www.strategyandfuture.

org
Now You know

Historyczny wpływ arystokracji na kształt

społeczeństwa
7/2020 Jan Bartkowiak, Milan Wojcieszek

Koncept stanów społecznych powstał w starożytnych Chinach, za panowania dynastii Zhou, między
XI a VIII wiekiem p.n.e. Wyodrębniły się wtedy cztery grupy. Najwyższa pozycja należała do
ówczesnego odpowiednika arystokracji, zwanego wen (z chińskiego „ci, którzy umieją czytać”),
niższe miejsce w owej strukturze zajmowali mong (rolnicy) – najliczniejsza grupa zamieszkująca
starożytne Chiny. Jeszcze niższe miejsce przypadło rzemieślnikom, zwanym gong, a najniżej w
hierarchii znajdowali się kupcy.

Nierówności społeczne uwydatniły się w trakcie wojny domowej, która miała miejsce kilkaset lat później, po obaleniu
dynastii Han, w roku 220 n.e. Przedstawiciele wen zagarnęli, kosztem niższych klas społecznych, zdecydowaną
większość ziemi, sprowadzając obywateli o gorszej pozycji do roli służących. Elity miały również wyłączność w
obsadzaniu urzędów cywilnych i wojskowych. Monopolizacja urzędów została zniesiona dopiero na początku XX
wieku, kiedy to w Chinach wprowadzono egzaminy urzędnicze.

Konflikty klasowe są również newralgicznym elementem historii starożytnego Rzymu. Trwające tam aż do III wieku
p.n.e. tarcia związane z emancypacją plebejuszy względem patrycjuszy dały początek grupie nobilów, której
przedstawiciele wywodzili się z najbogatszych oraz najwybitniejszych rodów obu warstw. Nobilowie szybko stali się
kliką rozdającą karty na rzymskiej scenie polityczno-społecznej. Dzięki konsolidacji władzy, a także zgromadzeniu
licznych zasobów, byli oni w stanie dokonać transformacji systemu politycznego Rzymu. Będące jej wynikiem
powstanie cesarstwa rzymskiego miało ogromny wpływ na dzieje całego świata, tworząc pionierski model organizacji
społeczeństwa. Podobny system ustrojowy ukształtował się w Wielkiej Brytanii, gdzie arystokracja przez stulecia
zajmowała dominującą pozycję w społeczeństwie niezależnie od okoliczności – w znaczący sposób wpłynęła ona nie
tylko na końcowy wynik wojny Dwóch Róż, ale i na decyzje polityczne podejmowane w kluczowym dla losów
państwa XIX wieku. W tej pracy postaramy się przypomnieć historyczny wpływ arystokracji na kształt społeczeństwa,
zwracając szczególną uwagę na relację międzyklasowe w imperiach starożytności i czasów nowożytnych. Spróbujemy
również znaleźć optymalną funkcję społeczną arystokracji, powołując się na liczne przykłady z przeszłości.

Rzymski patrycjat uformował się w czasach tzw. epoki królewskiej. Słowo patrycjusz pochodzi od łacińskiego patres –
ojcowie. W wolnym tłumaczeniu patrycjusze to po prostu ci, którzy mieli szlachetnych ojców. Władza
patrycjuszowska była w znacznym stopniu powiązana z religią. Za organizowanie auspicjów, czyli obrzędów
religijnych, podczas których starano się poznać wolę najważniejszego boga panteonu – Jowisza, odpowiedzialni byli
królowie. Po wygnaniu Tarkwiniusza oraz upadku królestwa rzymskiego prawo do organizowania obrzędów przejęli
patrycjusze. Udało im się przekonać resztę społeczeństwa, że tylko im należny jest taki przywilej oraz że uzyskali go
zgodnie z wolą Jowisza. Tak właśnie powstała arystokracja rzymska. W początkach republiki rzymskiej obecne były
znaczne różnice między prawami patrycjuszy i plebejuszy. Najbogatsza grupa społeczna uchwaliła nieodpłatność
pracy urzędniczej, co wykluczyło z ubiegania się o dostęp do sprawowania władzy zdecydowaną większość
plebejuszy, przyczyniając się do monopolizacji władzy. Patrycjusze dominowali również w sądownictwie, gdzie

Historyczny wpływ arystokracji na kształt społeczeństwa. Autorzy: Jan Bartkowiak, Milan Wojcieszek – 07/2020 1
 www.strategyandfuture.org
Now You know

funkcjonujące prawo zwyczajowe było zazwyczaj interpretowane na ich korzyść. Mimo znacznej przewagi
ekonomicznej – wynikającej głównie z korzyści czerpanych z podbitych przez republikę ziem – patrycjusze nie byli w
stanie poradzić sobie ze swoimi rywalami. Dzięki wolności gospodarczej plebejusze również mogli się bogacić, co,
niezależnie od polityki prowadzonej przez patrycjat, pozwalało im na realizowanie swoich interesów. Dysponowali
również ogromną przewagą liczebną, którą skutecznie wykorzystywali, zmuszając patrycjat do wielu ustępstw. O
sprawności ich działań świadczy chociażby fakt, że już 15 lat po powstaniu republiki rzymskiej byli w stanie
doprowadzić do powołania urzędu trybuna ludowego, który reprezentował ich interesy w republice. 45 lat później, w
następstwie fali buntów, doprowadzili również do uchwalenia prawa dwunastu tablic, które ustaliło formalne zasady
funkcjonowania tej grupy w społeczeństwie rzymskim. W kolejnych latach doszło też między innym do zrównania
praw do sprawowania urzędów, a także zgody na zawieranie międzyklasowych małżeństw i przydziałów ziemi. Pełna
emancypacja nastąpiła na przełomie IV i III wieku p.n.e., w okresie pierwszych wielkich sukcesów wojskowych oraz
cywilizacyjnych Rzymu. Wyraźnie widoczny jest tutaj fakt, że zmniejszanie nierówności społecznych w pozytywny
sposób wpływało na funkcjonowanie i pozycję państwa, które w ekspresowym tempie przekształciło się w imperium,
jedną z najpotężniejszych struktur politycznych w historii.

Jak się okazało, taki stan rzeczy nie mógł trwać wiecznie. O ile w początkowym okresie republiki rzymskiej większość
chłopów nie służyła w wojsku i mogła skupić się na uprawie własnej ziemi, to w późniejszym czasie zdecydowana
większość z nich uczestniczyła w coraz bardziej odległych kampaniach wojennych, mając znacznie mniej czasu na
pracę rolną. Ponadto nieproporcjonalnie duża część podbitych terytoriów trafiała w ręce nobilów – nowo powstałej,
wyjątkowo uprzywilejowanej grupy społecznej. Doprowadziło to do transformacji ekonomicznej, powodując wzrost
nierówności, a także powrót dominacji arystokracji. Setki małych gospodarstw rolnych zostały zastąpione przez
większe gospodarstwa, w których uprawiano oliwki, a także produkowano wino. Z powodu dużych kosztów, które
wiązały się z uprawą wyżej wspomnianych roślin, nobilowie wykorzystywali do pracy głównie słabo wynagradzaną
ludność niewolniczą. Posiadający ziemie na terenach Półwyspu Apenińskiego chłopi nie potrafili pogodzić tego
rodzaju konkurencji z wymagającymi obowiązkami wojskowymi, tak więc coraz częściej popadali w nędzę. Sprzyjało
to nobilom, którzy ich kosztem zagarniali kolejne ziemie. W ten właśnie sposób w okolicach II wieku p.n.e. powstały
latyfundia, czyli ogromne posiadłości ziemskie zarządzane przez nielicznych przedstawicieli klasy wyższej. Chłopi
zostali sprowadzeni do roli proletariatu, a zgromadzenie plebejskie zaczęło reprezentować interesy nobilów, którzy
rozdawali mu nieliczne dobra w zamian za głosowanie zgodnie z ich interesami politycznymi. Przemiany te w
znaczący sposób wpłynęły na istotę republiki rzymskiej. Zamiast związku równych obywateli, w których (pomimo
różnic w zamożności) wspólnym interesie był rozkwit i potęga Rzymu, imperium zamieniło się w prywatny folwark
arystokracji, w którym, ze względu na dramatyczną sytuację ekonomiczną klas niższych, nikt nie był w stanie
przeciwstawić się działaniom nobilów. Co gorsza, nobilowie coraz częściej gardzili proletariatem z uwagi na jego braki
w edukacji i proste obyczaje. Nie byli oni w stanie zauważyć, że sami doprowadzili do rozstroju mentalnego.
Konsekwencją wyżej opisanych zmian była radykalizacja społeczna, a także popularyzacja autorytaryzmu, który był
wykorzystywany przez rządzących jako środek rozwiązywania licznie pojawiających się problemów społecznych,
które miały w znaczący sposób wpłynąć na przyszłe losy Rzymu.

W konsekwencji rosnącej radykalizacji na znaczeniu zyskiwali wybitni dowódcy wojskowi. Przemiana ta ugruntowała
ewolucję republiki w cesarstwo. W I wieku p.n.e. popularzy, niegdyś przeciwstawiający się arystokracji, przestali
dążyć do zmniejszenia różnic klasowych, skupiając się na wprowadzeniu do coraz gorzej radzącej sobie republiki
rządów autorytarnych. Przemiana ta miała swój koniec 16 stycznia 27 roku p.n.e., kiedy to Oktawian August
przekonał senat do udzielenia mu władzy absolutnej. Tym samym po raz pierwszy w historii Rzymu arystokracja
znalazła się w kohabitacji z równą sobie siłą polityczną. Mimo że August nie zaangażował się w konflikt z nią,
sfinalizowana przez niego rewolucja ustrojowa zapoczątkowała okres starć nobilów z cesarzami. Za najsłynniejszy
konflikt arystokracji z władcą można bezsprzecznie uznać okres rządów cesarza Kaliguli. Wywodzący się z warstwy
nobilów historycy opisywali Kaligulę jako niebezpiecznego szaleńca oraz bezgranicznego despotę. Przypisywano mu
mnóstwo niedorzecznych historii, począwszy od nadania koniowi tytułu konsula, aż do zrujnowania infrastruktury

Historyczny wpływ arystokracji na kształt społeczeństwa. Autorzy: Jan Bartkowiak, Milan Wojcieszek – 07/2020 2
 www.strategyandfuture.org
Now You know

rzymskich dostaw zboża w ramach odegrania się za rzekomą kpinę wypowiedzianą wiele lat wcześniej przez
Tyberiusza. Wraz z upływem lat historycy zweryfikowali prawdziwość tych opisów, stwierdzając, że wcale nie były
one mocno przesadzone. Biorąc pod uwagę konflikt pomiędzy Kaligulą a klasą senatorską, można przypuszczać, że
powszechna niesława cesarza wynikała przynajmniej częściowo ze skierowanej przeciwko niemu kampanii
propagandowej, która wraz z rozwojem zainteresowania dziejami starożytnymi przetrwała do naszych czasów.

Kolejne stulecia w historii Rzymu to okres jeszcze większych sporów wewnętrznych i postępująca centralizacja
rządów. Wraz z nią jeszcze bardziej pogorszyła się sytuacja warstw niższych. Chłopi ulegli transformacji w kolonów –
niewolniczą warstwę uprawiającej ziemię arystokraty, której nie mogli opuścić. Stworzono również odrębne prawo
kastowe dla honestiores (lepszych) i humiliores (gorszych), które w znacznie łagodniejszy sposób traktowało tych
pierwszych, sprowadzając tych drugich do katastrofalnej, niemal niewolniczej pozycji prawnej. W tym samym czasie
ciężar podatkowy został przeniesiony na humiliores, którzy nie byli w stanie poradzić sobie z płaceniem zobowiązań
wobec państwa. Wszystkie wyżej wymienione zmiany napędzały proces osłabiania się pozycji cesarstwa
zachodniorzymskiego, które coraz gorzej radziło sobie z problemami zarówno wewnętrznymi, jak i zewnętrznymi,
stopniowo tracąc swoją potęgę oraz upadając w 476 roku n.e. Analizując dzieje polityczne Rzymu, trudno nie dojść
do konkluzji, że zadaniem państwa dążącego do zachowania równowagi społecznej musi być rozbijanie wpływów
najpotężniejszych obywateli. Gdy nie potrafi ono sobie z tym poradzić, arystokracja formuje strukturę społeczną pod
swoje dyktando, na czym najwięcej tracą ludzie znajdujący się pod nią i co w końcu ma tragiczne konsekwencje, jeśli
chodzi o pozycję danego państwa.

Dochodząc do tej konkluzji, zadajemy sobie pytanie, czy jesteśmy w stanie znaleźć kraj, w którym arystokracja
odgrywała produktywną rolę w społeczeństwie i działała na rzecz wzmocnienia i integracji wszystkich jego
elementów, w tym niższych klas społecznych i samej państwowości? I tak, i nie. Przykładu bardziej niż w Rzymie
owocnej roli arystokracji możemy się doszukać w historii Anglii. Szczyt potęgi arystokracji w tym kraju rozpoczął się w
okresie 1780–1820. Lata te stanowią okres angielskiej dominacji możliwy dzięki skutecznemu wykorzystaniu
posiadanych kolonii oraz wpływom handlowym. Były one także areną pierwszej rewolucji przemysłowej, zmieniającej
świat w ekspresowym tempie. Przebiegała ona bardzo nierówno, prowadząc do dywergencji – nasilających się różnic
ekonomicznych – zarówno pomiędzy krajami, jak i klasami społecznymi. Geopolitycznie świadczy o tym chociażby
fakt, że w roku, w którym na nisko uprzemysłowionym terytorium Polski trwało powstanie listopadowe, Anglia
wydobyła 30 milionów ton węgla. Wzrost nierówności dochodowych pokrywał się z otrzymywaniem licznych nagród
oraz synekur przez właścicieli wielkich majątków ziemskich od angielskiego rządu. Warto dodać, że rzadko były one
słuszne – w większości wypadków na decyzje o nich wpływały interesy, koneksje czy też zobowiązania polityczne.
Dzięki uzyskaniu znacznej przewagi nad resztą społeczeństwa lordowie obejmowali większość prestiżowych
stanowisk – zarówno w dyplomacji, jak i w Kościele, gdzie aż 60% biskupów pochodziło z wielkich posiadłości
ziemskich. Wraz ze wzrostem znaczenia arystokracji zdecydowano się również zwiększyć liczbę miejsc w angielskim
parlamencie – ze 199 do 359 w latach 1776–1830. Taki stan rzeczy natychmiast negatywnie wpłynął na efektywność
decyzji podejmowanych przez brytyjski rząd. Od czasów kongresu wiedeńskiego Wielka Brytania przyjęła politykę
izolacjonizmu, dystansując się od europejskich wydarzeń politycznych i skupiając się całkowicie na maksymalizacji
zysków płynących ze swojego wciąż poszerzającego się imperium. O ile taka strategia, z lepszym lub gorszym
skutkiem, działała aż do końcówki XIX wieku – okresu rosnących napięć w Europie, nierozerwalnie związanego z
dojściem do władzy Wilhelma II, jasno widoczne było to, że interesy ekonomiczne brytyjskiej arystokracji poszły za
daleko. Terytorium imperium obejmowało prawie połowę świata, a jego rząd nie miał szans na długoterminowe
utrzymanie statusu quo. W końcówce XIX wieku Wielka Brytania miała szansę odwrócić pogarszającą się sytuację,
odpuszczając część nierentownych kolonii i skupiając się na utrzymaniu najważniejszych z nich. Mimo to rząd, pod
naciskami arystokratów, chcących zachować dotychczasowe zyski, zdecydował się niczego nie zmieniać. Szereg
narastających konfliktów – zarówno wewnętrznych, jak i międzynarodowych doprowadził w końcu do upadku
imperium – Wielka Brytania spadła z czołowej pozycji na scenie geopolitycznej, nie będąc w stanie podjąć reform
wystarczająco szybko. Stagnacja, zamieszanie oraz brak długoterminowej wizji to tylko niektóre z przyczyn, które

Historyczny wpływ arystokracji na kształt społeczeństwa. Autorzy: Jan Bartkowiak, Milan Wojcieszek – 07/2020 3
 www.strategyandfuture.org
Now You know

doprowadziły do takiego stanu rzeczy. Czy dało się tego uniknąć? Do pewnego stopnia na pewno. Czy jednak
wydarzenia mogłyby potoczyć się inaczej? Czy arystokracja byłaby w stanie wyzbyć się chciwości i kumoterstwa, w
trosce o przyszłość imperium? Śmiemy wątpić. Pycha prowadzi do upadku – to wszystkim znane przysłowie, które
spełniło się w XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii. Podsumowując, imperium brytyjskie to kolejny przykład dominującego
w czasach swojej świetności państwa, które osiadło na laurach i stopniowo podupadało na znaczeniu, stawiając
arystokrację na zbyt komfortowej, korzystnej, a nawet bezkarnej pozycji.

Z drugiej strony, znacznie mniej jednoznaczna wizja arystokracji wyłania się z obrazu schyłkowej Rzeczypospolitej
Obojga Narodów oraz jej dziejów porozbiorowych. W drugiej połowie XVIII wieku ludność państwa polskiego
wynosiła ponad 10 milionów. Współczynnik szlachty szacowany był na 10%, czyli około miliona dusz, i był on
znacząco wyższy niż w innych krajach europejskich. Magnackich rodzin o zasięgu krajowym było 200–250. Z tej liczby
30–40 w istotny sposób wpływało na losy ojczyzny. Polska arystokracja uczestniczyła nie tylko w rządzeniu krajem –
czuła się ona odpowiedzialna również za kulturę, oświatę i wiele innych dziedzin. Magnackie rezydencje były
centrami kultury, a ich właściciele fundatorami wielu obiektów i instytucji. Arystokraci sponsorowali i kształcili zdolną
młodzież, także z niższych stanów, zakładali szkoły, uczelnie i biblioteki. Szczyt potęgi polskiej arystokracji przypadł na
okres rządzenia ostatniego polskiego króla – Stanisława Augusta Poniatowskiego, który zapisał się w historii jako
mecenas kultury i sztuki, chociaż także nieskuteczny polityk. Rządzona przez niego Rzeczpospolita, po stuleciach
wyniszczających wojen i przy ciągłym braku chęci do wprowadzenia użytecznych reform, znalazła się w poważnym
kryzysie politycznym. Paraliżujące wady ustrojowe, takie jak liberum veto, z roku na rok pogarszały sytuację
geopolityczną państwa polskiego oraz pokazywały bezgraniczność wpływów politycznych osiągniętych przez polskich
arystokratów. Analogicznie do wyżej przedstawionej sytuacji w imperium brytyjskim byli oni przeciwni
wprowadzaniu jakichkolwiek zmian, uważając takowe za niepotrzebne ryzyko – dla ich majątków oraz pozycji
społecznej. Szereg przywilejów i uprawnień, przyznawany polskiej szlachcie już od XIII wieku, sprawił, że to ona miała
realną kontrolę nad najważniejszymi decyzjami państwowymi, a polscy królowie elekcyjni mieli niewielkie szanse na
realizowanie własnej polityki. Koniec okazał się tragiczny dla polskiej szlachty – nie dość, że w następstwie rozbiorów
utraciła ona większość wpływów politycznych, to jeszcze nie mogła nic zrobić z takim stanem rzeczy. Utracone
poczucie jedności, uraza w związku z dawnymi decyzjami szlachty, zapomniany patriotyzm oraz niski poziom
świadomości polityczno-społecznej sprawiały, że niższe klasy nie były zainteresowane walką o niepodległość Polski.
Taki stan rzeczy ujawnił się między innymi w dwóch najbardziej znanych polskich powstaniach XIX wieku –
listopadowym i styczniowym. To właśnie po drugiej nieudanej próbie odzyskania suwerenności istotne znaczenie
uzyskały postulaty i wartości pozytywizmu, takie jak praca organiczna czy też praca u podstaw. Rezultatem ich
wdrożenia stał się, na początku XX wieku, uniwersalizm ruchu niepodległościowego, w który zaangażowali się Polacy
ze wszystkich grup społecznych, co zaowocowało odzyskaniem niepodległości w 1918 roku. Przedstawiona sytuacja
pokazuje destruktywny lub budujący wpływ, który arystokracja, w zależności od okoliczności oraz podejścia, może
mieć na sytuację społeczną i polityczną danego państwa. Dowodzi to złożoności omawianej kwestii.

Wyłania nam się więc obraz o bardzo ciemnym odcieniu szarości. Produktywność działań arystokracji zależy tylko i
wyłącznie od decyzji jej samej, a także mentalności panującej wśród reprezentantów tej grupy. Na mentalność tę
zdecydowanie można wpłynąć, dzieje się tak, gdy, jak w republice rzymskiej, inne grupy społeczne wywierają na nią
niespotykaną presję, bądź kiedy, tak jak w XIX-wiecznej w Polsce, ma miejsce poważny kryzys państwowy natury
zewnętrznej, który wymaga od niej zdecydowanej adaptacji. Z uwagi na naturalne dążenie uprzywilejowanych grup
społecznych do pomnażania zasobów, zwiększania różnic społecznych, a także konsolidacji wpływów politycznych
zadaniem odpowiedzialnego państwa XXI wieku powinno być zwalczanie istniejącej już arystokracji – działa ona w
sposób dla niego szkodliwy, regularnie utrudniając mu efektywne działanie i wprowadzanie jakże potrzebnych zmian.
Jednakże państwo nie powinno odchodzić od idei arystokracji. Historia pokazuje, że jej obecność jest kluczowa dla
maksymalizacji potencjału danego państwa, a także stymulowania rozwoju cywilizacyjnego, i dlatego warto na nią
stawiać. Dlatego też, chcąc zoptymalizować wpływ arystokracji na państwo, powinno się stawiać na kształcenie
nowego jej rodzaju w znacznie bardziej idealistycznym, otwartym oraz współczesnym duchu. Uważamy, że poprzez

Historyczny wpływ arystokracji na kształt społeczeństwa. Autorzy: Jan Bartkowiak, Milan Wojcieszek – 07/2020 4
 www.strategyandfuture.org
Now You know

wprowadzanie racjonalnych rozwiązań (choćby w systemach edukacji) jesteśmy w stanie w realny sposób wpłynąć na
to, kto będzie kształtował politykę państwa w przyszłości. Zadbanie o prawidłowy rozwój młodych liderów jest więc
jednym z najważniejszych zadań współczesnych państw, zadaniem, które musi zostać zrealizowane efektywnie, aby
zapewnić długoterminową stabilność i dobrobyt

Jan Jest uczniem trzeciej klasy II LO w Poznaniu o profilu matury

Bartkowiak międzynarodowej, a także laureatem ogólnopolskich olimpiad
ekonomicznych i historycznych. Ponadto realizuje projekty w ramach
organizacji takich jak: Our Future Foundation, Poznań High School Moot
Court, czy też Malta Festival. Interesuje się ekonomią, historią i filozofią.
Autorzy
Milan jest uczniem trzeciej klasy liceum ASSA we Wrocławiu, asystentem posła
Wojcieszek Krzysztofa Mieszkowskiego, współtwórcą projektu LAF oraz założycielem
2020 election fandom. Interesuje się polityką, geoekonomią oraz historią

Data 07 / 2020 Now We Know

Więcej na: strategyandfuture.org

Historyczny wpływ arystokracji na kształt społeczeństwa. Autorzy: Jan Bartkowiak, Milan Wojcieszek – 07/2020 5