Pomiar wtórnego stresu traumatycznego

Jednymi z pierwszych narzędzi służących do oceny wtórnej traumy były testy

przeznaczone do oceny zmęczenia współczuciem, których przegląd przedstawiają Brian
Bride i współpracownicy (2007a).

Chodzi o Compassion Fatigue Self-Test – CFST, Compassion Fatigue Scale – CFS

oraz Compassion Satisfaction and Fatigue Test – CSFT. Wszystkie narzędzia są oparte
na Skali Wpływu Zdarzeń (Impact of Event Scale, Impact of Event Scale-Revised),
przeznaczonej do pomiaru objawów PTSD.

Oryginalny Compassion Satisfaction and Fatigue Test zawiera 40 pozycji i obejmuje

dwie podskale, czyli wyczerpanie współczuciem i wypalenie (Figley, 1995). Beth
Stamm i Charles Figley (1996) dodali kilka pozycji, tworząc narzędzie składające się z
66 pozycji i ujmujące trzy wymiary: zmęczenie współczuciem, wypalenie oraz
satysfakcję ze współczucia. Powstała także zrewidowana wersja CFST, określana jako
CFS-R, zawierająca 30 pozycji mierzących zmęczenie współczuciem i wypalenie
(Gentry, Baronowsky, Dunning, 2002). Kontynuowanie prac zaowocowało powstaniem
kolejnej wersji narzędzia w postaci Profesjonalnej Skali Jakości Życia (Professional
Quality of Life Scale – Pro-QOL), która jest zrewidowaną wersją CFST (Stamm, 2005,
2010). Zawiera 30 pozycji i obejmuje trzy podskale mierzące satysfakcję ze
współczucia, wypalenie i zmęczenie współczuciem/wtórny stres traumatyczny.

W kolejnych latach powstała jeszcze Krótka Skala Zmęczenia Współczuciem

(Compassion Fatigue-Short Scale – CF-Short Scale) (Adams i in., 2006), która zawiera
13 pozycji, z czego osiem mierzy wypalenie, a pięć zmęczenie współczuciem. Należy
zwrócić uwagę na to, że skale służące do oceny zmęczenia współczuciem nie mają
charakteru diagnostycznego. Służą jako narzędzia do wykrywania wczesnych oznak,
czyli de facto wykrywania ryzyka zmęczenia współczuciem (Stamm, 1997).
Narzędziami do oceny wtórnego stresu traumatycznego są Kwestionariusz Wtórnej
Traumy (Secondary Trauma Questionnaire), autorstwa Roberta Motty i
współpracowników (1999, 2001) oraz Skala Wtórnej Traumy (Secondary Trauma
Scale), zawierająca początkowo 20 pozycji, a następnie skrócona do 18 stwierdzeń i
mierząca dwa czynniki STS: intruzje i unikanie (Motta i in., 2004). Kolejnym
narzędziem wykorzystywanym do oceny wtórnej traumatyzacji jest Traumatic Stress
Institute Belief Scale – TSI-BS (Pearlman, 1996). Skala jest oparta na
konstruktywistycznej teorii samorozwoju, zawiera 80 pozycji i jest przeznaczona do
oceny występujących zakłóceń w posiadanych schematach (przekonaniach)
poznawczych jednostki. Posiada także dwie zrewidowane wersje, czyli: TSI-BSM oraz
TSI-BSL. TSI-BSM została przekształcona w Trauma and Attachment Belief Scale –
TABS (Pearlman, 2003). Zawiera 84 pozycje i mierzy pięć obszarów psychologicznych
potrzeb człowieka: bezpieczeństwa, zaufania, wartości, intymności i kontroli, ujętych w
10 czynników. Została również opracowana i sprawdzona w badaniach jej skrócona
wersja, obejmująca 49 pozycji (Adams i in., 2001). Warto nadmienić, że wyniki
uzyskiwane z różnych narzędzi są ze sobą skorelowane. Przykładem może być dość
wysoka korelacja (r = 0,64) między wynikami uzyskanymi z Compassion Fatique Scale
i Traumatic Stress Institute Beliefs Scale (MacRitchie, 2006).

Do oceny wtórnej traumy wykorzystywana jest także Lista Wydarzeń Życiowych

(Traumatic Stress Institute Life Events Checklist – TSI-LEC). Narzędzie pozwala na
zidentyfikowanie podatności, jaką profesjonalista może wykazywać z powodu osobistej
traumy, która mogła mieć miejsce w trakcie jego własnego życia (Bride i in., 2007a).
Jeszcze innym narzędziem jest Skala Zastępczej Traumy (Vicarious Trauma Scale),
której autorami są Lila Vrklevski i John Franklin (2008). Jest to krótkie narzędzie
zawierające osiem pozycji, które są oceniane przez badanych w skali 7-stopniowej.
Oceny właściwości psychometrycznych tej skali w grupie pracowników socjalnych
dokonali Elizabeth Aparicio i współpracownicy (2013).
Jednym z częściej wykorzystywanych w badaniach narzędzi do oceny STS jest
opracowana przez Bride’a i współpracowników (2004) Skala Wtórnego Stresu
Traumatycznego (Secondary Traumatic Stress Scale – STSS). Zawiera 17 stwierdzeń i
ocenia nasilenie intruzji, unikania i pobudzenia. Skala została przetłumaczona na język
polski przez Romana Cieślaka i jest wykorzystywana w badaniach (Ogińska-Bulik,
2018a, b). Ponieważ oparto ją na kryteriach klasyfikacji DSM-IV, jest już nieaktualna.

Narzędzia służące do oceny PTSD

W badaniach dotyczących negatywnych konsekwencji wtórnej ekspozycji na traumę

wykorzystywane są również narzędzia służące do oceny PTSD, w tym najczęściej Skala
Wpływu Zdarzeń (Impact of Event Scale-Revised –IES-R), zaadaptowana do warunków
polskich. Jednak po wprowadzeniu nowej klasyfikacji DSM-5 to narzędzie także jest już
nieaktualne. Do oceny wtórnego stresu traumatycznego używana jest również Skala
Założeń Wobec Świata (World Assumptions Scale – WAS), opracowana przez Ronnie
Janoff-Bulman (1989). Składa się z 32 pozycji i mierzy zmiany w schematach
poznawczych odnoszących się do zdarzeń traumatycznych, uwzględniając trzy obszary
przekonań, czyli przekonania o dobroci otaczającego świata (benevolence of the world),
przekonania o sprawiedliwości zjawisk zachodzących w życiu i ich
wytłumaczalności/zrozumiałości (meaningfulness of the world) oraz przekonania
kształtujące dobre zdanie o sobie (self-worth). Polską wersję tej skali opracowali Maciej
Załuski i Marcin Gajdosz (2012). Skala, choć jest przeznaczona przede wszystkim dla
osób, które bezpośrednio doświadczyły traumy, może być także stosowana w przypadku
wtórnej traumatyzacji.

Aktualne narzędzia służące do pomiaru konsekwencji wtórnej traumy

Wprowadzenie nowej, obowiązującej od roku 2013 klasyfikacji DSM-5 pociąga za sobą

konieczność wykorzystywania narzędzi zgodnych z aktualnymi wymogami. Podjęta
przez Imelu Mordeno i współpracowników (2017) próba dostosowania pomiaru STS do
obowiązujących kryteriów zgodnych z DSM-5, wskazała na użyteczność modelu 7-
czynnikowego, obejmującego: intruzje, unikanie, negatywny afekt, anhedonię,
uzewnętrznianie zachowania, pobudzenie lękowe i dysforyczne.
Wśród aktualnych narzędzi służących do pomiaru konsekwencji wtórnej
traumy należy wymienić Kwestionariusz Wtórnej Traumatyzacji (Questionnaire for
Secondary Traumatization), autorstwa Judith Daniels (Weitkamp i in., 2014). Jest on
oparty na Skali Wpływu Zdarzeń (IES-R), ale zgodnie z klasyfikacją DSM-5 mierzy
cztery kategorie objawów, czyli intruzje, unikanie, negatywne zmiany w sferze
poznawczej i emocjonalnej oraz wzmożone pobudzenie i reaktywność, a także
dodatkowo poczucie zagrożenia oraz zachowania związane z bezpieczeństwem.
Kwestionariusz zawiera 31 objawów ocenianych na skali 5-stopniowej i pozwala na
ocenę aktualnego stanu (objawy z ostatniego tygodnia), jak również objawów
występujących na przestrzeni życia lub w tygodniu uznanym przez badanego za
najbardziej stresujący.

Narzędziem użytecznym w ocenie STS jest także Lista Objawów po Stresie

Traumatycznym (Posttraumatic Stress Disorder Checklist – PCL-5 – DSM-5),
opracowana przez Franka Weathersa i współpracowników (2013). Narzędzie zostało
zaadaptowane do warunków polskich. Narzędzie jest co prawda przeznaczone dla osób,
które bezpośrednio doświadczyły traumy, ale po niewielkiej zmianie instrukcji może
być stosowane przez osoby narażone na wtórną traumę.

Dokonując wyboru narzędzia służącego do oceny wtórnej traumy, nie należy kierować
się jego nazwą, lecz dokładnie zapoznać się z tym, co naprawdę mierzy. Zastosowanie
Skali Wtórnego Stresu Traumatycznego (STSS) czy bardziej aktualnych narzędzi, jak
Kwestionariusz Wtórnej Traumatyzacji i Lista Objawów po Stresie Traumatycznym
(PCL-5), pozwoli na ocenę występowania objawów zgodnych z modelem PTSD. Z kolei
użycie TABS umożliwi ocenę występowania zniekształceń w schematach poznawczych.
Dla uzyskania pełniejszego obrazu wtórnej traumatyzacji rekomendowane jest użycie
więcej niż jednego narzędzia pomiaru.

Należy również pamiętać o tym, że narzędzia służące do oceny wtórnej traumy mogą
różnić się pod względem oceny czasu występowania negatywnych konsekwencji.
Niektóre narzędzia oceniają objawy występujące w ostatnim tygodniu (np. STSS), inne
w ostatnim miesiącu (np. ProQOL czy PCL-5). Są też takie, które w ogóle nie
uwzględniają czasu występowania objawów (CSFT, TABS, WAS). Badacze i klinicyści
powinni więc dokonywać wyboru właściwego narzędzia w zależności od tego, czy
interesują ich aktualne, czy raczej wcześniejsze konsekwencje wtórnej ekspozycji na
traumę.

Należy podkreślić, że opracowane narzędzia do oceny STS mają charakter przesiewowy

i nie pozwalają na stawianie diagnozy klinicznej. Są więc przydatne przede wszystkim
do celów badawczych. Wreszcie ostatnia, lecz chyba najważniejsza uwaga,
wprowadzająca poważne ograniczenia w wyborze dostępnych metod. Ponieważ z reguły
chodzi o narzędzia obcojęzyczne, skonstruowane w innych warunkach kulturowych
(najczęściej amerykańskich), ważne jest, czy narzędzie zostało zaadaptowane do
warunków polskich oraz czy ma dobre właściwości psychometryczne i opracowane
normy.