Professional Documents
Culture Documents
Dobre I Złe Strony Tlenku Azotu (Maria Sokołowska I Lidia Włodek)
Dobre I Złe Strony Tlenku Azotu (Maria Sokołowska I Lidia Włodek)
Dobre I Złe Strony Tlenku Azotu (Maria Sokołowska I Lidia Włodek)
www.fc.viamedica.pl 467
Folia Cardiol. 2001, tom 8, nr 5
waną miozynę. Defosforylacja łańcuchów regulato- szone stężenie NO, następuje spadek poziomu ATP
rowych miozyny powoduje ich inaktywację, zahamo- i cAMP i podwyższenie przepuszczalności warstwy
wanie odziaływania z aktyną, a w konsekwencji roz- komórek śródbłonka [13]. Ponieważ jednak specy-
kurcz mięśni (ryc. 1). Ponadto proces ten obniża ficzny inhibitor glikolizy — 2-dezoksyglukoza — nie
wrażliwość mięśni gładkich na jony wapniowe [9, 10]. wpływa na przepływ, podważa to znaczenie drogi
Tlenek azotu zwiększa również aktywność zależ- metabolicznej w tym procesie i sugeruje alternatyw-
nych od wapnia kanałów potasowych zarówno ny mechanizm stymulacji przepuszczalności przez
z udziałem, jak i bez udziału cGMP [9–12]. Otwar- NO, wrażliwy na jodooctan [13].
cie kanałów potasowych powoduje hiperpolaryzację We wczesnym stadium rozwoju patogenezy
membrany komórkowej i zmniejszenie aktywności nadciśnienia i miażdżycy tętnic obserwuje się
zależnych od napięcia kanałów wapniowych [9, 10], zmniejszenie aktywności rozpuszczalnej cyklazy
w wyniku czego następuje zmniejszenie dopływu guanylanowej zależnej od NO [14]. Pozytywne dzia-
jonów wapnia do komórek naczyniowych mięśni łanie NO w regulacji przepływu krwi zaznacza się
2+
gładkich. Obniżenie stężenia jonów Ca w cytozolu w momencie nagłego rozszerzenia się naczyń
stabilizuje relaksację mięśni gładkich. krwionośnych i gwałtownego wzrostu przepływu
Na wytwarzanie NO mają także wpływ takie krwi tętniczej, kiedy następuje turbulencja, która
czynniki fizjologiczne jak naprężenie ścinające. Chro- poprzez naprężenie ścinające może wywoływać
nicznie podwyższone w wyniku systematycznego skurcz mięśni gładkich. Zwiększenie naprężenia
treningu fizycznego naprężenie ścinające wywołuje, ścinającego, będące konsekwencją kurczenia się
poprzez zwiększenie wewnątrzkomórkowego stęże- naczyń krwionośnych, powoduje wydzielanie NO
nia jonów wapnia, ekspresję eNOS, a w konsekwen- przez komórki śródbłonka, co prowadzi do rozkur-
cji rozszerzenie naczyń krwionośnych [11]. Naprę- czu mięśni i przywrócenia normalnego przepływu
żenie ścinające stymuluje również uwalnianie NO krwi [6]. Modulacja przepływu krwi poprzez
w hodowli komórek śródbłonka aorty, podwyższając zwiększenie produkcji NO ma na ogół pozytywne
tym samym przepływ cieczy przez warstwę komó- znaczenie, gdyż powoduje wzrost szybkości trans-
rek śródbłonka [13]. Zwiększenie przepuszczalności portu śródbłonkowego, a więc zaopatrywania komó-
obserwuje się również w przypadku zastosowania in- rek w niezbędne składniki [13]. Tlenek azotu ha-
hibitora glikolizy — jodooctanu, natomiast dodatek muje również agregację płytek i leukocytów oraz
dibutyrylo-cAMP odwraca ten efekt, co wskazuje na adhezję do powierzchni komórek śródbłonka [5, 7].
udział cyklicznego AMP (cAMP) w tym procesie. W warunkach patologicznych, takich jak stany
Istotnie, w wyniku hamowania aktywności dehydro- zapalne, tlenek azotu powstaje z udziałem induko-
genazy aldehydu 3-fosfo-glicerynowego przez zwięk- wanej odmiany syntazy NO (iNOS) w sposób ciągły
przez wiele godzin, a nawet dni [15]. Konsekwencją
tego procesu jest nadmierna aktywacja cyklooksy-
genazy (COX) (ryc. 2, 3), co może prowadzić do
NO cGMP fosfataza
powstawania dużych ilości prozapalnych prostaglan-
dyn, a także reaktywnych form tlenu [11, 16]. W tej
sytuacji może następować nadmierne rozszerzenie
defosforylacja
się naczyń krwionośnych. Pojawił się również po-
gląd przeciwny — na temat możliwego hamujące-
rozszerzenie relaksacja go wpływu NO na aktywność COX, co zaobserwo-
naczyń mięśni LM
wano w makrofagach mysich linii J774, komórkach
krwionośnych gładkich
Kupfera oraz w makrofagach otrzewnowych szczu-
rów [15]. Ponieważ jednak dodatek egzogennych
Ryc. 1. Udział NO w regulacji przepływu krwi. Tlenek donorów tlenku azotu odwracał ten efekt, obserwa-
azotu aktywuje zależną od cGMP fosfatazę, powodując cje te poddaje się w wątpliwość [16]. Zjawiskiem
defosforylację lekkich łańcuchów miozyny (LM), dzięki ubocznym, towarzyszącym nadmiernemu rozsze-
czemu następuje relaksacja mięśni gładkich i rozszerze- rzeniu naczyń krwionośnych pod wpływem NO, jest
nie naczyń krwionośnych. ich zwiększona przepuszczalność dla albumin oraz
Fig. 1. Nitric oxide participation in the blood flow regu-
związana z tym możliwość występowania obrzęków
lation. Nitric oxide activates cGMP-dependent phospha- [13, 14]. Wpływ NO na przepuszczalność śródbłon-
tase resulting in dephosphorylation of light myosin cha- ka nie jest jednoznaczny, ponieważ występuje tyl-
ins (LM) and then smooth muscle relaxation and vaso- ko w dużych tętniczkach, w których opór hydrau-
dilation. liczny i naprężenie ścinające są wyraźniejsze [6].
468 www.fc.viamedica.pl
M. Sokołowska i wsp., Dobre i złe strony tlenku azotu
Łańcuch oddechowy
ADP
I II III IV
ATP
O2 O2
komórki
ONOO– NO NO COX PG
tuczne
oksydaza
iNOS
NADPH
aktywacja
neutrofili
Ryc. 2. Udział NO w procesie niedokrwienia i reperfuzji. Reaktywne formy tlenu (O2· ) powstające w procesie reperfuzji
–
uwalniają z komórek tucznych cytokiny, które aktywują iNOS. Tworzący się w tych warunkach NO powoduje zahamowa-
nie przepływu elektronów w łańcuchu oddechowym i dodatkową produkcję O2· i nadtlenoazotynu (ONOO–) oraz prosta-
–
glandyn (PG), przez co przyczynia się do uszkodzenia tkanek. Infiltracja neutrofilów dodatkowo pogłębia ten proces.
Fig. 2. Nitric oxide participation in ischemia-reperfusion. Reactive oxygen species (ROS) that appear in reperfusion
cause mast cell degranulation and cytokine releasing, what activates i NOS. NO produced in such conditions inhibit
respiration chain electron flow, and result in additional production of superoxide anion (02· ), peroxynitrite (ONOO–)
–
and prostaglandins (PG), thus contributing to tissue damage. Neutrophil infiltration intensifies this process.
Nadmierna produkcja NO, np. podczas wstrzą- sie leczenia oparzeń [22]. Podczas oparzenia nastę-
su septycznego, może również wywołać nadmier- puje zakrzepica i okluzja naczyń krwionośnych tkanki
ny spadek ciśnienia krwi, niewydolność serca oraz skórnej w miejscu kontaktu z energią cieplną, z czym
zmniejszoną wrażliwość na substancje naczyniowo wiąże się niedokrwienie tego obszaru. Zastosowanie
aktywne [17]. Zwiększoną produkcję tlenku azotu kombinacji powyższych leków pozwoliło na wyelimi-
obserwuje się również podczas dializy u wykazują- nowanie tego niekorzystnego zjawiska [22]. Istotnym
cych niedociśnienie pacjentów z niewydolnością utrudnieniem długotrwałej terapii organicznymi azo-
nerek [18]. Sugestie, że mogłoby to się wiązać z in- tanami, jak np. nitrogliceryna, jest stopniowy wzrost
dukcją eNOS przez membrany dializacyjne, nie zna- tolerancji, czemu towarzyszy spadek stężenia cGMP
lazły jednak potwierdzenia [18]. [5, 20, 21].
www.fc.viamedica.pl 469
Folia Cardiol. 2001, tom 8, nr 5
A B
przestrzeń presynaptyczna
NO NO
glutaminian
receptory
NMDA
Ca+2 Ca+2 Ca
+2
Ca
+2
Ca
+2
Ca
+2
NO NO NO NO
nNOS NO nNOS NO
+2 +2
Ca Ca
przesztrzeń postsynaptyczna
śródbłonek
NO eNOS NO NO NO
nekroza apoptoza
relaksacja hamowanie
naczyń krwionośnych NO stanu zapalnego
Fig. 3. The role of nitric oxide in focal cerebral ischaemia. A. In short-term excitotoxicity glutamate interacts with
NMDA-receptors, causing Ca2+ ions to influx to ischemic cells, and then neuronal NOS (nNOS) and endothelial
synthase (eNOS) expression; B. Overstimulation of NMDA may cause NO migration to the presynaptic nerve
terminals and enhance glutamate release, what leads to nervous cells necrosis or apopthosis.
terleukiny: IL-1b, IL-2, IL-6 oraz TNF-a i interfe- ilość nadtlenoazotynu wytwarzanego przez makrofa-
ron-(1F)-g, które stymulują krwinki białe, głównie gi i komórki śródbłonka jest niewielka [15]. Ponadto
makrofagi, do produkcji znacznych ilości NO, poprzez w warunkach fizjologicznych nadtlenoazotyn reaguje
długotrwałą aktywację iNOS. Jednocześnie następuje z dwutlenkiem węgla (CO2) z tak dużą szybkością, że
indukcja oksydazy ksantynowej i oksydazy NADPH tylko nieliczne substancje mogą z nim współzawod-
[23], a powstający anionorodnik ponadtlenkowy O2·
–
niczyć w tym względzie [8, 26]. Równie lub nawet
uwalnia z komórek tucznych aktywatory selektyn bardziej niebezpieczną dla organizmu jest, będąca rod-
(histaminę, trombinę) ułatwiające pierwszy kontakt nikiem, jego uprotonowana forma (ONOOH·), która
leukocytów z komórkami śródbłonka oraz proces ich w fizjologicznym zakresie pH reaguje z większością
–
toczenia się wzdłuż naczyń. Uwalniane równocześnie związków o wiele szybciej niż ONOO [27].
aktywatory adhezji, czynnik aktywujący płytki (PAF), Do wzmożonego powstania nadtlenoazotynu
leukotrien B4 (LTB4) oraz C5A umożliwiają adhezję dochodzi, gdy szybkości powstawania tlenku azotu
i anionorodnika ponadtlenkowego (O 2· ) są takie
–
leukocytów do komórek śródbłonka, a następnie ich
–
migrację do miejsca zapalnego [24]. same [8]. Zwiększoną produkcję ONOO stwierdzo-
Anionorodnik ponadtlenkowy (O2· ) może po-
–
no w przypadku choroby Alzheimera, skazy mocza-
nadto w reakcji z tlenkiem azotu utworzyć wysoce nowej, miażdżycy, uszkodzenia płuc i innych, co
toksyczny nadtlenoazotyn [23, 25]: koreluje z obserwowanym wzrostem stężenia re-
–
aktywnych form tlenowych [26]. Reakcja ONOO
NO· + O2· —Æ ONOO
– –
z grupami –SH może powodować utlenienie tioli do
disiarczków, co prowadzi do zachwiania równowagi
Ponieważ w fizjologicznych warunkach kinetyka pro- i antyoksydacyjnej komórek i dodatkowego
produkcji NO różni się od kinetyki wytwarzania O2· ,
–
nasilenia prooksydacyjnych uszkodzeń [28].
470 www.fc.viamedica.pl
M. Sokołowska i wsp., Dobre i złe strony tlenku azotu
Uszkodzenia tkankowe obserwowane w sta- cji krwi [35]. Efekt ten był zależny od stosowanych
nach zapalnych wiążą się prawdopodobnie z działa- dawek inhibitora, niskie dawki normalizowały ciś-
–
niem nadtlenoazotynu (ONOO ), będącego produk- nienie tętnicze, podczas gdy wysokie zmniejszały
tem reakcji NO z anionorodnikiem ponadtlenkowym przepływ krwi [36]. Natomiast długotrwałe stoso-
(O2· ). Dlatego toksyczne efekty nadtlenoazotynu
– W
wanie inhibitorów NO jak ester metylowy N -ni-
można ograniczyć, zmniejszając stężenie O2· przez
–
tro-L-argininy (L-NAME) powodowało u szczurów
stosowanie enzymu rozkładającego anionorodnik stałe nadciśnienie tętnicze [36].
ponadtlenkowy, tj. dysmutazy ponadtlenkowej Obniżenie stężenia NO przez zahamowanie
(SOD) lub leków hamujących oksydazę ksantynową, wszystkich trzech form NOS nie wpływa korzyst-
np. allopurinolu [23]. Taka strategia może być ko- nie na przebieg wstrząsu septycznego, a nawet po-
rzystniejsza od stosowania inhibitorów eNOS [23]. woduje zwiększenie działania szkodliwego [17, 23,
Tlenek azotu wykazuje bowiem możliwość bezpo- 37, 38]. Niekorzystne działanie inhibitorów zarów-
średniego hamowania wytwarzania anionorodnika no eNOS, jak i iNOS, jeszcze bardziej zaznacza się
ponadtlenkowego przez neutrofile dzięki bezpo- w sytuacji, kiedy ich podanie poprzedza moment
średniemu wpływowi na enzym generujący O 2· ,
–
wywołania wstrząsu, co przejawia się niedociśnie-
tj. oksydazę NADPH [29]. Tlenek azotu może rów- niem, skurczem naczyń krwionośnych i zwiększe-
nież zmniejszać adhezję neutrofili do komórek śród- niem śmiertelności zwierząt [38]. U wielu chorych
błonka naczyń wieńcowych. Wszystko to razem po- na posocznicę stwierdza się występowanie takich
woduje ograniczenie rozmiaru kaskady wydarzeń stanów patologicznych, wywołujących dysfunkcję
prowadzących do opuszczenia naczyń i migracji leu- śródbłonka naczyń krwionośnych, jak nadciśnienie
kocytów do ogniska zapalnego [24]. Tlenek azotu i hipercholesterolemia, a równocześnie obserwuje
ogranicza ponadto degranulację komórek tucznych, się zmniejszenie powstawania NO z udziałem kon-
znajdujących się w pobliżu naczyń mikrokrążenia stytutywnej formy NOS [17]. Podawanie inhibito-
i będących źródłem mediatorów prozapalnych [30]. rów NOS w takich przypadkach może okazać się dla
Oznacza to, że NO kontroluje pierwszy etap rozwoju tych pacjentów dodatkowo niekorzystne [17].
stanu zapalnego, którego dalszy lawinowy charak-
ter może prowadzić do uszkodzenia tkanek [24]. Cytotoksyczność i cytostatyczność
Wstrząs septyczny jest stanem zaburzonej tlenku azotu
perfuzji tkankowej i charakteryzuje się biochemicz-
nymi oznakami niedoboru tlenowego [31]. Towa- Ochronne działanie reakcji nitrozylacji
rzyszący temu długotrwały spadek ciśnienia tętni- Reakcje nitrozylacji mogą w pewnych warun-
czego stanowi poważne zagrożenie dla życia pacjen- kach przeciwdziałać powstawaniu wolnych rodni-
tów [17]. Teoretycznie więc, obniżenie produkcji ków [39]. Tlenek azotu może tworzyć kompleksy
NO we wstrząsie septycznym przez inhibitory NOS nitrozylowe z hemoglobiną i mioglobiną oraz z wol-
2+
powinno zmniejszyć rozmiar uszkodzeń. Taki ko- nym jonem Fe :
rzystny efekt, tj. wzrost ciśnienia tętniczego i opo- — blokując w ten sposób jony Fe2+ i uniemożliwia-
ru naczyniowego, był zauważalny in vivo po zasto- jąc ich udział w reakcjach (1) i (2), prowadzących
do powstania O2· [27] i ·Hb – Fe4+= O, gdzie
G –
sowaniu inhibitora NOS — N -monometylo-L-
-argininy (L-NMMA) — u kilkunastu pacjentów Hb oznacza mioglobinę lub hemoglobinę [40]:
w stanie wstrząsu septycznego [32]. Jednak długo-
+ O2 ¨–Æ Fe(V) – O2 ¨–Æ Fe + O2·
2+ 3+ –
trwała terapia z udziałem tego inhibitora (ponad Fe (1)
25 h) spowodowała w paru przypadkach nagłą
3+ 4+
śmierć. Analogiczna terapia w odniesieniu do zwie- Hb – Fe + H2O2 —Æ ·Hb – Fe = O + H2O (2)
G
rząt (owiec) w warunkach, kiedy inhibitor N -ni-
tro-L-arginina (LNA) zastosowano po endotoksy- — zapobiegając reakcji (3), prowadzącej do po-
nie, również dawała dobre rezultaty [33]. Badania wstawania najbardziej niebezpiecznego rodni-
prowadzone na szczurach, którym podawano endo- ka hydroksylowego, określanej jako tzw. bio-
toksynę (LPS), wykazały ponadto pozytywny logiczna reakcja Fentona, lub katalizowanej
wpływ hamowania aktywności iNOS na zaznacza- przez jony żelaza reakcji Habera-Weissa (4):
jący się wzrost przepuszczalności jelitowej [34].
+ H2O2 —Æ OH· + OH + Fe
2+ – 3+
Również w nerkach szczurów wykazujących hipo- Fe (3)
tensję hamowanie produkcji NO przez podawanie
niespecyficznych inhibitorów powodowało wzrost 2+
Fe /Fe
3+
www.fc.viamedica.pl 471
Folia Cardiol. 2001, tom 8, nr 5
2+
Dzięki reakcji nitrozylacji Fe nie dochodzi do tym prawdopodobnie toksyczną rolę odgrywa dzia-
–
powstawania wolnych rodników nawet z udziałem łanie nadtlenoazotynu (ONOO ), a także nitrozyla-
tak silnego utleniacza, jak wodoronadtlenek tert-bu- cja wywołująca zahamowanie aktywności enzymów
tylu (5) [39]. żelazowo-siarkowych mitochondrialnego łańcucha
oddechowego [15]. Ponadto NO poprzez S-nitrozy-
2+
Fe – NO + t-BuOOH + H2O —Æ lację, a następnie ADP-rybozylację hamuje aktyw-
3+ –
—Æ Fe + t-BuOH + HNO2 + OH (5) ność dehydrogenazy aldehydu 3-fosfoglicerynowego,
co prowadzi do zahamowania glikolizy i spadku stę-
Nitrozylacja żelaza hemowego i niehemowego żenia ATP w komórkach [47]. Może wywoływać rów-
uniemożliwia zatem jego udział w reakcjach prowa- nież inaktywację dehydrogenazy bursztynianowej
dzących do powstawania reaktywnych form tlenu. [29] oraz ferrochelatazy katalizującej wprowadzenie
2+
Jest to szczególnie istotne w warunkach zmniejszo- Fe do protoporfiryny [15]. Nadtlenoazotyn może
nej aktywności enzymów katalizujących rozkład ponadto hamować syntezę ATP przez inhibicję ako-
nadtlenku wodoru oraz innych nadtlenków zgroma- nitazy, kluczowego enzymu w cyklu kwasu cytryno-
dzonych na skutek wzmożonej peroksydacji w ko- wego [13]. Zatem cytotoksyczne działanie NO
–
mórkach [41]. i ONOO wiąże się z zahamowaniem aktywności naj-
Nitrozylacja może także chronić komórki przed bardziej istotnych dla prawidłowego metabolizmu
toksycznym działaniem produktów rozpadu wodoro- komórki enzymów.
nadtlenków alkilowych (ROOH) — rodników alkok-
sylowych RO· i peroksylowych ROO· [39, 41, 42]. Tle- Rola tlenku azotu
nek azotu zarówno zapobiega akumulacji tych rodni- w procesie niedokrwienia
ków poprzez ich wychwytywanie — patrz reakcja (6),
jak i przeciwdziała peroksydacji lipidów z ich udziałem, Niedokrwienie jest procesem związanym z na-
wiążąc się z inicjującymi te reakcje metalami [39]. głym zahamowaniem przepływu krwi w wyniku na-
głego skurczu lub zwężenia naczyń. Towarzyszy
Toksyczne działanie tlenku azotu temu zaburzenie funkcji łańcucha oddechowego,
oraz nadtlenoazotynu a w konsekwencji spadek stężenia ATP w komórkach
Działanie cytotoksyczne nadmiaru NO może [48]. Stężenie to nie ulega odnowieniu w okresie re-
następować poprzez bezpośrednią nitrozylację grup perfuzji, gdyż na tym etapie dochodzi do powstawa-
–SH białek, hemu i kationów żelaza niehemowego nia reaktywnych form tlenowych powodujących de-
oraz reszt tyrozylowych w białkach [39]. Tlenek azo- granulację komórek tucznych i uwolnienie cytokin
tu może być także promotorem powstawania karce- aktywujących iNOS [24] (ryc. 2). Jednocześnie spada
nogennych nitrozoamin, a N-nitrozylacja pierwszo- stężenie NO wytwarzanego przez komórki śródbłon-
rzędowych aryloamin nukleotydów przez NO prowa- ka naczyń krwionośnych prawdopodobnie na skutek
hamowania eNOS przez O2· lub poprzez reakcję NO
–
dzi do działania mutagennego [15, 43]. Również,
będący rodnikiem dwutlenek azotu (NO2·), produkt · –
z O2 . Towarzyszy temu obniżenie przepływu krwi
bezpośredniego utlenienia NO, wywołuje zmiany i relaksacji naczyń krwionośnych, co łącznie z uwal-
mutagenne [43]. Uszkodzenia łańcucha DNA i zabu- nianiem prozapalnych mediatorów powoduje rozwój
rzenie procesów replikacji i transkrypcji, stanowią stanu zapalnego mikronaczyń [49].
wczesną fazę rozwoju nowotworu. Tlenek azotu Fakt, że uszkodzenia niedokrwienne powstają
może przyczynić się do rozwoju procesu nowotwo- dopiero podczas reperfuzji, a nie bezpośrednio podczas
rowego również przez obniżenie odpowiedzi immu- niedotlenienia, a także pozytywny wpływ dysmutazy
nologicznej i indukcję angiogenezy; może także brać ponadtlenkowej na usuwanie skutków reperfuzji wska-
zują raczej na toksyczne działanie O2· lub innych reak-
–
udział w procesie powstawaniu przerzutów [44, 45].
Immunosupresyjne działanie NO polega na obniże- tywnych form tlenu niż NO w tym procesie [49].
niu proliferacyjnej odpowiedzi limfocytów na mito- Zmniejszenie produkcji NO przez śródbłonek
geny lub przeciwciała [43]. Wśród licznych prac do- naczyń krwionośnych niedokrwionego obszaru
tyczących roli NO w procesie nowotworowym wy- w pierwszych minutach reperfuzji i towarzyszący jej
stępują prace wskazujące na jego działanie zarówno wzrost ciśnienia krwi, a następnie adhezja i infiltra-
hamujące, jak i stymulujące ten proces [46]. cja leukocytów potwierdzają pozytywną rolę eNOS
Synteza NO w makrofagach w odpowiedzi na w niedotlenieniu-reperfuzji [24]. Tlenek azotu może
działać jak prosty antyoksydant usuwający O 2·
–
specyficzny antygen wywołuje niespecyficzną cyto-
toksyczność przeciwko bakteriom, pierwotniakom i hamujący na tej drodze rozwój procesu zapalnego
i komórkom nowotworowym [17]. W mechanizmie [24]. Sekwencja wydarzeń może być jednak odwrotna
472 www.fc.viamedica.pl
M. Sokołowska i wsp., Dobre i złe strony tlenku azotu
— nagły wzrost stężenia NO na skutek zwiększenia nych z niedotlenieniem. Istotnie, zarówno NO, jak
i O2· , pochodzący z aktywowanych leukocytów mogą
–
dopływu tlenu w początkowej fazie reperfuzji, a na-
stępnie spadek związany z dodatkową produkcją O2·
– –
przez ONOO zostać wciągnięte w kaskadę uszkodzeń
przez oksydazę NADPH infiltrujących w późniejszym wywołanych niedokrwieniem [54, 55]. Podczas ogni-
etapie leukocytów. Enzym ten może być jednakże skowego niedotlenienia mózgu, związanego z okluzją
inaktywowany przez NO. Zatem poza zmiataniem, tętnicy środkowej mózgu, obserwuje się ekscytotok-
NO może również hamować wytwarzanie O 2· ,
–
syczność glutaminianową i wzrost stężenia jonów
a w konsekwencji rozwój stanu zapalnego [49]. wapnia w niedokrwionych komórkach (ryc. 3A). Wraz
2+
Bezpośrednim dowodem na korzystne działa- ze wzrostem stężenia Ca w ciągu 20 min wzrasta
nie NO (niezwiązanego z iNOS) jest wzrost prze- również stężenie NO (produkowanego przez nNOS)
żywalności zwierząt poddanych eksperymentalne- do poziomu mikromolowego, a następnie spada z po-
mu niedotlenieniu i reperfuzji, którym podano eg- wodu zmniejszonej dostępności substratu [56].
zogenny NO (w postaci zakwaszonego roztworu W wyniku szoku tlenowego towarzyszącego proceso-
NaNO2) [50]. wi reperfuzji następuje przekształcenie dehydrogena-
Przeprowadzone przez Iadocolę badania zwią- zy ksantynowej w wytwarzającą reaktywne formy tle-
zane z przejściowym ogniskowym niedokrwieniem nu oksydazę ksantynową (ryc. 3). Uwolnione przez ko-
mózgu wykazały w początkowym okresie (< 2 h) mórki tuczne i neutrofile cytokiny zapalne (TNF-a,
pozytywny wpływ NO [51]. Korzystne działanie NO IL-1b, IL-6) wywołują ekspresję cząstek adhezyjnych
polegało na rozszerzeniu naczyń, hamowaniu agre- (ICAM-1, ELAM-1, P-selektyn), co w konsekwencji
gacji płytek i wzroście przepływu krwi do obszaru prowadzi do adhezji i infiltracji leukocytów [54, 57]
wykazującego ryzyko udaru [51]. (ryc. 2). Jednocześnie cytokiny mogą wywoływać eks-
Ponadto donory NO wykazują działanie neuro- presję iNOS w komórkach zapalnych i naczyniach mi-
protekcyjne w procesie reperfuzji, co może się wią- krokrążenia [51].
zać z blokadą receptorów NMDA z udziałem NO lub
cGMP [52]. Modulowanie poziomu tlenku azotu jako
W warunkach długotrwałego niedokrwienia NO, mechanizm przeciwdziałający niedokrwieniu
powstający w wyniku aktywacji iNOS przez cytoki- Badania przy użyciu niespecyficznych inhibito-
ny, może powodować uszkodzenie kompleksu I i II rów NOS (tzn. działających na wszystkie formy NOS)
łańcucha oddechowego [49]. Kröncke uważa, że pod wykazały ich zróżnicowany wpływ na przebieg pro-
wpływem NO najpierw następuje zahamowanie cesu niedotlenienia i reperfuzji. Wysokie dawki in-
oksydazy cytochomu c w wyniku nitrozylacji hemu hibitorów NOS pogłębiały uszkodzenia, natomiast
[15]. Powoduje to zahamowanie przepływu elektro- niskie działały ochronnie [57]. Prawdopodobnie brak
nów w łańcuchu oddechowym, a w konsekwencji neuroprotekcyjnego działania inhibitorów NOS sto-
zwiększenie syntezy O2· (ryc. 3). Powstający rów-
–
sowanych w wysokich dawkach był efektem całko-
–
nocześnie ONOO może także hamować mitochon- witego zahamowania biosyntezy naczyniowego NO
drialną dysmutazę [15], co dodatkowo zwiększa wy- [57]. Lepsze rezultaty obserwuje się w przypadku
twarzanie wolnych rodników, uszkadzanie mitochon- specyficznych inhibitorów, działających tylko na
driów w niedotlenionych komórkach [15]. nNOS lub iNOS, takich jak: 7-nitroindazol lub S-me-
Badania prowadzone na niedokrwionych ner- tylo-izotioureido-L-norwalina [57]. Podobnie amino-
kach wykazały, że dodatek argininy, substratu dla guanidyna (AG), inhibitor iNOS, osłabia poniedokr-
śródbłonkowej syntazy NO, dodatkowo jeszcze wienną aktywność iNOS i redukuje rozmiar uszko-
może zwiększyć obszar uszkodzeń wywołanych dzeń po okluzji tętnicy środkowej mózgu, nie
przez peroksydację lipidów membranowych [53]. wpływając na eNOS, czyli na ciśnienie tętnicze i prze-
Tlenek azotu, produkowany przez nNOS oraz pływ mózgowy [57]. Wyniki tych badań nasuwają
iNOS, odgrywa również niekorzystną rolę w procesie przypuszczenia, że aktywność iNOS i nNOS w nie-
niedotlenienia i reperfuzji w tkance mózgowej. Dowo- dokrwieniu mózgu może być szkodliwa, natomiast
dem tego jest fakt, że podanie niskich dawek (< 1 mg/ aktywność eNOS może działać ochronnie. Inne ba-
/kg) niespecyficznego inhibitora syntazy NO (LNA) dania prowadzone we wczesnym stadium niedo-
powoduje znaczne zmniejszenie rozmiaru uszkodze- krwienia wykazały pozytywny efekt zwiększonego
nia mózgu [54]. Równoczesne podanie LNA i zmiata- przepływu krwi na skutek podawania substratu do
cza O2· , tj. kwasu di-tert-butylo-hydroksy-benzoeso-
–
produkcji NO: L-argininy [57]. Późniejsze podanie
wego, powoduje znaczącą redukcję toksycznych inhibitora (po 4 h od reperfuzji) nie daje już takiego
zmian. Potwierdza to jednoczesny udział NO i O2· ,
–
rezultatu najprawdopodobniej na skutek całkowite-
go zahamowania eNOS przez O2· [50].
– –
czyli powstawanie ONOO w uszkodzeniach związa-
www.fc.viamedica.pl 473
Folia Cardiol. 2001, tom 8, nr 5
474 www.fc.viamedica.pl
M. Sokołowska i wsp., Dobre i złe strony tlenku azotu
Czynniki redukujące, głównie kwas askorbino- ści jego wytwarzania, a więc formy enzymu uczest-
wy mogą zwiększać wytwarzanie NO w wodnych niczącego w jego syntezie, czasu trwania tego pro-
roztworach poprzez szybką redukcję kwasu azota- cesu, dostępności substratów i inhibitorów, pH,
wego [63]. a także od obecności w komórkach substancji o dzia-
W niedokrwionym sercu wzrost stężenia NO nie łaniu anty- i prooksydacyjnym.
wiąże się wyłącznie z syntazą NO, lecz może być tak- Wydaje się, że fizjologiczne stężenie NO wy-
że wynikiem oddziaływania środowiska redukujące- twarzanego przez eNOS oraz przejściowe pobudze-
go [64]. Tlenek azotu wytwarzany nieenzymatycznie nie wytwarzania NO przez komórki śródbłonka na-
z azotynów powoduje uszkodzenie mięśnia sercowe- czyń krwionośnych, do którego dochodzi pod wpły-
go, co przejawia się zmniejszoną kurczliwością [64]. wem wzrostu naprężenia ścinającego, krótkotrwa-
Zawarte w pocie azotany mogą być nieenzyma- łego niedokrwienia lub krótkotrwałej stymulacji
tycznie redukowane do azotynów przez występują- receptorów NMDA — odgrywa pozytywną rolę
ce na skórze drobnoustroje, a następnie, w kwa- w utrzymaniu homeostazy komórek i adaptacji or-
śnym środowisku potu, do NO [65]. ganizmu do zmienionych warunków.
W soku żołądkowym w procesach nieenzyma- Nadmierna produkcja NO zarówno przez
tycznej redukcji NO jest wytwarzany w sposób cią- nNOS, jak i iNOS, może natomiast prowadzić do
gły. W niedokwasocie, kiedy stężenie kwasu sol- procesów degeneracyjnych — głównie na skutek
nego w środowisku żołądka spada, wytwarzanie na uszkadzania tkanek przez silnie utleniający i nitro-
tej drodze NO znacznie się obniża [63]. Natomiast zylujący, toksyczny anion nadtlenoazotynowy.
przy stosowaniu diety niskoazotanowej następuje
wchłanianie azotanów z osocza przez gruczoły Piśmiennictwo
śliniankowe i redukcja do NO [63]. Stężenie NO
w żołądku jest znacznie wyższe od tego, jakie uważa 1. Leńkowa A. Chmury nad miastem. W: Oskalpowana
się za niezbędne do relaksacji naczyń. Dzięki temu ziemia. PAN 1961.
NO może lokalnie wykazywać działanie bakterio- 2. Furchgott R.F., Zawadzki J.V. The obligatory role of
statyczne, a także uczestniczyć w regeneracji ślu- endothelial cells in the relaxation of arterial smooth
zówki i regulacji przepływu krwi przez śluzówkę muscle by acetycholine. Nature 1980; 288: 373–376.
żołądka [63, 66]. Ma to istotne znaczenie dla tego 3. Marletta M. Nitric oxide: biosynthesis and biological
narządu w eliminowaniu niekorzystnych skutków significance. TIBS 1989; 14: 1488–1492.
niedokrwienia oraz uszkodzeń śluzówek spowodo- 4. Stamler J.S., Simon D.I., Osborne J.A. i wsp. S-ni-
wanych nadkwasotą. trosylation of proteins with nitric oxide: Synthesis
Podczas infekcji dróg moczowych w moczu and characterization of biologically active com-
pojawiają się azotyny, zwane też wskaźnikami in- pounds. Proc. Natl. Acad. Sci. 1992; 89: 444–448.
fekcji, będące produktami redukcji azotanów przez 5. Ignaro L.J. Endothelium-derived nitric oxide: actions
bakterie [63]. Dlatego podawanie witaminy C po- and properties. Faseb. J. 1989; 3: 31–36.
woduje ich dalszą redukcję z uwolnieniem NO, co 6. Beckman J. Biochemistry of nitric oxide and peroxy-
może hamować rozwój bakterii [67, 68]. nitrite. W: Kubes P. wyd. Nitric Oxide: A modulator
Chociaż rola NO wytwarzanego nieenzyma- of cell–cell interactions in the microcirculation, R.G.
tycznie nie jest dokładnie poznana, jego działanie Landes Company, Austin, Texas, USA 1995: 1–18.
w żołądku, sercu, układzie moczowym i skórze 7. Moncada S., Higgs A.E. The L-arginine-nitric oxide
wskazuje jednak na znaczne podobieństwo w biolo- pathway. N. Engl. J. Med. 1993; 329: 2002–2012.
gicznym działaniu do NO wytwarzanego na drodze 8. Kelm M. Nitric oxide metabolism and breakdown.
enzymatycznej. Biochem. Biophys. Acta 1999; 1411: 273–289.
9. Garay R.P. Cellular mechanisms of smooth muscle
Wnioski contraction. Rev. Mal. Respir. 2000; 17: 531–533.
10. Li P.L., Jin M.W., Campbell W.B. Effect of selective
Tlenek azotu uczestniczy w ważnych procesach inhibition of soluble guanylyl cyclase on the K(Ca)
fizjologicznych, takich jak regulacja przepływu i ciś- channel activity in coronary artery smooth muscle.
nienia krwi, regulacja hormonalna, neurotransmi- Hypertension 1998; 31: 303–308.
sja, a także w stanach patologicznych: stanach za- 11. Pohl U., de Vitt C. A unique role of NO in the control
palnych, procesach oksydacyjno-redukcyjnych, pro- of blood flow. News Physiol. Sci. 1999; 14: 74–80.
cesach niedokrwienia i reperfuzji oraz innych. 12. Weideldt T., Boldt W., Markwardt F. Acetylocholine-
We wszystkich procesach patologicznych NO induced K+ current in smooth muscle cells of intact
spełnia podwójną rolę w zależności od miejsca i ilo- rat small arteries. J. Physiol. 1997; 500: 617–630.
www.fc.viamedica.pl 475
Folia Cardiol. 2001, tom 8, nr 5
13. Chang Y.S., Yaccino J.A., Lakshminarayanan S., Fran- 29. White A.C., Maloney E.K., Boustani P.M., Hassoun
gos J.A., Tarbell J.M. Shear-induced increase in hy- P.M., Barry L.F. Nitric oxide increases cellular glu-
draulic conductivity in endothelial cells is mediated tathione levels in ray lung fibroblasts. Am. J. Respir.
by a nitric oxide dependent mechanism. Arterioscler. Cell Mol. Biol. 1995; 13: 442–448.
Thromb. Vasc. Biol. 2000; 20 (1): 35–42. 30. Kimura M., Mitani H., Bandoch M.H., Totsuka T.,
14. Ruetten H., Zabel U., Linz W., Schmidt H.H. Downreg- Hayashi S. Mast cell degranulation in rat mesenteric
ulation of soluble guanyl cyclase in young and aging venule: effects of L-NAME, methylene blue and ke-
spontaneously hypertensive rats. Circ. Res. 1999; 85 totifen. Pharmacol. Res. 1999; 39 (5): 397–402.
(6): 534–541. 31. Galignina M.D., Piwien-Pilipuk G., Assreuy J. Inhibi-
15. Kröncke K.D., Fehsel K., Kolb-Bachofen V. Nitric tion of glucocorticoid receptor binding by nitric oxide.
oxide: Cytotoxicity versus Cytoprotection — How, Mol. Pharmacol. 1999; 55: 317–323.
Why, When, and Where? Nitric Oxide: Biol. and 32. Petros A., Lamb G., Leone A., Moncada S., Bennett
Chem. 1997; 1: 107–120. D., Vallance P. Effects of a nitric oxide synthase in-
16. Salvemini D. Regulation of cyclooxygenase enzymes hibitor in humans with septic shock. Cardiovasc. Res.
by nitric oxide. Cell. Moll. Life Sci. 1997; 53: 576–582. 1994; 28 (1): 34–39.
17. Kirkebøen K.A., Strand Ø.A. The role of nitric oxide 33. Lorente J.A., Landin L., Renes E., De Pablo R., Jorge
in sepsis — an overview. Acta Anasthesiol. Scand. P., Rodena E. Liste D. Role of nitric oxide in the
1999; 43: 275–288. hemodynamic changes of sepsis. Crit. Care Med.
18. Nakayama M., Kawaguchi Y., Numata M., Hagesawa 1993; 21 (5): 756–767.
T., Hosoya T. Role of nitric oxide in hypotension 34. Boughton-Smith N.K., Evans S.M., Laszlo F., Whittle
during hemodialysis. Nephron 1998; 79: 490–491. B.J., Moncada S. The induction of nitric oxid synthase
19. Kukovetz W.R., Holzman S., Wurm A., Poch G. Evi- and intestinal vascular permeability by endotoxin in
dence for cyclic GMP-mediated relaxant effects of the rat. Br. J. Pharmacol. 1993; 110: 1189–1195.
nitro-compounds in coronary smooth muscle. Naun- 35. Liberthal W., McGarry A.E., Sheils J., Valeri C.R.
yn-Schmiedebergs Arch. Pharmacol. 1979; 310 (2): Nitric oxide inhibition in rats improves blood pres-
129–138. sure and renal function during hypovolemic shock.
20. Ratz J.D., McGuire J.J., Anderson D.J., Bennett B.M. Am. J. Physiol. 1991; 261: F868–F872.
Effects of flavoprotein inhibitor, diphenyleneiodo- 36. Fenoy F.J., Ferrer P., Carbonell L., Garcia-Salom M.
nium sulfate on ex vivo organic nitrate tolerance in Role of nitric oxide on papillary blood flow and pres-
the rat. J. Pharmacol. Exper. Therapeutics 2000; 293: sure natriuresis. Hypertension 1995; 25 (3): 408–414.
569–576. 37. Minnard E.A., Shou J., Naama H., Cech A., Gallagher
21. Marsh N., Marsh A. A short history of nitroglycerine H., Daly J.M. Inhibition of nitric oxide synthesis is
and nitric oxide in pharmacology and physiology. Clin. detrimental during endotoxemia. Arch. Of Surgery
Experimen. Pharmacol. Physiol. 2000; 27: 313–319. 1994; 129 (2): 142–147.
22. Gorman P.J., Saggers G., Ehrlich P., Mackay D.R., 38. Wright C.E., Rees D.D., Moncada S. Protective and
Graham W.P. Effects of topical nitroglycerin and flur- pathological roles of nitric oxide in endotoxin shock.
biprofen in the rat comb burn model. Ann. Plast. Cardiovasc. Res. 1992; 26 (1): 48–57.
Surg. 1999; 42 (5): 529–532. 39. Gorbunov N.V., Yalowich J.C., Gaddam A., Thampatty
23. Maeda H., Akaike T. Nitric oxide and oxigen radicals P., Ritov V.B., Kisin E. i wsp. Nitric oxide prevents
in infection, inflammation, and cancer. Biochemistry oxidative damage produced by tert-butyl hydroperoxide
(Moscow) 1998; 63: 845–865. in erythroleukemia cells via nitrosylation of heme and
24. Kubes P. Nitric Oxide: A homeostasis regulator of non-heme iron. J. Biol. Chem. 1997; 272: 12328–12341.
leukocyte–endothelial cell interaction, RG Lands 40. Kanner J., Harel S., Granit R. Nitric oxide as an anti-
Company, Austin, Texas, USA 1995: 19–41. oxidant. Arch. Biochem. Biophys. 1991; 289: 130–136.
25. Anggard E. Nitric oxide: mediator, murder, and med- 41. Gorbunov N.V., Tyurina Y.Y., Salama G., Day B.W.,
icine. The Lancet 1994; 343: 1199–1206. Claycomp H.G., Arggros G. i wsp. Nitric oxide pro-
26. Squadrito G.L., Pryor W.A. Oxidative chemistry of ni- tects cardiomyocytes against tert-butyl hydroperox-
tric oxide: the roles of superoxide, peroxynitrite, and ide- induced formation of alkoxyl and peroxyl radi-
carbon dioxide. Free Radical Biol. Med. 1998; 392–403. cals and peroxidation of phosphatidylserine. Bio-
27. Bartosz G. Część 1: Strategia ataku w Druga twarz tlenu. chem. Biophys. Res. Comm. 1998; 244: 647–651.
Wydawnictwo Naukowe PWN 1995; 53–54, 76, 82–83. 42. Wink D.A., Cook J.A., Krishna M.C. Nitric oxide pro-
28. Valasserg G.T. Oxidation of vitamin E, vitamin C and tects against alkyl peroxide mediated cytotoxity: fur-
thiols in rat brain synaptosomes by peroxynitrite. ther insights into the role nitric oxide plays in oxidative
Biochem. Pharmacol. 1996; 52: 579–586. stress. Arch. Biochem. Biophys. 1995; 319: 402–407.
476 www.fc.viamedica.pl
M. Sokołowska i wsp., Dobre i złe strony tlenku azotu
43. Ohshima H., Bartsch H. Chronic infections and inflam- oxygen radical formation and lipid peroxidation. Free
matory processes as cancer risk factors: possible role Radical Biology & Medicine 1989; 6 (3): 289–301.
of nitric oxide in carcogenesis. Mut. Res. 1994; 305: 56. Maliński T., Bailey F., Zhang Z.G., Chopp M. Nitric
253–264. oxide measured by a porphyrynic microsensor in rat
44. Moochhala S., Rajnakova A. Role of nitric oxide in brain after transient middle cerebral artery occlu-
cancer biology. Free Rad. Res. 1999; 31 (6): 671–679. sion. Journal of Cerebral Flow & Metabolism 1993;
45. Wink D.A., Vodovotz Y., Laval Y.F., Dewhirst M.W., 13: 355–358.
Mitchell J.B. The multifaceted roles of nitric oxide in 57. Iadecola C. Bright and dark sides of nitric oxide in
cancer. Carcinogenesis 1998; 19 (5): 711–721. ischemic brain injury. Trends Neurosci. 1997; 20:
46. Brennan P.A., Downie I.P., Langton J.D., Zaki G.A. 132–139.
Emerging role of nitric oxide in cancer. British Journal 58. O’Donnele V.B., Chumley P.H., Hogg N., Blood-
of Oral & Maxillofacial Surgery 1999; 37 (5): 370–373. sworth A., Darley-Usmar V.M., Freeman B.A. Nitric
47. Molina y Vedia L., McDonald B., Reep B., Brune B., oxide inhibition of lipid peroxidation. Kinetics of re-
Di Silvio M., Billiar T.R., Eduardo G.L. Nitric oxide- action with lipid peroxyl radicals and comparison with
induced S-nitrosilation of glyceraldehyde-3-phos- tocopherol Biochemistry 1997; 36: 15216–15223.
phate dehydrogenase inhibis enzymatic activity and 59. Snyder S.H. Nitric oxide: first in a new class of neu-
increases endogenous ADP-ribosylation. J. Biol. rotransmitters? Science 1992; 257: 494–496.
Chem. 1992; 267: 24929–24932. 60. Bredt D.S., Snyder S.H. Nitric oxide mediates glutamate-
48. Abe K., Hayashi N., Terada H. Effect of endogenous linked enhancement of cyclic GMP levels in the cerebel-
nitric oxide on energy metabolism of rat heart mito- lum. Proc. Natl. Acad. Sci. USA 1989; 86: 9030–9033.
chondria during ischemia and reperfusion. Free Rad. 61. Kamińska B., Stańczyk M. Molekularne mechanizmy
Biol. Med. 1999; 26: 379–387. neurodegeneracyjne. Postępy Biologii Komórki
49. Kubes P. Nitric oxide modulates leukocyte function in 1998; 25: 15–27.
ischemia reperfusive. W: Kubes P. wyd. Nitric Oxide: 62. Bonfoco E., Kraine D., Ankarcrona M., Nicotera P.,
a modulator of cell-cell interactions in the microcircula- Lipton S.A. Apoptosis and necrosis: two distinct
tion. R.G. Landes Company, Austin, Texas, USA 1995; events induced, respectively, by mild and intense
101–126. insults with N-methyl-D-aspartate or nitric oxide/su-
50. Aoki N., Johnson G., Lefer A.M. Beneficial effects of preroxide in cortical cell cultures. Proc. Natl. Acad.
two forms of NO administration in feline splachnic Sci. USA 1995; 92:7162–7166.
artery occlusion shock. Am. J. Physiol. 1990; 258: 63. Weitzberg E., Lundberg J.O.N. Nonenzymatic Nitric
G275–G281. Oxide Production in Humans. Nitric Oxide: Biology
51. Iadecola C., Zhang F., Casey R., Clark H., Brent, and Chemistry 1998; 2: 1–7.
Ross M.E. Inducible nitric oxide synthase gene ex- 64. Zweier J.L., Wang P., Samouilow A., Kupussamy P.
pression in vascular cells after transient focal is- Enzyme-independen formation of nitric oxide in bio-
chemia. Stroke 1996; 27: 1373–1380. logical tissues. Nature Medicine 1995; 1; 804–809.
52. Verrecchia C., Buisson A., Lakhmebhe N., Plotkine 65. Weller R., Patullo S., Smith L., Golden M., Ormerod
M., Boulu R.G. Nitric oxide and celebral ischemia. A., Benjamin N. Nitric oxide is generated on the skin
Ann. New York Academy of Science, 341–347. surface by reduction of sweat nitrate. Journal of In-
53. Cristol J.P., Thiemerman C., Guerin M.C., Toreilles vest. Dermatol. 1996; 107: 327–331.
J., Crastes de Paulet A.J. Lipid Mediators. Cell Sig- 66. Brown J.F., Hanson P.J., Whittle B.J. Nitric oxide
nalling 1995; 13: 9–13. donors increase mucus thickness in rat stomach. Eu-
54. Spinnewyn B., Cornet S., August M., Chabrier P.E. rop. J. Pharmacol. 1992; 223: 104–104.
Synergistic protective effects of antioxidants and nitric 67. James G.P., Paul K.L., Fuller J.B. Urinary nitrite and
oxide synthase inhibitor in transient focal ischemia. urinary-tract infection. Amer. J. Clin. Pathol. 1978;
Journal of Cerebral Blood Flow & Metabolism 1999; 70 (4): 671–678.
19: 139–143. 68. Lundberg J.O., Carlsson S., Engstrand L., Morcos E.,
55. Braughler J.M., Hall E.D. Central nervous system Wiklund N.P., Weitzberg E. Urinary nitrite: more than
trauma and stroke. Biochemical considerations for a marker of infection. Urology 1997; 50 (20): 189–191.
www.fc.viamedica.pl 477