ΤΟΜΟΣ Α΄

Θεωρία της Ρητορικής (σελ 138-159)

Ρητοροδιδάσκαλοι και θεωρητικοί: Απολλόδωρος από την Πέργαμο και Θεόδωρος
από τα Γάβαρα (αυτοκρατορική περίοδος), Θέων από την Αλεξάνδρεια (1 ος - 2ος
αιώνας).

Προγυμνάσματα Αφθονίου

Αίλιος Αριστείδης (ρήτορας, 129 – 189 μ.Χ.), οι μεταγενέστεροι μελέτησαν το έργο

του

Ερμογένης από την Τάρσο (2ος – 3ος αιώνας) Τέχνη, συγκέντρωσε το ρητορικό και
διδακτικό του υλικό σε ένα corpus. Έγινε κανόνας η σχολική ρητορική, διαχωρισμός
με τη φιλοσοφία, ασημαντότητα ηθικών προβλημάτων. Ο Δημοσθένης είναι
υφολογικό πρότυπο και αντικείμενο μελέτης της ρητορικής θεωρίας.

Η σειρά των Προγυμνασμάτων του Αφθονίου: 1) μύθος (υπόθεση), 2) διήγημα

(μικρή διήγηση), 3) χρεία (διδακτικό ανέκδοτο για πρακτική ζωή), 4) γνώμη
(απόφθεγμα), 5) ανασκευή/κατασκευή (διεξαγωγή αποδείξεων για την ορθότητα μιας
αφήγησης), 6) κοινός τόπος, 7) εγκώμιο/ψόγος, 8) σύγκρισις (π.χ. δύο προσώπων), 9)
ηθοποιία (παράσταση του χαρακτήρα και της διάθεσης ενός προσώπου με λόγια που
υποτίθεται πως λέει), 10) έκφρασις (λεπτομερής περιγραφή), 11) θέσις (επεξεργασία
ειδικού επιστημονικού/ πρακτικού προβλήματος). Συνολικά, 14 Προγυμνάσματα του
Αφθονίου.

Περί στάσεων: του Ερμογένη, περιλαμβάνει διάφορες στάσεις υπεράσπισης στο

δικαστήριο. Διαίρεση Ερμογένη: 1) Στοχασμός (πραγματικά περιστατικά), 2) Όρος
(ορισμός υπόθεσης), 3) Αντίληψη (υπεράσπιση της πράξης), 4) Αντίθεση (επίκληση
απομακρυσμένων επιθέτων), 5) Μετάληψη (αμφισβητείται η νομιμότητα της
διαδικασίας), 6) Ρητόν και διάνοια (Γραπτή διατύπωση και σκοπός του νομοθέτη), 7)
Αντινομία (αλληλοσύγκρουση), 8) Συλλογισμός (επίκληση ανάλογων περιπτώσεων),
Αμφιβολία (διφορούμενα του ρητού).

Περί ευρέσεως: του Ερμογένη, εξετάζει το προοίμιο και τη διδασκαλία της απόδειξης
(πίστις)

Περί ιδεών: Ερμογένης (δύο βιβλία), μορφές του λόγου, συστηματικά διαρθρωμένη
διδασκαλία για το ύφος, σημείο αναφοράς ο Δημοσθένης.
Μορφές: σαφήνεια, αξίωμα και μέγεθος, επιμέλεια και κάλλος, συντομία, ήθος
δεινότης
Μέσα: έννοια (διανοητικό περιεχόμενο), μέθοδος (διαμόρφωση σκέψεων), λέξις
(γλωσσική έκφραση), σχήματα (ρητορικά), σύνθεσις, αναπαύσεις (ρήτρες), ρυθμός

Περί μεθόδου δεινότητος: διαμόρφωση σκέψεων σε λόγους που εκφωνούνται στο

ύφος της δεινότητας
Corpus Hermogenianum

Corpus Πλανούδη

Ιδιαίτερα δημοφιλή τα Προγυμνάσματα του Αφθονίου και ο Ερμογένης, πληθώρα

υπομνημάτων

Εξέλιξη της υπομνηματιστικής δραστηριότητας από την ύστερη αρχαιότητα

Κατένα: πλαίσιο που περιέχει επιμέρους σχόλια από ένα σύντομο πρωτότυπο
κείμενο, περιθωριακές σημειώσεις. Εφαρμόστηκε στο Περί στάσεων του Ερμογένη.

Σύμφωνα με τους σχολιαστές οι Στάσεις του Ερμογένη διαιρούνται σε δύο μεγάλα

μέρη: στη μέθοδο και τη διαίρεση.

Γεώργιος Μονός: αναφέρει όλους τους ρήτορες του 3ου – 4ου αιώνα, σχολαστικός,
ύφος: πλατειάζει, μονότονο, προσπαθεί να διατηρήσει μια ανεξάρτητη κρίση για τον
Ερμογένη

Ιωάννης από τις Σάρδεις (πρώιμος 9ος αι.): πρώτος ρητορικός υπομνηματιστής μετά
τους «σκοτεινούς αιώνες» (600-800), πιθανόν να υπομνημάτισε όλο το corpus του
Ερμογένη

Ιωάννης Γεωμέτρης: ποιητής, υπομνηματιστής του Ερμογένη

Νείλος: ιδρυτής του μοναστηριού της Grottaferrata, πέθανε το 1004, ασχολήθηκε με

τις Στάσεις του Ερμογένη

Rhetorica Marciana

Γρηγόριος Νανζιαζηνός: θεωρούνταν ο «χριστιανός Δημοσθένης», ανώτερος από το

πρότυπό του και από τους αρχαίους ρήτορες

Δύο είδη εισαγωγών (Προλεγόμενα) σε ρητορικά εγχειρίδια: α) παλιό αριστοτελικό

σχήμα, 4 ερωτήματα (ό,τι, διότι, τι, ει [αν]), β) ρήτορες προσάρμοζαν τα προλεγόμενα
στη σχολική χρήση, σχήμα 10 κεφαλαίων
Κεφ. 1-4: ιστορική εξέλιξη της ρητορικής από την αρχή ως την αρχαία Αθήνα
Κεφ. 5-7: συστηματικά ζητήματα σχετικά με την ουσία, τα μέρη και τα είδη της
ρητορικής
Κεφ. 8-10: πρακτικά ζητήματα σχετικά με τη ρητορική διάλεξη, τις πολιτειακές
μορφές, τις μεθόδους διδασκαλίας του ρητοροδιδασκάλου
Ο συλλογισμός έπρεπε να έχει χριστιανικό περιεχόμενο, βασικές μυθολογικές
γνώσεις σε μορφή εγχειριδίου, σχολική εξήγηση των πολιτειακών μορφών σύμφωνα
με την πλατωνική πολιτεία, παρεμβολή αξιομνημόνευτων στίχων από τον Όμηρο,
ομολογία στο «Θεός, αυτοκράτορας και πατρίδα»
Σε μια Τρίτη ομάδα προλεγόμενων κυριαρχούσε ο φιλοσοφικός χαρακτήρας,
εξήγηση των εννοιών ρήτωρ και ρητορική
Μεταγραφή του διδακτικού υλικού σε στίχους, αγαπητή πρακτική στο Βυζάντιο
Μιχαήλ Ψελλός: 541 15σύλλαβοι στίχοι, πραγματεύτηκε το θέμα της ρητορικής
Ιωάννης Τζέτζης: εκτενέστερο, στο Corpus Hermogenianum

Προσπάθειες να καταγραφεί η θεωρία της ρητορικής

Μένανδρος από τη Λαοδίκεια: λίγο πριν τον Μέγα Κωνσταντίνο, θεωρία επιδεικτικής
ρητορείας,
Διαίρεσις των επιδεικτικών: ύμνοι σε θεούς και ήρωες, εγκώμια σε χώρες και πόλεις
Περί επιδεικτικών: θα έπρεπε να αποδίδεται σε κάποιον ανώνυμο συγγραφέα και όχι
στον Μένανδρο, περιλαμβάνει λόγους που είναι σημαντικοί για τη ρητορική
πρακτική των Βυζαντινών. Βασιλικός λόγος, επιτάφιος, μονωδία (θρήνος),
προσφωνητικός λόγος, επιθαλάμιος λόγος (του γάμου), ευκαιριακοί λόγοι (πχ άφιξη
και αναχώρηση επίσημων προσωπικοτήτων, στέψη, παρηγοριά, γενέθλια). Όλους
αυτούς τους λόγους πρέπει να τους αντιληφθούμε ως επαινετικούς λόγους/ εγκώμια.
Στη μονωδία ο έπαινος πρέπει να προκύπτει με αφορμή τον θρήνο.
Οι γαμήλιοι λόγοι περιλαμβάνουν εγκώμια για τους νεόνυμφους.

Προγυμνάσματα (σελ 160-196)

Α) Προγυμνάσματα και άλλοι λόγοι για άσκηση

Οι μαθητές (ύστερη αρχαιότητα και Βυζάντιο) μετά τη διδασκαλία της Γραμματικής

και την ανάγνωση των ποιητών διδάσκονταν τη ρητορική, υποβάλλονταν στην
προπαιδεία μέσω των λεγόμενων προγυμνασμάτων.

Η εξοικείωση των μαθητών με το άφθονο υλικό της Ρητορικής γίνονταν σταδιακά.

Ο μύθος στην κορυφή των προγυμνασμάτων – οικείο περιεχόμενο για τους μαθητές

Τα προγυμνάσματα δεν μεταβλήθηκαν μετά τον Αφθόνιο στη σύνθεση και τη σειρά
ακολουθίας τους. 5 μέρη του λόγου: προοίμιον, διήγησις, αντίθεσις, λύσις, επίλογος
Τρόποι άσκησης σε αυτά τα 5 μέρη
προοίμιον: χρεία και γνώμη
διήγησις: διήγημα
αντίθεσις και λύσις: ανασκευή και καρασκευή
επίλογος: κοινός τόπος

Ιωάννης από τις Σάρδεις: το εγκώμιο περιλαμβάνει ένα από τα τρία είδη της
ρητορικής, δηλαδή το γένος πανηγυρικόν

Σε περιορισμένη χρήση έμειναν εκτός από τα προγυμνάσματα και όλοι εκείνοι οι

λόγοι για άσκηση στη σχολική ζωή, είχαν εξωπραγματικά θέματα και εξυπηρετούσαν
μόνο τη ρητορική εκπαίδευση.

Η σχολική ρητορική ήταν δημοφιλής και στη Γάζα μετά τον ριζικό εκχριστιανισμό
από τον επίσκοπο Πορφύριο γύρω στο 400. Οι εκπρόσωποι της ρητορικής σχολής
που άκμαζε τον 5ο – 6ο αιώνα ήταν πάντα χριστιανοί.
Προκόπιος από τη Γάζα: 3 διαλέξεις, 4 ηθοποιίες

Το είδος των διαλέξεων και των μελετών δεν καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα στη
μεσοβυζαντινή εποχή. Χρησιμοποιούσαν κείμενα που είχαν παραδοθεί στην ύστερη
αρχαιότητα (παράδοση Ιμερίου στον Φώτιο).

1η ομάδα προγυμνασμάτων: μύθοι, ο Ερμογένης δεν δίνει στα Προγυμνάσματά του

κάποιο παράδειγμα για τον μύθο. Μπορεί κανείς να συμπτύξει ή να αναπτύξει την
παράσταση.
Αφθόνιος: προμύθιον και επιμύθιον, διακρίνει τους μύθους σύμφωνα με το λογικόν
(εμφάνιση του ανθρώπου), ηθικόν (συνήθειες των ζώων) και μεικτή μορφή (μεικτόν)

2η ομάδα προγυμνασμάτων: διήγημα, δηλαδή η μικρή διήγηση, οι ρήτορες του 4ου- 5ου
αιώνα δίνουν σύντομες οδηγίες.
Ο Ερμογένης υποστηρίζει ότι το διήγημα πραγματεύεται ένα μεμονωμένο γεγονός,
ενώ η διήγηση περιέχει μια σύνθετη εξέλιξη των πράξεων. Διακρίνει 4 είδη
διηγήματος: μυθικό, δραματικό, ιστορικό και πολιτικό (αναφέρεται στην καθημερινή
ζωή) και 5 είδη παράστασης: ορθόν (περιορισμός στις ονομαστικές), εγκεκλιμένον
(χρήση πλάγιας πτώσης), ελεγκτικόν (ζωντάνεμα με ρητορικές ερωτήσεις) ασύνδετον
(επακολουθία μερών της πρότασηςχωρίς συνδέσμους) και συγκριτικόν (διεύρυνση
των επιμέρους μαρτυριών με συγκριτική αντιπαράθεση αυτού που δεν συμβαίνει).
Ο Αφθόνιος προτείνει 6 στοιχεία του διηγήματος: πρόσωπο που δρα, πράξη, χρόνος,
τόπος, τρόπος και αιτία και γνωρίζει 4 αρετές του διηγήματος: σαφήνεια, συντομία,
πιθανότης, ο των ονομάτων ελληνισμός (χρήση ελληνικών ονομάτων). Το τελευταίο
ήταν χαρακτηριστικό των βυζαντινών ιστορικών και χρονικογράφων που
χρησιμοποιούσαν ονόματα στην αρχαΐζουσα.

3η ομάδα προγυμνασμάτων: χρεία, είναι η σύντομη απόδοση ενός λόγου ή μιας

πράξης με επωφελή σκοπό, ο Ερμογένης και ο Αφθόνιος τη διακρίνουν σε
τρεις ομάδες, λογικές, πρακτικές και μεικτές.
8 παράγραφοι: 1) Σύντομο εγκώμιο σε αυτόν που μιλάει ή πράττει, 2)
Παράφραση του θέματος, 3) Δικαιολόγηση, 4) Θεμελίωση της δικαιοσύνης, 5)
Επινοημένη παρομοίωση, 6) Υποδειγματικό παράδειγμα, 7)Μαρτυρίες
(παραθέματα) αρχαίων συγγραφέων, 8) Σύντομος επίλογος
Η χρεία πρέπει να είναι εύστοχη και σύντομη
Συμφωνία Ερμογένη και Αφθόνιου
Κοινά σημεία χρείας και γνώμης, η γνώμη, κατά τον Ερμογένη, είναι μια
παρότρυνση/ προειδοποίηση.

4η ομάδα προγυμνασμάτων: ανασκευή-κατασκευή, αυτό το ζεύγος

προγυμνασμάτων βοηθούσε στην αναίρεση ή στην θεμελίωση ενός θέματος.
Αυτό το ζεύγος μας οδηγεί στην πρώιμη εποχή της ρητορικής, όπου οι
σοφιστές δίδασκαν την παρουσίαση αντιθετικών απόψεων πάνω σε ένα θέμα.
Στην ανασκευή των επιχειρημάτων χρησιμοποιούνταν: ασαφές, απίθανον,
αδύνατον, ανακόλουθον, απρεπές και ασύμφορον, ενώ για την κατασκευή των
επιχειρημάτων τα αντίθετα.
Πριν την κατασκευή πρέπει να αναπτυχθεί ένας έπαινος και η ανάπτυξη του
θέματος (έκθεσις).
Οι ρήτορες συχνά έκαναν ανασκευή-κατασκευή του ίδιου θέματος για να
αναδείξουν τον σκοπό του ζεύγους και να επιδείξουν την επιδεξιότητά τους.

5η ομάδα προγυμνασμάτων: κοινός τόπος, ανήκει στο δικανικό γένος, βοηθά

στην αποδεικτική διαδικασία στην υπερβολή (αύξησις) εγκλημάτων ή
επιτευγμάτων για να δημιουργήσει ένα κλίμα κατά ή υπέρ του
κατηγορούμενου.
Πρόβλημα διαχωρισμού του κοινού τόπου από το εγκώμιο και τον ψόγο
Πρόβλημα του προοιμίου στον κοινό τόπο

Δεν έχει σωθεί μεγάλος αριθμός κοινών τόπων (Λιβάνιος)

Εγκώμιο και Ψόγος: διαχωρισμός από τον Αφθόνιο

Το εγκώμιο μπορούσε να αναφέρεται σε άτομα, τύπους ανθρώπων, σε
ιδιότητες (πχ δικαιοσύνη), σε ζώα, φυτά κλπ. Ο Ερμογένης έβλεπε τη διαφορά
με τον κοινό τόπο ότι ο τελευταίος αποσκοπούσε μια εύνοια για αυτόν που
περιγράφεται θετικά, ενώ το εγκώμιο είναι μαρτυρία για την αρετή του.
Ο ψόγος είναι συνδεδεμένος με μια τιμωρία του κατηγορουμένου.

Η σύγκριση περιέχεται ως μέρος τόσο στον κοινό τόπο όσο και στο εγκώμιο
και τον ψόγο, αλλά υπάρχει και ανεξάρτητα από αυτά.

Ηθοποιία: άφησε τα περισσότερα ίχνη στη βυζαντινή λογοτεχνία από όλα τα

προγυμνάσματα, με εξαίρεση το εγκώμιο. Είναι, κατά τον Ερμογένη, η μίμηση
του χαρακτήρα ενός προσώπου για το οποίο γίνεται λόγος. Οι Αφθόνιος, ο
Ερμογένης και Νικόλαος Μύρων διέκριναν 3 ομάδες ηθοποιίας: ηθική,
παθητική και μεικτή.
Ηθική: βάρος δίνονταν στην παράσταση των χαρακτήρων
Παθητική: στο δραματικά αυξανόμενο πάθος
Μεικτή: και στα δύο
Παρόν (άσχημα γεγονότα), παρελθόν (καλύτερο), μέλλον (χειρότερο από το
παρόν), η απαισιοδοξία υπάρχει μόνο στον Ερμογένη
Η ηθοποιία καλλιεργήθηκε και στη ρητορική σχολή της Γάζας, 4 ηθοποιίες του
Προκόπιου από τη Γάζα
Στη μεσοβυζαντινή εποχή ήταν αγαπητή η ηθοποιία (Ιωάννης Γεωμέτρης για
τον νεκρό αυτοκράτορα Νικηφόρο Β΄ Φωκά, 12 στίχοι, Μιχαήλ Ψελλός για
αυτοκράτειρα Ζωή που εξορίστηκε στην Πρίγκηπο)
Ηθοποιίες από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη
Νικηφόρος Χρυσοβέργης: πιο συμβατικές ηθοποιίες
Γεώργιος Παχυμέρης

Έκφραση: μια ακριβής περιγραφή

5 τύποι έκφρασης κατά τον Ερμογένη: 1) πρόσωπα, 2) πράγματα (πράξεις,
μάχη ξηράς/ναυμαχία), 3) καιροί (χρονικές στιγμές, πόλεμος/ειρήνη), 4)τόποι
(πόλεις, λιμάνια), 5) χρόνοι (χρονικά διαστήματα, εποχές του χρόνου/ γιορτές)
Ερμογένης: καθαρότητα, σαφήνεια, χρονολογική διάταξη
Αφθόνιος: πιο χαλαρό ύφος, γλωσσική προσαρμογή
Σημαντικές οι εκφράσεις έργων τέχνης
Λιβάνιος, Ιωάννης Γεωμέτρης, Γεώργιος Παχυμέρης

Θέσις: γενική εξέταση ενός ειδικού επιστημονικού ή πρακτικού προβλήματος

Θέων: θεωρητικές και πρακτικές
Ερμογένης: πολιτικές και μη πολιτικές
Αφθόνιος: θεωρητικές και πολιτικές
Οι θεωρητικές (πχ αν ο ουρανός είναι σφαιροειδής) είναι ζητήματα των
φιλοσόφων, ενώ οι πρακτικές (πχ αν πρέπει κάποιος να παντρευτεί) είναι
ζητήματα των ρητόρων.
Η θέσις διακρίνεται από τον κοινό τόπο, καθώς είναι ένας αμφισβητήσιμος
ισχυρισμός.
4 σημεία: δίκαιο, συμφέρον, δυνατόν και πρέπον
Η ουσία είναι να αποδυναμώσει όλες τις σχετικές αντιθέσεις
Η θέσις ήταν περιορισμένη στο Βυζάντιο, περιορίζονταν στο σχολείο

Νόμου εισφορά: κρίση μια πρότασης νόμου. Φαίνεται να προέρχεται από την
πρακτική νομική ζωή, αλλά και εδώ τα θέματα έχουν επινοηθεί και
καταρτισθεί για τις ρητορικές σχολικές ασκήσεις.
4 σημεία: Νόμιμο, δίκαιο, συμφέρον και δυνατόν
Αμφισβητήσιμο θέμα
Λιβάνιος, Αφθόνιος, Νικόλαος Μύρων

Θεωρία και τύποι της επιστολής (σελ 303-314)

Αρτέμων από την Κασσάνδρεια: περιπατητικός φιλόσοφος, η επιστολή είναι
συγγενής με τον διάλογο και πρέπει να έχει ένα ανάλογο απλό ύφος

Οι πιο παλιές οδηγίες για τη σύνταξη μιας φιλολογικής επιστολής τις εντοπίζουμε
στον Φιλόστρατο (όψιμος 2ος μ.Χ. αιώνας, δεύτερη σοφιστική), γλωσσικές και
υφολογικές συμβουλές
γλώσσα ανάμεσα στην αττική και την ομιλούμενη, κομψή αλλά ανεπιτήδευτη, να έχει
μια περίοδο το αργότερο στο τέλος ή για την ανακεφαλαίωση ενός συλλογισμού,
σαφήνεια: αυτές είναι οι ιδιότητες μια επιστολής
Πρότυπα: Μάρκος Αυρήλιος, Μάρκος Βρούτος (πλασματική συλλογή), Δίων από την
Προύσα, Ηρώδης Αττικός

Γρηγόριος Ναζιανζηνός, προς τον ανιψιό του Νικόβουλο: διδακτική επιστολή,

αποφυγή των ακροτήτων για το σωστό επιστολικό ύφος
Πρέπει να είναι κατανοητή χωρίς ερμηνεία, μετρημένη χρήση κοσμητικών στοιχείων
(αποφθέγματα, παροιμίες, παρομοιώσεις)
Σπάνια χρήση ασιανών τρόπων (πάρισα, ισόκωλα, αντιθέσεις), μόνο για αστείο
Φυσικότητα και αποφυγή προσποίησης
Επίδραση στους Καππαδόκες Πατέρες η αρχαία ρητορική θεωρία

Αρχαιότερος οδηγός επιστολογραφίας (επιστολάριο) Ψευδο-Δημήτριος, ύστερη

ελληνιστική εποχή

Ψευδό-Πρόκλος, Ψευδό-Λιβάνιος

Οι συγγραφείς στηρίζονταν ο ένας στον άλλο και συχνά αντέγραφαν και ολόκληρες
προτάσεις

Στα ρητορικά εγχειρίδια η επιστολή είχε παραμεληθεί και εμφανίζονταν μόνο ως

προγύμνασμα ή ηθοποιία

Ιωσήφ Ρακενδύτης (α΄μισό 14ου αιώνα) αναφέρθηκε εκτενέστερα στην επιστολή

Μίμηση στην πράξη

Επιστολάρια υπήρχαν σε όλους τους βυζαντινούς αιώνες, υπήρχε πάντα δυσκολία

στην αρχή της επιστολής λόγω των τίτλων και των εθιμοτυπικών εκφράσεων
σεβασμού

Μιχαήλ Ψελλός: ανθρώπινη και αισθητική σημασία της επιστολής

Τεχνικοί όροι για την επιστολή: επιστολή, γράμμα, γραφή, πιττάκιον, χάρτης, χαρτίον

Τύποι της επιστολής

Υπερεσιακές επιστολές: για πρακτικούς σκοπούς και απευθύνονταν σε αρχές ή
υπηρεσιακά πρόσωπα. Δεν προορίζονταν για δημοσίευση, αλλά μπορούσαν να
δημοσιευτούν αργότερα (μετά τον θάνατο του συγγραφέα ή από τον μαζί με άλλες
επιστολές), έχει σωθεί μεγάλο μέρος ελληνικών επιστολών σε παπύρους. Ο Μιχαήλ
Ψελλός και ο Γρηγόριος Κύπριος έχουν συμπεριλάβει υπηρεσιακές επιστολές σε
συλλογές που κατάρτισαν.
Καθαρά ιδιωτικές επιστολές: για πρακτικούς σκοπούς και προορίζονταν για ένα μόνο
ιδιώτη αποδέκτη. Περιέχουν περισσότερα πραγματικά στοιχεία σε σχέση με άλλες
ομάδες που έχουν επηρεαστεί αρκετά από τους κανόνες της ρητορικής.
Φιλολογικές επιστολές: χωρίς άμεση επείγουσα αφορμή, για περισσότερους
αναγνώστες/ακροατές και για μελλοντική συγκέντρωση και δημοσίευση σε κάποια
συλλογή επιστολών.
Διδακτικές επιστολές: αν και είχαν έναν σκοπό, οι επιστολές αυτές δεν είχαν κάποια
αφορμή, μιας και δεν μπορούσαν να έχουν κάποιο διδακτικό αποτέλεσμα, πράγμα
που συνέβαινε πολύ αργότερα, οι περισσότερες του είδους που σώθηκαν ήταν
θεολογικού περιεχομένου (Ισίδωρος Πηλουσιώτη, Νείλος, Φώτιος, Μιχαήλ Γλυκάς,
Μάξιμος Χρυσοβέργης). Επιστολές του Ψελλού είναι αφιερωμένες σε κοσμικά
θέματα.
Αφιερωματικές/ Ένθετες επιστολές: η συνήθεια να προτάσσεις κανείς σε ένα
μεγαλύτερο φιλολογικό/επιστημονικό έργο έναν πρόλογο σε μορφή επιστολής
ανάγεται στην αρχαιότητα. Βυζάντιο: πρόλογος στη Βιβλιοθήκη του Φωτίου. Αυτή η
πρακτική υπήρχε και στο αρχαίο μυθιστόρημα και επιβίωσε και στα λόγια
μυθιστορήματα της εποχής των Κομνηνών π.χ. Καλλίμαχος και Χρυσορρόη
Μιμητικές επιστολές: επεδίωκε τη μίμηση του τρόπου ομιλίας διαφόρων κοινωνικών
στρωμάτων και επαγγελματικών ομάδων
Στερεότυπες επιστολές: συντάσσονταν σύμφωνα με δοκιμασμένα υποδείγματα και
πλουτίζονταν σε κάθε είδους επιστολογραφικά σταθερά θέματα. Πολλοί βυζαντινοί
επιστολογράφοι είχαν ολόκληρες ομάδες τέτοιων επιστολών στις συλλογές τους.
Φιλολογικές ιδιωτικές επιστολές: για πρακτικούς σκοπούς, ωστόσο προορίζονταν και
για άλλους ακροατές και για ενδεχόμενη ένταξη σε κάποια συλλογή, καταλαμβάνουν
το μεγαλύτερο μέρος του βυζαντινού corpus επιστολογραφίας. Πρακτικός λόγος (πχ
επιστροφή ή δανεισμός βιβλίων ανάμεσα σε λογίους) επεκτείνονταν συχνά στην
πολιτική ή οικονομική κατάσταση του συγγραφέα ή του παραλήπτη (γράμματα
επαιτείας), σε στρατιωτικά ή πολιτικά γεγονότα, σε πρόσωπα του αυτοκρατορικού
οίκου ή στα ανώτερα στρώματα της εκκλησίας (Γεώργιος Τορνίκης, Μιχαήλ
Χωνιάτης,)
Οι ταξιδιωτικές περιγραφές σε μορφή επιστολής μπορούν να θεωρηθούν ως
εκφράσεις.
 ΤΟΜΟΣ Β΄

Ιστοριογραφία και Χρονογραφία (σελ 13-29)

Βυζαντινοί ιστοριογράφοι με χρονολογική σειρά: Ζώσιμος, Θεοφύλακτος
Σιμοκάττης, Πασχάλιο Χρονικό, Πατριάρχης Νικηφόρος (Χρονογραφικόν), Γεώργιος
Μοναχός, Κωνσταντίνος Μονομάχος Ζ΄ (De administrando imperio), Συνεχιστής του
Θεοφάνη, Συνεχιστής του Γεωργίου, Ιωάννης Σκυλίτζης, Συνεχιστής του Ιωάννη
Σκυλίτζη, Γεώργιος Κεδρηνός, Άννα Κομνηνή, Κωνσταντίνος Μανασσής, Ιωάννης
Κίνναμος, Ιωάννης Ζωναράς, Μιχαήλ Γλυκάς, Νικήτας Χωνιάτης, Γεώργιος
Ακροπολίτης, Γεώργιος Παχυμέρης, Νικηφόρος Γρηγοράς, Ιωάννης Σ΄
Κατακουζηνός, Γεώργιος Σφραντζής, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης

Μακεδονική Αναγέννηση: Φώτιος, Αρέθας, Κωνσταντίνος Ζ΄, διέσωσαν το έργο

ιστορικών της πρώιμης βυζαντινής περιόδου
Βιβλιοθήκη Φωτίου: περιέχει βιογραφικά, φιλολογικά και υφολογικά στοιχεία για
διάφορους συγγραφείς του 4ου – 6ου αιώνα
Χάρη στο εγκυκλοπαιδικό έργο του Πορφυρογέννητου σώθηκαν δείγματα από
χαμένα –πλέον- έργα
Λεξικό της Σούδας: συμπληρώνει συχνά τη Βιβλιοθήκη του Φωτίου

Ο κλασικισμός στη λογοτεχνία της πρώιμης παλαιολόγειας εποχής συνοδεύονταν από

εντατικές φιλολογικές σπουδές και έδειχνε περισσότερο ενδιαφέρον για είδος της
φιλολογίας που καλλιεργήθηκε στην ύστερη αρχαιότητα από σοφιστές και ρήτορες,
παρά για έργα της ιστοριογραφίας και της χρονογραφίας. Πολλά χειρόγραφα ΑΕ
συγγραφέων προέρχονται από αυτή την εποχή. Το έργο του ιστορικού Προκοπίου
αρχίζει να διασώζεται εκείνη την εποχή.

Γύρω στα 1560 εμφανίζονται και τα πρώτα τυπωμένα κείμενα βυζαντινών ιστορικών
και χρονογράφων. Στο β΄ μισό του 16ου αιώνα και στις αρχές του 17ου αιώνα
παρουσίασαν τις πρώτες εκδόσεις κειμένων (Wolf). Μετά από αυτό το έντονο
ενδιαφέρον υπήρξε ύφεση λόγω του Τριακονταετούς Πολέμου. Το ενδιαφέρον για
την έκδοση βυζαντινών κειμένων αναζωπυρώθηκε από τη Γαλλία και ειδικότερα από
τον Λουδοβίκο ΙΔ΄, κατά την παραγγελία του συντάχθηκε το Παρισινό Corpus των
βυζαντινών ιστορικών που αποτελούνταν από 42 τόμους.

Corpus της Βόννης (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae): εκδόθηκε στο

διάστημα 1828-1897

Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Οξφόρδη 1966, νέα σειρά εκδόσεων

βυζαντινών κειμένων

Αρχές βυζαντινής ιστορίας και χρονογραφίας: 4ος αιώνας, μετάβαση από την
ειδωλολατρία στον χριστιανισμό. Οι χριστιανοί δεν διέθεταν ιστοριογραφική
παράδοση, οπότε δημιούργησαν (Ευσέβιος Καισαρείας).
Ο Ευσέβιος στηρίχτηκε σε ντοκουμέντα που εξυπηρετούσαν τον σκοπό του, στην
θεμελίωση μια εκκλησιαστικής αυθεντίας.

Στον χώρο της Βιογραφίας δημιουργήθηκαν οι Βίοι Αγίων (Βίος του Αγίου Αντωνίου
από τον Αθανάσιο. Vita Constantini του Ευσέβιου)

Με τη χρονολογία έδωσε ο Ευσέβιος στη χριστιανική ιστοριογραφία μια

ιστορικοφιλοσοφική διάσταση.

Ανάμειξη εθνικών και χριστιανικών στοιχείων σε κάποιους συγγραφείς σε αυτή τη

μεταβατική περίοδο.

Στα χρόνια του Ιουστινιανού Α΄ αποκλείστηκαν τα τελευταία μη χριστιανικά στοιχεία

από τη δημόσια πολιτιστική και πνευματική ζωή του κράτους (κλείσιμο
νεοπλατωνικής Ακαδημία των Αθηνών 529)

Χρονικό του Ησυχίου: 6 βιβλία από τη βασιλεία του Βαβυλώνιου βασιλιά Βήλου
μέχρι τη βασιλεία του Αναστασίου. Σώθηκε μόνο το τελευταίο βιβλίου που
αναφέρεται στην ιστορία της πόλης του Βυζαντίου από τους μυθικούς χρόνους εώς
τον Κωνσταντίνο τον Μέγα με το όνομα Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως.

Χρονογράφοι 5ου-6ου αιώνα: Δομνίνος, Ευστάθιος Επιφανεύς, Νεστοριανός,

Θεόφιλος, Τιμόθεος
Ο Παυσανίας τοποθετείται στον 4ο αιώνα

Ιωάννης Λυδός: αρχικά δούλευε στην υπηρεσία του Δημοσίου στην Κων/λη μετά την
απόσυρσή του αφιερώθηκε στη συγγραφή, επηρεάστηκε από την τάση ενασχόλησης
με την μελέτη των αρχαίων
Περί αρχών της Ρωμαίων πολιτείας: συνοπτική εικόνα της βασιλείας του Αναστασίου
και του Ιουστινιανού
Περί μηνών: αφιερωμένο σε χρονολογικά προβλήματα

Οι Βυζαντινοί ιστορικοί προσπαθούν να μιμηθούν τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη

και να αποφύγουν τους γλωσσικούς νεοτερισμούς. (π.χ. Προκόπιος)

Χρονικά (μοναχικά χρονικά): έργα παγκόσμιας ιστορίας για μοναχούς και ευσεβής
λαϊκούς χαμηλού μορφωτικού επιπέδου, η παρέμβαση του θείου είναι κομβικός
παράγοντας για την εξέλιξη των ιστορικών γεγονότων.

Πολωτική η αντίληψη ότι οι βυζαντινοί ιστορικοί ήταν κυρίως κοσμικοί

(στρατιωτικοί, ανώτεροι αξιωματούχοι, αυλικοί) που έγραφαν μετά από παρότρυνση
του αυτοκράτορα ή άλλων ηγετικών προσωπικοτήτων και απευθύνονταν στα
μορφωμένα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, ενώ οι χρονικογράφοι ήταν μοναχοί με
μονοδιάστατες απόψεις που περιορίζονταν σε ουράνια φαινόμενα, φυσικές
καταστροφές, θεολογικά και ηθικά ζητήματα, χωρίς να αγγίζουν την πολιτική ιστορία
του Βυζαντίου.
Ο Hans Georg Beck καταρρίπτει αυτές τις στερεότυπες απόψεις. Απέδειξε ότι μόνο
ένα μικρό ποσοστό των χρονικογράφων ήταν μοναχοί, ενώ ότι ο μοναχικός τρόπος
σκέψης αφορά αυτούς που αφιέρωσαν τη ζωή τους σε αυτό τον τρόπο ζωής και όχι
στον μεγάλο αριθμό Βυζαντινών που κατέφευγαν σε μοναστήρια λίγο πριν τον
θάνατό τους.

Διαφορές Ιστοριογραφίας και Χρονογραφίας (Krumbacher)

1) Έκθεση ενός συνειδητά επιλεγμένου, καθορισμένου τμήματος της βυζαντινής

ιστορίας με μελετημένη δομή, χρονολογικά διατεταγμένη σύνοψη της
παγκόσμιας ιστορίας από τον Αδάμ μέχρι την εποχή του εκάστοτε
χρονογράφου.
2) Χρήση λόγιας γλώσσας και μίμηση αρχαίων ιστορικών (ως προς το
περιεχόμενο και τη γλώσσα και ισχυρές ρητορικές και αττικιστικές τάσεις),
γλώσσα ομιλούμενη λαϊκή χωρίς ρητορικά διανθίσματα που θυμίζει τη
γλώσσα της Καινής Διαθήκης.

Καταλήγουμε στον διαχωρισμό Ιστορίας/Χρονογραφίας μετά από μαρτυρίες των

ίδιων των συγγραφέων (Κωνσταντίνος Μανασσής, Χρονικό)

Προκόπιος (σελ 78-89)

Ο Προκόπιος είναι αυτόπτης μάρτυρας της ταραγμένης εποχής της ύστερης
αρχαιότητας.

Άσκησε μεγάλη επιρροή στο Βυζάντιο

Γεννήθηκε γύρω στα 500 στην Καισάρεια της Παλαιστίνης, εικάζουμε ότι
προέρχονταν από πλούσια οικογένεια της ανώτερης τάξης και σπούδασε ρητορική
και σοφιστική αρχικά στην Καισάρεια και έπειτα στη Βηρυτό. Το 527 πήρε τη
θέση του νομικού συμβούλου και γραμματέα του Βελισαρίου.

Το 530 ήταν αυτόπτης μάρτυρας της μάχης του Δάρας και της Στάσης του Νίκα
στην Κωνσταντινούπολη (532). Έλαβε μέρος στην εκστρατεία κατά των
Βανδάλων ως πάρεδρος του Βελισαρίου, ενώ του ανατέθηκαν αποστολές στη
Σικελία και την Αφρική (κάτι που θυμίζει αξιωματικό της υπηρεσίας
πληροφοριών). Έζησε την κατάληψη της Ραβέννας από τα βυζαντινά
στρατεύματα (540).

542: Στο δεύτερο έτος του μεγάλου λοιμού ο Προκόπιος βρίσκεται στην
Κωνσταντινούπολη και περιγράφει τα γεγονότα έχοντας ως πρότυπο τον
Θουκυδίδη, με ζωντάνια και επαρκείς ιατρικές γνώσεις.

Αντιμετωπίζει με κριτικό μάτι τις πολεμικές επιχειρήσεις του Βελισάριου στην

Ιταλία από το 544, αν και κατά βάθος η πολεμική του στρέφεται κατά του
Ιουστινιανού.
Δεν γνωρίζουμε πολλά για τα τελευταία χρόνια της ζωής του μάλλον πέθανε στα
560-570.

Υπέρ των πολέμων λόγους/ Πόλεμοι: αποτελείται από 8 βιβλία. Τα πρώτα 7

γράφτηκαν στα 545-550, ενώ το τελευταίο είναι μεταγενέστερο. Ήρωας αυτής της
πολεμικής ιστορίας ήταν ο άμεσος προϊστάμενος του Προκοπίου, ο στρατηγός
Βελισάριος. Δεν αποσιωπά καθόλου τον ρόλο που έπαιξε ο αυτοκράτορας εκείνα
τα χρόνια και τον αντιμετωπίζει με κριτική διάθεση. Η αφήγηση γεγονότων που
δεν σχετίζονται άμεσα με τους πολέμους (Στάση του Νίκα, Λοιμός Κων/λης,
επανάσταση του στρατού, συνωμοσίες της αυτοκράτειρας, παρατηρήσεις
διοικητικού περιεχομένου κ.α.) συνθέτουν μια επίκαιρη ιστορία των χρόνων του
Ιουστινιανού που απομακρύνεται από το πλαίσιο της πολεμικής ιστορίας.
Μεροληπτική παρουσίαση του Βελισαρίου, εξυμνώντας τον και αποσιωπώντας
πληροφορίες που ήταν δυσμενείς για εκείνον.

Ανέκδοτα/ Απόκρυφη ιστορία: γράφτηκε πριν το 8ο βιβλίο των Πολέμων, ασκεί

έντονη κριτική στο Ιουστινιανό που χαρακτηρίζεται από εμπάθεια και
επιθετικότητα. Ο Προκόπιος, ο οποίος ήταν μέλος της τάξης των συγκλητικών,
της αριστοκρατίας και των γαιοκτημόνων, ένιωθε μίσος για τον ταπεινής
καταγωγής Ιουστινιανό που κατόρθωσε να καθυποτάξει τους συγκλητικούς με
την αυταρχική του διακυβέρνηση. Ακόμη τα βέλη του στράφηκαν και προς την
αυτοκράτειρα Θεοδώρα (επίσης ταπεινής καταγωγής), η οποία είχε καταστήσει
τον Ιουστινιανό πειθήνιο όργανό της και ήταν σχεδόν παντοδύναμη. Ο
συγγραφέας κατηγορεί τον Ιουστινιανό για την κατάπνιξη κάθε προσπάθειας για
περισσότερες ελευθερίες, ιδιοτελή φορολογική πολιτική, ερήμωση ολόκληρων
περιοχών και μια δαιμονική επιρροή στο περιβάλλον του και σε ολόκληρη την
ανθρωπότητα, ενώ η περιγραφή των νεανικών χρόνων της Θεοδώρας αγγίζει τα
όρια της πορνογραφίας. Λόγω της τεράστιας απόστασης του έργου αυτού με το
Υπέρ των πολέμων και το Περί κτισμάτων, οι ερευνητές αμφέβαλαν για το πόσο
ο λίβελος αυτός γράφτηκε από τον νηφάλιο Προκόπιο.

Περί κτισμάτων: 6 βιβλία, γράφτηκε μετά από εντολή του Ιουστινιανού και
ανήκει στο ρητορικό γένος του εγκωμίου ή του πανηγυρικού. Εδώ ο Προκόπιος
όφειλε να υμνήσει υπέρμετρα την οικοδομική δραστηριότητα του αυτοκράτορα.
Στο ευρύτερο πλαίσιο της αυλικής ρητορικής καθετί θετικό και πρόοδος ξεκινά
από τον αυτοκράτορα. Το έργο κορυφώνεται στο 1ο βιβλίο που περιλαμβάνει
περιγραφή της Αγίας Σοφίας, πολλών εκκλησιών της πρωτεύουσας, καθώς και
του αγάλματος του έφιππου Ιουστινιανού στο Αυγουσταίο. Το Περί κτισμάτων
στη μορφή που μας έχει σωθεί μοιάζει ατελές.

Λόγω της κοινωνικής και πολιτικής του θέσης αντιμετώπιζε τον Ιουστινιανό με
σκεπτικισμό, θα πρέπει συνεπώς να εξετάσουμε με επιφύλαξη τις μομφές του
συγγραφέα προς τον Ιουστινιανό και την πολιτική του ειδικά σε θέματα που
αφορούν τις ανώτερες τάξεις.
Η πολεμική του Προκοπίου περιορίζεται στα πρόσωπα του αυτοκρατορικού
ζεύγους και όχι στο πολιτικό σύστημα. Ήταν οπαδός τη μοναρχίας, με έντονα
πατριωτικά αισθήματα για το ισχυρό ρωμαϊκό κράτος που περιλαμβάνει όλη την
οικουμένη.

Ο αυτοκράτορας Αναστάσιος είναι ο αντίποδας του κακού Ιουστινιανού.

Σύγκρουση του ρόλου του στη δημόσια σφαίρα με τα πιστεύω του;

Ο Προκόπιος επιδίωκε να δώσει αξιόπιστα στοιχεία, όπου δεν μπορούσε να

βασιστεί στην αυτοψία προσπαθούσε να βρει αξιόπιστους μάρτυρες. Σε
αμφισβητούμενες περιπτώσεις επικαλείται ειδικούς, προδιαθέτει τον αναγνώστη ή
τον αφήνει ελεύθερο να αποφασίσει.

Αξιοποίησε και πρωτότυπα κείμενα (επίσημα έγγραφα, επιστολές), εδώ δεν

μιμείται μόνο τον Θουκυδίδη, αλλά ακολουθεί και τους εκκλησιαστικούς
ιστορικούς της πρώιμης βυζαντινής εποχής, διαδόχους του Ευσεβίου.

Περιορισμένη αναφορά φυσικών καταστροφών και ουράνιων φαινομένων.

Γλωσσική και υφολογική μίμηση: Ηρόδοτος, Θουκυδίδης κυμαίνεται από

συγκεκριμένες λέξεις μέχρι τύπους και φράσεις. Στη χρήση των εγκλίσεων και
των προθέσεων αποκλίνει από τους κλασικούς κανόνες (συχνή χρήση δυϊκού
αριθμού)

Η προσωποποίηση της τυφλής Τύχης είχε αφομοιωθεί από τις χριστιανικές

αντιλήψεις. Ο Προκόπιος έζησε ως χριστιανός σε μια μεταβατική εποχή και
μπορούσε να εκφράζεται εξίσου καλά τόσο με χριστιανικές όσο και με
ειδωλολατρικές έννοιες.

Αγαθίας (σελ 95-101)

Συνέχισε με το ιστορικό του έργο το Υπέρ των Πολέμων του Προκοπίου.

Γιος του ρήτορα Μεμνονίου από τη Μύρινα (δυτικές ακτές Μικράς Ασίας), η
μητέρα του, Περίκλεια, πέθανε όταν ήταν 3 ετών στην Κων/λη, άρα πιθανόν η
οικογένεια να είχε εγκατασταθεί εκεί. Σπούδασε στην Αλεξάνδρεια και στην
Κων/λη νομικά. Μετά τις σπουδές του εργάστηκε ως δικηγόρος (σχολαστικός)
στην Κων/λη. Μέσα από το ιστορικό του έργο τοποθετούμε τον θάνατο του
Αγαθία στα 581-582.

Ο Αγαθίας είναι ο πρώτος ιστορικός συγγραφέας που αποκαλύπτει μέσα στην

αφήγησή του την προσωπική του ζωή και τις δυσκολίες που αντιμετώπισε κατά
τη συγγραφική του δραστηριότητα.

Ο Αγαθίας παραπονιέται για την επαγγελματική του ένταση, τη μελέτη των

νομικών βιβλίων, που τον απορροφά τόσο που η συγγραφή της Ιστορίας του
μοιάζει τροχοπέδη.
Συγγραφή ποιημάτων σε ηρωικό μέτρο από τα νεανικά του χρόνια

Επιγράμματα

Δαφνιακά: 9 βιβλία, γραμμένα σε εξάμετρο και αφιερωμένα σε «ερωτικούς

μυθους», δεν έχουν σωθεί, ολοκληρώθηκαν στα χρόνια βασιλείας του
Ιουστινιανού

Κύκλος νέων επιγραμμάτων: χρον. 567, στεφάνι από επιγράμματα δικά του και
φίλων σε 7 βιβλία, επιγράμματα Αγαθία στην Παλατινή Ανθολογία

Ιστορίες: 5 βιβλία, από το φθινόπωρο του 552-559, άρχισε να γράφει μετά τον
θάνατο του Ιουστινιανού, στη βασιλεία του Ιουστίνου Β΄ (565-578), είχε την
πρόθεση να γράψει ως τις μέρες του, αλλά έμειναν ημιτελείς, μάλλον πέθανε
ξαφνικά. Δεν έδινε προσοχή στη χρονολόγηση, δεν έδινε συχνά χρονολογίες και η
αφήγηση συχνά διακόπτεται από παρεκβάσεις (Φράγκοι, αντίθετη προσέγγιση με
τον Προκόπιο, εδώ είναι πιθανοί σύμμαχοι στον Προκόπιο είναι άπιστοι).

Συγκριτικά με τον Προκόπιο βρίσκεται σε μειονεκτική θέση, δεν ήταν αυτόπτης

μάρτυρας των γεγονότων που αφηγείται. Ακόμη λόγω της έλλειψης στρατιωτικών
εμπειριών, στην περιγραφή μαχών έπρεπε να στηριχτεί στη ρητορική του
δεινότητα.

Ήταν πιστός στη μοναρχία, ωστόσο άσκησε κριτική στον Ιουστινιανό.

Καταλαμβάνεται από απαισιοδοξία, συγκρίνοντας τους θριάμβους του νεαρού
Ιουστινιανού με τους δύσκολους αμυντικούς αγώνες των τελευταίων ετών της
βασιλείας του.

Δεν κατόρθωσε να αποφύγει τους αυστηρούς νόμους της μίμησης. Από γλωσσική
άποψη δεν μιμείται τον Προκόπιο, έχει και ο ίδιος μελετήσει Ηρόδοτο και
Θουκυδίδη και εντάσσει αττικά υφολογικά και λεξικογραφικά στοιχεία στο έργο
του. Σε πολλές περιπτώσεις και κυρίως σε ο,τι αφορά τη σύνταξη χρησιμοποιούσε
την εξευγενισμένη καθομιλουμένη γλώσσα της εποχής του.

Κοσμοθεωρία: συναντάμε χωρία που μπορούν να θεωρηθούν αγνωστικιστικά,

ειδωλολατρικά και χριστιανικά, έζησε σε μια μεταβατική εποχή, έτσι η χρήση
ορισμένων όρων δεν μαρτυρεί τίποτα για την κοσμοθεωρία του. Ως συγγραφέας
που προσπαθεί να προσεγγίσει το ύφος των κλασικών θα απέφευγε τους αμιγώς
χριστιανικούς όρους, λόγω του «σύγχρονου» του χαρακτήρα τους. Ο Αγαθίας
έδινε σημασία στην ελεύθερη βούληση του ανθρώπου, ενώ δεν κατανοούσε τις
δογματικές έριδες.

Θεοφάνης (σελ 136-142)

Η Χρονογραφία του Θεοφάνη του Ομολογητή είναι η κυριότερη πηγή
πληροφοριών για τους σκοτεινούς χρόνους (7ος – 8ος αιώνας). Κατάγονταν από
πλούσια οικογένεια ευγενών, ενώ κατά μια παράδοση ο πατέρας του ήταν
στρατηγός του Αιγαίου πελάγους και πέθανε όταν ο Θεοφάνης ήταν σε πολύ
μικρή ηλικία.

Βίος του Θεοφάνη: δεν έχουμε πληροφορίες για το έτος γέννησής του άλλα με
βάση τον Βίο μπορούμε να συμπεράνουμε ότι γεννήθηκε γύρω στα 750-760.

Είχε συγγένεια με τον Κων/νο Ζ΄ και ήταν προστατευόμενος και βαφτιστικός του
Λέοντα Δ΄. Στα 10 του αρραβωνιάστηκε και στα 18 παντρεύτηκε ένα κορίτσι
επίσης ευγενικής καταγωγής, μετά από έναν σύντομο λευκό γάμο χάρισαν τις
περιουσίες τους στους φτωχούς και αποτραβήχτηκαν σε μοναστήρια.

Κατά την Εικονομαχία τιμωρήθηκε με δύο έτη φυλάκισης για τις εικονολατρικές
του πεποιθήσεις, εξορίστηκε στη Σαμοθράκη, όπου και πέθανε το 818.

Ονομάστηκε από την ορθόδοξη εκκλησία ομολογητής και τιμάται ως άγιος.

Στη συγγραφή της χρονογραφίας τον παρακίνησε ο Γεώργιος Σύγκελλος, όπου

λίγο πριν πεθάνει του εμπιστεύτηκε να συνεχίσει την Εκλογή Χρονογραφίας,
όπου δεν πρόλαβε να συνεχίσει πέρα από τον Διοκλητιανό.

Ακολούθησε το πρότυπο του Σύγκελλου στη χρονογραφία: ασφαλής

χρονολογικός σκελετός από κτίσεως κόσμου, αλεξανδρινό σύστημα
χρονολόγησης

Ανέτρεχε σε πολλές πηγές, ιστορίες και χρονογραφίες (4ος – 5ος αιώνας:

Σωκράτης, Σωζομενός, Μέγας χρονογράφος στα τέλη του 8ου αιώνα)

Αλληλεξάρτηση με το χρονικό του Ψευδό-Διονυσίου

Διαθέτει καλές πληροφορίες για γεγονότα πέρα από τα ανατολικά σύνορα (π.χ.
αραβική ιστορία), ενώ για τη Δύση το υλικό του είναι ελλειπές.

Στο κείμενό του φέρεται κατά της Εικονομαχίας

Μένει πιστός στα παραδοσιακά χαρακτηριστικά της χρονογραφίας, εδώ δεν

μπορούμε να μιλήσουμε για «μοναχική χρονογραφία».

Υπάρχουν και εσφαλμένες πληροφορίες στο έργο του

Έλλειψη κριτικής αντιμετώπισης των πηγών του

Γλώσσα: ποιοτικά ανώτερη μορφή της καθομιλουμένης

Το έργο του συνεχίστηκε να διαβάζεται και να χρησιμοποιείται από τους

μεταγενέστερους (από χρονογράφους και έχει μεταφραστεί)

Μιχαήλ Ψελλός (187-199)

Χρονογραφία: από άποψη περιεχομένου συνεχίζει την ιστορία του Λέοντα
Διακόνου
Το κατά κόσμον όνομά του ήταν Κωνσταντίνος, το Μιχαήλ το έλαβε το 1054
όταν εκάρη μοναχός.

Γεννήθηκε το 1018 σε κάποιο προάστιο της Κωνσταντινούπολης, η οικογένεια

του προέρχονταν από τη Νικομήδεια, κοινωνική τάξη μέσων

Μαθητής του Ιωάννη Μαυρόπου

Στο Trivium και στο Quatrivium έλαβε γνώσεις δικαίου

Νομική καριέρα, ορίστηκε γραμματέας από τον Κων/νο Θ΄, συμμετείχε στο
αυτοκρατορικό δικαστήριο, ενώ παρέδιδε και μαθήματα σε πολλούς μαθητές.
Διαλέξεις πάνω στο δίκαιο, πλατωνική και νέοπλατωνική φιλοσοφία. Είχε
ενδιαφέρον και για παραεπιστήμες, τον περιέβαλε ένα μυστήριο που ευνόησε την
πολιτική του καριέρα.

Ήξερε να ελίσσεται στην αυτοκρατορική αυλή και να παίρνει αποφάσεις που του
ήταν πιο συμφέρουσες. (190)

Κατείχε διάφορα αξιώματα στην αυτοκρατορική αυλή

Κατηγορήθηκε για μαγεία

Στα χρόνια του Κων/νου Θ΄ έπρεπε να καταθέσει ομολογία για την ορθότητα της
πίστης του.

Στη Χρονογραφία του αναφέρει διάφορους λόγους για τους οποίους αναγκάστηκε
να εγκαταλείψει τη θέση του στην αυλή και να γίνει μοναχός.

Επιτάφιος: Βίος του ηγουμένου Νικολάου

Ανθρωπιστική επιστολή του Ψελλού (περ. 1055) υπερασπίζεται απέναντι στον

άλλοτε φίλο του, Ιωάννη Ξιφιλίνο, στο θέμα της ελληνικής επιστήμης τη θέση
ενός χριστιανικού ουμανισμού.

Ανέλαβε επί αυτοκράτορα Δούκα τη διαπαιδαγώγηση του διαδόχου Μιχαήλ και

όπως αναφέρει στη Χρονογραφία του ήταν persona gratissima

Πέθανε λίγο μετά την άνοδο στον θρόνο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Γ΄
Βοτανειάτη (1078).

Δεν είμαστε σίγουροι αν ο όρος χρονογραφία προέρχεται από τον ίδιο τον
συγγραφέα, πρόκειται περισσότερο για ιστορική αφήγηση, ενώ ο ίδιος ο Ψελλός
το χαρακτηρίζει ιστορία.

Η διάταξη του υλικού γίνεται κατά αυτοκράτορες χωρίς να δίνονται άλλες

πληροφορίες για τη χρονολόγηση.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι ότι η διήγηση στρέφεται κυρίως γύρω από το
πρόσωπο του συγγραφέα και έχει χαρακτηριστεί απομνημόνευμα/ απολογισμός
ενός πολιτικού.

Στα γεγονότα όπου ο συγγραφέας ήταν αυτόπτης μάρτυρας παρουσιάζονται με

μεγαλύτερη λεπτομέρεια. Εδώ η τομή είναι η βασιλεία του Μιχαήλ Ε΄ (1041-52),
όπου ο συγγραφέας παρακολουθεί την πολιτική ζωή και τη ζωή στην αυλή.

Η Χρονογραφία δεν γράφτηκε σε μια φάση.

Η έλλειψη προοιμίου δηλώνει μια παρέκκλιση από την ιστοριογραφική

παράδοση.

Έμεινε στην παράδοση της αρχαίας ελληνικής ιστοριογραφίας και συγχρόνως

στις αρχές της βυζαντινής μιμήσεως.

Η Χρονογραφία δεν μπορεί να θεωρηθεί ανεπιφύλακτα ιστορικό έργο αφού

σημαντικά γεγονότα του αιώνα που περιγράφει (976-1078) δεν αναφέρονται
καθόλου π.χ. στο κεφάλαιο για τον Βασίλειο Β΄ δεν αναφέρεται στους αγώνες
των Βυζαντινών κατά των Βουλγάρων.

Ενδιαφέρονταν κυρίως για την προσωπικότητα των αυτοκρατόρων, για την

εσωτερική πολιτική (από την οπτική της αυλής και των συγκλητικών), για
σφετερισμούς και μηχανορραφίες.

Πολύπλευρη μόρφωση, καλή πληροφόρηση για το αντικείμενο που παρουσιάζει.

Χρησιμοποιούσε και πιο καθημερινή γλώσσα εκτός από τη λόγια στο έργο του.

Χριστιανική τοποθέτηση παρά τον νεοπλατωνισμό του

Ιωάννης Σκυλίτζης σελ (210-215)

Στο προοίμιο του ιστορικού του έργου αναφέρει ότι είναι σύγχρονος του Ψελλού,
αλλά μάλλον ήταν νεώτερος του. Στο κύριο μέρος του έργου του, που φθάνει ως
το 1057, δεν υπάρχει κάποια ένδειξη ότι έζησε αυτά τα γεγονότα. Υπολογίζεται
ότι γεννήθηκε λίγο πριν τα μέσα του 11ου αιώνα.

Πιθανόν κατάγονταν από το θέμα των Θρακησίων στη Μικρά Ασία, για τη ζωή
του γνωρίζουμε ότι κατείχε υψηλά αξιώματα (Κουροπαλάτης και Δρουγγάριος).
Έλαβε νομική παιδεία και ο θάνατός του πρέπει να τοποθετηθεί στο πρώτο
τέταρτο του 12ου αιώνα.

Σύνοψη ιστοριών: καλύπτει το διάστημα 811-1057, καθώς ήθελε να δώσει μια

χρονογραφία που να συνεχίζει τον Θεοφάνη τον Ομολογητή.

Ο χρονογράφος Μιχαήλ Γλυκάς θεωρούσε υη χρονογραφία του Σκυλίτζη

συνέχεια του Θεοφάνη.
Στο προοίμιο αναφέρει τους προγενέστερούς του Γεώργιο Σύγκελλο και Θεοφάνη
Ομολογητή για να διαπιστώσει ότι κανείς τους δεν βρήκε άξιο συνεχιστή.
Αναφέρει μια σειρά ιστορικών και χρονογράφων και εξηγεί γιατί δεν πέτυχαν τον
σκοπό τους.

Στόχος του ήταν να δώσει μια σύντομη σύνοψη της ιστορίας χωρίς πολλά σχόλια,
να αποφύγει την υποκειμενικότητα και τις αντιφάσεις κατά την επιλογή πηγών, να
διαγράψει ό,τι φαίνεται απίθανο και να αξιοποιήσει επιπλέον προφορικές
πληροφορίες. «Ευκολοχώνευτη πνευματική τροφή για τους μεταγενέστερους»

Απλοϊκό χαρακτήρα της χρονογραφίας του

Φιλομακεδονική στάση

Αν και ασκεί στο προοίμιο κριτική για διάφορους συγγραφείς, πιθανόν άντλησε
πληροφορίες από εκείνους.

Συνέχεια του Σκυλίτζη: καλύπτει τα έτη 1057-1079, ο Γεώργιος Κεδρηνός δεν

γνώριζε την ύπαρξη της συνέχειας και περιέλαβε στο έργο του το κείμενο του
Σκυλίτζη μέχρι το 1057 και επειδή ένα μέρος των χειρογράφων σταματά τότε
υπέθεταν παλαιότερα ότι υπήρχαν δύο διαφορετικές επεξεργασίες του κειμένου
του. Η άποψη ότι η Συνέχεια είναι μεταγενέστερο έργο του Σκυλίτζη είναι βάσιμη

Προσπάθεια για αμερόληπτη ιστορία της εποχής του

Νικηφόρος Βρυέννιος και Άννα Κομνηνή (σελ 217-236)

Ο Νικηφόρος Βρυέννιος (γενν. περίπου το 1080) ήταν σύζυγος της Άννας
Κομνηνής, κόρης του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄. Το ιστορικό του έργο
περιλαμβάνει την εξιστόρηση των γεγονότων μιας δεκαετίας. Κατάγονταν από
αριστοκρατική οικογένεια, της οποίας η βάση ήταν η Ανδριανούπολη.

Ανακηρύχτηκε καίσαρας

Η Άννα Κομνηνή και η μητέρα της, Ειρήνη Δούκαινα, ήθελαν να τον ανεβάσουν
στον θρόνο αντί του Ιωάννη Β΄ Κομνηνό.

Συνόδευσε τον Ιωάννη σε επιτυχημένη εκστρατεία κατά της Αντιόχειας. Από την
εκστρατεία επέστρεψε άρρωστος και πέθανε στην Κωνσταντινούπολη.

Μοναδικό χειρόγραφο Παρισινό Corpus, οι νέες εκδόσεις του CFHB και του
Corpus της Βόννης στηρίχθηκαν σε αυτό το χειρόγραφο.

Ύλη ιστορίας, μιλά με μετριοφροσύνη στο προοίμιο

Του ανέθεσε τη συγγραφή του έργου η Ειρήνη Δούκαινα ως ένα λογοτεχνικό-

ιστορικό μνημείο για τον Σύζυγό της Αλέξιο.
Ξεκινά με τη βασιλεία του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ΄ που συμπίπτει με τη
νεότητα του Αλεξίου, η λεπτομερειακή αφήγηση ξεκινά από το έτος 1070 ως το
1079.

4 βιβλία: 2 πρώτα ο Αλέξιος ήταν εν ζωή

Δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει τη συγγραφή λόγω του θανάτου του.

Το έργο του Βρυεννίου είναι μια ιστορία των Κομνηνών και άλλων επιφανών
οικογενειών (Δούκες, Βρυέννιοι) σε μορφή απομνημονευμα΄των.

Γράφει την ίδια εποχή με τον Μιχαήλ Ατταλειάτη, τον Ιωάννη Σκυλίτζη και τον
Μιχαήλ Ψελλό, τους οποίους και χρησιμοποιεί και ως πηγές διαχωρίζοντας τη
θέση του όταν απαιτείται, χωρίς να παρασύρεται σε πολεμική.

Πλεονέκτημά του είναι ότι διέθετε πολλές προφορικές πληροφορίες από την
οικογένειά του ή από τους Κομνηνούς και τους Δούκες, τις οποίες
χρησιμοποιούσε όπως του ταίριαζε ή τις παρέλειπε.

Δεν είναι συνεπής στη χρονολόγηση των γεγονότων, αλλά τα κατατάσσει

γεωγραφικά τα γεγονότα.

Βάρος πέφτει στις εχθροπραξίες και προσφέρει νατουραλιστικές και ηθογραφικές

σκηνές. Ο συγγραφέας αγαπά τις ιπποτικές μονομαχίες, το επικό-ηρωικό στοιχείο
και τα ανδραγαθήματα των ηρώων. Ταιριάζουν άλλωστε και στην αντίληψη ζωής
της στρατιωτικής αριστοκρατίας, με την οποία είχε γαλουχηθεί και ο ίδιος.

Όταν ένα πρόσωπο παρουσιάζεται για πρώτη φορά δίνεται μια περιγραφή του
(αξίωμα, εξωτερική εμφάνιση, χαρακτήρας)

Επιρροή του Ομήρου και της Ιλιάδας, ειδικά ο κώδικας τιμής των ηρώων

Προσοχή στον ήρωα-ιππέα

Μεγάλος αριθμός ατόμων που εμφανίζονται στις μάχες ως σκηνικό στο οποίο
ξεχωρίζει ο ίδιος και ο Αλέξιος Κομνηνός. Για τον Αλέξιος αναμειγνύει ομηρικά-
ιπποτικά επίθετα με την ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορικής ιδεολογίας

Κωμικό στοιχείο

Παρουσιάζει μικρές ζωντανές σκηνές, η λέξη δράμα απαντά συχνά στο κείμενό
του.

Ο ομώνυμος παππούς του Νικηφόρου Βρυέννιου παρουσιάζεται ως ήρωας.

Υποδηλώνει ότι βλέπει μια συγγένεια ανάμεσα στον κόσμο του έπους και τους
ανθρώπους της τάξης του.

Αγνοεί κάθε πολιτιστικό γεγονός, δεν αναφέρεται στην εξωτερική και εσωτερική
πολιτική, στην οικονομία και την κοινωνική ζωή. Η διήγησή του επικεντρώνεται
στην ιστορία των μεγάλων οικογενειών και στους αγώνες της φεουδαρχικής
αριστοκρατίας, μιας και σκοπός του ήταν να εξιδανικεύσει τα μέλη της.

Γλώσσα και ύφος: εύκολα κατανοητά, διακρίνονται από απλότητα. Διακρίνεται η

ρητορική του παιδεία όχι σε θέματα σύνταξης, αλλά χρησιμοποιεί σύντομες
ρητορικές φράσεις, ελλειπτικές προτάσεις, συχνή χρήση του δυϊκού αριθμού,
κλασικιστική τάση (αρχαίοι τύποι τοπωνυμίων), χρησιμοποιεί τεχνικούς όρους
και καθημερινές εκφράσεις.

Κοσμοθεωρία: ως χριστιανός πιστεύει στη Θεία Πρόνοια και ότι ο Θεός

καθοδηγεί τις ανθρώπινες πράξεις, κλασικιστική τάση (θείον-δαιμόνιον).

Η Άννα Κομνηνή ήταν κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄ και της Ειρήνης
Δούκαινας.

Με την γέννησή της ανακηρύχθηκε συναυτοκράτειρα και αρραβωνιάστηκε από

παιδί τον Κωνσταντίνο Δούκα, πέθανε πριν πραγματοποιηθεί ο γάμος.

Τρέφει μεγάλη αντιπάθεια για τον αδελφό της Ιωάννη, καθώς με τη γέννησή του
προηγείται στη σειρά διαδοχής.

Είχε στενή σχέση με τη Μαρία Αλανή, μητέρα του Κωνσταντίνου Δούκα.

Ήταν εξαιρετικά μορφωμένη, ολοκλήρωσε τις σπουδές της στο Trivium και στο
Quatrivium.

Παντρεύτηκε τον Νικηφόρο Βρυέννιο, τον οποίο παρουσίαζε στο έργο της ως
πρότυπο ομορφιάς, ανδρείας, εξυπνάδας και λογιοσύνης.

Για δύο δεκαετίες έτρεφε την ελπίδα ότι θα κατόρθωνε να ανέβει ξανά στον
θρόνο με τη βοήθεια του συζύγου και της μητέρας της.

Ο Νικηφόρος δεν ήθελε να οργανώσει πραξικόπημα και έτσι εκείνη οργάνωσε με

τους έμπιστούς της την απόπειρα δολοφονίας του αδελφού της. Το σχέδιο
απέτυχε και η Άννα μαζί με την μητέρα της αποσύρθηκαν στο μοναστήρι της
Κεχαριτωμένης, που είχε ιδρύσει η Ειρήνη στις αρχές του 12ου αιώνα.

Συναναστρέφονταν με λογίους και τους ανέθεσε να γράψουν σχόλια στον

Αριστοτέλη.

Με τον θάνατο του Νικηφόρου στρέφεται στη συγγραφή της Αλεξιάδας, ένα
ιστορικό έργο-μνημείο για τον πατέρα της.

Αρνητική τοποθέτηση της Άννας για τους Λατίνους και τον παπισμό

Η ανδρική ομορφιά εντυπωσίαζε πολύ την Άννα.

Ο τίτλος του έργου «Αλεξιάδα» προδίδει της «ομηρικές» τάσεις της βυζαντινής
φεουδαρχικής αριστοκρατίας, επιστρατεύει χωρία αρχαίων συγγραφέων,
θρηνητικά ξεσπάσματα της συγγραφέως.

Ξεκινά από την εποχή του Ρωμανού Διογένη, όπου ο Αλέξιος ήταν αρκετά νέος

Σκιαγραφούνται αρκετά καλά τα γεγονότα γύρω από την παραίτηση του

Νικηφόρου Βοτανειάτη

Πορτραίτα του Αλεξίου, της Ειρήνης Δούκαινας και της χήρας του αυτοκράτορα
Μαρίας Αλανής

Σύγκρουση αυτοκράτορα με τον φιλόσοφο Ιωάννη Ιταλό

Αρχές πρώτης Σταυροφορίας

Μεταφέρει αυτούσια κείμενα συμφωνιών και άλλα έγγραφα, επιστολές, υλικό

από την αυτοκρατορική γραμματεία και αρχεία

15 βιβλία

Πηγές: Ψελλός, Ατταλειάτης, Σκυλίτζης, Βρυέννιος

Αντλεί πληροφορίες από τα προσωπικά της βιώματα, από τον οικογενειακό της
κύκλο, καθώς και από βετεράνους που συμμετείχαν σε μάχες του Αλεξίου.

Υποκειμενικότητα, ανάλογα με τις συμπάθειες και τις αντιπάθειές της.

Προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για την πρώτη Σταυροφορία και την

προϊστορία της.

Γλώσσα: αττικίζουσα, καθαρεύουσα, θεωρεί ότι τα ξένα ονόματα ανθρώπων και

τόπων κηλιδώνουν το κείμενο, απολογείται όταν χρησιμοποιεί καθημερινές λέξεις
για τεχνικούς όρους, συχνότερη χρήση αποσπασμάτων από τους αρχαίους
συγγραφείς, τον Όμηρο, τους τραγικούς, τους ιστοριογράφους και την Παλατινή
Ανθολογία

Ζωντανές και δραματικές σκηνές

Το μοναδικό έργο της βυζαντινής ιστοριογραφίας που γράφτηκε από γυναίκα.

Ιωάννης Ζωναράς, Κωνσταντίνος Μανασσής (σελ 246-254)

Ιωάννης Ζωναράς (12ος αι): συγγραφή σχολίων για τους κανόνες των αποστόλων,
των Συνόδων και Πατέρων της Εκκλησίας
Η συγγραφική του δραστηριότητα επεκτάθηκε στην αγιολογία, την ομιλητική και
τον σχολιασμό εκκλησιαστικής ποίησης.
Η χρονογραφία του ανάγεται στην εποχή που ζούσε ως μοναχός στο νησί Αγία
Γλυκερία της Προποντίδος.
Υπήρξε προϊστάμενος της αυτοκρατορικής γραμματείας
Έζησε στο α΄ μισό του 12ου αιώνα.
Επιτομή ιστοριών: από κτίσεως κόσμου έως το 1118, την άνοδο του Ιωάννη Β΄
Κομνηνού.
Ασκεί κριτική στους προηγούμενους ιστορικούς, οι οποίοι επιδείκνυαν τη
ρητορική τους δεινότητα και απομάκρυναν τον αναγνώστη από την ουσία των
γεγονότων. (Νικηφόρος Βρυέννιος, Άννα Κομνηνή)
Στόχος του είναι να μεταφέρει συνοπτικά τα σημαντικότερα γεγονότα.
Ομολογεί ότι προσάρμοζε το ύφος του ανάλογα με το ύφος της πηγής του.
Αντιμετωπίζει με ψυχραιμία τα γεγονότα της εικονομαχίας λόγω της χρονικής
απόστασης που υπάρχει.
Προσπαθεί να είναι αντικειμενικός
Χρησιμοποιεί τη χροναγραφία του Ψελλού και την Αλεξιάδα της Άννας Κομηνής
χωρίς να αποσιωπά τον σκιώδη ρόλο που έπαιξαν οι συγγραφείς αυτοί στην
πολιτική της χώρας.
Πηγές προχριστιανικής περιόδου: Παλαιά Διαθήκη, Ξενοφώντας, Ηρόδοτος,
Πλούταρχος, Αρριανός
Ρωμαϊκή ιστορία: Δίωνας Κάσσιος
Στην Επιτομή ιστοριών είναι διάχυτο το πνεύμα τον «μοναχικών χρονογραφιών»,
έμφαση στην ορθοδοξία και στην εκκλησιαστική ιστορία, ιστορία των
πατριαρχών, περιγραφή καταστροφών, ουράνιων φαινομένων και παράδοξα.
Σώζεται σε πολλά χειρόγραφα, δημοφιλής.
Σύγχρονοί του ή μεταγενέστεροι χρονογράφοι (Μανασσής, Γλυκάς) τον
αξιοποίησαν ως πηγή για τα δικά τους έργα.
Μεταφράστηκε γρήγορα στα σλάβικα και έπειτα στην Αναγέννηση στα λατινικά,
γαλλικά και ιταλικά.

Κωνσταντίνος Μανασσής: εκπρόσωπος της βυζαντινής λογοτεχνίας της εποχής

των Κομνηνών
Στα χρόνια του Μανουήλ Α΄ και πέθανε περ. 1187
Μητροπολίτης Ναυπάκτου.
Χρονική σύνοψις: από κτίσεως κόσμου έως το 1081, γραμμένο σε 6733
δεκαπεντασύλλαβους, κατά παραγγελία από την Ειρήνη, σύζυγο του
σεβαστοκράτορα Ανδρονίκου, αδελφός του Μανουήλ Α΄, γράφτηκε γύρω στο
1150
Διεξοδικότερη διήγηση για τη βυζαντινή εποχή
Πληθώρα διακοσμητικών λεπτομερειών, εγκωμίων, παρουσίαση της βυζαντινής
αριστοκρατίας.
Άνεση στη σύνθεση στίχων
Έγραψαν έμμετρη χρονογραφία: Μανασσής, Εφραίμ (14ος αιώνας), Ιωάννης
Τζέτζης (σε κάποια σημεία του έργου του)
Πολλά μυθολογικά παραδείγματα, ρητορικά σχήματα (ασύνδετο, κλίμακα,
χιαστό)
Γλώσσα: γεμάτη αντιφάσεις από τη μια στόμφος και πλατειασμοί από την άλλη
συντομία και αυστηρότητα, του αρέσουν οι εξεζητημένες λέξεις και οι μεταφορές.
Δημοφιλής, σώζεται σε πολλά χειρόγραφα και μια σλάβική μετάφραση.

Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, Νικήτας Χωνιάτης (σελ 261-280)

Ο αρχιεπίσκοπος Ευστάθιος εξιστορεί τα γεγονότα της κατάληψης της
Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς το 1186.
Γεννήθηκε στην Κων/λη στις αρχές του 12ου αιώνα όπου και μεγάλωσε.
Σε νεαρή ηλικία δίδασκε ρητορική στην πατριαρχική σχολή και διατέλεσε
διάκονος στην Αγία Σοφία.
Αφοσιώθηκε στη διδασκαλία της γραμματικής, της ρητορικής και της
φιλοσοφίας.
Εκτενή σχόλια στα Ομηρικά Έπη, στον Πίνδαρο και στον Διονύσιο τον
Περιηγητή.
Μεταρρυθμιστής της μοναχικής ζωής και οργανωτής της ποιμαντικής.
Έζησε το 1185 την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς και το
1191 εκδιώχθηκε από τη Θεσσαλονίκη μετά από μηχανορραφίες των αντιπάλων
του και κατέφυγε στην Κων/λη, αλλά σύντομα επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη.
Πέθανε εκεί περίπου το 1195-1198 σε μεγάλη ηλικία, τιμάται ως άγιος από την
ορθόδοξη εκκλησία.
Το έργο του μας σώζεται άτιτλο.
Διόρθωσε το έργο του με αρκετή προσοχή
Επισημαίνει στο προοίμιο τη διαφορά του ιστορικού με τον αυτόπτη μάρτυρα που
περιγράφει τα γεγονότα.
Η αφήγηση αρχίζει με τον θάνατο του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄, παρουσιάζει
τις συμφορές της Θεσσαλονίκης, αφιερώνει ένα μεγάλο τμήμα στον κυρίως
υπεύθυνο για την καταστροφή, τον στρατηγό Δαβίδ. Θεωρεί ότι οι βιαιοπραγίες
κατά των Λατίνων, που συνέβησαν με την άνοδο του Ανδρόνικου στον θρόνο,
οδήγησαν στη στρατιωτική επιχείρηση των Νορμανδών.
Η εξιστόρηση των εχθροπραξιών διακόπτεται για να παρεμβάλει κάποια ζωντανή
και ρεαλιστική σκηνή που παρακολούθησε ο ίδιος ή κάποιος άλλος αυτόπτης
μάρτυρας.
Ρεαλιστική παρουσίαση των φρικιαστικών γεγονότων της πολιορκίας, χωρίς
ταμπού και σεμνοτυφία.
Με εύστοχους διπλωματικούς χειρισμούς κατόρθωσε να βοηθήσει τους
ηττημένους.
Τονίζεται το πολιτιστικό χάσμα Βυζαντινών – Λατίνων, το έργο κλείνει με ύφος
κηρύγματος.
Στο κείμενο συναντάμε χωρία από τον Όμηρο, τους Τραγικούς, την κωμωδία,
αναφορές στη μυθολογία και στην αρχαία χωρία, αλλά και αποσπάσματα από τη
Βίβλο και τους Πατέρες της Εκκλησίας. Αν και επηρεασμένος από την αττική
παράδοση, χρησιμοποιεί λέξεις της καθημερινής γλώσσας.
Ο Νικήτας Χωνιάτης γεννήθηκε περίπου το 1155 στη φρυγική πόλη Χωναί και
ήταν ο νεώτερος γιος μιας οικογένειας της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Με τον
αδελφό του, Μιχαήλ, ταξίδεψε στην πρωτεύουσα για να μορφωθεί. Ο Μιχαήλ
ακολούθησε εκκλησιαστική σταδιοδρομία και έγινε μητροπολίτης Αθηνών, ενώ ο
Νικήτας προορίζονταν για κρατικός υπάλληλος. Ο Νικήτας υπήρξε
αυτοκρατορικός γραμματέας και ανώτερος οικονομικός υπάλληλος. Αν και
βρέθηκε σε θέσεις με κύρος και ήταν μέλος της Συγκλήτου, δεν ασκούσε επιρροή
στα πολιτικά πράγματα. Κατά τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους
Σταυροφόρους (1204) έχασε όλη του την περιουσία. Πέθανε το 1215-16.

Χρονική διήγησις: από το 1118 (θάνατος Αλέξιου Α΄) έως το 1206, 21 βιβλία,
περιγραφή των πιο αξιόλογων αγαλμάτων που καταστράφηκαν από τους
Σταυροφόρους στην Κων/λη, πραγματεύεται πολύ συνοπτικά όσα γεγονότα δεν
έζησε ο ίδιος, για την άλωση της Θεσσαλονίκης βασίστηκε στον Ευστάθιο,
χρησιμοποίησε τον Κίνναμο, μάλλον δεν έλαβε υπόψη πρωτότυπα έγγραφα και
γενικότερα αρχειακό υλικό. Μεγάλα αποσπάσματα του έργου του στηρίζονται σε
αυτοψία.. Το έργο είχε υποστεί πολλές επεξεργασίες. Η διάκριση του έργου σε
βιβλία κατά βασιλείς μαρτυρεί τη γενική σύλληψή του ως ιστορία αυτοκρατόρων
(Κομνηνοί και Άγγελοι). Εξωτερική, εσωτερική πολιτική, πολεμική ιστορία και
σκευωρίες της αυλής, πορτρέτα διαφόρων προσωπικοτήτων και σκηνές από την
καθημερινή ζωή. Αναζητά τα αίτια της πτώσης, π.χ. το αμοιβαίο μίσος
Βυζαντινών και Λατίνων. Ασκεί κριτική στους αυτοκράτορες, προσπαθεί να είναι
αντικειμενικός. Λόγω της κοινωνικής του θέσης δεν είχε ιδιαίτερες κοινωνικές
ευαισθησίες, τα κατώτερα στρώματα αναφέρονται συνήθως σε εξεγέρσεις και
λεηλασίες και χρησιμοποιούσε υποτιμητικά επίθετα για την περιγραφή του όχλου.
Πολύτιμες πληροφορίες για την εσωτερική πολιτική, τη διπλωματία, τα
συστήματα πληροφόρησης και την τέχνη των σκευωριών. Εκτενής παρουσίαση
του Μανουήλ Κομηνού, αναφέρεται σε θετικά και αρνητικά στοιχεία του. Ο
Ανδρόνικος, ξάδελφος του Μανουήλ, λόγω της περιπετειώδους ζωής του
παρομοιάζεται με τον Οδυσσέα. Παρουσιάζει τη στυγνή βασιλεία του, αλλά
αποδίδει και θετικά στοιχεία. Η κριτική που ασκεί στα πρόσωπα γίνεται από την
οπτική γωνία του μορφωμένου αριστοκράτη. Υπερβολική ρητορική τάση.
Ρητορικές ασκήσεις (στρατιωτικές δημηγορίες), χωρία από την Παλαιά και την
Καινή Διαθήκη. Χρονογραφικά στοιχεία: χρησμοί, προφητείες, ουράνια
φαινόμενα, όνειρα.
Χριστιανική κοσμοθεωρία, δεν εκτιμούσε καθόλου την αστρολογία
Τοποθέτηση απέναντι στον μοναχισμό, καταφέρεται εναντίον του ανώτερου
κλήρου και των μοναχών που δεν κάνουν τίποτα για να βοηθήσουν τους
βυζαντινούς που πιέζονται στο βόρειο μέτωπο.
Είχε συνείδηση της υψηλής αποστολής του ιστορικού
Λογοτεχνική αξία
Παρουσιάζει 4-5 δεκαετίες πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους
Λατίνους, δίνοντας χρήσιμες πληροφορίες.
Θησαυρός Ορθοδοξίας
Γεώργιος Ακροπολίτης, Γεώργιος Παχυμέρης, Νικηφόρος Γρηγοράς,
Ιωάννης Κατακουζηνός (σελ 282-325)
Ο Γεώργιος Ακροπολίτης έζησε την άνοδο της βυζαντινής αυτοκρατορίας της
Νίκαιας και την παλινόρθωση της βυζαντινής κυριαρχίας στην
Κωνσταντινούπολη από το 1261 και μετά ως ανώτατος κρατικός υπάλληλος στο
επίκεντρο των γεγονότων.
Γεννήθηκε το 1217 στην Κωνσταντινούπολη από πλούσιους γονείς.
Πήγε στη Νίκαια για σπουδές.
Μετά το 1261: διπλωμάτης και «ακαδημαϊκός» δάσκαλος
Υπέγραψε υπέρ της ένωσης των δύο εκκλησιών
Πέθανε το 1282
Χρονική συγγραφή: συνέχεια του έργου του Νικήτα Χωνιάτη και πραγματεύεται
γεγονότα από το 1203 έως το1261. Έζησε ένα μεγάλο μέρος των γεγονότων που
περιγράφει και τονίζει τη συμμετοχή του σε αυτά. Παρουσιάζει την παλινόρθωση
της αυτοκρατορίας ως έργο της Θείας Πρόνοιας, σήμερα είναι η κυριότερη πηγή
πληροφοριών για αυτή την περίοδο. Βασιλεία Θεοδώρου Α΄ Λάσκαρι:
περίπλοκος συσχετισμός δυνάμεως, σύγκρουση όλων εναντίον όλων 1204-1222.
Ο Μιχαήλ Παλαιολόγος, που κατόρθωσε να παλινορθώσει τη Βυζαντινή
Αυτοκρατορία, συγκεντρώνει τη συμπάθεια του συγγραφέα, αποσιωπώντας μη
τιμητικά για εκείνον γεγονότα. Νηφαλιότητα, σύντομη και σαφής αφήγηση.
Ζωντάνια με ρεαλιστικές σκηνές στη διήγηση, αλλά και ορισμένα χιουμοριστικά
στοιχεία. Δεν είχε σε ιδιαίτερη εκτίμηση τους τίτλους και τα αξιώματα, γι’ αυτό
και τα κοροϊδεύει, συμπεριλαμβανομένων και των δικών του. Θεωρείται
αντικειμενικός και αξιόπιστος. Σπάνια παραθέτει λόγους στο ιστορικό του έργο.
Παρά τη μόρφωσή του δεν έχει απελευθερώσει το έργο του από προφητείες.
Αποφεύγει τους ιστορισμούς και ευκαιριακά χρησιμοποιεί ρητορικούς τόπους.
Σχολαστικότητα στην έκφραση που προέρχεται πιθανόν από τη γλώσσα της
διοίκησης. Γλωσσική μίμηση: δυϊκός αριθμός, επιλογή κλασικών λέξεων και
φράσεων, χωρία από τον Όμηρο και άλλους συγγραφείς, αρχαϊκοί τύποι εθνικών
ονομάτων (Πέρσαι = Τούρκοι). Σώζεται στην αρχική του μορφή και σε μια
συντομευμένη παράφραση.
Η σταδιοδρομία του και η υψηλή του θέση οφείλεται στην καλή ρητορική και
επιστημονική του παιδεία.
Συνθέτει για την αυτοκράτειρα Ειρήνη επιτύμβιο επίγραμμα, για τον
αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ επιτάφιο.
Λόγος για την απελευθέρωση της πρωτεύουσας (δεν σώζεται)

Ο Γεώργιος Παχυμέρης γεννήθηκε στη Νίκαια το 1242, όπου και έλαβε τη

βασική εκπαίδευση. Το 1261 ήρθε στην ανακτημένη Κωνσταντινούπολη και ως
το 1267 ήταν μαθητής του Γεώργιου Ακροπολίτη (ρητορική, φιλοσοφία,
μαθηματικά και φυσική), του οποίου το ιστορικό έργο και συνέχισε. Ακολούθησε
εκκλησιαστική σταδιοδρομία, ανήκε στον κλήρο του Πατριαρχείου, αξίωμα
διδασκάλου του αποστόλου. Πέθανε γύρω στο 1310.
Ποιήματα (μια έμμετρη αυτοβιογραφία)
Δάσκαλος του Μανουήλ Φιλή
Quadrivium: ρητορικά συγγράμματα και επιστολές
Φιλοσοφία: σύνοψη όλης της αριστοτελικής φιλοσοφίας
Συγγραφικαί ιστορίαι: 13 βιβλία, 1260-1308, διαφορετική αντίληψη για την
ιστορική κατάσταση σε σχέση με τον Ακροπολίτη, Εξάπλωση των τουρκικών
φύλων στη Μικρά Ασία, ο βυζαντινός πληθυσμός αποτραβήχτηκε στις ακτές.
Άθλια κατάσταση τη πατρίδας του συγγραφέα, τον βαραίνει. Ήδη το προοίμιό του
έχει απαισιόδοξο τόνο. Σύγκρουση με τους Λατίνους και τους Τούρκους,
απανωτές ήττες σε Ανατολή και Δύση, παραμέληση του στόλου από τον
Ανδρόνικο Β΄, εξαναγκασμός για την πληρωμή φόρων, η έλλειψη τροφίμων, η
ακρίβεια και η υποτίμηση του νομίσματος έπαιξαν μεγάλο ρόλο στην εξασθένηση
του κράτους. Δίνει έμφαση στην αυτοψία, στην προσωπική γνώση των
γεγονότων. Μιλά για τον εαυτό του σε γ΄ πρόσωπο, βλέπει τα πράγματα από τη
σκοπιά του υπαλλήλου του Πατριαρχείου. Εκκλησιαστικές διενέξεις και το
ζήτημα της ένωσης εκτίθενται με πολλές λεπτομέρειες. Περίτεχνο ύφος. Η
εξωτερική πολιτική από την οπτική των δυναστικών γάμων. Αντικειμενικότητα,
πιο αντικειμενικός συγκριτικά με τον Ακροπολίτη ως προς τους αυτοκράτορες
Μιχαήλ Η΄ (καταδικάζει την τύφλωση του οκτάχρονου διαδόχου, Ιωάννη, πράγμα
που ο Ακροπολίτης το παρακάμπτει) και Θεόδωρο Β΄. Δεν επηρεάζεται από τις
φιλονικίες στο Πατριαρχείο. Παρεμβάλει λόγους στο έργο του (Μιχαήλ
Παλαιολόγου) κατά μίμηση των αρχαίων ιστορικών. Αναφέρεται συχνά σε
καταστροφές και προφητείες, χωρίς να παίζουν ιδιαίτερο ρόλο. Curiosa:
συνηθισμένο στις χρονογραφίες, περιγράφει μια καμηλοπάρδαλη που είχε σταλεί
δώρο στον Μιχαήλ Η΄.
Χαρακτηρίζεται ως «βυζαντινός ουμανιστής», ξεφεύγει από τη μεσαιωνική στάση
των συγχρόνων του. Η ανώτερη δύναμη εμφανίζεται στον Παχυμέρη ως τύχη
κυρίως παρά ως θεϊκή πρόνοια. Εμπιστοσύνη στη προσαρμοστικότητα του
ανθρώπου. Σύνδεση με την ελληνική αρχαιότητα, παραδείγματα από τη
μυθολογία, χρησιμοποιεί τακτικά τα παλαιά αττικά ονόματα των μηνών.
Χρησιμοποιεί αρχαία εθνικά και τοπικά ονόματα και από την άλλη σύγχρονα, ενώ
για τεχνικούς όρους χρησιμοποιεί λατινικές ή ιταλικές λέξεις.

Ο Νικηφόρος Γρηγοράς γεννήθηκε γύρω στο 1290.

Ο αδελφός της μητέρας του, Ιωάννης, μητροπολίτης Ηρακλείας, ανέλαβε τη
μόρφωσή του και τον μύησε στην ελληνική φιλοσοφία και τη χριστιανική
θεολογία.
Συνέχισε στην Κωνσταντινούπολη τις σπουδές του, όπου και συνδέθηκε με τον
Ιωάννη Γλυκύ και τον Ιωάννη Μετοχίτη. Δίδαξε σε παιδιά υψηλόβαθμων
αξιωματούχων και χάρη στην πολύπλευρη μόρφωσή του κέρδισε την εύνοια του
αυτοκράτορα, Ανδρόνικου Β΄.
Μετά την πτώση του Ανδρόνικου, απέκτησε πρόσβαση στη νέα κυβέρνηση χάρη
στον φίλο του Ιωάννη Κατακουζηνό.
Αναμείχθηκε στην έριδα τον Ησυχαστών (Γρηγόριος Παλαμάς).
Πέθανε λίγο μετά τον Παλαμά (1357), του οποίου οι οπαδοί διαπόμπευσαν το
λείψανό του.
Ο Παλαμισμός επικράτησε ως και σήμερα στην ορθόδοξη Εκκλησία, ενώ ο
Γρηγοράς αναθεματίστηκε τον 15ο αιώνα από την μητρόπολη Θεσσαλονίκης.
Ιστορία Ρωμαϊκή: το εκτενέστερο και το πιο πλούσιο σε περιεχόμενο από όλα τα
ιστοριογραφικά έργα, 37 βιβλία, μετά το 11 βιβλίο δεν σώζεται σε πολλά
χειρόγραφα. Τα βιβλία 1-11 πραγματεύονται γεγονότα από το 1204 έως το 1341.
Τα βιβλία 12-29 τα γεγονότα από το 1341 έως το 1355, στα οποία πρόσθεσε και
δύο μεγάλες πραγματείες σε μορφή διαλόγου (βιβλία 30-35). Τα δύο τελευταία
βιβλία (36-37) πραγματεύονται τα γεγονότα των ετών 1355-1358. Αναλύει
διεξοδικά τα γεγονότα που έχει ζήσει ο ίδιος (αυτοψία). Με την πάροδο του
χρόνου δείχνει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τα θεολογικά ζητήματα. Μετά το 18ο
βιβλίο επικρατούν οι θεολογικές έριδες (Ησυχασμός). Δυσκολία στη
χρονολόγηση, έγραψε μετά το 1350. Τα δύο τελευταία βιβλία γράφτηκαν αμέσως
μετά τα γεγονότα που περιγράφουν. Δεν το επεξεργάστηκε μετά την ολοκλήρωσή
του. Πηγές: Γεώργιος Ακροπολίτης, Γέωργιος Παχυμέρης, επίσημα έγγραφα της
εποχής. Κρατά αντικειμενική στάση ακόμη και στο ζήτημα της ένωσης των
εκκλησιών. Ασκεί κριτική στους ανώτατους εκκλησιαστικούς άρχοντες, που οι
περισσότεροι ήταν μοναχοί του Άγιου Όρους και δεν ήταν σε θέση να
διαχειριστούν και να επικοινωνήσουν με το ποίμνιό τους. Ασκεί κριτική στους
Ζηλωτές (εχθρούς της ένωσης, που κυριαρχούνται από τα εκδικητικά τους
αισθήματα). Αντιπάθεια για τον αμόρφωτο κληρικό που βρίσκεται σε υψηλές
θέσεις ή και στον θρόνο του Πατριάρχη. Ενδιαφέρον για την οικονομική και
κοινωνική κατάσταση. Δεν εκτιμά τον λαό, τους χωρικούς και τους εργάτες.
Προσθήκη πολλών παρεκβάσεων ιστορικογεωγραφικού χαρακτήρα. Τα
σωματοψυχογραφήματα είναι σύντομα και σχηματικά. Πιο διεξοδικά αναφέρεται
σε πρόσωπα κοντά σε αυτόν (Θεόδωρος Μετοχίτης, Ανδρόνικος Β΄, Ανδρόνικος
Γ΄). Προσήλωση στην αρχαία ελληνική αρχαιότητα, εκφράζεται μιμητικά. Τα
όνειρα και οι προφητείες παίζουν κάποιον ρόλο, ωστόσο διατηρεί κάποιες
επιφυλάξεις., κωμικό στοιχείο. Λόγω των σπουδών του στην αστρονομία
περιγράφει τα ουράνια φαινόμενα με μεγαλύτερη ακρίβεια από άλλους
βυζαντινούς ιστοριογράφους. Είναι πεπεισμένος ότι τα άστρα επηρεάζουν τη ζωή
και την υγεία των ανθρώπων. Στη διήγησή του περιλαμβάνονται και διάφορα
curiosa.
Η κοσμοθεωρία του ανήκει στην περιοχή του χριστιανικού ανθρωπισμού. Τονίζει
τον ρόλο της Θείας Πρόνοιας. Οι καταστροφές ως απόρροια των ανθρώπινων
αμαρτιών. Πνευματικά ανεξάρτητος ανθρωπιστής.

Ο Ιωάννης Στ΄ Κατακουζηνός (1347-1354) ήταν βυζαντινός αυτοκράτορας ο

οποίος έγραψε σημαντικά απομνημονεύματα. Άνηκε στην οικογένεια των
Κατακουζηνών, φεουδαρχική οικογένεια της ύστερης βυζαντινής εποχής.
Γεννήθηκε το 1295/6 στην Κωνσταντινούπολη.
Από την πλευρά της μητέρας του είχε συγγένεια με τους Παλαιολόγους.
Απέκτησε 3 γιους (Ματθαίος, Μανουήλ, Ανδρόνικος) και 3 κόρες.
Η οικονομική του δύναμη στηρίζονταν στην έγγειο ιδιοκτησία και στην κατοχή
πολλών ζώων, αυτά αποτελούσαν και τη βάση της κοινωνικής του τάξης.
Στέφθηκε αυτοκράτορας το 1341 στο Διδυμότειχο, εμφύλιος εγκατάσταση στην
Κωνσταντινούπολη το 1347.
Μετά από έναν εμφύλιο αποσύρθηκε από την εξουσία ως μοναχός Ιωάσαφ.
Αναμείχθηκε στην πολιτική του Μυστρά.
Πέθανε στις 15 Ιουνίου 1383
Ιστορίαι: 4 βιβλία, πραγματεύεται γεγονότα από το 1320 ως το 1356 και σε
ορισμένα σημεία ως το 1362. Καθαρότητα και ισορροπία στη δομή του.
Ομοιογένεια στο ύφος και στην αφήγηση, μελετημένη σύνθεση. Δεν αναλύει
υπερβολικά τα γεγονότα στα οποία συμμετείχε. Μεγάλος αριθμός λόγων.
Χρονολογείται στην πρώτη δεκαετία μετά την παραίτησή του (1354-1364), όσο
βρίσκονται στο μοναστήρι. Μαζί με το έργο του Γρηγορά, η σημαντικότερη πηγή
πληροφοριών για το πρώτο μισό του 14ου αιώνα. Τα δύο έργο συμπληρώνουν το
ένα το άλλο και λόγω των διαφορετικών τοποθετήσεων των συγγραφέων. Ο
Κατακουζηνός εξαπολύει πολεμική εναντίον του Γρηγορά. Πηγές: αυτοψία μετά
το 1320, επίσημα έγγραφα και επιστολές. Ακριβής χρονολόγηση. Ακριβής
αριθμός νεκρών (με κάποια επιφύλαξη, παρουσίαζαν τον αριθμό εσκεμμένα
μικρότερο από των αντιπάλων). Επικαλείται την αλήθεια της διήγησής του,
ωστόσο καθώς το έργο έχει τον χαρακτήρα απομνημονεύματος διέπεται από
υποκειμενικότητα, ειδικά σε ο,τι αφορά το πρόσωπό του. Επίκληση της
συνέσεως: ένας τρόπος για να παρουσιάζεται ως αντικειμενικός, όταν εκφράζει
μεροληπτικές κρίσεις. Το πολύχρονο εμφύλιο τον αποδίδει στους αθέμιτους
αγώνες και τους ανταγωνισμούς (μοτίβο φθόνου και συκοφαντίας από κακοήθη
άτομα). Τα απομνημονεύματά του δίνουν μια ζωηρή και γεμάτη εναλλαγές εικόνα
του Βυζαντίου πριν την ολοκληρωτική του καταστροφή. Από το έργο
απουσιάζουν τα πορτρέτα των πρωταγωνιστών. Έχει καλλιεργήσει το ύφος του με
βάση τα αρχαία πρότυπα, ωστόσο ξεφεύγει από το επιτηδευμένο ύφος που θυμίζει
σχολική ρητορική. Χρησιμοποιεί τεχνικούς όρους και νεολογισμούς. Μυθολογικά
και ιστορικά παραδείγματα εμφανίζονται μόνο ευκαιριακά. Κατέχει καλά τον
Θουκυδίδη και προσαρμόζει το κείμενό του στην εποχή του. Τα όνειρα και οι
προφητείες δεν παίζουν κανένα ρόλο στον Κατακουζηνό.
Λόγοι της αποτυχίας του: 1) η παράνομη προσπάθειά του να καταλάβει το στέμμα
και 2) η ολέθρια για το Βυζάντιο έκκληση για βοήθεια στους Τούρκους.

Επική ποίηση, Μυθιστόρημα (514-533)

Ιστορική επική ποίηση

Αποτέλεσμα της ανάμειξης των λογοτεχνικών ειδών, αυτά τα έργα έχουν
εγκωμιαστικό χαρακτήρα.
Ύπαρξη ιστορικού πυρήνα
Σημαντικό το προσωπικό βίωμα – αυτοψία
Ευδοκία: έπος για τη νίκη του Θεοδοσίου Β΄ κατά των Περσών (422 μ.Χ.), δεν
σώζεται
Τα περισσότερα γνωστά ποιήματα ιστορικού – εγκωμιαστικού χαρακτήρα του 5 ου
– 6ου αιώνα παραδίδονται μόνο από σπαράγματα παπύρων.
Αποσπάσματα Διόσκορου, εγκώμιο για τον αυτοκράτορα Ιουστίνο (565-578)
Γεώργιος Πισίδης (580-634), παράδοση μεγαλύτερου αριθμού έργων, εποχή
Ηρακλείου, εγκωμιαστικά ποιήματα (δωδεκασύλλαβοι)
Expeditio Persica: εκστρατεία κατά των Περσών
Bellum Abaricum: Πολιορκία της Πόλης από τους Αβάρους και τους Πέρσες
Ηρακλειάς: έπος, 3 βιβλία που ονομάζονται ακροάσεις, προορίζονται για δημόσια
απαγγελία, εγκωμιασμός του ισόθεου αυτοκράτορα, αρχαιόπρεπη μίμησις
Μεμονωμένα παραδείγματα ιστορικών επικών συνθέσεων: Άλωσις της Κρήτης
Θεοδοσίου Διακόνου (δωδεκασύλλαβοι), κατάκτηση της Κρήτης από τους
Βυζαντινούς το 961, μιμείται τον Πισίδη.
Εγκωμιαστικά ποιήματα Θεοδώρου Προδρόμου (1100 Κων/λη – 1156/8) για
Ιωάννη Β΄ Κομνηνό, μαθητής του Στέφανου Σκυλίτζη και του Μιχαήλ Ιταλικού.
Αυλικός ποιητής άνηκε στον λογοτεχνικό κύκλο της σεβαστοκρατόρισσας
Ειρήνης, όπως και ο Τζέτζης και ο Μανασσής. Πλούσιο σε περιεχόμενο το έργο
του, δημοτικότητα ανάμεσα σε συγχρόνους και μεταγενέστερους. Συνέθετε
ποιήματα κατά περίσταση και πληρώνονταν για αυτό.
Μανουήλ Φιλής (14ος αι.): έγραφε ποιήματα με παρόμοια τεχνοτροπία ύφους και
μέτρου με τον Πρόδρομο, εγκώμιο για τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Γ΄.
Κωνσταντίνος Μανασσής: εποχή αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄, χρονογραφία
«Χρονική σύνοψις» (δεκαπεντασύλλαβοι) από δημιουργία κόσμου μέχρι
παραίτηση Νικηφόρου Γ΄ Βοτανειάτη (1081). Υπάρχει και σε πεζή μορφή,
μεγάλος αριθμός σωζόμενων χειρογράφων. Δεν έγραψε για την εποχή του και τη
βασιλεία των Κομνηνών.
Εφραίμ (αρχές 14ου αι.): χρονογραφία δωδεκασύλλαβοι, πρώιμη αυτοκρατορική
εποχή ως το 1261, αρχές παλαιολόγειας εποχής. Λεπτομερής αφήγηση της εποχής
των Κομηνών, των Αγγέλων και των αυτοκρατόρων της Νίκαιας.
Νικηφόρος Κάλλιστος Ξανθόπουλος: αρχές 14ου αι., εβραϊκή ιστορία σε
δωδεκασύλλαβους, ολοκληρώνεται με την κατάκτηση της Ιερουσαλήμ από τον
Βεσπασιανό.
Ιωάννης Διάκονος: πανηγυρικό ποίημα σε πολιτικό στίχο (δεκαπεντασύλλαβος),
αφιερωμένο στον αυτοκράτορα Ιωάννη Η΄.

Διδακτική επική ποίηση

Στην ελληνική λογοτεχνία η συνήθεια να προσφέρεται ποικίλο γνωστικό υλικό σε
επική μορφή για διδακτικούς σκοπούς ανάγεται στους πρώτους αιώνες της
ελληνιστικής εποχής. Αυτή την πρακτική την συνέχισαν και οι συγγραφείς της
αυτοκρατορικής περιόδου.
Διόνυσος: 2ος αι., περιγραφή του τότε γνωστού κόσμου σε εξάμετρους
Χρηστομάθεια του Ελλαδίου: αρχές 4ου αι., επιρροή αττικισμού, 4 βιβλία,
πραγματολογικά και γλωσσικά θέματα σε ιαμβικούς τρίμετρους, το γνωρίζουμε
από τη βιβλιοθήκη του Φωτίου.
Το διαρκές ενδιαφέρον της πρώιμης και μεσοβυζαντινής περιόδου για τα
διδακτικά επικά έργα της ύστερης αρχαιότητας το διακρίνουμε και από τις
σωζόμενες ή μαρτυρούμενες παραφράσεις και συλλογές περικοπών.
Αλιευτικά Οππιανού
Αντί για δακτυλικό εξάμετρο => ιαμβικό τρίμετρο, δηλ. δωδεκασύλλαβος.
Μετάβαση από τον μουσικό στον δυναμικό τόνο.
Όλα τα διδακτικά ποιήματα της μέσης και ύστερης περιόδου είναι γραμμένα σε
δωδεκασύλλαβο ή δεκαπεντασύλλαβο.
Γεώργιος Πισίδης: α΄ μισό 7ου αι. Εξαήμερον ή Κοσμουργία
Ιωάννης Μαυρόπους: α΄ μισό 11ου αι., διδακτικό ετυμολογικό
ποίημα,δωδεκασύλλαβοι. Η ετυμολογία σε 4 κατηγορίες: 1) τα κατ ουρανόν και
αέρα, ασχολείται με θεολογικούς, αστρονομικούς, μετεωρολογικούς και
γεωγραφικούς όρους, 2) τα κατ άνθρωπον, ιατρικοί όροι, 3) τα κατά τα ζώα τα
άλογα, άγρια και κατοικίδια ζώα, 4) τα ατά τα φυτά και δέντρα, επισκόπηση
βοτανικής.
Μιχαήλ Ψελλός: σειρά από διδακτικά ποιήματα, 1373 δωδεκασύλλαβοι
πραγματεύονται ιατρικά ζητήματα και όρους,
Σύνοψιν των νόμων: στον μαθητή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ΄,
δεκαπεντασύλλαβοι, βασικοί κανόνες νομολογίας και εξήγηση αρχαίων νομικών
όρων,
Σύνοψη της ρητορικής, ποίημα για την ΑΕ γραμματική, ποίημα για τη γεωμετρία
Περί δόγματος: θεολογική διδακτική ποίηση του Ψελλού
Ιωάννης Τζέτζης: το εκτενέστερο έργο διδακτικού χαρακτήρα, 12 ος αι,
αλληγορική ερμηνεία των μύθων, υπομνήματα στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια
(δεκαπεντασύλλαβοι), Χρονική Βίβλος (δωδεκασύλλαβοι, αλληγορική ερμηνεία
της Κοσμογονίας), διδακτική ποίηση για τη διδασκαλία της γλώσσας και της
λογοτεχνία, Χιλιάδες: εκτενέστερο διδακτικό ποίημα βυζαντινής λογοτεχνίας,
12.000 δεκαπεντασύλλαβοι για φιλολογικά και αρχαιολογικά ζητήματα της
εποχής των Κομνηνών.
Ο Μανουήλ Α΄ είχε ενδιαφέρον για την αστρολογία και από την εποχή του
παραδίδονται δύο διδακτικά ποιήματα αστρολογικού περιεχομένου.
Μανασσής για Σεβαστοκρατόρισσα Ειρήνη, δεκαπεντάσυλλαβοι, για την επιρροή
των πλανητών στη γη και στον άνθρωπο.
Εισαγωγή αστρονομίας: Ιωάννης Καματηρός, 4100 πολιτικούς στίχους
Ιωάννης Πεδιάσιμος: α΄ μισο 14ου αι., Πόθος, αντιπαρατίθενται οι καλές και οι
κακές ιδιότητες των γυναικών.
Μανουήλ Φιλής: διδακτικά ποιήματα ζωολογίας και βοτανικής
Περί ζώων ιδιοτήτων: στον Μιχαήλ Η΄, 2015 δωδεκασύλλαβοι
Γεώργιος Λαπίθης: Στίχοι αυτοσχέδιοι εις κοινήν ακοήν => 1491
δεκαπεντασύλλαβοι, ηθικοί και πρακτικοί κανόνες συμπεριφοράς για τον ιδιωτικό
και τον δημόσιο βίο
Θεόδωρος Μελιτηνιώτης: 14ος αι, διδακτικό ποίημα «Εις την Σωφροσύνην»
δεκαπεντασύλλαβοι, προσωποποίηση της Σωφροσύνης
Αινίγματα σε έμμετρη μορφή που προορίζονταν περισσότερο για ψυχαγωγία.
Σε πολλά χειρόγραφα υπάρχουν αινίγματα –ως παραγέμισμα-, ενώ αινίγματα
προσγράφονται σε γνωστούς ποιητές της μέσης και υστεροβυζαντινής περιόδου
(Ιωάννης Γεωμέτρης, Χριστόφορος Μυτιληναίος, Ιωάννης Μαυρόπους, Μιχαήλ
Ψελλός, Ευστάθιος Μακρεμβολίτης, Θεόδωρος Πρόδρομος).

Μυθιστόρημα
Τέσσερα μυθιστορήματα του 12ου αιώνα είναι γραμμένα σε λόγια γλώσσα:
Θεόδωρος Πρόδρομος, Κωνσταντίνος Μανασσής, Νικήτας Ευγενιανός και
Ευστάθιος Μακρεμβολίτης
Στενή συνάφεια με το αρχαίο μυθιστόρημα
Οι φιλόλογοι του 19ου αιώνα (Krumbacher, Schmid, Schwartz) έβλεπαν το
ελληνικό ερωτικό μυθιστόρημα ως προϊόν της δεύτερης σοφιστικής και
δημιούργημα της ρητορικής. Συγχρόνως χρησιμοποιούσαν ως μέτρο σύγκρισης το
νατουραλιστικό και ψυχολογικό μυθιστόρημα του 19ου αιώνα για να κρίνουν τα
έργα της αρχαιότητας και της εποχής των Κομνηνών.
Η ρητορική με τη δεσπόζουσα θέση της στη σχολική πράξη της ύστερης
αρχαιότητας και του Βυζαντίου επηρέασε όλα τα λογοτεχνικά είδη και μεταξύ
αυτών και το μυθιστόρημα, ωστόσο δεν ήταν σε θέση να δημιουργήσει το
μυθιστόρημα ως είδος. Αυτό που πρόσφερε η ρητορική ήταν η επιδεξιότητα, όχι η
δημιουργική δύναμη.
Οι χαρακτήρες των μυθιστορημάτων είναι κυρίως τύποι και όχι ψυχολογικά
μελετημένοι.
Γέφυρες μεταξύ του αρχαίου και του βυζαντινού μυθιστορήματος: μεταξύ του 4ου
και του 12ου αιώνα δεν παραδίδεται ιδιαίτερο δείγμα. Μυθιστορήματα Αχιλλέα
Τατίου και Ηλιοδώρου (Σύγκριση Φώτιου και Ψελλού για αυτά τα δύο).
Ήταν δημοφιλή τα μυθιστορήματα, με τον συνδυασμό περιπετειών, ταξίδια σε
εξωτικές χώρες, περιπέτειες και τελικά οριστική ένωση του ζευγαριού, ο
αναγνώστης αγωνιά και διασκεδάζει, παίρνοντας τη θέση του θεάτρου της
ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου. Τα μυθιστορήματα είχα «δραματικά»
στοιχεία, πολλή πλοκή και συναρπαστικά γεγονότα.
Ο Ηλιόδωρος χρησιμοποιεί σωρεία τεχνικών όρων της θεατρικής πράξης.
Κάποια στοιχεία του μυθιστορήματος μας υποβάλλουν την ιδέα μιας θεατρικής
παράστασης.
Αυτού του είδους η λογοτεχνία που στόχευε στην ψυχαγωγία ανταποκρίνονταν
στο γούστο του χριστιανού αναγνώστη των πρώιμων αιώνων, γεγονός που
καταδεικνύεται και από τα μυθιστορηματικά μοτίβα που υπάρχουν στα
Απόκρυφα Ευαγγέλια (περιπλάνηση, ερωτικό στοιχείο, τερατολογικό στοιχείο).
Βαρλαάμ και Ιωάσαφ: αγιολογική μυθιστορία της μέσης βυζαντινής περιόδου,
ψυχωφελές ανάγνωσμα με ψυχαγωγικά στοιχεία, μοιράζεται μοτίβα με το
ερωτικό λόγιο μυθιστόρημα (ηθικός πειρασμός ηρώων, διαφύλαξη παρθενίας)
Μυθιστορηματικά στοιχεία συναντάμε και σε βίους αγίων.
Χαρακτηριστικά
1) Αποχωρισμός των ερωτευμένων και τελική επανένωσή τους
2) Κίνδυνοι κάθε λογής που απειλούν το ερωτικό ζευγάρι
3) Η πίστη των ερωτευμένων τίθεται σε δοκιμασία από ερωτικές προτάσεις
τρίτων (συνοδεύονται συχνά από απειλές)
4) Μακρινά ταξίδια και εξωτικοί, ανατολίτικοι χώροι δράσης, αφήγηση
θαυμαστών και αξιοπερίεργων. Ναυάγια, ευνούχοι ως σκηνικό της Ανατολής,
μαγεία.
5) Ο κεραυνοβόλος έρωτας που οδηγεί τους ήρωες στη σύναψη σχέσης, συχνά
ακολουθεί και απαγωγή.
6) Χρησμοί και όνειρα που προωθούν τη δράση
7) Οι γονείς (πατέρας) που φέρνουν τα παιδιά τους πίσω στον τόπο τους
8) Φόνοι, βασανιστήρια και θηριωδίες κάθε είδους
9) Ο Έρως ως «τύραννος»
10) Η Τύχη ως παντοδύναμη και συχνά δυσμενής δύναμη που κατευθύνει τη ζωή
11) Ευαισθησία και ψυχοσωματική αδυναμία των ηρώων (λιποθυμία)
12) Έμφαση στη διαφύλαξη της σεξουαλικής αγνότητας των δύο συντρόφων
Πρόδρομος και Ευγενιανός: γράφουν σε βυζαντινό δωδεκασύλλαβο
Μανασσής: δεκαπεντασύλλαβο
Μακρεμβολίτης: πεζό, όπως και οι αρχαίοι μυθιστοριογράφοι
Στοιχεία αμιγώς βυζαντινά: σχετικά με τις κοινωνικές σχέσεις του 12ου αι.,
εθιμοτυπικά
Μανασσής: Τα κατ’ Αρίστανδρόν και Καλλιθέαν
Πρόδρομος: Τα κατά Ροδάνθην και Δοσικλέαν
Ευγενιανός: Τα κατά Δρόσιλλαν και Χαρικλέα
Μακρεμβολίτης: Τα καθ’ Υσμίνην και Υσμινίαν

Λυρική και Επιγραμματική ποίηση (σελ 578-598)

Δεν έχουν μεγάλη σχέση από άποψη περιεχομένου και μορφής με την αρχαία
ελληνική λυρική ποίηση.
Είναι γραμμένα σε α΄ πρόσωπο
Με αφετηρία το χριστιανικό και πιο συγκεκριμένα το μοναχικό-ασκητικό
ιδεώδες, οι συγγραφείς έκαναν σκέψεις για τη ζωή τους και το νόημα της ύπαρξής
τους υπό μορφήν συνομιλίας με τον εαυτό τους. Η συνείδηση των αμαρτιών
οδηγούσε στη μετάνοια και την κατάνυξιν, η οποία αποτελεί και το θέμα πολλών
βυζαντινών ποιημάτων.
Η αστάθεια και η ματαιότητα της επίγειας ζωής παρουσιάζεται ως κύριο μοτίβο
ήδη από τον τίτλο, η σκέψη του θανάτου και της κρίσης της ζωής είναι διαρκώς
παρούσα για τους Βυζαντινούς. Γι’ αυτό και οι μονωδίες ήταν ιδιαίτερα
δημοφιλείς στο Βυζάντιο.
Μονωδία: όπως και με τον όρο θρήνο, εννοούσα ένα θρήνο γραμμένο σε πεζό ή
έμμετρο λόγο, με την ίδια σημασία περίπου που είχε ένας επιτάφιος ή και ένα
εγκώμιο προς τιμήν του νεκρού. Ρευστά τα όρια ανάμεσα στα είδη και η ποικίλη
έκταση.
Θέματα: γεγονότα που σημαδεύουν τη ζωή του ανθρώπου, π.χ. φυλακή,
παραίτηση από κάποιο αξίωμα, ταξίδια κ.α.
Πρότυπο αυτοβιογραφικής ποίησης ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός,
Περί τον εαυτόν βίον, ιαμβικά τρίμετρα, παραμονή στην Κωνσταντινούπολη,
Περί των καθ’ ευατόν εξάμετρο σχετικά με την ύπαρξή του
Ελεγειακά δίστιχα, για να θρηνήσει για τις αδυναμίες και τα λάθη του
Γνωμικά, τετράστιχα, παραινετική λογοτεχνία.
Πρότυπο για τον Ιγνάτιο Διάκονο
Γεώργιος Πισίδης: μεσοβυζαντινής εποχής, τρίμετρα Εις μάταιον βίον, Εις τον
ανθρώπινον βίον εξάμετρος, Εις εαυτόν.
Ηλίας Σύγκελλος, Θεόδωρος Στουδίτης, Ιωάννης Γεωμέτρης, Ματθαίο
Βλαστάρη, Μανουήλ Φιλής.
Ποιήματα για παραίτηση από κάποιο αξίωμα (πατριάρχης Νικόλαος Δ΄
Μουζάλων)
Μούσες: Αλέξιος Α΄ Κομνηνός, δωδεκασύλλαβος, πολιτική διαθήκη προς τον γιο
του Ιωάννη Β΄
Μιχαήλ Γλυκάς: 12ος αι, περιήλθε στη δυσμένεια του αυτοκράτορα Μανουήλ Α΄
και φυλακίστηκε. Από τη φυλακή γράφει δεκαπεντασύλλαβους, παρακαλώντας
τον αυτοκράτορα να τον ελευθερώσει.
Επαιτικοί Ποιητές (Begging Poets, Betteldichter): πληροφορούμαστε από το έργο
τους πολλά πράγματα για τις κοινωνικές σχέσεις και τη νοοτροπία των
συγγραφέων, π.χ. Μαγγάνειος Πρόδρομος.
Γεώργιος Παχυμέρης: αυτοβιογραφικό ποίημα
Θεόδωρος Μετοχίτης: αυτοβιογραφικά ποιήματα, θρηνούν την καμπή στη ζωή
του συγγραφέα μετά το έτος 1328.
Ποιήματα για φυσικές καταστροφές, πυρκαγιές, πολέμους (π.χ. ποιήματα για την
άλωσης της Κων/λης από τους Σταυροφόρους και την ανακατάληψή της, το 1261,
θρήνοι για την άλωση 1453, αλλά σε δημώδη γλώσσα, Ανακάλημα της
Κωνσταντινούπολης).
Διαφορές ανάμεσα σε θρήνους
1) Ο ποιητής προσφωνεί εξαρχής τον νεκρό και στην ουσία του απευθύνει
ολόκληρη τη μονωδία
2) Ο ποιητής αρχίζει με μια αντικειμενική περιγραφή και κατόπιν απευθύνεται
ξαφνικά –μετά από 10/15 στίχους- σε ευθύ λόγο στον νεκρό
3) Ο ποιητής εμφανίζεται στο κείμενο που πλαισιώνει τις προσφωνήσεις των
συγγενών του νεκρού
4) Ο ζωντανός συγγενής απευθύνεται σε ευθύ λόγο στον νεκρό
5) Μιλά ο ίδιος ο νεκρός
6) Προσωποποιία έναντι του νεκρού
Οι τελευταίοι στίχοι απευθύνονται κατά κανόνα στον Θεό ή στη Θεοτόκο και
παρακαλούν για τη σωτηρία της ψυχής του αποθανόντος
Δεν υπάρχουν δεσμευτικοί κανόνες για το μέτρο στο οποίο πρέπει να γράφονται
οι επιτάφιοι
Αλφαβητική κατάταξη ηθικών γνωμών
Αλφάβητα με ακροστιχίδα, σε κάθε γράμμα αναλογεί ένας στίχος
Την αλφαβητική ακροστιχίδα τη συναντάμε και σε κοντάκια της πρώιμης
χριστιανικής περιόδου.
Με τον καιρό ο πολιτικός δεκαπεντασύλλαβος επικράτησε του δωδεκασύλλαβου.
Η θεματολογία των ηθικοδιδακτικών αλφαβήτων κυμαίνονταν μεταξύ
παραίνεσης και κατάνυξης.

Επιγραμματοποιία
Επεκτάθηκε η χρήση του επιγράμματος από την επιτύμβια επιγραφή σε
περισσότερες θεματικές.
Ελεγειακό δίστιχο (6μετρο και 5μετρο), θεωρούνταν η κατάλληλη φόρμα για
σύντομη και περιεκτική απόδοση σκέψεων.
Αρχαϊκό και ελληνιστικό επίγραμμα
Με την επικράτηση του χριστιανισμού, οι λόγιοι εκπρόσωποι της νέας θρησκείας
εμφανίστηκαν ως συγγραφείς επιγραμμάτων.
Γρηγόριος Ναζιανζηνός: τα επιγράμματά του απαρτίζουν το 8ο βιβλίο της
Παλατινής Ανθολογίας.
Στο 1ο βιβλίο περιλαμβάνονται μεταγενέστεροι επιγραμματοποιοί
Παλλάδας: επιγραμματοποιός, ύστερη αρχαιότητα, από τον χώρο των εθνικών
Εποχή Ιουστινιανού: Παύλος Σιλεντιάριος, Αγαθίας Σχολαστικός, ασχολήθηκαν
και με ερωτικά θέματα
Εποχή Ηρακλείου: Γεώργιος Πισίδης, μεταβατική εποχή, μεταστροφή στην
τονική μετρική (δωδεκασύλλαβος), χριστιανικά θέματα
Θεόδωρος Στουδίτης (759-826): Ίαμβοι εις διαφόρους υποθέσεις, έζησε από
νεαρή ηλικία ως μοναχός, ηγούμενος μονής Στουδίου, αγώνας για ανεξαρτησία
της Εκκλησίας και του μοναχισμού από την κρατική εξουσία, υπέστη διωγμούς
και εξορία. Τα επιγράμματά του έχουν θρησκευτική θεματική, κατηγορία
επιγραμμάτων που απευθύνονται σε μοναχούς και σε συγκεκριμένους
λειτουργούς της μονής για να τους υπενθυμίσει τα καθήκοντά τους και να τους
διαβεβαιώσει για την ανταμοιβή τους στην άλλη ζωή.
Κασσία: μαζί με τη Ευδοκία η μοναδική γνωστή γυναίκα στην βυζαντινή
λογοτεχνία που ασχολήθηκε με την ποίηση, γενν. αρχές 9ου αι., Κων/λη, κατά την
παράδοση με τη γενναία απάντησή της αποκλείστηκε από την επιλογή της
υποψήφιας συζύγου του αυτοκράτορα Θεοφίλου, ίδρυσε μοναστήρι, υπέρ των
εικόνων. Σειρά λειτουργικών ποιητικών συνθέσεων, επιγράμματα και γνώμες.
Μια ομάδα ποιημάτων ασχολείται με τη ζωή και το χαρακτήρα του μοναχού, μια
άλλη ομάδα πραγματεύεται τη φιλία, κάποια αναφέρονται στα παραινετικά
θέματα των ανθολογιών (ευτυχία, δυστυχία, πλούτος, πενία, ομορφιά, ιδιότητες
του χαρακτήρα). Πολεμική προς τους στενόμυαλους ανθρώπους, του Αρμένιους.
Πίστευε ότι μια όμορφη γυναίκα είναι κάτι αρνητικό, αλλά είναι προτιμότερη από
μια άσχημη και κακή. Χρησιμοποιεί το επίγραμμα ως όπλων κατά των
εικονομάχων.
Τα επιγράμματα, όπως στην αρχαιότητα έτσι και στη μεσοβυζαντινή εποχή,
χρησιμοποιούνταν ως όπλο στον αγώνα εναντίον προσωπικών εχθρών για
διάφορες επιθέσεις και διαβολές.
Ιωάννης Γεωμέτρης: πέθανε γύρω στο 990, μετά την απόλυσή του από τα
δημόσια αξιώματα πήγε στη μονή του Στουδίου. Επιγράμματα για ποικίλα θέματα
(ιστορία, λογοτεχνία, μυθολογία, ιστορία της τέχνης, γεωγραφία, επιτάφια
επιγράμματα μεταξύ άλλων και για τους αυτοκράτορες Νικηφόρο Β΄ Φωκά και
Ιωάννη Α΄ Τζιμισκή). Χρησιμοποιεί δωδεκασύλλαβο, εξάμετρο και ελεγειακό
δίστιχο, επιμελημένη γλώσσα.
11ος αιώνας: Ιωάννης Μαυρόπους και Χριστόφορος Μυτιληναίος
Ιωάννης Μαυρόπους: ισορροπία θεολογικών και κοσμικών θεμάτων,
δωδεκασύλλαβος, επιγράμματα για έργα τέχνης, αυτοβιογραφικά σχετικά με το
σπίτι του συγγραφέα, ποίημα για τους νόμους. Παρακαλεί σε ένα επίγραμμα τον
Χριστό να δώσει χάρη στον Πλάτωνα και τον Πλούταρχο καθώς ως εθνικοί
έφθασαν πιο κοντά στη χριστιανική ηθική. Οι στίχοι του είναι αβίαστοι και
απαλλαγμένοι από τον περιττό ρητορικό φόρτο, χειρίζεται την προσωδία
ελεύθερα και σε περιορισμένο βαθμό.
Χριστόφορος Μυτιληναίος: αυτοκρατορικός γραμματέας, επιγράμματα για
ιστορικά γεγονότα της εποχής του (παραίτηση Μιχαήλ Δ΄, εκθρόνιση και
τύφλωση Μιχαήλ Ε΄), θρησκευτικά και κοσμικά μοτίβα, αστεία αρχαίων
σοφιστών, σκωπτικά ποιήματα.
Τα επιγράμματα δεν είχαν ένα ανώτατο όριο στην έκταση.
Νικόλαος Καλλικλής: μονωδίες, επιγράμματα για εικόνες, δωρεές υψηλά
ιστάμενων προσώπων σε μοναστήρια και εκκλησίες.
Θεοφύλακτος Αχρίδος: κοσμικά θέματα
Θεόδωρος Βαλσάμων: Παλαιά Διαθήκη, εικόνες, κοσμικά και θρησκευτικά έργα
τέχνης, τάφους
Θεόδωρος Πρόδρομος: ηρωικά τετράστιχα
Μανουήλ Φιλής: παλαιολόγεια εποχή, εκκληιαστικές εορτές, θρησκευτικά έργα
τέχνης, θέματα επικαιρότητας