi oddziałami

jazdy ówczesnej Armii Łotewskiej. Kolejne z nich powstały bowiem
w ramach Brygady Łotwy Północnej. W lutym 1919 r. do 1 Valmier-
skiego Pułku Piechoty przebywającego wtenczas w Tartu (Dorpacie)
na terenie Estonii wstąpił konny oddział partyzancki rotmistrza A. Jur-
ki. Sformowano z nich wywiadowczy oddział jazdy64. Kiedy 27 mar-
ca pułk wyruszył z Rūjiena na front, formacja ta w składzie 30 żoł-
nierzy pozostała w Rūjiena, a do pułku dołączyła dopiero kilka dni
później. Oddział brał udział w walkach do 1 maja, kiedy to kawale-
rzyści uczestniczyli w odzyskaniu Rūjiena utraconej wcześniej wsku-
tek kontruderzenia wojsk sowieckich65. Dnia 18 kwietnia dowódca
Brygady Północnej wydał rozkaz o oddelegowaniu rotmistrza A. Jur-
ki do Rūjiena i Valka z zadaniem sformowania Szwadronu Huzarów
62
lerii z 26 VIII 1919 r.; Armijas virspavēlnieka 1919. gada 18., 31. aug. pavēle – Roz-
kazy Głównodowodzącego Armii Łotewskiej z 18 i 31 VIII 1919 r. – Biblioteka Na-
ukowa LVVA.
63
lerii z 6 IX 1919 r.
64
Formalnie rtm. A. Jurka dowódcą tej formacji był dopiero od 1 IV 1919 r., czy-
li od momentu, kiedy oddział włączył się do walki.
65
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. Jātnieku pulks..., s. 63–64.
Łotwy Północnej66. Niezbędne do jego organizacji zasoby materialne

należało znaleźć w powiatach Valki i Valmiery, a ludzi w innych od-
działach brygady. W końcu kwietnia Jurka z pierwszymi pięciu żoł-
nierzami przybył do miasta Valka, gdzie 4 oraz 5 maja w łotewskich
gminach powiatu Valki dokonał mobilizacji koni niezbędnych dla
szwadronu. W jej efekcie udało się mu uzyskać 50 koni, z których
40 nadawało się pod wierzch.
Jednocześnie rozpoczęło się też zgłaszanie ochotników chętnych
do służby w tym oddziale. Ponadto do szwadronu wcielono kilkudzie-
sięciu zmobilizowanych poborowych, a 8 maja przybyło 26 kawale-
rzystów pod dowództwem podchorążego A. Lejnieksa. Do tej pory
ludzie ci służyli w oddziale późniejszego generała Stanisława Bułaka-
66
Na marginesie tej informacji warto też zauważyć, że zapewne pod wpływem
dawnej armii rosyjskiej w armiach wszystkich państw bałtyckich powstałych po
1917 r. na gruzach imperium Romanowych, a więc obok łotewskich również w li-
tewskich oraz estońskich siłach zbrojnych, istniały pułki huzarów. Poza tym także
w kształcie ich umundurowania oraz barw można też było dopatrzyć się reminiscen-
cji byłej armii carskiej – zob. chociażby: Wojsko litewskie, oprac. Oddział II Sztabu
Generalnego, Warszawa 1925; F. Limberg, T. Koppel, Estonian Army Uniforms and
Insignia 1936–1944, Bennington 1995; V. Lesčius, Lietuvos kariuomenė 1918–1920,
Vilnius 1998; W. Rezmer, 1 Pułk Huzarów armii litewskiej im. Hetmana Janusza Ra-
dziwiłła, [w:] W kraju i na wychodźstwie. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi
Sławomirowi Kalembce w sześćdziesięciolecie urodzin, pod red. Z. Karpusa, N. Kaspar-
ka, L. Kuka, J. Sobczaka, Toruń–Olsztyn 2001; idem, Kawaleria litewska 1918–1921,
[w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921, pod
red. A. Smolińskiego, Toruń 2003; J. Rutkiewicz, W. N. Kulikow, A. Bulczyński – ilu-
stracje, Wojsko litewskie 1918–1940. Litewskie formacje zbrojne 1940–1953, Warsza-
wa 2002; J. Vaičenonis, Lietuvos karių uniformos ir lengvieji ginklai XX amžiuje, Vil-
nius 2004 (przyp. red. A. S.). W 1920 r. efemeryczne i drobne formacje huzarskie,
a mianowicie Huzarzy Śmierci oraz Dywizjon Huzarów Wojsk Litwy Środkowej, po-
wstawały również w Wojsku Polskim. Nie przetrwały one jednak procesu przejścia
polskich sił zbrojnych ze stopy wojennej na pokojową lub też uległy likwidacji już
znacznie wcześniej – szerzej zob. choćby: S. Brzeszczyński, Dzika Dywizja. Wspo-
mnienia z lat 1918–1922, Poznań 1996; W. Karassek, Zarys historii wojennej 23-go
Pułku Ułanów Grodzieńskich, Warszawa 1930; B. Piotrowski, Zarys historii wojen-
nej 3-go Pułku Strzelców Konnych, Warszawa 1930; J. Wielhorski, Genealogia pułków
strzelców konnych 1918–1924 oraz rodowody Grodzieńskiego Pułku Ułanów, Pułku
Jazdy Obrony Wilna, 19 P. Uł., 20 P. Uł., 23 P. Uł. Nadniemieńskich, 23 P. Uł. Gro-
dzieńskich i ochotniczych pułków ułańskich: 108-go, 210-go, 211-go, 212-go, „Prze-
gląd Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1970, t. 8, nr 58; M. Gajewski, Huzarzy
Śmierci wojny 1920 r., Białystok 1999; P. Galik, Partyzanci i policjanci spod znaku tru-
piej czaszki. Polscy Huzarzy Śmierci w roku 1920, „Odkrywca. Skarby – Wojna – Hi-
storia” (Warszawa) 2005, nr 7 (78) (przyp. red. A. S.).
-Bałachowicza67, który wchodził w skład rosyjskiej Armii Północno-

-Zachodniej dowodzonej przez generała piechoty68 Nikołaja Judenicza69.
67
Więcej szczegółów o oddziale S. Bułaka-Bałachowicza zob.: Ē. Jēkabsons, Sto-
sunki między Łotwą i Białoruską Republiką Ludową w latach 1919–1921, „Białoruskie
Zeszyty Historyczne” (Białystok) 1997, nr 7, s. 49–62. Natomiast odnośnie do nie-
zwykle ciekawej i skomplikowanej biografii Stanisława Bułaka-Bałachowicza moż-
na odnotować, że według dość niepewnych i niepełnych informacji pochodził on
z rodziny chłopskiej zamieszkałej w guberni kowieńskiej. Urodził się 10 II 1883 r.
Walczył podczas I wojny światowej w składzie armii carskiej, podczas której jako
dowódca oddziałów partyzanckich oraz słynny zagończyk wykazał się przedsiębior-
czością i męstwem. Po mianowaniu, za osobistą odwagę, w 1915 r. na pierwszy sto-
pień oficerski służbę w armii rosyjskiej oraz udział w I wojnie światowej zakończył
w stopniu sztabsrotmistrza służącego w 2 Kurlandzkim Pułku Lejb Ułanów Impe-
ratora Aleksandra II (2 Лейб-Уланский Курляндский Императора Александра II
Полк). Już jednak od lutego 1918 r. służył w Armii Czerwonej. Tam też na bazie
istniejącego podczas I wojny światowej oddziału partyzanckiego sformował Lużski
Pułk Partyzancki (Лужский Партизанцкий Полк), z którym w listopadzie (?) tego
roku przeszedł do „białych”. Walcząc po ich stronie, dowodził pułkiem kawalerii
w składzie Korpusu Północnego, a następnie Oddziałem Partyzanckim. Na począt-
ku 1919 r. otrzymał awans na podpułkownika, a potem na pułkownika. Pełnił tak-
że funkcję inspektora kawalerii tego korpusu oraz formował dywizję piechoty. Po
zajęciu Pskowa sprawował w nim władzę zarówno wojskową, jak i cywilną. Za nad-
użycia 17 VII 1919 r. został jednak jej pozbawiony. Wcześniej, gdyż w czerwcu tego
roku, otrzymał nominację na stopień gen. majora, a po reorganizacji Armii Pół-
nocno-Zachodniej dowodził pułkiem kawalerii działającym w składzie 2 Korpusu.
Wkrótce, bo 24 VIII 1919 r., za nadużycia i rozboje został jednak wykreślony ze spi-
sów armii oraz aresztowany. Łamiąc oficerskie słowo honoru, zdołał jednak zbiec
z aresztu do Estonii, skąd powrócił z oddziałem liczącym 300 ludzi, próbując ponoć
nawet zaaresztować dowództwo Armii Północno-Zachodniej. W grudniu 1919 r.
po raz kolejny przeszedł na teren Estonii, a potem znalazł się na obszarach zaję-
tych przez Wojsko Polskie. Następnie walczył w wojnie polsko-sowieckiej, wiążąc się
z emigrantami rosyjskimi spod znaku Borysa Sawinkowa. Również w Polsce jego od-
działy dopuszczały się licznych rabunków, nadużyć oraz pogromów Żydów. Po 1921 r.
przebywał na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, posiadając stopień polskiego
gen. brygady. Pracował w służbie leśnej. Zginął w Warszawie w dniu 10 V 1940 r.
w dość niejasnych okolicznościach – szerzej o tej nietuzinkowej i bardzo złożo-
nej postaci, obok innej literatury, zob. również: А. П. Родзянко, op. cit., s. 219;
С. В. Волков, Белое движение. Энциклопедия гражданской войны..., s. 63, a także
Sąsiedzi wobec wojny 1920 roku. Wybór dokumentów, oprac. J. Cisek, Londyn 1990;
M. Cabanowski, Generał Stanisław Bułak-Bałachowicz. Zapomniany bohater, War-
szawa 1993; Z. Karpus, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziały
wojskowe ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919–1920, To-
ruń 1999 (przyp. red. A. S.).
68
Odpowiednik polskiego gen. broni (przyp. red. A. S.).
69
Nikołaj Nikołajewicz Judenicz urodził się 18 VII 1862 r. w Moskwie w rodzi-
nie szlacheckiej pochodzącej z ówczesnej guberni mińskiej. Ojciec jego był dyrekto-
W okresie pomiędzy 17 a 26 maja 1919 r. w majątku Virķene koło

Rūjiena kontynuowano formowanie szwadronu. W jego skład wcielo-
no również ochotników miejscowych, wśród których był także piętna-
stoletni K. Bērziņš, dzielnie walczący w jeździe przez cały okres wojny
wyzwoleńczej70. Tutaj do szwadronu dołączył też przybyły z Kurlandii
rem Szkoły Geodezyjnej. W 1879 r. Nikołaj ukończył Moskiewską Szkołę Rolniczą,

po czym wstąpił do Aleksandrowskiej Szkoły Wojskowej (Александровское Воен-
ное Училище) w Moskwie, gdzie uczył się do 1881 r. Następnie studiował w Akade-
mii Sztabu Generalnego (Академия Генерального Штаба), którą ukończył w 1887 r.
Od 1881 r. jako podporucznik służył najpierw w Litewskim Pułku Lejb Gwardii
(Лейб-Гвардии Литовский Полк), a w kolejnych latach w 1 Turkiestańskim Bata-
lionie Strzelców (1 Туркестанский Стрелковый Баталион) oraz w innych forma-
cjach. Potem pełnił służbę w sztabie Warszawskiego Okręgu Wojskowego oraz zaj-
mował funkcję starszego adiutanta w sztabie 14 Korpusu Armijnego (14 Армейский
Корпус). W 1885 r. awansował na porucznika. Następnie służył w Turkiestańskim
Okręgu Wojskowym, a w latach 1899–1900, już jako kapitan Sztabu Generalnego,
dowodził kompanią w Litewskim Pułku Lejb Gwardii. Od 1902 r., jako podpułkow-
nik, dowodził 18 Pułkiem Strzelców (18 Стрелковый Полк), na czele którego wziął
udział w wojnie rosyjsko-japońskiej, gdzie dosłużył się stopnia gen. majora oraz
gdzie został ciężko ranny. Od 1907 r. służył najpierw w Kazańskim, a potem w Kau-
kaskim Okręgach Wojskowych, zajmując różne odpowiedzialne i ważne stanowiska
służbowe. Po wybuchu I wojny światowej walczył na Kaukazie, gdzie odznaczył się
zdolnościami i skutecznością w wielu operacjach skierowanych przeciwko wojskom
tureckim. Od 1915 r. był dowódcą Armii Kaukaskiej, a w marcu 1917 r. wyznaczono
go na pełniącego obowiązki głównodowodzącego Samodzielnej Armii Kaukaskiej.
Natomiast w kwietniu tego roku został mianowany dowódcą Frontu Kaukaskiego.
Został jednak zdjęty z tego stanowiska za odmowę kontynuowania działań ofensyw-
nych, jakich żądał od niego Rząd Tymczasowy. W listopadzie 1918 r. znalazł się na
terytorium Finlandii, gdzie w maju następnego roku w Helsingforsie utworzył Radę
Polityczną i sztab wojskowy. Dnia 24 V 1919 r. z rozkazu adm. Aleksandra Kołcza-
ka objął stanowisko dowódcy sił rosyjskich znajdujących się na północnym zacho-
dzie Rosji. Natomiast od października do końca listopada 1919 r. dowodził Armią
Północno-Zachodnią. Po jej klęsce i rozformowaniu wyjechał najpierw do Wielkiej
Brytanii, a potem do Francji, gdzie zmarł w Cannes dnia 5 X 1933 r. Obok innych
odznaczeń rosyjskich i obcych był również kawalerem Orderu Świętego Jerzego 4, 3
i 2 Klasy. Ponadto, za osobistą odwagę, został też nagrodzony „Złotą Bronią” – sze-
rzej na temat tej postaci oraz jej udziału w rosyjskiej wojnie domowej zob. choćby:
А. П. Родзянко, op. cit., s. 223–224; С. В. Волков, Белое движение в России: орга-
низационная структура (Материалы дла справочника)..., s. 311–312; idem, Бе-
лое движение. Энциклопедия гражданской войны..., s. 651–652; idem, Офицеры
российской гвардии. Опыт мартиролога..., s. 556 (przyp. red. A. S.).
70
Warto też tutaj dodać, że podobnie w tym czasie, a także w 1920 r., było rów-
nież w kawalerii Wojska Polskiego, gdzie jako ochotnicy służyli głównie ludzie mło-
dzi, a mianowicie studenci oraz uczniowie starszych klas różnych szkół średnich –
szerzej zob. choćby: K. Konarski, O uczniu żołnierzu, Warszawa 1922; B. Nietyksza,
Nadzieje, złudzenia, rzeczywistość. Wspomnienia z lat 1912–1945, t. 1, Warszawa
rotmistrz O. Goldfelds71. Następnie oddział został oddany do dyspozy-

cji dowodzonego przez kapitana A. Aparnieksa Pułku Partyzantów Ło-
twy Północnej. Rotmistrz A. Jurka 8 sierpnia 1919 r. pisał:
26 maja wieczorem z 30 ludźmi i 29 końmi wyszedłem z Virķene, ażeby

udać się na pozycje. Druga część w składzie 50 ludzi i 23 koni pod do-
wództwem korneta Ādamsonsa pozostała na miejscu [z powodu braku
koni i siodeł – przyp. Ē. J.]. Do Valmiery przybyliśmy 27 maja i tam też
o 10 rano otrzymałem rozkaz zajęcia Cēsis. Już tego samego dnia wie-
czorem, po krótkim wypoczynku dla koni, udałem się w drogę. Pierwsze
10 wiorst przejechałem bez poważniejszych przygód, ale koło majątku
Lenči pojawiły się przeszkody: odbyło się bowiem kilka potyczek z wy-
wiadowcami przeciwnika, które zakończyły się jednak dla nas sukce-
sem. Kawalerzyści przyprowadzili około 15 jeńców, większą część z ka-
rabinami, a także 2 konie wierzchowe. Ale w dniu, kiedy przeprawiałem
się przez rzekę Gauja, to znaczy 13 maja, wziąłem do niewoli 13 koni
wierzchowych z siodłami i 5 kompletnie uzbrojonych kawalerzystów,
którzy byli pozostawieni przez przeciwnika po tej stronie Gauji jako
wywiadowcy oraz jako ubezpieczenie jego tyłów. Z wziętymi do niewo-
li komunistami obszedłem się zgodnie z ogólnie panującą podczas woj-
ny praktyką72. Żadnych strat nie miałem, oprócz jednego lekko ranne-
go, który jednak nadal był w stanie jeździć konno. W nocy z 29 na 30
maja przepłynąłem wpław Gauję, ponieważ wycofujący się wróg spa-
lił wszystkie mosty. Przy wschodzącym słońcu, po dłuższej strzelaninie,
łańcuch kawalerzystów zajął Cēsis. Około pół godziny po zajęciu Cēsis
do miasta weszła piechota, a mianowicie partyzanci, którzy z niezna-
nych powodów zaczęli ostrzeliwać Cēsis z broni automatycznej, stawia-
jąc nas tym samym w bardzo trudnym położeniu.
W Cēsis, w miejscowym więzieniu, żołnierzy Szwadronu (Huza-

rów) Łotwy Północnej zaszokował widok trupów Łotyszy zamor-
dowanych i torturowanych przez bolszewików. W mieście szwa-
dron pozostał przez dwa dni, po czym 2 czerwca wyruszył w pogoń
za wrogiem, maszerując przez majątek Veselauska. Dnia 3 czerwca
wzięto do niewoli „dwóch komisarzy, których rozstrzelano koło Pie-
1985; M. Romeyko, Przed i po maju, Warszawa 1985; Stanisław Rostworowski. Li-

sty z wojny polsko-bolszewickiej, wyb. i oprac. tekstów S. J. Rostworowski, Warszawa
1995; A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV
1920 r. ... (przyp. red. A. S.).
71
A. Bērziņš, Labie gadi, [b.m.w.] 1963, s. 56–57.
72
Należy przypuszczać więc, że ludzie ci wbrew zasadom prawa wojennego zo-
stali rozstrzelani (przyp. red. A. S.).
balgi”. Stamtąd szwadron przez Ļaudona, po przeprawie przez rze-

kę Aiviekste oraz po spotkaniu z oddziałem duńskim Armii Estoń-
skiej, podążył wdłuż południowego brzegu jeziora Lubānas, kierując
się w stronę stacji kolejowej Borhi. W odległości 15 wiorst na pół-
nocny zachód od niej wzięto do niewoli wozy należące do sowieckie-
go 4 Lekkiego Dywizjonu Artylerii raz 50 czerwonoarmistów. Część
z nich od razu zgłosiła chęć służby w szwadronie, wyrażając jedno-
cześnie chęć walki o niepodległość Łotwy.
Następnie koło stacji Borhi doszło do starcia dowodzonych przez
rotmistrza Jurkę 25 kawalerzystów z sowieckim pociągiem pancer-
nym operującym w kierunku Rēzekne. Jeźdźcy rozebrali tory i przez
kilka godzin ostrzeliwali pociąg. Jednak wobec przewagi ogniowej
Sowietów nie mogli przeszkodzić im w naprawie torów i w odjeździe
pociągu. Jednocześnie 2 Pluton szwadronu zaatakował niedużą wio-
skę leżącą pięć wiorst od Borhów i wziął tam do niewoli 15 kawale-
rzystów wroga wraz z końmi i bronią.
Natomiast 7 czerwca szwadron wraz z Pułkiem Partyzantów ata-
kował majątek Rodzjaki, gdzie znajdujący się dotychczas w odwrocie
nieprzyjaciel w trakcie nieudanego kontrataku stracił 22 żołnierzy.
Jednakże jego następne kontruderzenie wsparte ogniem artylerii za-
kończyło się sukcesem i żołnierze Szwadronu (Huzarów) Łotwy Pół-
nocnej oraz partyzanci musieli się wycofać, tracąc czterech rannych
żołnierzy. Następnego dnia szwadron udał się w kierunku Līvāni
i stanął na dłuższy postój w wiosce Turki, skąd przez tydzień z suk-
cesami operował w okolicy, biorąc w tym czasie do niewoli ponad
200 „krasnoarmiejców”. Ponadto 21 czerwca 1919 r. przeważające
siły wroga przez dwie godziny bez powodzenia atakowały szwadron
broniący się w Turkach. W walce tej Łotysze stracili tylko dwóch
rannych.
W końcu jednak brak furażu oraz niemożność wypasu koni na
okolicznych łąkach z powodu zagrożenia, jakie stwarzała bliskość
oddziałów Armii Czerwonej, spowodowały, że szwadron został prze-
niesiony do innej wsi, a mianowicie do Vilkkāji, gdzie pozostał aż do
momentu rozpoczęcia walk z Niemcami w okręgu Zemgale, czyli do
końca czerwca.
Podczas tych wydarzeń, znajdując się w Krustpils (obecnie
Jēkabpils), dnia 27 czerwca rotmistrz Jurka przekazał obowiązki do-
wódcy jednemu z oficerów i sam udał się do Vidzeme, aby wyja-
śnić los pozostawionej tam w maju drugiej części Szwadronu (Huza-
rów) Łotwy Północnej. Natomiast po południu 30 czerwca, zgodnie

z rozkazem dowództwa Frontu Wschodniego, szwadron przeprawił
się przez rzekę Daugava (Dźwinę) koło Krustpils i 1 lipca dotarł do
Daudzeva, a następnego dnia udał się do Skaistkalne. Natomiast 3 lip-
ca, po niewielkiej potyczce, zajął Radziwiliszki leżące w byłej guber-
ni kowieńskiej, a wówczas będące już częścią Litwy.
Tego samego dnia szwadron pomaszerował na tyły wojsk niemiec-
kich, dochodząc do Bauski. Tam Niemcy podjęli próbę skłonienia
żołnierzy, aby dołączyli oni do szwadronu wchodzącego w skład mo-
bilizowanego wtenczas przez nich 7 Bausskiego Batalionu Łotewskie-
go. Jednak 4 lipca koło majątku Kārkļumuiža miało miejsce starcie
z Niemcami, w wyniku którego poległo sześciu niemieckich ułanów
i 26 żołnierzy piechoty. W tym samym dniu Niemcy poinformowa-
li dowódcę 1 Valmierskiego Pułku Piechoty, któremu nadal podlegał
wówczas szwadron, o łotewsko-niemieckim zawieszeniu broni za-
wartym wtedy za pośrednictwem misji państw ententy w Strazdmu-
iža koło Rygi. Jednak dowódca batalionu nie wiedział nic o tym fakcie
i rozkazał szwadronowi kontynuować walkę z Niemcami. W rezulta-
cie 9 lipca Niemcy zawiadomili Brytyjską Misję Wojskową, że uwa-
żają działalność szwadronu za łamanie warunków umowy. W wyni-
ku interwencji tej ostatniej 10 lipca łotewskie dowództwo Frontu
Wschodniego wydało rozkaz nakazujący Szwadronowi (Huzarów)
Łotwy Północnej zaprzestać wszelkich działań zaczepnych, po czym
20 lipca 1919 r. z Zemgale przeniesiono go do Rygi.
Tymczasem ta część szwadronu, która w maju pozostała w Vidze-
me pod dowództwem korneta K. Ādamsonsa, brała udział w odpar-
ciu ofensywy oddziałów niemieckiej Landwehry i „Żelaznej Dywizji”,
walcząc koło majątku Liepasmuiža. W związku z tym rotmistrzo-
wi Jurce jedynie z trudem 21 lipca w Rydze udało się połączyć oby-
dwie części swojego szwadronu. W dniu 14 lipca w stolicy Łotwy pod
jego dowództwem było zaledwie trzech oficerów i 78 szeregowych
z 38 końmi i 50 karabinami73. Natomiast 8 sierpnia w połączonym
już Szwadronie (Huzarów) Łotwy Północnej służyło w sumie 217 ofi-
cerów i szeregowych oraz 123 konie.
Jednak grupę jego żołnierzy wysłano z Rygi do Ķekava z zadaniem
kontrolowania ruchu osobowego odbywającego się pomiędzy obsza-
rami zajętymi przez wojsko łotewskie a okręgami leżącymi w opano-
73
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 343, lp. 25.
wanej przez Niemców Zemgalii. Jednocześnie miał on również ob-

serwować rozmieszczone tam siły niemieckie. Natomiast pozostała
część szwadronu została dołączona do 2 Vidzemskiego i 3 Latgalskie-
go Samodzielnych Szwadronów74.
Oprócz tego dowódca brygady 20 czerwca 1919 r. rozkazał przy-
byłemu z Kurlandii rotmistrzowi O. Goldfeldsowi uformować 2 Szwa-
dron (Huzarów) Łotwy Północnej, dając mu jednocześnie prawo do
wyszukiwania i wydzielania ze wszystkich formacji wojsk łotewskich
żołnierzy mówiących po niemiecku i chętnych do służby pod jego do-
wództwem. W odpowiednim rozkazie napisano: „Rotmistrz Gold-
felds to śmiały i sprytny oraz doświadczony w wielu walkach oficer
– kawalerzysta. Jestem przekonany, że szwadron rotmistrza Goldfeld-
sa z honorem będzie potrafił walczyć za Wolną i Demokratyczną Ło-
twę, ponieważ zarówno dla ziemian Niemców, jak i Łotyszów naj-
większymi wrogami są bolszewicy”75.
Po rozpoczęciu walk z Niemcami koło Cēsis rotmistrz O. Gold-
felds zwrócił się do swoich byłych niemieckich towarzyszy w spe-
cjalnym liście, w którym ocenił postawę „baronów niemieckich”,
stwierdzając, że przebiegłością i pieniędzmi zmusili oni zwykłych żoł-
nierzy, aby walczyli za niesłuszną sprawę. Pisał w nim bowiem: „To-
warzysze! Jako oficer niemiecki, który wstąpił na służbę Republiki
Łotewskiej wzywam Was: porzućcie niesłuszną sprawę! Nie bądźcie
najemnikami baronów! Przechodźcie do nas, żądając, ażeby kierowa-
no Was do mnie, wstępujcie do mojego oddziału kawalerii! Walczcie
przeciwko komunistom!”76.
Jednakże w rzeczywistości formowanie szwadronu rotmistrza
O. Goldfeldsa rozpoczęło się dopiero 11 lipca 1919 r. w Kauguri, do-
kąd przeniósł się on z Valmiery 26 czerwca77. Dnia 20 czerwca pod
jego rozkazami było zaledwie czterech żołnierzy, a 24 czerwca – pię-
ciu. Ich liczba poczęła wzrastać dopiero od 1 lipca i 11 lipca osią-
74
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 264, lp. 2–4. Historia 1 Samodzielnego Łotewskiego
Szwadronu; Jātnieku pulks desmit pastāvēšanas gados..., s. 14; A. Bērziņš, op. cit.,
s. 57–61.
75
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 10, lp. 86. Rozkaz dowódcy Brygady Północnej
Łotwy z 20 VI 1919 r.
76
P. Bērziņš, Latvijas X gadu neatkarības piemiņai. “Visu par Latviju”, „Latvijas
tapšana” [Rīga] [1928], s. 38.
77
Rīga, LVVA, f. 1526, apr. 1, l. 171, lp. 52. Raport rtm. O. Goldfeldsa z 26 VI 1919 r.
do dowódcy Brygady Północnej Łotwy.
gnęła 52 ludzi. Pojedynczy żołnierze zaciągali się do szwadronu tak-

że w kolejnych dniach, a 26 lipca wcielono do niego 22 szeregowych
i czterech felczerów wydzielonych z batalionu zapasowego. Po kilku
dniach, a mianowicie 29 lipca, oddział został przeniesiony z Kauguri
do Kalnamuiža leżącego koło Valmiera. Następnie 2 sierpnia do dys-
pozycji komendanta wojskowego powiatu cēsisskiego oddelegowano
porucznika E. Plūcisa z 10 jeźdźcami „dla przeprowadzenia ekspedy-
cji karnej celem likwidacji bandy bolszewickiej”. Z kolei 9 sierpnia
szwadron przeniesiono do Rygi78.
Następna formacja kawalerii łotewskiej miała związek z dziejami
oddziału Stanisława Bułaka-Bałachowicza. Po 1 kwietnia 1919 r. do
Tartu poczęli bowiem przybywać Łotysze służący dotychczas w od-
dziale generała S. Bułaka-Bałachowicza należącym do rosyjskiej Ar-
mii Północno-Zachodniej stacjonującej wtenczas w Estonii. Kawale-
rzystów tych wcielano do Szwadronu (Huzarów) Łotwy Północnej.
Zgodnie ze świadectwami części naocznych świadków tamtych wy-
darzeń poziom ich morale był „bardzo niski”. Ponadto:
Część z nich przybyła z końmi, które uważali oni za swoją prywatną

własność i w ciągu kilku dni sprzedali je. Jednocześnie byli oni dumni
i zarozumiali, przy czym wielu z nich chorowało na choroby wenerycz-
ne, co powodowało, że byli oni zupełnie niezdatni dla służby fronto-
wej. Wielu z nich nosiło szerokie spodnie czerwonej lub zielonej barwy
i odmiennego koloru koszule wypuszczane na spodnie. Jako mieszkańcy
Kaukazu szable nosili na długiej portupeji.
Poza tym podczas szkolenia w Tartu: „z powodu ostrych docin-

ków i żartów części byłych kawalerzystów Bałachowicza skierowa-
nych pod adresem ćwiczących obok estońskich moździerzystów,
dowódca estoński zażądał oddania winowajców pod sąd. Sprawę za-
łatwiono jednak w taki sposób, iż winnych odesłano na front”79.
Również były kapral i pisarz 1 Szwadronu (Huzarów) Łotwy Pół-
nocnej, a później minister spraw społecznych A. Bērziņš tak charak-
teryzował tych żołnierzy: „Byli to doświadczeni i odważni żołnierze,
jednak zepsuci różnymi wydarzeniami mającymi miejsce podczas
długiej wojny. Zarówno we własnym, jak we wrogim kraju wartość
78
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 50, lp. 1. Rozkazy dzienne 2 Szwadronu (Huza-
rów) Łotwy Północnej z 11, 26 i 29 VII oraz z 2 i 9 VIII 1919 r.
79
przedstawiało dla nich wszystko to, co można było komuś zabrać,

nie narażając się na ukaranie”80.
Były dowódca plutonu w oddziale S. Bułaka-Bałachowicza, a mia-
nowicie podchorąży A. Lejnieks, wspominał, że w lutym 1919 r. zo-
stał ranny i umieszczony w szpitalu w Tallinie, gdzie dowiedział się,
że w Estonii formuje się łotewskie wojsko. Po wyzdrowieniu w koń-
cu marca, wracając do swojego oddziału w Tartu, wszedł do sztabu
Brygady Łotwy Północnej, gdzie obecni tam wyżsi oficerowie wyrazi-
li swoją zgodę na przejście Łotyszów z dywizjonu kawalerii oddziału
Bułaka-Bałachowicza do wojska łotewskiego. Potem Lejnieks dotarł
do leżącego 10 wiorst od Tartu majątku ziemskiego, gdzie znajdo-
wał się dywizjon i sztab oddziału generała Bułaka-Bałachowicza. Na
miejscu postoju uzgodnił plan działania z 12–15 innymi Łotyszami
ze swego szwadronu i następnego dnia rano81, kiedy dywizjon przez
Tartu maszerował na front znajdujący się wówczas koło Narwy, odłą-
czyli się oni od dywizjonu i skierowali do sztabu łotewskiego. W ślad
za nimi podążyli również Łotysze z innych szwadronów, tworząc od-
dział w sile około 40 konnych i uzbrojonych żołnierzy. W Tartu rozlo-
kowali się niedaleko od sztabu łotewskiego, pozostając w gotowości,
aby w razie potrzeby z bronią w ręku przeciwstawić się ewentualnym
próbom generała Bułaka-Bałachowicza „ukarania dezerterów”.
Wkrótce po tym wydarzeniu nadszedł list od generała Bułaka-Ba-
łachowicza, w którym obiecywał on przysłowiowe „złote góry” Ło-
tyszom, którzy powrócą pod jego rozkazy. Ci ostatni w swojej od-
powiedzi napisali natomiast: „już je dostaliśmy i zakosztowaliśmy
ich przez dłuższy czas”. Mimo tej odpowiedzi generał Bułak-Bała-
chowicz zaprosił Łotyszów na spotkanie z nim w jednej z miejskich
„knajp”. Generał obiecał, że na spotkanie zjawi się sam jedynie ze
swoim adiutantem. W związku z tym uzbrojeni w rewolwery i grana-
ty ręczne Łotysze przybyli na umówione wcześniej spotkanie.
Kiedy generał Bułak-Bałachowicz zobaczył łotewskie mundury,
witając się z Lejnieksem, powiedział po rosyjsku: „Stałeś się więc Ło-
tyszem”, a potem zaprosił wszystkich do stołu i zaczął mówić o po-
rzuceniu przez nich jego wojska.
80
A. Bērziņš, op. cit., s. 59.
81
Czyli 1 IV 1919 r.
Na to odpowiedzieliśmy mu, iż chcemy jedynie uwolnić swoją ojczyznę.

Ataman widząc, że jesteśmy przekonani o słuszności naszego postępo-
wania, chociaż w duszy uważał, że każdego z nas należałoby powiesić
na najbliższej gałęzi, skończył tę dyskusję i zaczął pić wódkę wielki-
mi szklankami, stukając się z nami za nasze zdrowie. Ponieważ była już
trzecia nad ranem, pożegnaliśmy się z nim po przyjacielsku i udaliśmy
się do domu. Podczas pożegnania dodał, że jeśli będzie się nam źle wio-
dło, to możemy wracać do niego oraz, że oni idą na narwski front82.
W związku z tym, że nowo przybyły oddział z powodu braku

środków nie otrzymał ani żywności dla ludzi, ani furażu dla zwierząt,
żołnierze byli nawet zmuszeni sprzedawać swoje konie, ażeby zaku-
pić zaopatrzenie. Tymczasem sztab łotewski w wyniku kilkakrotnie
zgłaszanego zapotrzebowania zezwolił na sprzedaż koni. Jednak rzę-
dy końskie należało pozostawić. Był to skutek tego, że Estończycy
odmawiali dostarczania żywności dla nowo przybyłych kawalerzy-
stów. Po jakimś czasie otrzymali oni rozkaz udania się do Valki i do-
łączenia do szwadronu rotmistrza Jurki. Tutaj zaopatrzenie material-
ne znacznie się polepszyło, w wyniku czego po dwóch tygodniach
żołnierze udali się na front koło Alūksne. Ponadto napotkany tam
oddział fiński walczący wtenczas w składzie armii estońskiej oddał
szwadronowi kilka zdobytych na bolszewikach koni83.
Jest rzeczą dość ciekawą, że część Łotyszy pozostała jednak w puł-
ku kawalerii oddziału generała S. Bułaka-Bałachowicza. W związku
z tym 11 maja 1919 r. sztab tego pułku wydał rozkaz porucznikowi
A. Aparnieksowi przejścia do wojska łotewskiego, co spowodowało,
iż 15 maja stawił się on do dyspozycji dowództwa Brygady Północ-
nej Łotwy. Jego partyzanckie doświadczenie zostało kilkakrotnie wy-
korzystane przez dowództwo łotewskie, które powierzało mu kiero-
wanie oddziałami partyzanckimi84.
Dnia 22 maja do 1 Samodzielnego Szwadronu Kawalerii Pół-
nocnej Łotwy wcielono także kolejnych dwóch oficerów i 24 żołnie-
rzy w większości pochodzących z pułku kawalerii oddziału generała
82
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 266, lp. 2. Lejnieks. A. Opisanie formowania
i działalności pierwszego oddziału kawalerii Armii Północnej Łotwy.
83
Ibidem.
84
Rīga, LVVA, f. 1526, apr. 1, l. 171, lp. 20–21. Rozkaz dowódcy pułku kawale-
rii oddziału gen. Bułak-Bałachowicza z 11 V 1919 r.; ibidem, Meldunek A. Aparniek-
sa z 15 V 1919 r. dla dowódcy brygady.
Bułaka-Bałachowicza85. Jeszcze 3 stycznia 1920 r. do 4 Zemgalskiego

Samodzielnego Szwadronu Kawalerii wcielono kaprala N. Ķirsonsa
i szeregowca J. Brička, którzy wcześniej służyli w kawalerii86 genera-
ła Bułaka-Bałachowicza87.
Należy też dodać, iż w Armii Łotewskiej nie uznawano awan-
sów nadanych po przewrocie bolszewickim z listopada 1917 r. ani też
stopni otrzymanych w wojskach „eksterytorialnych”, za jakie Łoty-
sze uważali przede wszystkim „białe” formacje rosyjskie. Dlatego też
25 lutego 1920 r. 13 podoficerów w 3 Latgalskim Samodzielnym Szwa-
dronie Kawalerii, jako awansowanych w oddziale generała Bułaka-Bała-
chowicza, zdegradowano. Jednocześnie w tym samym rozkazie dziewię-
ciu z nich za „bohaterstwo i zasługi w walkach” otrzymało zatwierdzenie
poprzednio posiadanych stopni starszych sierżantów i sierżantów88.
Kolejną formacją jazdy Armii Łotewskiej, która powstała w okre-
sie walk o niepodległość tego kraju, był 1 Kurzemski Samodzielny
Szwadron Kawalerii. Jego początki miały związek z atakiem wojsk
generała Bermonta-Awałowa na Rygę i pojawieniem się jego oddzia-
łów w okolicach Valle, Daudzeva, Taurkalne i Sunākste. Wydarzenia
te spowodowały, iż 1 Szwadron 1 Dywizjonu Kawalerii dowodzo-
ny przez porucznika A. Freijsa został przeniesiony z frontu przeciw-
bolszewickiego do Koknese leżącego nad Dźwiną. Przybył on tam
10 października 1919 r. i zajął rejon rozciągający się od Stukmaņi do
Koknese. Od tego też momentu prowadził działalność wywiadowczą
na drugim brzegi Dźwiny, rozpoznając w kierunku Taurkalne, Sece,
Daudzeva i Sunākste.
Podczas jednej z takich akcji niedaleko od stacji kolejowej Taur-
kalne, gdzie szwadron miał wysadzić most kolejowy znajdujący się
na tyłach Niemców, miało miejsce starcie trzech jego plutonów z nie-
mieckim pociągiem pancernym. W jego wyniku poległo kilku kawa-
85
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 32, lp. 2. Rozkaz z 26 V 1919 r. dla dowódcy
szwadronu.
86
W tym czasie oddział ten stacjonował w Alūksne na Łotwie, skąd w marcu
1920 r. wyjechał na front polsko-sowiecki.
87
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 102, lp. 1–2. Rozkaz z 3 I 1920 r. dla dowódcy
4 Zemgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii.
88
Byli to starsi sierżanci (raczej chyba starsi wachmistrze – przyp. red. A. S.) J. Jagel-
lo, V. Fjodorovs, J. Ljalis, P. Doriņš oraz sierżanci (raczej wachmistrze – przyp. red. A. S.)
P. Lielpēteris, V. Krafts, A. Astašenko, kaprale A. Urlovskis, A. Kārkliņš – zob.: Rīga,
LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 81, lp. 62. Rozkaz z 25 II 1920 r. dla 3 Latgalskiego Samo-
dzielnego Szwadronu Kawalerii.
lerzystów. Natomiast około 20 października jeden pluton szwadronu

starł się z oddziałem rosyjskim koło Daudzeva i wziął do niewoli czte-
rech bermontczyków oraz dwa konie. Następnie 1 Pluton wraz z kil-
koma kompaniami piechoty uczestniczył w zajęciu majątku Daudze-
va, gdzie wróg poniósł poważne straty.
Potem, w trakcie generalnej ofensywy wojsk łotewskich skierowa-
nej przeciwko siłom generała Bermonta-Awałowa, szwadron został
skierowany do Sece, Sunākste i Zalve, z zadaniem obejścia prawego
skrzydła nieprzyjaciela. Jednak jego oddziały wycofały się bez pod-
jęcia próby poważniejszego oporu. Z Zalve jazda łotewska udała się
na zachód, maszerując wzdłuż granicy z Litwą. Jej ówczesnym zada-
niem było zajęcie Skaistkalne, gdzie kawalerzyści zdobyli bogate tro-
fea. Marszruta szwadronu przebiegała przez majątki Totarkolni, leżą-
ce na Litwie, Kurmene, znajdujące się na Łotwie, i Radviliške również
będące już na Litwie. Z Skaistkalne oddział razem z siłami główny-
mi zajął Bauski i pozostał w tym mieście przez kilka kolejnych dni.
Jednocześnie wysyłał on patrole, które prowadziły działania rozpo-
znawcze na Litwie w okolicach Žeimele, Krukla, Jonišķi oraz Bru-
kloja i Saloti. Następnie udał się w stronę Jelgavy, ażeby obejść siły
wroga i wkroczyć do tego miasta od strony południowej. Podczas wy-
konywania tego zadania zajęte zostały również Kaucminde, Birstele,
Svītene i Rundāle.
Do kolejnego starcia doszło 21 listopada przy karczmie Šķībaiskrogs
leżącej na skrzyżowaniu dróg Žeimele–Bauska i Bauska–Jelgava. Zo-
stała ona zdobyta za cenę kilku rannych, w tym jednego ciężko89.
Wkrótce jednak kontratak nieprzyjaciela wpartego ogniem artylerii
zmusił kawalerzystów łotewskich do cofnięcia się, przy czym dwóch
żołnierzy trafiło do niewoli. Mimo to rankiem kolejnego dnia szwa-
dron znowu zajął wspomnianą powyżej karczmę, uwalniając jedno-
cześnie z niewoli swoich dwóch towarzyszy. Natomiast nieprzyjaciel
stracił w tym starciu kilkudziesięciu swoich kawalerzystów.
Do następnych walk doszło już 23 listopada 1919 r. nieopodal
majątku Virsīte, gdzie Łotysze wzięli do niewoli 18 jeńców i zdoby-
li sporo broni oraz innego materiału wojennego. Potem szwadron po-
maszerował szosą Joniškiai–Jelgava i 26 listopada wszedł do Jelgavy,
zajętej przez inne oddziały Armii Łotewskiej już 21 listopada. Prze-
89
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 1, lp. 28, 33. Rozkazy dowódcy 1 Samodzielne-
go Szwadronu Kawalerii z 10 i 27 XII 1919 r.
bywał tam do 6 grudnia, stanowiąc rezerwę dowództwa łotewskie-

go. Jednak tego dnia odszedł transportem kolejowym do Rygi, skąd
przeniesiono go dalej na front bolszewicki. Dnia 9 grudnia przybył
do miejscowości Prauliena90.
Podczas wspomnianych powyżej walk z wojskami generała Ber-
monta-Awałowa żołnierze szwadronu częstokroć byli przydzielani
do formacji piechoty, gdzie pełnili typową i uciążliwą służbę jazdy
dywizyjnej. Jako przykład można podać tutaj sytuację z dnia 14 paź-
dziernika 1919 r., kiedy to do dyspozycji dowódcy obrony linii Dźwi-
ny przydzielono 20 jeźdźców. Natomiast w dniach od 20 do 21 paź-
dziernika pięciu żołnierzy pełniło służbę tego typu w 3 Jelgavskim
Pułku Piechoty, a w czasie od 9 do 15 listopada w pułku tym służ-
bę pełnił porucznik L. Ķēmanis wraz z dziwięcioma kawalerzystami.
Ludzi tych, obok innych zadań, wykorzystywano przede wszystkim
jako łączników konnych utrzymujących kontakt ze sztabami oraz in-
nymi formacjami91.
Podczas tych walk toczonych z wojskami generała Bermonta-
-Awałowa na dzień 21 października w szwadronie tym, zgodnie ze
spisami, służyło 12 oficerów92 i 156 żołnierzy93 oraz dwóch urzęd-
ników wojskowych. W ich posiadaniu znajdowało się wówczas 88
koni wierzchowych i 27 taborowych. Natomiast uzbrojenie oddziału
stanowiły 84 niemieckie94, 37 rosyjskich95 i dwa japońskie96 karabi-
90
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 261, lp. 2–3. Przegląd działalności bojowej
1 Kurlandzkiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii przeciwko wojskom gen. Ber-
monta-Awałowa za czas od 10 X do 29 XI 1919 r.; ibidem, f. 1501, apr. 1, l. 46,
lp. 17, 28. Rozkaz dowódcy Kurzemskiej Grupy Operacyjnej P. Hasmanisa
z 4 XII 1919 r. dla 1 Samodzielnego Szwadronu Kawalerii.
91
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 1, lp. 7, 50. Rozkazy dowódcy 1 Samodzielnego
Szwadronu Kawalerii z 18 X i 21 XI 1919 r.
92
W rzeczywistości jednak służbę w szeregach pełniło tylko ośmiu oficerów.
93
Faktycznie jednak służbę w szeregach pełniło tylko 126 podoficerów i szere-
gowców.
94
7,92 mm systemu Mauser – najprawdopodobniej wzoru 1898 – szerzej na te-
mat tej broni zob. choćby: R. Matuszewski, I. J. Wojciechowski, Karabin Mauser wz.
1898, Warszawa 1983 (przyp. red. A. S.).
95
7,62 mm systemu Mosin – najprawdopodobniej wzoru 1891 wersji przezna-
czonych dla kawalerii – szerzej zob. choćby: S. Rajewski, Historia karabina, Warsza-
wa 1953; I. J. Wojciechowski, Karabin Mosin wz. 1891, Warszawa 1982; В. В. Мав-
родин, Из истории отечественного оружия. Русская винтовка, Ленинград 1984
96
6,5 mm systemu Arisaka – najprawdopodobniej wzoru (według oznaczeń eu-
ropejskich) 1905 – szerzej na temat broni tego systemu zob. choćby: A. Ciepliński,
ny powtarzalne, a także dwa karabiny maszynowe angielskie97, jeden

rosyjski ciężki karabin maszynowy98 i niemiecki lekki karabin maszy-
nowy99 oraz dwa moździerze100.
Po zakończeniu walk z siłami generała Bermonta-Awałowa szwa-
dron został oddany do dyspozycji Dywizji Kurzemskiej i 20 grudnia
z majątku Prauliena znowu wyruszył na front rozciągający się wdłuż
R. Woźniak, Encyklopedia współczesnej broni palnej (od połowy XIX wieku), Warsza-
wa 1997; R. Ford, Najsłynniejsze karabiny świata, tłum. J. Kozłowski, Warszawa 2002
97
Najprawdopodobniej były to bardzo cenione i wykorzystywane również w jeź-
dzie wielu ówczesnych armii europejskich, w tym także w kawalerii Wojska Polskie-
go, 7,7 mm lekkie karabiny maszynowe Lewis wzoru 1915 – szerzej na temat tej
broni zob. choćby: R. Ford, Historia broni maszynowej od roku 1860 do czasów współ-
czesnych, tłum. A. Bilski, J. Majszczyk, Warszawa 1999 (przyp. red. A. S.).
98
Z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że zapewne był to 7,62 mm
ckm Maxim wzoru 1910 lub też karabin nieco starszego wzoru z 1905 r. Broń tę
umieszczano na kołowej, zaopatrzonej w tarczę ochronną, podstawie systemu So-
kołowa – szerzej na temat tego karabinu, oprócz części wcześniej cytowanej literatu-
ry, zob. także: Д. Н. Болотин, История советского стрелкового оружия и патро-
нов, Санкт-Петербург 1995; В. Н. Шунков, Оружие Красной Армии, Минск 1999
99
Zapewne był to jeden z dwóch typów niemieckich lekkich karabinów ma-
szynowych kalibru 7,92 mm (wzoru 1908/1915 – chłodzony wodą lub też wzoru
1908/1918 – chłodzony powietrzem) opartych na rozwiązaniach stosowanych w cięż-
kich karabinach maszynowych systemu Maxim wzoru 1908/1915 (przyp. red. A. S.).
100
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 46, lp. 6. Telefonogram dowódcy 1 Szwadronu
1 Dywizjonu Kawalerii por. A. Freijsa do dowódcy obrony linii Dźwiny z 21 X 1919 r.
Warto tutaj też zauważyć, iż różnorodność typów i wzorów broni strzeleckiej, jaką
w latach 1918–1920 wykorzystywano w kawalerii łotewskiej, była bardzo podobna
do niejednolitości uzbrojenia kawalerii ówczesnego Wojska Polskiego. Należy jednak
też zaznaczyć, że w formacjach polskich różnorodność ta była jeszcze większa niż
w Armii Łotewskiej. W obydwu bowiem przypadkach sytuacja taka wynikała z tego,
iż ważnym sposobem uzupełniania niedoborów broni były zdobycze uzyskiwane na
nieprzyjacielu. Poza tym, przynajmniej początkowo, jedynym źródłem uzbrojenia,
zarówno Wojska Polskiego, jak i Armii Łotewskiej, były magazyny przejęte po ob-
cych armiach. Stąd też nie było rzeczą przypadku, że w jeździe łotewskiej tego cza-
su dominowała broń niemiecka oraz rosyjska. Ponadto obydwa wspomniane powy-
żej państwa przez długi okres nie miały praktycznie żadnej możliwości samodzielnej
produkcji uzbrojenia – szerzej na temat uzbrojenia jazdy polskiej tego okresu zob.
choćby: A. Konstankiewicz, Broń strzelecka Wojska Polskiego 1918–1939, Warszawa
1986; idem, Broń strzelecka i sprzęt artyleryjski formacji polskich i Wojska Polskiego
w latach 1914–1939, Lublin 2003; A. Konstankiewicz, L. Kukawski, Uzbrojenie ka-
walerii polskiej 1918–1939, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Warsza-
wa) 1986, t. 26; M. Maciejewski, Broń strzelecka wojsk polskich w latach 1717–1945,
Szczecin 1991; A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r.
do 25 IV 1920 r. ... (przyp. red. A. S.).
południowego brzegu jeziora Lubāna. Kiedy 3 stycznia 1920 r. roz-

poczęła się łotewska ofensywa na Froncie Latgalskim, początkowo
oddział nie mógł wziąć w niej udziału z powodu świerzbu panują-
cego wśród koni101. Mimo to w sensie formalnym stanowił on część
Dywizji Kurzemskiej dowodzonej wówczas przez podpułkownika
J. Puriņša, która weszła w skład polsko-łotewskiej grupy operacyj-
nej działającej pod dowództwem generała podporucznika Edwarda
Rydza-Śmigłego102. W wyniku wskazanej powyżej sytuacji szwadron
znajdował się wtedy w rezerwie dywizji w Jēkabpils i dopiero później
począł pełnić służbę łącznikową, utrzymując łączność pomiędzy po-
szczególnymi formacjami.
Według stanu na dzień 21 lutego 1920 r. razem z dowódcą po-
rucznikiem A. Freijsem w szwadronie służyło ośmiu poruczników,
trzech kornetów i jeden urzędnik wojskowy103. Oddział znajdował
sie jednak w złym stanie organizacyjnym.
W związku z tym oraz w wyniku przemęczenia służących w nim
ludzi i koni 23 marca szwadron przekazano do dyspozycji dowództwa
2 Pułku Piechoty i odesłano na odpoczynek do jednej z miejscowo-
ści leżących niedaleko linii frontu. Jednak w maju 1920 r., w związku
z ciężkim położeniem formacji Wojska Polskiego operujących na le-
wym brzegu Dźwiny104, szwadron na powrót wysłano na front do re-
101
J. Taube, Latgales atsevišķā eskadrona vēsture, [w:] Latgales partizāņu pulks,
Sast. H. Logins, Balvi 1993, s. 96. Był to efekt tego, że świerzb u koni powodował wy-
padanie sierści, co z kolei uniemożliwiało ich siodłanie i wykorzystywanie do służby.
Ponadto świerzb jest chorobą zaraźliwą. Stąd też zwierzęta chore należało izolować
od koni zdrowych i zdolnych do służby. Była ta bolączka kawalerzystów praktycz-
nie wszystkich armii i jazda łotewska nie była tutaj jakimś szczególnym wyjątkiem.
Przypadki takie zdarzały się także w Wojsku Polskim, jak to wiosną 1920 r. miało
miejsce choćby w 13 Pułku Ułanów Wileńskich: „Na Wielkanoc przeszedł na pla-
cówki 13 Pułk Ułanów Wileńskich. Wszystkie konie szły dotknięte parchami, tak że
na szwadron wypadało najwyżej po jakie 30 sztuk, a reszta szła za podwodami obla-
zła zupełnie z sierści” – cyt. za: S. Rembek, Dzienniki. Rok 1920 i okolice, Warszawa
1997, s. 85. Ponadto szerzej zob. również: F. M. Filejski, Podręcznik podoficera zaprzę-
gowego artylerii, cz. 1: Pielęgnacja koni wojskowych, Wojskowy Instytut Naukowo-
Oświatowy, Warszawa 1939 (przyp. red. A. S.).
102
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 68, lp. 2. Rozkaz Głównodowodzącego Armii
Łotewskiej z 31 XII 1919 r.
103
Rozkaz Głównodowodzącego Armii Łotewskiej z 21 II 1920 r. – Biblioteka
Naukowa LVVA.
104
Był to efekt ofensywy wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego, która rozpo-
częła się 14 V 1920 r. – szerzej na ten temat, oprócz części wcześniej cytowanej li-
teratury, zob. także: S. Szeptycki, Front Litewsko-Białoruski. 10 marca 1919–30 lipca
jonu Dryssy105, skąd prowadził działalność wywiadowczą na lewym

brzegu tej rzeki, utrzymując jednocześnie stałą łączność z Polakami.
Dnia 25 czerwca szwadron porucznika A. Freijsa znowu podpo-
rządkowano dowódcy Dywizji Kurzemskiej. Kiedy po 5 lipca 1920 r.
pod naporem kolejnej ofensywy Armii Czerwonej Wojsko Polskie
wycofało się również z terytorium leżącego na lewym brzegu Dźwi-
ny106, na stacji Antopole szwadron został załadowany na transport
kolejowy i skierowany do Daugavpils (Dyneburga) do dyspozycji do-
wództwa Dywizji Zemgalskiej. Dnia 7 lipca zajął on front rozciągają-
cy się od Krāslavy (Krasławia) do Daugavpils, z zadaniem obrony le-
wego brzegu Dźwiny. W związku z tym 14 lipca oddział wysunął się
w głąb powiatu Ilūkste (Iłłukszty), zajmując linię Kaplava–Matuļiški–
–Raugiški–Jakubova. Do jego obowiązków należało prowadzenie roz-
poznania w kierunku wschodnim.
Jednak 19 sierpnia 1920 r. został zluzowany przez 11 Pułk Pie-
choty i odszedł do rezerwy w majątku Prezma leżącego na terenie po-
wiatu Rēzekne. Jeszcze później, gdyż 31 października 1920 r., a więc
już po zawarciu układu z Sowietami, szwadron rozmieszczono w po-
bliżu granicy z Rosją sowiecką. Jego sztab stacjonował wówczas we
wsi Poļeščina. Miał on tam stanowić ochronę granicy w pasie szero-
kości 10 wiorst107.
1920, Kraków 1925; J. N. Siergiejew, Od Dźwiny ku Wiśle, Warszawa 1925. War-

to też tutaj dodać, że jedną z formacji polskiej jazdy, jaka operowała wtenczas nad
Dźwiną i współpracowała z wojskami łotewskimi, był 7 Pułk Ułanów Lubelskich
– zob. choćby: W. Laudyn, Zarys historii wojennej 7-go Pułku Ułanów Lubelskich,
Warszawa 1931; Księga dziejów 7 Pułku Ułanów Lubelskich im. generała Kazimie-
rza Sosnkowskiego, pod red. J. Smoleńskiego i M. W. Żebrowskiego, Londyn 1969;
J. Odziemkowski, 7 Pułk Ułanów Lubelskich im. gen. Kazimierza Sosnkowskiego, War-
szawa 1989 (przyp. red. A. S.).
105
Obecnie jest to Wierchniedwinsk należący do Białorusi.
106
Tym razem był to skutek kolejnej i znacznie silniejszej oraz dynamiczniejszej
ofensywy wojsk sowieckiego Frontu Zachodniego dowodzonego przez Michaiła Tu-
chaczewskiego rozpoczętej 4 VII 1920 r. – szerzej, oprócz części poprzednio cytowa-
nej literatury, zob. także: J. Piłsudski, Rok 1920, Łódź 1989; M. Tuchaczewski, Po-
chód za Wisłę, Łódź 1989; Г. Д. Гай, На Варшаву! Действия 3 Конного Корпуса
на Западном Фронте июль – август 1920 г. Военно-Исторический очерк, Мос-
ква 1928; B. Skaradziński, Polskie lata 1919–1920, t. 2: Sąd Boży, Warszawa 1993;
J. A. Goclon, W obronie Europy. Wojna z bolszewicką Rosją w 1920 roku, Toruń 2006
107
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 7, lp. 6. Przegląd działalności bojowej 1 Ku-
rzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii przeciw bolszewikom w okresie od
1 XII 1919 r. do 15 IV 1921 r.
Następną formacją kawalerii Armii Łotewskiej był 2 Vidzemski

Samodzielny Szwadron Kawalerii. W końcu sierpnia 1919 r. do-
tychczasowy 2 Szwadron 1 Dywizjonu Kawalerii przez Pļaviņas przy-
był do Rygi. Tam w starych magazynach artylerii znajdujących się
w leśnej dzielnicy Mežaparks rotmistrz O. Goldfelds rozpoczął for-
mowanie i szkolenie wspomnianego powyżej 2 Vidzemskiego Samo-
dzielnego Szwadronu Kawalerii. Początkowo w jego szeregi wcielono
żołnierzy służących do tej pory w 1 Samodzielnym Szwadronie Ka-
walerii Północnej Łotwy108. Jednak zarówno oficerowie, jak i szerego-
wi byli niezadowoleni z nowego dowódcy. Napisali więc prośbę do
Głównodowodzącego armii z prośbą o jego zmianę109. Pozostała ona
jednak bez odpowiedzi, co spowodowało, że wielu z nich usiłowało
przenieść się do formującego się wtenczas w Rydze 3 Latgalskiego Sa-
modzielnego Szwadronu Kawalerii110.
Dnia 1 września 1919 r. w 2 Vidzemskim Samodzielnym Szwa-
dronie Kawalerii służyło czterech oficerów i jeden urzędnik wojsko-
wy oraz 20 podoficerów i 118 szeregowców, co w sumie czyniło 143
żołnierzy. W ich dyspozycji znajdowało się 65 koni, w tym 49 wierz-
chowych, osiem wozów i dwie kuchnie polowe, a także 104 karabi-
108
109
Na marginesie tej informacji warto też tutaj dodać, że podobne praktyki mia-
ły wtenczas niekiedy miejsce również w kawalerii Wojska Polskiego, gdzie oficero-
wie pochodzący z różnych polskich formacji wojskowych walczących podczas I woj-
ny światowej unikali mieszania się w poszczególnych szwadronach bądź pułkach
jazdy i dążyli do formowania oddziałów opartych na ludziach (oficerach i podofice-
rach) oraz na etosie wywodzącym się z jednego, określonego kręgu, przy czym w bro-
ni tej zdecydowanie najsilniejsze i najbardziej skuteczne były wpływy oficerów po-
chodzących z byłych Legionów Polskich oraz z dawnych Korpusów Polskich w Rosji
– szerzej na ten temat, oprócz części wcześniej cytowanej literatury, zob. choćby:
A. Smoliński, Powrót do kraju oddziałów jazdy sformowanych w ramach 4 Dywizji
Strzelców Polskich oraz ich włączenie w skład Wojska Polskiego – 1919 r., „Przegląd
Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1999, t. 25, nr 158; idem, Formowanie jazdy
polskiej przez Komendę Wojsk Polskich w Krakowie w końcu 1918 i na początku 1919
roku, „Studia Historyczne” (Kraków) 2000, R. 42, z. 3 (170); idem, Odtwarzanie
pułków byłej Dywizji Ułanów I Korpusu Polskiego oraz formowanie 4 Pułku Ułanów
w końcu 1918 i na początku 1919 r., „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne” (Piotrków
Trybunalski) 2000, t. 2; idem, Odtwarzanie formacji jazdy i artylerii konnej pocho-
dzenia legionowego przez Dowództwo Wojsk Polskich w Lublinie. Październik 1918 r.–
–początek 1919 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Białystok) 2003,
t. 40, a także: J. Rzepecki, Rodowód wojska Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1998;
L. Wyszczelski, Wojsko Polskie w latach 1918–1921, Warszawa 2006 (przyp. red. A. S.).
110
A. Bērziņš, op. cit., s. 63.
ny. Sukcesywnie powiększał się jednak stan liczebny oddziału i już

6 października wynosił on dziewięciu oficerów, siedmiu podofice-
rów i 205 szeregowców, czyli razem 221 ludzi, oraz 121 koni, z czego
93 wierzchowe. Ponadto dysponował on też 30 szablami, 41 lanca-
mi111, 153 karabinami powtarzalnymi, dwoma ciężkimi karabinami
maszynowymi i jednym lekkim oraz 63 wozami i jedną kuchnią po-
lową112.
Oprócz szkolenia oraz zadań typowo wojskowych kawalerzyści
pełnili również służbę policyjną polegającą na utrzymaniu porządku
w mieście. Dlatego też 3 września 1919 r. do dyspozycji szefa policji
miasta Ryga oddelegowano jednego oficera oraz ośmiu szeregowych,
a 18 września dalszych 16 kawalerzystów pod dowództwem starsze-
go sierżanta113.
Dnia 22 września 1919 r. szwadron przeniesiono z magazynów
w Mežaparkie do innej dzielnicy Rygi nazywanej Torņakalns i leżą-
111
W rzeczywistości, najprawdopodobniej, były to odziedziczone po dawnej
armii rosyjskiej piki kozackie wzoru 1901 lub też piki kawaleryjskie wzoru 1910.
Można tutaj także dodać, że po 1918 r. obydwa te wzory broni drzewcowej w Woj-
sku Polskim określano jako lance. Niewykluczone jednak, iż w jeździe łotewskiej
używano również metalowych lanc niemieckich, a mianowicie lanc pruskich dra-
gonów i ułanów wzoru 1890 lub też lanc wzoru 1893 i wzoru 1893 n/A – szerzej
na ten temat zob. choćby: A. Smoliński, Lance używane przez kawalerię polską w la-
tach 1918–1939, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” (Warszawa) 1990,
t. 33; H. W. Schulz, Die Bayerischen – Sächsischen – und Württembergischen Kaval-
lerie Regimenter 1913/1914. Nach dem Gesetz vom 3 Juli 1913, Augsburg 1992;
А. Н. Медведев, Казаки и рукопашный бой, Москва 1993; А. Н. Кулинский, Рус-
ское холодное оружие военных, морских и гражданских чинов 1800–1917 годов.
Определитель, Санкт-Петербург 1994; idem, Русское холодное оружие XVIII–
–XX вв., т. 1, Санкт-Петербург 2001; M. Gradowski, Z. Żygulski jun., Słownik uz-
brojenia historycznego, Warszawa 1998; Б. Т. Трубников, Определитель оружия
и вооружения, Санкт-Петербург 1998; Ю. В. Шокарев, Оружие. Иллюстриро-
ванный словарь, Москва 2004 (przyp. red. A. S.).
112
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 343, lp. 25. Wykaz stanów liczebnych formacji
wchodzących w skład Dywizji Vidzemskiej według stanu na dzień 1 IX 1919 r.; ibi-
dem, lp. 26. Informacje o stanie ludzi, koni, uzbrojenia i innych materiałów wojsko-
wych Dywizji Vidzemskiej na dzień 6 X 1919 r.
113
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 50, lp. 12. Rozkazy dzienne dowództwa 2 Sa-
modzielnego Szwadronu Kawalerii z 4 i 18 IX 1919 r. Najprawdopodobniej jednak
dowódcą tej grupy był podoficer w stopniu starszego wachmistrza, a nie starsze-
go sierżanta. Z drugiej jednak strony, według informacji uzyskanych od prof. Ēriksa
Jēkabsonsa, w odpowiednim dokumencie archiwalnym mowa jest o sierżancie, a nie
o wachmistrzu (przyp. red. A. S.).
cej na lewym brzegu Dźwiny114. Stamtąd też wysyłano patrole wywia-

dowcze w okolice Olaine, a jeden z plutonów odszedł do Baldone.
W momencie rozpoczęcia ataku wojsk generała Bermonta-Awa-
łowa, czyli 8 października tego roku, 2 Vidzemski Samodzielny Szwa-
dron Kawalerii zajmował linię frontu rozciągającą się od Olaine do
Ķekavy, gdzie pełnił służbę łącznikową pomiędzy poszczególnymi
formacjami piechoty. Oprócz tego jeden pluton nadal znajdował się
w Baldone. Natomiast kolejny stacjonował wtenczas nad morzem
w Majori, a trzeci w Kalnciems. Wszystkie one od pierwszego dnia
brały udział w walkach. Już 8 października koło Ķekava zginął je-
den z żołnierzy, a w tym samym dniu podczas starcia z Rosjanami
w Torņakalns ranny został jeden z kaprali. W wyniku przewagi prze-
ciwnika w dniach 8 i 9 października szwadron razem z piechotą wy-
cofał się do Rygi.
W tym czasie przy jego dowódcy rotmistrzu O. Goldfeldsie
w Torņakalns znajdował się tylko jego adiutant oraz sześciu–siedmiu
żołnierzy. Wieczorem 9 października, gdy rozpoczął się chaotyczny
odwrót piechoty przez mosty na Dźwinie, rotmistrz O. Goldfelds na
lewej stronie rzeki usiłował powstrzymać paniczną ucieczkę odby-
wającą się przez jeden z mostów. Chciał w ten sposób dać możliwość
przeprawy taborowi gospodarczemu. Jednak panika panująca pośród
piechurów była tak duża, że w kierunku kawalerzystów padły na-
wet strzały. Wobec tego również oni pospiesznie przeszli przez most
i zgłosili się w sztabie Dywizji Vidzemskiej115.
Dnia 11 października 2 Vidzemski Samodzielny Szwadron Kawa-
lerii został włączony w skład rezerwy Frontu Południowego. Mimo
to miał on również stanowić „linię poczty kurierskiej” łączącą sztab
frontu ze sztabem lewego skrzydła frontu znajdującego się poza mia-
stem. Nadal też pełnił on służbę łącznikową w pułkach piechoty. Jed-
nocześnie do 14 października oddział stacjonował niedaleko od mo-
stów na Dźwinie, a znajdujących się w Rydze. Tam też ranny został
kolejny jego żołnierz oraz kilka koni. Następnego dnia, czyli 15 paź-
dziernika, szwadron został oddany do dyspozycji Dywizji Latgalskiej
stacjonującej wtenczas w Bolderāja i zajął pozycje rozciągające się
114
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 50, lp. 12. Rozkaz dzienny dowództwa 2 Samo-
dzielnego Szwadronu Kawalerii z 21 IX 1919 r.
115
Rīga, LVVA, f. 3601, apr. 1, l. 643, lp. 32. Raport rtm. O. Goldfeldsa z 3 V 1920 r.
wzdłuż Lielupe koło miejscowości Buļļusala, których miał bronić ra-

zem ze znajdującą się tam piechotą.
Jednak 27 października przeniesiono go do Ogre, do dyspozycji 4
Valmierskiego Pułku Piechoty, gdzie zmienił on 3 Latgalski Samodziel-
ny Szwadron Kawalerii, który z kolei udał się do swej macierzystej
Dywizji Latgalskiej116. Na tym nowym przydziale szwadron rotmistrza
O. Goldfeldsa pozostał do 11 listopada 1919 r. i zajmował linię bojo-
wą leżącą wzdłuż prawego brzegu Dźwiny i znajdującą się w starych
umocnieniach rosyjskich wybudowanych podczas I wojny światowej.
Tam też odbywała się regularna wymiana ognia pomiędzy Łotyszami
a bermontczykami zajmującymi pozycje na drugim brzegu Dźwiny.
Po rozpoczęciu się generalnej ofensywy Armii Łotewskiej 12 listo-
pada 1919 r. 2 Vidzemski Samodzielny Szwadron Kawalerii przeszedł
po lodzie przez zamarzniętą Dźwinę na jej lewy brzeg i w nocy na
13 listopada szybkim uderzeniem zajął majątek Vecmuiža oraz sta-
cję kolejową o takiej samej nazwie, zdobywając bogate trofea i bio-
rąc do niewoli licznych jeńców. Sukces ten ułatwił fakt całkowite-
go zaskoczenia wojsk przeciwnika, co spowodowało, iż praktycznie
nie stawiał on żadnego poważniejszego i zorganizowanego oporu. Po-
nadto jeszcze tego samego dnia, czyli 13 listopada, oddział ten samo-
dzielnie, bez łączności z innymi formacjami łotewskimi oraz sztabem
frontu, odparł kontratak niemiecki skierowany na Vecmuižę.
Ostatecznie jednak, widząc, że własna piechota pozostała w tyle,
rotmistrz O. Goldfelds zdecydował się na cofnięcie 15 wiorst w kie-
runku pozycji zajmowanych przez siły łotewskie i wieczorem 13 li-
stopada nawiązał kontakt z piechotą. Jednakże już następnego dnia
szwadron znowu pomaszerował w kierunku stacji Vecmuiža, a 15 li-
stopada uczestniczył w dalszym natarciu, zajmując stację Umparte
i zdobywając bogate łupy w postaci dwóch ciężkich karabinów ma-
szynowych, ośmiu koni, a także amunicję i żywność. Kolejnego dnia
2 Vidzemski Samodzielny Szwadron Kawalerii stanowił awangar-
dę nacierającej kolumny wojsk łotewskich, zajmując gospodę leżącą
w majątku Vecsaule i za cenę zaledwie jednego rannego utrzymując
ją aż do przybycia własnej piechoty.
Dnia 17 listopada oddział uczestniczył w walkach o Bauska,
a w dwa dni później zajął Mežotne. Natomiast 20 listopada po dwu-
116
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 33. Rozkaz dowódcy Frontu Południowe-
go dla dowódcy 2 Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 27 X 1919 r.
godzinnym starciu, bez powodzenia, usiłował zająć majątek i stację

kolejową Bērstele. Tę nieudaną akcję okupiono jednym zabitym i jed-
nym rannym. Ponadto szwadron został otoczony z trzech stron, co
spowodowało, że zmuszony został do wycofania się. Kolejnego dnia,
czyli 21 listopada, razem z piechotą nadal prowadził natarcie, w wy-
niku którego dotarł do majątku Mazšvitene, gdzie stanął na nocleg.
Przez następne dwa dni, a mianowicie 22 i 23 listopada, oddział
rotmistrza O. Goldfeldsa uczestniczył w walkach koło majątków
Lielbērstele i Mazšvitene, a 27 listopada wkroczył do leżącej już na Li-
twie miejscowości Žeimele. W składzie wojsk łotewskich Frontu Połu-
dniowego 2 Vidzemski Samodzielny Szwadron Kawalerii pozostał do
15 stycznia 1920 r. Jednak w tym czasie żadnych walk na tym obsza-
rze operacyjnym już nie było117.
Z Žeimele szwadron udał się do Lielplatone, a potem do Vil-
ce, Žagare i Mažeikiai również leżących na Litwie, skąd wysyłano pa-
trole rozpoznawcze w kierunku Ezere znajdujących się już na Łotwie.
Przed Bożym Narodzeniem 1919 r. szwadron wraz z orkiestrą, czy-
li Plutonem Trębaczy, odjechał do Palangi, a w styczniu następnego
roku został przeniesiony do Rygi. Jednak jeszcze 30 grudnia 1919 r.
w Palandze została rozwiązana orkiestra szwadronu. Stało się tak, ponie-
waż w obowiązujących etatach nie przewidziano jej istnienia118. W wy-
117
Materiały znajdujące się w Wojskowym Muzeum Łotwy (Latvijas Kara Mu-
zeja fondi). II atsevišķā eskadrona kaujas apraksts [Opisanie działań bojowych 2 Sa-
modzielnego Szwadronu Kawalerii]; Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 2. Rozkaz
bojowy nr 1 dla formacji Frontu Południowego z 11 X 1919 r.
118
Należy tutaj zauważyć, że dla tak małej formacji jazdy, jaką był szwadron
kawalerii, istnienie oddzielnego plutonu trębaczy byłoby zbytnim i niepotrzebnym
obciążeniem jego etatu. Warto też tutaj zauważyć, że nawet w pułkach kawalerii
liniowej dawnej armii rosyjskiej, a po 1918 r. także w jeździe Wojska Polskiego,
w przeciwieństwie do pułków piechoty, plutony trębaczy, czyli orkiestry pułkowe,
były formacjami nieetatowymi i utrzymywanymi wyłącznie ze składek pieniężnych
korpusu oficerskiego. Etaty przewidywały bowiem jedynie istnienie potrzebnych
podczas walki w szyku konnym sygnalistów, czyli podających komendy trębaczy
szwadronowych i pułkowych, którzy stanowili zresztą istotną część nieetatowych
orkiestr pułkowych. W Wojsku Polskim jedynie stacjonujący w Warszawie 1 Pułk
Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego dysponował etatowym Plutonem Trębaczy – sze-
rzej na ten temat, obok części wcześniej cytowanej literatury, zob. także: Instruk-
cja o orkiestrach wojskowych, Ministerstwo Spraw Wojskowych, Warszawa 1931;
В. В. Крестовский, Очерки кавалерийской жизни, Москва 1998; W. Gieca, Spło-
wiały proporczyk, Katowice 2003; J. Litewski, W. Dziewanowski, Dzieje 1-go Pułku
Ułanów Krechowieckich, Warszawa 1932; Szlakiem Ułanów Chrobrego. Zarys historii
17 Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesława Chrobrego, pod red. S. Zakrzew-
niku tego część służących w niej dotychczas muzyków wcielono do

plutonów liniowych, a 4 lutego 1920 r. 24 byłych orkiestrantów z ka-
pelmistrzem J. Balodisem na czele przeniesiono do 12 Pułku Piechoty119.
Dnia 17 stycznia 1920 r. szwadron, zgodnie z rozkazem, który uka-
zał się z tą samą datą, a mówiącym o przemieszczeniu Dywizji Latgal-
skiej na Front Wschodni, został przetransportowany koleją do pół-
nocnej Latgalii, do stacji Kuprava, i został rozlokowany niedaleko od
Malnavy. Tam też 21 lutego w oddziale, oprócz jego dowódcy rotmi-
strza O. Goldfeldsa, służbę pełniło jeszcze dwóch poruczników, dwóch
kornetów i jeden urzędnik wojskowy120. W tym nowym miejscu po-
stoju odbywały się regularne ćwiczenia kawalerzystów. Ponadto wy-
syłano również patrole, mimo że 2 Vidzemski Samodzielny Szwadron
Kawalerii stanowił wówczas rezerwę tej dywizji121. Miały też wtenczas
miejsce również inne akcje, jak choćby ta z 28 lipca, kiedy to po uciecz-
ce większej grupy jeńców sowieckich szwadron został wysłany w celu
ich schwytania. Pościg ten zakończył się jednak niepowodzeniem122.
Już po zawarciu pokoju z Rosją sowiecką dnia 25 sierpnia 1920 r.
formacje wchodzące w skład Dywizji Latgalskiej nadal pozostawa-
ły na dotychczasowych pozycjach, które należało utrzymywać aż do
ratyfikacji układu pokojowego. W związku z tym następnego dnia
szwadron otrzymał rozkaz zluzowania piechoty zajmującej odcinek
frontu obejmujący wsie Orehovka, Čurova i Kļučki, skąd należało ob-
serwować ruchy oddziałów Armii Czerwonej123.
skiego i Z. Godynia, Londyn 1973; Pierwszy Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego,

Londyn 1987; L. Rościszewski, 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego 1918–1939,
Warszawa 1993; K. Skłodowski, 3 Pułk Szwoleżerów Mazowieckich im. płk. Jana Ko-
zietulskiego 1920–1939, Suwałki 2004, a także: F. Kusiak, Życie codzienne oficerów
Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 1992 (przyp. red. A. S.).
119
Rīga, LVVA, f. 1506, apr. 1, l. 190, [bez paginacji]. Meldunki dowódcy 2 Vi-
dzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 30 XII 1919 r. i 4 II 1920 r.; ibi-
dem, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 40. Rozkaz dowódcy Dywizji Vidzemskiej z 4 II 1920 r.
dla 2 Vidzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii.
120
Rozkaz Głównodowodzącego Armii Łotewskiej z 21 II 1920 r. – Biblioteka
Naukowa LVVA.
121
A. Beimanis, op. cit., s. 24–27; Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, lp. 49. Rozkaz bo-
jowy dowódcy Dywizji Vidzemskiej z 17 I 1920 r.; ibidem, apr. 1, l. 31, lp. 121.
122
Rīga, LVVA, f. 1526, apr. 1, l. 190, [bez paginacji]. Meldunek dowódcy 2 Vi-
dzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 28 VII 1920 r.
123
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 19. Rozkaz operacyjny dowództwa Dywi-
zji Vidzemskiej z 23 VIII 1920 r.; ibidem, Rozkaz operacyjny dowództwa 4 Valmier-
skiego Pułku Piechoty z 24 VIII 1920 r.
We wrześniu dotychczasowy dowódca 2 Vidzemskiego Samodziel-

nego Szwadronu Kawalerii rotmistrz O. Goldfelds został zamienio-
ny przez podpułkownika A. Freimanisa124. W ten sposób skończył się
trwający od początku 1920 r. konflikt dowódcy z pozostałymi ofi-
cerami. Zarówno oficerowie, jak i większość podoficerów oraz szere-
gowców służących w tym szwadronie była bowiem niezadowolona
ze sposobu dowodzenia rotmistrza Goldfeldsa. Między innymi zarzu-
cali mu grubiaństwo podobne do zachowania „pruskiego lejtnanta”,
a także chciwość i co najważniejsze – brak kompetencji dowódczych.
Według niezadowolonych sytuacja taka powodowała, że ze szwadro-
nu stale dezerterowali żołnierze lub też prosili o przeniesienie ich do
innych formacji125.
Jesienią 1920 r. jeden oficer oraz 42 szeregowych wraz z 39 końmi
zostali oddelegowani do Szkoły Wojskowej w Rydze, gdzie stanowili
obsługę jej Oddziału Kawalerii. W końcu grudnia tego roku, wraz ze
wspomnianymi powyżej ludźmi i końmi pełniącymi służbę w Rydze,
w szwadronie było 11 oficerów i urzędników wojskowych oraz 141
podoficerów i szeregowców, a także 80 koni126.
W trakcie całego okresu walk o wyzwolenie Łotwy w 2 Vidzem-
skim Samodzielnym Szwadronie Kawalerii zginęło trzech szerego-
wych żołnierzy, przy czym jeden z nich zmarł w szpitalu w Liepājie
w wyniku choroby. Pięciu kolejnych zostało rannych. Ponadto jeden
był kontuzjowany127.
124
Natomiast rtm. Goldfeldsa w końcu 1920 r. mianowano dowódcą szwadronu
w Pułku Partyzantów operującym wtenczas na obszarze Latgalii.
125
Rīga, LVVA, f. 1526, apr. 1, l. 190, [bez paginacji].
126
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 104.
127
Rīga, LVVA, f. 1526, apr. 1, l. 190, [bez paginacji]. Meldunek dowódcy 2 Vi-
dzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 2 X 1920 r. Na marginesie tego
wykazu strat należy zauważyć, że w porównaniu z liczbą poległych, zmarłych z ran,
rannych oraz kontuzjowanych i chorych, a także zaginionych bez wieści kawalerzy-
stów ówczesnego Wojska Polskiego, straty tego szwadronu kawalerii łotewskiej nie
były szczególnie wysokie. Próbując dokonywać jakichkolwiek porównań w tej kwe-
stii, trzeba mieć bowiem na uwadze fakt, iż podczas całego okresu tak zwanych „wo-
jen o niepodległość i granice”, a więc w latach 1918–1920, polskie siły zbrojne,
w tym również formacje jazdy, straciły w sumie 19 841 poległych, 4403 zmarłych
z ran, 18 576 zmarłych z chorób, 1139 zmarłych w wyniku różnych wypadków oraz
3094 ludzi, którzy stracili życie wskutek bliżej nieokreślonych przyczyn. W sumie
dawało to 47 055 oficerów i szeregowych, przy czym lista poległych i zmarłych z ran
w latach 1914–1918–1920 polskich kawalerzystów obejmuje 4052 nazwiska, a więc
niemal 1⁄10 całości strat ówczesnego Wojska Polskiego. Oczywiście, straty te trzeba od-
Następnym oddziałem łotewskiej kawalerii, który został sformo-

wany w 1919 r., był 3 Latgalski Samodzielny Szwadron Kawale-
rii. W połowie lipca tego roku 3 Szwadron 1 Dywizjonu Kawale-
rii stacjonował w Jēkabmiests, skąd dnia 11 sierpnia jeden pluton
w sile czterech oficerów i 38 szeregowych został odesłany do Cesva-
ine do dyspozycji dowództwa Frontu Wschodniego. Do jego zadań
należało zwalczanie komunistycznej partyzantki. Natomiast pozosta-
łą część szwadronu przeniesiono do leżącej nad morzem niedaleko
Rygi Jūrmaly, gdzie kontynuowano jego szkolenie. Stamtąd też przy
pomocy patroli kontrolowano obszar rozciągający się od Bulduri do
linii kolejowej Ryga–Jelgava. We wrześniu oddział przeniesiono do
rezerwy i rozlokowano w Rydze, w dzielnicy Torņakalns128.
Całkowite formowanie szwadronu ukończono 6 sierpnia 1919 r.,
kiedy to w jego szeregach wraz z dowódcą rotmistrzem A. Godkaln-
sem służyło ośmiu oficerów i jeden wachmistrz oraz 24 podoficerów
i 82 szeregowców. Natomiast 17 sierpnia w jego stanie żywnościo-
wym było 110 ludzi i 70 koni. Dwa dni później do 3 Latgalskiego
Samodzielnego Szwadronu Kawalerii wcielono również 61 żołnierzy
służących dotychczas w 1 Samodzielnym Szwadronie Kawalerii129.
W pierwszym dniu ofensywy armii generała Bermonta-Awałowa,
czyli dnia 8 października 1919 r., oddział liczył 11 oficerów i 184
szeregowych, z których trzech oficerów i 25 podoficerów oraz szere-
nosić do o wiele liczniejszej i silniejszej od łotewskiej jazdy polskiej. Stąd też choć-
by w liczbach bezwzględnych musiały być one o wiele wyższe od łotewskich. Z re-
guły jednak straty poszczególnych pułków polskich były znacznie poważniejsze od
strat ponoszonych przez konnicę ich łotewskiego sojusznika – zob. choćby: B. Do-
brzyński, Zarys historii wojennej 3-go Pułku Ułanów, Warszawa 1929; T. Śmigielski,
Zarys historii wojennej 8-go Pułku Ułanów Ks. Józefa Poniatowskiego, Warszawa 1929;
J. Wasiutyński, Zarys historii wojennej 17-go Pułku Ułanów Gnieźnieńskich, Warsza-
wa 1929; J. Karcz, W. Kryński, Zarys historii wojennej 1-go Pułku Szwoleżerów Józe-
fa Piłsudskiego, Warszawa 1931; W. Laudyn, op. cit. Należy też pamiętać, że oprócz
żołnierzy wroga krwawe żniwo w szeregach polskich zbierały także choroby zakaź-
ne – szerzej na ten temat zob. choćby: Lista strat Wojska Polskiego. Polegli i zmarli
w wojnach 1918–1920, Wojskowe Biuro Historyczne, Warszawa 1934; Księga jazdy
polskiej, pod red. B. Wieniawy-Długoszowskiego, Warszawa 1938; H. Odrowąż-Szu-
kiewicz, Świadkowie wydarzeń 1918–1922. Archiwalia mogił żołnierzy na Powązkach
Wojskowych, Warszawa 1990 (przyp. red. A. S.).
128
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. Jātnieku pulks..., s. 62; LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 78, lp. 6.
Rozkaz dowódcy 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 12 VIII 1919 r.
129
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 78, lp. 1, 12, 14. Rozkazy dowództwa 3 Latgal-
skiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 10, 17 i 19 VIII 1919 r.
gowców znajdowało się wówczas na froncie w okolicy Cesvaine130.

Tymczasem pozostała część szwadronu pod dowództwem pełniące-
go obowiązki jego dowódcy porucznika J. Taube opuściła dzielnicę
Āgenskalns w Rydze i wyruszyła na front z zadaniem osłony skrzy-
dła Dywizji Latgalskiej. O godzinie 16 grupa ta dotarła do kościoła
w miejscowości Piņķi, a o 18 tego samego dnia do mostu przez rzekę
Lielupe znajdującego się w Bulduri. Jednocześnie zmuszono do wy-
cofania się za rzekę niemieckich wywiadowców. Jeden z nich, ranny,
dostał się do łotewskiej niewoli. Jednak w drodze do sztabu został za-
strzelony podczas próby ucieczki.
Dnia 10 października 3 Latgalski Samodzielny Szwadron Kawa-
lerii otrzymał rozkaz odejścia do Dagavgrīva. Niemcy byli już bo-
wiem w Rydze i przejście przez mosty na Dźwinie znajdujące się
w mieście mogło stać się niemożliwe. W związku z tym następnego
dnia kawalerzyści przeprawili się przez Dźwinę i przybyli do dzielni-
cy Rygi zwanej Jaunmilgrāvis, gdzie otrzymali rozkaz obrony prawe-
go brzegu rzeki aż do jej ujścia do morza. Następnie 12 październi-
ka szwadron przeniesiono do Tīnūži, gdzie oddano go do dyspozycji
4 Pułku Piechoty. Dyslokacja ta miała związek z informacją o kon-
centracji w rejonie Ikšķile sił generała Bermonta-Awałowa. Tam też
następnego dnia w Tīnūži dołączyli do niego jego żołnierze przyby-
li z Cesvaine. W wyniku tego jego siły powiększyły się o trzech ofice-
rów i 26 szeregowych.
Dnia 14 października oddział w pełnym składzie koło Ikšķile
przeprawił się przez Dźwinę i przeprowadził rozpoznanie okolicy.
Jednym z jego efektów była konstatacja, że niezbędnym warunkiem
powodzenia ofensywy wojsk łotewskich jest zapewnienie jej odpo-
wiedniego wsparcia artyleryjskiego. Tego samego dnia, po drobnych
starciach z Niemcami i utracie kilku koni, szwadron przeprawił się
z powrotem na prawy brzeg Dźwiny i od 16 października ochraniał
jej brzeg, stacjonując w miejscowości Ogre. W dalszym też ciągu prze-
prowadzał akcje wywiadowcze na drugiej stronie tej rzeki. Na pozy-
cji tej pozostał do 29 października, kiedy to został zluzowany przez
2 Szwadron Dywizjonu Kawalerii. Oddział odmaszerował wówczas
130
Rīga, LVVA, f. 1516, apr. 1, l. 1117, lp. 5. Informacja o składzie 3 Latgalskie-
go Samodzielnego Szwadronu Kawalerii na dzień 8 X 1919 r.
z Ogre do Rygi, gdzie znowu znalazł się w dyspozycji dowództwa Dy-

wizji Latgalskiej131.
Już jednak rankiem 31 października szwadron ten, wykorzystu-
jąc łodzie, przeprawił się z Jaunmilgrāvis do leżącego na drugim brze-
gu Dźwiny Daugavgrīva i po jednodniowym wypoczynku trwającym
do 2 listopada rozpoczął służbę łączności pomiędzy poszczególny-
mi formacjami piechoty należącymi do Dywizji Latgalskiej. Jedno-
cześnie wykonywał także zadania rozpoznawcze. Podczas natarcia
dywizji, do którego doszło 3 listopada, poległ jeden kawalerzysta,
a dwóch kolejnych zostało zatrutych gazem.
Dnia 12 listopada 1919 r. 3 Latgalski Samodzielny Szwadron Ka-
walerii otrzymał rozkaz, aby maszerując ze wschodniego brzegu je-
ziora Babīte, zająć miejscowości Annasmuiža i Annaskrogs oraz
posuwać się w kierunku Kalnciems. Zadanie to, pomimo oporu prze-
ciwnika, zostało wykonane, przy czym do niewoli dostało się dwóch
żołnierzy nieprzyjaciela, a następnego dnia kolejnych pięciu. Już
14 listopada oddział wziął udział w natarciu na Kalnciems, rozbija-
jąc również 25–30 osobową grupę rabusiów złożoną z żołnierzy stro-
ny przeciwnej, którzy okradali cywilnych mieszkańców tych terenów.
Kalnciems zostało zdobyte w błyskawicznym ataku, a Niemcy w pa-
nice wycofywali się przez rzekę Lielupe. Następnego dnia przez tę rze-
kę przeprawił się również szwadron i zajął miejscowość Ērzeļkrogs,
a także rozebrał torowisko kolejowe i uszkodził linię telegraficzną łą-
czącą Jelgavę z Tukums. Ponadto do niewoli wzięto kilku Niemców
wycofujących się z Jelgavy do Tukums. Dnia 16 listopada trzy pluto-
ny szwadronu okrążyły Džūkste, które po krótkim starciu z Niemca-
mi zostały zdobyte przy stracie jednego śmiertelnie rannego kawale-
rzysty. Znacznie wyższe były natomiast straty niemieckie.
Już jednak następnego dnia oddział, tym razem bez powodzenia,
atakował Slampe. Znajdujący się tam niemiecki batalion pomimo za-
wiei śnieżnej ruszył w pościg za szwadronem, który wycofywał się
w kierunku Mālmuiža. Kiedy nadeszła noc, Niemcy przeszli do natar-
cia na bagnety i Łotysze zostali zmuszeni do kontynuowania odwro-
tu po szosie jelgavskiej. Dopiero po przejściu jednej wiorsty oraz po
przybyciu wsparcia w postaci kompanii piechoty z 9 Pułku Piecho-
ty udało się Niemców zatrzymać. W tym dniu szwadron poniósł jed-
131
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 33. Rozkaz dowódcy Frontu Południowe-
go dla 2 Szwadronu Dywizjonu Kawalerii z 27 X 1919 r.
nak straty w postaci trzech rannych i dwóch kontuzjowanych żołnie-

rzy oraz jednego zabitego konia.
Po niefortunnym dla Łotyszów starciu w rejonie Slampe od 19 li-
stopada oddział znowu wspierał piechotę. Dnia 20 listopada rozloko-
wano go w Kalnciems, przy sztabie Dywizji Latgalskiej, przy czym je-
den pluton tworzył „pocztę kurierską” łączącą dywizję z podległym
jej batalionem piechoty znajdującym się wtenczas w Līvbērze. Z ko-
lei 21 listopada szwadron liczący wtedy 196 żołnierzy i 141 koni po-
maszerował do Jelgavy i brał udział w oswobodzeniu tego miasta. Na-
stępnie został rozdzielony na poszczególne plutony, które otrzymały
zadanie zabezpieczenia łączności między sztabem dywizji i podle-
głymi mu oddziałami piechoty. Dlatego też 3 Latgalski Samodzielny
Szwadron Kawalerii bezpośredniego udziału w dalszych działaniach
skierowanych przeciwko wojskom generała Bermonta-Awałowa wię-
cej już nie brał132.
Po dotarciu 13 grudnia 1919 r. do granicy z Litwą oddział prze-
niesiono do Jelgavy, a pięć dni później do Rygi. Po krótkim poby-
cie w dzielnicy Mežaparks 5 stycznia 1920 r. koleją został on prze-
wieziony do Gulbene, gdzie rozpoczął przygotowania do ofensywy
w północnej Latgalii. W trakcie tych działań, dnia 10 grudnia 1919 r.,
w szwadronie służyło w sumie 206 ludzi. Podobna ich liczba służyła
tam również na początku stycznia następnego roku133. Wtenczas też
przybył on do Balvi, gdzie przy sztabie dywizji pozostał jeden jego
pluton. Natomiast pozostała część szwadronu pomaszerowała na
północ od Balvi, gdzie stanowiła osłonę lewego skrzydła dywizji134.
W pierwszych dniach 1920 r. rozpoczęła się ofensywa Armii Ło-
tewskiej skierowana przeciw bolszewikom. Na północnym odcin-
ku Frontu Latgalskiego działania bojowe zaczęły się natomiast kilka
dni później, a mianowicie 9 stycznia135. W tym czasie 3 Latgalski Sa-
modzielny Szwadron Kawalerii liczył 213 żołnierzy i 139 koni. Tego
132
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 337, lp. 1–2. Dziennik bojowy 3 Latgalskiego Sa-
modzielnego Szwadronu Kawalerii za czas od 8 X do 21 XI 1919 r.; ibidem, f. 1501,
apr. 1, lp. 79. Rozkaz dowództwa 3 Latgalskiego Samodzielnego szwadronu Kawa-
lerii z 21 XI 1919 r.
133
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 80, lp. 1–31. Rozkazy dzienne za czas od 1 do
31 XII 1919 r. dowództwa 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii.
134
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 96, lp. 8. Dziennik bojowy 3 Latgalskiego Samo-
135
Na południowym odcinku frontu wojska łotewskie wraz z oddziałami polski-
mi działania ofensywne rozpoczęły bowiem już 3 I 1920 r.
właśnie dnia wcielono do niego także 37 ludzi do tej pory służących

w szwadronie konnym 1 Pułku Partyzanckiego. Dowodził nimi po-
rucznik Lukstiņša136, a formacja ta należała dotychczas do południo-
wej grupy wojsk łotewskich i brała udział w walkach w rejonie Balvi.
Bezpośrednio przed atakiem 1 Pluton 3 Latgalskiego Samodziel-
nego Szwadronu Kawalerii wysłano do rejonu Marientāle–Kudupe,
2 Pluton do dyspozycji 8 Pułku Piechoty, 20 kawalerzystów do służ-
by przy sztabie Dywizji Latgalskiej, a 3 i 4 Plutony pozostawiono
jako rezerwę rozmieszczoną w rejonie Balvi. Jednak już 9 stycznia
także 4 Pluton wysłano do Pułku Partyzantów Latgalskich137. Pluton
ten 10 stycznia 1920 r. razem z kawalerzystami i piechotą tego pułku
wziął udział w pieszym natarciu i zajęciu miasteczka Kārsava. Atak
ten rozpoczął się około południa. Koło rzeczki Kārsava nacierający
dostali się pod ostrzał karabinowy prowadzony z cmentarza i wieży
kościelnej, co zmusiło ich do zatrzymania ataku. Ponadto, gdy wróg
przeszedł do kontrnatarcia i odciął Łotyszom drogę odwrotu znajdu-
jącą się przy przejeździe kolejowym, kawalerzyści poczęli się cofać.
W starciu tym zginął jeden oficer, a mianowicie były leutnant 18 Re-
gimentu Dragonów armii niemieckiej138 L. Herman, oraz jeden ka-
pral. Ponadto rany odniosło dwóch żołnierzy139.
Dnia 11 stycznia 1920 r. na stanowisku dowódcy 3 Latgalskiego
Samodzielnego Szwadronu Kawalerii rotmistrza A. Godkalnsa zastą-
pił porucznik J. Taube, a szwadron rozlokowano przy sztabie Dywizji
Latgalskiej w Viļakie. Tutaj też żołnierzom powierzano również funk-
cje policyjne. Ponadto 31 stycznia do „oddziału kontrwywiadu” od-
delegowano 15 kawalerzystów, których wykorzystano „do przepro-
wadzenia rewizji w okolicznych wioskach”. Oprócz tego 22 lutego na
drodze łączącej miejscowości Viļaka i Liepna, w starciu z silnym od-
działem partyzantów bolszewickich, śmiertelną ranę odniósł pełnią-
136
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 81, lp. 10. Rozkaz dowództwa 3 Latgalskiego Sa-
modzielnego Szwadronu Kawalerii z 9 I 1920 r.
137
J. Taube, op. cit., s. 96.
138
Czyli: 18 (2 Wielkoksiążęcego Meklemburskiego) Regimentu Dragonów
(2 Großherzoglich Mecklenburgisches Dragoner-Regiment Nr. 18) (przyp. red. A. S.).
139
Mūsu armija 20 gados, Rīga 1940, s. 223; Jātnieku pulks desmit pastāvēšanas
gados..., s. 25; P. Radziņš, Latvijas atbrīvošanas karš, Rīga 1990, s. 177; Dievs. Tēvija.
Pulks. 1. Jātnieku pulks..., s. 63; Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 96, lp. 8, 22. Dziennik
bojowy 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii.
cy obowiązki dowódcy plutonu kornet Brikovskis, który po kilku go-

dzinach umarł w punkcie sanitarnym 7 Pułku Piechoty.
Jednocześnie szwadron pełnił także funkcje reprezentacyjne. Dnia
20 stycznia na front przybył Głównodowodzący Armii Łotewskiej
generał J. Balodis oraz kierownicy Francuskiej i Brytyjskiej Misji Woj-
skowych140. W związku z tym oddział wystawił pluton honorowy
złożony z 25 kawalerzystów, którzy jako eskorta towarzyszyli sa-
niom wysokich gości podczas ich wyjazdu z miasteczka Pitalovo na
pierwszą linię frontu do posterunku znajdującego się w Višgorodok.
Jednak podczas tego marszu goście trafili pod silny ostrzał nieprzyja-
cielski i zostali zmuszeni do ratowania się ucieczką, pędząc na prze-
łaj przez zaśnieżone pola. Z kolei 11 lutego 1920 r., kiedy do Viļaka
przybył prezydent ministrów, czyli premier Łotwy K. Ulmanis, cały
szwadron stanowił jego wartę honorową.
Od 28 lutego tego roku 3 Latgalski Samodzielny Szwadron Kawa-
lerii, w pełnym składzie, znajdował się w rezerwie dywizji i stacjo-
nował w rejonie Bahmutova leżącego nieopodal Viļaka (Marienhau-
sen). Pomimo to zwalczał tam spekulantów oraz bolszewickie bandy,
a także utrzymywał łączność pomiędzy poszczególnymi formacja-
mi dywizji. W okresie od 5 maja do 12 sierpnia 1920 r. dwa pluto-
ny znajdowały się w Jaungulbene, gdzie w okolicach tej miejscowo-
ści także zwalczały „bandy komunistów-terrorystów”. W ich trakcie,
24 czerwca, zginął sierżant141 J. Manigs. Natomiast 3 października
tego roku cały szwadron przeniesiono do majątku Prezma leżącego
w powiecie Rēzekne, gdzie pełnił on służbę ochrony granicy pań-
stwowej z Rosją sowiecką142.
W czasie tych działań, a mianowicie dnia 16 marca 1920 r., w od-
dziale tym, w jego stanie wyżywienia, było 194 ludzi i 123 konie,
14 maja już tylko 174 żołnierzy i 127 koni, 6 czerwca 144 ludzi
oraz 116 koni, a 11 lipca tego roku 105 oficerów i szeregowych oraz
140
Szerzej na temat ówczesnych francuskich misji wojskowych działających w tej
części Europy zob. choćby: T. Schramm, Francuskie misje wojskowe w państwach Eu-
ropy Środkowej 1919–1938, Poznań 1987 (przyp. red. A. S.).
141
Raczej wachmistrz (przyp. red. A. S.).
142
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 81, lp. 12. Rozkaz dowódcy 3 Latgalskiego
Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 11 I 1920 r.; ibidem, f. 1501, apr. 1, l. 96,
lp. 8. Dziennik bojowy 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii; ibidem,
lp. 40. Rozkaz dowódcy Latgalskiego Pułku Partyzantów z 3 XI 1920 r.; J. Taube,
op. cit., s. 98–100.
91 koni. Jeszcze niższy był stan żywnościowy szwadronu na dzień

1 listopada 1920 r., obejmował on bowiem tylko 82 ludzi i 66 koni.
Szybko jednak, bo już 11 listopada, wzrósł on do 185 żołnierzy
i 85 koni. Natomiast dnia 1 grudnia wynosił 156 ludzi oraz 78 koni,
a 30 grudnia 1920 r. 134 żołnierzy i 87 koni143.
W końcu 1920 i na początku 1921 r. 3 Latgalski Samodzielny
Szwadron Kawalerii stacjonował w powiecie Rēzekne, w miejscowo-
ściach Malta i Prezma, a 2 kwietnia 1921 r. otrzymał rozkaz odma-
szerowania do Daugavpils, gdzie 3 kwietnia został wcielony do nowo
tworzonego wtenczas Pułku Kawalerii jako jego 2 Szwadron144.
Następną łotewską formacją kawalerii istniejącą w okresie walk
tego kraju o niepodległość państwową był 4 Zemgalski Samodzielny
Szwadron Kawalerii. Oddział ten 29 października 1919 r. w Liepājie
rozpoczął formować rotmistrz A. Artum-Hartmanis. Powstawał on
wówczas jako Samodzielny Szwadron rotmistrza Artum-Hartmanisa.
Początkowo pozostawał w dyspozycji dowódcy Okręgu Wojskowego
Dolnej Kurlandii. Żołnierzy chętnych do służby w tej formacji pozwo-
lono wydzielać ze wszystkich formacji wojskowych stacjonujących
wtenczas na terenie tego okręgu wojskowego. Natomiast konie otrzy-
mał szwadron z taborów oraz z okręgowego szpitala weterynaryjnego.
Dnia 1 listopada do składu jego korpusu oficerskiego formalnie zali-
czono rotmistrza A. Artum-Hartmanisa, korneta A. Genšensa, urzęd-
nika wojskowego A. Donisa. Ponadto wtenczas służyło w nim też
12 szeregowych, do których 3 listopada dołączyło kolejnych 43 żoł-
nierzy wydzielonych z batalionów rezerwowych dyslokowanych wte-
dy w Liepājie145.
W listopadzie 1919 r., podczas ataku wojsk generała Bermonta-
-Awałowa, w szwadronie służyło 65 żołnierzy i 16 koni. Od 2 do 22 li-
stopada uczestniczył on w obronie Liepāji. Dnia 14 listopada, kiedy
Niemcy atakowali forty, kawalerzyści wspólnie z piechotą przeprowa-
dzili kontrnatarcie, którego celem było odzyskanie Fortu Północnego.
143
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 81, lp. 82, 169, 345, 403 u.c. Rozkazy dowódz-
twa 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 16 III, 14 V, 6 VI, 11 VIII
oraz 1 i 11 XI, a także z 1 XII 1920 r.
144
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 96, lp. 8. Dziennik bojowy 3 Latgalskiego Samo-
145
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 102, lp. 1–2. Rozkazy dowództwa Samodzielne-
go Szwadronu Kawalerii rtm. Artum-Hartmanisa z 1 i 3 XI 1919 r.
W jego trakcie zdobyto liczne trofea, ale stracono jednego konia146.

Natomiast 22 listopada jeden pluton szwadronu, podporządkowany
dowództwu 10 Pułku Piechoty, uczestniczył w pościgu za wycofują-
cym się nieprzyjacielem, docierając do Priekule i Škody, która leża-
ła już na Litwie.
Dnia 6 grudnia 1919 r. późniejszy 4 Zemgalski Samodzielny
Szwadron Kawalerii otrzymał przydział koni oraz siodła i żołnierzy
pochodzących ze zlikwidowanych oddziałów rotmistrza A. Lēvingsa
dowodzącego wtenczas Szwadronem Partyzanckim i rotmistrza E. Plan-
-Dubrovskisa, który również był dowódcą jednego z oddziałów par-
tyzanckich. W wyniku tego liczba służących w nim żołnierzy wzrosła
do 200 osób. Wkrótce jednak około 100 z nich odesłano do innych
formacji. Organizacja Samodzielnego Szwadronu rotmistrza Artum-
-Hartmanisa odbywała się w Porcie Wojennym, przy czym 4 stycznia
1920 r. przemianowano go na samodzielny szwadron nowo tworzo-
nej wtenczas Dywizji Zemgalskiej.
Podczas tych czynności 6 stycznia o godzinie 6 rano dowódca dy-
wizji wezwał szwadron do centrum miasta w celu „podtrzymania
porządku i rozpędzenia manifestacji socjaldemokratycznej”. Dlate-
go też został on przeniesiony do koszar znajdujących się w mieście.
Zgodnie ze wspomnieniami rotmistrza A. Artum-Hartmanisa, po
udziale oddziału w akcji rozpędzenia uczestników manifestacji i ze-
brań socjaldemokratów: „żołnierze szwadronu często zmuszeni byli
wysłuchiwać różnych złośliwych uwag i przycinków, nawet ze stro-
ny żołnierzy piechoty, którzy zaczepiali ich i wyśmiewali, nazywając
‘krwiożerczymi psami’, ‘gwardią Ulmanisa’, ‘dręczycielami kobiet’ ”
itd. Ponadto nocami w pobliżu koszar szwadronu często podrzuca-
no różnego rodzaju bibułę i ulotki pisane w „duchu bolszewickim,
w których znajdowały się różne antyrządowe hasła, chcąc w ten spo-
sób przeciągnąć żołnierzy szwadronu na swoją stronę. Jednak, pomi-
mo tego, żołnierze szwadronu pozostali przy swoich poglądach oraz
nadal byli wierni wobec Rządu Tymczasowego i posłuszni swojemu
bezpośredniemu dowództwu”.
Dnia 1 lutego 1920 r. w szwadronie tym służyło już sześciu ofi-
cerów, jeden urzędnik wojskowy, sześciu wachmistrzów, pięciu sier-
146
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, lp. 103, 7. Rozkaz dowództwa Samodzielnego
Szwadronu Kawalerii rtm. Artum-Hartmanisa z 15 XI 1919 r.
żantów147 i 135 żołnierzy. Ponadto 24 lutego w szwadronie było też

68 koni148.
Natomiast 30 kwietnia 4 Zemgalski Samodzielny Szwadron Ka-
walerii razem z innymi formacjami dywizji został przewieziony kole-
ją na Front Latgalski i 4 maja przybył do Dryssy, po czym został roz-
mieszczony w odległości czterech wiorst od Dryssy we wsi Gorbuļi.
W każdej z chłopskich chałup rozlokowano po czterech żołnierzy,
zabezpieczając w ten sposób łączność pomiędzy oddziałami dywi-
zji. Dnia 4 czerwca, kiedy rozpoczęło się wycofywanie oddziałów
Wojska Polskiego znajdujących się na prawym skrzydle Armii Ło-
tewskiej, połowa szwadronu przeprawiła się przez Dźwinę na jej
lewy brzeg i zajęła pozycje koło majątku Leonpol, pozostając tam
do 19 czerwca, czyli do czasu, kiedy Polacy odzyskali swoje poprzed-
nie położenie149.
W tym czasie, 19 czerwca, z armijnego zapasu koni oddział otrzy-
mał jeszcze 10 wierzchowców, co spowodowało, że liczył wtenczas
136 ludzi oraz 81 koni wierzchowych i pięć taborowych. Następne-
go dnia jeden jego pluton został rozmieszczony we wsi Ustje leżą-
cej na prawym brzegu Dźwiny. Dnia 4 lipca 1920 r., gdy na Białorusi
rozpoczęła się kolejna ofensywa Armii Czerwonej skierowana prze-
ciwko Wojsku Polskiemu, cały szwadron przeszedł do wsi Ustje, zaj-
mując pozycje wdłuź Dźwiny od Ustje do Leonpola. W tym samym
dniu w celu nawiązania kontaktów z Polakami na drugi brzeg wy-
słano patrol w składzie jednego oficera i pięciu kawalerzystów. Patrol
ten, wraz ze szwadronem 18 Pułku Ułanów Pomorskich150, po star-
ciu w dniu 7 lipca z oddziałem sowieckim został zmuszony do gwał-
147
Najprawdopodobniej było to sześciu starszych wachmistrzów i pięciu wach-
mistrzów, a nie sierżantów (przyp. red. A. S.).
148
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 103, lp. 28–29. Rozkazy dowództwa 4 Zemgal-
skiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 1 i 28 II 1920 r.
149
Jeszcze raz przypomnieć tutaj należy, że wydarzenia te miały związek z ofen-
sywą sowieckiego Frontu Zachodniego rozpoczętą dnia 14 V 1920 r. oraz z później-
szym polskim przeciwnatarciem Armii Odwodowej oraz całego Frontu Litewsko-Bia-
łoruskiego, jakie zakończyło się w czerwcu tego roku powstrzymaniem bolszewickiej
ofensywy, a następnie odrzuceniem Armii Czerwonej na jej pozycje wyjściowe –
szerzej, poza wcześniej cytowaną literaturą, zob. także: A. Przybylski, Wojna polska
1918–1921, Warszawa 1930; G. Łukomski, B. Polak, W obronie Wilna, Grodna i Miń-
ska. Front Litewsko-Białoruski wojny polsko-bolszewickiej 1918–1920, Koszalin–War-
szawa 1994 (przyp. red. A. S.).
150
Szerzej na temat dziejów tego pułku kawalerii Wojska Polskiego oraz jego ów-
czesnych walk nad Dźwiną – zob. choćby: M. Kłopotowski, J. Dobiecki, Zarys histo-
townego wycofania się i przeprawy wpław przez Dźwinę koło Dru-

ji, w wyniku której utonęło dwóch estońskich kaprali, a mianowicie
K. Eņģelis oraz E. Blumfelds151. W rozkazie dziennym swego macie-
rii wojennej 18-go Pułku Ułanów Pomorskich, Warszawa 1929; W. Błaszczyk, 18 Pułk
Ułanów, Pruszków 1996 (przyp. red. A. S.).
151
Interesującą relację z tej przeprawy pozostawił po sobie łotewski kawalerzy-
sta Ž. Strautnieks, który jako siedemnastoletni żołnierz 4 Zemgalskiego Samodziel-
nego Szwadronu Kawalerii Dywizji Zemgalskiej Armii Łotewskiej w dniu 4 VII 1920 r.
w składzie siedmioosobowego patrolu dowodzonego przez korneta został wysłany na
drugą stronę Dźwiny w celu nawiązania kontaktu z polskimi ułanami. Po dłuższych,
kilkudniowych, poszukiwaniach i ucieczkach przed większymi oddziałami bolsze-
wickimi udało się w końcu przed wieczorem, w jakiejś wiosce, znaleźć Łotyszom
pojedynczego ułana, który jednak tak się wystraszył na ich widok, że pomimo na-
woływania za nim w różnych językach, uciekł, porzucając nawet swój karabin. Naj-
prawdopodobniej był to skutek tego, iż wziął on Łotyszy za bolszewików. Jednak
jadąc jego śladami, odnaleźli oni polski dywizjon w jednej ze wsi oraz jego dowód-
cę, który mówił po niemiecku. [Ówczesnym dowódcą I Dywizjonu 18 Pułku Uła-
nów Pomorskich, po chorym na czerwonkę rtm. Stanisławie Ossowskim, był por.
Kazimierz Prandota-Trzciński – przyp. red. A. S.]. Oddali karabin, który został wrę-
czony właścicielowi przez dowódcę polskiego razem z silnym policzkiem wymie-
rzonym uciekinierowi. Natomiast Łotysze oraz ich konie zostali przez Polaków na-
karmieni. Następnie Polacy pozostali w tej wsi na noc, a Łotysze odeszli na nocleg
w stronę Druji. Jednak wczesnym rankiem zostali obudzeni przez wycofujących się
ułanów, do których dołączyli w okolicy Druji. Tam też łotewski kornet rozpaczli-
wie usiłował przekonać polskiego dowódcę o konieczności wysłania grupy osłono-
wej. Ten ostatni jednak rzekomo nie chciał go słuchać, lecz kazał jednemu z ułanów
wskoczyć prosto do rzeki, która w tym miejscu była głęboka. Ten zaś, będąc obcią-
żony całym pakunkiem bojowym, utonął wraz z koniem. Wydarzenie to spowodo-
wało, że polski dowódca nie wydawał już żadnych rozkazów, a wśród ułanów wy-
buchła panika. Zaczęli oni bowiem sami wskakiwać do wody, przy czym niektórzy
z nich zdejmowali z koni siodła, inni zaś zdejmowali tylko buty i porzucali broń. Na-
tomiast Łotysze w odległości 100 metrów od „panikującej kupy” odnaleźli łódź, do
której załadowali siodła i broń, bez których dość łatwo przepłynęli rzekę i otworzyli
ogień do grasujących na drugim brzegu bolszewików. Jednak dwóch łotewskich ka-
prali w panującym podczas tej przeprawy zamieszaniu pozostało z Polakami, co spo-
wodowało, iż obydwaj oni utonęli. Po przeprawie Łotysze wraz z Polakami szukali
przy brzegu tych, którzy utonęli. Znaleziono jednak tylko Łotyszów i „kilku” Pola-
ków. Kornet łotewski był bardzo oburzony i odgrażał się, że napisze list do samego
Piłsudskiego, ażeby ten ukarał polskiego oficera, oddając go pod sąd wojenny. Jest też
rzeczą interesującą, iż Ž. Strautnieks uważał, że dowódca polski był Niemcem i dla-
tego obcy był mu „tradycyjny duch polskiej kawalerii” – zob.: Ž. Strautnieks, Kāda
jātnieka atmiņas, „Kara Invalīds” 1985, nr 30, s. 55–60. Należy tutaj też dodać, że
zgodnie z polską wersją tych wydarzeń, w rzece utonął tylko ułan Bernard Strzelec-
ki – zob.: CAW, Oddział II Naczelnego Dowództwa WP, teczka 192 (niepaginowane).
Natomiast o losach żołnierzy 18 Pułku Ułanów przebywających wtenczas na Łotwie
szerzej patrz w: Ē. Jēkabsons, Żołnierze polscy na Łotwie w lipcu – jesieni 1920 roku,
rzystego szwadronu zostali oni określeni jako „polegli w walkach

z bolszewikami”152.
Dnia 8 lipca kolejna grupa w sile plutonu żołnierzy z 4 Zemgal-
skiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii koło miejscowości Ustje
przeprawiła się przez Dźwinę, aby udzielić wsparcia kompanii 11 Puł-
ku Piechoty walczącej z bolszewikami pod Leonpolem. Ostatecznie
jednak akcja ta polegała raczej na osłonie odwrotu rozbitej już wów-
czas przez Armię Czerwoną kompanii łotewskiej piechoty. Po wy-
konaniu tego zadania 15 lipca szwadron z Ustje przeszedł do mająt-
ku Grigorovščina, skąd utrzymywał łączność pomiędzy formacjami
działającymi na obszarze rozciągającym się od Ustje do Piedrūja.
Następnie 23 sierpnia 1920 r. oddział ten wraz z 12 Pułkiem Pie-
choty został przeniesiony na pogranicze litewskie, a mianowicie do
rejonu Subate leżącego w powiecie Ilūkste. Dyslokacja ta miała na-
tomiast związek z wtargnięciem wojsk litewskich na terytorium ło-
tewskie. Dnia 3 września, wyruszając z majątku Baltmuiža, szwadron
razem z piechotą uczestniczył w akcji wyparcia Litwinów z obszaru
Łotwy, którzy w rejonie tym przebywali już od lata 1919 r. Po jej za-
kończeniu szwadron pozostawał w Baltmuiža, a 7 października dys-
lokowano go do twierdzy Daugavpils, gdzie pozostał aż do utworze-
nia pułku kawalerii, czyli do wiosny 1921 r.153
Według stanów wyżywienia na dzień 11 stycznia 1921 r. w od-
dziale tym służyło 150 żołnierzy i 64 konie, a 13 stycznia już nieco
więcej, gdyż 160 oficerów, podoficerów i szeregowców oraz 65 koni.
W takim też, mniej więcej, stanie liczebnym 4 Zemgalski Samodziel-
ny Szwadron Kawalerii wszedł do późniejszego pułku kawalerii154.
[w:] Bitwa Niemeńska, pod red. U. Kraśnickiej, K. Filipowa, Białystok 2000, s. 121–
–127. Na marginesie tej relacji warto tutaj zauważyć, iż polska wizja tego wydarzenia
związanego z przeprawą przez Dźwinę oraz wielkość poniesionych wtenczas przez
18 Pułk Ułanów strat jest zupełnie odmienna od cytowanych powyżej wspomnień
152
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 105, lp. 64. Rozkaz dowództwa 4 Zemgal-
skiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 5 VII 1920 r.; ibidem, f. 2574, apr. 3,
l. 15, lp. 36.
153
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 333, lp. 1. Odpis dziennika bojowego 4 Zemgal-
skiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii Dywizji Zemgalskiej; Latvijas Kara mu-
zeja fondi. A. Artum-Hartmanis. Zemgales divīzijas atsevišķā eskadrona vēsture [Hi-
storia samodzielnego szwadronu Dywizji Zemgalskiej].
154
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 108, lp. 7, 9. Rozkaz dowództwa 4 Zemgalskie-
go Samodzielnego Szwadronu Kawalerii z 11 I 1920 r.
Obok opisanych powyżej formacji jazdy łotewskiej w okresie walk

tego kraju o niepodległość powstały również inne, drobne formacje
konne. Jedną z nich był Szwadron Ochotniczy z Lubāny. Jego dzie-
je sięgają początku lipca 1919 r. w regionie Maliena, gdzie porucznik
Akermanis otrzymał zezwolenie na utworzenie z tamtejszych party-
zantów Lubānskiego Oddziału Kawalerii. Szybko jednak dowódca Ba-
talionu Malienskiego rozkazał przekształcić go w Szwadron Ochotni-
czy z Lubāny. W związku z tym 18 i 19 lipca w okolicach miejsca jego
organizacji przeprowadzono mobilizację koni, w wyniku której po-
zyskano 48 zwierząt. Spowodowało to, że 29 lipca szwadron uznano
za sformowany. Służyło w nim jednak wówczas zaledwie 45 żołnie-
rzy. Pomimo to wziął on wtedy udział w kilku starciach. Natomiast do
19 sierpnia tego roku stan liczebny tego dowodzonego przez porucz-
nika Akermanisa szwadronu wzrósł do dwóch oficerów dowodzą-
cych plutonami oraz 15 podoficerów i 44 szeregowców155.
Poza tym w trakcie walk z wojskami generała Bermonta-Awałowa
8 listopada 1919 r. w Rydze został sformowany Samodzielny Szwa-
dron Kawalerii 1 Pułku Partyzantów. Utworzono go specjalnie
w celu walki na tyłach bermontczyków. Jego dowódcą mianowano
porucznika V. Blūmsa, a jego zastępcą porucznika Lukstiņša. Wkrót-
ce potem oddział uczestniczył w swoim pierwszym starciu, jakie mia-
ło miejsce kilka kilometrów od Rygi, zdobywając w nim brakujące
uzbrojenie. Następnie szwadron uczestniczył w walkach pod Jelgavą,
gdzie brał udział w zdobyciu pociągu pancernego. Tam też 21 listopa-
da zginął jeden ze służących w nim żołnierzy, a 2 grudnia w pobliżu
majątku Drabikeniai na Litwie ranny został dowódca szwadronu po-
rucznik V. Blūms, dowodzący wtenczas grupą wywiadowców. Zosta-
ła ona jednak okrążona i jedynie z trudem przedarła się do swoich.
Ponadto następnego dnia zginął jeden z kaprali156.
Po zakończeniu walk oddział przetransportowano do Rygi, gdzie
6 stycznia 1920 r. rozwiązano go, a służących w nim ludzi wcielono
do 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii157.
Oprócz tego z rozkazu naczelnika Okręgu Wojskowego Dolnej
Kurzeme (Kurlandii) dnia 29 października 1919 r. w Liepājie pod do-
wództwem rotmistrza A. Lēvingsa rozpoczęto formowanie Szwadro-
155
156
Rīga, LVVA, f. 6033, apr. 1, l. 369, lp. 2. Meldunki dowódcy Samodzielnego
Szwadronu Kawalerii 1 Pułku Partyzanckiego z 25 XI i 3 XII 1919 r.
157
nu Partyzanckiego. Uczestniczył on w walkach w Liepājie i jej okoli-

cach, a 5 grudnia został rozwiązany. Natomiast żołnierzy wcielono do
tworzącego się wtenczas szwadronu dla Dywizji Zemgalskiej.
Poza wszystkimi tymi formacjami w rzeczywistości oddziałem ka-
walerii był także Oddział Partyzancki rotmistrza E. Plan-Dubrovski-
sa, który również został sformowany w październiku 1919 r. w Dol-
nej Kurzeme i 21 listopada wyróżnił się, zajmując miasto Saldus. Już
5 grudnia 1919 r. został on jednak rozwiązany, a służący w nim żoł-
nierze zostali wcieleni do szwadronu Dywizji Zemgalskiej158.
Ponadto w lipcu 1919 r., po zawarciu układu w Strazdmuiža, zre-
organizowana wtenczas Landwehra, po usunięciu z niej Niemców
niezamieszkałych na terytorium Łotwy, a także ludzi niepewnych
ze względów politycznych, została włączona w skład Armii Łotew-
skiej i pod dowództwem oficera ententy, a mianowicie Brytyjczyka
pułkownika H. Alexandra159, wysłana na front przeciwbolszewicki.
W jej składzie był również Szwadron Landwehry Niemieckiej, po-
nieważ latem i jesienią 1919 r. na bazie dawnego szwadronu utwo-
rzono nowy szwadron kawalerii, który formalnie był zupełnie nową
formacją. W kwietniu 1920 r. Landwehra została przemianowana
na 13 Tukumski Pułk Piechoty. Po zawarciu pokoju z Rosją sowiecką
oddziały te przez ponad rok znajdowały się na Froncie Wschodnim.
158
Rīga, LVVA, f. 5601, apr. 1, l. 3717, lp. 4; l. 4940, lp. 3. Akta osobowe rtm.
A. Lēvingsa i rtm. E. Plan-Dubrovskisa.
159
Był to hrabia Harold Rupert Leofric George Alexander, późniejszy marszałek
polny armii brytyjskiej, a podczas II wojny światowej dowódca słynnej brytyjskiej
8 Armii oraz dowódca wojsk alianckich we Włoszech. Warto też tutaj dodać, że je-
den z brytyjskich historyków tak, nieco naiwnie, opisuje ten blisko dwuletni epizod
z jego wojskowej kariery: „wykorzystał wojskowe koneksje, by rozpocząć służbę na
Łotwie w wojnie przeciw bolszewikom. Miał otrzymać tytuł ‘doradcy’, lecz objął do-
wództwo nad Baltic Landeswehr, formacją składającą się z żołnierzy niemieckich
i łotewskich, z niemieckim szefem sztabu baronem Rahdenem. Sytuacja ta wymow-
nie świadczy o tolerancyjności Alexandra. Został znów ranny, choć niezbyt poważ-
nie, i zdołał wyprzeć bolszewików na terytorium Rosji. [...] Gdy w marcu 1920 r.
przekazywał dowództwo nad Baltic Landeswehr, oświadczył: ‘Jesteście panowie
dżentelmenami i uczciwymi żołnierzami. Jestem dumny, że mogłem dowodzić ar-
mią złożoną wyłącznie z dżentelmenów’. Nie zapominał o swoich żołnierzach i po
1945 roku udało się mu sprowadzić wielu z nich do Stanów Zjednoczonych, chro-
niąc ich przed prześladowaniami w Związku Radzieckim” – cyt. za: J. Keegan, Gene-
rałowie Churchilla, tłum. J. Kozłowski, Poznań 1999, s. 106 (przyp. red. A. S.).
Jednak szwadron 13 Tukumskiego Pułku Piechoty został rozwiązany

w marcu i kwietniu 1921 r.160
Latem 1919 r., kiedy oddział (szwadron) kawalerii pod dowódz-
twem Engelhardta został włączony w skład Armii Łotewskiej, zgod-
nie z oficjalnymi spisami, służyło w nim pięciu oficerów, a miano-
wicie dowódca i czterech dowódców plutonów, 24 podoficerów161,
96 kawalerzystów oraz 34 szeregowców służby sanitarnej i gospodar-
czej. W sumie więc było to 167 ludzi162. W późniejszym czasie liczba
oficerów wzrosła do 11 ludzi, podoficerów do 29, a szeregowców do
152 osób, czyli razem do 192 żołnierzy163.
Natomiast latem 1920 r. w szwadronie służyło pięciu oficerów,
16 podoficerów164, 160 szeregowców i 24 żołnierzy oddziału gospo-
darczego – razem 189 ludzi165. Natomiast jego stan wyżywienia na
dzień 24 kwietnia 1920 r. obejmował 115 oficerów i szeregowych,
1 maja – czterech oficerów oraz 13 podoficerów i 124 szeregowców,
16 maja – odpowiednio: pięciu, 13 i 110 ludzi, 1 czerwca – pięciu,
11 oraz 112 ludzi, a 16 czerwca tego roku trzech oficerów oraz
11 podoficerów i 110 szeregowców. Przez cały ten czas w swoim
uzbrojeniu oddział posiadał cztery lekkie karabiny maszynowe166.
Ponadto, obok wszystkich wspomnianych powyżej formacji kon-
nych, w oddziałach piechoty Armii Łotewskiej istniały także drob-
ne pododdziały kawalerii, które stanowiły wtenczas ich integral-
ną część i które w sensie formalnym nie należały do odrębnej broni
głównej, jaką obok piechoty i artylerii była również jazda. W koń-
cu maja 1919 r., już po sformowaniu 1 Szwadronu (Huzarów) Łotwy
Północnej, w 1 (później przemianowanym na 4) Valmierskim Pułku
Piechoty pozostało 14 kawalerzystów na czele z podporucznikiem Ša-
160
161
Był to jeden wachmistrz, trzech oberfeldmistrzów, 16 feldmistrzów i czterech
podoficerów służby sanitarnej i służby gospodarczej.
162
Tak podaje autor. Tymczasem z rachunku arytmetycznego wynika, że powin-
no to być 159 ludzi (przyp. red. A. S.).
163
Rīga, LVVA, f. 3601, apr. 1, l. 221, lp. 17, 26. Starkenachweisung für die Ka-
vallerieabteilung Engelhardt.
164
Był to jeden wachmistrz, czterech zugoberfeldmistrzów i 11 feldmistrzów.
165
Rīga, LVVA, f. 3405, apr. 1, lp. 421. Tak podaje autor. Tymczasem z podlicze-
nia powyższych danych wynika, że w szwadronie, wraz z oficerami, służyło wówczas
205 ludzi – (przyp. red. A. S.).
166
Rīga, LVVA, f. 3405, apr. 1, l. 145, lp. 56. Rozkazy dowództwa Szwadronu Ka-
walerii Engelhardta z 1 i 16 VI 1920 r.
karsem, którzy w składzie tego pułku od 28 maja brali udział w wal-

kach z bolszewikami167. W końcu maja kawalerzyści przez Alsviķi po-
maszerowali w kierunku Alūksne, gdzie spotkali się z kawalerzystami
armii estońskiej. Dnia 5 czerwca ten niewielki pododdział kawale-
rzystów-wywiadowców z Ļaudony udał się do Krustpils, a w końcu
lata został wcielony do 2 Vidzemskiego Samodzielnego Szwadronu
Kawalerii. Jednak w 4 Valmierskim Pułku Piechoty nadal pozostał
jakiś drobny pododdział kawalerzystów-wywiadowców168, w którym
8 listopada 1919 r. służyło trzech oficerów i 49 szeregowych oraz 38
koni. Dnia 31 grudnia było to już tylko dwóch oficerów oraz 12 pod-
oficerów i 27 szeregowców169.
Oprócz tego, w końcu maja 1919 r. w Valmiera podobny oddział
kawalerzystów-wywiadowców począł tworzyć się jeszcze w jednym
pułku Brygady Północnej Łotwy, a mianowicie w 2 Cēsisskiem Puł-
ku Piechoty pod dowództwem podporucznika Ozoliņša. Początko-
wo zaliczono do niego ośmiu żołnierzy „kompanii uczniów”, którzy
wstąpili do armii ze swymi końmi. Pierwszy naprędce zorganizowa-
ny pododdział do pułku na front przybył już 11 czerwca. Podczas
walk z Niemcami o Cēsis jego formowanie kontynuowano w Smilte-
ne i cały pododdział w składzie czterech oficerów i 17 żołnierzy do-
łączył do pułku w końcu czerwca, czyli w momencie kiedy uczestni-
czył w pościgu za Niemcami wycofującymi się w kierunku Rygi. Pod
167
Na marginesie tej informacji warto tutaj też zauważyć, że podobne formacje
konne istniały wtenczas praktycznie we wszystkich armiach, jakie walczyły w tym
czasie z bolszewikami, a także w samej Armii Czerwonej. Tak samo było też w ów-
czesnym Wojsku Polskim, gdzie takie pozaetatowe pododdziały „konnych wywia-
dowców” istniały na szczeblu batalionu i dowództwa pułku piechoty, a niekiedy
nawet w poszczególnych kompaniach. Do ich zadań, obok wspomnianego tutaj roz-
poznania, należało też pełnienie służby łącznikowej oraz kurierskiej. W przypadku
polskich sił zbrojnych do ich organizacji wykorzystywano głównie zdobyczne ko-
nie oraz broń, których w tym celu często nie wykazywano w oficjalnych meldun-
kach dotyczących zdobyczy – szerzej na ten temat zob. choćby: CAW, Oddział II Szta-
bu Głównego, sygn. 303.4.2764. Pismo Oddziału II Sztabu Generalnego nr 5696/
/II.Inf./W. z 9 IV 1924 r.; Historia sztuki wojennej do roku 1939, pod red. P. A. Rot-
mistrowa, tłum. E. Bagieński, Warszawa 1967; A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej
Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r. ...; idem, Formowanie i genealo-
gia wojennego 4 Pułku Strzelców Konnych oraz etaty jazdy dywizyjnej Wojska Polskiego
w 1919 roku, „Rocznik Grudziądzki” 2003, t. 15 (przyp. red. A. S.).
168
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. jātnieku pulks..., s. 65–66.
169
Rīga, LVVA, f. 1526, apr. 1, l. 419, lp. 121. Informacje o składzie 4 Valmier-
skiego Pułku Piechoty z 8 XI i 31 XII 1919 r.
koniec lata pododdział ten został wcielony do 2 Vidzemskiego Samo-

dzielnego Szwadronu Kawalerii170.
Trzeba również dodać, że podobny pododdział kawalerzystów-
-wywiadowców, czy też inaczej mówiąc zwiadu konnego, i liczący
17–18 żołnierzy istniał także przy sztabie 1 Samodzielnej Brygady
Łotewskiej171.
Poza tym latem 1919 r. powstał też Szwadron Pułku Partyzan-
tów Latgalii. Utworzono go z niewielkich oddziałów antybolsze-
wickiej partyzantki, które przedtem, przez kilka miesięcy, walczyły
z władzą sowiecką w północnej Latgalii, w rejonie Balvi. W związ-
ku z tym, że wielu z tych partyzantów wstąpiło do pułku z własny-
mi końmi, za celowe uznano utworzyć z nich szwadron kawalerii,
który oficjalnie powstał jesienią 1919 r. Należy jednak zaznaczyć, że
specyficznego „partyzanckiego” charakteru tej formacji nie udało się
w pełni zatrzeć aż do wojny o wyzwolenie Łotwy. Niemniej jednak
właśnie wspomniany tutaj szczególny charakter w wielu wypadkach
decydował o niecodziennym bohaterstwie i dzielności oraz poświę-
ceniu ludzi służących w tym pułku172, który od lata 1919 r., osiągając
niekiedy nawet spore sukcesy, uczestniczył w walce z oddziałami Ar-
mii Czerwonej na odcinku północnym Frontu Latgalskiego. Dotyczy-
ło to także Szwadronu Pułku Partyzantów Latgalii. Dnia 10 stycznia
1920 r., razem z piechotą pułku i 3 Latgalskim Samodzielnym Szwa-
170
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. jātnieku pulks..., s. 66.
171
Rīga, LVVA, f. 1515, apr. 1, l. 168, lp. 1–33. Wykaz stanów liczebnych ludzi
służących w 1 Samodzielnej Brygadzie Łotewskiej.
172
Warto tutaj też zauważyć, że formacje kawalerii o podobnym charakterze ist-
niały również w ówczesnym Wojsku Polskim. Z reguły, choćby z powodu ich ochot-
niczego charakteru, także były one bitne i wytrzymałe na trudy kampanii wojennych
prowadzonych na Wschodzie. Jednakże z drugiej strony, istniały poważne problemy
z ich dyscypliną, przy czym problem ten dotyczył zarówno oficerów, jak i szerego-
wych – oprócz części wcześniej cytowanej literatury zob. również choćby: J. Veli Bek,
Zarys historii wojennej Tatarskiego Pułku Ułanów imienia pułkownika Mustafy Ach-
matowicza, Warszawa 1933; A. Smoliński, Formowanie 13 Pułku Ułanów Wileńskich
w okresie od listopada 1918 r. do czerwca 1919 r., „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”
(Białystok) 1996, nr 10; idem, Materiały do genealogii jazdy polskiej 1918–1919 r.,
„Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1998, t. 23, nr 156; idem, Począt-
ki dziejów Pułku Tatarskiego Ułanów imienia Achmatowicza (styczeń–lipiec 1919 r.),
„Rocznik Tatarów Polskich” 2000, t. 6; idem, Wileńskie i litewskie początki 13 Pułku
Ułanów Wojska Polskiego, „Acta Historica Universitatis Klaipedensis”, t. 15 [Baltijos
regiono istorija ir kultūra: Lietuva ir Lenkija. Karinė istorija, archeologija, etnologi-
ja (History and Culture of Baltic Region: Lithuania and Poland. Military History, Ar-
cheology, Ethnology)], Klaipeda 2007 (przyp. red. A. S.).
dronem Kawalerii, zaatakował on miasteczko Kārsava, gdzie zginął

jednak jeden żołnierz szwadronu173.
W dowodzonym wtenczas przez kapitana Grotsa szwadronie dnia
6 maja 1920 r. służyło czterech oficerów, 11 podoficerów i 50 szere-
gowców, czyli razem 65 ludzi. Jednak już po zakończeniu wojny wy-
zwoleńczej, a mianowicie 6 grudnia 1920 r., było to dwóch oficerów,
dwóch starszych sierżantów174, 16 kaprali, 16 starszych żołnierzy
i 68 szeregowców, a więc w sumie 107 żołnierzy175.
Kulminacją tego okresu tworzenia kawalerii Armii Łotewskiej
był dzień 5 marca 1921 r., kiedy to ukazał się rozkaz o zjednocze-
niu wszystkich czterech istniejących dotychczas szwadronów dy-
wizyjnych, Szwadronu 13 Tukumskiego Pułku Piechoty i Szwadro-
nu Pułku Partyzantów Latgalii w nowo utworzony wtenczas Pułk
Kawalerii złożony z pięciu szwadronów176. W wyniku tego zarzą-
dzenia w przeciągu marca w Daugavpils zebrały się wszystkie wy-
mienione powyżej formacje jazdy Armii Łotewskiej177, a mianowi-
cie Kurzemski Samodzielny Szwadron Kawalerii z Liepāji, Vidzemski
i Latgalski Samodzielne Szwadrony Kawalerii, które przybyły z po-
wiatu Rēzekne, Zemgalski Samodzielny Szwadron Kawalerii, który
już wcześniej znajdował się w Daugavpils, Szwadron 13 Tukumskie-
go Pułku Piechoty, czyli były szwadron Landwehry Niemieckiej z Lu-
dza, a także Szwadron Pułku Partyzantów Latgalii. Wszystkie te for-
macje zostały wcielone do nowo tworzonego Pułku Kawalerii178.
Przybyłe do Daugavpils przeznaczonego na miejsce postoju przy-
szłego pułku szwadrony przedstawiały bardzo zróżnicowany wygląd.
Nawet ich mundury oraz barwy różniły się między sobą. Żołnierze
Kurzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii na kołnierzach
płaszczy mieli czerwone patki i takież otoki czapek, Vidzemskiego
173
Latgales partizānu pulks, Sast. H. Logins, Balvi 1993, s. 190.
174
Także fakt istnienia w tej formacji podoficerów w stopniach sierżantów, a nie
wachmistrzów, świadczy, że ludzie ci nie należeli do korpusu osobowego jazdy, lecz
byli integralną częścią składu swych macierzystych formacji piechoty (przyp. red. A. S.).
175
Rīga, LVVA, f. 3599, apr. 1, l. 34, lp. 639. Tabela stanu osobowego Pułku Par-
tyzantów Latgalii z 6 V 1920 r. Tak podaje autor. Jednak z podliczenia tych danych
wynika, że było to 104 ludzi (przyp. red. A. S.).
176
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 49, lp. 93. Rozkaz Głównodowodzącego Armii
Łotewskiej z 5 III 1921 r.
177
Rīga, LVVA, f. 1501, apr. 1, l. 59, lp. 41. Rozkazy dowództwa 2 Samodzielne-
go Szwadronu Kawalerii z 20 i 23 III 1921 r.
178
– żółte, Latgalskiego – białe, Zemgalskiego – malinowe, a Pułku Par-

tyzantów – czarne. Dopiero w 1922 r. dla całej kawalerii w Armii
Łotewskiej wprowadzono kolor żółty jako barwę naszywek, otoków
czapek i wypustek na mundurach179.
Walki, jakie podczas I wojny światowej toczyły się w Europie, po-
kazały dobitnie, że czas kawalerii jako podstawowej siły uderzenio-
wej w nowoczesnych operacjach wojskowych minął180. Stało się tak
natomiast wskutek rozwoju broni defensywnej, głównie zaś szyb-
kostrzelnej artylerii, lotnictwa, karabinów maszynowych oraz bro-
ni pancernej. Faktu tego nie mogły także zmienić doświadczenia
179
Dievs. Tēvija. Pulks. 1. jātnieku pulks..., s. 71–72. Zob. także: E. Gelderins, La-
tvijas armijas karaviru ieterps atskiribas zimes un to nesasanas noteikumi 1918–1940,
Rīga 2007. Należy pamiętać, że w większości armii europejskich tego czasu, w tym
także w kawalerii i artylerii konnej Wojska Polskiego, ogromną wagę przywiązywa-
no do kwestii barw oddziałowych, czyli w przypadku tej pierwszej z wymienionych
tutaj broni do barw odrębnych dla każdego pułku – szerzej zob. choćby: A. Smoliń-
ski, Umundurowanie wz. 1917 i barwy artylerii konnej, „Artyleria w Operacji i w Wal-
ce. Studia i Materiały” (Toruń) 1998, R. 5, nr 5; idem, Barwy w kawalerii i artyle-
rii konnej – rzecz święta, Pro Memoria. Pismo Miłośników Przeszłości” (Warszawa)
2003, nr 3 (2); idem, Kilka uwag o odznakach, proporczykach i innych nie tylko kawa-
leryjskich imponderabiliach, „Grajewskie Zeszyty Historyczne Zapis. Materiały i Stu-
dia do Dziejów 9 Pułku Strzelców Konnych” (Grajewo) październik–grudzień 2003,
z. 4 (8); idem, Umundurowanie dragonów Wojska Polskiego w 1919 r. Część 1, „Gra-
jewskie Zeszyty Historyczne Zapis. Materiały i Studia do Dziejów 9 Pułku Strzelców
Konnych” (Grajewo) kwiecień–czerwiec 2003, z. 2 (10); Część 2, październik–gru-
dzień 2003, z. 4 (12); idem, Barwa strzelców konnych II RP (1919–1939). Część 1,
„Grajewskie Zeszyty Historyczne Zapis. Materiały i Studia do Dziejów 9 Pułku Strzel-
ców Konnych” (Grajewo) kwiecień–czerwiec 2004, z. 2 (14); Część 2, październik–
–grudzień 2004, z. 4 (16). W przypadku armii o niewielkiej liczbie formacji jazdy,
jaką była choćby Armia Łotewska, taką samą funkcję spełniały barwy ogólnoka-
waleryjskie, jednakowe dla wszystkich kawalerzystów. Niekiedy też podobnie pro-
blem ten traktowano w armiach znacznie liczniejszych. Jest też rzeczą oczywistą, że
w sposób szczególny sprawy te interesowały oficerów służby stałej oraz podoficerów
zawodowych (przyp. red. A. S.).
180
Nie wolno jednak zapominać o przykładach skutecznego użycia wielkich jed-
nostek kawalerii, także do zadań operacyjnych, jakie w latach I wojny światowej
miały miejsce na frontach wschodnim oraz rumuńskim. Ponadto warto też pamię-
tać, że podczas tej wojny sporo kawalerii brytyjskiej oraz „konnej piechoty”, i to na
dodatek z dobrym skutkiem, wykorzystano także podczas walk w Afryce. Przykła-
dy te stanowiły dowód, iż w pewnych szczególnych warunkach broń ta nadal może
oddać walczącym armiom bardzo istotne usługi, nawet o charakterze operacyjnym
– szerzej zob. choćby: K. Rudnicki, Operacyjna użyteczność kawalerii w świetle histo-
rii, Warszawa 1937; J. Ellis, Cavalry. The history of mounted werfare, North Vancouver
1978; Z. S. Zalewski, Walki o Gazę w 1917 roku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”
2004, R. 5 (56), nr 1 (201) (przyp. red. A. S.).
poszczególnych operacji, jakie miały miejsce w czasie wojny polsko-

-bolszewickiej w 1920 r. oraz, wcześniej, podczas rosyjskiej wojny
domowej z lat 1918–1920181.
Również Wojsko Polskie w trakcie wspólnych działań z Armią Ło-
tewską, do jakich doszło zimą 1919/1920 r., wykorzystało własne
formacje jazdy, a mianowicie 7 Pułk Ułanów Lubelskich oraz oddzia-
ły 2 i 3 Pułków Strzelców Konnych182, które użyto głównie w celu
zabezpieczenia łączności pomiędzy poszczególnymi formacjami pie-
181
W wyniku tego podczas rosyjskiej wojny domowej manewr odgrywał jesz-
cze większą rolę niż podczas I wojny światowej na froncie wschodnim oraz rumuń-
skim. Działo się tak zaś głównie na frontach, na których walczyła najpierw Armia
Ochotnicza oraz współdziałające z nią wojska kozackie, a następnie Siły Zbrojne Po-
łudnia Rosji. Nie było więc rzeczą przypadku, iż właśnie na tym teatrze działań wo-
jennych w 1919 r. po stronie „czerwonych”, obok innych wielkich formacji kawa-
lerii, pojawiła się także 1 Armia Konna – szerzej zob. choćby: Москва, Российский
Государственный Военный Архив, Управление 1 Конной Армии, 245.8.7. „Крас-
ная конница и ея роль в гражданской войне” – доклад члеиа Рев.-Воен. Сове-
та 1 Конной Армии тов. Ворошилова прочитанной в городе Ростове на Дону
11 III 1920 г.; К. А. Мерецков, На службе народу. Страницы воспомина-
ний, Москва 1969; Г. Д. Жуков, Воспоминания и размышления, т. 1, Моск-
ва 1975; Атаман Семёнов о себе. Воспоминания, мысли и выводы, Москва
1999; P. Wrangel, Wspomnienia, t. 1–2, tłum. E. Rojewska-Olejarczuk,Warszawa
1999; J. Załuska, Taktyka, Bydgoszcz 1923; W. Kucharski, Kawaleria i broń pan-
cerna w doktrynach wojennych 1918–1939, Warszawa––Kraków 1984; A. Smo-
liński, Zarys dziejów I Armii Konnej (1919–1923), Grajewo 2003; idem, Zarys
organizacji I Armii Konnej Siemiona Budionnego (1919–1923), [w:] Kawaleria prze-
ciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–1921...; idem, 1 Armia
Konna podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organiza-
cja, uzbrojenie, wyposażenie oraz wartość bojowa, Toruń 2008 (przyp. red. A. S.).
182
Na marginesie tej informacji należy zaznaczyć, że były to szwadrony i dywi-
zjony „wojennych”, a nie późniejszych „pokojowych”, 2 i 3 Pułków Strzelców Kon-
nych, które w 1920 r. były typowymi formacjami jazdy dywizyjnej, a po 1924 r.
stały się pułkami kawalerii samodzielnej. Natomiast ich numeracja uległa zmia-
nie późną jesienią 1920 r., już po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej – szerzej
na temat niezwykle skomplikowanych dziejów polskich formacji jazdy dywizyjnej,
w tym głównie strzelców konnych, obok części wcześniej cytowanej literatury, zob.
także: J. Gliński, Zarys historii wojennej 4-go Pułku Strzelców Konnych Ziemi Łęczyc-
kiej, Warszawa 1932; J. Grobicki, Zarys historyczny organizacji kawalerii dywizyjnej
w latach 1918–1921, „Przegląd Kawaleryjski” 1926, R. 3, nr 6 (16); J. Wielhorski,
Genealogia pułków strzelców konnych 1918–1924 oraz rodowody Grodzieńskiego Puł-
ku Ułanów, Pułku Jazdy Obrony Wilna, 19 P.Uł., 20 P.Uł., 23 P.Uł., Nadniemieńskie-
go, 23 P.Uł., Grodzieńskiego i Ochotniczych pułków ułańskich: 108-go, 210-go, 211-go,
212-go, „Przegląd Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1970, R. 8, nr 57, Dokoń-
czenie, 1970, R. 8, nr 58; A. Smoliński, Formowanie pierwszych oddziałów jazdy dy-
wizyjnej Wojska Polskiego pomiędzy lutym a czerwcem 1919 r. ...; idem, Formowanie
choty183. Należy jednak pamiętać, że w armiach wszystkich państw

biorących udział w tym konflikcie przez pewien jeszcze czas jazda za-
chowała swoją bardzo istotną pozycję184.
W Armii Łotewskiej, a do lipca 1919 r. w siłach zbrojnych ło-
tewskiego Rządu Tymczasowego, w okresie pomiędzy 1919 i 1920 r.
powstało kilka stosunkowo niewielkich oddziałów jazdy. W wyniku
tego w końcu 1919 i na początku 1920 r. ich ogólna liczebność nie
przekraczała zapewne 1000 ludzi, co przy ogólnym ówczesnym sta-
nie całej armii wynoszącym 75 000 oficerów i szeregowych nie było
wielkością zbyt dużą185.
i genealogia wojennego 4 Pułku Strzelców Konnych oraz etaty jazdy dywizyjnej Wojska
Polskiego w 1919 r. ... (przyp. red. A. S.).
183
Więcej szczegółów na ten temat zob.: Ē. Jēkabsons, Dienvidlatgales atbrīvošana
1920. gadā. Militārās operācijas norise [Oswobodzenie Południowej Latgalii. Przebieg
operacji wojskowej], „Latvijas Zinātņu Akadēmijas Vēstis” 2000, nr 1/2, s. 30–42.
184
Najsilniejszymi oraz jednocześnie największymi masami kawalerii, w tym
również strategicznej, praktycznie aż do 1941 r., a nawet jeszcze dłużej, dyspono-
wała Armia Czerwona – szerzej zob. choćby: J. W. Tiuleniew, Szlak bojowy radziec-
kiej kawalerii, tłum. M. Sawicki, Warszawa 1951; Historia sztuki wojennej do roku
1939...; Советская кавалерия. Военно-исторический очерк. Коллективная рабо-
та под руководительством А. Я. Сошникова, Москва 1984; В. И. Пятницкий, Ка-
заки в Великой Отечественной Войне 1941–1945 гг., Москва 2007; Г. А. Воско-
бойников, История казачества. Советская конница в Великой Отечественной,
Москва 2008. Słabsza od niej, zarówno pod względem struktury organizacyjnej,
jak i liczebności, była jazda Wojska Polskiego z lat 1921–1939, która jednakże przez
cały okres międzywojenny również stanowiła niezwykle ważny i liczny komponent
polskich sił zbrojnych – szerzej zob. choćby: A. Smoliński, Organizacja kawalerii sa-
modzielnej Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1921–1929, „Klio. Czasopismo Poświę-
cone Dziejom Polski i Powszechnym” (Toruń) 2001, nr 1; idem, Organizacja kawale-
rii samodzielnej Wojska Polskiego w latach 1930–1939, ibidem, 2004, nr 5; J. S. Tym,
Kawaleria w operacji i w walce. Koncepcje użycia i wyszkolenie kawalerii samodzielnej
Wojska Polskiego w latach 1921–1939, Warszawa 2006. Natomiast armie państw bał-
tyckich, poza armią litewską, nie posiadały praktycznie większych formacji kawalerii
zdolnych do wykonywania zadań operacyjnych – oprócz części wcześniej cytowanej
literatury zob. także: L. Mitkiewicz, Wspomnienia kowieńskie 1938–1939, Warsza-
wa 1990. Warto też pamiętać, że podczas II wojny światowej praktycznie wszystkie
armie walczące na froncie wschodnim, w tym także hitlerowski Wehrmacht, dys-
ponowały wielkimi formacjami kawalerii zorganizowanymi nawet w związki kor-
puśne – szerzej zob. choćby: K. Ch. Richter, Die Geschichte der deutschen Kavallerie
1919–1945, Augsburg 1994; M. Majewski, Niemiecka kawaleria 1939–1945, Warsza-
wa 1997; J. Piekałkiewicz, Wojna kawalerii 1939–1945, Janki koło Warszawy [b.r.w.];
J. Ledwoch, Kawaleria niemiecka 1939–1945, Warszawa 2002 (przyp. red. A. S.).
185
Warto tutaj zauważyć, że w przypadku jazdy Wojska Polskiego już w poło-
wie grudnia 1918 r. w dziewięciu formujących się wówczas pułkach tej broni służy-
ło w sumie 3500 „szabel”. Na dzień 15 III 1919 r. ich liczba wzrosła do 9000 „sza-
Wiele z tych formacji, choć powstawało równocześnie, to orga-

nizowało się samodzielnie i całkowicie niezależnie od siebie. Pierw-
szym większym oddziałem był Samodzielny Oddział Kawalerii, któ-
ry powstał w Kurzeme z kilku odrębnych do tej pory szwadronów.
W maju 1919 r. został przemianowany na 1 Dywizjon Kawalerii.
Ponadto kilka formacji tego typu zorganizowano również na te-
renie północnej Łotwy. Następne cztery samodzielne szwadrony jaz-
dy istniały przy poszczególnych dywizjach i pułkach piechoty. Należy
do nich doliczyć także Szwadron Pułku Partyzantów Latgalii i Szwa-
dron Landwehry Niemieckiej działający w ramach późniejszego
13 Tukumskiego Pułku Piechoty oraz jeszcze kilka oddziałów, które
istniały przez stosunkowo niedługi okres w ramach partyzantki wal-
czącej z wojskami generała Bermonta-Awałowa.
Wspomniane powyżej formacje jazdy Armii Łotewskiej nie roz-
strzygnęły o wyniku żadnego z decydujących starć, w jakich brały
udział, co potwierdziło niejako tendencje, które zarysowały się pod-
czas I wojny światowej. W sumie jednak tworzyły one bardzo istotny
i niezbędny oraz ważny komponent łotewskich sił zbrojnych, gdyż
działając konno, pomyślnie zrealizowały cały szereg zadań wywia-
bel” – w 15 pułkach, by w połowie lipca osiągnąć siłę 16 000 „szabel”, a w kwietniu

1920 r., w 21 pułkach kawalerii samodzielnej i czterech pułkach jazdy dywizyjnej,
liczbę 20 500 „szabel” – szerzej na ten temat zob. choćby: Z. Żórawski, Rys or-
ganizacyjny jazdy polskiej, „Bellona” 1923, t. 9, z. 1; J. Grobicki, Organizacja ka-
walerii polskiej w latach 1918–1921. Część 1, „Przegląd Kawaleryjski” 1932, R. 9,
nr 2 (76); A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do
25 IV 1920 r. ... Należy też pamiętać, że w Wojsku Polskim w 1919 r. powstały
pierwsze wielkie jednostki tej broni, a mianowicie trzypułkowe brygady. Natomiast
w roku następnym sformowano również najpierw jedną, a potem kolejną dywizję
kawalerii. Każda z nich była złożona z dwóch brygad jazdy, a istniały one obok po-
wstałych wcześniej brygad tej broni. Ponadto latem 1920 r. powstała także Grupa
Operacyjna Jazdy, którą traktowano jako antidotum na 1 Armię Konną Siemiona
Budionnego, a następnie Korpus Jazdy. Wynika więc z tego, iż w latach 1918–1920
kawaleria Wojska Polskiego osiągnęła liczebność i poziom organizacji znacznie wyż-
szy od prezentowanego wtenczas przez jazdę Armii Łotewskiej. Stąd też jej wkład
w zdobycie i obronę niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej oraz w ustalenie kształ-
tu jej granic był odpowiednio większy i jednocześnie znacznie ważniejszy niż kawa-
lerii łotewskiej – szerzej na ten temat, obok części wcześniej cytowanej literatury,
zob. choćby: J. Grobicki, Organizacja taktyczna polskiej kawalerii strategicznej w la-
tach 1914–1920, „Przegląd Kawaleryjski” 1934, R. 11, nr 10 (108); A. Smoliński,
Organizacja wielkich jednostek kawalerii i oddziałów artylerii konnej w okresie od mar-
ca 1919 r. do sierpnia 1939 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1984,
t. 36 (przyp. red. A. S.).
dowczych, utrzymywały łączność pomiędzy poszczególnymi jednost-

kami i sztabami podczas działań operacyjnych, a także wykonywały
samodzielne wypady na tyły wroga, wiążąc tym znaczne siły nieprzy-
jaciela. Ocena ta odnosi się zarówno do oddziałów jazdy partyzanc-
kiej, jak i do oddziałów kawalerii regularnej. Z kolei jednak w wy-
padkach, kiedy formacje łotewskiej konnicy brały udział w walkach
bezpośrednio na linii frontu, działały wówczas w szyku pieszym, bez
koni, walcząc jak klasyczna piechota.
Można też stwierdzić, że oddziały jazdy łotewskiej z lat 1919–
–1920, podobnie jak w innych krajach, w pewnej mierze były woj-
skiem elitarnym. Stąd też w razie potrzeby wykorzystywano je rów-
nież w celach reprezentacyjnych, jak choćby do pełnienia wart ho-
norowych, asysty członków rządu, wysokich oficerów z dowództwa
armii i przedstawicieli zagranicznych.
Ponadto kawalerzyści wykazywali się postawą wierności wobec
rządu oraz wyróżniali się swoim patriotyzmem. Dlatego ich oddziały
wykorzystywano także do zwalczania probolszewickiej partyzantki
i zwykłych band złożonych z kryminalistów, które działały wtenczas
na tyłach frontu, a nawet do działań czysto policyjnych w miastach,
polegających na rozpędzaniu demonstracji, przeprowadzaniu rewi-
zji i aresztowań.
Podczas wojny o niepodległość Łotwy formacje jazdy wielokrot-
nie wyróżniły się patriotyzmem, bohaterstwem i odwagą w walkach
oraz brakiem litości dla wroga186, co charakteryzowało zarówno słu-
żących tam oficerów, jak i szeregowych. Jednocześnie należy pod-
kreślić pewną niechęć i poczucie wyższości, z jakimi kawalerzyści
odnosili się do żołnierzy innych broni187, co w sposób szczególny do-
186
Takiego stwierdzenia użył prof. Ēriks Jēkabsons.
187
Ten swoisty konflikt istniejący pomiędzy żołnierzami poszczególnych broni
i służb, głównie zaś specyficzny i całkiem nieszkodliwy antagonizm, czy też raczej
rywalizacja, funkcjonująca między kawalerzystami i artylerzystami konnymi a, cho-
ciażby, piechurami w okresie międzywojennym istniała również w Wojsku Polskim,
gdzie jednak raczej umacniała, niż osłabiała, spoistość i poczucie esprit de corps ca-
łej armii. Poza tym miała ona także bardzo silny wpływ na budowę wśród żołnie-
rzy jazdy, głównie zaś u oficerów i podoficerów zawodowych, poczucia wspólnoty
oddziałowej oraz dumy z faktu służby w jakiejś konkretnej formacji kawalerii lub
też w którymś z dywizjonów artylerii konnej – oprócz części wcześniej cytowanej
literatury zob. również: S. Sochaczewski, Podręcznik rekruta jazdy. Wydanie uzgod-
nione ze wszystkimi regulaminami wydanymi w r. 1921, Warszawa–Kraków–Poznań–
–Lublin–Łódź 1922; Instrukcja szkolenia kawalerii, cz. 1: Organizacja i metody szko-
tyczyło byłych kawalerzystów oddziału generała Stanisława Bułaka-

-Bałachowicza.
Oddziały kawalerii łotewskiej wniosły znaczący wkład w walkę
przeciwko bolszewikom, która toczyła się praktycznie na obszarze
całej Łotwy, a także w działania skierowane przeciwko Niemcom pod
Cēsis, a szczególnie w odparcie ataku wojsk generała Bermonta-Awa-
łowa. Główny ciężar tych walk przypadł na 1919 r. Natomiast w 1920 r.
działania bojowe toczyły się już tylko na jednym stałym froncie,
a mianowicie w Latgalii, gdzie możliwości wykorzystania jazdy były
bardzo ograniczone. W sumie 32 żołnierzy różnych formacji kawale-
rii Armii Łotewskiej za wykazane w boju bohaterstwo zostało odzna-
czonych najwyższą nagrodą wojskową Łotwy, a mianowicie Orderem
Lāčplēsisa III stopnia188. Ponadto w walkach zginęło, co najmniej,
18 żołnierzy kawalerzystów, w tym czterech oficerów189.
lenia, Departament Kawalerii Ministerstwa Spraw Wojskowych, Warszawa 1937;

S. Kopański, Moja służba w Wojsku Polskim 1917–1939, Londyn 1965; Sz. Konarski,
Bomberaki, cacypupki i łapiduchy, Londyn 1967; S. Mianowski, Świat, który odszedł.
Wspomnienia Wilnianina 1895–1945, wyboru dokonali oraz przygotowali do dru-
ku M. z Mianowskich Parczewska, K. M. Mianowski, Warszawa 1995; Wspomnienia
o odrębnościach, zwyczajach i obyczajach kawaleryjskich II Rzeczypospolitej... (przyp.
red. A. S.).
188
W celu swoistego porównania osiągnięć bojowych kawalerii Armii Łotew-
skiej oraz kawalerii Wojska Polskiego można tutaj podać, że za walki o niepodle-
głość Rzeczypospolitej Polskiej, jakie toczyły się w latach 1914–1918–1921, naj-
wyższym polskim odznaczeniem wojskowym, a mianowicie Orderem Wojennym
Virtuti Militari, zostało nagrodzonych aż 1543 oficerów, chorążych i podoficerów
oraz szwoleżerów, ułanów i strzelców konnych. Ponadto odznaczeniem tym ude-
korowano również sztandary pięciu pułków polskiej kawalerii – zob. choćby: Księ-
ga jazdy polskiej...; G. Łukomski, B. Polak, A. Suchcitz, Kawalerowie Virtuti Militari
1792–1945. Wykazy odznaczonych za czyny z lat 1863–1864, 1914–1945, Koszalin
1997; J. Odziemkowski, J. S. Tym, Kawaleryjskie boje. W 85 rocznicę zakończenia woj-
ny polsko-bolszewickiej, Grajewo 2005. Należy także pamiętać, że znacznie większa
była liczba kawalerzystów odznaczonych Krzyżem Walecznych. Przykładem może
być tutaj choćby 10 Pułk Ułanów Litewskich, w którym odznaczenie to otrzymało
32 oficerów oraz, co najmniej, 25 szeregowych, przy liczbie 25 jego żołnierzy udeko-
rowanych Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari – zob.: H. Buszyń-
ski, Zarys historii wojennej 10-go Pułku Ułanów Litewskich, Warszawa 1929; A. J. Dą-
browski, Historia 10 Pułku Ułanów Litewskich, Londyn 1982. Ponadto szerzej na ten
temat zob. także: G. Krogulec, Krzyż Walecznych świadek zwycięstwa i klęski, Warsza-
wa 1998. Warto też podkreślić, że również w Wojsku Polskim byli kawalerowie od-
znaczeni łotewskim Orderem Lāčplēsisa. Wśród nich znaleźli się także kawalerzyści
189
Dla porównania zob. informacje zawarte w przypisie 127 (przyp. red. A. S.).
[429]
Ryc. 1. Grupa kawalerzystów jednego ze szwadronów kawalerii Armii Łotewskiej – 1919 r.

Zwraca uwagę bardzo różnorodne umundurowanie, wśród którego widoczne są przedmioty ubior-
cze pochodzenia rosyjskiego i niemieckiego. Poza tym obok dominujących kurtek są również bluzy
letnie – gimnastiorki. U znacznej części żołnierzy czapki z daszkami, w większości przypadków fa-
sonu rosyjskiego z godłami państwowymi
Źródło: Ē. Jēkabsons, Latvijas armijas jātnieku vienības 1919–1921 gadā, „Latvijas Kara Muzeja
Gadagrāmata” (Rīga) 2004, t. 5, s. 88. Zob. także: E. Gelderins, Latvijas armijas karaviru ieterps at-
skiribas zimes un to nesasanas noteikumi 1918–1940, Rīga 2007.
[430]
Ryc. 2. Grupa kawalerzystów z 1 Samodzielnego Szwadronu Kawalerii Północnej Łotwy – 1919 r.

Umundurowanie typu rosyjskiego. Obok dominujących kurtek typu frencz są również gimnastior-
ki. U wielu żołnierzy czapki z daszkami, w większości przypadków fasonu rosyjskiego z barwnymi
otokami oraz z godłami państwowymi. Uzbrojenie – szaszki dragońskie wzoru 1881. Rzędy końskie,
prawdopodobnie rosyjskie kawaleryjskie wzoru 1888
Źródło: Ē. Jēkabsons, Latvijas armijas jātnieku vienības 1919–1921 gadā…, s. 78.

[431]
Ryc. 3. Huzar Armii Łotewskiej, najprawdopodobniej, ze Szwadronu Huzarów Łotwy Północ-

nej – 1919 r.
Umundurowanie huzarów armii niemieckiej. Dołman i spodnie huzarskie od munduru garnizono-
wego. Czapka okrągła fasonu niemieckiego z godłem państwowym na otoku. Prawdopodobnie otok
barwny z wypustkami. Daszek lakierowany. Na kołnierzu dołmana oznaki stopnia obowiązujące
w Armii Łotewskiej. Spodnie z pojedynczym lampasem. Na nogach buty kawaleryjskie z przypina-
nymi ostrogami

[432]
Ryc. 4. Sierżant (wachmistrz?) 1 Kurzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii – 1919 r.

Czapka okrągła fasonu rosyjskiego z godłem państwowym na otoku. Dołman huzarski w barwie
feldgrau od munduru polowego huzarów armii niemieckiej. Na jego kołnierzu oznaki stopnia obo-
wiązujące w Armii Łotewskiej. Spodnie do jazdy, najprawdopodobniej również barwy feldgrau,
z pojedynczym lampasem oraz płatami skóry naszytymi na kolanach. Na nogach trzewiki, prawdo-
podobnie bez ostróg, noszone ze skórzanymi sztylpami. Na piersi ładownica brezentowa z sześcio-
ma kieszonkami na łódki nabojowe oraz lornetka polowa. Uzbrojenie – szaszka dragońska wzoru
1881 oraz niemiecki karabinek Mauser wzoru 1898. Koń w rzędzie niekompletnym. Siodło na zło-
żonym kocu

[433]

Umundurowanie jak na ryc. 3. Pod dołmanem sweter wełniany. Pas główny skórzany z klamrą
o jednym bolcu. Na pasie kabura od pistoletu. Na kołnierzu dołmana dobrze widoczne oznaki stop-
nia. Reszta szczegółów bez zmian. Dobrze widoczna jest także ładownica brezentowa i lornetka.
Uzbrojenie – szaszka dragońska wzoru 1881, bez oryginalnego rosyjskiego bagnetu, najprawdopo-
dobniej noszona jednak na rapciach przy pasie głównym, a nie na portupei – nadal jednak tylcem
broni do przodu. Karabinek Mauser wzoru 1898

[434]
Ryc. 6. Wicesierżant (wicewachmistrz?) 1 Kurzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawale-

rii – 1919 r.
Umundurowanie jak na ryc. 3 i 4. Pas główny skórzany z paskiem naramiennym. Na kołnierzu doł-
mana dobrze widoczne oznaki stopnia wicesierżanta. Reszta szczegółów bez zmian

[435]
Ryc. 7. Sierżant (wachmistrz?) 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii – 1919–

–1920 r.
Umundurowanie zimowe. Czapka okrągła fasonu rosyjskiego z godłem państwowym na barwnym
otoku oraz ze skórzaną podpinką. Płaszcz sukienny kawaleryjski z oznakami stopnia na kołnierzu.
Uzbrojenie: szaszka dragońska wzoru 1881. Koń w rzędzie niekompletnym. Siodło na złożonym
kocu

[436]
Ryc. 8. Oficerowie byłego 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii, który wszedł

następnie w skład łotewskiego Pułku Kawalerii – 1921 r.
Umundurowanie zimowe. Czapki okrągłe fasonu zbliżonego do rosyjskiego z godłami państwowy-
mi na barwnych otokach. Daszki i podpinki, najprawdopodobniej wykonane z czarnej, lakierowa-
nej skóry. Płaszcze sukienne kawaleryjskie z oznakami stopnia umieszczonymi na patkach sukien-
nych w barwie otoku, naszywanych na kołnierzach. Mankiety z wyskokami. Pasy główne z paskami
naramiennymi

[437]
Ryc. 9. Oficerowie i orkiestranci w barwach byłego 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu

Kawalerii późniejszego Pułku Kawalerii – 1921 r.
Umundurowanie zimowe. Czapki okrągłe różnych fasonów z godłami państwowymi na barwnych
otokach. Płaszcze sukienne kawaleryjskie z oznakami stopni umieszczonymi na patkach w barwie
otoku i naszywanych na kołnierzach. U oficerów pasy główne skórzane z paskami naramiennymi.
Na płaszczach orkiestrantów pasy główne różnych typów. Widoczne są też instrumenty muzyczne

[438]
Ryc. 10. Oficer i szeregowi w barwach byłego 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawa-
lerii późniejszego Pułku Kawalerii – 1921 r.
Umundurowanie zimowe. Czapki okrągłe z godłami państwowymi na barwnych otokach. Jednolite
sukienne płaszcze kawaleryjskie z oznakami stopni umieszczonymi na patkach w barwie otoku i na-
szywanych na kołnierzach

MACIEJ KROTOFIL
ORGANIZACJA KAWALERII ARMII CZYNNEJ

UKRAIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ
W 1919 ROKU
U kraińskie organizmy państwowe, które powstały po I wojnie

światowej, przez cały okres swojego istnienia były zmuszone do
walki o niepodległość. Dlatego ukraińscy przywódcy wiele uwagi po-
święcali formowaniu sił zbrojnych. Jednak ich decyzje organizacyjne
nie zawsze były trafne, a niezwykle trudne położenie materialne czę-
sto uniemożliwiało tworzenie pełnowartościowych armii. Rok 1919
stanowi pewien odrębny okres w dziejach sił zbrojnych Ukraińskiej
Republiki Ludowej (URL). Na początku roku, po udanym powstaniu
przeciwko władzy hetmana Pawła Skoropadskiego, armia Dyrekto-
riatu musiała zmierzyć się z najazdem bolszewickim. Już na począt-
ku lutego 1919 r. oddziały bolszewickie wkroczyły do Kijowa i od
tego czasu aż do lata wojska ukraińskie były w odwrocie. W okresie
tym doszło też do starć między oddziałami URL a Wojskiem Polskim
na Wołyniu. Po szybkiej ofensywie na Kijów, rozpoczętej w sierpniu
1919 r. i zakończonej zdobyciem miasta, armia ukraińska ponow-
nie znalazła się w odwrocie, walcząc tym razem z Siłami Zbrojnymi
Południa Rosji. Działania te zakończyły się w grudniu tzw. katastro-
fą lubarską, kiedy to armia Dyrektoriatu w praktyce przestała istnieć
w formie regularnej.
Operacje bojowe prowadzone przez Ukraińców w 1919 r. miały
wybitnie manewrowy charakter. Cechowały się szybkimi ofensywa-
mi i równie szybkimi odwrotami odbywającymi się na ogromnych
przestrzeniach. Nie istniał ustabilizowany front, a walki często to-
czyły się jedynie wzdłuż głównych linii kolejowych i polegały na zaj-
mowaniu najważniejszych węzłów komunikacyjnych. W takich wa-
runkach zdecydowanie wzrastała rola wojsk szybkich. O ile jednak
dowództwu Armii Czynnej URL udało się zorganizować sprawne
440 MACIEJ KROTOFIL
i stosunkowo dobrze wyposażone wojska kolejowe, wraz z pociąga-

mi pancernymi1, o tyle organizowanie kawalerii nie powiodło się.
Formacje konne były nieliczne i słabe liczebnie. Nie udało się stwo-
rzyć silnych związków taktycznych kawalerii, a większość oddziałów
i pododdziałów jazdy działała jako przydzielona do związków pie-
choty. Taki niekorzystny stan wynikał niewątpliwie z faktu, iż ukra-
ińskie władze wojskowe zbyt mało uwagi poświęcały problemowi
tworzenia kawalerii. Pojawiły się też jednak trudności obiektywne
wynikające z braku odpowiednich koni i trudności zaopatrzenio-
wych. Warto zauważyć, że mimo wszystko istniejące w armii nad-
dnieprzańskiej oddziały konne charakteryzowały się zazwyczaj dużą
wartością bojową. W niniejszym artykule podjęto więc próbę nakre-
ślenia problemu formowania tych oddziałów na tle organizacji Armii
Czynnej URL w 1919 r.
Pierwsze próby utworzenia ukraińskiej państwowości na tere-
nach należących przed I wojną światową do Rosji podjęto wkrót-
ce po rewolucji lutowej w 1917 r. Wówczas to powstała Ukraińska
Centralna Rada, która na początku 1918 r. proklamowała powstanie
w pełni niepodległej Ukraińskiej Republiki Ludowej2. Młode pań-
stwo, szukając uznania na arenie międzynarodowej oraz nie radząc
sobie z bolszewickim najazdem, w lutym 1918 r. podpisało w Brze-
ściu Litewskim traktat pokojowy z państwami centralnymi. Władze
1
Warto tutaj zauważyć, że znaczenie pociągów pancernych w działaniach wo-
jennych prowadzonych w tej części Europy w latach 1914–1920 było zupełnie wyjąt-
kowe, przy czym używały ich wszystkie walczące strony, zarówno podczas I wojny
światowej, w czasie rosyjskiej wojny domowej, w trakcie ukraińskich zmagań o nie-
podległość, jak i podczas wojny polsko-sowieckiej – szerzej zob. choćby: Warszawa,
Centralne Archiwum Wojskowe (dalej cyt. CAW), Sztab Główny, Oddział II, sygn.
303.4.2038. Siły zbrojne ZSRR. Pociągi pancerne – Oddział II Sztabu Głównego
L. 4456/II/Inf/Ros. z 23 V 1931 r.; S. Czerepiński, Historyczny rozwój pociągu pan-
cernego w Polsce, „Przegląd Artyleryjski” 1924, t. 2, nr 10–12; B. Sobczyński, Roz-
wój historyczny pociągów pancernych, „Przegląd Wojsk Technicznych” 1934, t. 15,
z. 1; Pociągi pancerne 1918–1943. Organizacja – struktura – działania wojenne, pod red.
U. Kraśnickiej, K. Filipowa, Białystok 1999; И. Г. Дроговоз, Крепости на колесах.
История бронепоездов, Минск 2002; M. Õun, T. Noormets, J. Pihlak, Eesti soomu-
srongid ja soomuronglased 1918–1941, Tallinn 2003; Белые бронепоезда в гражданс-
кой войне. Редактор составитель Г. Пернавский, Москва 2007 (przyp. red. A. S.).
2
Obszerniej o URL za czasów Centralnej Rady zob. choćby: Д. Дорошенко,
Історія України 1917–1923 рр., т. 1, Доба Центральної Ради, Ужгород 1930;
В. Верига, Визвольні змагання в Україні 1914–1923, т. 1, Львів 1998, s. 65–
–284; J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lu-
blin 2000, s. 124–133.
ORGANIZACJA KAWALERII ARMII CZYNNEJ UKRAIŃSKIEJ REPUBLIKI LUDOWEJ... 441
URL, które dzięki pomocy wojskowej państw centralnych formalnie

odzyskały własne terytorium, nie były jednak w stanie poradzić so-
bie z panującym na nim chaosem i anarchią. Pod koniec kwietnia
1918 r. popierany przez państwa centralne generał Pawło Skoropad-
ski3 dokonał przewrotu politycznego. Zlikwidowano republikę, a na
czele państwa stanął ogłoszony hetmanem Skoropadski, sprawujący
władzę monarszą. Ukraina występowała odtąd pod oficjalną nazwą
Państwo Ukraińskie (Ukrajinśka Derżawa)4.
Po przejęciu władzy na Ukrainie Skoropadski natychmiast przy-
stąpił do reorganizacji sił zbrojnych5. Ministrem spraw wojskowych
został mianowany generał Ołeksandr Rohoza. Pozostawił on na sta-
nowisku dotychczasowego szefa Sztabu Generalnego, pułkownika
Ołeksandra Sływynskiego, a ten rozpoczął wdrażanie opracowane-
go jeszcze w marcu 1918 r. planu organizacji armii6. Terytorium kra-
ju podzielono na osiem okręgów: wołyński, czernihowski, chersoń-
ski, podolski, kijowski, połtawski, charkowski i katerynosławski. Na
bazie tych okręgów miało powstać osiem korpusów terytorialnych7.
Każdy korpus, oprócz dwóch dywizji piechoty, brygady artylerii cięż-
3
Warto tutaj zauważyć, że gen. Pawło Skoropadski – dla Rosjan Pawieł Pio-
trowicz Skoropadskij – był praprawnukiem I. I. Skoropadskiego, który na począt-
ku XVIII w. był hetmanem Wojska Zaporoskiego. Sam Pawło zaś był wychowan-
kiem elitarnego Korpusu Paziów, potem oficerem elitarnego pułku kawalerii carskiej
gwardii, a mianowicie Konnego Pułku Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Конный Полк),
a następnie po błyskotliwie przebiegającej karierze wojskowej generałem lejtnantem
armii carskiej – szerzej zob. chociażby: С. В. Соколов, Офицеры российской гвар-
дии. Опыт мартиролога, Москва 2002, s. 446 (przyp. red. A. S.).
4
Obszerniej o Państwie Ukraińskim zob. choćby: Д. Дорошенко, Історія України
1917–1923 рр., т. 2: Українська Гетманська Держава 1918 року, Ужгород 1930
(drugie wydanie, cytowane w niniejszym artykule – Kijów 2002); В. Верига, Визвольні
змагання в Україні 1914–1923, т. 1, Львів 1998, s. 285–399; J. Hrycak, op. cit.,
s. 134–139.
5
О. Луговський, Формування збройних сил Української Держави (1918 р.).
Організаційні аспекти, „Військово-історичний Альманах” 2003, nr 1 (6), s. 46–47.
6
Obszerniej o próbach tworzenia sił zbrojnych URL przed przewrotem hetmań-
skim zob.: В. Голубко, Армія Української Народної Республіки 1917–1918, Львів
1997.
7
Kijów, Центральний Державний Архів Вищих Органів Влади та Управлін-
ня України (dalej cyt. ЦДАВО), fond (f.) 1074, opis (op.) 1, sprawa (spr.) 11, karta
(k.) 25–33, Raport przedłożony ministrowi spraw wojskowych przez płka Sływyn-
skiego dotyczący organizacji armii ukraińskiej z 21 maja 1918 r. Ten sam raport zob.
także: Biblioteka Narodowa w Warszawie (dalej cyt. BN), Archiwum Towarzystwa
Naukowego im. Tarasa Szewczenki (dalej cyt. ATSz), mikrofilm nr 68 845.
442 MACIEJ KROTOFIL
kiej oraz innych oddziałów i pododdziałów, miał też posiadać je-

den pułk kawalerii (składający się z czterech sotni – szwadronów)8.
Poza korpusami planowano utworzyć cztery dywizje kawalerii (po
dwie brygady każda), a także jedną samodzielną brygadę kawalerii9.
Wkrótce rozpoczęto również formowanie elitarnej jednostki gwar-
dyjskiej – Samodzielnej Dywizji Serdiuckiej. W jej ramach tworzono
też Serdiucko-Łubnieński Kozacki Pułk Konny (w składzie trzech sot-
ni)10. Trzy samodzielne dywizjony kawalerii planowano zorganizo-
wać także w ramach formowanej przez Główny Sztab Morski Mini-
sterstwa Morskiego brygady piechoty morskiej11.
Mimo zakrojonych na dużą skalę planów organizacji armii two-
rzenie oddziałów w praktyce napotkało wiele problemów i przebiega-
ło bardzo wolno. Zdołano utworzyć jedynie kadry przyszłych jedno-
stek kawalerii12. Właściwie jedynym pełnowartościowym oddziałem
konnicy w armii Państwa Ukraińskiego był istniejący już za czasów
Centralnej Rady Hajdamacki Pułk Konny im. Atamana Koszowego
Kost’ja Hordijenki wchodzący w skład Dywizji Zaporoskiej13.
Jednak to nie kłopoty z organizacją sił zbrojnych były najpo-
ważniejszym problemem dla Skoropadskiego. Okazał się nim brak
szerszego uznania społecznego. Lud nie popierał konserwatywnego
i zachowawczego w jego mniemaniu hetmana, tym bardziej że jego
władza była wspierana przez postrzeganych jako bezwzględni oku-
panci Niemców i Austriaków. Toteż jesienią 1918 r. dawnym działa-
czom politycznym i wojskowym URL bez trudu udało się poderwać
8
ЦДАВО, f. 1074, op. 2, spr. 18, Etaty poszczególnych oddziałów wojskowych
Państwa Ukraińskiego.
9
ЦДАВО, f. 1074, op. 1, spr. 11, k. 25–33, Raport...
10
ЦДАВО, f. 1077, op. 2, spr. 2, k. 117–118, Protokół posiedzenia Komisji ds.
utworzenia Samodzielnej Dywizji Serdiuckiej z 8–9 maja 1918 r.; ibidem, f. 1074,
op. 2, spr. 18, k. 77, Etat Samodzielnej Dywizji Serdiuckiej zatwierdzony 27 czerw-
ca 1918 r.
11
С. Шрамченко, Українська морська піхота в рр. 1917–21, „Літопис
Червоної Калини” 1934, nr 11, s. 13–14; О. Луговський, op. cit., „Військово-
історичний Альманах” 2003, nr 2 (7), s. 51.
12
Na temat organizacji armii Państwa Ukraińskiego obszerniej zob.: M. Kroto-
fil, Organizacja sił zbrojnych Państwa Ukraińskiego w 1918 r. – zarys problemu, [w:]
Od armii komputowej do narodowej II. Dzieje militarne Polski i jej wschodnich są-
siadów od XVI do XX wieku, pod red. M. Krotofila, A. Smolińskiego, Toruń 2005,
s. 181–193.
13
Д. Дорошенко, Історія України 1917–1923 рр., т. 2..., s. 169; В. Голубко,
op. cit., s. 189.
część społeczeństwa do powstania przeciwko hetmanowi, „obszar-

nikom” i okupantom. Będące w fazie formowania oddziały hetmań-
skie po krótkim i niezbyt zaciętym oporze zostały rozbite. Niemcy
i Austriacy, którzy rozpoczęli już wycofywanie swych wojsk z Ukra-
iny, zachowali neutralność. Reaktywowano Ukraińską Republikę Lu-
dową, na której czele stanął pięcioosobowy Dyrektoriat. Ważną rolę
odgrywał w nim naczelny dowódca sił zbrojnych Główny Ataman
Symon Petlura.
Mimo odniesionego zwycięstwa, nowe władze URL znalazły się
pod koniec 1918 r. w bardzo kłopotliwej sytuacji14. Dyrektoriat nie
był uznawany na arenie międzynarodowej i nie mógł liczyć na czyje-
kolwiek poparcie. Na tereny opuszczane przez ewakuujące się oddzia-
ły państw centralnych wkraczały wojska bolszewickie, a poza tym
pojawiły się problemy wewnętrzne. Ludność masowo poparła po-
wstanie przeciwko rządom hetmana, lecz po ich obaleniu często nie
widziała celu dalszej walki i nie zawsze identyfikowała się z nową
władzą. Powszechne było wysuwanie haseł postulujących reformy
socjalne, występowały też sympatie probolszewickie. Dla większości
społeczeństwa idea narodowa była obca. Dyrektoriat, chcąc zacho-
wać poparcie społeczne, które umożliwiłoby prowadzenie mobilizacji
i rozbudowę armii, a także zapobiegłoby dezercji czy też przechodze-
niu całych oddziałów na stronę bolszewików, bo i takie wydarzenia
miały miejsce, musiał przedstawiać się jako bardzo socjalistyczny, re-
publikański, co upodabniało jego propagandę do bolszewickiej. Lud-
ność, a co za tym idzie także żołnierze w tej sytuacji nie bardzo rozu-
mieli, dlaczego mają walczyć przeciwko bolszewikom.
Jeżeli chodzi o siły zbrojne, to Dyrektoriat odziedziczył po hetma-
nacie będących w fazie formowania osiem korpusów terytorialnych,
które w większości były jednak zaledwie oddziałami kadrowymi.
Warto też zauważyć, że dla nowych władz problemem była lojalność
kadry dowódczej tych jednostek. Ponadto władzę Dyrektoriatu uzna-
ły trzy formacje, których morale, lojalność narodowa i wartość bo-
jowa nie budziły żadnych wątpliwości. Były to: istniejąca od czasów
Centralnej Rady i systematycznie rozbudowywana Dywizja Zaporo-
14
Obszerniej o politycznych okolicznościach antyhetmańskiego powstania
i międzynarodowej sytuacji URL na przełomie lat 1918–1919 zob.: J. J. Bruski, Pe-
tlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki Ludowej na wychodźstwie (1919–
–1924), Kraków 2000, s. 51–70.
444 MACIEJ KROTOFIL
ska, rozwinięty wkrótce w dywizję Pułk Strzelców Siczowych15 oraz

1 Kozacka Dywizja Strzelecka zwana też Dywizją Szarą16. Oprócz tego
Dyrektoriat dysponował całym szeregiem większych i mniejszych od-
działów ochotniczych, które zostały utworzone podczas powstania.
Miały one najczęściej półregularny charakter, a ich wartość bojowa
i stopień lojalności wobec nowych władz były bardzo różne.
Regularny oddział kawalerii o realnej wartości bojowej istniał je-
dynie w Dywizji Zaporoskiej. Był to Hajdamacki Pułk Konny im.
Atamana Koszowego Kost’ja Hordijenki. W innych formacjach znaj-
15
Strzelcy Siczowi (SS) byli formacją ochotniczą powstałą w Kijowie w 1917 r.
Po rewolucji lutowej w Rosji, w związku z koniecznością niesienia pomocy przeby-
wającym w dawnych rosyjskich obozach jenieckich Ukraińcom pochodzącym z mo-
narchii habsburskiej, w Kijowie rozpoczął działalność Halicko-Bukowiński Komitet
Niesienia Pomocy Ofiarom Wojny. Członkowie tego komitetu zaproponowali utwo-
rzenie oddziału wojskowego złożonego z Ukraińców – byłych żołnierzy austro-wę-
gierskich. Początkowo w Kijowie powstał Halicko-Bukowiński Kureń SS, następnie
1 Kureń SS. Duży wpływ na stosunki panujące w tej formacji wywarli oficerowie po-
chodzący z Legionu Ukraińskich Strzelców Siczowych (USS). Pod ich kierownictwem
kureń (batalion) stał się jednym z najlepszych oddziałów, jakimi dysponowały wła-
dze Ukrainy Naddnieprzańskiej, rozrastając się w pułk, a następnie w Korpus Siczo-
wych Strzelców. W polskiej historiografii SS są niestety często myleni z USS. Obszer-
niej o formacjach SS i USS zob.: Р. Давний, Про Січових Стрільців, Відень 1921;
Українські Січові Стрільці 1914–1920, Львів 1935; О. Думін, Історія легіону
Українських Січових Стрільців 1914–1918, Львів 1936; Н. Гірняк, Організація
і духовий ріст Українських Січових Стрільців, Филаделфія 1955; С. Ріпецький,
Українське Січове Стрілецтво, Львів 1995; М. Лазарович, Леґіон Українських
січових стрільців, Тернопіль 2005.
16
1 Kozacka Dywizja Strzelecka to ukraińska formacja, którą władze Austro-Wę-
gier postanowiły sformować z jeńców z armii rosyjskiej w 1918 r. Początkowo jed-
nostkę organizowano na terenie Austro-Węgier, a następnie częściowo uformowane
oddziały przeniesiono na Ukrainę, w okolice Włodzimierza Wołyńskiego. W sierp-
niu władze austro-węgierskie przekazały dywizję do dyspozycji ukraińskiego do-
wództwa. Wkrótce jednak władze hetmańskie, obawiając się rewolucyjnych ich zda-
niem nastrojów wśród żołnierzy dywizji, wysłały ją na Czernihowszczyznę, gdzie we
wrześniu 1918 r. rozpoczęto stopniową demobilizację jednostki. Żołnierze 1 Kozac-
kiej Dywizji Strzeleckiej podczas antyhetmańskiego powstania poparli Dyrektoriat.
Obszerniej o tej formacji zob.: В. Прохода, Сірожупанники в повстанні проти
уряду гетьмана Скоропадського, „Табор” 1928, nr 9, s. 90–95; idem, Записки
до історії Сірих (Сірожупанників), „За Державність” 1929, nr 1, s. 72–117;
М. Бутович, Формування Сірої дивізії у Володимирі-Волинському, „За Державність”
(Торонто) 1964, nr 11, s. 18–41; І. Срібняк, Полонені Українці в Австро-Угорщині
та Німеччині (1914–1920 рр.), Київ 1999.
dowały się jedynie mniejsze pododdziały konne. Pod koniec grudnia

1918 r. stan sił zbrojnych URL przedstawiał się następująco17:
FRONT UKRAINY LEWOBRZEŻNEJ (dowódca otaman Petro Bołboczan):
Armia pułkownika Palija na Czernihowszczyźnie:
– 1 Kozacka Dywizja Strzelecka (Szara),
– V Korpus (mobilizowany);
Armia pułkownika Kudriawcewa na Połtawszczyźnie:
– VI Korpus i oddziały lotnicze,
– Samodzielna Brygada Korsuńska;
Armia pułkownika Zahorskiego na Charkowszczyźnie:
– Korpus Słobodski,
– Dywizja Zaporoska.
FRONT POŁUDNIOWO-ZACHODNI (dowódca otaman Ołeksandr Sza-
pował):
Korpus Wołyński:
– 1 Dywizja Piesza,
– 2 Dywizja Piesza;
Korpus Podolski:
– 3 Dywizja Piesza,
– 4 Dywizja Piesza;
Grupa Komisarza Stepury;
Grupa otamana Zołotarenki.
FRONT POŁUDNIOWY (dowódca otaman Ołeksandr Grekow):
Grupa otamana Filatewa,
Grupa pułkownika Hryhoriewa,
Grupa otamana Hułyja:
– Pułk Strzelców Siczowych pułkownika Samokisza
(Wolne Kozactwo),
– Werchnedniprowski Pułk Pieszy.
REJON ZAPLECZA:
Korpus „Osadny” (Oblężniczy) pułkownika Jewhena Konowalca:
– Dywizja Strzelców Siczowych;
Samodzielna Dywizja Dnieprowska;
Dywizja Czarnomorska;
Rezerwa Korpusu „Osadnego”:
– Brygada Białocerkiewska,
17
ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 74, k. 27, Spis jednostek bojowych URL z dnia
29 grudnia 1918 r.
446 MACIEJ KROTOFIL
– Brygada Koziatyńska,
– Fastowski Pułk Rezerwowy,
– Czerkaski Pułk Rezerwowy;
Dywizja Republikańska.
Oceniano, że w oddziałach tych było łącznie około 60 000 „ba-
gnetów”18.
Pewnym kapitałem organizacyjnym dla władz wojskowych URL
były wspomniane wcześniej Korpusy Kadrowe. Należało je jednak
uzupełnić w drodze mobilizacji i poboru rekrutów. Początkowo mo-
bilizacja i pobór dawały dobre rezultaty, jednak już od lutego 1919 r.
armia URL była w odwrocie i prace mobilizacyjne mogły być prowa-
dzone na coraz bardziej ograniczonym terytorium. Niepowodzenia
na froncie oraz nie najlepszy stan zaopatrzenia armii na pewno nie
wpływały pozytywnie na kandydatów na ukraińskich żołnierzy. Osta-
tecznie w kwestii liczebności armii nie osiągnięto więc oczekiwanych
rezultatów. Może o tym świadczyć choćby zlikwidowanie części kor-
pusów kadrowych, a także kolejne ustawy i rozporządzenia sięgające
coraz głębiej do rezerw ludzkich.
Na początku 1919 r. ukraińskie władze wojskowe podjęły stara-
nia mające na celu uporządkowanie podległych im oddziałów i nada-
nie armii jednolitej organizacji. Chodziło bowiem o wyeliminowanie
wielu odrębności organizacyjnych. W ukraińskiej armii było wtedy
wiele oddziałów, które bez względu na swoją wielkość i możliwo-
ści bojowe uważały się za samodzielne, a samodzielność tę dowódcy
pojmowali jako brak podległości komukolwiek z wyjątkiem najwyż-
szych władz wojskowych19.
Warto zauważyć, że już w grudniu 1918 r. ukraińscy sztabow-
cy pracowali nad planami organizacji przyszłej regularnej armii.
Zatwierdzono wtedy cały szereg etatów poszczególnych oddziałów.
W ten sposób ustalono pewną organizację wzorcową, do której mie-
li dążyć twórcy ukraińskich sił zbrojnych.
W drugiej połowie stycznia 1919 r. wojska Armii Czynnej URL po-
dzielono na trzy związki operacyjne: Grupę Południowo-Wschodnią
18
Ibidem.
19
Problem ten ukraińskie władze wojskowe dostrzegały już w styczniu 1919 r. W te-
legramie skierowanym pod koniec stycznia do dowódców frontów szef Sztabu General-
nego otaman Andrij Melnyk zwracał uwagę na problemy wynikające z wielkiej liczby
samodzielnych oddziałów – zob.: ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 98, k. 26, Kopia tele-
gramu nr 413 szefa Sztabu Generalnego otamana Melnyka do dowódców frontów.
dowodzoną przez otamana Andrija Hułyja-Hułenkę, Front Wschodni

dowodzony przez otamana Jewhena Konowalca i Front Prawobrzeż-
ny pod dowództwem otamana Ołeksandra Szapowała20. Związki te
składały się z korpusów, samodzielnych zagonów21, samodzielnych
dywizji i innych oddziałów22.
W tej sytuacji Główny Ataman rozkazał przeprowadzić reorgani-
zację mającą na celu ujednolicenie struktury organizacyjnej. Liczne
drobne pododdziały miały zostać połączone w pułki, pułki zaś w sa-
modzielne grupy i dywizje składające się z trzech pułków piechoty, jed-
nego pułku artylerii i jednego pułku kawalerii każda. Grupa Południo-
wo-Wschodnia miała składać się z dwóch dywizji, a Front Wschodni
powinien posiadać trzy dywizje na froncie i dwie dywizje w Kijowie
jako rezerwę. W skład Frontu Prawobrzeżnego miały wchodzić grupy
bojowe i dywizje. Poszczególne pułki w grupach i dywizjach miały li-
czyć nie mniej niż 900 żołnierzy w stanach bojowych23.
Polecenia Głównego Atamana nie przyniosły jednak spodziewa-
nych rezultatów. Mogą o tym świadczyć ponawiane co jakiś czas roz-
kazy przypominające dowódcom oddziałów o konieczności wpro-
wadzenia wyżej wspomnianej reorganizacji. W lutym 1919 r. szef
Sztabu Generalnego upominał otamana Konowalca, że w składzie
Grupy Południowej dowodzonego przez niego Frontu istnieje aż szes-
naście samodzielnych oddziałów!24
Wobec tego formalny stan oddziałów kawalerii w strukturze ar-
mii Ukraińskiej Republiki Ludowej w dniu 14 lutego 1919 r. przed-
stawiał się następująco25:
20
ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 46, k. 291, Kopia telegramu nr 305 szefa Sztabu
Generalnego z 23 stycznia 1919 r.
21
Czyli odpowiedników polskich oddziałów samodzielnych szczebla organiza-
cyjnego od dywizjonu jazdy bądź batalionu piechoty do pułku. Mogły mieć one tak-
że charakter mieszany, a więc składać się z formacji obydwu tych broni, a nawet po-
siadać wsparcie artylerii (przyp. red. A. S.).
22
ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 46, k. 291, Kopia telegramu nr 305 szefa Sztabu
Generalnego z 23 stycznia 1919 r.
23
ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 98, k. 26, Kopia telegramu nr 413 szefa Sztabu Ge-
neralnego otamana Melnyka do dowódców frontów.
24
ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 47, k. 100, Telegram nr 520 szefa Sztabu General-
nego do otamana Konowalca z 11 lutego 1919 r.
25
CAW, sygn. I.380.3.150, Informacja dyslokacyjna Oddziału Dyslokacyjnego
Głównego Zarządu Sztabu Generalnego URL z dnia 14 lutego 1919 r., Kijów.
448 MACIEJ KROTOFIL
FRONT PRAWOBRZEŻNY (sztab w Podwołoczyskach):

1) IX Korpus Czynny26 (sztab w Równem):
5 Czynna Dywizja Konna (sztab w Równem):
– 27 Czynny Pułk Konny,
– 5 Pułk Artylerii Konnej;
2) X Korpus Czynny (sztab w Barze):
6 Czynna Dywizja Konna:
– 6 Pułk Artylerii Konnej.
FRONT WSCHODNI (sztab w Koziatyniu):
1) Korpus Strzelców Siczowych (sztab w Koziatyniu),
Grupa Północna (sztab w Korosteniu):
– Łubieński Pułk Konny (dawny Serdiucki),
– Konna Sotnia Zwiadowcza Kosza Zapasowego;
Grupa Południowa (sztab w Fastowie):
Grupa Pułkownika Rohulskiego:
– Konny Pułk im. Petlury,
– Konna Bateria Artylerii Górskiej Strzelców Siczowych;
Grupa Pułkownika Czajkiwskiego:
– Dywizjon Konny Sotnyka Borysa;
Rezerwa Frontu Wschodniego (sztab w Berdyczowie).
GRUPA POŁUDNIOWO-WSCHODNIA (sztab w Birzule):
1) Korpus Zaporoski (sztab w Chrystynówce):
– Samodzielny Dywizjon Kawalerii,
– Samodzielny Dywizjon Artylerii Konnej.
W drugiej połowie lutego 1919 r. zdecydowano się na kolejną re-
organizację Armii Czynnej URL. Nakaźny Ataman Ołeksandr Gre-
kow, powołując się na ukraińską tradycję oraz potrzeby wynikają-
ce z charakteru prowadzonych operacji bojowych, rozkazał wszystkie
26
W ukraińskiej armii mianem „czynnych” określano wówczas jednostki bojo-
we w odróżnieniu od jednostek zaplecza, rezerwowych, szkolnych czy kadrowych,
które na początku 1919 r. były wyjątkowo liczne.
oddziały połączyć w kosze mające zastąpić dotychczasowe korpusy.

Każdy kosz miał składać się z dwóch zagonów, a przy sztabie kosza
miała funkcjonować sotnia (kompania) inżynieryjna. W skład zago-
nu miało wchodzić pięć samodzielnych kureni, czyli batalionów pie-
choty, kureń artylerii, kureń konny i sotnia inżynieryjna. Określono
też dokładnie skład kureni. W skład kurenia konnego miały wcho-
dzić cztery sotnie konne, sotnia karabinów maszynowych i konny
pododdział techniczny. Dla wszystkich tych oddziałów, pododdzia-
łów i ich dowództw opracowano odpowiednie etaty27.
Tymczasowy etat kurenia kawalerii wchodzącego w skład zagonu
zatwierdzono 21 lutego 1919 r.28 Wszystkie osoby zaliczone do etatu
dowództwa kurenia kawalerii miały posiadać takie same prawa i ta-
kie same uposażenie, jakie przysługiwało wcześniej członkom do-
wództwa pułku. Dowódcą kurenia kawalerii wchodzącego w skład
zagonu miał być oficer w stopniu pułkownika. Miał on do dyspozycji
dwóch pomocników: starszego – w stopniu pułkownika lub wojsko-
wego starszyny, oraz młodszego – w stopniu wojskowego starszyny.
Struktura organizacyjna kurenia miała wyglądać następująco:
– sztab kurenia,
– 4 konne sotnie bojowe,
– sotnia karabinów maszynowych,
– konna sotnia techniczna,
– sotnia niebojowa (gospodarcza),
– tabor.
Łącznie w kureniu kawalerii wchodzącym w skład zagonu mia-
ło służyć 32 oficerów, 4 lekarzy, 6 urzędników wojskowych, kape-
lan, 606 kozaków29 zaliczanych do stanu bojowego i 228 kozaków
niezaliczanych do stanu bojowego. Tak zorganizowany kureń dyspo-
nowałby 734 końmi wierzchowymi, 31 końmi jucznymi i 177 koń-
mi taborowymi. Tabor poszczególnych sotni miał liczyć w sumie
49 juków, 10 dwukółek, 30 wozów dwukonnych, siedem kuchni
27
ЦДАВО, f. 1078, op. 1, spr. 97, k. 17, Rozkaz nr 2 Nakaźnego Atamana O. Gre-
kowa do wojsk Armii Czynnej URL z 21 lutego 1919 r.
28
Ibidem, Tymczasowy etat kurenia kawalerii wchodzącego w skład zagonu
zatwierdzony z upoważnienia Atamana Nakaźnego przez otm. Melnyka 21 lutego
1919 r.
29
Mianem kozaków w armii URL określano szeregowych (żołnierzy i podoficerów).
Tab. 1. Planowany stan etatowy kosza – luty 1919 r.
OFICEROWIE
KOZACY
DZIAŁA
CKM-Y
WOZY
KONIE
NAZWA FORMACJI
sotnia piechoty 4 168 6 – – 3

pięć sotni piechoty 20 840 30 – – 15
sotnia km-ów Maxim (w jukach) 5 145 51 – 8 11
Kureń piechoty
sotnia km-ów Colt 5 121 51 – 8 11

dwie sotnie km-ów 10 266 102 – 16 22
czota (pluton) konnych zwiadowców 1 21 22 – – 2
pododdział łączności 1 31 6 – – 2
pododdział gospodarczy 1 53 52 – – 20
sztab kurenia 10 23 5 – – –
razem w kureniu piechoty 43 1234 217 – 16 61
bateria artylerii lekkiej 4 169 130 4 – 17
Kureń artylerii
trzy baterie artylerii lekkiej 12 507 390 12 – 51

bateria haubic 4 169 130 4 – 17
park artyleryjski 5 241 274 – – 118
sztab kurenia artylerii 10 146 97 – – 41
razem w kureniu artylerii 31 1063 891 16 – 227
sotnia konna 5 122 120 – – 5
Kureń kawalerii
cztery sotnie konne 20 488 480 – – 20

sotnia km-ów 3 105 100 – 8 18
konna sotnia techniczna 4 196 139 – – 18
sztab kurenia kawalerii 16 45 46 – – 27
razem w kureniu kawalerii 43 834 765 – 8 76
sotnia inżynieryjna 3 160 48 – – 34
dowództwo zagonu 19 98 41 – – 12
pięć kureni piechoty 215 6170 1085 – 80 305
Zagon
kureń artylerii 31 1063 891 16 – 227

kureń kawalerii 43 834 765 – 8 76
razem w zagonie 311 8325 2830 16 88 654
dowództwo kosza 45 195 78 – – 21
dwa zagony 622 16650 5660 32 176 1308
Kosz

razem w koszu 670 17005 5786 32 176 1363
Źródło: CAW, sygn. 380.8.85, Załącznik do pisma głównego szefa zaopatrzenia Armii Czynnej do szefa
formowania rezerw Armii Czynnej z dnia 4 marca 1919 r.: Podsumowanie stanu etatowego kosza.
polowych i dwa polowe kotły do wrzątku30. Do tego należy dodać ta-

bor kurenia, który miał składać się z 9 dwukółek, 17 dwukonnych
wozów i kuchni polowej.
Z analizy materiału źródłowego wynika jednak, że i tej struktu-
ry organizacyjnej nie zdołano w pełni wprowadzić w życie. Choć na
pewno niektóre oddziały, przynajmniej formalnie, zmieniły nazwy,
aby dostosować się do wymogów nowej organizacji. Stan bojowy
oddziałów kawalerii Armii Czynnej URL na początku marca 1919 r.
przedstawia tabela 2.
Maj i czerwiec 1919 r. były okresem intensywnych zmian organi-
zacyjnych w Armii Czynnej URL. Wydaje się, iż właśnie wtedy podję-
to najintensywniejsze wysiłki mające na celu ujednolicenie struktury
ukraińskich sił zbrojnych31.
Dnia 15 maja 1919 r. otaman Ołeksandr Osecki, pełniący wów-
czas funkcję Nakaźnego Atamana, wydał rozkaz określający nową
organizację Armii Czynnej URL32. Zrezygnowano z oryginalnej,
lecz mało praktycznej idei formowania koszy i zagonów. Siły zbroj-
ne miały się odtąd składać z samodzielnych dywizji piechoty i sa-
modzielnych brygad kawalerii. Dywizje i brygady miały wchodzić
w skład grup, które podlegałyby bezpośrednio Nakaźnemu Atama-
nowi. Każda dywizja piechoty miała składać się z trzech pułków pie-
choty, trzypułkowej brygady artylerii, parku artyleryjskiego, kurenia
technicznego, samodzielnej sotni konnej i pododdziałów gospodar-
czych. W brygadzie kawalerii z kolei miały znajdować się dwa pułki
kawalerii oraz jedna czterodziałowa bateria artylerii konnej. W roz-
kazie określono też dokładnie strukturę organizacyjną pułków i ku-
reni oraz wskazano etaty, którymi należy się kierować przy formowa-
niu oddziałów i pododdziałów. W pułku kawalerii miały się znaleźć
30
Było to rozwiązanie przejęte z dawnej armii rosyjskiej, gdzie jedna z oddzia-
łowych kuchni polowych z reguły przeznaczona była na tzw. kipiatok, czyli wrzą-
tek, który żołnierze, otrzymujący w tej armii przydział herbaty i cukru, w chwilach
wolnych od służby mogli wykorzystywać do parzenia herbaty – zob.: О. Д. Марков,
Русская армия 1914–1917 гг., Санкт-Петербург 2001, s. 62–63 (przyp. red. A. S.).
31
Obszerniej o reorganizacji ukraińskich sił zbrojnych w maju i czerwcu 1919 r.
zob.: M. Krotofil, Struktura organizacyjna armii Ukraińskiej Republiki Ludowej w połowie
1919 r., [w:] Od armii komputowej do narodowej III. Problemy organizacyjne sił zbrojnych
od XVI do XX wieku, pod red. J. Centka, M. Krotofila, Toruń 2009, s. 161–179.
32
ЦДАВО, f. 1075, op. 2, spr. 15, k. 2–3zw., Rozkaz nr 1 Nakaźnego Atamana
O. Oseckiego do wojsk Armii Czynnej URL z 15 maja 1919 r.
Tab. 2. Stan bojowy oddziałów i pododdziałów kawalerii Armii Czynnej URL na dzień
4 marca 1919 r.
URZĘDNICY WOJ.
OFICEROWIE
LEKARZE
KOZACY
DZIAŁA
KONIE
KM-Y
NAZWA FORMACJI
Grupa Południowo-Wschodnia
Korpus Zaporoski
Samodzielny Republikański Konny Pułk Zaporoski
39 – – 320 250 4 1
1 Republikańskiej Dywizji Zaporoskiej
Zaporoski Konny Dywizjon Artylerii Górskiej 14 – – 392 400 2 8
Samodzielny Dywizjon Konny Kost’ja Hordijenki 11 – 1 140 180 6 –
Samodzielny Zagon Kawalerii 5 Dywizji Czynnej 9 – – 106 10 3 –
Chorolski Dywizjon Konny III Korpusu 42 – – 95 140 1 –
Front Wschodni
1 Pułk Kawalerii Kosza Czarnomorskiego 9 – – 129 110 2 –
Kureń im. Maksyma Zalizniaka 15 – – 156 67 7 2
Zagon Kozactwa Wasylkowskiego 24 – – 104 118 1 –
Sotnia Konna Kurenia Śmierci 2 – – 8 16 1 –
Pułk Artylerii Konnej Swiatenki brak informacji
Pułk Kawalerii Afnera – – – 150 – – –
Grupa Północna
Sotnia Konna Tkaczuka – – – 56 – – –
Sotnia konna kowelskiego komendanta
1 – – 67 68 10 –
powiatowego
Konny Oddział Partyzancki 4 – – 140 79 3 2
Oddziały Grupy Północnej w fazie reorganizacji i formowania
28 Czynny Pułk Kawalerii im. Maksyma
brak danych
Zalizniaka
Odwód strategiczny Armii Czynnej
Dywizjon Konny Borysa 12 – – 232 15 – –
Kureń kawalerii Zagonu Tawrijskiego 13 – – 93 54 2 –
Razem co najmniej 195 – 1 2188 1507 42 13
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie: CAW, sygn. I.380.8.85, Wiadomości dyslokacyjne i bo-
jowy stan oddziałów Armii Czynnej z dnia 4 marca 1919 r.; ЦДАВО, f. 2248, op. 1, spr. 7, Rozkazy
dowódcy Północnej Grupy Wojsk URL.
cztery sotnie konne, sotnia karabinów maszynowych oraz technicz-

ny pododdział konny33.
Władze wojskowe URL zdawały sobie sprawę, że w ówczesnych
warunkach niemożliwe było zorganizowanie oddziałów dokładnie
według założeń rozkazu z 15 maja. Chodziło jednak przede wszyst-
kim o ujednolicenie struktury organizacyjnej armii i wyeliminowa-
nie formacji nieetatowych. Opracowano nawet specjalną instrukcję,
jak postępować w przypadku braku odpowiednich kadr i sprzętu.
W pułkach piechoty nakazywano formować w pierwszej kolejności
jeden kureń, a dopiero kiedy ten osiągnie stan etatowy, przystąpić do
formowania kurenia drugiego. Trzeci kureń miał być organizowany
dopiero po osiągnięciu stanów etatowych przez dwa pierwsze. Cho-
dziło o uniknięcie częstej w ówczesnych siłach zbrojnych URL sytu-
acji, kiedy to istniało wiele oddziałów o wręcz śmiesznie niskich sta-
nach etatowych.
W podobny sposób zamierzano organizować kawalerię. Ze wzglę-
du na trudne warunki planowano w początkowej fazie reorganiza-
cji armii zrezygnować z formowania niektórych pododdziałów eta-
towych, jak choćby sotni karabinów maszynowych, sotni pieszych
zwiadowców, sotni sapersko-chemicznych, aż do czasu osiągnięcia
wymaganych stanów przez inne pododdziały. Jednocześnie surowo
zabroniono organizowania jakichkolwiek oddziałów niemieszczą-
cych się w etacie sił zbrojnych URL. Dowódcy grup mieli co tydzień
meldować naczelnym władzom wojskowym o postępach prac nad
nadaniem oddziałom struktury przewidzianej w rozkazie34.
Opisywany rozkaz z 15 maja 1919 r. określał następujący stan
etatowy Armii Czynnej URL35:
GRUPA PÓŁNOCNA:
1) 1 Dywizja Piesza:
– 1, 2 i 3 Pułki Piesze,
– 1 Brygada Artylerii (1, 2 i 3 Pułki Artylerii),
– 1 Kureń Techniczny,
– 1 Samodzielna Sotnia Konna;
33
34
Ibidem.
35
Wymienione w tym wykazie oddziały i pododdziały kawalerii wyróżniono po-
grubioną czcionką.
454 MACIEJ KROTOFIL
4) 1 Samodzielna Brygada Kawalerii:
– 1 Pułk Kawalerii,
– 1 Bateria Artylerii Konnej.
GRUPA CHEŁMSKA:
GRUPA REZERWY ATAMANA NAKAŹNEGO:
GRUPA STRZELCÓW SICZOWYCH:
2) 10 Piesza Dywizja Strzelców Siczowych:
Wymienione wyżej oddziały mogły do swoich oficjalnych nazw
dodać określenia „Strzelców Siczowych”, „Zaporoski”, „Strzelecki”,
„Kolejowy” i inne, o ile nazwy w takiej postaci były zgodne z trady-
cją danej jednostki36.
Już kilkanaście dni później, 27 maja 1919 r., w strukturze orga-
nizacyjnej Armii Czynnej URL wprowadzono zmiany zmniejszają-
ce liczbę etatowych formacji. Grupę Rezerwy Atamana Nakaźnego
36
456 MACIEJ KROTOFIL
przemianowano na Grupę Zaporoską, a grupy Północną i Chełm-

ską połączono, tworząc Grupę Wołyńską. Ogłoszono też nowy stan
etatowy sił zbrojnych37. Oddziały i pododdziały kawalerii były w tej
strukturze umiejscowione w następujący sposób:
GRUPA WOŁYŃSKA:
1) 1 Dywizja Piesza (z planowanych wcześniej 1, 2 i 3 Dywizji):
2) 4 Szara Dywizja Piesza (z planowanych wcześniej 4 i 5 Dywizji):
3) 1 Samodzielna Brygada Kawalerii (z planowanych wcześniej
1 i 2 Brygady):
GRUPA ZAPOROSKA:
1) 9 Dywizja Piesza (tworzona z Korpusu Wojsk Kolejowo-
-Technicznych):
37

Także ten stan etatowy Armii Czynnej URL nie obowiązywał zbyt
długo, bo już 2 czerwca 1919 r. Ataman Nakaźny rozkazał z różnych
luźnych pododdziałów sformować 2 i 3 Dywizje Piesze według zało-
żeń rozkazu z 15 maja38.
Podczas prac mających na celu nadanie ukraińskim siłom zbroj-
nym regularnego charakteru nie zapomniano także o jednostkach
zapasowych i szkolnych. Ich organizację określał rozkaz Atamana
Nakaźnego z 10 czerwca 1919 r.39 W celu uzupełniania oddziałów
konnych zamierzano utworzyć jeden dla całej armii Kosz Kawalerii
składający się z dwóch zapasowych pułków kawalerii oraz zapasowej
baterii artylerii konnej wraz z pododdziałami szkolącymi podofice-
rów. Mając na uwadze aktualną liczbę stojących do dyspozycji osób,
która nie wystarczyłaby na utworzenie wszystkich planowanych od-
działów zapasowych, Nakaźny Ataman rozkazał formować je począt-
kowo w ograniczonym zakresie40.
Oczywiście, od wydania odpowiednich rozkazów o reorganizacji
do jej rzeczywistego wprowadzenia w życie jest daleka droga. Moż-
na jednak stwierdzić, że wysiłki podjęte w maju i czerwcu 1919 r.
dały pewne pozytywne rezultaty. Pod koniec czerwca 1919 r. Armia
Czynna URL dysponowała bowiem następującymi oddziałami ka-
walerii41:
GRUPA WOŁYŃSKA:
1) 1 Północna Dywizja Piesza:
2) 4 Chełmska (Szara) Dywizja Piesza;
3) Żytomierska Junacka Szkoła Piechoty (oficerska);
4) 1 Pułk Zapasowy.
GRUPA ZAPOROSKA:
1) 6 Dywizja Zaporoska:
– Konny Dywizjon Hajdamaków,
– 2 Sotnia Konnego Pułku im. Hordienki;
38
ЦДАВО, f. 1075, op. 2, spr. 15, k. 5, Rozkaz nr 4 Nakaźnego Atamana O. Osec-
kiego do wojsk Armii Czynnej URL z 2 czerwca 1919 r.
39
O. Oseckiego do wojsk Armii Czynnej URL z 10 czerwca 1919 r.
40
Ibidem.
41
ЦДАВО, f. 1075, op. 4, spr. 19, k. 1–2, Dyslokacja oddziałów Armii Czynnej
URL z dnia 24 czerwca 1919 r.
458 MACIEJ KROTOFIL
2) 7 Dywizja Zaporoska:
– 7 Samodzielna Sotnia Konna,
– Republikański Pułk Konny;
3) 8 Dywizja Zaporoska.
1) 9 Dywizja Kolejowa:
2) 10 Piesza Dywizja Strzelców Siczowych;
3) 11 Piesza Dywizja Strzelców Siczowych;
4) 4 Samodzielna Konna Brygada Strzelców Siczowych:
– Konny Dywizjon Borysa,
– Kosz Karabinów Maszynowych Sołowczuka.
POZA STRUKTURĄ GRUP BOJOWYCH:
3) 1 Samodzielny Kureń Kolejowy;
4) Samodzielny Kureń Własnej Rezerwy Głównego Atamana.
ODDZIAŁY ZAPASOWE:
1) 1 Pieszy Pułk Zapasowy;
2) 1 Konny Pułk Zapasowy;
3) 1 Zapasowy Pułk Artylerii.
Mimo wyraźnej poprawy w stosunku do opisanej wcześniej sytu-
acji z pierwszej połowy 1919 r., władze wojskowe URL nadal bory-
kały się z problemem występowania w armii różnych nieetatowych,
często samodzielnych formacji, których istnienie nie przynosiło żad-
nych realnych korzyści, a wprowadzało jedynie chaos organizacyj-
ny w siłach zbrojnych. Mimo kategorycznych rozkazów, mających na
celu likwidację tego typu oddziałów, wydaje się jednak, iż zjawiska
tego nie udało się wówczas całkowicie wyeliminować42.
Tymczasem w czerwcu i lipcu 1919 r. sytuacja na froncie przybra-
ła dla Ukraińców skrajnie niekorzystny obrót. Armia URL znajdowa-
42
ЦДАВО, f. 1075, op. 5, spr. 2, k. 103zw., Kopia rozkazu nr 246 Nakaźnego
Atamana O. Oseckiego do wojsk Armii Czynnej URL z 25 czerwca 1919 r.; ibidem,
k. 109, Kopia rozkazu nr 264 Nakaźnego Atamana O. Oseckiego do wojsk Armii
Czynnej URL z 12 lipca 1919 r.
ła się w tragicznym położeniu. Oddziały petlurowskie pod naporem

bolszewików wycofały się w rejon Kamieńca Podolskiego i nie były
w stanie prowadzić skutecznych działań.
Także Armia Halicka, czyli siły zbrojne proklamowanej jesienią
1918 r. w Galicji Wschodniej Zachodnioukraińskiej Republiki Lu-
dowej (ZURL), poniosła klęskę w walce z Wojskiem Polskim i w po-
łowie lipca pod naporem polskich oddziałów przeszła na wschod-
nią stronę Zbrucza43. Zachodnioukraińskie siły zbrojne nie zostały
jednak rozbite i zachowały pewną wartość bojową. W drugiej poło-
wie lipca 1919 r. formacje bojowe Armii Halickiej były rozlokowane
w rejonie Kamieńca Podolskiego i składały się z trzech korpusów44.
Kawaleria Armii Halickiej zawsze była nieliczna na tle innych
broni i nie odgrywała zasadniczej roli w działaniach bojowych. Na-
leży jednak zwrócić uwagę na fakt, że po doświadczeniach pierw-
szych miesięcy walk polsko-ukraińskich haliccy dowódcy zdawali już
sobie sprawę z roli, jaką mogą odgrywać oddziały jazdy. W ramach
reorganizacji przeprowadzonej w czerwcu 1919 r. rozpoczęto two-
rzenie brygady i pułków kawalerii. Podczas operowania na Ukrainie
Naddnieprzańskiej zachodnioukraińskie siły zbrojne posiadały jedną
znajdującą się w fazie organizacji 1 Brygadę Konną, przydzieloną do
III Korpusu Halickiego, i 1 Pułk Konny, który jednak został podzielo-
ny na odrębne sotnie, przydzielone do poszczególnych brygad I Kor-
pusu Halickiego. Ponadto w poszczególnych brygadach Armii Halic-
kiej istniały również niewielkie pododdziały kawalerii45.
43
O wojnie polsko-ukraińskiej z lat 1918–1919 obszerniej zob.: М. Литвин,
Українсько – польська війна 1918–1919 рр., Львів 1998; M. Klimecki, Lwów 1918–
–1919, Warszawa 1998; idem, Polsko-ukraińska wojna o Lwów i Galicję Wschodnią
1918–1919, Warszawa 2000; idem, Czortków 1919, Warszawa 2000.
44
Денник Начальної Команди Української Галицької Армії 1919–1920, Нью–
–Йорк 1974, s. 20, 22. O Armii Halickiej obszerniej zob.: M. Krotofil, Artyleria Ukra-
ińskiej Armii Halickiej 1918–1920, „Zeszyty Naukowe WSO im. gen. Józefa Bema”
(Toruń) 2001, nr 20; idem, Struktura organizacyjna Ukraińskiej Armii Halickiej pod-
czas kontrofensywy czortkowskiej (czerwiec 1919 r.), „Zeszyty Naukowe WSO im. gen.
Bema” 2002, nr 21; idem, Analiza stanu liczebnego Ukraińskiej Armii Halickiej, „Nad
Wisłą i Dnieprem. Polska i Ukraina w przestrzeni europejskiej – przeszłość i teraź-
niejszość” (Toruń–Kijów) 2002, nr 1; idem, Ukraińska Armia Halicka 1918–1920.
Organizacja, uzbrojenie, wyposażenie i wartość bojowa sił zbrojnych Zachodnio-Ukra-
ińskiej Republiki Ludowej, Toruń 2002.
45
Obszerniej o kawalerii Armii Halickiej zob.: M. Krotofil, Kawaleria Ukraińskiej
Armii Halickiej 1918–1920, [w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Pol-
skiego w latach 1918–1921, pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2003, s. 175–209.
460 MACIEJ KROTOFIL
Wyparte na terytorium Ukrainy Naddnieprzańskiej oddziały Ar-

mii Halickiej połączyły się z armią Głównego Atamana Symona Pe-
tlury, lecz zachowały własną strukturę organizacyjną i własne do-
wództwo. Obie armie były formalnie podporządkowane Sztabowi
Głównego Atamana utworzonemu 12 sierpnia 1919 r. Jego szefem
został generał Mykoła Junakiw, a generalnym kwatermistrzem mia-
nowano generała Wiktora Kurmanowycza – z Armii Halickiej46. Ar-
mią Halicką dowodził wtenczas generał Myron Tarnawski, dowódcą
zaś armii URL był wówczas generał Wasyl Tiutiunnyk, a jej szefem
sztabu generał Wołodymyr Sinkler47. Odrębne było także kierownic-
two polityczne. W tym czasie w Kamieńcu Podolskim obok siebie
działali Symon Petlura oraz Pełnomocny Dyktator ZURL Jewhen Pe-
truszewycz, przy czym zdania obu przywódców co do planów dal-
szych działań wyraźnie się różniły. Petlura skłonny był bowiem do
ugody z Polską, a nawet do zawarcia z nią sojuszu w imię wspólnej
walki z bolszewikami, natomiast Petruszewycz widział w Polakach
najpoważniejszych wrogów.
Dobrze zorganizowane i wyszkolone wojska halickie poważnie
wzmocniły siły Petlury. Nie zmieniał tego także fakt, że morale Ha-
liczan bardzo spadło pod wpływem poniesionej klęski i konieczno-
ści opuszczenia rodzinnej ziemi. Także dowództwu Armii Czynnej
udało się w końcu zlikwidować większość nieregularnych oddziałów.
Wydaje się, że podczas odwrotu „zniknęły” one w naturalny sposób.
Skupienie wszystkich sił ukraińskich na małym skrawku terytorium
wokół Kamieńca Podolskiego paradoksalnie ułatwiło przeorganizo-
wanie oddziałów.
W połowie sierpnia 1919 r. połączone armie ukraińskie liczyły
około 85 000 żołnierzy, posiadały ponad 20 000 koni, a uzbrojone
były w około 1000 karabinów maszynowych i ponad 300 dział. Ar-
mia czynna URL liczyła w tym czasie około 34 000 żołnierzy oraz po-
siadała blisko 10 000 koni, około 500 karabinów maszynowych i po-
nad 170 dział. Poza tym na wyposażeniu wojsk Dyrektoriatu było
również dziewięć pociągów pancernych, sześć samochodów pancer-
46
Денник..., s. 26.
47
Lwów, Центральний Державний Історичний Архів України (dalej cyt.
ЦДІАУ), f. 309, op. 1, spr. 1567, W. Lobkowitz, Vormarsch gegen Kyjev 1919,
s. 26; Moskwa, Центр Храннения Историко-Документальных Колекций (dalej
cyt. ЦХИДК), f. 471, op. 1, dieło (d.) 92, Schemat organizacyjny armii ukraińskiej
według danych uzyskanych do 5 października 1919 r.
nych i ponad 20 samolotów bojowych48. Warto też zwrócić uwagę na

fakt, iż stany liczebne poszczególnych pułków, mimo że nadal dale-
kie od etatowych, osiągnęły w tym czasie znacznie wyższe wartości
niż w okresach wcześniejszych. Stan bojowy oddziałów kawalerii Ar-
mii Czynnej URL w tym okresie przedstawia tabela 3.
Dane przedstawione w tabeli nie są pełne, dlatego też można
przypuszczać, że rzeczywisty stan bojowy oddziałów kawalerii Armii
Czynnej był większy. Niemniej jednak jej ówczesne formacje jazdy
to w większości niezbyt silne pododdziały (sotnie) i pułki o stosun-
kowo niewielkim stanie liczebnym. Jedynymi silniejszymi związkami
kawalerii w armii naddnieprzańskiej były wówczas 3 i 4 Samodziel-
ne Brygady Kawalerii liczące w stanach bojowych po około 700–800
żołnierzy. Natomiast stan bojowy wszystkich konnych oddziałów Ar-
mii Czynnej nie przekraczał 3000 żołnierzy, co stanowiło mniej niż
10% całości petlurowskich sił zbrojnych w stanie bojowym.
W sierpniu 1919 r. ukraińscy przywódcy postanowili, że połą-
czone wojska rozpoczną ofensywę przeciwko napierającym na nie ze
wschodu i z północy oddziałom bolszewickim. Problematyczny był
kierunek uderzenia. W kręgach dowódczych ścierały się dwa poglądy:
uderzenie na Kijów lub uderzenie na Odessę. Za ofensywą na Kijów
przemawiało jego znaczenie polityczne i moralne, a zdobycie Odes-
sy dałoby Ukraińcom możliwość zakupu i sprowadzania drogą mor-
ską uzbrojenia, amunicji, medykamentów i żywności. Myślano tak-
że o przetransportowaniu do Odessy ukraińskich żołnierzy – jeńców
z okresu I wojny światowej nadal przebywających we Włoszech49.
Ostatecznie zdecydowano o ofensywie w kierunku Kijowa oraz po-
mocniczym uderzeniu w kierunku Odessy. Rozwiązanie takie okaza-
ło się błędne, ponieważ wobec silnego zgrupowania wojsk przeciwni-
ka w rejonie Odessy natarcie oddziałów ukraińskich było klasycznym
marszem w „strategiczny worek”. Armie ukraińskie mogły zostać ła-
two odcięte, a ich skrzydła były stale zagrożone. Sytuację kompliko-
wał dodatkowo fakt, że Ukraińcy, zarówno Haliczanie, jak i Naddnie-
przańcy, operowali właściwie bez żadnego zaplecza50.
48
ЦДАВО, f. 1078, op. 2, spr. 28, Wiadomości dyslokacyjne i stan oddziałów
bojowych Armii Czynnej z dnia 16 sierpnia 1919 r.
49
О. Удовиченко, Україна у війні за державність, Вінніпеґ 1954 (przedruk Ki-
jów 1995 – to wydanie cytowane w niniejszym studium), s. 108.
50
O natarciu armii ukraińskich na Kijów i Odessę latem 1919 r. – obszerniej
zob.: Україна. 1919 рік: М. Капустянський „Похід українських армій на Київ-Оде-
Tab. 3. Stan bojowy oddziałów i pododdziałów kawalerii Armii Czynnej URL na dzień
16 sierpnia 1919 r.
PODOFICEROWIE
OFICEROWIE
KOZACY
DZIAŁA
KONIE
KM-Y
NAZWA FORMACJI
Grupa Wołyńska
1 Konny Kureń im. Maksyma Zalizniaka 31 12 123 155 – –
Grupa Strzelców Siczowych
10 Samodzielna Sotnia Konna
12 – 153 90 – –
10 Pieszej Dywizji SS
7 – 80 71 2 –
11 Pieszej Dywizji SS
Zwiad Konny 11 Pieszej Dywizji SS 6 – 44 41 – 1
4 Samodzielna Brygada Kawalerii (w Grupie SS)
7 Pułk Konny (były 27 Czortomlicki) 18 – 193 90 4 –
8 Pułk Konny (były 28 Maksyma
5 – 35 37 2 –
Zalizniaka)
Konny Pułk Strzelców Siczowych 24 2 349 229 7 –
4 Bateria Artylerii Konnej 4 – 65 40 – 2
Grupa Zaporoska
Samodzielna Hajdamacka Sotnia Konna
3 8 112 94 1 –
6 Dywizji Zaporoskiej
7 Samodzielna Zaporoska Sotnia Konna
8 5 73 42 – –
3 Samodzielna Brygada Kawalerii
64 60 760 483 15 1
(w Grupie Zaporoskiej)
Grupa Kijowska
2 Szwadron Kawalerii 5 Dywizji Chłopskiej 7 7 38 41 – –
1 Szwadron Kawalerii 12 Dywizji Chłopskiej 5 2 28 28 – –
3 Dywizja Piesza
Łubieński Pułk Kawalerii 22 30 210 120 4 –
9 Dywizja Kolejowa
9 Samodzielna Sotnia Konna 8 1 20 28 – –
2 Piesza Dywizja „Sicz Zaporoska”
Kawaleria – – 200 ? – –
Razem co najmniej 224 127 2483 1589 35 4
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie: ЦДАВО, f. 1078, op. 2, spr. 28, Wiadomości dysloka-
cyjne i stan oddziałów bojowych Armii Czynnej z dnia 16 sierpnia 1919 r.
W celu wykonania natarcia wojska ukraińskie zostały zorganizo-

wane w trzy grupy operacyjne. Grupa Zachodnia pułkownika Arnol-
da Wolfa składała się z II Korpusu Halickiego oraz z Grupy Siczowych
Strzelców armii naddnieprzańskiej. Miała ona nacierać w kierunku
na Szepetówkę, osłaniając od zachodu i północnego zachodu działa-
nia Grupy Środkowej. Ta ostatnia, dowodzona przez generała Anto-
na Krawsa, miała w swoim składzie I i III Korpus Halicki oraz Grupę
Zaporoską z Armii Czynnej URL. Jej zadaniem było natarcie w kie-
runku: Skwira–Koziatyń–Berdyczów i dalej na Kijów. W Grupie
Wschodniej, dowodzonej przez otamana Wasyla Tiutiunnyka, sku-
piono resztę oddziałów Armii Czynnej URL, które miały osłaniać
działania Ukraińców od południa, posuwając się w kierunku: Birzu-
ła–Humań–Wołodarka51.
Ofensywę rozpoczęto w pierwszych dniach sierpnia. Od samego
początku rozwijała się ona pomyślnie. Dnia 20 sierpnia grupa gene-
rała Krawsa zdobyła Berdyczów, otwierając sobie tym samym dro-
gę do stolicy. Natarcie wojsk ukraińskich było wydatnie wspomaga-
ne przez rozmaite oddziały powstańcze działające na bolszewickich
tyłach. Równocześnie z ofensywą ukraińską, lewym brzegiem Dnie-
pru, zbliżał się do Kijowa rosyjski korpus generała Nikołaja Bredowa
wchodzący w skład Armii Ochotniczej generała Antona Denikina52.
Sztab Głównego Atamana wydał rozporządzenie dotyczące stosun-
ku do oddziałów rosyjskich. Mówiono w nim o niepodejmowaniu
wrogich akcji53. Wobec nierozstrzygniętego konfliktu z Polską i walk
z bolszewikami Ukraińcy próbowali za wszelką cenę uniknąć starć
су в 1919 році”. Є. Маланюк „Уривкі зі спогадів”. Документи та матеріали, ред.

Я. Тинченко, Київ 2004, s. 19–282.
51
ЦДІАУ, f. 309, op. 1, spr. 1567, W. Lobkowitz, op. cit., s. 25–27; Денник...,
s. 26; Л. Шанковський, Українська Галицька Армія. Воєнно-історична студія,
Вінніпеґ 1974 (przedruk Lwów 1999), s. 222–229.
52
W rzeczywistości gen. lejtnant Nikołaj Pawieł Konstantin Emiliewicz Bredow,
przynajmniej według rosyjskojęzycznej literatury historycznej, dowodził wtenczas
jedynie 7 Dywizją Piechoty Armii Ochotniczej wchodzącej wówczas w skład Sił
Zbrojnych Południa Rosji, na czele których stał gen. lejtnant Anton Iwanowicz De-
nikin – szerzej zob. choćby: В. Д. Матасов, Белое движение на Юге России 1917–
–1920 годы, Montreal 1990, s. 115–117; С. В. Волков, Белое движение. Энцикло-
педия гражданской войны, Санкт-Петербург–Москва 2002, s. 58; Н. Н. Рутыч,
Биографический справочник высших чинов Добровольческой Армии и Вооружён-
ных Сил Юга России. Материалы к истории Белого Движения, Москва 2002,
s. 63–65 (przyp. red. A. S.).
53
О. Удовиченко, Україна у війні…, s. 123.
464 MACIEJ KROTOFIL
z Denikinem, choć znali jego niechętne wobec Ukrainy nastawienie,

opierające się na idei niepodzielnej Rosji.
Dnia 30 sierpnia żołnierze I i III Korpusu Halickiego oraz Grupy
Zaporoskiej, jako grupa generała Krawsa, wkroczyli do Kijowa. Na-
stępnego dnia przez źle zabezpieczone mosty na Dnieprze do mia-
sta zaczęły wkraczać oddziały generała Bredowa. Wkrótce doszło do
walk, w wyniku których generał Kraws wycofał swe wojska z Kijo-
wa. Próby rokowań z przedstawicielami Armii Ochotniczej nie dały
rezultatów54.
We wrześniu 1919 r. wojska generała Denikina rozpoczęły ofen-
sywę przeciwko Ukraińcom. Osłabieni długimi walkami nie byli oni
w stanie powstrzymać naporu oddziałów rosyjskich. Na domiar złe-
go w szeregach ukraińskich zaczęła się szerzyć epidemia tyfusu. Była
to katastrofa dla armii odciętej od wszelkich dostaw leków i środków
medycznych55.
Pewien pogląd na strukturę organizacyjną oraz stan liczebny
i uzbrojenie oddziałów kawalerii Armii Czynnej URL w połowie
września 1919 r. daje analiza danych zawartych w tabeli 4. Jednak nie
uwzględniono w niej dwóch licznych i posiadających dużą wartość
bojową związków, mianowicie Grupy Zaporoskiej oraz Grupy Strzel-
ców Siczowych, liczących wtedy w sumie ponad 20 000 żołnierzy56.
W tym czasie działały one wraz z korpusami halickimi w ramach
grup pułkownika Wolfa i generała Krawsa. Tymczasem to właśnie
w Grupie Zaporoskiej oraz Grupie Strzelców Siczowych istniały naj-
silniejsze oddziały kawalerii. Dlatego też ogólny stan liczebny oddzia-
łów i pododdziałów przedstawionych w tabeli jest wyjątkowo niski.
54
ЦДАВО, f. 3260, op. 1, spr. 1, k. 2–3, Telegram dowódcy I Korpusu Halickiego
płka O. Mykytki do Naczelnej Komendy Armii Halickiej z początku września 1919 r.;
CAW, sygn. I.123.1.211, Komunikat informacyjny NDWP z 9 września 1919 r.; ЦДІАУ,
f. 309, op. 1, spr. 1567, W. Lobkowitz, op. cit., s. 58; Є. Яворовський, Денікіняда
Української Галицької Армії. Популярний нарис, Яворів 1929, s. 6–10; В. Кравце-
вич, Що сталося в Києві 31 серпня 1919 року, „Військово–Історичний Альма-
нах” 2000, nr 1, s. 24–44.
55
Przebieg kampanii Sił Zbrojnych Południa Rosji przeciwko armii URL przed-
stawiony został szczegółowo w pracy: М. Ковальчук, Невідома війна 1919 року.
Українсько-білогвардійське збройне протистояння, Київ 2006.
56
Україна. 1919…, s. 478–479.
Tab. 4. Stan liczebny oddziałów i pododdziałów kawalerii Armii Czynnej URL na

dzień 14 września 1919 r.57
PODOFICEROWIE
OFICEROWIE*
KOZACY
DZIAŁA
KONIE
KM-Y
NAZWA FORMACJI
Grupa Wołyńska
2 Pułk im. Maksyma Zalizniaka 27 25 231 175 4 –
Grupa Pułkownika Udowyczenki
3 Samodzielna Sotnia Konna 11 5 55 61 1 –
Grupa Kijowska
Sotnia Konna 5 Dywizji Chłopskiej 5 9 38 41 – –
Sotnia Konna 12 Dywizji Chłopskiej 3 1 30 31 – –
9 Dywizja Kolejowa
Samodzielna Sotnia Konna 2 2 34 32 – –
2 Piesza Dywizja „Sicz Zaporoska”
2 Samodzielna Sotnia Konna (brak danych) – – – – – –
Razem co najmniej 48 42 388 340 5 –
* W tej liczbie także urzędnicy wojskowi.
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie: ЦДАВО, f. 3260, op. 1, spr. 2, k. 4–7, Informacja dys-
lokacyjna Armii Czynnej URL z dnia 14 września 1919 r.
Natomiast kompletniejsza od poprzedniej tabela 5 przedstawia

oddziały i pododdziały kawalerii Armii Czynnej oraz ich liczebność
i uzbrojenie na początku października. Tym razem Grupa Zaporoska
została już uwzględniona w podliczeniach w niej zawartych.
Z analizy materiału przedstawionego w tabeli 5 oraz z innych
źródeł, głównie archiwalnych, wynika, że dnia 1 października Ar-
mia Czynna URL liczyła około 37 000 żołnierzy58. Natomiast w tym
samym czasie Armia Halicka liczyła około 45 000 żołnierzy w sta-
nie żywnościowym i około 14 000 w stanie bojowym59. Połączone
armie ukraińskie stanowiły zatem stosunkowo liczną siłę zbrojną,
57
W tabeli nie uwzględniono Grupy Zaporoskiej i Grupy Strzelców Siczowych,
które działały wówczas z korpusami halickimi.
58
ЦДАВО, f. 3260, op. 1, spr. 2, k. 9–12, Informacja dyslokacyjna Armii Czyn-
nej URL z dnia 1 października 1919 r.
59
M. Krotofil, Ukraińska Armia Halicka…, s. 126.
466 MACIEJ KROTOFIL
Tab. 5. Stan liczebny oddziałów kawalerii Armii Czynnej URL na dzień 1 październi-
ka 1919 r.60
PODOFICEROWIE
OFICEROWIE*
KOZACY
DZIAŁA
KONIE
KM-Y
NAZWA FORMACJI
Grupa Wołyńska
3 – 57 57 3 –
1 Północnej Dywizji Pieszej
2 Samodzielna Sotnia Konna 2 Dywizji 21 19 146 100 – –
2 Konny Pułk im. Maksyma Zalizniaka 22 – 206 238 5 –
3 Dywizja Żelazna
3 Samodzielna Sotnia Konna 11 5 55 61 1 –
Grupa Kijowska
24 13 99 60 5 –
12 Dywizji Chłopskiej
9 Dywizja Kolejowa
9 Samodzielna Sotnia Konna 2 2 63 60 – –
Grupa Zaporoska
11 5 214 145 6 –
Konny Pułk Czarnych Zaporożców 32 40 331 189 16 –
11 10 78 48 – –
8 Samodzielna Zaporoska Sotnia Konna
8 14 124 115 5 –
Konny Pułk im Kost’ja Hordijenki 14 11 78 103 3 –
Razem co najmniej 159 119 1451 1176 44 –
* W tej liczbie także urzędnicy wojskowi.
Źródło: opracowanie własne autora na podstawie: ЦДАВО, f. 3260, op. 1, spr. 2, k. 9–12, Informacja dys-
lokacyjna Armii Czynnej URL z dnia 1 października 1919 r.
która posiadałaby znaczne możliwości bojowe, o ile byłaby sprawnie

zaopatrywana i, co się z tym wiąże, mogła zwalczać epidemię tyfu-
su. Jesienią 1919 r. brakowało jednak ciepłej odzieży i żywności, co
60
W tabeli nie uwzględniono Grupy Strzelców Siczowych.
sprzyjało rozprzestrzenianiu się tej choroby61. W ten sposób liczeb-

ność oddziałów bojowych stale się zmniejszała.
Bardzo zły był również stan zaopatrzenia w amunicję. Coraz go-
rzej przedstawiał się też stan uzbrojenia. Dostawy nie nadchodzi-
ły, natomiast uszkodzonych dział i karabinów nie było gdzie napra-
wiać62. Bardzo interesującym dokumentem dotyczącym tych kwestii
jest zachowany raport szefa zaopatrzenia armii naddnieprzańskiej
z dnia 3 listopada 1919 r.63 W raporcie tym przedstawiona jest sy-
tuacja materialna Armii Czynnej we wrześniu i październiku 1919 r.,
przy czym szczególnie podkreśla się brak amunicji. We wrześniu, kie-
dy armie ukraińskie właściwie bez przerwy prowadziły walki, oddzia-
ły otrzymały takie dostawy amunicji, które dawały średnio zaledwie
1,17 naboju na karabin i 2,2 naboju na 3-calowe działo dziennie!64
W okresie późniejszym było z tym jeszcze gorzej, choć zakupy amu-
nicji stanowiły dla Ukraińców sprawę priorytetową.
Nie lepiej przedstawiała się kwestia zaopatrzenia żołnierzy w obu-
wie i w odzież. We wspomnianym raporcie stwierdza się, że 75% żoł-
nierzy nie ma obuwia, lecz dzięki dobrej pogodzie mogą oni na razie
walczyć boso! Szef zaopatrzenia martwi się, że nadejście jesiennych
chłodów i deszczy sparaliżuje oddziały65. Przy okazji opisane też są
nieporozumienia i wzajemna rywalizacja pomiędzy wojskami nad-
61
ЦДАВО, f. 1696, op. 1, spr. 15, k. 274, Raport Inspektora Państwowego 9 Dy-
wizji Kolejowej do Głównego Inspektora Państwowego z 28 października 1919 r. In-
spektor 9 Dywizji donosi, że zachorowało tylu oficerów, iż w sztabie został tylko do-
wódca i jeden adiutant. Personelu medycznego jest bardzo mało, leków nie ma wcale.
Chorzy żołnierze po wiejskich chatach roznoszą tyfus, pozostając bez pomocy.
62
ЦХИДК, f. 471, op. 2, d. 5, Komunikat informacyjny NDWP z dnia 9 paź-
dziernika 1919 r.; ibidem, f. 471, op. 1, d. 14, Protokół z procesu gen. M. Tarnaw-
skiego, zeznania czetara Iwana Hurala, s. 25.
63
ЦДАВО, f. 3260, op. 1, spr. 2, k. 19–24, Raport szefa zaopatrzenia Armii Nad-
dnieprzańskiej z dnia 3 listopada 1919 r.
64
Ibidem.
65
Na marginesie tej informacji warto zauważyć, iż z brakami w obuwiu, nie wy-
łączając Wojska Polskiego oraz Armii Czerwonej, nie potrafiła poradzić sobie prak-
tycznie żadna z armii walczących w tym czasie w tej ogarniętej wojną części Europy.
Wydaje się też, że najlepiej pod tym względem było w Armii Ochotniczej – szerzej
zob. choćby: A. Smoliński, Zaopatrzenie Wojska Polskiego w obuwie w latach 1918–
–1921, [w:] W kraju i na wychodźstwie. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesoro-
wi Sławomirowi Kalembce w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, pod red. Z. Karpusa,
L. Kuka, N. Kasparka, Toruń–Olsztyn 2001; idem, Przyczynek do dziejów polskiego
obuwnictwa wojskowego w latach 1918–1939, „Mars. Problematyka i Historia Woj-
skowości. Studia i Materiały” (Warszawa–Londyn) 2001, t. 10; idem, 1 Armia Konna
468 MACIEJ KROTOFIL
dnieprzańskimi i Armią Halicką na tle zakupów obuwia66. Proble-

mem był również brak pieniędzy na zakupy obuwia i odzieży. Dlate-
go też poszczególne oddziały otrzymały partie cukru w celu podjęcia
próby wymienienia go na obuwie67. Aby zaradzić tej wręcz katastro-
falnej sytuacji, Główny Ataman wprowadził obowiązkowe świadcze-
nia w naturze ludności cywilnej na rzecz wojska. We wrześniu każ-
dych 100 mężczyzn (licząc od 17 roku życia) powinno dostarczyć na
potrzeby wojska jeden komplet odzieży, bielizny i obuwia68. Rozpo-
rządzenia takie nie dawały jednak żadnych rezultatów, a nawet mo-
bilizowani do armii stawiali się boso i w najgorszych ubraniach69.
We wspomnianym wyżej raporcie jest też ukazany katastrofalny
stan sanitarny armii naddnieprzańskiej oraz trudności z zaopatrze-
niem oddziałów w żywność, wynikające po części z jej braku, a po
części z ogromnych problemów transportowych. Autor tego doku-
mentu zwraca uwagę na fakt, że chłopstwo mimo istnienia odpo-
wiedniego prawodawstwa kategorycznie odmawia podwód70.
Warunki takie oczywiście bardzo niekorzystnie wpływały na stan
moralny żołnierzy. Niedożywieni, źle ubrani, niemający czym wal-
czyć, do tego coraz bardziej wątpiący w sens dalszego prowadzenia
działań, coraz trudniej zachowywali dyscyplinę. Czasami bywało tak,
że żołnierz szedł do natarcia tylko po to, aby zdobyć coś do jedzenia
albo do ubrania71. Nasiliła się dezercja, zwłaszcza wśród nowo zmo-
podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbro-
jenie, wyposażenie oraz wartość bojowa, Toruń 2008 (przyp. red. A. S.).
66
ЦДАВО, f. 3260, op. 1, spr. 2, k. 19–24, Raport szefa zaopatrzenia Armii Nad-
dnieprzańskiej z dnia 3 listopada 1919 r.
67
Ibidem.
68
ЦДАВО, f. 3172, op. 5, spr. 1, k. 31, Rozkaz nr 146 Głównego Dowództwa
Wojsk URL z dnia 2 września 1919 r.
69
Ibidem, f. 3260, op. 1, spr. 2, k. 19–24, Raport szefa zaopatrzenia…
70
Ibidem.
71
ЦХИДК, f. 471, op. 1, d. 14, Protokół z procesu gen. M. Tarnawskiego, ze-
znania intendentów: stn. Mychajły Harasewycza i por. Petra Chomycza. Stwierdzo-
no w nich m.in., że w halickich oddziałach frontowych 75% żołnierzy nie posiada-
ło umundurowania, a 50% nie miało obuwia.
bilizowanych żołnierzy72, co praktycznie uniemożliwiało uzupełnia-

nie oddziałów73.
W tej sytuacji dowodzący Armią Halicką generał Myron Tarnaw-
ski uznał, że jego oddziały straciły zdolność bojową. Powiadomił
o tym Petruszewycza i Petlurę oraz postanowił rozpocząć pertrakta-
cje z dowództwem Armii Ochotniczej, zmierzające do zawarcia za-
wieszenia broni. W tym celu 25 października do denikinowskiego
dowództwa została wysłana odpowiednia delegacja. Pod naciskiem
Głównego Atamana Petruszewycz nakazał wstrzymać pertraktacje
oraz odwołał ze stanowiska generała Tarnawskiego. Wkrótce został
on aresztowany i oddany pod oficerski sąd honorowy74. Zawieszenie
broni, podpisane 6 listopada przez delegatów halickich i przedsta-
wicieli Denikina, zostało uznane za nieważne, a nowym Naczelnym
Wodzem Armii Halickiej został generał Osyp Mykytka.
Wobec beznadziejnej sytuacji na froncie, pomimo sprzeciwu Pe-
tlury, przedstawiciele Haliczan wkrótce wznowili rozmowy z do-
wództwem Armii Ochotniczej75. Zawarto drugie porozumienie, które
17 listopada zatwierdził denikinowski generał Szylling76, a 19 listo-
72
Warto tutaj zauważyć, że masowe dezercje już wcielonych do szeregów oraz
unikanie stawiennictwa do poboru było kolejną cechą charakterystyczną rosyjskiej
wojny domowej oraz ukraińskich walk o niepodległość, przy czym na Ukrainie
szczególne nasilenie patologii tego typu nastąpiło właśnie w 1919 r. Tak więc Armia
Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej nie była pod tym względem żadnym wy-
jątkiem – szerzej zob. chociażby: A. Smoliński, Dezercje z Robotniczo-Chłopskiej Ar-
mii Czerwonej w latach 1918–1922. Wojna z Polską i wojna domowa w Rosji, „Prze-
gląd Wschodni” (Warszawa) 2007 [w rzeczywistości ukazał się dopiero w 2009 r.],
t. 10, z. 3 (39).
73
ЦДАВО, f. 2373, op. III, spr. 3, k. 67–73, Krótka historia Korpusu Kolejowo-
-Technicznego i 9 Dywizji Kolejowej; ibidem, k. 32–41, Krótka historia Czarnomor-
skiego Pułku Kozackiego 19 XII 1918–20 XII 1919.
74
ЦХИДК, f. 471, op. 1, d. 14, Protokół z procesu gen. Tarnawskiego. Oprócz
Naczelnego Wodza i szefa sztabu płka Alfreda Schamaneka pod sąd oddano także
przewodniczącego delegacji prowadzącej rokowania otamana Omelana Łysniaka.
Sąd wyrokiem wydanym w Winnicy 26 listopada 1919 r. uniewinnił oskarżonych.
Zachowany protokół z rozprawy jest cennym źródłem obrazującym stan Armii Ha-
lickiej na przełomie października i listopada 1919 r.
75
ЦДАВО, f. 2188, op. 1, spr. 60, k. 275, Informacja NKHA do Sztabu Głów-
nego Atamana z dnia 14 listopada 1919 r. dotycząca rozpoczęcia rozmów z delega-
cją Armii Ochotniczej.
76
Gen. lejtnant Nikołaj Nikołajewicz Szylling był wówczas dowódcą wojsk Ob-
wodu Noworosyjskiego (командующий войсками Новороссийской Области) Ar-
mii Ochotniczej należącej do Sił Zbrojnych Południa Rosji – zob.: С. В. Волков,
Белое движение в России: организационная структура (Материалы для справоч-
470 MACIEJ KROTOFIL
pada generał Mykytka77. Ustalono w nim, że Armia Halicka w ca-

łości przechodzi na stronę Armii Ochotniczej, zachowując własną
organizację, dowództwo i całe mienie wojskowe. Dyktator Petrusze-
wycz miał prawo nadal kierować armią pod względem politycznym.
W porozumieniu zastrzeżono, że oddziały halickie nie zostaną użyte
do walki przeciwko wojskom Petlury78.
Naddnieprzańcy uznali zawarcie przez wojska zachodnioukraiń-
skie porozumienia z Rosjanami za akt zdrady narodowej. Przy czym
należy zaznaczyć, że paradoksalnie taka sytuacja upraszczała ewen-
tualne porozumienie z Polską, z którą URL już 1 września 1919 r.
podpisała zawieszenie broni, uznając rzekę Zbrucz za linię rozgrani-
czenia obu armii79. Oczywiste było, że warunkiem współpracy pol-
sko-ukraińskiej będzie rezygnacja przez URL z roszczeń do Galicji
Wschodniej, na co konsekwentnie nie zgadzali się Haliczanie.
W listopadzie na placu boju pozostała tylko Armia Czynna URL
wycofująca się wzdłuż Dniestru na północny zachód i na zachód
w kierunku Kamieńca Podolskiego. Porozumienie Haliczan z „bia-
łymi” odsłoniło jej północne skrzydło. Stan wojska był opłakany.
W sotniach pozostało od pięciu do 10 żołnierzy, a pułki liczyły zale-
dwie po 50–60 bagnetów80. Epidemia tyfusu wyeliminowała z walki
¾ żołnierzy. Stan szpitali był katastrofalny. W budynkach bez drzwi
i okien, przeznaczonych na 100 chorych, leżało do 2000 osób, czę-
sto pod opieką jednego lekarza i kilku sanitariuszy. Brak jakichkol-
wiek dostaw leków powodował, że sytuacja stawała się beznadziej-
na81. Taki stan wojsk ukraińskich potwierdzał attaché wojskowy USA
w Polsce, pułkownik Elbert Farman, który w tym czasie przebywał
ника), Москва 2000, s. 134; idem, Белое движение. Энциклопедия гражданской

войны..., s. 638–639; Н. Н. Рутыч, op. cit., s. 352–355 (przyp. red. A. S.).
77
Obszerniej o okolicznościach przejścia Armii Halickiej na stronę Armii Ochot-
niczej zob.: М. Ковальчук, op. cit., s. 226–251.
78
Є. Яворовський, op. cit., s. 13–17. Pełny tekst porozumienia przedstawi-
cieli Armii Halickiej z przedstawicielami Denikina zob. С. Ярославин, Визвольна
боротьба на Західньо – Українських Землях у 1918–1923 роках, Филаделфія
1956, s. 165–167.
79
Z. Karpus, Wschodni sojusznicy Polski w wojnie 1920 roku. Oddziały wojsko-
we ukraińskie, rosyjskie, kozackie i białoruskie w Polsce w latach 1919–1920, Toruń
1999, s. 17.
80
О. Удовиченко, Україна у війні…, s. 134–135.
81
Ibidem, s. 137.
z wizytą w Kamieńcu Podolskim82. Farman wspomina, że podczas

spotkania Główny Ataman prosił go o wyjednanie broni, pieniędzy
i lekarstw. Petlura miał się również wyrazić, że „dla zachowania po-
koju z Polską zrezygnował z praw do Galicji, choć są one w pełni
usprawiedliwione i odpowiadają woli jej mieszkańców”83.
W tej niezwykle trudnej sytuacji w kręgu ukraińskich polityków
pojawił się pomysł podjęcia próby porozumienia z bolszewikami na
gruncie wspólnej walki z Armią Ochotniczą. Zwolennikiem takich
działań był zwłaszcza premier URL Iwan Mazepa. Odpowiednia de-
legacja URL przybyła w tym celu 14 listopada do Moskwy84. Jednak
bolszewicy, otrzymawszy informację o przejściu na stronę Denikina
Armii Halickiej, którą uważali za główną siłę Ukraińców, oraz o roz-
kładzie Armii Czynnej, odmówili wszelkich rozmów i uznali front
ukraiński za zlikwidowany.
Dnia 15 listopada 1919 r. Dyrektoriat URL podjął decyzję o wy-
słaniu specjalnej misji dyplomatycznej do Warszawy. Na jej czele sta-
nął minister spraw zagranicznych Andrij Liwycki. Celem misji było
doprowadzenie do porozumienia z Polską85. W drugiej połowie listo-
pada 1919 r. władze URL poprosiły polskie dowództwo o zajęcie Ka-
mieńca Podolskiego, a następnie dalszych terenów wzdłuż wschod-
niego brzegu Zbrucza w celu ochrony przed wrogiem znajdujących
się tam szpitali polowych i innych instytucji86. Armia URL wycofy-
wała się w kierunku na Starokonstantynów, a potem w rejon Lubara.
Tymczasem wojska Armii Ochotniczej 28 listopada zajęły Płoskirow,
a następnie Starokonstantynów, gdzie zaskoczyły przygotowujące się
do ewakuacji pociągi rządowe URL87. Był to już ostatni etap kampa-
nii ukraińsko-denikinowskiej.
W praktyce armia Dyrektoriatu przestała istnieć w formie re-
gularnej na początku grudnia 1919 r. Mimo to jej część wyruszy-
ła w tzw. pierwszy pochód zimowy, czyli rajd partyzancki na tyłach
wroga, który najpierw odbywał się na zapleczu armii Denikina, a po
82
W. Żeleński, Wojna polsko-ukraińska i bolszewicka w oczach pierwszego attaché
wojskowego USA w Warszawie, „Niepodległość” 1989, t. 22, s. 186.
83
Ibidem, s. 187.
84
М. Ковальчук, op. cit., s. 252–253.
85
Uchwała Dyrektoriatu URL z 15 listopada 1919 r., [w:] Симон Петлюра.
Статті – листи – документи, т. 4, ред. В. Сергійчук, Київ 2006, s. 357–358.
86
J. J. Bruski, op. cit., s. 95–96.
87
М. Ковальчук, op. cit., s. 269–270.
472 MACIEJ KROTOFIL
jego klęsce na tyłach armii bolszewickiej88. Oddziały ukraińskie w raj-

dzie tym dotrwały do maja 1920 r., kiedy to, już w zupełnie innej sy-
tuacji politycznej, połączyły się z prowadzącymi wspólną ofensywę
na Kijów sojuszniczymi wojskami polskimi i ukraińskimi.
Kawaleria Armii Czynnej URL ani pod względem liczebności, ani
co za tym idzie – pod względem swojego potencjału bojowego nie
mogła równać się z konnicą swoich ówczesnych przeciwników. Stąd
też w dziejach ukraińskich walk o niepodległość nie mogła odegrać
takiej roli jak jazda Wojska Polskiego w polskich wojnach o wyzwo-
lenie i granice z lat 1918–1920 czy też kawaleria Robotniczo-Chłop-
skiej Armii Czerwonej i wielkie formacje konne „białych” podczas
rosyjskiej wojny domowej. Mimo to należy odnotować stałe dąże-
nie naczelnych władz wojskowych zarówno URL, jak i ZURL do po-
siadania możliwie licznych i silnych formacji tej broni. Dostrzega-
no bowiem możliwości ich szerokiego i efektywnego wykorzystania
na dynamicznie zmieniającym się ówczesnym polu walki, dodatko-
wo słabo nasyconym wojskami i techniką wojenną oraz jednocześnie
pozbawionym odpowiedniej infrastruktury komunikacyjnej.
88
O „pierwszym pochodzie zimowym” obszerniej zob.: О. Доценко, Зимовий
похід (6 XII 1919–6 V 1920), Варшава 1932; Ю. Тютюнник, Зимовий похід 1919–
–1920 рр., Ню Йорк 1966.
[473]
Ryc. 1. Generał chorunżyj Iwan Omelanowycz-Pawłenko, w 1919 r. inspektor kawalerii ar-

mii URL
Źródło: „За Державність” 1935, зб. 5.

[474]
Ryc. 2. Pułkownik Kost’ Smowski, w 1919 r. dowódca kurenia, a następnie pułku konnego
im. Maksyma Zalizniaka

[475]
Ryc. 3. Kozacy pułku konnego im. Maksyma Zalizniaka

[476]
Ryc. 4. Podpułkownik Adrijan Maruszczenko-Bohdanowski, w 1919 r. adiutant pułku konne-

go im. Maksyma Zalizniaka
Warto zwrócić uwagę na polską oficerską szablę kawaleryjską wz. 1917, którą ten oficer trzyma
w ręku. Nie jest też wykluczone, że temblak przy rękojeści jest także polskiej proweniencji (przyp.
red. A. S.)

[477]
Ryc. 5. Konni zwiadowcy I Kurenia 1 Pułku Strzelców Siczowych
Źródło: Золоті ворота. Історія Січових Стрільців 1917–1919, Львів 1937.

JAROSŁAW CENTEK
KAWALERIA NIEMIECKA W LATACH 1918–1921
1. KAWALERIA NIEMIECKA DO KOŃCA I WOJNY ŚWIATOWEJ
P rzed wybuchem I wojny światowej kawaleria niemiecka była po-

dzielona na kawalerię samodzielną (Heereskavallerie) oraz na ka-
walerię dywizyjną (Divisionskavallerie). W razie wybuchu wojny ta
pierwsza miała zająć się rozpoznaniem ruchów nieprzyjaciela, a tak-
że osłoną własnej mobilizacji. Po przejściu na stopę wojenną w jej
skład miało wejść jedenaście sześciopułkowych dywizji. Pozosta-
łe regimenty planowano przydzielić do dywizji piechoty. Jednak już
w 1890 r. do realizacji tego planu brakowało aż dziewięciu oddziałów
jazdy1. Wynikało to z szybkiego rozwoju armii niemieckiej, który roz-
począł się w 1890 r. i trwał do wybuchu I wojny światowej. Wskutek
tego we wszystkich kontyngentach krajowych przybyło w sumie sie-
dem korpusów2, czyli 14 dywizji piechoty, zwiększając tym samym
zapotrzebowanie na jazdę dywizyjną aż o 14 regimentów. Tymcza-
sem kawaleria, ze względu na zauważalną już wówczas archaiczność
tej broni, rozwijała się wolniej niż artyleria i piechota. Jednak wsku-
tek istnienia powyższych potrzeb armia niemiecka przed wybuchem
I wojny światowej intensywnie zwiększała również liczbę posiada-
nych przez nią jednostek kawalerii.
W 1902 r. Niemcy posiadały 482 szwadrony jazdy, w których słu-
żyło 2440 oficerów i 66 943 podoficerów i szeregowców3. Poza tym
1
E. Graf von Matuschka, Organisationsgeschichte des Heeres 1890 bis 1918, [w:]
Handbuch zur deutschen Militärgeschichte, pod red. H. Meier-Welckera i W. von Groo-
tego, cz. 5: Von der Entlassung Bismarcks bis zum Ende des Ersten Weltkrieges (1890–
–1918), s. 167 i passim.
2
Zob. Der Weltkrieg 1914 bis 1918: Kriegsrüstung und Kriegswirtschaft. Anlagen
zum ersten Band, Berlin 1930, s. 531–534.
3
Warszawa, Centralne Archiwum Wojskowe (dalej cyt. CAW), Sztab Główny,
Oddział II, sygn. 303.4.2859, Organizacja armii niemieckiej. Kawaleria.
480 JAROSŁAW CENTEK
w latach 1901–1913 sformowano aż trzynaście regimentów strzel-

ców konnych (Jäger-Regiment zu Pferde), a także Królewski Bawar-
ski 7 Regiment Szwoleżerów Księcia Alfonsa (Königlich Bayerische
7 Chevaulegers-Regiment Prinz Alfons)4, Królewski Bawarski 8 Regi-
ment Szwoleżerów (Königlich Bayerische 7 Chevaulegers-Regiment)5,
20 (3 Królewski Saski) Regiment Huzarów (Königlich Sächsische
3 Husaren-Regiment Nr. 20)6 oraz 21 (3 Królewski Saski) Regiment
Ułanów „Cesarz Wilhelm II, Król Prus”7 (Königlich Sächsische 3 Ula-
nen-Regiment Nr. 21 „Kaiser Wilhelm II., König von Preußen”)8. Jed-
nak ze względu na równoczesny wzrost liczby dywizji piechoty nadal
brakowało sześciu oddziałów kawalerii. W takiej sytuacji znalezio-
no rozwiązanie zastępcze. Mianowicie w niektórych regimentach jaz-
dy powołano sześć szwadronów zamiast czterech, które następnie
podzielone na dwa „półregimenty” (Halbregiment) przydzielano do
dwóch dywizji9. W sumie od 1 września 1913 r. kawalerię niemiecką
tworzyło 110 regimentów, które składały się z 547 szwadronów10.
Kawaleria niemiecka, wyruszając na wielką wojnę, miała już
umundurowanie typu Feldgrau, wprowadzone przed 1911 r.11 Żoł-
nierze byli uzbrojeni w karabinki Mauser wz. 1898, lecz początko-
wo, za wyjątkiem regimentów strzelców konnych, nie posiadali ba-
4
Powstał w 1905 r.
5
Utworzono go w 1909 r.
6
Sformowano go w 1910 r.
7
Utworzono go w 1905 r.
8
Ruhmeshalle unserer alten Armee, Leipzig [b.r.w.], s. 35–41.
9
E. Graf von Matuschka, op. cit., s. 167 i passim.
10
CAW, Sztab Główny, Oddział II, sygn. 303.4.2859, Organizacja armii niemiec-
kiej. Kawaleria. Ponadto zob. także: H. F. W. Schulz, Die Preußischen Kavallerie-Re-
gimenter 1913/1914. Nach dem Gesetz vom 3 Juli 1913, Augsburg 1985; idem, Die
Bayerischen, Säsischen und Württembergischen Kavallerie-Regimenter 1913/1914.
Nach dem Gesetz vom 3 Juli 1913, Augsburg 1992.
11
Było to praktyczne i solidnie wykonane ułańskie, dragońskie i huzarskie umun-
durowanie polowe wz. 1910, które już w toku wojny zostało zastąpione uprosz-
czonym i jednolitym umundurowaniem polowym wz. 1915 – szerzej zob. choćby:
J. K. Kube, Militaria. A Study of German Helmets & Uniforms 1729–1918, West Ches-
ter 1990; Ch. Woolley, Uniforms & Equipment of the Imperial German Army 1900–
–1918, vol. 2: A Study in Period Photographs. Air Service, Cavalry, Assault Troops, Sig-
nal Trops, Pickelhauben, Steel Helmets, Vehicles, Atglen 2000; J. Kraus, Die deutsche
Armee im Ersten Weltkrieg. Uniformierung und Ausrüstung – 1914 bis 1918. Kataloge
des Bayerischen Armeemuseum Ingolstadt, Bd. 2, Vienna 2004; U. Herr, J. Nguyen, Die
deutsche Kavallerie von 1871 bis 1914. Uniformierung und Ausrüstung. Kataloge des
Bayerischen Armeemuseum Ingolstadt, Bd. 5, Vienna 2006 (przyp. red. A. S.).
KAWALERIA NIEMIECKA W LATACH 1918–1921 481
gnetów. Uzbrojenie przeznaczone do walki wręcz stanowiły lance12

oraz pałasz kawaleryjski (Kavalleriedegen) wz. 1889. Jednak sascy hu-
zarzy posiadali inne pałasze (Pallasch), a pułk Gardes du Corps wy-
posażono w szable kawalerii gwardii (Garde-Reitersäbel) wz. 187913.
Lance wprowadzono pod koniec XIX w., by wzmocnić w kawalerii
„skłonność do szarżowania” (Attackenfreudigkeit)14. W 1910 r. wpro-
wadzono ulepszoną wersję tej broni, która w odległości 15 cm od
ostrza miała specjalną kulę, ograniczającą głębokość penetracji ciała
przeciwnika15. W ten sposób zapobiegano jej zaklinowaniu się. Lance
sprawdziły się doskonale w czasie wojny. W krótkie bagnety typu no-
12
Były to stalowe lance pruskich dragonów i ułanów wz. 1890 oraz następnie
wz. 1893 i wz. 1893 n.A. (neuer Art). Ponadto w niektórych regimentach bawarskich
można też było spotkać jeszcze starsze typy lanc, a mianowicie drewniane lance wz.
1865, a w regimentach pozostałych kontyngentów krajowych być może nawet fran-
cuskie lance drewniane wz. 1877 – szerzej, poza częścią wcześniej cytowanej litera-
tury, zob. także: M. Filipczak, Z. Sobieszczański, Lance, [w:] Broń i barwa niepodległej
Polski 1918–1978. Katalog wystawy, Elbląg 1978; H. Müller, H. Kölling, Europäische
Hieb- und Stichwaffen aus der Sammlung des Museums für Deutsche Geschichte, Berlin
1981; A. Smoliński, Lance używane przez kawalerię polską w latach 1918–1939, „Stu-
dia i Materiały do Historii Wojskowości” 1990, t. 33 (przyp. red. A. S.).
13
W rzeczywistości były to szable kawalerii gwardii saskiej (Garderaiter-Säbel)
wz. 1867, choć wprowadzone do uzbrojenia w 1879 r. Poza tym u progu I woj-
ny światowej w uzbrojeniu konnicy cesarskich Niemiec znajdowały się następują-
ce rodzaje i wzory długiej broni białej: w bawarskich regimentach ciężkiej kawalerii
były to pałasze (Pallasch) wz. 1891, a w pozostałych szable kawaleryjskie (Kavallerie-
säbel), a właściwie również pałasze wz. 1891; w gwardii kontyngentu saskiego były
to pałasze (Gardereiter-Offizierdegen) wz. 1867/81, u oficerów regimentu karabinie-
rów pałasze (Karabinier-Offizierdegen) wz. 1913, a karabinierów oraz szeregowych
regimentów huzarskich i ułańskich uzbrojono w szable kawaleryjskie (Kavallerie-
säbel) wz. 1892; w brunszwickich oddziałach kontyngentu pruskiego były to szable
kawaleryjskie wz. 1884. Natomiast w całej jeździe, głównie zaś w pruskiej, znajdo-
wały się także pałasze kawaleryjskie (Kavalleriedegen) wz. 1889 w odmianach prze-
znaczonych dla żołnierzy poszczególnych kontyngentów krajowych, a mianowicie
pruskiego, w tym regimentów heskiego i meklemburskiego oraz kontyngentu wir-
temberskiego. Poza tym oficerowie trzech badeńskich oraz dwóch heskich i dwóch
wirtemberskich używali szabel (Offiziersäbel) wz. 1871. Ponadto można też było
spotkać starsze wzory broni białej, jak choćby szable pruskiej kawalerii wz. 1852 lub
1852/79 oraz szable ułańskie (Ulanensäbel) wz. 1873, a także saskie szable kawale-
ryjskie (Kavalleriesäbel) wz. 1867. Praktycznie wszystkie te szable i pałasze występo-
wały w wersji oficerskiej oraz dla szeregowych – poza częścią wcześniej cytowanej li-
teratury zob. również: А. Н. Кулинский, Холодное оружие немецких государств,
Санкт-Петербург 2000 (przyp. red. A. S.).
14
E. Graf von Matuschka, op. cit., s. 168 i passim.
15
Były to wspomniane wcześniej lance wz. 1893 (przyp. red. A. S.).
żowego wz. 1884/9816 zaczęto wyposażać wszystkie pułki jazdy do-

piero od grudnia 1914 r.17
Poważną wadą kawalerii niemieckiej był brak wyższych sztabów.
W czasie pokoju istniało tylko dowództwo Dywizji Kawalerii Gwar-
dii. Natomiast pozostałe regimenty znajdowały się w brygadach jaz-
dy, podległych dowództwom poszczególnych dywizji piechoty. Więk-
sze formacje kawalerii powoływano tylko podczas manewrów18,
kiedy to przeprowadzano ćwiczenia bojowe w sile dywizji, wzmoc-
nionej artylerią konną i karabinami maszynowymi. Wówczas sztab
takiej wielkiej jednostki formowano przez wzmocnienie sztabu bry-
gady kawalerii oficerami z dowództwa korpusu armijnego. W ra-
zie zaistnienia takiej potrzeby planowano także formowanie korpu-
sów jazdy19. Według ostatniego zatwierdzonego jeszcze przed I wojną
światową planu rozbudowy armii niemieckiej, z dniem 1 październi-
ka 1914 r. na stopie pokojowej formacje kawaleryjskie miały liczyć
110 regimentów jazdy, w tym 86 pruskich, 12 bawarskich, 8 saskich
i 4 wirtemberskie, składających się łącznie z 547 szwadronów oraz
5 szkół jedździeckich20.
W chwili wybuchu wojny formacje jazdy samodzielnej zgrupo-
wano pod rozkazami czterech wyższych dowódców kawalerii (Höhe-
re Kavallerie Kommandeur), nie miały one jednak ani wspólnego szta-
bu, ani żadnych jednostek korpuśnych, toteż nie stanowiły korpusów
w pełnym tego słowa znaczeniu. Również w czasie pokoju rzadko
prowadzono manewry z formacjami jazdy szczebla korpusu21.
16
Warto tutaj zauważyć, że był to jeden z pierwszych i jeden z lepszych w Euro-
pie krótkich bagnetów o uniwersalnej głowni typu nożowego – szerzej zob. choćby:
M. Prószyński, Bagnet niemiecki wz. 1871/84, Warszawa 1990; idem, Bagnet wojskowy
350 lat historii, Warszawa 1998; K. Szczegłow, Bagnety Wojska Polskiego 1914–1999,
t. 2: Bagnet niemiecki w Wojsku Polskim 1917–1939, Warszawa 2000; А. Н. Кулинский,
Штыки мира. Определитель, T. 2, Санкт-Петербург 2002 (przyp. red. A. S.).
17
von Poseck, Die Kavallerie, [w:] Ehrendenkmal der deutschen Armee und Mari-
ne, pod red. E. Rothego, Berlin–München 1928, s. 120; A. Satter, Die deutsche Kaval-
lerie im Ersten Weltkrieg, 2. Aufl., Norderstedt 2004, s. 41–46.
18
E. Graf von Matuschka, op. cit., s. 167 i pasim.
19
Bestimmungen für die größeren Truppenübungen – Manöver-Ordnung – (M.O.),
Berlin 1908, s. 15–17, pkt. 33–42; Exerzier-Reglement für die Kavallerie [bawarski],
München 1909, s. 82–88, pkt. 203–232.
20
Der Weltkampf um Ehre und Recht, pod red. M. Schwartego, Bd. 6, Leipzig–
–Berlin [b.r.w.], s. 6.
21
Ibidem, s. 229; A. Satter, op. cit., s. 41.
Po zakończeniu mobilizacji Niemcy posiadali następujące forma-

cje kawaleryjskie:
– czterech wyższych dowódców kawalerii do specjalnego wyko-
rzystania (Höhere Kavallerie Kommandeur zur besonderen Ver-
wendung),
– 11 dowództw dywizji kawalerii (Kavallerie-Divisionskommando),
– 55 dowództw brygad kawalerii (Kavallerie-Brigadekommando),
– 110 regularnych regimentów kawalerii po 4 szwadrony każdy
(Kavallerie-Feldregiment),
– 33 rezerwowe regimenty kawalerii po 3 szwadrony każdy (Re-
serve-Kavallerie-Regiment),
– dwa dowództwa regimentów kawalerii Landwehry (Landwehr-
Regimentskommando),
– 56 szwadronów kawalerii Landwehry (Landwehr-Eskadron),
w tym 9 nieprzeznaczonych do działań w polu (immobil),
– 101 szwadronów zapasowych (Ersatz-Eskadron)22,
– dziewięć samodzielnych zapasowych depot koni (selbständige
Ersatzdepot),
– 19 zapasowych „półszwadronów” (Halbeskadrons) kawalerii
do wykorzystania w polu (Kavallerie Ersatz Abteilung zur mobi-
le Verwendung),
– 11 pododdziałów łączności dla dywizji kawalerii,
– 20 szwadronów zapasowych rezerwy (Reserve-Ersatz-Eskadron),
– 73 szwadrony Landszturmu (Landsturm-Eskadron),
– 11 sztabów dywizjonów artylerii konnej (reitende Abteilung),
– 33 baterie artylerii konnej (reitende Batterie),
– 11 lekkich kolumn amunicyjnych (leichte Munitionskolonne)
w dywizjonach artylerii konnej23.
Już w sierpniu 1914 r. okazało się, że trzy lub cztery szwadrony
przydzielane do wielkich jednostek piechoty jako kawaleria dywizyj-
na to było zbyt wiele jak na stojące przed nimi zadania. Dlatego też
jeżeli przy dywizji znajdował się czteroszwadronowy regiment jazdy,
to wówczas dwa szwadrony przekazywano do kawalerii samodziel-
nej, która otrzymała w ten sposób 36 regimentów. W sierpniu 1916 r.,
22
Liczba zapasowych szwadronów nie była zatem równa liczbie ruszających
w pole regimentów. Być może ze względu na to, że część z zapasowych pododdzia-
łów jazdy przeznaczono do wykorzystania w polu jako „półszwadrony”.
23
Der Weltkampf..., Bd. 6, s. 11–13; por. H. Cron, Die Organisation des deutschen
Heeres im Weltkriege, Berlin 1923, s. 54.
ze względu na brak koni, zdecydowano się zmniejszyć jazdę dywizyj-

ną o jeszcze jeden szwadron24.
W 1914 r. niemiecka kawaleria samodzielna została źle użyta.
Z jednej strony, rozczłonkowano ją pomiędzy poszczególne armie,
a z drugiej – nie miała dostatecznej przestrzeni operacyjnej, by móc
wykazać swoją przydatność25. W warunkach wojny pozycyjnej była
zaś zupełnie nieużyteczna.
Zupełnie inaczej pod tym względem sytuacja wyglądała jednak
na froncie wschodnim, gdzie formacje i wielkie związki jazdy oka-
zały się użyteczne. Podczas ofensywy letniej 1915 r. utworzono jesz-
cze 5 i 6 Wyższe Dowództwo Kawalerii. Natomiast jedyny z prawdzi-
wego zdarzenia korpus tej broni sformowano 2 listopada 1916 r. Był
to Korpus Kawalerii (Kavallerie-Korps), który jednak już w styczniu
1917 r. przemianowano na 65 Dowództwo Korpusu do Zadań Spe-
cjalnych (Generalkommando zur besondere Verwendung 65)26.
Wraz z objęciem przez marszałka Paula von Hindenburga stano-
wiska Szefa Sztabu Generalnego rozpoczęła się redukcja formacji jaz-
dy. Już jesienią 1916 r. rozwiązano 3 Dywizję Kawalerii, a w kwietniu
1918 r. jej los podzieliły także 5, 8 i 9 Dywizje Kawalerii. Natomiast
Dywizja Kawalerii Gwardii oraz 6 i 7 Dywizje Kawalerii zostały po-
zbawione koni, przy czym w maju 1918 r. każda z nich otrzymała na-
zwę Kawaleryjska Dywizja Strzelców (Kavallerie-Schützen-Division).
Ich brygady przemianowano wówczas na Dowództwa Spieszonych
Strzelców Kawalerii (Kavallerie-Schützen-Kommando), odpowiadają-
ce sztabom pułków piechoty27. Pozyskane w ten sposób konie prze-
kazano do artylerii oraz służb zaopatrzeniowych28. Pod koniec wojny,
w stosunku do jedenastu sformowanych podczas mobilizacji, istniały
już zaledwie cztery dywizje jazdy, a mianowicie 1, 2 i 4 oraz Bawar-
ska Dywizje Kawalerii29.
24
A. Satter, op. cit., s. 40.
25
Opinie te podzielali także przedwojenni polscy teoretycy wojskowi i kawale-
rzyści – zob. choćby: K. Rudnicki, Operacyjna użyteczność kawalerii w świetle historii,
Warszawa 1937; S. Mossor, Sztuka wojenna w warunkach nowoczesnej wojny, Warsza-
26
E. Graf von Matuschka, op. cit., s. 229.
27
H. Cron, op. cit., s. 52 i passim.
28
E. Graf von Matuschka, op. cit., s. 229.
29
H. Cron, op. cit., s. 52 i passim.
2. KAWALERIA NIEMIECKA
W OSŁONIE WSCHODNIEJ GRANICY RZESZY 1918–1919
Ustalenie możliwie pełnego wykazu wszystkich ochotniczych forma-

cji kawaleryjskich działających w interesującym nas tutaj okresie na
wschodnich rubieżach Niemiec na obecnym etapie badań jest nieste-
ty niemożliwe. Podobnie jest również z liczebnością poszczególnych
oddziałów i pododdziałów. Można jednak stwierdzić, że mniej lub
bardziej aktywne były wówczas formacje zapasowe lub też wracające
z frontu oddziały kawalerii, posiadające swoje garnizony macierzyste
we wschodnich okręgach korpusów.
Były to następujące korpusy i formacje oraz ich garnizony. Pierw-
szym z nich był I KORPUS ARMIJNY z siedzibą dowództwa w Królew-
cu. Obejmował on północno-wschodnią część Prus Wschodnich. Na
jego terenie stacjonowały:
– 3 (Wschodniopruski) Regiment Kirasjerów Hrabiego Wrangla
(Kürassier-Regiment Graf Wrangel (Ostpreußisches) Nr. 3) – Kró-
lewiec (Königsberg, obecnie Kaliningrad),
– 1 (Litewski) Regiment Dragonów Albrechta Księcia Prus (Drago-
ner-Regiment Prinz Albrecht von Preußen (Litthauisches) Nr. 1) –
Tylża (Tilsit),
– 12 Litewski Regiment Ułanów (Litthauisches Ulanen-Regiment
Nr. 12) – Wystruć (Insterburg, obecnie Czerniachowsk),
– 9 Regiment Strzelców Konnych (Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 9)
– Wystruć,
– 8 (Wschodniopruski) Pułk Ułanów Hrabiego zu Dohna (Ula-
nen-Regiment Graf zu Dohna (Ostpreußisches) Nr. 8): sztab, 2,
4 i 5 Szwadron – Gąbin (Gumbinnen, obecnie Gusiew), a 1 i 3
Szwadron – Stołupiany (Stallupönen, dziś Nesterow),
– 10 Regiment Strzelców Konnych (Jäger-Regiment zu Pferde
Nr. 10): sztab, 2, 3 i 4 Szwadron – Węgorzewo (Angerburg),
1 Szwadron – Gołdap (Goldap).
Kolejny, II KORPUS ARMIJNY, którego siedzibę stanowił Szczecin,
obejmował Pomorze Zachodnie i Pomorze Przednie oraz Kujawy.
Były tam rozlokowane następujące formacje kawalerii:
– 2 (Pomorski) Regiment Kirasjerów Królowej (Kürassier-Regi-
ment Königin Nr. 2) – Pasewalk,
– 9 (2 Pomorski) Regiment Ułanów (2. Pommersches Ulanen-Re-
giment Nr. 9) – Demmin,
– 3 (Nowomarchijski) Regiment Grenadierów Konnych Baro-

na von Derfflingera (Grenadier-Regiment zu Pferde Freiherr von
Derfflinger (Neumärkisches) Nr. 3) – Bydgoszcz (Bromberg),
– 12 (2 Brandenburski) Regiment Dragonów von Arnima (Drago-
ner-Regiment von Arnim (2. Brandenburgisches) Nr. 12) – Gnie-
zno (Gnesen).
Następny, a mianowicie V KORPUS ARMIJNY z siedzibą w Poznaniu,
obejmował część Wielkopolski oraz Dolnego Śląska, a znajdowały
się tam garnizony następujących oddziałów niemieckiej kawalerii:
– 4 (1 Śląski) Regiment Dragonów von Bredowa (Dragoner-Regi-
ment von Bredow (1. Schlesisches) Nr. 4) – Lubin (Lüben),
– 10 (Poznański) Regiment Ułanów Księcia Augusta Wirtember-
skiego (Ulanen-Regiment August von Württemberg (Posensches)
Nr. 10) – Sulechów (Züllichau),
– 1 (Zachodniopruski) Regiment Ułanów Aleksandra III Cesarza
Rosji (Ulanen-Regiment Kaiser Alexander III. von Rußland (West-
preußisches) Nr. 1): sztab, 1, 2, 4 i 5 Szwadron – Milicz (Mi-
litsch), 3 Szwadron – Ostrów Wielkopolski (Ostrowo),
– 1 Regiment Królewskich Strzelców Konnych (Regiment Königs-
Jäger zu Pferde Nr. 1) – Poznań (Posen).
Siedzibą VI KORPUSU ARMIJNEGO był Wrocław, a obejmował tere-
ny Górnego Śląska i części Dolnego Śląska. Stacjonowały tam wów-
czas:
– 1 (Śląski) Regiment Przyboczny Kirasjerów Wielkiego Księcia
(Leib-Kürassier-Regiment Großer Kurfürst (Schlesisches) Nr. 1) –
Wrocław (Breslau),
– 8 (2 Śląski) Regiment Dragonów Króla Fryderyka III (Drago-
ner-Regiment König Friedrich III. (2. Schlesisches) Nr. 8): sztab,
1 i 4 Szwadron – Oleśnica (Oels), 2 Szwadron – Kluczbork
(Kreuzburg), 3 Szwadron – Bierutów (Bernstadt), 5 Szwadron –
Namysłów (Namslau),
– 4 (1 Śląski) Regiment Huzarów von Schilla (Husaren-Regiment
von Schill (1. Schlesisches) Nr. 4) – Oława (Ohlau),
– 6 (2 Śląski) Regiment Huzarów Hrabiego Goetzena (Husa-
ren-Regiment Graf Goetzen (2. Schlesisches) Nr. 6): sztab, 1, 2,
4 i 5 Szwadron – Głubczyce (Leobschütz), 3 Szwadron – Raci-
bórz (Ratibor),
– 2 (Śląski) Regiment Ułanów von Katzlera (Ulanen-Regiment von

Katzler (Schlesisches) Nr. 2): sztab, 1, 2, 3 i 5 Szwadron – Gliwi-
ce, 4 Szwadron – Pszczyna (Pleß),
– 11 Regiment Strzelców Konnych (Jäger-Regiment zu Pferde
Nr. 11): sztab, 1, 2, 3 i 4 Szwadron – Tarnowskie Góry (Tarno-
witz), 5 Szwadron – Lubliniec (Lublinitz).
W obręb mającego siedzibę w Gdańsku XVII KORPUSU ARMIJNE-
GO wchodziły Pomorze Gdańskie i ziemia chełmińska. Stacjonowa-
ły tam natomiast:
– 5 (Pomorski) Regiment Huzarów Księcia Blüchera von Wahl-
statt (Husaren-Regiment Fürst Blücher von Wahlstatt (Pommer-
sches) Nr. 5) – Słupsk (Stolp),
– 4 Regiment Strzelców Konnych (Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 4)
– Grudziądz (Graudenz),
– 1 Przyboczny Regiment Huzarów (1. Leib-Husaren-Regiment
Nr. 1) – Wrzeszcz (Langfuhr) – obecnie dzielnica Gdańska,
– 2 Przyboczny Regiment Huzarów Wiktorii Królowej Prus (2. Leib-
-Husaren-Regiment Königin Victoria von Preußen Nr. 2) –
Wrzeszcz.
Kolejny, mianowicie XX KORPUS ARMIJNY, swoją siedzibę miał
w Olsztynie i obejmował południową i zachodnią część Prus Wschod-
nich. Na jego obszarze rozlokowane były natomiast:
– 10 (Wschodniopruski) Regiment Dragonów Alberta Króla Sak-
sonii (Dragoner-Regiment König Albert von Sachsen (Ostpreußi-
sches) Nr. 10) – Olsztyn (Allenstein),
– 11 (Pomorski) Regiment Dragonów von Wedla (Dragoner-Regi-
ment von Wedel (Pommersches) Nr. 11) – Ełk (Lyck),
– 5 (Zachodniopruski) Regiment Kirasjerów Fryderyka Eugeniu-
sza Księcia Wirtembergii (Kürassier-Regiment Herzog Friedrich
Eugen von Württemberg (Westpreußischjes) Nr. 5): sztab z 1,
4 i 5 Szwadronem – Prabuty (Riesenburg), 2 Szwadron – Susz
(Rosenberg), 3 Szwadron – Iława (Deutsch-Eylau),
– 4 (1 Pomorski) Regiment Ułanów von Schmidta (Ulanen-Regi-
ment von Schmidt (1. Pommersches) Nr. 4) – Toruń (Thorn)30.
30
Dyslokację kawalerii niemieckiej w 1914 r. oparto na: Rangliste der Köni-
glich Preußischen Armee und des XIII. (Königlich Württembergischen) Armeekorps für
1914, Berlin [b.r.w.], s. 353–420. Zob. także: K. von Albedyll, Soldaten und Garniso-
nen in Pommern und im Beyirk des II. Armee-Korps, Stettin 1926, passim; J. Centek,
Dyslokacja wojsk niemieckich na Pomorzu przed wybuchem I wojny światowej, [w:]
3. KAWALERIA NIEMIECKA W CHWILI ZAWARCIA ZAWIESZENIA BRONI
Walki pozycyjne toczone na froncie zachodnim nie sprzyjały wyko-

rzystaniu wielkich mas kawalerii. Z tego względu spieszona zosta-
ła znaczna część walczących tam formacji jazdy samodzielnej. Konie
zachowały tylko szwadrony pojedynczo przydzielane do poszczegól-
nych dywizji piechoty, przy których pełniły one służbę rozpoznawczą
i meldunkową, w rzeczywistości stanowiąc ich kawalerię dywizyjną.
Po zawarciu zawieszenia broni 11 listopada 1918 r. wycofywały się
wraz ze swoimi dywizjami, niejednokrotnie stanowiąc ich straż tyl-
ną. Z tego względu wracały one do swych macierzystych garnizonów
pojedynczo i w dużych odstępach czasu. Tak np. pierwszy ze szwa-
dronów należących do rozlokowanego w Prusach Wschodnich 11 Re-
gimentu Dragonów dotarł do Ełku dopiero 11 grudnia. Kolejny zaś
stawił się w Olsztynie tydzień później31.
Sytuacja formacji kawalerii niemieckiej działających na froncie
macedońskim była jeszcze gorsza. Po podpisaniu przez Bułgarię za-
wieszenia broni z ententą 30 września 1918 r. zdecydowano się bo-
wiem na odwrót wojsk austro-węgierskich i niemieckich na linię
Dunaju. Pierwsze jednostki przekroczyły tę rzekę 25 października.
Obrona na nowej linii okazała się jednak niemożliwa, gdyż 3 listopa-
da rozejm z ententą zawarły także Austro-Węgry. Jednym z jego wa-
runków było rozbrojenie wszystkich sił niemieckich znajdujących się
na obszarze tego państwa i ich internowanie, gdyby nie opuściły jego
terytorium do 20 listopada32. Niemniej jednak walki w tym rejonie
trwały do 13 listopada, kiedy to zawieszenie broni zawarły Węgry.
Wówczas nad Dunajem znajdował się również cały szereg, z re-
guły drobnych, formacji kawalerii niemieckiej. Były to: sztab XXVI
Brygady Kawalerii, sztab 18 (1 Saskiego) Regimentu Huzarów „Król
Albert” (Königlich Sächsische 1. Husaren-Regiment „König Albert”
Nr. 18), 4 Szwadronu 1 Regimentu Dragonów Gwardii Wiktorii Kró-
lowej Wielkiej Brytanii i Irlandii (1. Garde-Dragoner-Regiment Köni-
gin Viktoria von Großbritannien und Irland), 4 Szwadron 3 (No-
Problemy militarne na Pomorzu w latach 1914–1989, pod red. A. Stachuli, Słupsk

2002, s. 7–18.
31
H. Arnswald, Geschichte des Dragoner-Regiment von Wedel (Pomm.) Nr. 11, Ol-
denburg–Berlin 1928, s. 210.
32
Dieterich, Weltkriegsende an der mazedonischen Front, Oldenburg–Berlin 1925,
s. 174 i passim.
womarchijskiego) Regimentu Grenadierów Konnych Barona von

Derfflingera (Grenadier-Regiment zu Pferde Freiherr von Derfflinger
(Neumärkisches) Nr. 3), 2 Szwadron 11 (Pomorskiego) Regimentu
Dragonów von Wedla (Dragoner-Regiment von Wedel (Pommersches)
Nr. 11), 3 Szwadron 5 (Pomorskiego) Regimentu Huzarów Księcia
Blüchera von Wahlstatt (Husaren-Regiment Fürst Blücher von Wahl-
statt (Pommersches) Nr 5), 2 Szwadron 1 Bawarskiego Rezerwowe-
go Regimentu Kawalerii (Bayerische Reserve-Kavallerie Regiment
Nr. 1), a także 178 Armijny Zapas Koni33 (Heeres-Pferdedepot 178),
101 Zapas Koni (Pferdedepot 101) i 53 Etapowy Zapas Koni (Etappen-
-Pferdedepot 53). Ponadto na froncie tym były również lazarety koń-
skie nr 247, 266, 281, 282, 283, 284 i 35434.
Formacje kawaleryjskie znajdujące się w chwili zakończenia woj-
ny na froncie macedońskim wróciły do swoich macierzystych gar-
nizonów transportami kolejowymi w ciągu grudnia 1918 r. Jednak
najczęściej przy załadunku do eszelonu Węgrzy odbierali żołnierzom
uzbrojenie, pozostawiając je ewentualnie nielicznym wartownikom
w celu utrzymania porządku. Rekwirowano także konie35.
W listopadzie 1918 r. na ziemiach proklamowanego przez pań-
stwa centralne Królestwa Polskiego znajdowały się niewielkie siły ka-
walerii niemieckiej. Poza tym w zdecydowanej większości były to for-
macje zapasowe Landwehry oraz Landszturmu, zatem ich wartość
bojowa nie była zbyt wysoka36.
33
Określenia „armijny” nie należy tutaj rozumieć jako formacji wchodzącej
w skład którejś z wielkich jednostek piechoty bądź jazdy lub też konkretnej armii sił
zbrojnych cesarskich Niemiec, lecz jako zapas koni mający charakter ogólny, prze-
znaczony do wykonywania zadań służby remontu w stosunku do wszystkich potrze-
bujących tego formacji wojskowych (przyp. red. A. S.).
34
Dieterich, op. cit., s. 181–184. Zawarta w tej pracy lista formacji i sztabów
znajdujących się w Macedonii i Serbii w czasie ostatnich walk 1918 r. jest niekom-
pletna, brakuje na niej 4 Szwadronu 1 Regimentu Dragonów Gwardii, który według
historii tegoż regimentu (zob.: Freiherr Gayling von Altheim, Das Erste Garde-Drago-
ner-Regiment im Kriege 1914–1918, Berlin 1920, s. 160) miał walczyć na tym froncie.
Być może pominięte zostały jeszcze inne pododdziały.
35
Szerzej zob. choćby: Freiherr Gayling von Altheim, op. cit., s. 160; Bramsch,
Stresemann, Steinbeck, Das Kgl. Sächs. 2. Ulanen-Regiment Nr. 18, Dresden 1928,
s. 39 i passim; H. Arnswald, op. cit., s. 349 i passim; E. Zipfel, Geschichte des König-
lich Preußischen Husaren-Regiment Blücher von Wahlstatt (Pommersches) Nr. 5, Zeu-
lenroda [b.r.w.], s. 278 i passim.
36
Co innego zdaje się natomiast sugerować dotychczasowa polska literatura do-
tycząca formowania w końcu 1918 r. Odrodzonego Wojska Polskiego, w tym tak-
W tym czasie w Warszawie stacjonował 207 Szwadron Kawale-

rii. W mieście znajdowały się także zapas (Depot) koni oraz dwa la-
zarety końskie – ogólny i specjalistyczny dla koni świerzbowatych
(Räude Pferde Lazarett). Natomiast na pozostałych obszarach Kró-
lestwa Polskiego były również rozlokowane 1 Szwadron Landsztur-
mu III Korpusu Armijnego (XIII Łomżyński Okręg Wojskowy)37 oraz
1 Szwadron Landwehry z tegoż korpusu (¼ w okręgu Łuków,
¼ w Mławie38 oraz ½ w II Siedleckim Okręgu Wojskowym). Nato-
miast 3 Szwadron II Korpusu Armijnego został umieszczony w VII Czę-
stochowskim Okręgu Wojskowym.
Największą formacją kawalerii był 8 Rezerwowy Regiment Dra-
gonów, którego trzy szwadrony zostały rozlokowane na ziemiach
polskich. Dowództwo tego oddziału oraz 21 jego żołnierzy stacjono-
wało w okręgu wojskowym Skierniewice39. Natomiast między IX Ka-
liski oraz VIII Łódzki Okręgi Wojskowe rozdzielono jego 1 Szwadron.
W drugim z tych miast znajdował się także lazaret dla świerzbowa-
tych koni. Kolejny pododdział tego regimentu, a mianowicie 2 Szwa-
że oddziałów jazdy, w której z reguły podkreśla się jedynie fakt zrewolucjonizo-

wania stacjonujących w Królestwie Polskim wojsk niemieckich – zob. chociażby:
A. Przybylski, Wojna polska 1918–1921, Warszawa 1930; M. Wrzosek, Wojny o gra-
nice Polski Odrodzonej 1918–1921, Warszawa 1992; P. Łossowski, Jak Feniks z po-
piołów. Oswobodzenie ziem polskich spod okupacji w listopadzie 1918, Łowicz 1998.
Ponadto zob. także: J. Szczepański, Problematyka badawcza niemieckich jednostek
wojskowych w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim na przykładzie Oddziałów
uzupełnień Piechoty Warszawa (Infanterie Ersatz Truppe Warschau) 1915–1918, [w:]
Polska myśl wojskowa na przestrzeni dziejów. (Materiały z IX Ogólnopolskiego Forum
Historyków Wojskowości), pod red. W. B. Łacha, Olsztyn 2008; idem, Niemiecka pie-
chota zapasowa w Generalnym Gubernatorstwie Warszawskim 1915–1918, Warszawa
37
Były to okręgi wojskowe utworzone 30 X 1918 r. na terenie niemieckiej oku-
pacji w Królestwie Polskim na mocy odpowiedniego rozkazu podległego Radzie Re-
gencyjnej polskiego Ministerstwa Spraw Wojskowych. Stało się tak, gdyż 23 X tego
roku Rada Regencyjna przejęła formalnie dowództwo nad Polską Siłą Zbrojną, czyli
nad Polnische Wehrmacht, z rąk jej dotychczasowego dowódcy, a mianowicie Han-
sa von Beselera (przyp. red. A. S.).
38
Był to XII Ciechanowski Okręg Wojskowy (przyp. red. A. S.).
39
W rzeczywistości był to zapewne X Łowicki Okręg Wojskowy, na terenie któ-
rego leżały Skierniewice (przyp. red. A. S.).
dron, został umieszczony w XI Włocławskim Okręgu Wojskowym40,

trzeci zaś trafił do Płocka41.
Kolejne formacje jazdy armii niemieckiej w końcu 1918 r. stacjo-
nowały na obszarze podległym Wojskowemu Gubernatorstwu Litwy
(Militär-Gouvernement Litauen). Spośród oddziałów liniowych były
to: 6 (2 Śląski) Regiment Huzarów Hrabiego Goetzena (Husaren-Re-
giment Graf Goetzen (2. Schlesisches) Nr. 6) oraz 3 Regiment Strzel-
ców Konnych (Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 3) i 8 Regiment Strzelców
Konnych (Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 8), a także formacje Landweh-
ry, a mianowicie 1 Szwadron Landwehry z XX Korpusu Armijnego,
2 Szwadron Landwehry z III Korpusu Armijnego, 3 Szwadron Land-
wehry z VI Korpusu Armijnego i 5 Szwadron Landwehry z VI Korpu-
su Armijnego. Ponadto był tam również 2 Zapas Koni.
Dodatkowo komendanturze Kowna podlegał 2 Szwadron 21 Re-
gimentu Dragonów, a komendanturze Grodna połowa 1 Szwadronu
14 Regimentu Dragonów. Oprócz tego w ramach Inspekcji Etapów
Bug (Etappen-Inspektion Bug) były lazarety i zapasy końskie. Nato-
miast nie było tam już wtenczas żadnych liniowych pododdziałów
jazdy42.
Z powyższego wynika więc, że znajdujące się w końcu 1918 r. na
ziemiach polskich formacje kawalerii niemieckiej, podobnie jak po-
zostałe stacjonujące tam oddziały niemieckich sił zbrojnych, nie mia-
ły szans na powstrzymanie odradzania się Rzeczypospolitej oraz jej
armii. Były to bowiem formacje o niskiej wartości bojowej i na doda-
tek bardzo rozproszone.
Zupełnie inaczej przedstawiała się jednak sytuacja jazdy niemiec-
kiej na froncie wschodnim. Oprócz szwadronów przydzielanych do
dywizji i samodzielnych brygad piechoty, istniały tam także większe
związki kawalerii. W składzie 8 Armii były to XVII Brygada Kawale-
rii składająca się jedynie z 17 (1 Wielkoksiążęcego Meklemburskiego)
40
Majątek wszystkich tych formacji przejęty został następnie przez różne od-
działy kawalerii odradzającego się w końcu 1918 r. Wojska Polskiego – zob. choćby:
A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do 25 IV 1920 r.,
Toruń 1999; idem, Odtwarzanie pułków byłej Dywizji Ułanów I Korpusu Polskiego
oraz formowanie 4 Pułku Ułanów w końcu 1918 r. i na początku 1919 r., „Piotrkow-
skie Zeszyty Historyczne” (Piotrków Trybunalski) 2000, t. 2 (przyp. red. A. S.).
41
Czyli na teren XII Ciechanowskiego Okręgu Wojskowego. Die Rückführung des
Ostheeres, Berlin 1936, s. 193 i passim.
42
Ibidem, s. 190 i passim.
Regimentu Dragonów43 oraz z pieszych pododdziałów Landszturmu.

Oprócz tego na froncie tym stacjonowała też 2 Dywizja Kawalerii
złożona z XXII Brygady Kawalerii z 5 (Reńskim) Regimentem Dra-
gonów Barona von Manteuffla44 i 14 Regimentem Huzarów oraz
XXV Brygady Kawalerii obejmującej jedynie 24 Regiment Lejb Dra-
gonów. Kolejną wielką jednostką tej broni była wydzielona z Bawar-
skiej Dywizji Kawalerii wzmocniona I Bawarska Brygada Kawalerii
w składzie 1 Regimentu Ciężkiej Jazdy i 2 Regimentu Ciężkiej Jazdy
(1., 2. Schwere Reiter-Regiment) wraz z pieszymi formacjami Land-
szturmu i dywizjonem artylerii polowej Landwehry. Znacznie słabszą
jednostką była 1 Dywizja Kawalerii, której O. de B. tworzyły wów-
czas tylko II Brygada Kawalerii złożona z 12 Regimentu Ułanów oraz
formacje piechoty, artylerii, saperów łączności i taborowych.
Bawarska Dywizja Kawalerii w rzeczywistości obejmowała wten-
czas V Bawarską Brygadę Kawalerii złożoną z 1 i 6 Regimentów
Szwoleżerów oraz z piechoty, formacji sanitarnych, pionierów, arty-
lerii i taborów. Kolejną XVI Brygadę Kawalerii tworzył sztab wydzie-
lony z 1 Dywizji Kawalerii, któremu podporządkowano 9 Regiment
Strzelców Konnych oraz pododdziały piechoty i artylerii. Natomiast
sztab XLII Brygady Kawalerii stanowił jednocześnie Gubernatorstwo
Nikołajew. Jednak nie podlegały mu wtedy żadne oddziały jazdy45.
4. KAWALERIA REICHSWEHRY TYMCZASOWEJ
Równolegle z nadzorowaniem wycofywania armii niemieckiej z fron-

tów do macierzystych garnizonów Naczelne Dowództwo Wojsk Lą-
dowych (Oberste Heeresleitung) starało się zadbać również o ochro-
nę terenów pogranicznych. Z tego względu szef Sztabu Generalnego
marszałek Paul von Hindenburg już 24 listopada 1918 r. wysłał do
poszczególnych sztabów rozkazy nakazujące wspieranie formowa-
nia oddziałów ochotniczych przeznaczonych do walki na wschod-
nich granicach46.
43
1 Großherzoglich Mecklenburgisches Dragoner-Regiment Nr. 17.
44
Dragoner-Regiment Freiherr von Manteuffel (Rheinisches) Nr. 5.
45
Die Rückführung des Ostheeres..., s. 181–190.
46
Friedrich Meinecke Institut der Freien Universität Berlin, Nachlaß Seeckt (da-
lej cyt. FMI, NS), 26/280, Seeckt als Leiter der Verbindungstelle der OHL in Königs-
berg und als Chef des Oberkommandos Grenzschutz Nord; W. Goerlitz, History of
the German General Staff 1657–1945, New York 1959, s. 210.
W celu zwiększenia liczby ochotników zgłaszających się do służby

rząd wydał odezwę wzywającą do wstępowania do jednostek ochot-
niczych oraz do obrony kraju, zagrożonego, między innymi, przez
Polskę47. Nabór miał być prowadzony przez „dowództwa korpusów
w porozumieniu z radami żołnierskimi”. Zgłaszać się mogli wszyscy
chętni i zdolni do służby wojskowej, którzy wcześniej, przynajmniej
przez pół roku, walczyli na froncie. Sporą zachętą był żołd w wyso-
kości przysługującej żołnierzom w czasie wojny48.
W wyniku tych zarządzeń w garnizonach demobilizowanych puł-
ków, w tym również kawalerii, zaczęły powstawać formacje ochot-
nicze, które są określane zbiorczym terminem freikorpsy. Największy
z nich, z dowodzonej przez siebie 214 Dywizji Piechoty, sformował
generał major Georg Maercker. Dnia 14 grudnia wydał on „Rozkaz
Konstytucyjny” (Grundlegender Befehl Nr. 1 für das Freiwillige Landes-
jägerkorps), w którym zawarł szczegóły dotyczące organizacji i funk-
cjonowania swojego oddziału. Nie było w nim rad żołnierskich, tyl-
ko mężowie zaufania, których zadaniem było wspieranie oficerów
w utrzymaniu dyscypliny i przedkładanie im skarg żołnierzy. Utrzy-
mano także obowiązek salutowania przełożonym, których jednocze-
śnie zobowiązano do odwzajemnienia tego pozdrowienia49.
Ogłoszone 22 grudnia 1918 r. „Warunki przyjęcia do Ochotnicze-
go Korpusu Strzelców” (Freiwillige Landesjägerkorps) zapoczątkowa-
ły proces szybkiego rozwoju formacji generała Maerckera50. W stycz-
niu 1919 r. składał się on już z dwóch brygad, które liczyły łącznie
15 kompanii piechoty, dwie kompanie karabinów maszynowych,
pięć baterii artylerii polowej. Poza tym każda z brygad miała do
dyspozycji pododdział kawalerii (Kavallerie-Abteilung) w sile około
40 jeźdźców, wyposażony w dwa lekkie karabiny maszynowe. Bezpo-
średnio zaś dowództwu korpusu podlegały pododdziały lotniczy, sa-
mochodowy i łączności oraz bateria artylerii ciężkiej51.
47
Aufruf der Reichsregierung zur Gestellung von Freiwilligen, Armeeverordnungs-
blatt (dalej cyt. AVBl.) 1919, Nr. 4, s. 17; W. Goerlitz, op. cit., s. 210.
48
Ausführungsbestimmungen zu vorstehenden Aufruf, AVBl. 1919, Nr. 4, s. 18 i passim.
49
G. Maercker, Vom Kaiserheer zur Reichswehr, Leipzig 1921, s. 45–47; J. Benoist-
Méchin, Niemcy i armia niemiecka 1918–1938, t. 1, tłum. S. Skarzyński, Warszawa
[b.r.w.], s. 115–117.
50
J. Benoist-Méchin, op. cit., s. 118.
51
G. Maercker, op. cit., zał. 6. Zob. także: Die Wirren in Reichshauptstadt und im
nördlichen Deutschland 1918–1920, Berlin 1940, zał. 2, s. 186 i passim.
Należy podkreślić, że rola jazdy w tworzonych jednostkach ochot-

niczych była raczej znikoma. Przykładowo w chwili powrotu do Ber-
lina w grudniu 1918 r. w Dywizji Strzelców Kawalerii Gwardii (Garde
Kavallerie- (Schützen-) Division) znajdowało się aż dziewięć spieszo-
nych pułków jazdy52, zorganizowanych w trzy Dowództwa Spieszo-
nych Strzelców Kawalerii (Kavallerie-Schützen-Kommando). Jako for-
macja konna pozostał zaś tylko 2 Szwadron 4 Regimentu Strzelców
Konnych, pełniący funkcję jej jazdy dywizyjnej. Niemniej jednak, po
przekształceniu tej wielkiej jednostki w formację ochotniczą, licz-
ba szwadronów konnych wzrosła do siedmiu. Mimo to siła kawale-
rii pozostawała nadal w dużej dysproporcji w stosunku do potencja-
łu piechoty.
Swoje niewielkie pododdziały jazdy posiadały również dwa
z trzech oddziałów (Detachement) tworzących Freikorps Hülsen. Każ-
dy z nich miał siłę regimentu piechoty wzmocnionego pionierami,
artylerią i jednostkami łączności.
Z kolei Niemiecka Dywizja Ochronna (Deutsche Schutz-Division)
oraz Detachement Held, które składały się z dwóch regimentów pie-
choty oraz z regimentu artylerii i jednostek pomocniczych, dyspono-
wały zaledwie plutonem kawalerii53.
Z powyższego wynika więc, że we freikorpsach działających na
terenie Rzeszy na przełomie 1918 i 1919 r. kawaleria występowała
głównie w oddziałach od pułku wzwyż i z racji swojej niewielkiej li-
czebności była głównie używana do prowadzenia służby meldunko-
wej i ewentualnie patrolowej. Pełniła zatem nadal te same funkcje,
jakie wcześniej na froncie zachodnim po rozpoczęciu walk pozycyj-
nych pełniła kawaleria dywizyjna.
Nie wszyscy trafiający do freikorpsów żołnierze kierowali się po-
budkami patriotycznymi. Dość często zdarzało się bowiem, że po
otrzymaniu munduru i żołdu ochotnik więcej się nie pojawiał. Dzia-
ło się tak, ponieważ duża część z nich zgłaszała się przede wszystkim
dla żołdu i nie chciała brać udziału w walkach. W takiej sytuacji zde-
cydowano się podjąć kroki mające na celu usunięcie z szeregów nie-
odpowiednich ochotników. Najpierw rozwiązano wszystkie te for-
52
Były to: Regiment Kirasjerów Gwardii, Regiment Lejb Kirasjerów, 4 Regi-
ment Kirasjerów oraz 8 Regiment Huzarów, 11 Regiment Huzarów, 5 Regiment
Ułanów i 8 Regiment Dragonów, a także 2 Regiment Strzelców Konnych i 6 Regi-
ment Strzelców Konnych.
53
Die Wirren..., zał. 2, s. 188–191.
macje, które chciały w swoich szeregach tworzyć rady żołnierskie54.

Następnie, gdy wprowadzono dyscyplinę i normalną służbę kosza-
rową, zwolniono te osoby, które się temu przeciwstawiały. Ponieważ
chętnych do freikorpsów nie brakowało, spośród wielu ochotników
można było wybierać tylko najlepszych55.
Amerykański historyk H. J. Gordon, który przebadał 146 freikorp-
sów, które działały w latach 1918–1919 w Niemczech, w Inflantach
oraz na granicy polsko-niemieckiej, zauważył, że ich wielkość waha-
ła się od zaledwie 60 aż do 12 000 ludzi. Wśród dowódców byli ge-
nerałowie, starsi i młodsi oficerowie, sierżanci, a nawet jeden cywil56.
Żołnierze stanowili zaś mieszankę wszystkich warstw społecznych.
Obok freikorpsów w tym samym czasie rozpoczęto też budowę
nowej armii regularnej. W związku z tym w Armeeverordnungsblatt
z 19 stycznia 1919 r. ukazały się zarządzenia regulujące kwestie zwią-
zane z radami żołnierskimi, umundurowaniem i salutowaniem w ar-
mii na stopie pokojowej. Jednak wskutek interwencji Naczelnego Do-
wództwa Wojsk Lądowych jednostki, które wtenczas nadal były na
stopie wojennej, miały otrzymać odrębne regulacje57. Pruski minister
wojny, pułkownik Walther Reinhardt, zdawał sobie sprawę z wagi
tych dekretów. Dlatego też uznał za stosowne skierowanie specjalnej
odezwy do wszystkich żołnierzy. Tłumaczył, że ogłoszone rozporzą-
dzenia są środkami tymczasowymi, niezbędnymi do stopniowego za-
prowadzenia porządku w armii. Chwalił też oficerów i podoficerów
za to, że dzielnie stanęli po stronie nowego rządu. Stwierdzał także:
„musimy stopniowo działać za pomocą środków prowizorycznych.
Zarządzenia dnia dzisiejszego o władzy dowódczej, obsadzie stano-
wisk, ubiorze i obowiązku salutowania są takimi środkami”. Dzięki
współpracy z radami żołnierskimi oraz dzięki poczuciu obowiązku
54
J. Benoist-Méchin, op. cit., s. 144–146.
55
Bundesarchiv-Militärarchiv (dalej cyt. BA-MA), N 154/1, Aus der Frosch-
Schau-Erinnerungen aus 60 Lebensjahren von Ludwig von der Leyen. Generalleut-
nant aD.
56
Ibidem, s. 67.
57
F. von Rabenau, Hans von Seeckt – Aus Seinem Leben, 2. Aufl., Leipzig 1941,
s. 124; J. Schmädeke, Militärische Kommandogewalt und parlamentarische Demokra-
tie. Zum Problem der Verantwortlichkeit des Reichswehrministers in der Weimarer Re-
publik, Lübeck–Hamburg 1966, s. 30 i passim.
oficerów, podoficerów i urzędników wojskowych miały one zapew-

nić sukces w tworzeniu nowej armii58.
Kolejnym istotnym krokiem na drodze do utworzenia nowych sił
zbrojnych Rzeszy była nominacja 13 lutego 1919 r. Gustava Noske-
go na ministra Reichswehry. Należy jednak podkreślić, że samo mini-
sterstwo nie zostało jeszcze sformowane. Mimo to, po wejściu w ży-
cie konstytucji, czyli w sierpniu 1919 r., prezydent Rzeszy Friedrich
Ebert przeniósł zwierzchnictwo nad armią, za wyjątkiem wypadków,
kiedy wydawał rozkazy osobiście, na Noskego59. Do czasu zakoń-
czenia organizacji Ministerstwa Reichswehry, co planowano prze-
prowadzić do 1 października 1919 r., Noske upoważnił Reinhardta,
stojącego na czele Placówki Dowódczej Reichswehry Prusy (Reichs-
wehr-Befehlstelle Preußen), która stanowiła pozostałość po dawnym
pruskim ministerstwie wojny60, by w mniej ważnych sprawach opra-
cowywał dla niego dekrety obowiązujące w całej armii.
Po ostatecznym utworzeniu Ministerstwa Reichswehry istniejące
dotychczas krajowe placówki dowódcze Reichswehry, pozostałości
po dawnych krajowych ministerstwach wojny, postanowiono prze-
kształcić w Urzędy Likwidacyjne (Abwicklungstellen) wcześniejszych
administracji poszczególnych kontyngentów armii niemieckiej61.
Dnia 25 lutego 1919 r. Noske przedstawił Zgromadzeniu Naro-
dowemu opracowany przez komitet Reichswehry i prawników Mi-
nisterstwa Wojny projekt ustawy o sformowaniu nowej armii, któ-
ry jednocześnie pozwalał na wcielenie do niej, a co za tym idzie na
zalegalizowanie, jednostek ochotniczych. Umożliwiał on także od-
działom starej armii przystąpienie do nowych sił zbrojnych62. Kolej-
na debata w tej sprawie odbyła się 27 lutego 1919 r.63 Ustalono, że za-
58
An die Offiziere, Unteroffiziere und alle ihnen gleichgestellten Angehörigen des
Heeres, AVBl. 1919, Nr. 8, s. 53.
59
Verordnung, betreffend die Übertragung des Oberbefehls über die Wehrmacht des
Deutschen Reichs auf den Reichswehrminister. Vom 20. August 1919, Heeresverord-
nungsblatt (dalej cyt. HVBl.) 1919, Nr. 1, s. 1 i passim.
60
W cesarskich Niemczech nie było jednolitego ministerstwa wojny. Kraje Rze-
szy, posiadające własne kontyngenty (Prusy, Bawaria, Saksonia, Wirtembergia i Ba-
denia), miały własne ministerstwa wojny. Centralnym organem jednolitym dla ca-
łych Niemiec był jedynie Sztab Generalny.
61
Der Reichswehrminister. Nr. 1414/8.19. A. 1.; HVBl. 1919, Nr. 1, s. 2.
62
W. Mulligan, The creation of the modern German Army. General Walther Rein-
hardt and the Weimar Republic, New York–Oxford 2005, s. 67.
63
J. Schmädeke, op. cit., s. 35.
daniem przyszłych sił zbrojnych będzie zarówno ochrona granic, jak

i pilnowanie porządku wewnętrznego64.
Początkowo projekt tej ustawy został ostro skrytykowany, ale za-
grożenie przewrotem bolszewickim w stolicy wpłynęło na przyspie-
szenie prac nad jej uchwaleniem65, co stało się ostatecznie 6 marca
1919 r., kiedy w Zgromadzeniu Narodowym przegłosowano usta-
wę o utworzeniu Tymczasowej Reichswehry (Gesetz über die Bil-
dung einer vorläufigen Reichswehr). Za jej przyjęciem głosowało 348
deputowanych spośród 42166. Przeciwko niej byli przedstawiciele
Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (Unabhängige So-
zialdemokratische Partei Deutschlands, czyli USPD) i Niemieckiej Na-
rodowej Partii Ludowej (Deutschnationale Volkspartei, czyli DNVP).
Ci pierwsi ze względu na jej „militarystyczny”, ci drudzy ze względu
na „rewolucyjny” charakter67. Sprzeciw na skrajnej prawicy i skraj-
nej lewicy świadczy wyraźnie o kompromisowym charakterze tego
aktu prawnego68.
Przegłosowana ustawa wchodziła w życie z dniem ogłoszenia
i miała obowiązywać do 31 marca 1920 r. Według niej prezydent
Rzeszy otrzymał uprawnienia do rozwiązania istniejącej armii i po-
wołania nowej. Ponadto mógł on nadawać moc wykonawczą dekre-
tom rządu oraz działać w celu zapewnienia spokoju i porządku we-
wnątrz kraju.
Nowe siły zbrojne miały powstać na „demokratycznej podstawie
przez zespolenie już istniejących formacji ochotniczych”. Dopuszcza-
no także możliwość wcielenia oficerów i urzędników starej armii. Na-
tomiast „sprawdzonym podoficerom i żołnierzom” gwarantowano
możliwość kariery oficerskiej69.
Równocześnie z powyższą ustawą ogłoszono obowiązujące do
niej przepisy wykonawcze (Ausführungsverordnung zum Gesetz über
die Bildung einer vorläufigen Reichswehr), za pomocą których szcze-
gółowo regulowano najistotniejsze kwestie. Według nich zwierzch-
64
J. Benoist-Méchin, op. cit., s. 143.
65
Ibidem, s. 149–152; J. W. Wheeler-Bennett, Die Nemesis der Macht. Die deut-
sche Armee in der Politik 1918–1945, Düsseldorf 1954, s. 64.
66
W. Mulligan, op. cit., s. 68.
67
J. Schmädeke, op. cit., s. 35.
68
Zob. ibidem, s. 31 i passim.
69
Gesetz über die Bildung einer vorläufigen Reichswehr, Reichsgesetz-Blatt (dalej
cyt. RGBl.) 1919, Nr. 57, s. 295 i passim.
nikiem sił zbrojnych był prezydent Rzeszy, którego w wykonywaniu

obowiązków w tym zakresie, za wyjątkiem bezpośredniego wydawa-
nia rozkazów, reprezentował minister Reichswehry, a w zakresie swo-
jego kontyngentu wojskowego pruski minister wojny.
W kwestii możliwości kariery oficerskiej dla podoficerów i żołnie-
rzy stwierdzano, że muszą to być osoby posiadające predyspozycje do
tej roli. Konieczna była również służba w polu, a także przynajmniej
pół roku pozytywnie ocenionej przez przełożonych służby na stano-
wisku oficerskim. Potwierdzono tym samym zarządzenia z 19 stycz-
nia 1919 r.
Minister Reichswehry miał prawo do określenia, które z istnieją-
cych freikorpsów czy jednostek Volkswehr itp. mogą zostać włączone
w skład armii. W jego kompetencjach znalazło się także regulowa-
nie metod egzekwowania dyscypliny wojskowej i prawa żołnierzy do
skarg na przełożonych.
Rekrutację ochotników zlecono dowództwom korpusów starej
armii. Tak więc każdy z nich miał stworzyć jeden okręg werbunkowy.
Jednak odrębne regulacje miały dotyczyć uzupełniania szeregów for-
macji już istniejących.
Oficerowie, podoficerowie i urzędnicy, którzy przechodzili do
Tymczasowej Reichswehry, mieli zachować swoje prawa, a przyna-
leżność do nowej armii miała być uznawana za dalszy ciąg ich służby
wojskowej. Szeregowców zaprzysięgano natomiast na sześć miesięcy,
przedłużając następnie czas służby co 3 miesiące.
Zdecydowano też o rozwiązaniu starej armii, za wyjątkiem ele-
mentów, które były konieczne do zakończenia procesu jej likwi-
dacji oraz zasilenia Tymczasowej Reichswehry personelem i wy-
posażeniem. Nadal miały również pozostać organy niezbędne dla
funkcjonowania przyszłej armii na stopie pokojowej.
Na podstawie traktatów sojuszniczych Prus z Bawarią i Wirtem-
bergią ustawa o Tymczasowej Reichswehrze miała wejść w życie rów-
nież w tych landach70. Nie zakończyła ona jednak istnienia freikorp-
sów, gdyż nie wszystkie one chciały wejść w skład nowej armii. Część
z nich wolała dalej funkcjonować niezależnie71.
70
Ausführungsverordnung zum Gesetz über die Bildung einer vorläufigen Reichs-
wehr, RGBl. 1919, Nr. 57, s. 296–298.
71
G. A. Craig, The Politics of the Prussian Army 1640–1945, New York 1964,
s. 362, przyp. 4.
Oceniając powyższe akty prawne, należy zwrócić uwagę na fakt,

że kwestia Naczelnego Dowództwa Tymczasowej Reichswehry i Szta-
bu Generalnego pozostała nierozstrzygnięta zarówno w ustawie, jak
i w załączonych do niej przepisach wykonawczych72. Wynikało to za-
pewne z chęci poczekania na ostateczne określenie warunków trak-
tatu pokojowego.
W marcu 1919 r. z Dowództwa Korpusu Lüttwitz utworzono Do-
wództwo Korpusu Reichswehry 1 (Reichswehr-Gruppenkommando 1),
rozpoczynając jednocześnie reorganizację tworzących go freikorpsów,
z których już w kwietniu 1919 r. sformowano pięć brygad Reichs-
wehry. Podobnie wyglądało też powstanie Dowództwa Korpusu
Reichswehry 4 w Bawarii na podstawie dotychczasowego Dowodz-
twa Korpusu von Möhl73.
W sumie w pierwszym etapie swego istnienia Reichswehra Tym-
czasowa była podzielona na cztery dowództwa korpusów (Gruppen-
kommando). Pierwszym, obejmującym tereny na wschód od Łaby,
dowodził generał von Lüttwitz, drugim generał von Schöler, które-
mu podlegały zachód i południowy zachód Rzeszy. Trzecie powstało
z jednostek z Grenzschutz Nord74. Czwarte zaś, jak wspomniano już
wcześniej, utworzono w Bawarii.
W ramach Reichswehry Tymczasowej funkcjonowały dwa głów-
ne typy brygad, a mianowicie brygady „duże” i „małe”. Przykładowo
w Bawarii, oprócz jednostek podległych bezpośrednio dowództwu,
istniał jeden oddział pierwszego typu oraz trzy drugiego. „Dużą” bry-
gadą była Bawarska 21 Brygada Strzelców (Bayerische Schützenbri-
gade Nr. 21). W jej skład wchodził 21 Bawarski Regiment Kawalerii
(Bayerische Kavallerie Regiment Nr. 21), utworzony z 21 Bawarskie-
go Szwadronu Ciężkich Karabinów Maszynowych (Bayerische Ma-
schinengewehr Abteilung Nr. 21) oraz trzech szwadronów liniowych
– każdy z czterema lekkimi karabinami maszynowymi. Mniejszymi
brygadami były zaś Bawarskie Brygady Reichswehry 22–24 (Bayeri-
sche Reichswehrbrigade Nr. 22–24), które posiadały tylko pojedynczy
szwadron jazdy z czterema lekkimi karabinami maszynowymi75.
72
W. Goerlitz, op. cit., s. 214.
73
H. J. Gordon, Die Reichswehr und die Weimarer Republik 1919–1926, Frankfurt
am Main 1959, s. 77 i passim.
74
Ibidem, s. 82.
75
BA-MA, RH 53-7/1409, dokument z 6.06.1919 r.; por. ibidem, RH 69/197,
Gliederung einer Reichswehrbrigade.
Z kolei trzon sił analizowanego wcześniej Landesjägerkorps,

z którego utworzono XVI Brygadę Reichswehry (Reichswehrbriga-
de XVI), stanowiły batalion strzelców oraz trzy regimenty piechoty.
Dwa pierwsze regimenty liczyły w sumie sześć szwadronów kawale-
rii, rozdzielonych pomiędzy poszczególne pododdziały (Abteilung).
Natomiast trzeci składał się z dwóch batalionów (Bataillon) i wca-
le nie miał formacji konnych. Swoim szwadronem jazdy dyspono-
wał także wspomniany batalion strzelców76. W stosunku do formacji
omawianych poprzednio w tej brygadzie widać zatem dość znaczny
wzrost liczebności kawalerii.
5. DZIAŁANIA KAWALERII NIEMIECKIEJ W WIELKOPOLSCE
Rozwijający się w końcu 1918 r. w Wielkopolsce polski ruch niepod-

ległościowy spowodował skierowanie koleją z Karlsruhe przez Chem-
nitz i Wrocław do Milicza 4 Regimentu Ułanów. Wraz z nim przerzu-
cono tam również dowództwo 7 Kawaleryjskiej Dywizji Strzelców
(7. Kavallerie-Schützen-Division), sztab Dowództwa Spieszonych
Strzelców Kawalerii (Schützen-Kommando), 5 (Zachodniopruski) Re-
giment Kirasjerów Księcia Fryderyka Eugeniusza Wirtemberskiego
(Kürassier Regiment Herzog Friedrich Eugen von Württemberg (West-
preußisches) Nr. 5) i 4 Rezerwowy Regiment Ułanów (Reserve-Ulanen-
Regiment Nr. 4) oraz dywizjon artylerii i moździerzy. Wymienione
oddziały kawaleryjskie były jednak spieszone i traktowano je jako
bataliony piechoty.
Po ich dotarciu do nowego miejsca postoju zwolniono do domu
wszystkie roczniki, oprócz 1896–1899, które pozostawiono w służ-
bie. W ten sposób stan bojowy 4 Regimentu Ułanów został zreduko-
wany z 343 do 150 żołnierzy77. Podobnie wyglądała sytuacja w 5 Re-
gimencie Kirasjerów, w którym rozformowano Szwadron Karabinów
Maszynowych, rozdzielając broń i wyposażenie pomiędzy pozostałe
pododdziały. Stan liczebny oddziału zmniejszył się i wynosił zaled-
wie 161 ludzi, z czego aż 103 było niezbędnych przy taborach78.
76
G. Maercker, op. cit., zał. 10.
77
H. Martens, E. Zipfel, Geschichte des Ulanen-Regiments von Schmidt (1. Pom-
mersches) Nr. 4, Berlin 1929, s. 311.
78
E. Zipfel, Geschichte des Kürassier-Regiments Herzog Friedrich Eugen von Württem-
berg (Westpr. Nr. 5), Berlin 1930, s. 302.
Przerzucanymi na front przeciwpolski żołnierzami kierowały nie

tylko uczucia patriotyczne, ale co nawet przyznają historie pułkowe,
przysługujący pozostającym na żołdzie wojennym dodatek w wyso-
kości 4 marek dziennie.
Szczątkowy 4 Regiment Ułanów 3 grudnia 1918 r. został skie-
rowany do Ostrowa Wielkopolskiego, gdzie jednak miejscowi Pola-
cy zdążyli już sformować własny oddział samoobrony79. Był on na
tyle silny, że ułani nie byli w stanie wykonać rozkazu o rozbrojeniu
wszystkich nieniemieckich jednostek. W takiej sytuacji pułk został
12 grudnia odtransportowany z miasta80.
Podobnie wyglądała też akcja 5 Regimentu Kirasjerów w Kroto-
szynie. Oddział ten dotarł tam 5 grudnia 1918 r. z zadaniem utrzy-
mania porządku i osłony kolei. Jednak i tu ludność polska sformowa-
ła własne jednostki, które były w stanie przeciwstawić się rozkazowi
o rozbrojeniu. W takim wypadku Niemcom nie pozostało nic in-
nego, jak 12 grudnia 1918 r. opuścić miasto. Kirasjerzy udali się do
Cieszkowa (Freyhan)81.
Ułani natomiast zajmowali się od stycznia 1919 r. nadzorem gra-
nicy Wielkopolski, gdzie codziennie dochodziło do wymiany ognia
z polskimi posterunkami. Przenikanie granicy przez polskie patrole
wymuszało pozostawanie w gotowości bojowej także żołnierzy prze-
bywających na kwaterach. W okresie tym doszło tylko do jednego
większego starcia zbrojnego. Miało ono miejsce 28 marca 1919 r., kie-
dy to poległ podporucznik Schulz i trzech ułanów.
Zwolnienia starych żołnierzy i zaciąg nowych spowodował obni-
żenie dyscypliny wśród ułanów. Musiało ono być dość znaczne, gdyż
wspomina o nim nawet oficjalna historia regimentu. W każdym ra-
zie dzięki podjęciu zdecydowanych kroków udało się przywrócić za-
dowalający poziom dyscypliny.
W lipcu 1919 r. z żołnierzy 4 Regimentu Ułanów sformowano
3 Szwadron 29 Pułku Kawalerii Reichswehry, który w jego ramach
nosił tradycję 4 Regimentu Ułanów (3. Eskadron (Ulanen Regiment 4)
79
Raczej był to oddział należący do istniejącej wtenczas na terenie Wielkopol-
ski legalnej, najpierw Straży Obywatelskiej, a następnie Straży Ludowej oraz Służby
Straży i Bezpieczeństwa – zob. choćby: B. Polak, Wojsko Wielkopolskie 1918–1920,
Koszalin 1990; M. Rezler, Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Spojrzenie po 90 la-
tach, Poznań 2008 (przyp. red. A. S.).
80
H. Martens, E. Zipfel, op. cit., s. 310–312.
81
E. Zipfel, Geschichte des Kürassier-Regiments..., s. 302.
Reichswehr-Kavallerie-Regiment 29). W sierpniu szwadron ponownie

skierowano do Grenzschutzu, w ramach którego obsadził on Kraszów
(Kraschen) i okolicę. Konie pozostały natomiast w Sycowie (Große
Wartenberg), Wielowsi (Langendorf), Ocicach (Ottendorf) i Biskupi-
cach (Bischdorf). W październiku szwadron został zluzowany przez
piechotę i zajął kwatery w Sycowie82.
Podobnie wyglądały działania kirasjerów. Ze względu na niewiel-
kie stany osobowe zdecydowano się na rozpoczęcie zaciągu ochot-
ników, którzy napłynęli na tyle licznie, że sformowano Kirasjerski
Batalion Strzelców (Kürassier-Schützen-Bataillon), który 29 stycznia
1919 r. przeniósł się do Cieszyna i okolic. Wielokrotnie dochodziło
do silnych starć z Polakami, z których najbardziej krwawe odbyło się
w czerwcu 1919 r.
Pod koniec lipca 1919 r. żołnierze 5 Regimentu Kirasjerów zostali
zluzowani przez III Batalion 58 Regimentu Piechoty i przeniesieni do
wsi Ligota Polska (Alt-Ellguth) koło Oleśnicy, gdzie zgodnie z wymo-
gami redukcji armii regiment został przeformowany w jeden szwa-
dron. Nowy pododdział początkowo należał do 29 Regimentu Kawa-
lerii Reichswehry. Jednak w listopadzie 1919 r. został przerzucony do
Tylży, a w styczniu 1920 r. trafił do Królewca, gdzie jako 1 Szwadron
wcielono go do 233 Regimentu Kawalerii Reichswehry (Reichswehr-
Kavallerie-Regiment 233), który z kolei w maju 1920 r. przemianowa-
no na 2 Regiment Jazdy (2. Reiter-Regiment)83.
Nieco inaczej wyglądały ówczesne działania regimentów, które
swoje macierzyste garnizony miały w ośrodkach objętych Powsta-
niem Wielkopolskim. W Gnieźnie stacjonował wspomniany już
wcześniej 12 (2 Brandenburski) Regiment Dragonów von Arnima.
Pierwsze jego pododdziały powróciły do koszar na początku grudnia
1918 r., a krótko przed świętami Bożego Narodzenia do miasta przy-
były pozostałe elementy tego oddziału. Regiment składał się wów-
czas prawie wyłącznie ze starszych podoficerów pod dowództwem
kilku poruczników, ale na stanie miał aż 800 koni. Zdolnych do wal-
ki żołnierzy przydzielono do 4 Szwadronu, który pod dowództwem
porucznika Waldowa został skierowany do Żnina. Pododdział ten li-
czył wówczas zaledwie 28 podoficerów i żołnierzy oraz 26 koni i dwa
lekkie karabiny maszynowe. Do celu dotarł 28 grudnia 1918 r. i zlu-
82
H. Martens, E. Zipfel, op. cit., s. 312–315.
83
E. Zipfel, Geschichte des Kürassier-Regiments..., s. 302–305.
zował stacjonujący tam szwadron 10 Regimentu Ułanów84. W Żninie

do dragonów przyłączyło się 22 ochotników z Heimatschutzu Pomo-
rze (Heimatschutz Pommern) oraz z 9 Regimentu Ułanów i 3 (Bran-
denburskiego) Regimentu Huzarów von Zietena (Husaren-Regiment
von Zieten (Brandenburgisches) Nr. 3)85.
W takiej sytuacji koszary 12 Regimentu Dragonów w Gnieźnie
bardzo szybko, w nocy z 28 na 29 grudnia 1918 r., zostały opanowa-
ne przez powstańców. Zdobyto tam dość dużo materiału wojennego
oraz kilkaset koni86. Liczba przejętych zwierząt zapewne była zbliżo-
na do wspomnianego wcześniej stanu 800 sztuk87.
Dragoni dowiedzieli się, że Polacy zajęli Gniezno. Mimo to do-
wództwo 4 Dywizji Piechoty zakazało szwadronowi wzięcia udziału
w jego odbijaniu, ponieważ za tak samo ważne uznano kontrolowa-
nie Żnina. Stąd też jego garnizon został wzmocniony przez pół-
szwadron z 3 Regimentu Grenadierów Konnych oraz baterię artylerii
z 17 (2 Pomorskiego) Regimentu Artylerii Polowej (2. Pommersches
Feldartillerie-Regiment Nr. 17). Jednak na początku stycznia Niemcy
zostali wyparci ze Żnina przez uderzenie kilku oddziałów powstań-
czych. Swój odwrót osłaniali ogniem dział88.
W tym czasie siły główne 12 Regimentu Dragonów zostały po-
zbawione przez Polaków koni i odesłane koleją do Frankfurtu nad
Odrą89. Wobec tego szwadron dołączył do napotkanej w Łabiszynie
(Labischin) kompanii podporucznika Gräfa, która liczyła około 75
bagnetów. Obydwa pododdziały zajęły tam kwatery. Wykorzystując
84
A. Krosigk, Das Kgl. Preuß. Dragoner-Regiment von Arnim (2. Brandenb.) Nr. 12
im Großen Kriege 1914/19, Berlin 1925, s. 155.
85
Ibidem, s. 156.
86
A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do
25 IV 1920 r. ..., s. 115 i passim.
87
Szerzej na temat zajęcia koszar tego regimentu oraz o początkach powstałego
następnie na bazie tej zdobyczy 3 Pułku Ułanów Wielkopolskich, czyli późniejszego
17 Pułku Ułanów Wielkopolskich imienia Króla Bolesława Chrobrego, zob. choćby:
J. Wasiutyński, Zarys historii wojennej 17-go Pułku Ułanów Gnieźnieńskich, Warsza-
wa 1929; Szlakiem Ułanów Chrobrego. Zarys historii 17 Pułku Ułanów Wielkopol-
skich im. Króla Bolesława Chrobrego, pod red. S. Zakrzewskiego, Z. Godynia, Londyn
1973; P. Bauer, 17 Pułk Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesława Chrobrego, Prusz-
ków 1994; J. Taborski, 17 Pułk Ułanów Wielkopolskich im. Króla Bolesława Chrobre-
go. Dzieje, tradycja i współczesność, Toruń 2005 (przyp. red. A. S.).
88
A. Krosigk, op. cit., s. 157 i passim; por. A. Czubiński, Z. Grot, B. Miśkiewicz,
Powstanie Wielkopolskie 1918–1919. Zarys dziejów, Warszawa–Poznań 1983, s. 200.
89
A. Krosigk, op. cit., s. 157.
przerwę w działaniach, 3 stycznia 1919 r. w Bydgoszczy uzupełniono

amunicję, a następnego dnia, po wzmocnieniu szwadronu i kompa-
nii posiłkami, dowództwo nad nimi przejął major Bloem.
Tymczasem dowódca szwadronu, porucznik Waldow, postano-
wił sformować pododdział ochotniczy. W związku z tym w gazetach
w Bydgoszczy i w Szczecinie pojawiły się wezwania do wstąpienia
do tego pododdziału. Pomogły także istniejące jeszcze regimenty re-
gularne. Mianowicie 14 Regiment Piechoty przekazał szwadronowi
10 koni, a 3 Regiment Grenadierów Konnych posiadane uzbrojenie
i wyposażenie.
W trakcie tych działań nakazano, by grupa majora Bloema za-
atakowała 1 lutego 1919 r. Rynarzewo (Netzwalde). W czasie mar-
szu do tej miejscowości poruszający się jako straż przednia szwadron
12 Regimentu Dragonów natknął się na siły polskie we wsi Siedlisko,
które ogniem karabinów maszynowych zmusił jednak do ustąpienia.
Rynarzewo zostało przez Niemców zajęte, co skłoniło Polaków do
przeprowadzenia w tym rejonie kontrataku. W jego wyniku po cięż-
kich walkach wyparto nieprzyjaciela z tej miejscowości.
Kilka dni później w rejonie tym doszło do większego starcia. Gdy
pododdział niemieckich marynarzy wycofywał się z lasu, szwadron
dragonów z karabinem maszynowym obsadził przeprawę. Z Bydgosz-
czy na odsiecz wysłano pociąg pancerny, ale polskiej artylerii udało
się zmusić go do odwrotu. Mimo to dragoni wytrwali na pozycjach
aż do wieczora, kiedy to zostali zluzowani przez kompanię 3 Batalio-
nu Ochrony Granicy (Grenzschutzbataillon 3) i pododdział z 3 Regi-
mentu Grenadierów Konnych.
Po powrocie na linię frontu dragoni toczyli starcia z Polakami, na-
wet po zawarciu zawieszenia broni w Trewirze 10 lutego 1919 r. Ostat-
nie z nich miało miejsce 6 czerwca, kiedy to zginęło dwóch dragonów,
a dwóch dalszych zmarło wkrótce z ran. Polacy mieli wówczas stracić
12 zabitych. Ostatecznie w lipcu 1919 r. szwadron został wycofany ze
składu Grenzschutzu. W listopadzie 1919 r. po dłuższym pobycie w re-
jonie Anklam udał się do Pasewalk, gdzie został przeformowany na
5 Szwadron 6 Regimentu Jazdy (6. Reiter-Regiment)90.
W Poznaniu stacjonował wspomniany już wcześniej 1 Regiment
Królewskich Strzelców Konnych, którego szwadrony wróciły do ma-
90
Ibidem, s. 160–173; por. A. Czubiński, Z. Grot, B. Miśkiewicz, op. cit., s. 323
i passim.
cierzystego garnizonu w okolicy świąt Bożego Narodzenia 1918 r. Sta-

ny osobowe pododdziałów były zredukowane, gdyż jeszcze w czasie
marszu odwrotowego i postoju na zachodzie Rzeszy rozpoczęła się
ich demobilizacja. Objęto nią starsze roczniki oraz mężczyzn miesz-
kających na zachodzie Rzeszy. Dodatkowo jeden pluton ochotni-
ków skierowano z Dortmundu na Górny Śląsk, gdzie wziął on udział
w walkach z Polakami. Do regimentu wrócił on dopiero w kwietniu
1919 r. Sytuację istniejącą wówczas w tym oddziale doskonale ilu-
struje przykład 2 Szwadronu, w którym po demobilizacji zostało za-
ledwie pięciu żołnierzy91. Nic zatem dziwnego, że grupie powstańców
wielkopolskich, liczącej w sumie 20–30 osób, już 28 grudnia 1918 r.
wieczorem udało się opanować koszary 1 Regimentu Królewskich
Strzelców Konnych92 i bez rozlewu krwi zdobyć znajdujący się tam
materiał wojenny oraz 200 koni93.
W końcu 1918 r. Pruskie Ministerstwo Wojny zarządziło utwo-
rzenie wart mających pilnować mienia wojskowego. Ponieważ na ob-
szarze V Korpusu Armijnego większość żołnierzy stanowili Polacy,
bez problemu mogli oni wykorzystać swoje wpływy w radach żoł-
nierskich w celu zdobycia większości w formowanych kompaniach
wartowniczych, a tym samym możliwości pozyskania znacznych ilo-
ści broni, amunicji i ekwipunku94.
W chwili wybuchu Powstania Wielkopolskiego oraz po opano-
waniu ich koszar przez powstańców królewscy strzelcy konni znaleź-
li się w ciężkiej sytuacji. Polacy jednak zezwolili im 4 stycznia 1919 r.
na ewakuację, pod warunkiem pozostawienia w Poznaniu całego
majątku regimentu, oprócz rewolwerów, i koni. W wyniku tego od-
dział, liczący wówczas zaledwie trzech oficerów i 55 żołnierzy, do-
91
E. Senftleben, Das Regiment Königsjäger zu Pferde Nr. 1 im Frieden und im Krie-
ge, Berlin 1937, s. 371 i passim.
92
Na bazie tej zdobyczy powstał następnie 1 Pułk Ułanów Wielkopolskich, czy-
li późniejszy 15 Pułk Ułanów Poznańskich. Natomiast na temat wizji tych wydarzeń
przedstawianej przez byłych kombatantów tego pułku oraz historyków opisujących
jego dzieje zob. chociażby: J. Czarnecki, Zarys historii wojennej 15-go Pułku Ułanów
Wielkopolskich, Warszawa 1929; Dzieje 15 Pułku Ułanów Poznańskich (1 Pułku Uła-
nów Wielkopolskich), pod red. P. Zaremby, Londyn 1962; J. S. Tym, Kawaleria w Po-
znaniu (zarys dziejów), Grajewo 2004 (przyp. red. A. S.).
93
A. Smoliński, Jazda Rzeczypospolitej Polskiej w okresie od 12 X 1918 r. do
25 IV 1920 r. ..., s. 109 i passim.
94
E. Senftleben, Das Regiment Königsjäger zu Pferde Nr. 1 im Frieden und im Krie-
ge..., s. 374.
tarł 5 stycznia do Fürstenwalde. Tam rozwiązano 3 Szwadron oraz

rozpoczęto formowanie oddziałów ochotniczych, z których 4 Szwa-
dron skierowano do Leszna (Lissa), a 1 i 2 Szwadrony trafiły w rejon
na południe od Bojanowa – Sławna (Schlawe), gdzie miały stanowić
ochronę granicy95.
Na początku sierpnia 1919 r. 1 Regiment Królewskich Strzelców
Konnych został rozwiązany, a jego pododdziały przeformowane w je-
den szwadron, który z dniem 8 sierpnia został przydzielony do 5 Re-
gimentu Kawalerii Reichswehry (Reichswehr-Kavallerie-Regiment 5)
jako 1 Szwadron.
Ostatnie starcie szwadronu z siłami polskimi miało miejsce
w grudniu 1919 r. w rejonie Rawicza, gdzie poległ jeden niemiecki
żołnierz. Od stycznia 1920 r. szwadron stacjonował w Sulechowie
(Züllichau). Ostatecznie w 1920 r. utworzono z niego 5 Szwadron
10 Pułku Jazdy (10. Reiter-Regiment)96.
W działaniach przeciwko powstańcom wielkopolskim wziął rów-
nież udział 3 (Nowomarchijski) Regiment Grenadierów Konnych
Barona von Derfflingera (Grenadier Regiment zu Pferde Freiherr von
Derfflinger (Neumärkisches) Nr. 3). Pomiędzy świętami Bożego Naro-
dzenia 1918 r. a Nowym Rokiem 1919 r. koszary regimentu w Byd-
goszczy były osłaniane przez pododdział złożony z oficerów, uzbro-
jonych, między innymi, w dwa karabiny maszynowe.
Na początku 1919 r. w Bydgoszczy zwolniono do domu starsze
roczniki, co znacznie osłabiło siłę bojową szwadronów 3 Regimentu
Grenadierów Konnych. Wkrótce jednak oddział został wzmocniony
ochotnikami i jeszcze przez pół roku operował w rejonie Bydgoszczy
i Nakła97. W sumie w starciach z powstańcami straty pułku wyniosły
siedmiu zabitych podoficerów i żołnierzy oraz trzech oficerów cięż-
ko rannych98. Dalsze działania grenadierów konnych toczyły się we-
wnątrz Rzeszy, gdyż w marcu 1920 r. zwalczali siły komunistyczne
w Meklemburgii.
Podobnie jak inne oddziały, także 3 Regiment Grenadierów Kon-
nych został zredukowany do siły pojedynczego szwadronu i najpierw
stał się 1 (Grenadierskim) Szwadronem 222 (Tylnopomorskiego) Puł-
95
Ibidem, s. 379–382.
96
97
E. Zipfel, Geschichte des Grenadier-Regiments zu Pferde Freiherr von Derfflinger
(Neumärkisches) Nr. 3, Oldenburg–Berlin 1929, s. 415.
98
Ibidem, s. 451, 454.
ku Kawalerii Reichswehry (1. (Grenadier) Eskadron Hinterpommer-

schen Reichswehr-Kavallerie-Regiments 222), a ostatecznie 3 szwadro-
nem 6 Pułku Jazdy (6. Reiter Regiment)99.
6. DZIAŁANIA KAWALERII NIEMIECKIEJ NA ŚLĄSKU
Poza innymi formacjami niemieckiej kawalerii na Śląsku działał tak-

że 1 Regiment Dragonów Gwardii Wiktorii Królowej Wielkiej Bry-
tanii i Irlandii (1. Garde-Dragoner-Regiment Königin Viktoria von
Großbritannien und Irland), którego macierzystym garnizonem był
Berlin. Już 22 stycznia 1919 r. z żołnierzy pułku oraz z rekrutów z in-
nych regimentów sformowano dwa szwadrony ochotnicze. W marcu
jeden z tych pododdziałów wszedł w skład utworzonego w Poczda-
mie Freikorps Eulenburg, z którym w maju został wysłany do Kur-
landii, skąd wrócił w czerwcu 1919 r. w celu osłony Górnego Śląska.
Działania ograniczyły się jedynie do wymiany ognia z polskimi pa-
trolami granicznymi100.
Na początku lipca Freikorps Eulenburg został rozwiązany101, a dra-
gonów przerzucono do Beerfelde koło Fürstenwalde, gdzie rozpo-
częło się przeformowywanie ich szwadronu. Razem z pododdziałami
z 3 Regimentu Ułanów Gwardii (3. Garde-Ulanen-Regiment), Regi-
mentu Huzarów Lejb Gwardii (Leib-Garde-Husaren-Regiment) i 14 Re-
gimentu Dragonów (Kurmärkisches Dragoner-Regiment Nr. 14) utwo-
rzyli oni 115 Regiment Kawalerii Reichswehry, wchodzący w skład
26 (małej) Brygady Reichswehry.
Już 27 sierpnia 1919 r. oddział został przerzucony na Górny Śląsk,
gdzie w rejonie Zabrza (Hindenburg) i Tarnowskich Gór (Tarnowitz)
działał jako osłona granicy aż do stycznia 1920 r., kiedy to wojska
niemieckie zostały zmuszone do opuszczenia tego terenu na mocy de-
cyzji ententy. Wiosną 1920 r. pułk zajmował się zwalczaniem zbroj-
nych ruchów komunistycznych na terenie Rzeszy102.
99
Ibidem, s. 421–423.
100
Freiherr Gayling von Altheim, op. cit., s. 162.
101
R. Thoms, S. Pochanke, Handbuch zur Geschichte der deutschen Freikorps,
[b.m.w.] 2001, s. 79.
102
Freiherr Gayling von Altheim, op. cit., s. 161–163. Zob. także: W. Ryżewski,
Siły polskie i niemieckie w trzecim powstaniu śląskim. Próba analizy porównawczej,
„Studia i Materiały do Historii Wojskowości” 1987, t. 29 (przyp. red. A. S.).
7. DZIAŁANIA KAWALERII NIEMIECKIEJ W PRUSACH WSCHODNICH
Przez terytorium Prus Wschodnich musiały przemieszczać się wyco-

fujące się marszem konnym bądź koleją wszystkie siły niemieckie
znajdujące się wcześniej na froncie wschodnim, w tym także forma-
cje kawaleryjskie103. W chwili zawieszenia broni 11 listopada 1918 r.
na Ukrainie znajdowały się trzy dywizje jazdy, mianowicie 1 Dywi-
zja Kawalerii złożona z Brygady Lejb Huzarów (1 i 2 Regimenty Lejb
Huzarów) oraz z II Brygady Kawalerii (12 Regiment Ułanów i 9 Re-
giment Strzelców Konnych) i XVIII Brygady Kawalerii (3 Regiment
Kirasjerów i 1 Regiment Dragonów); 2 Dywizja Kawalerii w skła-
dzie XXV Brygady Kawalerii (23 i 24 Regimenty Dragonów) oraz
XXII Brygady Kawalerii (5 Regiment Dragonów i 14 Regiment Hu-
zarów) i VII Bawarskiej Brygady Kawalerii (4 i 5 Regimenty Szwole-
żerów); Bawarska Dywizja Kawalerii, którą tworzyły I Bawarska Bry-
gada Kawalerii (1 i 2 Regimenty Ciężkiej Jazdy) oraz IV Bawarska
Brygada Kawalerii (1 i 2 Regimenty Ułanów) i V Bawarska Brygada
Kawalerii (1 i 6 Regimenty Szwoleżerów), a także Regiment Gardes
du Corps (Regiment der Gardes du Corps)104. Zdecydowana większość
tych oddziałów stacjonowała poza terytorium Prus Wschodnich,
toteż stanowiły one raczej tylko tymczasowe zagrożenie, i to tylko
w przypadku, gdyby siły polskie próbowały odciąć im drogę odwro-
tu do Rzeszy.
Niektóre wielkie jednostki kawalerii niemieckiej, jak IV Bawarska
Brygada Kawalerii, wracały marszem pieszym. Formacja ta w listopa-
dzie 1918 r. znajdowała się nad Morzem Czarnym na Ukrainie. Po-
czątkowo przewidywano, że tylko 1⁄3 drogi powrotnej do Rzeszy będzie
musiała być pokonana marszem konnym. Ostatecznie jednak Bawar-
czycy przebyli w ten sposób całą trasę, docierając 29 stycznia do grani-
cy Prus Wschodnich w Prostkach. W ciągu dwóch i pół miesiąca po-
konali 1900 km, czyli średnio 26 km dziennie105. Straty były jednak
103
Wcześniej na ten temat pisał: P. Łossowski, Ewakuacja niemieckiej Grupy
Wojsk „Kijów” z Ukrainy (listopad 1918–luty 1919), „Studia i Materiały do Historii
Wojskowości” 1988, t. 30 (przyp. red. A. S.).
104
Ruhmeshalle unserer alten Armee, Leipzig [b.r.w.], s. 78; W. Mędrzecki, Nie-
miecka interwencja militarna na Ukrainie w 1918 roku, Warszawa 2000, s. 274.
105
Wynik ten należy uznać za niecodzienny i godny podziwu wyczyn, a odnie-
sieniem do jego oceny może być chociażby późniejszy słynny, choć znacznie krót-
szy, marsz 1 Armii Konnej z Kaukazu na polski teatr działań wojennych, który miał
dość wysokie i wyniosły 12 oficerów, 222 szeregowych, głównie zagi-

nionych, oraz 299 koni. Do Rzeszy dotarło 46 oficerów, 932 podofice-
rów i szeregowych oraz 1442 konie106.
Mimo początkowych planów ewakuacji koleją, również pruskie
regimenty, a mianowicie 3 Regiment Kirasjerów, 1 Regiment Drago-
nów, 12 Regiment Ułanów oraz Regiment Gardes du Corps i 9 Regi-
ment Strzelców Konnych, wycofywały się marszem konnym. Pierwsze
trzy oddziały wcześnie należały do 1 Dywizji Kawalerii, która otrzy-
mała rozkaz skoncentrowania się w dwóch grupach w rejonie Złoto-
noszy i kolei Połtawa–Kijów. Następnie oba zgrupowania miały udać
się przez Kijów do Żytomierza oraz przez Czerkasy do Berdyczowa.
W pierwszej grupie, w „Brygadzie Osterroht”, na czele której stał
dowódca 1 Regimentu Dragonów major Osterroht, oprócz jego ma-
cierzystego oddziału znalazł się również 3 Regiment Kirasjerów. Bry-
gada przebiła się do Kijowa, gdzie 24 grudnia 1918 r. sforsowała
Dniepr. Pod koniec miesiąca w rejonie Fastowa obydwa regimenty
połączyły się z 12 Regimentem Ułanów.
Pierwsza faza ewakuacji 12 Regimentu Ułanów wyglądała jed-
nak nieco inaczej. Został on przetransportowany koleją do Kijowa,
skąd planowano dalszy przewóz jego pododdziałów do Rzeszy. Jed-
nak okazało się, że bez rozbrojenia przez Ukraińców107 jest to nie-
możliwe. Z tego względu zdecydowano się na marsz pieszy.
Ostatecznie połączona brygada, rezygnując z niepewnego trans-
portu kolejowego, po męczącym marszu i potyczkach z nieprzyjacie-
lem pod koniec stycznia dotarła do Kowla. Podczas tego pochodu
zdarzyło się, że w odwecie za podejmowane przeciw nim przez cywi-
lów działania zbrojne Niemcy spalili całą wieś i zastrzelili wszystkich
schwytanych z bronią w ręku.
miejsce w kwietniu i maju 1920 r. – zob. choćby: A. Smoliński, Zarys dziejów I Armii
Konnej (1919–1923), Grajewo 2003; idem, Zarys organizacji I Armii Konnej Siemiona
Budionnego (1919–1923), [w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskie-
go w latach 1918–1921, pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2003; idem, 1 Armia Konna
podczas walk na polskim teatrze działań wojennych w 1920 roku. Organizacja, uzbro-
jenie, wyposażenie oraz wartość bojowa, Toruń 2008 (przyp. red. A. S.).
106
Szerzej zob. Die Rückführung..., s. 64–74.
107
Zapewne mowa jest tutaj o wojskach Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Lu-
dowej – szerzej zob. choćby: В. Верига, Українська армія в боротьбі за державність,
Мюнхен 1958; idem, Визвольні змагання в Україні 1914–1923, т. 1–2, Львів 1998;
J. Hrycak, Historia Ukrainy 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin
2000.
W rejonie Kowla brygadę wykorzystano jako osłonę kolei. Pod

koniec zaś pierwszej dekady lutego wszystkie trzy pułki kawalerii do-
tarły do Bielska Podlaskiego, gdzie zatrzymały się na kilka dni, by
od 16 lutego pełnić funkcję tylnej straży III Korpusu Rezerwowego.
Ostatecznie 20 lutego kawalerzyści przekroczyli w Prostkach grani-
cę Rzeszy108.
Do swojego macierzystego garnizonu w Tylży 1 Regiment Dra-
gonów wrócił 23 lutego 1919 r. Po uroczystościach powitalnych roz-
poczęła się demobilizacja i zwalnianie do cywila żołnierzy pułku.
Jednak już wcześniej, gdy regiment był w tracie odwrotu, rotmistrz
Macketanz sformował w Tylży szwadron ochotniczy. Wkrótce potem
powstały jeszcze dwa takie szwadrony oraz szwadron karabinów ma-
szynowych. Wszyscy oficerowie zdecydowali się pozostać w nowych
pododdziałach109.
Wśród oddziałów powracających marszem konnym z Ukrainy
znalazł się też 9 Regiment Strzelców Konnych (Jäger Regiment zu Pfer-
de Nr. 9), który przed wojną stacjonował w Insterburgu. Ze względu
na problemy z transportem kolejowym postanowiono wracać konno.
Marsz rozpoczął się 28 grudnia 1918 r. i przez Nowogród Wołyński,
Kowel, Brześć Litewski, Białystok 6 lutego 1919 r. regiment przekro-
czył granicę niemiecką, a cztery dni później, po przebyciu w sumie
ponad 1200 km, znalazł się w swoim macierzystym garnizonie, gdzie
wkrótce rozpoczęła się jego demobilizacja110.
Część żołnierzy zaciągnęła się do freikorpsów walczących w Inf-
lantach z bolszewikami, a pozostali trafili do szwadronów ochot-
niczych powstających na miejscu. Formowanie pierwszego z nich
rozpoczęło się już w drugiej połowie lutego 1919 r. Jego kadra pod-
oficerska składała się wyłącznie z żołnierzy starego oddziału. Stosun-
108
H. Osterroht, Königlich Preußisches Dragoner-Regiment Prinz Albrecht von
Preußen (Litthauisches) Nr. 1, [w:] Die deutsche Kavallerie..., s. 202. Szerzej zob.:
E. Zipfel, Geschichte des Litthauischen Ulanen-Regiments Nr. 12, Berlin 1931, s. 176–
–181; Die Rückführung..., s. 74–81.
109
H. Osterroht, Geschichte des Dragoner-Regiments Prinz Albrecht von Preußen
(Litthauisches) Nr. 1 1717–1919, Berlin 1930, s. 257–265, 271–273.
110
Koppelow, Kurzer Auszug aus der Geschichte des Königlich-Preußischen Jä-
ger-Regiments zu Pferde Nr. 9 1913–1919, Ludwigslust 1925, s. 16 i passim; Königli-
che Preußisches Regiment Königs-Jäger zu Pferde Nr. 9, [w:] Die deutsche Kavallerie in
Krieg und Frieden, wyd. Egan-Krieger, Karlsruhe i. B., Dortmund 1928, s. 455.
kowo duża liczba chętnych pozwoliła na zorganizowanie kolejnego

szwadronu liniowego oraz szwadronu karabinów maszynowych111.
Wraz z 9 Regimentem Strzelców Konnych wyofywał się Regi-
ment Gardes du Corps. Obydwa te oddziały połączonono w Bryga-
dę Hrabiego Yorcka (Brigade Graf Yorck), z dowódcą tego ostatniego
regimentu, podpułkownikiem hrabią Yorckiem von Wartenburgiem
na czele. Wspólnie maszerowały one do 19 stycznia, kiedy to strzel-
cy konni pod Hołobami przekroczyli polsko-ukraińską linię frontu,
a gwardziści oczekiwali na załadunek w Kowlu, co jednak okazało
się niemożliwe. W związku z tym 30 stycznia marszem konnym do-
tarli do Brześcia Litewskiego, gdzie po dwudniowym postoju wyru-
szono w dalszą drogę. Załadunek na kolej nastąpił dopiero 10 lutego
w Prostkach, już po niemieckiej stronie granicy. Pierwszy rzut pułku
do macierzystego garnizonu w Poczdamie dotarł 13 lutego112.
Organizowane na terenie Prus Wschodnich nowe oddziały kawa-
lerii rozlokowano we wsiach w okolicy Tylży. Nie zostały one jednak
wykorzystane do walki przeciwko siłom polskim. Brały za to udział
w starciach wewnętrznych, uczestnicząc w zdobyciu opanowanego
przez komunistów Królewca113.
Nieco inaczej wyglądała sytuacja w przypadku 10 Regimentu Dra-
gonów z Olsztyna, który w listopadzie 1914 r. znalazł się na froncie
zachodnim i ze względu na toczącą się tam wojnę pozycyjną został
rozdzielony pomiędzy dywizje piechoty, przy których jego szwadrony
pełniły służbę patrolową i meldunkową. Co ciekawe, po zawieszeniu
broni 11 listopada 1918 r. 4 Szwadron tego regimentu trafił do Żni-
na, gdzie 1 grudnia rozpoczęło się zwalnianie żołnierzy114.
Pozostałe jego pododdziały, przydzielone do różnych dywizji, wra-
cały do macierzystego garnizonu w dość dużych odstępach czasu, co
uniemożliwiało w zasadzie ich użycie jako zwartej siły. Wykorzysty-
wano je doraźnie i pojedynczo. Poza tym liczebność powracających
szwadronów była niewielka. Na przykład 2 Szwadron 10 Regimentu
Dragonów w chwili rozpoczęcia odwrotu z frontu zachodniego liczył
111
Koppelow, op. cit., s. 16 i passim. Zob. także: Die Rückführung..., s. 82–90.
112
W. von Boddien, Das Regiment der Gardes du Corps im Weltkriege nebst einem
kurzen Auszüge seiner Geschichte von 1740–1914, Oldenburg–Berlin 1928, s. 396–
–400. Zob. także: Die Rückführung..., s. 82–90.
113
H. Osterroht, op. cit., s. 273.
114
E. Zipfel, Geschichte des Dragoner-Regiments König Albert von Sachsen (Ostpr.)
Nr. 10, Thüringen [b.r.w.], s. 184 i passim.
zaledwie 79 żołnierzy i 95 koni. Dodatkowo po drodze pozostawio-

no znaczną część uzbrojenia, sprzętu i wyposażenia, jak hełmy, maski
przeciwgazowe, lance, karabiny maszynowe i część amunicji. Jedno-
cześnie jeszcze na zachodzie Niemiec dowódca szwadronu, porucz-
nik Küster, z większością żołnierzy wyrazili chęć przystąpienia do
Grenzschutzu organizowanego w Prusach Wschodnich. Z tego wzglę-
du transport przebiegł bardzo szybko i już 2 grudnia dragoni dotar-
li do Olsztyna, gdzie powitali ich przedstawiciele tamtejszej rady
żołnierskiej z czerwonym sztandarem115. Sytuacja w olsztyńskim gar-
nizonie nie wpłynęła jednak na zmianę postawy wśród dragonów.
Przyczynił się też do tego apel dowództwa XX Korpusu Armijnego
z Olsztyna, które potrzebowało w tym czasie dwóch szwadronów do
osłony granicy z Polską.
Po powrocie do macierzystego garnizonu żołnierzom 2 Szwadro-
nu nie dane było odpocząć. Już po dwóch dniach musieli bowiem
wyruszyć w pole. Z tego względu ten krótki czas upłynął na bardzo
wytężonej pracy, w czasie której z jednej strony zwalniano żołnierzy,
a z drugiej zaciągano ochotników i starano się podnieść ich wartość
bojową. Działania te udało się przeprowadzić na tyle skutecznie, że
zgodnie z planem 4 grudnia szwadron wyruszył w kierunku granicy
z Polską. W dwóch marszach dziennych przez Olsztynek i Działdo-
wo dotarł do wsi Wielki Łęck (Groß Lensk), położonej 16 km na za-
chód od Działdowa (Soldau), oraz do wsi Gródek (Grodken) i Księży
Dwór (Niederhof), gdzie został zakwaterowany. Zadaniem podod-
działu była osłona odcinka granicy od Wielkiego Łęcku do Księżego
Dworu, przy czym taktycznie podlegał on dowódcy odcinka w Dział-
dowie, czyli późniejszemu dowódcy ochotniczego III Batalionu 18 Re-
gimentu Piechoty.
Działalność szwadronu polegała głównie na patrolach wzdłuż
granicy, która w tym miejscu przebiegała wzdłuż rzeki Działdówki
(Soldau), na której znajdowało się zaledwie kilka przejść. Nocą pod-
oddział wystawiał piesze ubezpieczenia, które jednak nie były w sta-
nie poradzić sobie z działalnością przemytników i szpiegów, dość
swobodnie poruszających się po jedynym moście na rzece, znajdu-
jącym się w rejonie Wielkiego Łęcka. Do końca 1919 r. nie nastąpi-
ły żadne działania zbrojne, ponieważ Polacy, według tego, co zaob-
serwowali sami Niemcy, nie skoncentrowali w tym rejonie żadnych
115
poważniejszych sił, które mogłyby stanowić jakiekolwiek zagrożenie

dla tamtejszego Grenzschutzu.
Okres spokoju postanowiono wykorzystać na werbunek ochotni-
ków. Początkowo zaciągano na trwający 14 dni okres próbny, który
jednak potem został zamieniony na obowiązkowy czas służby trwa-
jący od 4 do 6 tygodni. Jednakże pomimo tych środków ostrożności
do szwadronu dostały się „nieodpowiednie elementy”116.
Kolejne pododdziały 10 Regimentu Dragonów trafiły do Olsztyna
dopiero 18 grudnia. Mimo to już w połowie stycznia 1919 r. 5 Szwa-
dron został wysłany do Grenzschutzu w rejonie Montowa117, podczas
gdy 1 Szwadron pod koniec stycznia został rozwiązany118, a część jego
żołnierzy, mianowicie jeden oficer, dwóch podoficerów, 18 dragonów,
i 21 koni trafiło do szwadronu ochotniczego, czyli dawnego 2 Szwadro-
nu. Także dowództwa XX Korpusu Armijnego i 41 Dywizji Piechoty
przysyłały uzupełnienia w sile 10–15 ludzi, lecz tylko częściowo wypo-
sażonych w konie. Zasilany ciągłym napływem ochotników szwadron
oprócz dotychczasowych kwater zajął również wsie Przełęk Mały (Kle-
in-Przellenk), Mały Łęck (Klein Lensk) i Prioma (Prion), przy czym
na nowe kwatery trafili najbardziej potrzebujący wyszkolenia, który-
mi zajął się podoficer z 5 Regimentu Kirasjerów. W różnorodnych ćwi-
czeniach mających na celu podniesienie wartości bojowej szwadronu
brali udział wszyscy służący w nim żołnierze119.
Podobnie potoczyły się losy 11 (Pomorskiego) Regimentu Dra-
gonów von Wedla (Dragoner Regiment von Wedel (Pommersches)
Nr. 11). Jako pierwszy do macierzystego garnizonu w Ełku wrócił
2 Szwadron. Wprawdzie natychmiast przeprowadzono demobiliza-
cję i został on rozwiązany, ale szybko, na rozkaz XX Korpusu Ar-
mijnego, został on znów sformowany dla Grenzschutzu. Dopiero co
zwolnieni dragoni w większości meldowali się jako ochotnicy. Ofice-
rowie i podoficerowie również. Konie pozyskano zarówno ze Szwa-
dronu Zapasowego regimentu oraz ze sztabu, jak i zdemobilizowa-
nych w Ełku taborów.
Przygotowanie szwadronu ochotniczego także i tym razem zajęło
zaledwie kilka dni i już 17 grudnia 1918 r. był on gotowy do działa-
nia. Za urlopowanego porucznika Wilhensa dowodzenie przejął po-
116
Ibidem, s. 283–285.
117
Ibidem, s. 210.
118
Ibidem, s. 281.
119
Ibidem, s. 285–287.
rucznik Martin przybyły ze Szwadronu Zapasowego. Stan żywionych

pododdziału wynosił trzech oficerów, 87 podoficerów i dragonów
oraz 80 koni.
Część szwadronu pozostała w Ełku. Ćwiczeniami wojskowy-
mi objęto tam nieprzeszkolonych wcześniej ochotników. Natomiast
reszta została natychmiast umieszczona w składzie Odcinka Osłony
Granicy Ełk (Grenzschutzabschnitt Lyck). Pod względem taktycznym
wysyłane przez szwadron patrole podlegały dowódcom odcinków
piechoty. Ciągłe patrolowanie granicy miało zapobiegać szmuglowa-
niu i szpiegowaniu. Ponadto na granicy należało też prowadzić dzia-
łania demonstracyjne, by przekonywać Polaków, że stacjonowały
tam znaczne siły niemieckie. W opinii Niemców Grenzschutz spełnił
swoją funkcję, ponieważ działał na Polaków odstraszająco.
Rejon Ełku był bardzo ważny z powodów strategicznych. Przez
Prostki biegła jedyna linia kolejowa, którą mogły wycofywać się na
teren Rzeszy wojska niemieckie z Ukrainy. Ewakuacja znacznych sił
tą drogą doprowadziła do tego, że Ełk stał się wielkim obozem woj-
skowym. Dlatego też w celu wzmocnienia tego istotnego odcinka do-
wództwo XX Korpusu Armijnego nakazało ponowną mobilizację
rozwiązanego wcześniej 11 Pułku Dragonów. W związku z tym jego
Szwadron Zapasowy został przemianowany na 5 Szwadron. Do puł-
ku włączono także 3 Szwadron, który w międzyczasie wrócił z fron-
tu zachodniego, 1 Szwadron, który przybył z Ukrainy, oraz 4 szwa-
dron, który dotarł do Ełku z Rumunii. Powrócił on jednak bez koni
i broni, a częściowo nawet w cywilnych ubraniach. Dowodzenie
nowo sformowanym regimentem przejął dotychczasowy dowódca
4 Szwadronu, rotmistrz Rühland. Następnie regimentem dowodzili
kolejno: rotmistrz hrabia von Schweinitz, major baron Grote, a od
16 marca 1919 r. pułkownik von Sydow.
Dnia 21 stycznia 1919 r. w pole wyruszył kolejny poddodział
11 Regimentu Dragonów, a mianowicie 3 Szwadron. Jeden pluton
trafił do Białej Piskiej, skąd wysłał posterunki do Skarżyna (Skarzin-
nen) koło Białej Piskiej, Jeży (Gehsen) koło Pisza, Świdrów (Schwid-
dern) koło Białej Piskiej i Turośli (Turoscheln) koło Pisza. Natomiast
drugi pluton w sile 15 jeźdźców ruszył do Bełcząca (Belzonzen) koło
Białej Piskiej, a trzeci stacjonował we wsi Kożuchy (Kosuchen), rów-
nież niedaleko Białej. W ciągu lutego i marca szwadron przebywał
w tym rejonie, zajmując się głównie patrolowaniem granicy, utrzymy-
waniem posterunków oraz służbą meldunkową. Cały ten czas szko-
lono ochotników. Podobnie wyglądała także służba pełniona na Od-

cinku Ochrony Granicy Szczytno (Grenzabschnitt Ortelsburg) przez
pluton z 1 Szwadronu, który udał się tam na początku lutego i opero-
wał w rejonie Rozogów (Friedrichshof) w powiecie szczycieńskim120.
Sytuacja w Prusach Wschodnich zmieniła się w marcu 1919 r.,
kiedy to członkowie komunistycznego Związku Spartakusa próbo-
wali przejąć kontrolę nad ełckim garnizonem. Mimo że udało się za-
pobiec poważniejszym rozruchom, to jednak na rozkaz dowódcy
37 Dywizji Piechoty cały 11 Regiment Dragonów został wycofany
z Grenzschutzu i skierowany do miasta. Na granicy pozostawiono tyl-
ko niewielkie ubezpieczenia. Dnia 1 kwietnia 1919 r. do Ełku wkro-
czyły jego 2 i 3 Szwadrony. Były problemy z zakwaterowaniem żoł-
nierzy, gdyż w większej części dawnych koszar pułku istniał lazaret
dla koni i formacja lotnicza. W czasie pobytu w dawnym garnizonie
znacznie zwiększyła się liczba koni w szwadronach, gdyż dowódz-
two XX Korpusu Armijnego dostarczyło 250 zwierząt z rozwiąza-
nych pułków kawalerii z XV Korpusu Armijnego, głównie zaś z 6 Re-
gimentu Dragonów.
W tym okresie stany osobowe pododdziałów 11 Regimentu Dra-
gonów były dość wysokie, gdyż 1, 2 i 3 Szwadrony liczyły średnio po
100 żołnierzy. Jednak 4 Szwadron był mniej liczny. W połowie kwiet-
nia 1919 r. w skład całego pułku wchodziło 550 żołnierzy121.
W maju 1919 r. również w 11 Regimencie Dragonów rozpoczę-
ły się przygotowania do ewentualnej wojny z Polską. Dnia 4 maja
otrzymał on rozkaz od dowództwa 37 Dywizji Piechoty, nakazu-
jący osiągnięcie gotowości marszowej. Jednocześnie sztab, 2 Szwa-
dron i Szwadron Karabinów Maszynowych podporządkowano Gru-
pie Olsztyn (Gruppe Allenstein), 1 Szwadron Grupie Szczytno (Gruppe
Ortelsburg), a 3 Szwadron początkowo pozostawiono w składzie Od-
cinka Ochrony Granicy Ełk. Dodatkowo jeden z jego plutonów zlu-
zował stacjonujący do tej pory w Prostkach pluton 2 Szwadronu.
Wkrótce potem, 9 maja 1919 r., odbyła się próbna mobilizacja re-
gimentu wraz z ćwiczeniami polowymi. Dwa dni później został on
przetransportowany w okolice Olsztyna. Sztab zajął kwatery 26 maja
w Rusi (Reußen) koło Olsztyna, 1 Szwadron w Piwnicach Wielkich
(Groß-Piwnitz) leżących na południe od Wielbarku (Willenberg),
120
H. Arnswald, op. cit., s. 349–352.
121
Ibidem, s. 352–354.
Szwadron Karabinów Maszynowych w Jommendorf, czyli na dzisiej-

szym południowym przedmieściu Olsztyna. W następnej kolejności,
mianowicie 23 maja, przeniesiono także 3 Szwadron, który również
trafił w skład Odcinka Ochrony Granicy Szczytno i zajął kwatery
w Przeździęku Wielkim (Groß-Dankheim) koło Wielbarku.
Na początku czerwca pod rozkazy 41 Dywizji Piechoty trafił
2 Szwadron, który zajął kwatery w Muszakach (Muschaken) koło
Nidzicy (Neidenburg). W ten sposób trzy szwadrony regimentu znaj-
dowały się obok siebie między Wielbarkiem a Nidzicą. Natomiast
1 i 3 Szwadron, dowodzone przez rotmistrza Zimmermanna, two-
rzyły najbardziej wysuniętą grupę odcinka Szczytno. Taktycznie była
ona podporządkowana dowódcy 147 Regimentu Piechoty. W razie
starć z Polakami miały zająć się one rozpoznaniem i prowadzić walki
opóźniające. W rzeczywistości jednak na tym odcinku było spokoj-
nie. Jednak co drugi dzień wychodziły patrole nad granicę, nad rze-
kę Orzyc (prawy dopływ Narwi), do Baranowa (Baranowen), Rogu
(Roggen), Komorowa (Kamerau) i Opaleńca (Falmmberg). Prowadzo-
no również rozpoznanie dróg, którymi mogło nadejść Wojsko Pol-
skie. Ponieważ rozpoznany w miejscowościach Janowo, Wólka, Wa-
siły-Zygny i Chorzele polski 1 Pułk Strzelców Konnych Granicznych
nie podejmował akcji zaczepnych, niemieckie szwadrony wykorzy-
stywały ten okres zastoju na szkolenia.
W drugiej połowie czerwca także w 11 Regimencie Dragonów
w związku z zaostrzeniem się sytuacji politycznej podniesiono po-
ziom gotowości bojowej, co nastąpiło 22 czerwca122. Jednak ze wzglę-
du na podpisanie traktatu pokojowego w Wersalu do żadnych dzia-
łań zbrojnych nie doszło.
Być może w związku z narastającym zagrożeniem konfliktem zbroj-
nym między Rzeszą a Polską123 ochotniczy 2 Szwadron 10 Regimentu
Dragonów został przeniesiony na nowy odcinek i przez Działdowo wy-
ruszył w okolice Nidzicy oraz zakwaterował się w Zaborowie (Saberau)
w gminie Janowiec Kościelny, w Pielgrzymowie (Pilgramsdorf) i Szy-
manach (Schiemanen) w gminie Kozłowo. Dotychczasowy dowód-
ca szwadronu, porucznik Küster, został odesłany na urlop i przekazał
122
Ibidem, s. 355–357.
123
Szerzej na ten temat zob. choćby: Front przeciwniemiecki 1919 r. Wybór doku-
mentów wojskowych, wstęp, wyb. i oprac. B. Polak, Koszalin 1990; P. Łossowski, Mię-
dzy wojną a pokojem. Niemieckie zamysły wojenne na wschodzie w obliczu traktatu
wersalskiego marzec–czerwiec 1919 roku, Warszawa 1976 (przyp. red. A. S.).
dowodzenie swojemu bratu podporucznikowi Küsterowi, a 6 czerwca

1919 r. dowodzenie przejął rotmistrz von Elterlein. Ponieważ w tym re-
jonie znajdowała się strategicznie ważna szosa Nidzica–Mława, skiero-
wano tu większe siły, między innymi również ochotniczy 4 Szwadron
z 10 Regimentu Dragonów oraz ochotniczy szwadron z 11 Regimentu
Dragonów. Granicę osłaniano siecią posterunków podoficerskich we
wsiach, a także patrolami konnymi.
Napięcie osiągnęło szczyt w drugiej połowie czerwca, ponieważ
Niemcy nie chciały podpisać traktatu wersalskiego, co groziło zbroj-
ną interwencją ententy. W takiej sytuacji 23 czerwca do szwadronu
ochotniczego nadszedł rozkaz, by po południu liczyć się z możliwo-
ścią wznowienia działań wojennych. Nakazywano więc rozpoczęcie
przygotowań do uderzenia na Polskę i zarządzono podwyższoną goto-
wość bojową i marszową. Jednak jeszcze tego samego dnia wieczorem
alarm został odwołany, gdyż rząd postanowił podpisać pokój124.
Przyjęcie przez Niemcy warunków traktatu wersalskiego oznacza-
ło redukcję armii lądowej do 100 000 żołnierzy, a także rozwiązanie
wszystkich formacji ochotniczych. W takiej sytuacji napięcie między
Rzeszą a Polską zaczęło opadać. Taki rozwój wydarzeń miał też bez-
pośredni wpływ na freikorpsy. Szwadron ochotniczy 10 Regimentu
Dragonów pozostał na dotychczasowych kwaterach do połowy lipca,
a potem został przeniesiony w okolice Dobrego Miasta (Guttstadt),
gdzie stacjonował do początku października 1919 r. W tym czasie,
należąc do 41 Dywizji Piechoty, podlegał ochotniczemu 10 Regimen-
towi Dragonów (freiwillige 10. Dragoner Regiment), dowodzonemu
wówczas przez majora hrabiego von Wolffskeela.
Na początku października szwadron przetransportowano koleją
w okolicę Lidzbarka (Lautenburg) i ponownie wcielono do Grenz-
schutzu. Dotarł on do Radoskiego Dworu (Radosk) i potem poszcze-
gólnymi plutonami obsadził nadleśnictwo Ruda (dziś część Górzna)
i okoliczne wsie oraz miasto Górzno (Gorzno). Szwadron zajmował
się osłoną odcinka granicy rozciągającego się aż do Nowego Miasta
(Neumark). Także i w tym czasie głównym zajęciem pododdziału było
zwalczanie przemytu, czemu miało służyć wystawianie sieci posterun-
ków i konne patrole. Nie dochodziło też do większych starć z siłami
polskimi, ale w starciu z przemytnikami poległ jeden dragon.
124
E. Zipfel, Geschichte des Dragoner-Regiments König Albert von Sachsen (Ost-
pr.) Nr. 10..., s. 287 i passim.
Dnia 19 stycznia 1920 r. rozpoczął się odwrót Niemców z tere-

nów przyznanych Polsce na mocy traktatu wersalskiego. Pod koniec
stycznia, przy bardzo silnym mrozie, w czasie dwóch marszów dzien-
nych szwadron udał się przez Olsztynek do Olsztyna i pozostawał
tam od 1 do 5 lutego 1920 r. Następnie udał się w okolice Dobre
Miasto–Kalisty (Kallisten) i Brzydowo (Seubersdorf), gdzie stacjono-
wał do 20 kwietnia 1920 r. Pobyt w tym rejonie wykorzystano na
szkolenie żołnierzy. Jednak 20 kwietnia 1920 r. w Dobrym Mieście
nastąpiło rozwiązanie ochotniczego 2 Szwadronu. Część żołnierzy
i podoficerów zwolniono, część oficerów przeszła w stan spoczyn-
ku, a z reszty ludzi, wraz z żołnierzami ochotniczych 1 Szwadronu,
4 Szwadronu i Szwadronu Karabinów Maszynowych dawnego
10 Regimentu Dragonów, sformowano 3 Szwadron 2 Regimentu Jaz-
dy (Reiter-Regiment 2)125.
Reorganizacja armii niemieckiej nie ominęła też 11 Regimentu
Dragonów, który już 1 lipca 1919 r. został przemianowany na 20 Pułk
Kawalerii Reichswehry von Wedla (Reichswehr-Kavallerie-Regiment von
Wedel Nr. 20) i podporządkowany bezpośrednio 20 Brygadzie Reichs-
wehry. Pułk ten musiał opuścić obszar plebiscytowy, do którego nale-
żały także Ełk i Olsztyn.
Dnia 1 września 1919 r. 1 Szwadron został wyłączony z regi-
mentu i wszedł do składu służby porządkowej (Sicherheitswehr)
w Ostródzie, gdzie po pewnym czasie został rozwiązany. Na jego
miejsce na początku listopada 1919 r. trafił tam pododdział kara-
binów maszynowych Plüskowa w sile dwóch oficerów, 210 ludzi,
119 koni i dziewięciu karabinów maszynowych. Następnie roz-
mieszczono go we wsiach gminy Reszel, a mianowicie w Pieckowie
(Pötschendorf), Bezławkach (Bäslack), w Pudwągach (Posewangen)
i w Świętej Lipce (Heiligelinde).
Dokonano wówczas także reorganizacji regimentu. Jego 2 Szwa-
dron przemianowano na pierwszy, a trzeci na drugi. W styczniu 1920 r.
sztab przeniósł się do Budrów (Buddern) w powiecie węgorzewskim,
1 Szwadron z Muszaków do Kruklanek (Kruglanken) i Brożów-
ki (Gansestein), 2 Szwadron z Wielbarka do Nowych Gut (Gutten)
w powiecie piskim i Przytuł (Przytullen) w powiecie oleckim. Nato-
miast pododdział karabinów maszynowych pozostał na kwaterach,
gdyż znajdował się poza obszarem plebiscytowym. Na początku mar-
125
Ibidem, s. 289–291.
ca sztab z Budrów i 1 Szwadron z Kruklanek trafiły do Węgorzewa do

koszar byłego 10 Regimentu Strzelców Konnych.
Do połowy marca 1920 r. ochotnicy mieli nadzieję, że dawny
11 Regiment Dragonów nie zostanie rozwiązany, ale po nieudanym
puczu Kappa los oddziału został przesądzony. Dnia 16 marca 1920 r.
nakazano sformowanie 2 Regimentu Jazdy Reichswehry, a cały ten
proces miał zakończyć się do 1 kwietnia. W związku z redukcją ar-
mii niemieckiej do 100 000, wszyscy oficerowie, podoficerowie i sze-
regowcy, którzy zamierzali przejść do służby w Reichsheer, zostali
skierowani do 1 Szwadronu 11 Regimentu Dragonów. Natomiast po-
zostałe pododdziały zostały rozwiązane. W efekcie tych zmian od
1 kwietnia 1920 r. tradycje dawnego 11 Regimentu Dragonów konty-
nuował 4 Szwadron 2 Pułku Jazdy (Reiter Regiment 2), który po zwy-
cięstwie Rzeszy w plebiscycie przeprowadzonym na Warmii, Mazu-
rach i Powiślu wrócił do Ełku126.
Redukcja nie ominęła także 1 Regimentu Dragonów, którego pod-
oddziały, razem z trzema szwadronami 12 Regimentu Ułanów, zosta-
ły włączone w skład Reichswehry Tymczasowej jako 1 Pułk Kawalerii
(Kavallerie Regiment 1). W wyniku dalszej redukcji jedynie 2 Szwadron
1 Regimentu Dragonów, jako 1 Szwadron 1 Pułku Jazdy (Reiter Regi-
ment 1), wszedł następnie w skład zawodowej armii niemieckiej127.
W Prusach Wschodnich znaczącą rolę kawaleria niemiecka ode-
grała jedynie w pierwszym okresie po zawarciu zawieszenia bro-
ni, kiedy to jej poszczególne pododdziały zajmowały się osłoną li-
nii kolejowych, umożliwiając tym samym wycofanie sił niemieckich
z frontu wschodniego do Rzeszy. Po wykonaniu tego zadania jej rola
ograniczała się w zasadzie tylko do patrolowania granicy i zwalcza-
nia przemytu.
8. NIEMIECKIE FORMACJE KAWALERYJSKIE DZIAŁAJĄCE

W INFLANTACH
W styczniu 1919 r. Niemcy zdecydowali się na ochronę wschodnich

granic Rzeszy również na terytorium Inflant. Chcieli bowiem rozcią-
gnąć swoje wpływy także na ten obszar, a jako pretekstu użyto ar-
126
H. Arnswald, op. cit., s. 358–360.
127
H. Osterroht, op. cit., s. 273 i passim.
gumentu o konieczności ochrony tamtejszej ludności, której sporą

część stanowili przecież Niemcy, potomkowie dawnych osadników.
Ze względu na specyfikę toczonych w tym rejonie działań, któ-
re z powodu stosunkowo słabo rozwiniętej sieci drogowej charakte-
ryzowały się małym nasyceniem terenu wojskami walczących stron,
dość znaczącą rolę mogła odegrać kawaleria.
Do zadań osłony granicy północno-wschodniej powołano 15 stycz-
nia 1919 r. Dowództwo Osłony Granicy Północ (Oberkommando
Grenzschutz Nord) z generałem piechoty Ferdinandem von Quastem
na czele oraz generałem majorem Hansem von Seecktem jako szefem
sztabu128. Na terenie Kurlandii miał natomiast działać podległy temu
dowództwu sztab VI Korpusu Rezerwowego, kierowanego przez ge-
nerała majora hrabiego Rüdigera von der Goltza, który przybył z Fin-
landii do Lipawy 1 lutego 1919 r. Podporządkowany mu sztab przejął
dowodzenie nad powierzonym odcinkiem w połowie lutego. Jego dłu-
gość wynosiła ponad 100 km. Broniony był przez wartościową, lecz
niewyszkoloną Bałtycką Obronę Krajową (Baltische Landeswehr), li-
czącą blisko 3000 ludzi, oraz Żelazną Brygadę (Eiserne Brigade), któ-
ra jednak nie miała wówczas większej wartości bojowej129.
Pod koniec marca Bałtycka Obrona Krajowa posiadała w swo-
im składzie 2 pododdziały jazdy. Był to 5 Oddział Kawalerii (Kaval-
lerie Abteilung 5), sformowany jako Ochotniczy Szwadron Lipawa
(Freiwillige Eskadron Libau) i przydzielony z Gubernatorstwa Lipawy
(Gouvernement Libau). Jego uzbrojenie stanowiły cztery ciężkie i dwa
lekkie karabiny maszynowe. Kolejną formacją był Łotewski Oddział
Kawalerii (Lettische Kavallerie Abteilung).
Natomiast Żelazna Brygada, przeformowana wkrótce w Żelazną
Dywizję (Eiserne Division), pod koniec marca miała w swym składzie
Oddział Kawalerii Preetzmanna (Kavallerie Abteilung Preetzmann),
który pełnił funkcje jej jazdy dywizyjnej, a także Grupę Pościgową
Drachenfelsa (Jagdkommando Drachenfels) wyposażoną w jeden lek-
ki i jeden ciężki karabin maszynowy. Ponadto w jej O. de B. znajdo-
wała się również Grupa Pościgowa Noldego z jednym ciężkim kara-
binem maszynowym oraz Grupa Pościgowa von Bessera uzbrojona
w jeden ciężki i jeden lekki karabin maszynowy.
128
J. Centek, Hans von Seeckt. Twórca Reichsheer, Kraków 2006, s. 197.
129
Der Feldzug im Baltikum bis zur zweiten Einnahme von Riga. Januar bis Mai
1919, Berlin 1937, s. 4.
Wszytkie te grupy pościgowe wchodziły bezpośrednio w skład

Batalionu Doina (Bataillon Doin), który obok Oddziału Heilberga
(Abteilung Heilberg), Batalionu Balla (Bataillon Balla), Batalionu von
Borckego (Bataillon von Borcke), Oddziału von Liebermanna (Abtei-
lung Liebermann) oraz formowanego Batalionu Hrabiego Kanitza
(Bataillon Graf Kanitz), tworzył piechotę tej dywizji. Pozostałe z wy-
mienionych tutaj batalionów nie miały jednak w swoim składzie żad-
nych pododdziałów kawalerii.
Na początku lutego Dowództwo Ochrony Granicy Północ zde-
cydowało się na ściągnięcie w rejon Lipawy 1 Rezerwowej Dywizji
Gwardii. Ta wielka jednostka w charakterze jazdy dywizyjnej mia-
ła sztab 2 Regimentu Dragonów z majorem hrabią Yorckiem na cze-
le. Podlegały mu wtenczas wyposażony w sześć ciężkich karabinów
maszynowych Ochotniczy Oddział 7 Regimentu Kirasjerów (Freiwil-
lige Abteilung Kürassiere 7)130, Ochotniczy Szwadron 16 Regimentu
Ułanów (Freiwillige Eskadron Ulanen 16)131, Ochotniczy Szwadron 1
Regimentu Ułanów Gwardii (Freiwillige Eskadron 1 Garde Ulanen)132
uzbrojony w dwa ciężkie i dwa lekkie karabiny maszynowe, a także
130
Sformowano go z żołnierzy byłego 7 Regimentu Kirasjerów oraz z mieszkań-
ców Halberstadt i okolic, z których utworzono szwadron jazdy i pododdział cięż-
kich karabinów maszynowych. Początkowo funkcjonował on pod nazwą Ochot-
niczy Oddział Detaszowany 7 Regimentu Kirasjerow (Freiwilligen-Detachement des
Kürassier-Regiments 7) – zob.: V. Köhler, Das Kürassier-Regiment von Seydlitz (Magde-
burgisches) Nr. 7, seine Geschichte, Hannover 1935, s. 510.
131
Pełna nazwa to: 1 Ochotniczy Szwadron 16 (Starej Marchii) Regimentu Uła-
nów Henniga von Treffenfeld (1. Freiwilligen Schwadron des Ulanen-Regiments Hen-
nigs von Treffenfeld (Altm.) Nr. 16). Sformowany został 18 stycznia 1919 r. przez
rtm. von Bülowa pod wpływem wezwań rządu do tworzenia formacji ochotni-
czych przeznaczonych do osłony granic Prus Wschodnich. Do Lipawy dotarł w nocy
z 3 na 4 marca 1919 r. Liczył 130 żołnierzy, a według historii pułkowej miał posia-
dać również sześć karabinów maszynowych – zob.: Freiherr von Cram, Geschich-
te des Ulanen Regiments Hennigs von Treffenfeld (Altmärkisches) Nr. 16 im Feldzuge
1914–1918, Stendal 1921, s. 252–254.
132
Koniec wojny zastał żołnierzy 1 Regimentu Ułanów Gwardii w Finlandii,
którą opuścili dopiero 16 grudnia 1918 r., by 23 grudnia wrócić do swojego garnizo-
nu w Poczdamie. Oficerowie pułku liczyli na to, że działając w ramach Grenzschutzu,
uda im się zachować ciągłość swego regimentu. Z tego względu 21 stycznia 1919 r.
rozpoczęli formowanie jednostki ochotniczej, która już 7 lutego gotowa była do wy-
marszu, który nastąpił pięć dni później. Dnia 15 lutego szwadron w sile czterech ofi-
cerów, 101 żołnierzy, dwóch ciężkich i dwóch lekkich karabinów maszynowych oraz
10 wozów taborowych dotarł do Lipawy – zob. E. Senftleben, Das 1. Garde-Ulanen-
Regiment im Weltkriege, Berlin 1929, s. 333–350.
Szwadron Kawalerii Gwardii von Bredowa (Garde Kavallerie Eskadron

von Bredow) z sześcioma ciężkimi karabinami maszynowymi133.
Dnia 2 lutego 1919 r. Dowództwo Ochrony Granicy Północ wy-
dało dokument zatytułowany: „Zasady wykonywania osłony gra-
nicy przez Dowództwo Północ” (Grundsätze für die Durchführung
des Grenzschutzes im Bereich des Oberkommandos Nord). Zadania te
miały realizować oddziały czterech dowództw korpusu, mianowicie
Korpus Landwehry, Kombinowany Korpus Rezerwowy, Dowództwo
Korpusu Specjalnego Przeznaczenia nr 52 (Generalkommando zu be-
sonderer Verwendung)134 oraz VI Korpusu Rezerwowego.
O ile dowodztwo VI Korpusu Rezerwowego z kawalerii posiada-
ło jedynie konną drużynę żandarmerii (Gendarmerie Trupp), o tyle
Dowództwo Korpusu Specjalnego Przeznaczenia nr 52 wśród jedno-
stek korpuśnych miało dodatkowo dwa szwadrony. Były to Ochotni-
czy Szwadron 18 Regimentu Dragonów (Freiwillige Eskadron Drago-
ner 18) oraz Ochotniczy Szwadron 2 Regimentu Dragonów Gwardii
(Freiwillige Eskadron 2. Garde Dragoner).
Dodatkowo temu ostatniemu dowództwu podlegała również
45 Dywizja Rezerwowa, która w swoim składzie miała 12 Szwa-
dron Ochotniczy (Freiwillige Eskadron 12), przydzielony z Kombi-
nowanego Korpusu Rezerwowego, 45 Rezerwowy Oddział Kawalerii
(Reserve-Kavallerie-Abteilung 45) oraz Samodzielny Oddział Fische-
ra (Abteilung Fischer) z Ochotniczego Szwadronu Ułanów (Freiwilli-
ge Ulanen Eskadron) uzbrojonego w dwa lekkie karabiny maszynowe.
Z kolei Oddział von Randowa (Abteilung von Randow) dysponował
Plutonem Kawalerii Vollhasego (Kavallerie Zug Vollhase) wyposażo-
nym w jeden lekki karabin maszynowy, a także Ochotniczym Pluto-
nem Dragonów (Freiwillige Dragoner Zug)135.
Na terenie Litwy znajdowały się oddziały 10 Armii niemieckiej,
dowodzonej przez generała piechoty von Brietzkego. Uczestniczyły
one aktywnie w formowaniu nowych litewskich sił zbrojnych, któ-
133
1919..., s. 7, 146.
134
W chwili zakończenia wojny znajdowało się ono na Krymie, skąd 30 listopa-
da wyruszyło do Prus Wschodnich i przez Charków–Homel–Brześć Litewski–Ełk do-
tarło do Wystrucia (Insterburg, dziś Czerniachowsk) – zob. Die Rückführung..., s. 43.
135
1919..., s. 147–149.
re na początku marca 1919 r. liczyły niecałe 3000 ludzi, w tym zale-

dwie 140 kawalerzystów136.
W celu osłony granicy Prus Wschodnich i Litwy Niemcy połą-
czyli oddziały CLXIX Brygady Piechoty Landwehry (Landwehr-
Infanterie-Brigade) z 4 Dywizją Landwehry, usuwając uprzednio z ich
szeregów elementy niepewne. Od 16 lutego 1919 r. dywizji podlegała
również Komendantura Kowno. Odcinek, który obsadzała ta wielka
jednostka, rozciągał się od Niemna na północy do ujścia Bobru oraz
do Kanału Augustowskiego137. Jazda niemiecka na tym obszarze była
stosunkowo nieliczna i składała się jedynie z 15 Ochotniczego Pluto-
nu Kawalerii (Freiwillige Kavallerie Zug 15), podlegającego sztabowi
CLXIX Brygady Piechoty Landwehry, oraz 59 Szwadronu Ochotni-
czego (Freiwillige Eskadron 59), który w swoim uzbrojeniu miał trzy
lekkie karabiny maszynowe. Pododdział ten podlegał Komendantu-
rze Grodno138.
W dniach od 12 do 15 marca 1919 r. miało miejsce, skierowane
przeciw Armii Czerwonej, uderzenie niemieckiej 45 Dywizji Rezer-
wowej na Szadów (Šeduva), w którym wzięły udział oprócz jednostek
piechoty i artylerii również 12 Szwadron Ochotniczy oraz podod-
dział kawalerii litewskiej w liczbie 100 jeźdźców. Akcja ta zakończyła
się sukcesem, mimo że nieprzyjaciel był wspierany przez baterię arty-
lerii i pociąg pancerny139.
Po zakończeniu tej operacji zdecydowano się na wycofanie 45 Dy-
wizji Rezerwowej z frontu i dyslokowanie jej w obszarze Mariam-
pol–Wirballen (dziś Kybartai)–Wladyslawow, gdzie miała stanowić
rezerwę armii. Dokonano także wymiany części jej oddziałów. Jedno-
cześnie Kombinowany Korpus Rezerwowy został przemianowany na
Dowództwo Ochotniczego Korpusu Rezerwowego (Generalkomman-
do des Freiwilligen-Reservekorps), a 45 Dywizja Rezerwowa na Bryga-
dę Litwa Północna (Brigade Nordlitauen). Ponadto 46 (saską) Dywizję
Landwehry przeorganizowano na Brygadę Litwa Południowa (Briga-
136
Die Kämpfe im Baltikum nach der zweiten Einnahme von Riga. Juni bis Dezem-
ber 1919, Berlin 1938, s. 159–161. Zob. także: W. Rezmer, Kawaleria litewska 1918–
–1921, [w:] Kawaleria przeciwników i sojuszników Wojska Polskiego w latach 1918–
–1921, pod red. A. Smolińskiego, Toruń 2003, s. 103–109, 112.
137
ber 1919..., s. 161.
138
Ibidem, s. 204.
139
Ibidem, s. 163–165.
de Südlitauen), dowództwo Korpusu Landwehry na Dowództwo Gra-

niczne Suwałki (Grenzkommando Suwalki), 4 Dywizję Landwehry na
Brygadę Grodno (Brigade Grodno), Oddziały Ochrony Bugu (Schutz-
truppe Bug) na Brygadę Olita (Brigade Olita), a Komendanturę Okrę-
gu Suwałki (Bezirkskommandantur Suwalki) na Freikorps Diebitscha
(Freikorps Diebitsch)140.
Dnia 5 maja 1919 r. w Berlinie zwołano naradę najwyższych nie-
mieckich dowódców. Powodem tego była „psychoza wojenna, która
w ostatnim tygodniu wyszła z frontu poznańskiego. Poza tym było
dogodne właśnie przy początku rozmów pokojowych wymienić po-
glądy o naszej sytuacji wojskowej i wewnątrzpolitycznej”141. Zebra-
ni przedstawili ocenę sytuacji w podległych sobie regionach. Repre-
zentujący Śląsk generał von Loßberg zwrócił uwagę, że wśród ludno-
ści panuje niechęć do oddziałów ochrony granicy, podgrzewana przez
komunistyczną propagandę. Stwierdził, że ogłoszony stan wojenny
nie wystarcza, by „móc ze spokojem oczekiwać niebezpieczeństwa”.
Podobnie na Pomorzu nie udało się stworzyć jednostek samoobrony
mieszkańców. Przedstawiciel XVII Korpusu Armijnego donosił o ist-
niejącej tam sytuacji. Stwierdził, że była ona „nadzwyczaj spokojna”,
jednak dało się zauważyć jakieś przygotowania prowadzone przez
ludność polską. Dobrą wiadomością był brak, za wyjątkiem Gdań-
ska, zagrożenia komunistycznego.
W czasie tego spotkania analizowano także sprawy ściśle woj-
skowe. Generał Loßberg stwierdził, że żołnierze są zawiedzeni rozej-
mem z Rzecząpospolitą Polską, „który nam wiąże ręce, Polakom zaś
daje wolną rękę”. Zarówno on, jak i kolejni oficerowie przedstawia-
li niemiecki potencjał wojskowy znajdujący się na wschodniej gra-
nicy. Omawiano też informacje na temat stojących naprzeciw nich
sił polskich oraz możliwości działań strony przeciwnej, a także wła-
sne plany operacyjne, by „być przygotowanym na wszystkie możli-
wości”. Zamierzano przeprowadzić koncentrację wojsk, ale w taki
sposób, by „przy tym uniknąć wszystkiego, co przez Polaków może
zostać potraktowane jako prowokacja”. Przygotowania miały być
prowadzone w spokoju, nie chciano bowiem zdradzać zamiarów
ofensywnych. W ten sposób uczestniczący w tym zebraniu oficero-
140
Ibidem, s. 167.
141
BA-MA, N 86/17, Zu O.H.L. Chef Nr. 13093 geh., Niederschrift über die Be-
sprechung im Frankfurt a./O. Am 5. Mai 1919.
wie chcieli wzmocnić pozycję delegacji niemieckiej na rokowaniach

pokojowych142.
Po przekazaniu przez ententę warunków pokojowych, co nastąpi-
ło 7 maja 1919 r., Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych rozkazało
ściągnąć wszystkie dostępne siły do wzmocnienia frontu, a Oberkom-
mando Nord miało poczynić wszelkie przygotowania do opuszczenia
terenów leżących poza granicą Rzeszy. Projekt takiej ewakuacji został
przygotowany już 18 maja143.
Działania takie najwyraźniej prowadzono już wcześniej, gdyż
szwadron ochotniczy 7 Regimentu Kirasjerów został przegrupowa-
ny do Grudządza, skąd przemaszerował do Torunia i dalej do Py-
rzyc (Pyritz), gdzie wzmocniono go szwadronem karabinów maszy-
nowych i przeznaczono do działań w tym rejonie144.
Kolejnym wzmocnieniem sił stacjonujących na Pomorzu było wy-
cofanie 25 maja Dowództwa Granicznego Suwałki (Grenzkomman-
do Suwalki), które jako dowództwo szczebla korpusu miało być od-
dane do dyspozycji tworzonej w prowincji Prusy Zachodnie Grupy
Belowa.
Ewakuacja wojsk niemieckich z terenu Litwy i Łotwy rozpoczę-
ła się 2 lipca 1919 r., w trakcie jej trwania dochodziło do sporadycz-
nych starć z wojskami polskimi. Ostatecznie jednak 7 sierpnia 1919 r.
wydano rozkaz opuszczenia całego obszaru Litwy leżącego na połu-
dnie od Niemna145.
Obecność wojsk niemieckich w Kurlandii trwała dłużej. We wrze-
śniu 1919 r. rozpoczęły one działania w ramach „białej” Rosyj-
skiej Armii Zachodniej146, która pod koniec miesiąca liczyła około
142
Ibidem.
143
ber 1919..., s. 182.
144
V. Köhler, op. cit., s. 511.
145
ber 1919..., s. 181, 188–191.
146
„Русская Западная Армия”, zwana też niekiedy Zachodnią Armią Ochotniczą
(Западная Добровольческая Армия) – była to złożona głównie z Niemców i Rosjan
„biała” armia, która, według autorów rosyjskojęzycznych, jesienią 1919 r. liczyła
ponad 50 000 ludzi, z czego około 40 000 stanowiły formacje niemieckie, głównie
ochotnicze. Po porażce odniesionej w walkach pod Rygą ze wspieranymi przez
Anglików Łotyszami na początku grudnia 1919 r. przeszła na terytorium Niemiec,
gdzie powstał z niej „Oddział Rosyjski na Terytorium Niemiec” (Русский Отряд на
Территории Германии), który w lipcu 1920 r. liczył około 5000 żołnierzy – szerzej
zob. chociażby: С. В. Волков, Белое движение в России: организационная структу-
30 000 Niemców i 6000–8000 Rosjan147. Według stanu z końca paź-

dziernika 1919 r. rozmieszczenie należących do niej formacji kawa-
lerii wyglądało następująco. Bezpośrednio dowództwu armii podle-
gał, pełniący funkcję jego eskorty, Szwadron Konwojowy. Złożony
z Niemców I Ochotniczy Korpus Zachodni (I Freiwillige Westkorps)
miał w swoim składzie wprawdzie dowództwo 1 Regimentu Kawa-
lerii, któremu jednak podlegał tylko jeden szwadron. Natomiast Że-
lazna Dywizja dysponowała wtenczas sztabem regimentu kawalerii
z pięcioma szwadronami uzbrojonymi w dwa ciężkie i dwa lekkie
karabiny maszynowe oraz konną żandarmerią i niewielkim podod-
działem jazdy w Oddziale Detaszowanym Rossbacha (Detachement
Rossbach). Trzy pododdziały jazdy posiadał też Legion Niemiec-
ki (Deutsche Legion), a II Ochotniczy Korpus Zachodni miał w swo-
im składzie sztab regimentu kawalerii wraz z czterema szwadronami,
z których jeden uzbrojony był w trzy lekkie karabiny maszynowe.
Korpusowi temu podlegał także szwadron policyjny. Grupa rosyjskie-
go generała Plehwego (Gruppe Plehwe) dysponowała dwoma podod-
działami jazdy. Jeden z nich miał siłę plutonu z dwoma lekkimi ka-
rabinami maszynowymi. Ponadto w składzie tej grupy była również
konna żandarmeria polowa148.
W grudniu 1919 r., po ostatecznej klęsce „białych”, jednostki nie-
mieckie przekroczyły granicę Prus Wschodnich, a od 18 grudnia roz-
poczęło się ich odtransportowywanie do miejsc demobilizacji149.
9. FORMOWANIE ODDZIAŁÓW KAWALERII REGULARNEJ REICHSWEHRY
Traktat wersalski zawierał dokładne wytyczne dotyczące organizacji

niemieckich sił zbrojnych (Reichswehr). Przewidywał on utworzenie
do 31 marca 1920 r. armii lądowej liczącej 100 000 żołnierzy, uzu-
pełnianej na zasadzie zaciągu ochotniczego. Służba dla oficerów mia-
ła trwać minimum 25 lat, a dla podoficerów i żołnierzy minimum
ра (Материалы для справочника), Москва 2000, s. 282–283; idem, Белое движе-

ние. Энциклопедия гражданской войны, Санкт-Петербург–Москва 2002, s. 471–
–472 (przyp. red. A. S.).
147
ber 1919..., s. 73 i passim.
148
Ibidem, s. 196–202.
149
Ibidem, s. 142–144.
12 lat. Niemieckie wojska lądowe (Reichsheer) miały składać się

z siedmiu dywizji piechoty oraz z trzech dywizji kawalerii. W stosun-
ku do stanu z 1914 r., kiedy to na wojnę wyruszały 82 dywizje pie-
choty, w tym 31 rezerwowych oraz 11 dywizji kawalerii, oznaczało
to znaczny wzrost procentowego udziału jazdy w niemieckich siłach
zbrojnych150. Proporcja wielkich jednostek piechoty do jazdy zmieni-
ła się zatem z 7,4:1 na 2,3:1. Dokonano w ten sposób celowej demo-
dernizacji armii.
Według postanowień traktatu wersalskiego każda z wielkich jed-
nostek jazdy miała składać się ze sztabu liczącego 15 oficerów oraz
50 szeregowych, z sześciu regimentów jazdy, w każdym po 40 ofice-
rów oraz 800 szeregowych, a składających się z czterech szwadronów
oraz z jednego dywizjonu artylerii konnej o stanie 20 oficerów i 400
szeregowych. Ustalono zatem, że maksymalnie w dywizji kawalerii
będzie służyć 275 oficerów oraz 5250 szeregowych. Dodatkowo każ-
dy z regimentów jazdy, podobnie jak w przypadku regimentów pie-
choty i artylerii oraz batalionów pionierów, miał prawo do posia-
dania ośrodka wyszkolenia (Depot) dla rekrutów, przemianowanego
ostatecznie na „szwadron wyszkolenia” (Ausbildungs-Eskadron), peł-
niący jednocześnie funkcję pododdziału zapasowego.
Warunki traktatu pokojowego przewidywały również utworzenie
po jednym szwadronie jazdy dywizyjnej przy każdej z wielkich jedno-
stek piechoty. Etatowo miał on liczyć 6 oficerów i 150 żołnierzy151.
Według założeń traktatu wersalskiego kawaleria niemiecka miała
być stosunkowo liczna, ale jednocześnie mocarstwa ententy zadba-
ły o ograniczenie jej przydatności na polu walki. Etat podany w do-
kumentach traktatowych nie przewidywał bowiem żadnych forma-
cji taborowych, sanitarnych czy łączności, które były konieczne do
prowadzenia samodzielnych działań. Dodatkowo zakazano posia-
dania lekkich karabinów maszynowych, niezbędnych w kawalerii ze
względu na przewidywane dla niej zadania, jak np. walki opóźniają-
ce. Liczbę ciężkich karabinów maszynowych w regimentach ograni-
czono zaś do czterech.
Początkowo rozpoczęto redukcję niemieckich wojsk lądowych
do stanu 200 000 żołnierzy, gdyż taka liczebność była przewidzia-
150
Der Weltkampf um Ehre und Recht, pod red. M. Schwartego, t. 6, Berlin–Leip-
zig [b.r.w.], s. 12.
151
Gesetz über den Friedenschluß zwischen Deutschland und den allierten und as-
soziierten Mächten, RGBl. 1919, Nr. 140, s. 687–941.
na warunkami traktatu wersalskiego dla okresu przejściowego. Mia-

ła ona zostać osiągnięta w trzy miesiące po jego wejściu w życie, czy-
li w kwietniu 1920 r.
W związku z tym z dniem 1 kwietnia 1920 r. Niemcy zamierzali
sformować „armię przejściową” (Übergangsheer), która miała istnieć
do 10 lipca 1920 r. Miała ona składać się z Ministerstwa Reichsweh-
ry, Inspekcji Broni i Sprzętu, sześciu inspekcji poszczególnych broni,
w tym także kawalerii, sześciu szkół wojskowych i księgarni wojsko-
wej, 14 komendantur, 14 komendantur poligonów, Głównej Pla-
cówki Służb Łączności Wojsk Lądowych (Hauptstelle für Heeresnach-
richtenwesen), trzech kuźni wojskowych razem z Urzędem Badania
Zwierząt (Heeres-Veterinär-Untersuchungsamt)152 i Wydziałem Środ-
ków Weterynaryjnych (Veterinärmittelabteilung)153. Oprócz tego mia-
ły istnieć dwa dowództwa korpusu (Reichswehrgruppenkommando)
oraz siedem dowództw okręgów wojskowych (Wehrkreiskommando).
Dodatkowo przedłużono także czas istnienia Dowództwa 6 Bryga-
dy Reichswehry (Reichswehrbrigadekommando 6), będącego na etacie
nowego dowództwa okręgu.
Etat dla „armii przejściowej” przewidywał posiadanie przez
Niemcy trzech dywizji kawalerii, jednostek sanitarnych w sile po-
dwojonej w stosunku do etatów przewidzianych traktatem wersal-
skim oraz cztery dodatkowe kompanie sanitarne podległe dowódz-
twom korpusu, 20 sztabów brygad Reichswehry oraz pewną liczbę
dodatkowych formacji. Wszystkie pozostałe wielkie jednostki, od-
działy i pododdziały miały zostać rozwiązane do 31 marca 1920 r.,
a ochotnicy czasowi (Zeitfreiwilligen) zwolnieni154.
Formowanie trzech dywizji kawalerii rozpoczęło się już w stycz-
niu 1920 r. Sztab 1 Dywizji Kawalerii miał powstać w Głogowie na
gruncie Placówki Rozkazodawczej nr V (Befehlstelle V), pozostałej
z rozwiązanego dowództwa V Korpusu Armijnego z Poznania. Jako
docelowe miejsce stacjonowania dowództwa tej dywizji wyznaczo-
no Frankfurt nad Odrą.
152
Zajmował się on zarówno szkoleniem oficerów weterynaryjnych, jak też
zwalczaniem chorób – zob. M. Schwarte, Die Deutsche Wehrmacht in Wort und Bild,
Charlottenburg 1924, s. 68.
153
Jego zadaniem było zaopatrywanie oddziałów w sprzęt weterynaryjny, medy-
kamenty i środki opatrunkowe dla zwierząt – zob. M. Schwarte, op. cit., s. 68.
154
BA-MA, RH 69/15, Reichswehrministerium. Heeresleitung. Nr. 2084/2.20.T2III,
Befehl für Verminderung des Heers auf 200 000 Mann zum 1.4.1920, 6.3.1920 r.
Z kolei sztab 2 Dywizji Kawalerii formowano, przekształcając od-

powiednio Placówkę Rozkazodawczą nr VI, która była pozostałością
po sztabie VI Korpusu Armijnego z Wrocławia. Po zakończeniu tego
procesu miał on pozostać we Wrocławiu.
Natomiast sztab 3 Dywizji Kawalerii tworzono w Kassel na ba-
zie dowództwa XI Brygady Reichswehry. Początkowo nieznane było
miejsce jego stałego stacjonowania, ale ostatecznie trafił on do Wei-
maru155.
Zadaniem tworzenia regimentów kawalerii obciążono poszczegól-
ne okręgi wojskowe, które miały wykorzystać w tym celu posiadane
formacje kawaleryjskie. Zalecano również wykorzystanie odpowied-
nio przeszkolonych żołnierzy z istniejących w Tymczasowej Reichs-
wehrze szwadronów ckm-ów, a także z pododdziałów Grenzschutzu156.
Tab. 1. Formowanie regimentów kawalerii Reichsheer przez poszczególne okręgi woj-

skowe w 1920 r.
OKRĘG WOJSKOWY FORMOWANE REGIMENTY JAZDY

(WEHRKREIS) (REITER-REGIMENT)
I 1i2
II 5, 6 i 14
III 3, 4, 7, 8, 9, 10 i 11
IV 12
V 16 i 18
VI 13 i 16
VII 17
Źródło: BA-MA, RH 69/18, Reichswehrministerium. Allgemeines Truppenamt. Nr. 2494/12.19.T.2 (II),

Bildung der Kavallerie-Divisionen, 18.12.1919 r.
Dozwolone w traktacie wersalskim ośrodki szkolenia rekrutów

w kawalerii otrzymały nazwę szwadronów uzupełniających (Ergän-
155
BA-MA, RH 69/18, Reichswehrministerium. Allgemeines Truppenamt.
Nr. 2494/12.19.T.2 (II), Bildung der Kavallerie-Divisionen, 18.12.1919 r.; Rangliste
des Deutschen Reichsheeres. Nach dem Stande vom 1. Mai 1926, Berlin [b.r.w.], s. 19.
156
BA-MA, RH 69/18, Reichswehrministerium. Allgemeines Truppenamt.
Nr. 2494/12.19.T.2 (II), Bildung der Kavallerie-Divisionen, 18.12.1919 r.
zungs-Schwadronen), nazwanych później szwadronami wyszkolenia.

Miały one być formowane identycznie jak pozostałe pododdziały jaz-
dy157. Zadaniem ich było szkolenie szeregowych oraz ujeżdżanie mło-
dych koni. Co pół roku powinno trafiać do nich 66 lub 54 rekrutów
oraz 128 lub 104 młode konie158.
Początkowo liniowe szwadrony jazdy zamierzano wyposażyć
w dwa lkm-y wz. 08/18159 każdy. Jednak, jak już wspomniano, przy-
dzielanie lekkich karabinów maszynowych do formacji kawaleryj-
skich było niezgodne z traktatem wersalskim. Dlatego też później zre-
zygnowano z tego.
Z żołnierzy odkomenderowanych z wszystkich czterech szwadro-
nów liniowych każdy regiment jazdy miał sformować pluton kara-
binów maszynowych uzbrojony w dwa ckm-y wz. 08 przewożone
na sześciokonnych wozach. Ponadto plutony te miały otrzymać rów-
nież po dwa zestawy juków przystosowanych do transportu ckm-ów
i amunicji na zwierzętach jucznych.
Poza tym wszystkie szwadrony liniowe przez oddelegowanie od-
powiedniej liczby żołnierzy miały sformować po dwie drużyny łącz-
ności (Nachrichtentrupp), składające się z podoficera i czterech ludzi.
W sumie dawało to osiem drużyn w każdym pułku. Każdy szwadron
zostawiał sobie po jednej takiej drużynie, a drugą przydzielał do ja-
kiegoś sztabu. W ten sposób przy dowództwie pułku zostawały dwie
drużyny, przy dowódcy brygady kolejne dwie, a przy sztabie dywizji
aż sześć, czyli w sumie 48 drużyn. Zalecano także szkolenie drużyny
rezerwowej. Natomiast w ramach regimentów nakazywano sformo-
wanie drużyny pionierów składającej się z oficera lub podoficera oraz
pięciu żołnierzy160.
Wszystkie te przedsięwzięcia miały na celu podniesienie warto-
ści bojowej oddziałów i wielkich jednostek kawalerii. Temu same-
mu celowi miało zapewne także służyć planowane przez Niemców
utworzenie kompanii kolarzy w regimentach piechoty. Użycie takich
157
Ibidem.
158
Większą liczbę rekrutów miały otrzymywać szwadrony wyszkolenia wcho-
dzące w skład regimentów kawalerii, do których przydzielone były szwadrony jaz-
dy dywizyjnej.
159
BA-MA, RH 69/18, Reichswehrministerium. Heeresleitung. Truppenamt.
Nr. 1219/2.20.T.2 (II), Ausführungsbestimmungen zum Erlaß Nr. 2969/12.19.T.2
(II), betr. Bildung des Reichsheeres, 23.2.1920 r.
160
Ibidem.
pododdziałów dla wsparcia kawalerii przewidywano już nawet przed

I wojną światową161.
Według opracowanego w 1920 r. etatu kompania kolarzy mia-
ła składać się z trzech plutonów uzbrojonych w 115 karabinów wz.
1898, 10 karabinów wyborowych z lunetą i sześć pistoletow maszy-
nowych, pięć lkm-ów 1908/18, trzy karabiny przeciwpancerne wz.
1918 oraz dwa granatniki. Etat takiej kompanii przewidywał pięciu
oficerów, w tym jednego urzędnika – zbrojmistrza, oraz 161 podofi-
cerów i szeregowców162. Jednak wskutek sprzeciwu państw ententy
pododdziały tego typu nie zostały sformowane.
W celu zapewnienia odpowiedniego wyszkolenia oficerów kawa-
lerii oraz nauki jazdy konnej dla oficerów innych broni, a pełniących
służbę konno, z Wojskowego Instytutu Jeździeckiego w Hanowerze
(Militär-Reitinstitut Hannover) utworzono w tym mieście Szkołę Ka-
walerii (Kavallerie-Schule)163.
Trwająca redukcja liczebności niemieckich sił zbrojnych stała się
powodem wielu napięć politycznych i społecznych. Wraz z narastającą
falą rozczarowania wśród żołnierzy oddziałów ochotniczych, spowo-
dowaną wejściem w życie traktatu wersalskiego oraz niepowodzeniami
w Inflantach, stojący na czele Dowództwa Grupy nr 1 (Gruppenkom-
mando I) generał piechoty Walther baron von Lüttwitz nabrał prze-
konania, że freikorpsy będą w stanie przejąć władzę w Rzeszy164. Jed-
nocześnie, powołując się na zagrożenie komunistyczne, 12 stycznia
1920 r. sprzeciwił się dalszej redukcji armii, przyczyniając się do dal-
szego wzrostu napięcia między rządem Gustava Bauera a władzami
wojskowymi165. Gdy minister Reichswehry Gustav Noske 29 lute-
161
Warto tutaj zauważyć, że pewne praktyczne doświadczenia w tej kwestii ze-
brali Niemcy już podczas I wojny światowej. Część wielkich jednostek kawalerii ar-
mii cesarskich Niemiec podczas walk toczonych na froncie zachodnim w sierpniu
oraz we wrześniu 1914 r. dysponowała bowiem przydzielanymi czasowo formacja-
mi kolarzy – zob. choćby: B. Hulewicz, Wielkie wczoraj w małym kręgu, Warszawa
1973; I. Hrubíšek, Kola, armády, války, Plzen 2003 (przyp. red. A. S.).
162
BA-MA, Anlage 1b zu Nr. 1122.5.20 I 2, Verzeichnis der Waffen, Munition,
des Schanzzeugs, der Fahrzeuge und eines Teils der Ausrüstung einer Infanterie-Rad-
fahrerkompanie.
163
BA-MA, RH 69/18, Reichswehrministerium. Heeresleitung. Truppenamt.
Nr. 1219/2.20.T.2 (II), Ausführungsbestimmungen zum Erlaß Nr. 2969/12.19.T.2
(II), betr. Bildung des Reichsheeres, 23.2.1920 r.
164
H. J. Gordon, op. cit., s. 97; W. Goerlitz, op. cit., s. 220; R. Thoms, S. Pochan-
ke, op. cit., s. 45.
165
R. Thoms, S. Pochanke, op. cit., s. 46.
go podjął decyzję o rozwiązaniu II Brygady Marynarki, dowódca

Dowództwa Grupy nr 1 ostro wystąpił przeciwko temu. Wstawił się
również za przeznaczoną do likwidacji Brygadą Bałtycką z Żelaznej
Dywizji majora Bischoffa. Obie te jednostki stacjonowały wtenczas
na poligonie w Döberitz166.
W efekcie tego generał Lüttwitz wszedł w porozumienie z Wol-
fgangiem Kappem, który dążył do obalenia władz Republiki Weimar-
skiej. Dowódca ten mógł być dla niego cennym sojusznikiem w tej
sprawie, głównie ze względu na popularność wśród podległych mu
oddziałów. Niestety, nie miał on odpowiednich cech charakteru do
działań tego typu. Nie znał się również wcale na polityce. Z tego po-
wodu nie czekał ze swoimi działaniami do czasu zakończenia przygo-
towań do przewrotu, przewidzianego najwcześniej na kwiecień 1920 r.,
a być może nawet planowanego dopiero w czerwcu. Postawa gene-
rała von Lüttwitza spowodowała udzielenie mu przez władze Rzeszy
dymisji z zajmowanego stanowiska. Stało się to z kolei przyczyną sa-
mowolnego rozpoczęcia akcji i wydania dowódcy II Brygady Mary-
narki, Hermannowi Ehrhardtowi, rozkazu zajęcia Berlina167.
Minister Reichswehry Noske starał się zapobiec puczowi i wy-
słał do Döberitz, gdzie stacjonowały siły Ehrhardta, najpierw szefa
Admiralicji, admirała von Trothego, a następnie generałów von Ove-
na i von Oldershausena. Działania te nie przyniosły jednak pożąda-
nego skutku.
Noske zwołał więc naradę wyższych oficerów niemieckich. W trak-
cie spotkania szef Kierownictwa Wojsk Lądowych (Heeresleitung) ge-
nerał Walther Reinhardt zdecydowanie opowiedział się za zbrojnym
przeciwstawieniem się puczystom. Odmienne zdanie wyraził szef
Zarządu Wojska (Truppenamt), generał Hans von Seeckt, który ar-
gumentował, że przelana krew doprowadzi, z jednej strony, do głę-
bokiego podziału w armii, z drugiej zaś, pozwoli zbuntowanym od-
działom wkroczyć do Berlina w chwale zwycięzców. Doradzał zatem
unikanie walki168.
166
G. A. Craig, op. cit., s. 376.
167
F. W. von Oertzen, Die Deutschen Freikorps 1919–1923, 3. Aufl., München
1938, s. 369; H. J. Gordon, op. cit., s. 97; G. A. Craig, op. cit., s. 376.
168
Zob. np. Aus dem Nachlaß des Generals..., s. 62; E. O. Volkmann, Revolution
über Deutschland, Oldenburg 1930, s. 356; F. W. von Oertzen, op. cit., s. 368 i pas-
sim; W. Martini, Der „Ungehorsam” Seeckts oder die Kunst des Abschreibens, „Wehr-
kunde” 1962, Nr. 3, s. 128–134; H. Meier-Welcker, Seeckt, Frankfurt am Main 1967,
Ostatecznie po kilku dniach, dzięki zbojkotowaniu go przez ar-

mię i różne instytucje państwowe oraz strajkowi generalnemu, pucz
został stłumiony. Wydarzenia z marca 1920 r. pokazały państwom
ententy, że nie jest możliwe dotrzymanie terminu redukcji niemieckich
sił zbrojnych, przewidzianego traktatem wersalskim. Niemniej jednak
zmniejszanie liczebności wojsk niemieckich trwało nadal. O ile w lu-
tym 1920 r. armia niemiecka liczyła nieco mniej niż 290 000 żołnie-
rzy169, o tyle w kwietniu w wojskach lądowych służyło już tylko 231 000
ludzi, w tym 9000 oficerów170. Natomiast dnia 5 maja było to już 8074
oficerów oraz 188 686 podoficerów i szeregowców. Oprócz tego około
2000 żołnierzy wojsk lądowych służyło wtenczas w formacjach ma-
rynarki. Poza tym nadal było też około 1000 ochotników171. Dzień
później szef Kierownictwa Wojsk Lądowych, którym po stłumieniu
puczu Kappa został generał Hans von Seeckt, wydał 6 maja 1920 r. de-
kret nakazujący likwidację niemieckiego lotnictwa wojskowego172.
W lipcu 1920 r. zwołano konferencję w Spa, na której ustalo-
no zasady rozbrojenia formacji samoobrony terytorialnej (Einwoh-
nerwehren) i Policji Bezpieczeństwa (Sicherheitspolizei) oraz przepro-
wadzenia rozbrojenia ludności cywilnej, a także natychmiastowego
podjęcia środków w celu likwidacji obowiązkowej służby wojsko-
wej. Ponadto ustalono też zasady wydania aliantom uzbrojenia prze-
kraczającego limity dozwolone traktatem wersalskim i postanowie-
niami protokołu ze Spa.
W toku narad i dyskusji odbywających się w ramach tej konferen-
cji delegacji niemieckiej udało się zyskać pewne ustępstwa. Do limitu
4000 oficerów nie włączono 300 lekarzy i 200 weterynarzy. Zezwo-
lono też na zatrudnienie dodatkowych 435 urzędników wojskowych,
którzy mogli w ten sposób przejąć całość administracji armii. Przed-
stawiciele ententy wyrazili również zgodę na zgromadzenie zapasu
s. 257; H. Möllers, Reichswehrminister Otto Gessler. Eine Studie zu „unpolitischer”

Militärpolitik in der Weimarer Republik, Frankfurt am Main–Berlin–New York–Paris–
–Wien–Lang 1998, s. 26; J. Centek, Hans von Seeckt..., s. 223–225.
169
BA-MA, R 43 I/683, Reichswehrministerium. Nr. 2796/4.20.T.2.I; por. Kabi-
nettssitzung vom 14. Mai 1920 [17 Uhr], [w:] Akten der Reichskanzlei Weimarer Repu-
blik, wyd. K. D. Erdmann, W. Mommsen, W. Vogel; Das Kabinett Müller I. 27. März
bis 21. Juni 1920, wyd. M. Vogt, Boppard am Rhein 1971, dok. 97, s. 242.
170
H. J. Gordon, op. cit., s. 85.
171
BA-MA, R 43 I/684, Reichwehrministerium. Chef der Heeresleitung. Nr. 2456/
/5.20.T.2. III, Heeresstärke, 23.05.1920 r.
172
J. Centek, Hans von Seeckt..., s. 234.
50 000 karabinów i 20 000 000 nabojów karabinowych. Przedłużono

także czas na redukcję armii niemieckiej. Do 1 października 1920 r.
miała ona zostać zmniejszona do 150 000, a od 1 stycznia 1921 r.
zgodnie z traktatem wersalskim niemieckie siły lądowe powinny li-
czyć 100 000 żołnierzy173.
Z dniem 1 stycznia 1921 r. niemieckie wojska lądowe zostały zre-
dukowane do stanu 100 000 żołnierzy. Wówczas Reichsheer, obok for-
macji innych broni i służb, posiadała również trzy sztaby dowództw
dywizji kawalerii174. Każdemu z nich podlegało sześć regimentów jaz-
dy składających się z czterech szwadronów liniowych oraz z jednego
szwadronu wyszkolenia każdy175. Wchodzące w skład każdej dywi-
zji sztaby dywizjonu artylerii konnej były podporządkowane puł-
kom artylerii polowej, podobnie zresztą jak w armii cesarskiej przed
I wojną światową.
W kwestii indywidualnego uzbrojenia kawalerzystów niemiec-
kich Ministerstwo Reichswehry już w 1919 r. zwróciło się do oddzia-
łów jazdy z pytaniem, czy „pożądana jest likwidacja lancy czy należy
usunąć pałasz?” W przypadku wycofania tych pierwszych zamierza-
no zastąpić pałasze szablami176. Wówczas jednak większość zapyta-
nych opowiedziała się za zachowaniem lancy, którą postrzegano jako
broń przeznaczoną do konnej walki kawaleryjskiej. Dlatego też de-
kretem szefa Dowództwa Wojsk Lądowych (Heeresleitung) z 22 lute-
go 1920 r. zdecydowano, że kawalerzyści będą uzbrojeni w lance, ka-
rabinki i krótkie bagnety. Natomiast używane dotychczas pałasze wz.
1889 miały zostać tymczasowo wycofane177. Warto też tutaj zauwa-
żyć, że w 1920 r. lanc z odkręconymi grotami użyto do tłumienia roz-
173
Protokoll der Konferenz von Spa vom 9. Juli 1920, [w:] Die Konferenz in Spa
vom 5. bis 16. Juli 1920, Berlin 1920, zał. 7, s. 46–53; J. Centek, Hans von Seeckt...,
s. 236 i passim.
174
W Ustawie o Sile Zbrojnej (Wehrgesetz) nazywano je Reiter-Division, w innych
miejscach stosowano jednak termin Kavallerie-Division – zob.: Stellenbesetzung im
neuen Heer vom 16. Mai 1920 mit Gültigkeit für das Friedensverhältnis, Heft 3: Stel-
lenbesetzung für die Kavallerie vom 16. Mai 1920, [b.m.r.w.], s. 5–7; Stellenbesetz-
ung für das Reichsheer (100 100-Mann-Stärke) mit Wirkung vom 1. Oktober 1920,
[b.m.r.w.], s. 113, 119 i 125; Rangliste des deutschen Reichsheeres. Nach dem Stande
vom 1. April 1923, Berlin [b.r.w.], s. 18 i passim.
175
W celu zapewnienia odpowiedniego wyszkolenia siedmiu regimentom kawa-
lerii podporządkowano dodatkowo po jednym szwadronie jazdy dywizyjnej.
176
Bewaffnungsfrage der Kavallerie, HVBl. 1919, Nr. 16, s. 179.
177
Bewaffnung der Kavallerie, HVBl. 1920, Nr. 19, s. 239.
ruchów w trakcie puczu Kappa178. Ostatecznie od 1921 r. uzbrojenie

indywidualne żołnierza składało się z karabinka wz. 1898 z bagne-
tem oraz z lancy i szabli artyleryjskiej wz. 1896179. Dodatkowo każdy
pułk jazdy był wyposażony w cztery ciężkie karabiny maszynowe180.
W utworzonej na mocy traktatu wersalskiego armii niemieckiej
korpus oficerski został zredukowany do 4000 oficerów. Selekcja była
bardzo ostra, gdyż do 1923 r. z armii zwolniono aż 44 310 oficerów
wszystkich stopni181. W przypadku stanowiących trzon sił zbrojnych
oficerów zawodowych, to wraz z tymi, którzy otrzymali swój patent
już w czasie wojny, było ich w armii cesarskiej 24 000182, z czego tyl-
ko do marca 1920 r. zwolniono 15 000183. Istniejąca od dawna ry-
walizacja między sztabowcami a oficerami liniowymi zaostrzyła się
podczas wojny. Podobny skutek miała redukcja sił zbrojnych, która
zapewne również przyczyniła się do wzrostu napięcia. Z drugiej stro-
ny umożliwiła ona odpowiednią selekcję kadr. W nowej armii ko-
nieczne było jednak zlikwidowanie wzajemnej niechęci184. Do nowej
Reichsheer trafiło zatem wielu bardzo dobrych oficerów.
Do regimentów kawalerii, oprócz kawalerzystów, trafili również
przedstawiciele innych broni, w tym także lotnicy, którzy mieli słu-
żyć swoim doświadczeniem z zakresu użycia samolotów, zakazanych
traktatem wersalskim. Przykładowo z trzech dowódców dywizji ka-
walerii w maju 1920 r. kawalerzystami było dwóch, a jeden był ar-
tylerzystą185. Spośród 18 dowódców pułków jazdy wcześniej w bro-
ni tej służyło dziewięciu z nich, jeden był z wojskowego Instytutu
Jeździeckiego, pozostali zaś zajmowali stanowiska sztabowe w dywi-
zjach piechoty lub korpusach armijnych186.
178
A. Reinicke, Das Reichsheer 1921–1934. Ziele, Methoden der Ausbildung und
Erziehung sowie der Dienstgestaltung, Osnabrück 1986, s. 135.
179
W armii cesarskich Niemiec szable tego wzoru stanowiły uzbrojenie żołnierzy
artylerii konnej (przyp. red. A. S.).
180
BA-MA, RH 37/1174, Stärke und Einteilung der deutschen Heeres, Bewaff-
nung, Munition, Material, 12.1.1921 r.
181
Ibidem, s. 128.
182
H. J. Gordon, op. cit., s. 74.
183
Ibidem, s. 87.
184
BA-MA, RH 53-4/192, Chef des Generalstabes Br. B. Nr. 30 pers. Betrifft
Truppe und Stab, Dresden, 10.6.1920 r.
185
1 Dywizją Kawalerii dowodził wówczas artylerzysta, gen. mjr von Horn,
2 Dywizją Kawalerii gen. mjr von Preinitzer, a 3 Dywizją Kawalerii gen. mjr von Koch.
186
Stellenbesetzung im neuen Heer vom 16. Mai 1920 mit Gültigkeit für das
Friedensverhältnis, Heft 3: Stellenbesetzung für die Kavallerie vom 16. Mai 1920...,
10. WNIOSKI
Użycie kawalerii niemieckiej na froncie zachodnim w 1914 r. było

błędne, gdyż uniemożliwiło optymalne wykorzystanie posiadane-
go przez nią potencjału. Podczas pokoju nie przygotowano też od-
powiedniego zaplecza dla „korpusów” jazdy, nie prowadzono ko-
niecznego szkolenia zgrywającego sztaby tego szczebla. Jednocześnie
zorganizowane po mobilizacji „korpusy” rozdzielono pomiędzy po-
szczególne armie, rzucając je na bardzo ograniczoną przestrzeń ope-
racyjną, gdzie w zasadzie nie mogły dobrze wykonać swoich zadań.
W chwili rozpoczęcia działań o charakterze pozycyjnym na froncie
zachodnim na tym teatrze działań wojennych kawaleria przestała od-
grywać jakąkolwiek rolę.
Inaczej było jednak na froncie wschodnim, gdzie istniała odpo-
wiednia przestrzeń i możliwości manewru. Tam formacje jazdy nie-
mieckiej z powodzeniem wykonywały swoje zadania. Doskonałym
tego przykładem może być choćby osłona przez 1 Dywizję Kawalerii
głównych sił 8 Armii w czasie bitwy pod Tannenbergiem. Ponadto po
przerwie spowodowanej działaniami o charakterze pozycyjnym w la-
tach 1915–1917 w końcowym okresie wojny jazda odegrała również
istotną rolę w czasie okupacji Ukrainy.
Doświadczenia wojny domowej w Rosji oraz wojny polsko-so-
wieckiej wskazywały wyraźnie, że w warunkach Europy Środkowej
i Wschodniej z powodzeniem można wykorzystywać nawet związki
kawalerii szczebla operacyjnego. Często były one wówczas wzmac-
niane lotnictwem oraz bronią pancerną, zwłaszcza zaś pociągami
pancernymi187. Również niemieckie jednostki ochotnicze, formowa-
ne z żołnierzy regimentów kawaleryjskich starej armii, nierzadko na-
sycone dużą ilością broni maszynowej, z powodzeniem wykonywały
zadania osłonowe czy patrolowe.
Traktat wersalski dążył do całkowitego rozbrojenia Niemiec. Dla-
tego też w strukturze sił zbrojnych narzucono im duży udział pro-
centowy formacji konnych. Zadbano jednocześnie, by miały one
ograniczoną przydatność bojową. Stąd zakazano posiadania lekkich
s. 5–25.
187
Zob. choćby: A. Smoliński, Pociągi pancerne I Armii Konnej (1919–1921),
„Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Stefana Czarnieckiego” (Poznań)
2003, R. 7, nr 1 (12) (przyp. red. A. S.).
karabinów maszynowych w regimentach kawalerii, a liczbę ciężkich

karabinów maszynowych ograniczono do czterech. Dodatkowo dy-
wizje kawalerii pozbawiono taborów i służb.
Oczywiście, Niemcy nie zamierzali, gdyż byłoby to sprzeczne
z ich racją stanu, pozostać przy narzuconej im traktatem organiza-
cji jazdy i podejmowali różne próby jej modernizacji. Jednak anali-
za tego ciekawego oraz istotnego zagadnienia przekracza ramy niniej-
szej pracy.
ZAŁĄCZNIK 1
[538]
Etaty formacji kawalerii niemieckiej w 1914 r.
LICZEBNOŚĆ UZBROJENIE POJAZDY KONIE
TABOR BOJOWY PEŁEN TABOR
LANCE
KARABINY
SZEREGOWI
POCIĄGOWE
I TABOROWY
WIERZCHOWE
SANITARNE
WYŻSI URZĘDNICY)
PERSONEL SANITARNY
LUB MOSTOWE
REWOLWERY I PISTOLETY
WOZY BAGAŻOWE
WOZY Z FURAŻEM
WOZY Z ŁODZIAMI
LUB TELEFONICZNE
WOZY PROWIANTOWE
WOZY MEDYCZNE LUB
WOZY TELEGRAFICZNE
OFICEROWIE (Z SAN. I WET. ORAZ

PODOFICEROWIE I NIŻSI URZĘDNICY
Pułk kawalerii (aktywny – 4 szwadrony*)** 36 63 552 73 529 90 577 2 1 1 5 5 5 709 60
Pułk kawalerii (rezerwowy – 3 szwadrony) 27 47 416 48–51 401 63 433 –*** – – 4 4 4 532 36
Pluton łączności 8 26 47 15 46 27 60 – 6 – – – – 86 12
Szwadron kawalerii Landwehry (mobilny)**** 6 15 136 2 132 19 – – – – 1 – – 163 2
Szwadron zapasowy (aktywny) 8 26 235 1 222 30 245 – – – – – – 262 –
Szwadron zapasowy (rezerwowy) 6 15 137 1 132 20 145 – – – – – – 160 –
Zapasowy pluton kawalerii 1 5 51 3 50 8 51 – – – 1 – 1 58 4
Szwadron Landszturmu 6 15 136 1 132 19 – – – – – – – 160 –
* Aktywne „półregimenty” (Halbregimenter) składające się z trzech szwadronów miały odpowiednio mniejsze etaty.
** Regimenty kawalerii dywizyjnej – etat mniejszy o 1 oficera sanitarnego, 4 szeregowych, 1 wóz, 3 konie wierzchowe i 4 konie pociągowe.
*** Niektóre posiadały 2 wozy mostowe z obsługą i końmi.
**** Szwadron stacjonarny (immobil) nie miał w etacie wozu bagażowego i jego obsługi.
Źródło: Der Weltkrieg 1914 bis 1918: Kriegsrüstung und Kriegswirtschaft. Anlagen zum ersten Band, Berlin 1930, s. 514.
ZAŁĄCZNIK 2
Prawdopodobne etaty kawalerii niemieckiej na stopie pokojowej w 1921 r.
PERSONEL KONIE UZBROJENIE*
JEDNOSTKA
GRANATY
PISTOLETY
WOJSKOWI
KARABINKI
SZEREGOWI
POCIĄGOWE
OFICEROWIE
MASZYNOWE
MASZYNOWE
WIERZCHOWE
SZEREGOWYCH
NIŻSI URZĘDNICY
LEKKIE KARABINY
CIĘŻKIE KARABINY
DZIAŁA Z PRZODKAMI
URZĘDNICY WOJSKOWI
W STOPNIU OFICERSKIM
W STOPNIU OFICERSKIM
LEKARZE I WETERYNARZE
WIERZCHOWE OFICERSKIE
Sztab dywizji kawalerii 13 4 2 51 1 30 15 24 64 51 – – – –
Sztab pułku kawalerii 7 5 1 40 3 17 16 18 48 48 – 4** – 94
Szwadron liniowy 5 – – 160 – 10 148 15 165 68 – – – 330
Szwadron wyszkolenia 5 – – 122 – 10 175 4 127 50 – – – 254
Szwadron jazdy dywizyjnej 4 2 – 151 – 10 144 6 155 53 – – – 310
Sztab dywizjonu artylerii konnej
4 4 1 20 2 12 – – 25 28 – – – 60
(z lekką kolumną artyleryjską)
Bateria artylerii konnej 5 – – 126 – 10 90 64 132 84 2 – 4 260
Szkoła Kawalerii 10 4 – 371 1 24 730 36 381 313 – 4*** 4*** –
* Oprócz tego kawalerzyści byli uzbrojeni również w broń białą (szable i lance).
** Ciężkie karabiny maszynowe przydzielano do ponadetatowego (tworzonego na zasadzie odkomenderowania personelu z innych jednostek) plutonu ciężkich
karabinów maszynowych.
*** Broń ćwiczebna.
[539]
Źródło: CAW, Sztab Główny, Oddział II, sygn. I.303.4.5893.

[540]
ZAŁĄCZNIK 3
Kontynuacja tradycji regimentów kawalerii starej armii niemieckiej przez pododdzia-

ły kawalerii Reichsheer po 1921 r.
Zdecydowana większość regimentów jazdy niemieckiej armii cesarskiej, zwłasz-

cza tych z dłuższymi tradycjami, miała rozbudowane nazwy, odwołujące się nie
tylko do rodzaju formacji czy miejsca pochodzenia, ale także do swojego szefa hi-
storycznego188. Nic nie stało przy tym na przeszkodzie, by dany regiment posia-
dał również szefa rzeczywistego. Tak było chociażby w przypadku 5 (Zachodnio-
pruskiego) Regimentu Kirasjerów Księcia Fryderyka Eugeniusza Wirtemberskiego,
którego szefem od 1914 r. był król Wirtembergii Wilhelm II189.
PODODDZIAŁ REICHSHEER
ROK
REGIMENT STAREJ ARMII KONTYNUUJĄCY TRADYCJE
UTWORZENIA
(WG STANU Z 1926 R.)
Regiment Gardes du Corps 1 Szwadron 4 Pułku Jazdy
1740
Regiment der Gardes du Corps (Reiter-Regiment)
Regiment Kirasjerów Gwardii
1815 2 Szwadron 4 Pułku Jazdy
Garde-Kürassier-Regiment
1 Regiment Dragonów Gwardii Wiktorii Królowej Wielkiej
Brytanii i Irlandii
1. Garde-Dragoner-Regiment Königin Viktoria von Großbri-
tannien und Irland
2 Regiment Dragonów Gwardii Aleksandry Cesarzowej Rosji Szwadron Wyszkolenia
1860
2. Garde-Dragoner-Regiment Kaiserin Alexandra von Rußland 9 Pułku Jazdy
Regiment Huzarów Lejb Gwardii
Leib-Garde-Husaren-Regiment
188
Szerzej zob.: A. Smoliński, Szef czy patron – tradycja i współczesność w Wojsku
Polskim, [w:] Od armii komputowej do narodowej II, pod red. M. Krotofila i A. Smo-
lińskiego, Toruń 2005, s. 489–552; idem, Szefostwa i szefowie dywizjonów artylerii
konnej Wojska Polskiego II Rzeczypospolitej oraz ich europejskie i polskie tradycje, [w:]
Artyleria polska. Historia – teraźniejszość – przyszłość (myśl wojskowa, szkolnictwo ar-
tyleryjskie, technika i uzbrojenie). Materiały pokonferencyjne. II Konferencja naukowa,
Toruń 13–14 maja 2008 r., pod red. W. Rezmera, M. Giętkowskiego, J. Ślipca, Toruń
2008, s. 193–216.
189
Rangliste der Königlich Preußischen Armee und des XIII. (Königlich Württem-
bergischen) Armeekorps für 1914, Berlin [b.r.w.], s. 365. Było to dość powszechne zja-
wisko, choć istniały również pułki posiadające wyłącznie szefów historycznych czy
wyłącznie rzeczywistych. Król Rumunii Karol I był zaś równocześnie szefem histo-
rycznym i rzeczywistym swojego pułku – zob. chociażby: ibidem, s. 372–375.
[541]

ROK
UTWORZENIA
1 Regiment Ułanów Gwardii
1. Garde-Ulanen-Regiment
2 Regiment Ułanów Gwardii
2. Garde-Ulanen-Regiment
3 Regiment Ułanów Gwardii Szwadron Wyszkolenia
1860
3. Garde-Ulanen-Regiment 4 Pułku Jazdy
1 (Śląski) Regiment Lejbkirasjerów Wielkiego Księcia
Leib-Kürassier-Regiment Großer Kürfurst (Schlesisches) Nr. 1
2 (Pomorski) Regiment Kirasjerów Królowej
Kürassier-Regiment Königin (Pommersches) Nr. 2
3 (Wschodniopruski) Regiment Kirasjerów Hrabiego Wrangla
Kürassier-Regiment Graf Wrangel (Ostpreußisches) Nr. 3
4 (Westfalski) Regiment Kirasjerów von Driesena
Kürassier-Regiment von Driesen (Westfälisches) Nr. 4
5 (Zachodniopruski) Regiment Kirasjerów Fryderyka Euge-
niusza Księcia Wirtemberskiego
Kürassier-Regiment Herzog Friedrich Eugen von Württemberg
(Westpreußisches) Nr. 5
6 (Brandenburski) Regiment Kirasjerów Mikołaja I Cesarza
Rosji
Kürassier-Regiment Kaiser Nikolaus I. von Rußland (Branden-
burgisches) Nr. 6
7 (Magdeburski) Regiment Kirasjerów von Seydlitza
Kürassier-Regiment von Seydlitz (Magdeburgisches) Nr. 7
8 (Reński) Regiment Kirasjerów Hrabiego Geßlera
Kürassier-Regiment Graf Geßler (Rheinisches) Nr. 8
Królewski Saski Regiment Jazdy Gwardii
Königlich Sächsische Garde-Reiter-Regiment
Królewski Saski Regiment Karabinierów
Königlich Sächsische Karabinier-Regiment
Królewski Bawarski 1 Regiment Jazdy Ciężkiej Karola
Księcia Bawarskiego
1814
Königlich Bayr. Schweres Reiter-Regiment Prinz Karl von
Bayern
4 Szwadron 17 Pułku Jazdy
Królewski Bawarski 2 Regiment Jazdy Ciężkiej Franciszka
Ferdynanda Arcyksięcia Austrii-Este
1815
Königlich Bayr. Schweres Reiter-Regiment Erzherzog Franz
Ferdinand von Österreich-Este
[542]

ROK
UTWORZENIA
1 (Litewski) Regiment Dragonów Albrechta Księcia Prus
Dragoner-Regiment Prinz Albrecht von Preußen 1717 1 Szwadron 1 Pułku Jazdy
(Litthauisches) Nr. 1
2 (1 Brandenburski) Regiment Dragonów 2 Szwadron, 4 Szwadron
1689
1. Brandenburgisches Dragoner-Regiment Nr. 2 6 Pułku Jazdy
3 (Nowomarchijny) Regiment Grenadierów Konnych Baro-
na von Derfflingera
Grenadier-Regiment zu Pferde Freiherr von Derfflinger
(Neumärkisches) Nr. 3
4 (1 Śląski) Regiment Dragonów von Bredowa
Dragoner-Regiment von Bredow (1. Schlesisches) Nr. 4
5 (Reński) Regiment Dragonów Barona von Manteuffla
Dragoner-Regiment Freiherr von Manteuffel (Rheinisches) 1860 2 Szwadron 16 Pułku Jazdy
Nr. 5
6 Magdeburski Regiment Dragonów
Magdeburgisches Dragoner Regiment Nr. 6
7 Westfalski Regiment Dragonów
Westfälisches Dragoner-Regiment Nr. 7
8 (2 Śląski) Regiment Dragonów Króla Fryderyka III
Dragoner-Regiment König Friedrich III. (2. Schlesisches) Nr. 8
9 (1 Hanowerski) Regiment Dragonów Karola I Króla Rumunii
Dragoner-Regiment König Carl I. von Rumänen (1. Hanno- 1805 2 Szwadron 13 Pułku Jazdy
versches) Nr. 9
10 (Wschodniopruski) Regiment Dragonów Alberta Króla
Saksonii
Dragoner-Regiment König Albert von Sachsen (Ostpreußi-
sches) Nr. 10
11 (Pomorski) Regiment Dragonów von Wedla
Dragoner-Regiment von Wedel (Pommersches) Nr. 11
12 (2 Brandenburski) Regiment Dragonów von Arnima Szwadron Wyszkolenia
1866
Dragoner-Regiment von Arnim (2. Brandenburgisches) Nr. 12 6 Pułku Jazdy
13 (Szlezwicko-Holsztyński) Regiment Dragonów
Schleswig-Holsteinisches Dragoner-Regiment Nr. 13
14 (Kurmarchijny) Regiment Dragonów
Kurmärkisches Dragoner-Regiment Nr. 14
15 (3 Śląski) Regiment Dragonów Szwadron Wyszkolenia
1866
3. Schlessisches Dragoner-Regiment Nr. 15 8 Pułku Jazdy
16 (2 Hanowerski) Regiment Dragonów
2. Hannoversches Dragoner-Regiment Nr. 16
[543]
ROK
UTWORZENIA
17 (1 Wielkoksiążęcy Meklemburski) Regiment Dragonów
1. Großherzoglich Mecklenburgisches Dragoner-Regiment Nr. 17
18 (2 Wielkoksiążęcy Meklemburski) Regiment Dragonów
2. Großherzoglich Mecklenburgisches Dragoner-Regiment 1867 2 Szwadron 14 Pułku Jazdy
Nr. 18
19 (Oldenburski) Regiment Dragonów Szwadron Wyszkolenia
1849
Oldenburgisches Dragoner-Regiment Nr. 19 15 Pułku Jazdy
20 (1 Badeński) Regiment Lejbdragonów
1. Badisches Leib-Dragoner-Regiment Nr. 20
21 (2 Badeński) Regiment Dragonów
2. Badisches Dragoner-Regiment Nr. 21
22 (3 Badeński) Regiment Dragonów Księcia Karola
3. Badisches Dragoner-Regiment Prinz Karl Nr. 22
23 (1 Wielkoksiążęcy Heski) Regiment Dragonów Gwardii
Garde-Dragoner-Regiment (1. Großherzoglich Hessisches) Nr. 23
24 (2 Wielkoksiążęcy Heski) Regiment Lejbdragonów
Leib-Dragoner-Regiment (2. Großherzoglich Hessisches) Nr. 24
25 (1 Wirtemberski) Regiment Dragonów Królowej Olgi
Dragoner-Regiment Königin Olga (1. Württembergisches) Nr. 25
26 (2 Wirtemberski) Regiment Dragonów Króla Szwadron Wyszkolenia
1805
Dragoner-Regiment König (2. Württembergisches) Nr. 26 18 Pułku Jazdy
Królewski Bawarski 1 Regiment Szwoleżerów Mikołaja
Cesarza Rosji
Königlich Bayerische 1. Chevaulegers-Regiment Kaiser Niko-
laus von Rußland
Królewski Bawarski 2 Regiment Szwoleżerów Taxis
Königlich Bayerische 2. Chevaulegers-Regiment Taxis
Królewski Bawarski 3 Regiment Szwoleżerów Księcia Karola
Teodora
Königlich Bayerische 3. Chevaulegers-Regiment Herzog Karl
Theodor
Królewski Bawarski 4 Regiment Szwoleżerów Króla
1744 1 Szwadron Pułku Jazdy 17
Königlich Bayerische 4. Chevaulegers-Regiment König
[544]
ROK
UTWORZENIA
Królewski Bawarski 5 Regiment Szwoleżerów Fryderyka
Arcyksięcia Austrii
1776
Königlich Bayerische 5. Chevaulegers-Regiment Erzherzog
Friedrich von Österreich Szwadron wyszkolenia
Królewski Bawarski 6 Regiment Szwoleżerów Albrechta 17 Pułku Jazdy
Księcia Prus
1803
Königlich Bayerische 6. Chevaulegers-Regiment Prinz Albrecht
von Preußen
Królewski Bawarski 7 Regiment Szwoleżerów Księcia Alfonsa
Königlich Bayerische 7. Chevaulegers-Regiment Prinz Alfons
Królewski Bawarski 8 Regiment Szwoleżerów
Königlich Bayerische 8. Chevaulegers-Regiment
1 Regiment Lejbhuzarów
1. Leib-Husaren-Regiment Nr. 1
2 Regiment Lejbhuzarów Wiktorii Królowej Prus
2. Leib-Husaren-Regiment Königin Victoria von Preußen Nr. 2
3 (Brandenburski) Regiment Huzarów von Zietena
Husaren-Regiment von Zieten (Brandenburgisches) Nr. 3
4 (1 Śląski) Regiment Huzarów von Schilla
Husaren-Regiment von Schill (1. Schlesisches) Nr. 4
5 (Pomorski) Regiment Huzarów księcia Blüchera von
Wahlstatt
Husaren-Regiment Fürst Blücher von Wahlstatt (Pommer-
sches) Nr. 5
6 (2 Śląski) Regiment Huzarów Hrabiego Goetzena
Husaren-Regiment Graf Goetzen (2. Schlesisches) Nr. 6
7 (1 Reński) Regiment Huzarów Króla Wilhelma I
Husaren-Regiment König Wilhelm I. (1. Rheinisches) Nr. 7
8 (1 Westfalski) Regiment Huzarów Mikołaja II Cesarza
Rosji
Husaren-Regiment Kaiser Nicolaus II. von Rußland (1. West-
fälisches) Nr. 8
9 (2 Reński) Regiment Huzarów
2. Rheinisches Husaren-Regiment Nr. 9
10 (Magdeburski) Regiment Huzarów
Magdeburgisches Husaren-Regiment Nr. 10
11 (2 Westfalski) Regiment Huzarów
2. Westfälisches Husaren-Regiment Nr. 11
12 (Turyngijski) Regiment Huzarów
Thüringisches Husaren-Regiment Nr. 12
[545]
ROK
UTWORZENIA
13 (1 Kurheski) Regiment Huzarów Króla Humberta Włoskiego
3 Szwadron 10 Pułku
Husaren-Regiment König Humbert von Italien (1. Kurhessi- 1813
Jazdy
sches) Nr. 13
14 (2 Heski) Regiment Huzarów Hrabiego Fryderyka II
z Hessen-Homburg Szwadron Wyszkolenia
1813
Husaren-Regiment Landgraf Friedrich II. von Hessen-Hom- 16 Pułku Jazdy
burg (2. Kurhessisches) Nr. 14
15 (Hanowerski) Regiment Huzarów Wilhelminy Królowej
Holandii Szwadron Wyszkolenia
1803
Husaren-Regiment Königin Wilhelmina der Niederlande 14 Pułku Jazdy
(Hannoversches) Nr. 15
16 (Szlezwicko-Holsztyński) Regiment Huzarów Franciszka
Józefa Cesarza Austrii, Króla Węgier*
Husaren-Regiment Kaiser Joseph von Österreich, König von
Ungarn (Schleswig-Holsteinisches) Nr. 16
17 (Brunszwicki) Regiment Huzarów
Braunschweigisches Husaren-Regiment Nr. 17
18 (1 Królewski Saski) Regiment Huzarów „Król Albert”
Königlich Sächsische 1. Husaren-Regiment „König Albert” 1734 2 Szwadron 12 Pułku Jazdy
Nr. 18
19 (2 Królewski Saski) Regiment Huzarów
Königlich Sächsische 2. Husaren-Regiment Nr. 19
20 (3 Królewski Saski) Regiment Huzarów
Königlich Sächsische 3. Husaren-Regiment Nr. 20
1 (Zachodniopruski) Regiment Ułanów Cara Aleksandra III
Rosyjskiego
Ulanen-Regiment Kaiser Alexander III. von Rußland (West-
preußisches) Nr. 1
2 (Śląski) Regiment Ułanów von Katzlera
Ulanen-Regiment von Katzler (Schlesisches) Nr. 2
3 (1 Brandenburski) Regiment Ułanów Aleksandra II Cesa-
rza Rosji
Ulanen-Regiment Kaiser Alexander II. von Rußland (1. Bran-
denburgisches) Nr. 3
4 (1 Pomorski) Regiment Ułanów von Schmidta
Ulanen-Regiment von Schmidt (1. Pommersches) Nr. 4
5 (Westfalski) Regiment Ułanów
Westfälisches Ulanen-Regiment Nr. 5
6 (Turyngijski) Regiment Ułanów
Thüringisches Ulanen-Regiment Nr. 6
[546]
ROK
UTWORZENIA
7 (Reński) Regiment Ułanów Fryderyka Wielkiego Księcia
Badenii Szwadron Wyszkolenia
1734
Ulanen-Regiment Großherzog Friedrich von Baden (Rheini- 3 Pułku Jazdy
sches) Nr. 7
8 (Wschodniopruski) Regiment Ułanów Hrabiego zu Dohna
Ulanen-Regiment Graf zu Dohna (Ostpreußisches) Nr. 8
9 (2 Pomorski) Regiment Ułanów
2. Pommersches Ulanen-Regiment Nr. 9
10 (Poznański) Regiment Ułanów Księcia Augusta Wirtem-
berskiego
Ulanen-Regiment Prinz August von Württemberg (Posensches)
Nr. 10
11 (2 Brandenburski) Regiment Ułanów Hrabiego Haeselera
Ulanen-Regiment Graf Haeseler (2. Brandenburgisches) Nr. 11
12 (Litewski) Regiment Ułanów
Litthauisches Ulanen-Regiment Nr. 12
13 (1 Hanowerski) Regiment Ułanów Królewskich
Königs-Ulanen-Regiment (1. Hannoversches) Nr. 13
14 (2 Hanowerski) Regiment Ułanów
2. Hannoversches Ulanen-Regiment Nr. 14
15 (Szlezwicko-Holsztyński) Regiment Ułanów
Schleswig-Holsteinisches Ulanen-Regiment Nr. 15
16 (Staromarchijny) Regiment Ułanów Henniga von Tre-
fenfelda Szwadron Wyszkolenia
1866
Ulanen-Regiment Hennigs von Treffenfeld (Altmärkisches) 13 Pułku Jazdy
Nr. 16
17 (1 Królewski Saski) Regiment Ułanów „Franciszek Józef
Cesarz Austrii, Król Węgier”
Königlich Sächsische 1. Ulanen-Regiment Nr. 17 „Kaiser
Franz Joseph von Österreich, König von Ungarn”
18 (2 Królewski Saski) Regiment Ułanów Szwadron Wyszkolenia
1867
Königlich Sächsische 2. Ulanen-Regiment Nr. 18 12 Pułku Jazdy
19 (1 Wirtemberski) Regiment Ułanów Króla Karola
Ulanen-Regiment König Karl (1. Württembergisches) Nr. 19
20 (2 Wirtemberski) Regiment Ułanów Króla Wilhelma I
Ulanen-Regiment König Wilhelm I. (2. Württembergisches) Nr. 20
21 (3 Królewski Saski) Regiment Ułanów „Cesarz Wilhelm II,
Król Prus” Szwadron Wyszkolenia
1905
Königlich Sächsische 3. Ulanen-Regiment Nr. 21 „Kaiser 12 Pułku Jazdy
Wilhelm II., König von Preußen”
[547]
ROK
UTWORZENIA
Królewski Bawarski 1 Regiment Ułanów Cesarza Wilhelma II,
Króla Prus
Königlich Bayerische 1. Ulanen-Regiment Kaiser Wilhelm II.,
König von Preußen
Królewski Bawarski 2 Regiment Ułanów Króla
Königlich Bayerische 2. Ulanen-Regiment König
1 Regiment Królewskich Strzelców Konnych Szwadron Wyszkolenia
1901
Regiment Königs-Jäger zu Pferde Nr. 1 10 Pułku Jazdy
2 Regiment Strzelców Konnych Szwadron Wyszkolenia
1905
Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 2 7 Pułku Jazdy
1905
4 Regiment Strzelców Konnych
Jäger-Regiment zu Pferde Nr. 4
1908
1913
1913
1913
* Warto tutaj dodać, że podczas I wojny światowej jego dowódcą był Polak, późniejszy żołnierz Wojsk
Wielkopolskich i dowódca 3 Pułku Ułanów Wielkopolskich, a następnie generał broni Wojska Pol-
skiego, mianowicie Kazimierz Raszewski – zob.: K. Raszewski, Wspomnienia z własnych przeżyć do
końca roku 1920, Poznań 1936.
Źródło: Rangliste des Deutschen Reichsheeres. Nach dem Stande vom 1. Mai 1926, Berlin [b.r.w.], s. 65, 213
i passim; Ruhmeshalle unserer alten Armee, Leipzig [b.r.w.], s. 30–41.
[549]
Ryc. 1. Pauker, inaczej lituar, Regimentu Gardes du Corps (Regiment der Gardes du Corps)
– około 1890 r. Akwarela Carla Röchlinga

[550]
Ryc. 2. Ułan 2 (Śląskiego) Regimentu Ułanów von Katzlera (Ulanen-Regiment von Katzler
(Schlesisches) Nr. 2) – około 1890 r. Akwarela Carla Röchlinga

[551]
Ryc. 3. Rotmistrz 3 (Brandenburskiego) Regimentu Huzarów von Zietena (Husaren-Regiment

von Zieten (Brandenburgisches) Nr. 3) – około 1890 r. Akwarela Carla Röchlinga

[552]
Ryc. 4. Dragon 14 (Kurmarchijnego) Regimentu Dragonów (Kurmärkisches Dragoner-Regiment

Nr. 14) – 1897 r. Akwarela Richarda Knötela

[553]
Ryc. 5. Ułan Bronisław Lewandowski, żołnierz 9 (2 Pomorskiego) Regimentu Ułanów (2. Pom-
mersches Ulanen-Regiment Nr. 9). Fotografia wykonana w czerwcu 1911 r.

[554]
Ryc. 6. Huzar 4 (1 Śląskiego) Regimentu Huzarów von Schilla (Husaren-Regiment von Schill
(1. Schlesisches) Nr. 4). Fotografia wykonana około 1914 r.

[555]
Ryc. 7. Huzar jednego z regimentów huzarskich cesarskiej armii niemieckiej. Fotografia wyko-
nana po 1899 r.

[556]
Ryc. 8. Pododdział ułanów jednego z regimentów ułańskich cesarskiej armii niemieckiej rusza-
jący do szarży. Fotografia wykonana w lipcu 1915 r. na froncie wschodnim
Ryc. 9. Inspekcja Rezerwowego Pułku Ułanów Gwardii (Garde-Reserve-Ulanen-Regiment) do-

konana przez Wilhelma II
Źródło: E. Senftleben, Das 1. Garde-Ulanen-Regiment im Weltkriege, Berlin 1929, tablica 38.

[557]
Ryc. 10. Niemiecki ułan na widecie. Niemiecka pocztówka propagandowa z czasów I wojny
światowej

[558]
Ryc. 11. Armia niemiecka na froncie zachodnim w 1916 r. Od lewej: żołnierz jednego z pru-
skich pułków dragonów; szeregowiec 16 Regimentu Piechoty Freiherr von Sparr (Infante-
rie-Regiment Freiherr von Sparr (3. Westfalisches) Nr. 16); szeregowiec jednego z regimen-
tów grenadierów gwardii. Akwarela C. Döbricha

[559]
Ryc. 12. Armia niemiecka na froncie zachodnim w 1918 r. Od lewej: gefraiter – sanitariusz; wi-
cewachtmeister pełniący funkcję zastępcy oficera (Offizier-Stellvertreter) jednego ze spie-
szonych oddziałów kawalerii armii cesarskich Niemiec. Akwarela C. Döbricha
Mundury polowe wz. 1915 szyte z sukna w ochronnej barwie feldgrau. Warto zwrócić uwagę na
podoficera kawalerii, u którego widoczne są ostrogi przypinane do trzewików noszonych ze skó-
rzanymi sztylpami. W ten sposób nawet po spieszeniu oraz w trakcie pełnienia uciążliwej służby
w okopach, jak zwykła piechota, widoczny był jego kawaleryjski rodowód. W efekcie tego powsta-
wał komunikat w rodzaju: „Jestem tutaj tylko chwilowo i po spełnieniu swego obowiązku znowu
dosiądę konia”

[560]
Ryc. 13. Oddział kawalerii cesarskiej armii niemieckiej podczas marszu. Fotografia wykonana
na Ukrainie w lipcu 1918 r.
Ryc. 14. Powrót Ochotniczego Szwadronu Knesebeck z Inflant – 29 lipca 1919 r.
Źródło: E. Senftleben, Das 1. Garde-Ulanen-Regiment im Weltkriege…, tablica 36.

[561]
Ryc. 15. Kawaleria Reichsheer w marszu – lata dwudzieste
Źródło: Die deutsche Kavallerie im Krieg und Frieden, wyd. Egan-Krieger, Karlsruhe–Dortmund 1928,
s. 473.
Ryc. 16. Freikorps Roßbach w Wismarze w czasie puczu Kappa-Lüttwitza – 1920 r.
Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/Bundesarchiv_Bild_119-2815-0%2C_Wi-
smar%2C_Kapp-Putsch%2C_Freikorps_Ro%C3%9Fbach.jpg.
[562]
Ryc. 17. Defilada pododdziałów historycznych Reichsheer podczas obchodów „święta kawale-
rii” w Berlinie dnia 1 lipca 1935 r.

WYKAZ RYCIN*
TOMASZ CIESIELSKI
JAZDA KORONNA I WIELKIEGO KSIĘSTWA LITEWSKIEGO
AUTORAMENTU NARODOWEGO ARMII
RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW W LATACH 1717–1776
Ryc. 1. Od lewej: rotmistrz husarski z ok. 1740 r. według opisu Jędrzeja Kitowicza (Opis oby-
czajów za panowania Augusta II, oprac. R. Pollak, Wrocław 1985, s. 165); towarzysz husar-
ski wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego według uniwersału hetmana wielkiego Michała
Kazimierza Radziwiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uniwersał podczas koła teraź-
niejszego generalnego wojskowego od Jaśnie Oświeconego książęcia jegomości Michała Kazi-
mierza Radziwiłła, wojewody wileńskiego, hetmana wielkiego W. Ks. L., in assistentia oficja-
listów utriusque authoramenti, z wojska W. Ks. L. ad hunc actum w Nieświeżu in anno 1746
die prima septembris naznaczonych, sequentibus punctis opisany); towarzysz husarski we-
dług portretu datowanego na 1749 r. w kontuszu niemundurowym
Ryc. 2. Od lewej: trębacze husarscy według pochodzącej z epoki berlińskiej figurki porcelano-
wej; pocztowy husarski wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego według uniwersału hetma-
na wielkiego Michała Kazimierza Radziwiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uni-
wersał...)
Ryc. 3. Od lewej: porucznik chorągwi petyhorskiej królewicza Karola według portretu Stanisła-
wa Sokołowskiego zmarłego w 1752 r.; pocztowy znaku petyhorskiego wojsk Wielkiego
Księstwa Litewskiego według uniwersału hetmana wielkiego Michała Kazimierza Radzi-
wiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uniwersał...); oficer chorągwi pancernej na-
dwornej według obrazu Belotta Canaletta przedstawiającego elekcję króla Stanisława Au-
gusta w 1764 r. na Woli
*
Fotografie oraz pozostały materiał ikonograficzny ze zbiorów Aleksandra Smo-
lińskiego i Ēriksa Jēkabsonsa, a także materiał ilustracyjny wykorzystany w studiach
Tomasza Ciesielskiego i Szymona Gołębiewskiego do druku przygotował oraz pod-
pisami i komentarzami opatrzył Redaktor tomu Aleksander Smoliński.
564 WYKAZ RYCIN
Ryc. 4. Od lewej: towarzysz lekkiej jazdy; porucznik lekkiej jazdy z obuszkiem; towarzysz lek-
kiej jazdy. Wszystkie postacie zostały odtworzone na podstawie obrazu Johanna Christia-
na Mocka przedstawiającego kampament wojsk Rzeczypospolitej i saskich pod Warsza-
wą w 1732 r.
Ryc. 5. Lekka jazda z 1737 r. – według rysunku z Biblioteki Królewskiej w Dreźnie. Fig. 1 (od
lewej): towarzysz; fig. 2: oficer – 1737 r.; fig. 3: lekka jazda, być może z pułku Wilczew-
skiego, który znajdował się na służbie saskiej około 1754 r. – według malowidła z saskie-
go serwisu porcelanowego
Ryc. 6. Od lewej: pocztowy chorągwi jazdy lekkiej z około 1750 r.; towarzysz według rysunku
Aleksandra Lessera sporządzonego na podstawie dokumentów z epoki; towarzysz lekkiej
jazdy wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego według uniwersału hetmana wielkiego Mi-
chała Kazimierza Radziwiłła z 1 września 1746 r. (Regulamen przez uniwersał...)
Ryc. 7. Lekka jazda na biwaku pozostająca, prawdopodobnie, na służbie saskiej podczas wojny
siedmioletniej – według ryciny pochodzącej z epoki
Ryc. 8. Obojczyk półzbroi husarskiej wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego – pierwsza poło-
wa XVIII w.
Ryc. 9. Złocony maszkaron z prawego naramiennika półzbroi husarskiej wojska Wielkiego

Ryc. 10. Złocony maszkaron z lewego naramiennika półzbroi husarskiej wojska Wielkiego
WYKAZ RYCIN 565
Ryc. 11. Złocony maszkaron z naramiennika karaceny husarskiej wojska Wielkiego Księstwa
Litewskiego – pierwsza połowa XVIII w.
SZYMON GOŁĘBIEWSKI
KAWALERIA UNII I KONFEDERACJI W CZASIE AMERYKAŃSKIEJ WOJNY
SECESYJNEJ 1861–1865.
ORGANIZACJA, NAJWAŻNIEJSZE OPERACJE,
NAJBARDZIEJ ZNANI DOWÓDCY
Ryc. 1. Od lewej: oficer i szeregowy regularnej kawalerii wojsk federalnych z lat 1861–1863.
Akwarela Randy’ego Steffena
–1880, Oklahoma 1978, plansza barwna nr IV.
Ryc. 2. Od lewej: jeden z tak zwanych „chłopięcych generałów” (boy generals) w nieprzepiso-
wym umundurowaniu kawaleryjskim. Za nim kapitan kawalerii w przepisowym mundu-
rze oficerów jazdy. Rysunek Randy’ego Steffena
–1880, Oklahoma 1978, s. 69 – rysunek 134.
Ryc. 3. Od lewej: kapral (corporal) oraz szeregowiec (private) federalnego 4 Regimentu Kawale-
rii Stanów Zjednoczonych (Fourth Cavalry Regiment), czyli byłego 1 Regimentu Kawalerii
Stanów Zjednoczonych. Rysunek Randy’ego Steffena
Ryc. 4. Od lewej: sierżant (sergeant) oraz szeregowiec (private) służący w dwóch różnych kom-
paniach federalnego 1 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych (First Cavalry Regi-
ment) – około 1864 r. Rysunek Randy’ego Steffena
Ryc. 5. Żołnierz z opartym na amerykańskich barwach narodowych gidonem kompanijnym

jednego z federalnych regimentów kawalerii. Rysunek Randy’ego Steffena
566 WYKAZ RYCIN
Ryc. 6. Sierżant szef (First Sergeant) 6 Ochotniczego Regimentu Kawalerii Pensylwanii (Sixth
Regiment of Pennsylvania Volunteer Cavalry zwanego też Rush’s Lancers) – około 1862 r.
Rysunek Randy’ego Steffena
Ryc. 7. Podpułkownik (lieutenant colonel) federalnego 5 Regimentu Kawalerii Stanów Zjedno-

czonych (Fifth Cavalry Regiment) – około 1864 r. Rysunek Randy’ego Steffena
Ryc. 8. Kapral (corporal) federalnego 1 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych (First Ca-
valry Regiment) – około 1864 r. Rysunek Randy’ego Steffena
Ryc. 9. Sierżant (sergeant) federalnego 1 Regimentu Kawalerii Stanów Zjednoczonych (First Ca-
valry Regiment) – około 1864 r. Rysunek Randy’ego Steffena
ALEKSANDER SMOLIŃSKI
ORGANIZACJA KAWALERII I ARTYLERII KONNEJ GWARDII
ORAZ LINIOWEJ, KOZACKIEJ I OCHOTNICZEJ ARMII IMPERIUM
ROSYJSKIEGO W PRZEDEDNIU ORAZ W TRAKCIE I WOJNY ŚWIATOWEJ
Ryc. 1. Oficerowie Pułku Grenadierów Konnych Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Конно-Грена-
дерский Полк) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
D.J. 1907–1946, Atglen 2001, s. 48.
Ryc. 2. Kawalergard (szeregowiec) i oficer Pułku Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Im-
peratorowej Marii Fiodorowny (Кавалергардский Ея Величества Государыни Императ-
рицы Марии Фёдоровны Полк) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
WYKAZ RYCIN 567
D.J. 1907–1946, Atglen 2001, s. 41.
Ryc. 3. Dragoni kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: oficer niższy pełniący
funkcję adiutanta 15 Perejasławskiego Pułku Dragonów Imperatora Aleksandra III
(15 Драгунский Переяславский Императора Александра III Полк); generał kawalerii
w mundurze dragońskim; oficer niższy 5 Kargopolskiego Pułku Dragonów (5 Драгунс-
кий Каргопольский Полк); oficer wyższy Nadmorskiego Pułku Dragonów (Приморский
Драгунский Полк) – około 1914 r. Akwarela Olega K. Parchajewa
Ryc. 4. Kozak i oficer Pułku Kozaków Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Казачий
Его Величества Полк) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
D.J. 1907–1946, Atglen 2001, s. 46.
Ryc. 5. Ułani kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: generał w mundurze 14 Jam-
burskiego Pułku Ułanów Jej Imperatorskiej Wysokości Wielkiej Księżnej Marii Aleksan-
drowny (14 Уланский Ямбурский Ея Императорского Высочества Великой Княжны
Марии Александровны Полк); oficer wyższy 17 Nowomirgorodzkiego Pułku Ułanów
(17 Уланский Новомиргородский Полк); oficer 5 Litewskiego Pułku Ułanów Króla
Wiktora Emanuela (5 Уланский Литовский Короля Виктора Эммануила Полк); ułan
4 Charkowskiego Pułku Ułanów (4 Уланский Харьковский Полк) – około 1914 r. Akwarela
Olega K. Parchajewa
Ryc. 6. Huzarzy kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: trębacz sztabowy 12 Achtyr-
skiego Pułku Huzarów Generała Denisa Dawydowa (12 Гусарский Ахтырский Генерала
Дениса Давыдова Полк); szeregowiec 1 Sumskiego Pułku Huzarów Generała Siesławina
(1 Сумский Гусарский Генерала Сеславина Полк); generał w mundurze 6 Kliastickiego
Pułku Huzarów Generała Kulniewa (6 Гусарский Клястицкий Генерала Кульнева Полк);
oficer wyższy 2 Pawłogradzkiego Pułku Lejb Huzarskiego Imperatora Aleksandra III
(2 Лейб-Гусарский Павлоградский Императора Александра III Полк) – około 1914 r.
Akwarela Olega K. Parchajewa
Ryc. 7. Dragoni kawalerii liniowej armii rosyjskiej. Od lewej kolejno: dragon (szeregowiec) 16 Twer-
skiego Pułku Dragonów Jego Imperatorskiej Wysokości Następcy Tronu Cesarzewicza
(16 Драгунский Тверской Его Императорского Высочества Наследника Цесаревича
Полк); trębacz sztabowy 17 Niżniegorodzkiego Pułku Dragonów Jego Wysokości (17 Дра-
гунский Нижнегородский Его Величества Полк); oficer wyższy 17 Niżniegorodzkiego
568 WYKAZ RYCIN
Pułku Dragonów Jego Wysokości; dragon 18 Siewierskiego Pułku Dragonów Króla

Chrystiana IX Duńskiego (18 Драгунский Северский Короля Христиана IX Датского
Полк) – około 1914 r. Akwarela Olega K. Parchajewa
Ryc. 8. Kawalergard Ignacy Mojsiejewicz z 4 Szwadronu Pułku Kawalergardów Jej Wysoko-

ści Monarchini Imperatorowej Marii Fiodorowny (Кавалергардский Ея Величества
Государыни Императрицы Марии Фёдоровны Полк). Fotografia wykonana w Sankt
Petersburgu w kwietniu 1911 r.
Ryc. 9. Kawalergard Franciszek Bogacz z Pułku Kawalergardów Jej Wysokości Monarchini Im-
peratorowej Marii Fiodorowny. Fotografia wykonana w Sankt Petersburgu w kwietniu
1914 r.
Ryc. 10. Grupa ułanów – ochotników jednorocznych, najprawdopodobniej Pułku Ułanów

Lejb Gwardii Jego Wysokości (Лейб-Гвардии Уланский Его Величества Полк). Fotogra-
fia wykonana około 1914 r.
Ryc. 11. Imperatorowa Aleksandra Fiodorowna, szef Pułku Ułanów Lejb Gwardii Jej Wyso-
kości Imperatorowej Aleksandry Fiodorowny (Лейб-Гвардии Уланский Ея Величества
Императрицы Александры Фёдоровны Полк) w mundurze pułkowym. Pocztówka –
około 1914 r.
Ryc. 12. Polak Zygmunt Szukiewicz, żołnierz artylerii konnej armii rosyjskiej. Fotografia wy-
konana w grudniu 1915 r.
Ryc. 13. Car Mikołaj II, szef Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии Сводно-
Казачий Полк) w mundurze pułkowym, oraz następca tronu cesarzewicz Aleksiej w mun-
durze 1 Sotni Uralskiej Jego Wysokości Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii. Pocz-
tówka wykonana około 1914 r.
Ryc. 14. Jeźdźcy jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozackich Imperium Ro-
1915 r.
WYKAZ RYCIN 569
1915 r.
Ryc. 16. Kozacy jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozackich Imperium Ro-
1915 r.
1915 r.
Ryc. 18. Kozacy, być może płastuny, jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozac-
kich Imperium Rosyjskiego. Front przeciwniemiecki. Fotografia wykonana w końcu 1914
lub na początku 1915 r.
Ryc. 19. Kozak jednego z bliżej nieokreślonych „stepowych” wojsk kozackich oraz jeźdźcy
z trudnego do określenia pułku kawalerii liniowej Imperium Rosyjskiego. Front przeciw-
niemiecki. Fotografia wykonana w końcu 1914 lub na początku 1915 r.
Ryc. 20. Kozak Osobistego Konwoju Jego Imperatorskiej Wysokości (Собственный Его Импе-
раторского Величества Конвой) – około 1914 r. Akwarela Herberta Knötela
Źródło: R. W. Kenny jun., Uniforms of Imperial & Soviet Russia in color as illustrated by Herbert Knötel, D.J.
1907–1946, Atglen 2001, s. 60.
Ryc. 21. Kozacy 2 Sotni Orenburskiej Zbiorczego Pułku Kozaków Lejb Gwardii (Лейб-Гвардии
Сводно-Казачий Полк). Fotografia wykonana około 1914 r.
Źródło: zbiory Aleksandra Smolińskiego. Fotografię tę opublikowano także w pracy: А. В. Ганин, В. Г. Семё-
нов, Офицерский корпус Оренбургского Казачьего Войска 1891–1945. Биографический справочник,
Москва 2007, fot. po s. 384.
570 WYKAZ RYCIN
ĒRIKS JĒKABSONS
ORGANIZACJA KAWALERII ARMII ŁOTEWSKIEJ PODCZAS JEJ
UDZIAŁU W WALKACH O WYZWOLENIE ŁOTWY ORAZ W PIERWSZYM
ROKU NIEPODLEGŁOŚCI. LATA 1918–1921
Ryc. 1. Grupa kawalerzystów jednego ze szwadronów kawalerii Armii Łotewskiej – 1919 r.

Gadagrāmata” (Rīga) 2004, t. 5, s. 88.
Ryc. 2. Grupa kawalerzystów z 1 Samodzielnego Szwadronu Kawalerii Północnej Łotwy – 1919 r.

Ryc. 3. Huzar Armii Łotewskiej, najprawdopodobniej, ze Szwadronu Huzarów Łotwy Północ-

nej – 1919 r.


Ryc. 6. Wicesierżant (wicewachmistrz?) 1 Kurzemskiego Samodzielnego Szwadronu Kawale-

rii – 1919 r.
Ryc. 7. Sierżant (wachmistrz?) 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii – 1919–

–1920 r.
Ryc. 8. Oficerowie byłego 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawalerii, który wszedł

następnie w skład łotewskiego Pułku Kawalerii – 1921 r.
Ryc. 9. Oficerowie i orkiestranci w barwach byłego 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu

Kawalerii późniejszego Pułku Kawalerii – 1921 r.
WYKAZ RYCIN 571
Ryc. 10. Oficer i szeregowi w barwach byłego 3 Latgalskiego Samodzielnego Szwadronu Kawa-
lerii późniejszego Pułku Kawalerii – 1921 r.
MACIEJ KROTOFIL
ORGANIZACJA KAWALERII ARMII CZYNNEJ UKRAIŃSKIEJ REPUBLIKI
LUDOWEJ W 1919 ROKU
Ryc. 1. Generał chorunżyj Iwan Omelanowycz-Pawłenko, w 1919 r. inspektor kawalerii ar-

mii URL
Ryc. 2. Pułkownik Kost’ Smowski, w 1919 r. dowódca kurenia, a następnie pułku konnego
im. Maksyma Zalizniaka
Ryc. 3. Kozacy pułku konnego im. Maksyma Zalizniaka

Ryc. 4. Podpułkownik Adrijan Maruszczenko-Bohdanowski, w 1919 r. adiutant pułku konne-

go im. Maksyma Zalizniaka
Ryc. 5. Konni zwiadowcy I Kurenia 1 Pułku Strzelców Siczowych

Źródło: Золоті ворота. Історія Січових Стрільців 1917–1919, Львів 1937.
JAROSŁAW CENTEK
KAWALERIA NIEMIECKA W LATACH 1918–1921
Ryc. 1. Pauker, inaczej lituar, Regimentu Gardes du Corps (Regiment der Gardes du Corps) –
około 1890 r. Akwarela Carla Röchlinga
572 WYKAZ RYCIN
Ryc. 2. Ułan 2 (Śląskiego) Regimentu Ułanów von Katzlera (Ulanen-Regiment von Katzler
(Schlesisches) Nr. 2) – około 1890 r. Akwarela Carla Röchlinga
Ryc. 3. Rotmistrz 3 (Brandenburskiego) Regimentu Huzarów von Zietena (Husaren-Regiment

von Zieten (Brandenburgisches) Nr. 3) – około 1890 r. Akwarela Carla Röchlinga
Ryc. 4. Dragon 14 (Kurmarchijnego) Regimentu Dragonów (Kurmärkisches Dragoner-Regiment

Nr. 14) – 1897 r. Akwarela Richarda Knötela
Ryc. 5. Ułan Bronisław Lewandowski, żołnierz 9 (2 Pomorskiego) Regimentu Ułanów (2. Pom-
mersches Ulanen-Regiment Nr. 9). Fotografia wykonana w czerwcu 1911 r.
Ryc. 6. Huzar 4 (1 Śląskiego) Regimentu Huzarów von Schilla (Husaren-Regiment von Schill
(1. Schlesisches) Nr. 4). Fotografia wykonana około 1914 r.
Ryc. 7. Huzar jednego z regimentów huzarskich cesarskiej armii niemieckiej. Fotografia wyko-
nana po 1899 r.
Ryc. 8. Pododdział ułanów jednego z regimentów ułańskich cesarskiej armii niemieckiej rusza-
jący do szarży. Fotografia wykonana w lipcu 1915 r. na froncie wschodnim
Ryc. 9. Inspekcja Rezerwowego Pułku Ułanów Gwardii (Garde-Reserve-Ulanen-Regiment) doko-

nana przez Wilhelma II
Ryc. 10. Niemiecki ułan na widecie. Niemiecka pocztówka propagandowa z czasów I wojny
światowej
Ryc. 11. Armia niemiecka na froncie zachodnim w 1916 r. Od lewej: żołnierz jednego z pru-
skich pułków dragonów; szeregowiec 16 Regimentu Piechoty Freiherr von Sparr (Infante-
rie-Regiment Freiherr von Sparr (3. Westfalisches) Nr. 16); szeregowiec jednego z regimen-
tów grenadierów gwardii. Akwarela C. Döbricha
WYKAZ RYCIN 573
Ryc. 12. Armia niemiecka na froncie zachodnim w 1918 r. Od lewej: gefraiter – sanitariusz;
wicewachtmeister pełniący funkcję zastępcy oficera (Offizier-Stellvertreter) jednego ze spie-
szonych oddziałów kawalerii armii cesarskich Niemiec. Akwarela C. Döbricha
Ryc. 13. Oddział kawalerii cesarskiej armii niemieckiej podczas marszu. Fotografia wykonana
na Ukrainie w lipcu 1918 r.
Ryc. 14. Powrót Ochotniczego Szwadronu Knesebeck z Inflant – 29 lipca 1919 r.

Ryc. 15. Kawaleria Reichsheer w marszu – lata dwudzieste

Źródło: Die deutsche Kavallerie im Krieg und Frieden, wyd. Egan-Krieger, Karlsruhe–Dortmund 1928,
s. 473.
Ryc. 16. Freikorps Roßbach w Wismarze w czasie puczu Kappa-Lüttwitza – 1920 r.

Źródło: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c7/Bundesarchiv_Bild_119-2815-0%2C_Wi-
smar%2C_Kapp-Putsch%2C_Freikorps_Ro%C3%9Fbach.jpg.
Ryc. 17. Defilada pododdziałów historycznych Reichsheer podczas obchodów „święta kawale-
rii” w Berlinie dnia 1 lipca 1935 r.

Do Szarzy Marsz, Marsz... Studia Z Dziejow Kawalerii Vol-1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Do Szarzy Marsz, Marsz... Studia Z Dziejow Kawalerii Vol-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DO SZARŻY MARSZ, MARSZ...

DO SZARŻY MARSZ, MARSZ...

Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Jazda koronna i Wielkiego Księstwa Litewskiego autoramentu narodowego armii Rze-

Kawaleria Unii i Konfederacji w czasie amerykańskiej wojny secesyjnej 1861–1865.

Organizacja kawalerii i artylerii konnej gwardii oraz liniowej, kozackiej i ochotniczej

Organizacja kawalerii Armii Łotewskiej podczas jej udziału w walkach o wyzwolenie

Organizacja kawalerii Armii Czynnej Ukraińskiej Republiki Ludowej w 1919 roku

Kawaleria niemiecka w latach 1918–1921

Wykaz rycin .................................................................................................................. 563

P olacy, obok Węgrów1, uważają siebie za naród, który niegdyś

polskich zwycięstw6 była zasługą kawalerzystów oraz ich wiernych

jak i wielkich konnych oraz zmotoryzowanych jednostek tej

jazdy11. Wśród historyków krajowych znacząco wzrosło ono po zmia-

lestwa Polskiego15, a także kawalerii powstańczej z 183116 i 1863 r.17

rzy, grenadierzy, Warszawa 2008; R. Morawski, A. Paczuski, Wojsko Księstwa War-

ku wielkich jednostek tej broni, gdyż jedynie dwóm brygadom po-

sku, który był domeną oﬁcerów kawalerii i artylerii konnej25. Ponad-

też z kwestią obsad personalnych oddziałów kawalerii Wojska Pol-

skromniejszych biogramów32 lub innego rodzaju publikacji33. Nadal

J. Pałka, Generał Stefan Mossor (1896–1957). Biograﬁa wojskowa, Warszawa 2008;

w dotychczasowej literaturze brakuje także prób szerszego spojrzenia

rodu polskiego. Studia oﬁarowane Profesorowi Januszowi Wojtasikowi w siedemdzie-

Należy jednak zauważyć, że pomimo tej bardzo obszernej już dzi-

tyczące konnicy Robotniczo-Chłopskiej Armii Czerwonej46, a także

zajmuje się problematyką wojskową wieku XVII i czasów saskich50,

pewnych epizodów, jest też z dziejami walk Łotyszy o niepodległość

Każdy z zaprezentowanych materiałów stanowi mniej lub bardziej

kłanych tajemnic dziejów kawalerii, zarówno tej polskiej, jak i euro-

J ak to niegdyś wspominał nieoceniony ksiądz Jędrzej Kitowicz, sam

Nazywał się ten gatunek wojska dlatego autoramentem polskim, iż za-

Do autoramentu polskiego zaliczano chorągwie jazdy husarskiej,

1. BUDŻETY I ORGANIZACJA JAZDY NARODOWEGO ZACIĄGU

Uchwały sejmu 1717 r. zatwierdziły dla jazdy koronnej autora-

Na jazdę narodowego zaciągu odchodziło 44,1% budżetu wojsko-

38% porcji całej armii, wydzielono 47,3% całego budżetu wojskowego

A. Mickevičius, J. Sarcevičiene, Vilnius 1997, s. 549–559; M. J. Lech, Jazda auto-

obydwu wojsk o 128 zł. W odniesieniu do poszczególnych armii i ro-

66 000 zł. W sposób formalny nie powiększyły one jednak komputu

Budżety chorągwi lekkich utworzonych po wspomnianym wcze-

żołdowej wynoszącej 600 zł, a w nawiasie podano sumy uwzględnia-

Należy jednak zauważyć, że w kompucie z 1717 r. wpisa-

Prawdopodobnie taki właśnie podział jazdy lekkiej utrzymał się

Zatwierdzony na „sejmie niemym” schemat organizacyjny armii ko-

Jednak na samym powołaniu pułków zakończono dzieło reformy,

wanej monarchom z dynastii Wettinów w trakcie ich pobytu w Rze-

W Wielkim Księstwie Litewskim niemal cała jazda była rozdzielo-

3. ORGANIZACJA, SKŁAD I LICZEBNOŚĆ CHORĄGWI JAZDY

W obu wojskach Rzeczypospolitej Obojga Narodów zachowano tra-

gwiach królewskich, królewicza i obu hetmanów ich faktyczni do-

2 porcje brali porucznicy, 2 porcje chorążowie, a 16–116 porcji roz-

Natomiast w 60-konnej chorągwi tatarskiej pułkownik brał 20

szy, w tym 17 nadetatowych. Już jednak w okresie od 1745 do 1748 r.

Zdarzały się jednak chorągwie ze znacznie liczniejszą kadrą to-

W Wielkim Księstwie Litewskim w chorągwiach husarskich i pan-

Wiele chorągwi litewskich popisanych latem 1744 r. w obozach

mistrza Kalenkiewicza z pułku straży przedniej buławy polnej było

poszczególnych formacji w rozbiciu na rotmistrzów, oﬁcerów, towa-

Ponadto okresowo do stanu jazdy autoramentu narodowego na-

Etatowymi żołnierzami chorągwi zaciągu narodowego, w kolejno-

i podkoniuszowie (pocztowi) oraz podoﬁcerowie, które to funkcje

ludzi do dzieł rycerskich sposobnych w monderunek i rynsztunek służ-

Zazwyczaj rotmistrzowie ograniczali się do nominowania porucz-