T.C.

MALYE BAKANLII

ATATRK DNEM MALYE POLTKALARI

29 Ekim 2008

T.C. MALYE BAKANLII Strateji Gelitirme Bakanl Yayn No: 2008/384

www.sgb.gov.tr e-mail: sgbyayin@sgb.gov.tr

Her hakk Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanlna aittir. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

ISBN: 978-975-8195-22-0

1000 Adet Ankara, 2008

Bu Eser, Cumhuriyetimizin 85. Yl Ansna, Maliye Bakanl adna Prof.Dr. Gneri AKALIN tarafndan hazrlanmtr. Eserde yeralan gr ve yorumlar yazara aittir.

Tasarm: vme Tel: 0312 230 67 01 Bask: mit Ofset Matbaaclk Tel: 0312 384 26 27

ii

SUNU
nsanlar ve milletler gelecei ekillendirmek iin tarihi gemilerini, kltr ve medeniyetlerini asla unutmamaldr. Bizi daha ileriye gtrecek bu birikimlerimizdir. Bu birikimler, birey ve toplumlarda mensubiyet bilincini canl tutar ve onu derinletirir. Toplumlar zaman iinde hep var olduklar ve var olacaklar duygusuna ancak tarih bilinci ile ulaabilirler. Tarih bilincinden yoksun olan toplumlar ise zaman iinde geri kalmaya ve nihayetinde yok olmaya mahkumdurlar. Tarih bilinci dar bir bak asyla oluturulamaz. Bu bilin, tarihi olaylar, eserleri ve ahsiyetleri gelecee k tutacak ekilde yorumlamakla oluur. Cumhuriyet tarihimizin kukusuz en nemli aamas olan Gazi Mustafa Kemal Atatrk dnemini de bu ekilde ele almalyz. Kurtulu Sava sona erdiinde, Trk milleti tam anlamyla yorgun, bitkin ve yoksul dmt. Sava zaten snrl olan kaynaklar tamamen tketmiti. Bu artlar altnda bir devletin ancak mali temeller zerinde kurulabileceinin farknda olan Byk nder Atatrk, sava biter bitmez mali bamszln kazanlmas mcadelesini balatmt. Bu srete Atatrk, Maliye politikamzn yerini ve ilevini yeniden tanmlam, ekonomik kalknmada maliyenin rolne byk nem vermitir. Atatrk Dnemi Maliye Palitikalar almasnda, Atatrk dnemi bir btn olarak ele alnrken mali kurumlar ayrtrlarak incelenmitir. Maliye tarihi asndan bir dnm noktas olan bu dneme ait iktisadi ve mali politikalarn ortaya konulmas, bugnn ve gelecein iktisadi ve mali politikalarna k tutmas bakmndan nemlidir. Bu Eseri Cumhuriyetimizin 85. Yl Ansna, ksa srede byk bir titizlik ve zveriyle hazrlayan Prof. Dr. Gneri AKALINa ve bu srete katklarn esirgemeyen Prof. Dr. Turgay BERKSOY, Do. Dr. Erdoan NER ile Do. Dr. Ahmet KESKe teekkrlerimi sunuyorum. Bu Eserde ortaya konulan bilgi, tespit ve yorumlarn okuyan herkese ve lkemize faydal olmasn temenni ediyorum. Kemal UNAKITAN Maliye Bakan

iii

iv

NSZ
Bu alma, Cumhuriyet Maliye Tarihinin en nemli aamas olan, Atatrk Dnemini ele almaktadr. Kukusuz bu aratrma da, her tarih yazm gibi bugnden gemie bakp; bir deerlendirme yaparak, ilerisi iin bir yol haritas kartmaya almaktadr. Bu deerlendirmeleri, gnmzn geerli dorularnn veya bazlarna gre tarihin sonunda uygarln ulat kurumlar olan; piyasa ekonomisi, demokrasi, hukuk devletinin kabulnn; zmnen de olsa etkilemi olmas muhtemeldir. Zaten Tarih, uygarlk sreci boyunca insanln, dorularnn ve yanllarnn ayrt edilmesinin tespitinden ibarettir. Aslnda Cumhuriyet ktisat veya Maliye Tarihi de; milletimizin yakn gemiteki kalknma servenindeki doru ve yanllarn tespitinden hareketle, gelecek iin bir yol haritas kartma giriimidir. Dolaysyla Tarih, sadece olaylara bir ayna tutulmas veya hikaye edilmeleri deildir. Atatrk Dnemi Maliye Tarihini nemli klan birinci husus; mali bamszlmzn kazanlmas mcadelesini kapsamasdr: Lozan ve salad kazanmlar; Kapitlasyonlar, Dyun-u Umumiye, Gmrkler, Reji, milliletirmeler, vergi yetkisi, senyoraj hakk ve Merkez Bankas vb. kincisi, mali devrimler ile ekirdek devlet olan maliye idaremizin ve vergi sistemimizin yeniden kurulmasdr. ncs, zmir ktisat Kongresi ile balayan iktisadi model araylar ierisinde maliye politikamzn yerinin ve ilevinin yeniden tanmlanmasdr. Drdncs, Dnya Buhran srasnda maliye politikamzn konjonktre kar ynnn tespitidir. Son olarak da devletin, maliye politikasndan, kalknma srecinde yararlanma abasn kapsamaktadr. Btn bu gelimeler cereyan ederken, devletin, ayrca nemli mali ykmllkler altnda bulunduunun unutulmamas gerekir: Dyun-u Umumiyenin servis yk, ar savunma harcamalar ve iktisadi mucize bekleyii dolaysyla sanayilemenin finansman. Btn bu sorunlarn zm, nce sorunlar alglamay, zme iradesini ve zmek iin yeterli entellektel sermayenin varln gerektirir. yle anlalmaktadr ki Cumhuriyet Dneminde kalknma sorunu dndakileri zmeyi baardk ve istiklalimizi koruyabildik ve toprak kaybna uramadk. Eer bu aratrma, geri kalan son sorun olan kalknmann zm iin herhangi bir katkda bulununabilirse amacna fazlas ile ulam demektir. v

Maliye Politikas asndan; Atatrk Dnemi, teori ve uygulamada da bir dnm noktas olmutur. kiyz yl kadar sren Klasik Maliye yaklamnn egemenliine son veren Keynesyen Fonksiyonel Maliye, bu dnemde ortaya kt gibi; Trkiyede ve giderek nc Dnyada, Devletilik dolaysyla K.Btenin, Plann finansman programna dnmesi gibi nc bir yol daha balatlmtr. Bir baka deyile Trkiye, bu dnemdeki Maliye Politikas araylarn; Klasik Maliye, Fonksiyonel Maliye, Planl-Maliye Politikas geni ierisinde bir zme balamaya almtr. En karanlk ve umutsuz dnemde Ulusumuza nderlik ederek, yol gsteren ve esenlie karan Atatrk ve nnnn, Maliye alanndaki katklarn, incelemek ve yetien nesillere aktarmak frsatn veren Maliye Bakan Sayn Kemal UNAKITANa, Maliye Mstear Sayn Hasan Basri AKTANa ve Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakan Do.Dr. Ahmet KESKe teekkr etmek isterim. Bu aratrma muhtemelen yakn dnem Maliye Tarihimiz konusunda akademik olarak yrtlen ilk kapsaml alma olmaktadr. Kalknmann, sadece yatrm ve teknolojik ilerleme ile baarlamayacann bilinciyle; tarihin yol gstermesine ve moral destee ihtiyac olduunu belirterek, Cumhuriyet ktisat ve Maliye Tarihi konusundaki aratrmalarn artrlmas ve derinletirilmesi temenni edilir. Kukusuz bu aratrmadaki fikirler ve yanllar Maliye Bakanln balamaz ve yazara aittir.

Prof. Dr. Gneri AKALIN

vi

indekiler
Sunu............................................................................................................. iii nsz. ............................................................................................................ v GR: Cumhuriyet Kurulurken Mali Sorunlarmz .............................. 1 A. Atatrk Dneminin Maliye Tarihimiz Asndan nemi........................ 1 B. Aratrmann Bu Dneme Yaklam ....................................................... 3 C. Dnemin Ekonomik Verilerinin zetlenmesi.......................................... 8 D. Cumhuriyet Kurulurken nnde Bulduu Temel Mali Sorunlar .......... 11 E. Osmanldan Devir Alnan Ekonomik ve Mali Doktrinler...................... 14 F. Dnemin Klasik Maliye Yaklam ve Maliyecilerimiz ......................... 15 G. Yabanc Uzmanlar ve Raporlar ............................................................ 19 H. Atatrkn Maliye Politikasna likin Grlerinin Kaynaklar ......... 22 I. almada Bavurulan Kaynaklar ........................................................... 24 I. Blm : zmir ktisat Kongresi ve Lozan Konferansnn Maliye Politikasna Etkileri A. TBMM Hkmetnin Maliye Politikas Araylar ................................ 25 B. zmir ktisat Kongresi ............................................................................. 26 C. zmir ktisat Kongresinin Mal Kararlar .............................................. 28 D. Gazinin TBMM Reisi Olarak Drdnc Toplanma Yln A Konumas: Yeni Mali Siyasetin Esaslar ............................................ 29 E. Lozan Konferansnn Mal Sonular.................................................... 31 II. Blm: Cumhuriyetin Kuruluu ve Mal Devrimler A. Milli Egemenlik ve Milli rade ............................................................... 35 B. Saltanatn Kaldrlmas ve Cumhuriyetin Mali Siyasetinin Hedefleri .. 36 C. ar Reformu ve Tarmn Vergi Yk .................................................. 39 D. Maliye Politikasnda Zihniyet Deiimi................................................. 48 E. Cumhuriyet Kurulduunda Vergi Sistemimiz ....................................... 51 F. Vergi Sisteminin Modernizasyonu:Vergi Devrimleri ............................ 58 III. Blm: Tekel (nhisarlar) daresi ve Tekel Gelirleri Politikas A. Tekel daresinin ve Gelirlerinin Douu .............................................. 69 B. Tekel Gelirleri ve Trleri ....................................................................... 71 C. Tekel Gelirlerinin Tarihi Seyri ............................................................... 73

vii

IV. Blm: Gmrk Politikas ve Gmrk Gelirleri A. Lozan ve Gmrkler Sorunu ................................................................. 81 B. Gmrk Tarifelerinin Yeniden Dzenlenmesi ....................................... 82 C. Gmrk Gelirlerinin Seyri ..................................................................... 84 D. Gmrk Siyasetimizin Deerlendirilmesi ............................................. 86 V. Blm: 1923-1938 Dneminde Vergi Yk ve Hesaplanmas A.Vergi Yk ve Cumhuriyet Dnemindeki levi ................................... 89 B. Atatrk Dneminde Vergi Yk Hesaplamalar .................................. 91 C. Vergi Yknn Snr Tartmalar ........................................................ 94 D. Vergi Yk ve Yatrmlarn Karlatrlmas ....................................... 95 E. Ar Vergi Yk ve Artnn Siyasi Sonular...................................... 96 F. Mal Tevzin ve Vergi Yknn dari Dalm ...................................... 98 VI. Blm: Milliletirmeler A. Lozan ve Yabanc irketlerin mtiyaz Sorunu ................................... 101 B. Milliletirme Hareketinin Gerekeleri ................................................. 102 C. Milliletirmelerin Aamalar ................................................................ 103 D. Milliletirmelerin Ekonomik Hacmi .................................................... 105 E. Milliletirmelerin Kapsam .................................................................. 107 F. Milliletirme Tartmalar .................................................................... 109 G. Milliletirmelerin D Borlanmaya Katks ........................................ 113 H. Milliletirmelerin Maliyet-Yarar Analizi ............................................ 114 VII. Blm: Dyun-u Umumiyenin Tasfiyesi ve Cumhuriyetin Borlanma Politikas A. Cumhuriyetin Dyun-u Umumiyeyi stlenmesi ................................. 119 B. Lozan ve Dyun-u Umumiye .............................................................. 120 C. 1928 Paris Bor Anlamas................................................................... 128 D. 1933 Paris Bor tilafnamesi ............................................................... 132 E. Dyun-u Umumiye ve Bte denekleri: Servis Yk ....................... 133 F. 1933 Bor Anlamasnn Deerlendirilmesi ........................................ 135 VIII. Blm: Merkez Bankasnn Kuruluu ve Para Politikasnn Tesisi A. Merkez Bankasnn Kurulu Gerekeleri ........................................... 139 B. Merkez Bankasnn Kuruluunda leri Srlen Modeller ................... 141

viii

C. Bankasnn Merkez Bankasna Dntrlmesi nerisi ve Bayar ile nnnn Kart Grleri . ........................................................... 144 D. Osmanl Bankasnn Merkez Bankasna Dntrlmesi nerisi ve Kart Grler .................................................................................... 145 E. Merkez Bankas Yasas ve Getirdikleri ................................................ 147 F. A.. Olan Merkez Bankasnn, Zmn Bir Devlet Bankas Olmasnn Sakncalar............................................................................................ 150 G. Merkez Bankasnn Tarihi Performansnn Deerlendirilmesi............ 152 IX. Blm: Milli Hkmetin Bte Siyaseti A. Milli Hkmetin Bte Siyaseti lkeleri .............................................. 155 B. CHFnn Maliye Politikas Forml: Denk Bte ve Salam Para (Mali Disiplin)...................................................................................... 156 C. Bte Aklar ...................................................................................... 159 D. Bte Politikasnn Byme ve Adam Bana Milli Gelir zerindeki Etkisi .................................................................................................... 169 E. 1923-1938 Dneminde Fiyatlar Genel Dzeyinin Seyri ...................... 172 F. Adam Bana Gelir, Vergi Yk, Yatrmlar ve Bor Servisi Yk .... 175 G. Mali Disiplin: Maastricht Koullar ile llmesi ............................... 180 H. Bte Siyasetinin Sonular.................................................................. 183 X. Blm: Yabanc Uzmanlarn Raporlar ve Muhalif Trk Uzmanlarn Eletirileri A. Resmi Olmayan Grler ve nemi..................................................... 187 B. Yabanc Uzman Raporlar ve Yol Atklar Gelimeler ....................... 187 C. Yabanclarn Raporlarnda Maliye Alanndaki Ortak Hususlar............ 188 D. Muhalif Trk Uzmanlarn Eletirileri .................................................. 192 Sonu.......................................................................................................... 201 EK:1 ......................................................................................................... .205 Kaynaka ................................................................................................. 209

ix

GR: CUMHURYET KURULURKEN MAL SORUNLARIMIZ

A. Atatrk Dneminin Maliye Tarihimiz Asndan nemi Maliye idaresi, ekirdek devleti oluturur. Bu aratrma, Osmanl mparatorluunun mali vesayet altna dmesi ile balayan kanlmaz knden sonra; Trkiye Cumhuriyetinin bamsz Maliye daresini yani ekirdek devletini; nasl kurduunun incelenmesinden ibarettir. J.Stuart Millin1 deyiiyle devletin ilk ilevi mali fonksiyonu yani finansmandr. Maliyenin ekirdek devlet olmasnn nedeni, devletin ilk fonksiyonu olan mal ilevi stlenmi olmasdr. Osmanl mpratorluunun kn hazrlayan nedenlerin banda; kapitlasyonlar, dolaysyla devletin mali ilevinde zaafa uramas gelir. Cumhuriyet daresi, bu nedenle daha Milli Mcadele srasnda mali istikllini iln ile ie balam ve Lozan bu mal bamszln tannmasna ilikin senet olmutur. te bu nedenle Atatrk dnemi Maliye Politikasn ulusumuzun tarihi asndan nemli klan ilk husus yaanan olaylardr. Mal istiklalimizin kazanlmas iin Kapitlasyonlarn kaldrlmas, Dyun-u Umumiyenin deme planna balanmas, Reji daresine son verilmesi, demiryollarndan balayarak yabanc sermayenin milliletirilmesi, vergilendirme yetkisinin ve yargsnn tam olarak kazanlmas, senyoraj hakknn elde edilerek Merkez bankasnn kurulmas v.b.; bu dnemi nemli klan nedenlerin banda cereyan eden olaylardr. Ayrca Osmanl Mal sistemi devrimci bir yaklamla2 ykldktan sonra; yeni ekirdek devletin kuruluu srasnda, modern bir vergi idaresi ve vergi sistemi yannda, yeni bir maliye politikas arayna da girilmitir. Nitekim 1920li yllarda Klasik Maliye yaklam rakipsiz tek maliye politikas idi. Oysa 1930larn bandan itibaren 1929 Buhranna kar are olmas kaygsyla Fonksiyonel Maliye anlay Batda uygulanmaya koyuldu. Fikir babas Keynes olmakla birlikte; Almanyada Dr. Schacht ve Amerikada Roosvelt tarafndan New Deal ad ile uyguland. Oysa nn

John Stuart Mill, Principles of Political Economy, London, Longmans Green, 1917,s.801. Walker Hines, Trkiyenin ktsadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki: 1933-1934, Ankara, 1936, s.129.
2

hkmetleri 1923den beri denk bte3 ve salam para yani Klasik Maliye Politikasn izliyorlard. Ancak Dnya Buhran ile kalknma sorunu birletiklerinde devletilik gndeme geldi. Planl bir ekonomide Maliye Politikas aray balad. Dolaysyla Trkiye, Maliye Politikas asndan 1930lu yllarda Klasik Maliye, Fonksiyonel Maliye ve Planl (Devleti)Maliye demir geni ierisinde ekirdek devleti kurmak ve mali ilevi yerine getirmek iin bir yol arad. Sorun hayati neme sahipti, zira nmzde ken Osmanl mparatorluu rnei vard. Ancak bu dnemde Cumhuriyetin seimi sadece Maliye Politikas tercihi deildi. Trkiye kalknmak veya sanayilemek iin iktisadi model aray iinde idi. Bu amala zmir ktisat Kongresi, daha Lozan ve Cumhuriyet ncesinde topland. nce ttihat ve Terakkiden devir alnan Milli ktisat4 modelinin, devlet gdmne sokularak icras denendi ama Buhran artlar ile karlalnca baarl olmad anlald; Devletilik gndeme geldi. Bir baka deyile Otuzlu yllara gelindiinde Trkiyenin nnde Milli ktisat Modeli (himayeci piyasa ekonomisi), Devlet gdmndeki Milli ktisat Modeli (NEP benzeri) ve Devletilik alternatifleri duruyordu. Bu modeller ierisinde maliye politikasnn yeri ve ilevi tartlmaya ald. Nihayet iktisadi model olarak devletilik ile beraber planl-Maliye Politikas tercih edilmi oldu. Buhran ve iktisadi model ve maliye politikas deiiklikleri, hkmet krizine dnerek Bayar hkmetine yol at. Cumhuriyet, btn bunlar yaparken, tarihin miras, mal ykmllkleri olan Dyun-u Umumiye, milliletirmelerin bedellerinin denmesi ve kalknmann finansman sorunlarn unutamazd. zellikle mali vesayetin devam saylabilecek Dyunu Umumiyenin tasfiyesi iin ok urald. Kalknma konusunda da Z.Gkalpin aka dile getirdii gibi bir iktisadi mucize5 bekleyiiyle yola kld: On ylda Baty yakalamak veya muasrlamak. Mali istiklalimizin kazanlmas cephesinde baarl olduk; bor yknden, mali vesayetten kurtulduk ve mali istiklalimizi koruduk. Ancak Cumhuriyetin lks olan iktisadi mucizenin gereklemedii, kalknmakta olan ekonomiler arasnda yer almamzdan bellidir. Artk
CHF Nizamnamesi ve Program, Maliye, TBMM Matbaas,1931. Zafer Toprak, Trkiyede Ekonomi ve Toplum(1908-1950), Milli ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul, Tarih Vakf, 1995. 5 Z.Gkalp, ktisadi Mucize, Makaleler VII, (Der:A.ay),Ankara, Kltr Bakanl, 1982, ss. 163-165.
4 3

beklenen iktisadi mucizenin, ancak AB yelii ile gerekleecei gr zellikle aydnlar arasnda arlk kazanmaktadr. Zira Cumhuriyet dneminde kalknmamza ramen, Bat ile aradaki farkn devam ettii gr egemendir. B. Aratrmann Bu Dneme Yaklam Atatrk Dnemi Maliye Tarihine iki trl yaklalabilir: Birincisi, dnemi iktisadi model/politikalar lt alarak alt-dnemlere ayrtrmaktr: (i) 1923-1929 Liberal Dnem (ii) 1929-1930 Ara Dnem ve nihayet (ii) 1933-1938 Devletilik dnemi. kinci yaklam ise 1923-1938 dnemini bir btn olarak almak, ancak mali kurumlara ayrtrarak ve bunlarn gelimelerini izlemektir. l tasnife yneltilen eletirilerin banda, Liberal Dneme (19231929) yaplan itirazlar gelir. lk itiraz bu dnemin bir liberal dnem olmaddr: Genellikle Liberaller ve iktisatlarn bir ksm rnein o devri de yaam olan deerli ktisat Prof. .L.Sar eserlerinde bu dnemin, Liberal dnem olduunu reddetmektedir: Gereke olarak da Sar 1931e kadarki politikaya liberal denilmekte ise de bu terim yerinde deildir. Gerekten bu dnemde hkmet braknz yapsnlar ilkesine gre hareket etmemi tersine ekonomiye katklarda bulunarak bir ok koruyucu tedbirler uygulam, ayrca demiryollar yapmn ele alm tekeller kurarak trl alanlar zel giriimlere kapatmtr demektedir6. Bunun yerine Sar, iki dnemli bir ayrma bavurmakta ve lk Dnem ktisat Politikas (1923-1931) ve Devletilik Dnemi (1931-1938) olarak ayrmaktadr. Bir Liberal ekonomiden bahsedebilmek iin nce oulcu bir demokrasinin ve liberal bir parti iktidar ile bu liberal iktidarn gtt liberal iktisat politikalar demetinin varl gerekir. Oysa Tek Parti Dneminde kurulabilen iki liberal parti Terakki Perver Cumhuriyet Partisi (TcF) ve Serbest Cumhuriyet Frkas (TcF) ancak muhalefet olabildiler ve ksa srede de kapatldlar. zellikle 1937deki Anayasann devletilik ilkesini kabulnden sonra TBMM zabtlarndan da anlalaca zere Liberalizmi savunmak bile bir Anayasal su idi7. Yukarda sz edilen l ayrma bavuranlar, genellikle resmi tarih gr (TTK: TrkTarih Kurumu)

6 Ord. Prof. .C.Sar, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi ve ktisat Politikalar, (ada Dncenin Inda Atatrk), stanbul, N.F.Eczacba Vakf, 1983,ss.337-378. 7 TBMM Zabt Ceridesi, 5.2.1937.

ile tarih metoduna aina, sol iktisat tarihi akmdr (TV: Trk Tarih Vakf). Dahas yurdumuzdaki bu her iki tarih okulunun, Liberal ekonomi konusundaki tespitlerine; Liberallerin katlmas mmkn deildir. Resmi tarih izgisi ve sol tarih akmnn Cumhuriyetin Ekonomik Tarihinin yorumunda devletilik olgusu nedeniyle neticede birletikleri ve benzer tezleri savunduklar veya bir milli iktisat tarihi tezi oluturduklar gzlenmektedir. Bilindii gibi, ttihad- Terakki Frkas (TF) Merkez-i Umumisi iinde; Liberal Ekonomi tezini Cavit ve Aaolu Ahmet Beyler savunmakta, Milli ktisat tezini ise Z.Gkalp nermekte idi8. Cavit Beyin Liberal tezleri daha sonralar Teceddt Frkasnda, TcFnda ve nihayet ScFnda da kendine yer bulmutur. Milli iktisat Tezi, Frederic Listin nderliindeki Alman Tarihci okulunun, korumaclk modeli idi. Milli ktisat Tezi, zmir ktisat Kongresince kabul grse de; gerek Milli ktisat Tezinin bir TF program olmas, Z.Gkalpin bu tezi devletilik ile badatrmas9, 1929 Buhran ve artan Sovyet nfuzu ve yardmlar dolaysyla Trkiye giderek devletilie gemitir. Nitekim devletilik hem bir model hem de finansman ve uygulama yntemi olarak Sovyet teknik ve iktisadi yardm ile gerekletirilmitir. Dolaysyla iktisadi tercihlerdeki isabeti yine o dnemi de yaam olan smet Bozda 1970li yllardaki bir Cumhuriyet Tarihi seminerinde yle dillendirir ve bir itirazla da karlamaz: Btn iktisadi hayatmz smet Paann Sovyet Rusya seyahatinde edindii intibalarla, Celal Bayarn Deutch Bankta edindii intibalarn bir muhassalasndan ibarettir 10. Gnmzde Liberaller ve Muhafazakrlar sz konusu dneme ilikin tarihi yorumlarn zellikle eletirilerini henz ortaya koyamamlardr. Varolan eserler de iin bandan itibaren yabanclara aittir11. Dolaysyla Cumhuriyet Tarihini yabanc dil bilmeyen Trklerin incelemesi bir hayli zordur. Bu adan bakldnda bu alma; Resmi Tarih ve Sol Tarih Akm (TV: Trk Tarih Vakf) dnda, yerli ve yabanc muhalif kaynaklara da yer vererek Cumhuriyete taraf, fakat tarafsz bir tutumla kaleme alnmtr.
Z. Gkalp, Trkln Esaslar, stanbul, Kltr Bakanl, 1976,ss.172-176.. Z. Gkalp, ktisadi nklp iin Nasl almalyz?, Makaleler VII, (Kk Mecmua Yazlar Haz: A.ay) Ankara, Kltr Bakanl, 1982,ss.166-169. 10 smet Bozda ,Tartmalar, Atatrk Dneminin Ekonomik Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar, stanbul, TA Mezunlar Dernei, 1977,ss.113-118. 11 Arnold Toynbee- K.Kirkwood, Turkey, London, Ernest Benn, 1926
9 8

Dolaysyla bu almann allmn dnda yanlar olabilir, ancak bir ulusun tarih yazmnn resmi ve gayri resmi tekellere terki kabul edilemeyecek bir olgudur. Resmi tarih ve sol tarih yorumunun12 oluturduklar milli tarih tezinin belli amazlar vardr. ncelikle yabanc kaynaklar13 kalknma konusuna ok daha ihtiyatl yaklamaktadrlar. Nitekim kalknma konusundaki kayglar demokrasiye geildikten sonra Tek Parti Ynetiminin unsurlarnca da rnein Falih Rfk Atay tarafndan teslim edilmektedir14. Tarih Nedir? Bir bakma tarih, insanln, uygarlk asndan doru ve yanl deneyerek ayrt ettii; uzun bir zaman tnelidir15. Nitekim hem devletilik ve planlamann, hem de zelletirme ve piyasa ekonomisinin, kendi dnemlerine zg dorular olarak kabul; Tarihin ve de ktisat Biliminin ktye kullanmdr. Oysa bugnk resmi tarih izgisinin veya okullardaki Inklap Tarihi retiminin tutumu budur ve ve bu izgi bilime ve ulusumuzun karlarna aykrdr. Dolaysyla Ulusal Tarih sadece gemi olaylarn bir anlatm ve/veya rejim propagandas16 iin kullanm deil; lkede varolan objektif koullarn yani geri kalmlmzn ve nedenlerinin, yoksulluun, isizliin ve de baardklarmzn tarihi sebeplerinin karm ve ulusumuzun gelecei iin bir yol haritasna dntrlmesi olgusudur. Uluslar yanl tarihi yorumlar, yani yol haritalar ile doru hedeflere ulaamazlar. Dikkat edilmesi gereken bir husus, o dnemde devletin; gerek Milli ktisat Modelinin Tasfiyesindeki rol ve gerekse Devletilik dolaysyla; Maliye Tarihi, bir bakma bu dnemin Ekonomi Tarihinin oda haline gelmitir. Yetien Maliyecilerimizin doru veya evrensel tarih bilinci ile donatlmalar, mali sorunlarmzn zm iin ilk adm saylabilir. Aratrmada zlenen Yol ve Kullanlan statistikler: Bu aratrmada sresi, raporun hacmi ve birinci ynteme yaplan itirazlar nedeniyle ikincisi tercih edilmitir. Ayrca bu mal kurumlar ayrtrarak bamsz gelimelerini izlerken; Osmanldan veya TFdan miras kalan Milli ktisat Modelinin Tasfiyesi Dnemi (1923-1931) ve Devletilik (1933Zafer Toprak, nsz, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950), stanbul, Tarih Vakf, 1995,ss. i-iv. 13 Max Thornburgh, An Economic Appraisal: Turkey, The Twentieth Century Fund, 1949, s.233. 14 F.R.Atay, ankaya, stanbul, 15 Gneri Akaln, Cumhuriyet ktisat Tarihi, (baslacak), 2008. 16 Recep Peker, nklap Tarihi, stanbul, letiim, 1994.
12

1938) dnemleri ikili ayrmna da ba vurulmutur. Nitekim Nobel dll Prof. D.Northun ban ektii Kurumsal ktisat Okulu, kurumlarn gelimesinin izlenmesini bir ktisat Tarihi yntemi olarak kullanmaktadr. Bir baka deyile aratrmada, l ayrm yerine ikili ama zimn bir ayrm; Milli ktisat Dneminin Tasfiyesi (1923-1931) ve Devletilik (1931-1938) olarak benimsenmi olup; ancak bu ayrm da kurumlarn gelimesi ierisine sindirilerek deerlendirilmektedir. Milli ktisat Modelinin Tasfiyesi veya Tadili Aamas (19231931): zmir ktisat Kongresince benimsenen Milli ktisat Modeli (= Gmrkler: himayecilik + Milli irketler: Milli Sanayi + Milli Bankalar: tibar- Milli Bankas vb. + Milli Burjuvazi ) bir tr devletin gdmndeki piyasa ekonomisi olarak aklanabilir. Gdml Milli ktisat Modeli, Z.Gkalpe atfedilen bir iktisadi mucize ile on ylda Baty yakalama hedefinin tahakkuk etmeyeceinin anlalmas yannda, bu modelin muhalif ve TF destekisi unsurlara (TO) hizmet etmesi, 1929 Buhran, Halklk ilkesi dolaysyla milli burjuvazinin oluumuna kar olmak, Sovyet nfuzu gibi, nedenler ile zaman iinde kademeli olarak tasfiye veya tadil edildi. Bu tasfiye veya deiiklik hareketlerini yle toparlayabiliriz: Milliletirmeler, Devlet Tekellerinin kurulmas, kapitlasyonlarn ve Dyunu Umumiye daresinin tasfiyesi, devletin demiryollarn yapmas ve iletmesi, devletin bankacla girmesi (Emlk ve Eytam Bankas), hazine destekli ve ortakl Bankasnn Kurulmas, devletin eker fabrikalar yapmn desteklemesi, Tekel vb. Devlet, milliletirmeler, inhisarlar, bankaclk, demiryolu yapm, eker fabrikalar ile fiilen iletmecilie balayp devlet eksenli bir ekonomi kurulunca piyasa eksenli ve milli burjuvazi amal Milli ktisat Modeli kendiliinden kt. Tek Parti Ynetiminin, Milli ktisat Modelini tasfiyesinde ve/veya devletilii kurmalarnda kendisi asndan ok hakl sebepleri olduu aikrdr. Zira Milli ktisat Modeli bir milli burjuvazi yaratma adna; ekonomik iktidar piyasalara vermekte, devrimcilere geriye sadece siyasi iktidar tekeli kalmakta idi. Oysa milli burjuvazi TFnin ve aznlklar ise tilaf Devletlerinin himayesinde olduklar kabulne gre rejim, iktisadi iktidarn tehditi altnda idi. Dolaysyla devletilik, bir iktisadi milliyetilik hareketi olduu kadar rejimin gvence altna alnmas gayreti idi. Nitekim Tek Parti Ynetimi; bylece iktisadi ve siyasi iktidarlarn her ikisinin de

tekeline sahip olma yoluna gitti. Bu durum Anayasal olarak fiilen kuvvetler birliine de yol at. Devletilik Dnemi (1931-1938): Aslnda Lozan ncesinde Z.Gkalpin17 yazlar ile balayan devletilik hareketi; smet Paann Sivas nutku ile birden su yzne kt ve meruiyet kazand. Devletilik hareketi nce 1931de CHP programna girdi ve 1934de balayan Birinci Be Yllk Plan ile fiilen yrrle konuldu. Alnan neticelerden memnun olunmu ki 1937de Anayasa hkm haline getirildi. Devletilii savunanlara gre devlet, stiklal Sava mucizesini yaratan Orduyu kurduuna gre; devlet sanayii de kurabilirdi. Sovyetlerin 8 milyon $lk iktisadi ve teknik yardm ile planlama ve KTler hayata geirildi. Bylece devlet Osmanldan beri sregelen iaecilik ilevini beyazlar denilen un, eker ve gazyann salanmasn da teminat altna alm oluyordu. Devletilik Modelini; (Planlama+KTler+Otari+thal kameci sanayileme+gmrkler: himayecilik+Merkez Bankasnn kurulmas+Tekel+TMO+Devlet retme iftlikleri ve Kooperatifler+vergilerin zorunlu tasarruf aracna dnmesi+K. Btenin (Konsolide Bte) Finansman Program ilevini yklenmesi) eklinde tanmlamak mmkndr Milli Gelir Hesaplar: Aratrmada Milli Gelir statistikleri asndan ise; Ekrem Pakdemirlinin kulland ve Bulutay-Tezel-Yldrmn18 rettikleri seriye dayanlmaktadr. Ancak elde edilen sonularn testi asndan Ek:1 deki aratrmaya bavurulmutur. Pakdemirlinin kulland, Bulutay-Tezel-Yldrm serisinden hareketle bu dnem iin verdii yllk byme hzlarnn ortalamas % 7,9 dolaynda kmaktadr. Her ne kadar bu yksek byme hz, 15 yllk bir dnemde dnya ekonomik tarihinde eriilmi bir hz olsa dahi; tahkiki gereken bir olgudur. Zira bu dnemde 1926daki 18,2lik, zellikle 1929 byk buhran ylndaki %21,6lk, 1933deki %16lk ve 1936 daki % 23,2lik hzlarn bir ekilde izah gerekir. Ve btn bu dnemde yatrmlarn GSMH iindeki pay en dk % 6 ve en yksek % 11 olduundan, ortalama % 8,5 civarnda kalmtr19. Bir baka deyile, nerede ise yatrmlarn oran ile kalknma hz birbirlerine yakn kmaktadr ki, bu sermaye hasla orannn 1 civarnda olmas demektir.

Z.Gkalp, ktisadi nklp iin Nasl almalyz, Makaleler VII (Der: Dr.A. ay), Kltr Bakanl, Ankara, 1982,170-172. 18 Bulutay-Tezel-Yldrm, Trkiye Milli Geliri (1923-1948), Ankara, SBF, 1974. 19 Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit.s.120/A

17

Belki 1936daki byme hz, baz sanayi tesislerinin almas ile izah edilebilir ama byk buhran ylnda Batda milli gelir % 25 orannda azalrken bizde tam tersinin olmas irdelenmesi gereken bir konudur. Ayrca bu dnemde milliletirmeler ve d bor demeleri dolaysyla darya sermaye ihra edilmekte, fiyatlar, ihracat dmekte, d ak, dviz kuru (Sterlin) ve altnn deeri artmaktadr20. Nitekim (EK: 1) deki altn para zerinden ayn serileri kullanarak yaplan aratrma, bymeye ilikin bu sonular dorulamamaktadr. Ancak bu EK:1deki serinin de speklasyon nedeniyle altnn deerindeki dalgalanmalardan etkilenmesi mmkndr. Ancak gnmzde bile tartmal olan Milli Gelir serilerimizin expost tahminlerle; yllar sonra hesabnn ne kadar doru olduklarn ihtiyatla karlamak gerekir. Belki lehde sylenebilecek tek husus zellikle ekilebilir alann nfus ve eki hayvan ile artmasyla tarm retiminin hzla artrlabilmesidir. Bir baka deyile, byme, kapasite artrmndan deil, kapasitenin kullanmndan artmaktadr denilebilir. Nfus iin TK verileri kullanlmtr. Bte ve vergi istatistikleri iin Maliye Bakanl yaynlar kaynak alnmtr. C. Dnemin Ekonomik Verilerinin zetlenmesi ncelikle bu dnemin bir ekonomik fotorafn ekerek aratrmaya balayalm. Eldeki serilere gre dnemin ekonomik ve nfus verileri (izelge:i/i) zetlenmektedir. Bu izelgeden kacak sonu geri kalm ve geimlik dzeyde bir ekonominin varldr. Adam bana gelir ok dktr. Ekonomi doal olarak d ak verme eiliminde olduundan sermaye hareketlerine veya d borlanmaya muhtatr. Pakdemirlinin Bulutay-Tezel-Yldrm almasna dayandrd serisinden hareketle bu onbe yllk dnem zarfnda byme hznn % 7 civarnda olduu anlalmaktadr. Ayrca adam-bana GSMH bu onbe yllk dnemde katlanmay am (% 102) grlmektedir ki bu da yllk % 5i aan bir byme hzna tekabl eder. Dikkat edilmesi gereken bir husus, ekonominin d ak vermesi yani i tasarruflarn yetersiz olduu olgusudur. Dviz kuruna ihtiyatla yaklamak gerekir. Zira 1930lu yllarn banda ABD dolarnn altn karlklar kaldrldndan devale edilmesi dolaysyla TL bir miktar deerlenmi grnmekle birlikte, altn ve altna bal Sterlin karsnda deer kaybetmitir.
20

Ekrem Pakdemirli, Ekonomimizin (1923-1990) Saysal Grnm, stanbul, Milliyet, 1991.

(izelge: Giri/i) 1923-1938 Dneminde Ekonomik Veriler

Yllar GSMH 1948 fiy. Milyon TL 1923 1931 1938 3240,1 6130,4 8858,4 Adam Bana GSMH (1948 fiy. TL) 257,5 412.8 520,6 % 8,9 % 9,5 Yllk Byme Hz Dviz Kuru TL/$ 1,68 2,12 1,28 hracat (Milyon $) 51 60 115 thalat (Milyon $) 87 60 119 12.582 14.850 17.016 (1927) 32 (1935) 31 (1945) 31,8 Nfus (000) mr Bekleyii

Kaynak: Bulutay-Tezel-Yldrm, Trkiye Milli Geliri 1923-1948, Ankara, SBF, 1974, s.120/A, Pakdemirli, op.cit,ss.16-17.

Bu Milli Gelir hesaplarnn bir salamas olarak, son stunda grlen mr bekleyiinin; hi artmamas dndrcdr. Buradan milli gelir artlarnn halkn tketiminden ziyade devletin finansman iin kullanld sonucuna varlabilir ve/veya milli gelir hesaplarnn shhati sorgulanabilir. 1923-1938 Dneminde Yatrmlarn Milli Gelir indeki Pay: Bulutay-Tezel-Yldrm aratrmasndan hareketle yatrmlarn milli gelir iindeki payna ulamak mmkndr. Hem yatrmlar hem de milli gelir cari fiyatlarla hesaplanmtr. Oranlar yazarca bulunmutur. (izelge: Giri/ii) 1923-1938 Dneminde Yatmlarn Milli Gelir erisindeki Pay
Yllar 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Milli Gelir* 952,6 1.203,8 1.525,6 1.650,5 1.471,2 1.632,5 2.073,1 1.580,5 1.391,6 1.171,2 1.141,4 1.216,1 1.310,0 1.695,0 1.806,5 1.895,7 Yatrmlar* 66,4 98,6 130,0 131,6 159,7 174,5 211,0 187,2 116,9 104,8 109,2 143,3 131,6 153,8 171,1 215,1 Yatrm/Milli Gelir % 6,9 % 8,2 % 8,5 % 7,9 %10,9 % 10,7 % 10,2 % 11,8 % 8,4 % 8,9 % 9,6 % 11,8 % 10,0 % 9,1 % 9,5 %11,3

Kaynak : Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit.,s.,120/B (*) cari fiyatlarla milyon TL

Burada zellikle milli gelir serisinin tetkikinden kartlacak sonu; milli gelirin 1929da cari fiyatlarla bir tepe noktasna vardktan sonra 1934 ylna kadar dt, ancak Be Yllk sanayi plannn yrrle konulmasndan sonra artmaya baladdr. Bu dmede -yllk % 7lik bymeye ramen- fiyatlar genel dzeyinin azalmas rol oynam olabilir. Yatrmlarn dk payna ramen, byme hznn yksekliinin nedeni muhtemelen sermaye/hasla katsaysnn ok kk olmas bulunabilir. Atatrk Dnemi Maliye Politikasnn Dnm Noktalar: Atatrk Dnemi Maliye Politikalarnn dnm noktalarn tespit ile ie balayalm: (i) zmir ktisat Kongresi (ii) Lozan (iii) Cumhuriyetin Kurulmas (iv) arn kaldrlmas (v) Milliletirmeler (vi) 1929 Dnya Buhran (vii) 1928 ve 1933 Paris Bor tilafnameleri (viii) Merkez Bankasnn Kurulmas (ix) Vergi Reformu (x) Devletilik ve Planl Kalknmann hazinece finansman. Bilindii zere, Atatrk Dnemi, Milli Mcadele ile balar; ancak Sava Yllarnda olaanst koullar geerli olduundan, bu dnem iin bir Maliye Politikasndan ziyade Sava Ekonomisinden veya Savan finansmanndan bahsetmek daha doru olur. Sava Dneminin Maliye Politikas, olaanst koullarn eseridir. Nitekim Gazi21 1923 ylnda bile; Lozan ncesinde TBMMdeki a konumasnda bu yl harb yl da olabilir sulh yl da olabilir diyerek, btenin ileride buna gre ekilleneceini ifade etmekteydi. Aslnda aratrmamza, bir bar dnemi olan Cumhuriyetin kuruluu ile balamak yerinde olur. Ancak Cumhuriyet ncesi mevcut olan iki belgenin; zmir ktisat Kongresi ve Lozan, bu
Gazi Mustafa Kemal, TBMM Toplant Yln Aarken, 1 Mart 1923, Atatrkn Sylev ve Demeleri I-III, (Ed: N.Arsan), TTE Yayn, 1961, ss. 300-328.
21

10

dnemdeki Maliye Politikalarna damga vurduklarndan, ele alnmalar ve incelenmeleri gerekir. D. Cumhuriyet Kurulurken nnde Bulduu Temel Mali Sorunlar Osmanldan, Cumhuriyete miras kalan mali sorunlarn balcalar unlardr: (a) Maliye daresinin modernizasyonu (b) Vergi Sisteminin slah ile gelir yetersizliine are bulunmas (c) Kapitlasyonlarn kaldrlmas (d) Dyun-u Umumiyenin tasfiyesi (c) Yabanclarn ilettikleri Doal Tekellerin (kamu kolaylklarnn) milliletirilmesi (d) Denk bte ve salam para politikas yani mali disiplinin salanmas (e) Maliye Politikasn destekleyecek, Para Politikas iin Merkez Bankas kurulmas (f) Mubadillerin iskn ve Sava ykmnn imar (g) Alt yap yatrmlarnn (demiryollarnn) finansman Dikkat edilirse bu saylanlarn iinde; henz devlet eliyle kalknmann finansman, yer almamaktadr. Bu hususun ihmali, ksmen II. Merutiyetten devir alnan Milli ktisat Modeline22 yani zel teebbs eli ile kalknmann tercihine ve ksmen de kalknmann mali disiplin ve ekonomik istikrardan sonra gndeme gelmesine atfedilebilir. Nitekim devletin kalknmann finansmanndan sorumlu tutulmas, demiryolu siyaseti ile balatlm ise de bunun bir program olarak da vurulmas ancak devletilik ve plan uygulamalar ile; 1934de mmkn klnabilmi ve bir Anayasa maddesine dnmesi ise 1937de olmutur23. Bununla birlikte kalknma

22 23

Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat, 1908-1918, Ankara, Yurt Yaynlar, 1982. Bilsay Kuru, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi, 1987,s.138.

11

fikri veya Gkalpe atfedilen ve on ylda Batnn yakalanmas hedefi24, daha Cumhuriyet kurulurken de benimsenmiti. Sovyet D leri Komiseri Litvinof ve Keynesin grmelerinden anlyoruz ki on ylda Batnn yakalanmas hedefi Sovyetlerde de vard25. Maliye daresi ve ekirdek Devlet Tezi: John Stuart Mill, devletin ilk ilevinin mali fonksiyonu olduunu ifade eder26. Dolaysyla ekirdek devlet, Maliye daresi olup; gen Cumhuriyet bu temel zerinde ykselecektir. Nitekim Cumhuriyetin, kuruluundan nceki belgelerden (zmir ktisat Kongresi Kararlar ve Lozann Mal hkmleri) balayarak; Maliye daresi konusunda hazrlklar yapmas, tesadfi saylamaz. Zira mali bamszlk hedefi ile Kapitlasyonlar ve Dyun-u Umumiye badamyordu. Dolaysyla Cumhuriyet Ynetiminin, ie Maliye daresinden balamas doaldr. Oysa Osmanldan devir aldmz Maliye Politikasnn esas ise; Fuat Paaya atfedilen Devlet-i Aliye borsuz yaayamaz veya Cemal Paann Harbi Umumiyeye -borla G.A.- asker maalarn deyebilmek iin girdik szleri ile ifade edilen gelir yetersizlii dolaysyla srekli borlanma yaklamdr. Ancak ak bte ve d borcun; mali bamszln kayb olduu ve bunun rneinin de Osmanl Devleti bulunduu artk literatre, dolaysyla hafzalara girmiti. Dahas Osmanl Maliyesi, Dyun-u Umumiye daresinin gzetimine verilmi ve baz gelirleri rehnedilmi idi. Bunun da tesinde Dyun-u Umumiye kendisine bal Reji daresi ile ttn gelirini toplamak iin bir zabta/kolcu gc oluturmu ve atmalarda 20.000 hayat kaybedilmiti27. Bir baka deyile, Cumhuriyet kurulurken, bugnk dar anlamdaki Maliye Politikas/Bte Politikas veya Musgravein istikrar ilevi nden ok daha kapsaml bir maliye politikas sorunuyla veya azgelimilik/kalknma ilevi ile kar karya idik. Oysa dar anlamda Maliye Politikas, yukardaki sorunlardan sadece denk bte ve salam para
24 25

Z.Gkalp, ktisadi Mucize, Makaleler VII, op. cit,ss. 163-165. J.Maynard Keynes, A Short View of Russia, ,Essays in Persuasion, London, MacMilllan, London, 1972,ss. 253-272. 26 John Stuart Mill, Political Economy, London, Logman, 1965. 27 Haldun Derin, Trkiyede Devletilik, stanbul, 1940,ss. 126-127.

12

politikasna cevap verebilirdi. Yalnz dar anlamdaki Maliye Politikasn bile gdebilmek iin gerekli ve hazine ilemlerini yapabilecek bir Merkez Bankas yoktu. Ksacas Maliye Politikasn, bir para politikas ile desteklemek; mmkn deildi. Ayrca Kalknma ktisad diye bir ktisat dal da ancak II. Dnya Sava sonrasnda ve 1950lerde ortaya kmt ve iktisadi gelime adna btn bildiklerimiz Alman ve Japon kalknma deneyimleri idi28. Kald ki on yllk bir Sava Dnemi (1912-1922), yurdumuzdaki servet ve insan kaynan tketmiti. Hatta bu nedenle o dnemde Mali Sorunlarmz zmeyi salayacak entellektel sermayeden mahrum olduumuzu iddia edenler de mevcuttur29. Nitekim Dnyada ktisat Bilimi alannda Maliye Politikas ile r aacak Keynes htilali kapda olmasna ramen, bizim en nemli dnrmz Z.Gkalp ktisat Biliminin evrensel olmadn ve ngilizlerin milli karlarn temsil ettiini iddia etmekteydi30. Ayrca on yllk Sava dnemi art; yetimi insangcmz iin, dnemin Ankaras bir ekim merkezi de saylmazd. O tarihte Modern ktisat Bilimi, Cavit Bey, brahim Fazl (Pelin) veya Fethi Bey gibi bir avu insan tarafndan izleniyor ve srasyla ktisat lmi kitaplar yaynlanyor veya Keynesin Barn Ekonomik Sonular/The Economic Consequences of Peace kitab evrilmekteydi. Ancak lkemizde ktisat Bilimini renme sreci, bugn bile henz tamamlanabilmi deildir. Zira ktisat, sosyal, ancak bir tecrbi bilimdir. Trkiyenin, henz kalknan bir ekonomi olduuna gre; iktisadi alanda yeterince deneyim ve birikime sahip bulunmamas nedeniyle renme srecini tamamlad iddia edilemez. Bir lkede ktisat Bilimi ve piyasa ekonomisi paralel bir gelime gsterirler. Dolaysyla Cumhuriyet kurulurken, mal reform veya kalknma iin gerekli entellektel sermaye yani Teorik ve Uygulamal ktisat/Maliye Bilgisi byk lde de mehulmzd. Dahas Osmanldan devir alnan piyasa iktisadi rgtlenmesini ileten sermaye ve teebbs hatta igc
28 29

.C.Sar, op. cit.,ss. 337-378. F.R.Atay, op. cit,ss. 30 Z.Gkalp, ktisadi Trklk,Trkln Esaslar, stanbul, Kltr Bakanl Yaynlar, 1976, ss. 172-176.

13

faktrleri, Sava sonrasnda levantenler ve aznlklar ile birlikte yurdu nemli lde terk etmiti. Asrlarn ihmali iinde Trk Milleti ekonomiye yabanc kaldndan; sermaye ve teebbs arzlar bakmndan faktr donanmmz son derece arpk ve yetersizdi. rnein yer yer tarmda ift hayvan bulunamadndan, insanlarn ifte koulduuna; bizzat yneticiler tarafndan tank olunmaktayd. Btn bu faktr donanmndaki arpklk, piyasa baarszlna yani piyasa ekonomisinin etkin ekilde iletilebilmesinin; mmkn olmadna iaret etmekteydi. E. Osmanldan Devir Alnan Ekonomik ve Mali Doktrinler Cumhuriyet Ynetiminin ekonomi alannda elindeki tek yol haritas; II. Merutiyetten kalma, Milli ktisat31 tezi ve uygulamalar idi. Bu tezin esas, kapitlasyonlarn kaldrlmas ile gmrklerin arkasnda, milli bir burjuvazi ve sermaye stoku yaratarak sanayilemekti. Ancak Milli Mcadele sonrasnda lkedeki iki ayr grup Milli ktisat modelinin etrafnda ayrmlard. Birincisi Z.Gkalp ve onu izleyen nnn ekibinin (.nn, . Saraolu, H.Saka, M.eref zkan) Merkantilist/Alman Tarihi Okulunun otarik yorumu ile ikincisi Cavit Bey ile fikir arkadalar olan Fethi Okyar, Aaolu Ahmet ve A.Hamdi Baarn Liberal/ Serbest Piyasa Ekonomisi yaklamdr. Daha sonralar bu iki gurup ayr ayr partileerek; ktisadi Tezlerini ve Maliye Politikalarn programlatracaklar ve birincisi devletilii (CHP), ikincisi serbest piyasay (ScF) savunacaktr. Bu dnemde Cumhurbakan konumu itibariyle Atatrk, bu iki grup arasnda hakem durumundadr. Gazi pragmatist bir yaklam ile nce Fethi Beyi babakan atar32, ancak Takrir-i Skn Kanunu ncesinde kan isyan ve karklk zerine; smet Paay hkmeti kurmaya memur eder. Atatrk, daha sonra 1930larn banda nn hkmetlerinin performansn yeterli bulmadndan; F.Okyara Serbest Partiyi kurdurup demokrasiyi veya muhalefeti tecrbe eder33. 1933de girilen devletilik uygulamalarnn sonularn beenmeyen M.Kemal; nce ktisat Bakan M..zkan istifa ettirir daha sonra da 1937de nnnn yerine C.Bayar Babakanla
31 32

Zafer Toprak, Trkiyede Milli ktisat 1908-1918, Ankara, Yurt, 1982. Fethi(Okyar), 2. Fethi Bey Hkmetnin Program, 27 Kasm 1924 , ss. 41-62. 33 Fethi Okyar, Devirde Bir Adam, stanbul, Tercman Yaynlar, 1980, ss. 392-393.

14

getirir34. Gazi, birinci elden ekonomik hayatn da iindedir; zira sahibi olduu Bankas aracl ile zel teebbs, piyasay, devletilik uygulamalarn ve kalknmay srekli izlemekte ve hatta yeni projeler ile katkda bulunmaktadr. Bir bakma Bankas, Gazinin ekonomi laboratuardr. Dolaysyla asker/komutan ve devlet adam olan M.Kemalin mesleklerine i adamln/mteebbislii de kattna tank olmaktayz. Nitekim Atatrk ve kurduu Bankas, lkemizdeki giriimcilerin ve zel teebbsn ncs ve hamisidir. Daha sonra zamanla Atatrkn etrafnda Bankaclar35 denilen Celal Bayar, T.R. Aras, Mahmut Soydan, Kl Ali, Topu hsan vb. bir grup oluacaktr. Bankaclar gurubu 1930lu yllarda girilen devletilik uygulamalarnda arla kaldn ileri srerek, nce C. Bayarn ktisat Bakan ve sonra Babakan olmasna yol aan sreci balatacaktr. Netice olarak Atatrk dneminde Tek Parti Ynetiminde yani CHP iindeki gruplamalar; genelde Maliye Politikas ve Ekonomik rgtlenme Modeli etrafnda olumutur. Milli ktisat gr ile yola kan ama Devletilike kayan nn ve arkadalarna kar; nce TPcF sonra ScF ve nihayet Bankaclar; Liberal tezi savunmular ve giderek bu gruplamalar 1945de CHP ve DP ayrmna yol amtr. F. Dnemin Klasik Maliye Yaklam ve Maliyecilerimiz Dneme Egemen Klasik Maliye Yaklam: ncelikle Maliye Politikas teriminin, Keynesin 1936da yazd Genel Teori kitabnn bir rn olduunu ve 1938de Alvin Hansenin Harvard niversitesinde Maliye Politikas Seminerini amas ile yayldn ifade edelim. Bir baka deyile kitabn balnda yer alan Atatrk Dnemi Maliye Politikas expost bir adlandrmadr. O dneme egemen olan Klasik Maliye/Minimal Devlet veya Maliye Politikas anlay; P.Samuelsonnun36 ifadesi ile A.Smithten, Keynese kadar iki yzyldr deimeyen bir kalpt ve u hususlar ieriyordu: a. Bte kk ve denk olmaldr.
34 35

smet nn , Defterler (1929-1973), stanbul, YKY,2001,cilt 1,s. 252-253. Uygur Kocabaolu, Bankas Tarihi, stanbul, Tarih Vakf, 2001, ss.40-50. 36 Paul Samuelson, Economics, Newyork, Mc Grawhill, 1992, ss. 5,-10.

15

b.Borlanma israfa yol aar ve vergilerin ertelenmesi anlamndadr. c.Btenin ilevi tahsis fonksiyonu ile snrlanmal yani sadece sosyal mallarn etkin salanmas olmaldr. d.A.Smithin vergicilik ilkeleri uygulanmaldr. A.Smithin vergicilik ilkeleri ile kastedilen hususlara ksaca deinelim37: *Her yurtta yetenekleri orannda vergi demeli (deme gc ilkesi) *denecek vergiler belirli olmaldr (kesinlik ilkesi) *Vergiler mkellef iin en uygun zamanda tahsil edilmelidir (uygunluk ilkesi) *Vergi idaresinin maliyeti asgaride tutulmaldr (iktisadilik ilkesi) Dnemin Trk Maliyecileri ve Doktrinleri:Aslnda dnemin mali zihniyetine damgasn vuran ilkelerin yukardaki sekiz madde olduunu iddia etmek mmkndr. Modern Maliyenin veya K. Bte kavramnn Trkiyeye girmesi Krm Harbi sonrasnda Dyun-u Umumiye ile olmutur38. Osmanllar bu ilkeleri yabanclardan rendi; ancak ne lde baar ile uyguladklar Dyun-u Umumiyenin varl ile ortadadr. Dnemin akademik maliyecileri olan Cavit Bey, H.Saka39, .F. Pelin, H.T. Ayn, C.Erinin eserlerine baktmzda; bu ilkeleri savunduklar ve doruluklarn kabul ettikleri grlr. Bu Maliyecilerden H.Saka ve C.Erin Cumhuriyet dneminde srasyla Maliye Bakanl ve Mstearlk yapm olup uygulamalarn ierisinden gelmilerdir. Cavit Bey ise; II. Merutiyetin Maliye nazr olup Milli ktisat tezine Liberal tutumla yaklaan uygulayan ve Maliye daremizi slah eden kiidir. Ancak I. Lozan Konferans hari Cumhuriyet dneminde kendisine faal grev verilmemitir. Cavit Bey40, Bavekil Fethi Okyarn istei zerine stanbulun ktisadi Durumu adl bir rapor
A.Smith,Wealth of Nations, London, Every Mans Library, 1912, ss. 310-311. Foster-Hobart, Report on Financial Conditions of Turkey, Parliamantery Papers, London, 1862, ss. 475-519. 39 Hasan Saka, Maliye Ders Notlar, Ankara, 1936, s.38-39. 40 Cavit Bey Komisyonu, stanbul ktisat Komisyonu Tarafndan Tanzim Olunan Rapor, stanbul, TO,2006.
38 37

16

hazrlam ise de; muhalif tutumu dolaysyla bu raporun yaynlanmas da yasaklanmtr. Bu dnem Maliyecilerimizin zihniyeti, genelde Kta Avrupas ve Fransz Okulu eilimlidir. Bunlar Maliyeye, Kameralist bir zihniyetle; devlet hazinesinin ynetim bilimi olarak yaklarlar. Dahas Maliye; Hukuk, Siyaset Bilimi ve ktisat karm bir bamsz Bilimdir. Oysa AngloAmerikan yaklam ise; Maliyeyi bir ktisat alt dal olarak ele alan okul olmutur. Nitekim bu dnemde yazlm olan A.C.Pigounun Public Finance (1928)41 gibi temel Anglo-Amerikan klasik Maliye eserlerinden, Maliyecilerimizin haberdar olduklar grlmemektedir. Bir baka deyile, bu dnemde yetimi Maliyecilerimiz, ngilizceye ve ktisat Bilimine de pek aina deillerdir. Aa yukar hepsi niversite ve Dyun-u Umumiye daresinde birlikte grev alarak yetimilerdir. Sadece Cavit Bey Okulunun (+.F. Pelin ) ktisat eilimli olduu braktklar eserlerden anlalmaktadr. Bu dnemde yetimi ve eser brakm akademik kkenli Maliyecilerimizi sayacak olursak; Cavit Bey, Hasan Saka, brahim Fazl Pelin, Hasan Tahsin Ayn, Cezmi Erin (Emirolu) adlar anlabilir. Ancak bunlara makale dzeyinde katkda bulunan Maliye Bakan Fuat Araly ve Meclis zabtlarnda yer alan ilgin eletirileri ile .Saraolunu da katabiliriz. Ayrca bir bankac olan C. Bayarn da muhtelif vesilelerle hazrlad raporlarda ve babakan olduktan sonra hkmet programlarnda42 mali konular deerlendirdii anlalmaktadr. Kapatlan Kadronun yazarlarnn ve zellikle .Sreyya Aydemirin Maliyeye ilikin makaleleri mevcuttur. Bu dnemde Ahmet Hamdi Baarn mal sorunlarmzla ilgilendii eserlerinden anlalmaktadr. Yukarda adlar geen Hasan Saka, Cavit Bey (+ H.Cahit), Fuat Aral, C.Bayar; Lozanda nnnn Maliye alanndaki danmanlar olmulardr43. Bir baka deyile akademik dzeyde; bu dnemde lkemizde Maliye lmi ile ilgilenenler, bir elin parmaklarn amayacak kadar azdr. Dahas
A.C. Pigou, Public Finance, London, Macmilllan, 1928. Celal Bayar, Ulusal Ekonomi ve Artrma Meselesi, lk, kinci Kanun, cilt X, s. 59, 385397. 43 Dr. Rza Nur-J.C.Grew, Lozan Bar Konferansnn Perde Arkas (1922-1923), stanbul, 2003,s.10.
42 41

17

dneme damgasn vuran Fransz/Kta Avrupas Maliye yaklam; deerli bir brokrat-maliyeci olan ve DPT Mstearln da yapm bulunan M.Aytrn deyii ile, isabetli bir seim deildi. Ancak hemen ifade edelim ki; Cumhuriyete, sadece Osmanldan Maliye daresi ve vergi sistemi miras kalmad; Maliye alanndaki zihniyeti, entellektel ve beeri sermayeyi yani kadrolar da devir ald. Bununla birlikte bu dnemdeki minimal devlet ve Klasik Maliye yaklamnn belirledii maliye politikas erevesinde; Kta Avrupas/Fransz ve Anglo-Amerikan okullar, arasnda bir fark yoktur. Fark yaklamda kullanlan aralardan, ktisat veya Bamsz Maliye yaklamndan domaktadr. Ancak bu yaklam veya metod fark, Keynesin Maliye Politikas kavram ile bir ierik farkna da dnecektir. Dolaysyla 20. Yzyln ikinci yarsnda Klasik Maliye anlay terk edilecektir. Yalnz Kreselleme ile birlikte minimal devlet/Klasik Maliye Politikasnn 21. Yzylda tekrar geri dndne tank olmaktayz. Yine de Anglo-Amerikan Okulunun, Kurumlar ve Gelir Vergilerini ve Fransz Okulunun ise KDVyi Maliye Literatrne kazandrdklar; aklda tutularak, her iki yaklamn da hakk teslim edilmelidir. Bir bakma Atatrk dnemi yani Keynes htilali ncesi, Klasik Maliye ile gnmzdeki Kresellemeye egemen Mali disiplin yaklamlar arasnda; nemli bir fark bulunmamaktadr. Kriz ve Souk Sava geince; piyasa ekonomisi, 1989 sonrasnda piyasa disiplininin bir paras olan mali disiplini; kresel rekabet koullar nedeniyle tm devletlere empoze etmektedir. Sanrm Mecellede yer alan Mani zail olunca memnu avdet eder gerei ortaya km demektir. te bu nedenle Keynesin Maliye politikas gr; yani devletin konjonktrel piyasa baarszlklarn gidermesi yaklam, devlet baarszl yaratt kaygs ile artk terk edilmi olmaktadr. Burada yeri gelmiken, piyasa baarszl ve konjonktrel piyasa baarszl deyimlerine ksaca deinelim. Piyasa baarszl, Kamu Maliyesinin varlnn gerekesi olup; piyasa mekanizmasnn kaynaklar Pareto-Optimal/etkin tahsis edemeyecei tezine dayanr. Yani piyasa mekanizmas, devlet olmaz ise; kaynaklar israf eder ve kinci en iyi 18

durumuna yol aar. Konjonktrel piyasa baarszl ise; isizlik/depresyon veya enflasyon demektir. Keynesin Maliye Politikas veya Fonksiyonel Maliye anlay ise44; enflasyon veya depresyon boluklarnn devletin mdahalesi ile doldurulmasna yani konjonktrel piyasa baarszlnn tedavisine ilikindir. Ancak Dnyada yarm asr aan Keynesyen Maliye Politikas uygulamalar da gstermektedir ki; devletin mdahalesi aslnda kaynaklarn, daha fazla israfna (etkinsizlie) yol amtr. Bu duruma devletin baarszl denilmektedir. Piyasa disiplini ve onun bir trevi olan mali disiplin ile zelletirme, devletin baarszln nlemek iin gereklidir. Bylece Kreselleme ile gnmzde;1936da Keynesin Genel Teorisi ile balatlan sre ncesine geri dnlm olmaktadr. 1929 Buhran, ekonomimizi etkileyince; hkmet, Keynesyen Maliye Politikas yani ak bte yerine; bir yandan Klasik Maliye yaklamn srdrrken, genelde devlete yine bir dinamik piyasa baarszl saylan kalknma ilevini vererek yani devletilik yolu ile kamu sektrn byterek gidermeye alt. Devletilik tercihinde; d kredi temininde zorluk eken Trkiyeye Sovyetlerin iktisadi ve teknik yardm nerisinin ve TKPden kopan Kadrocularn rol45 olduu artk bilinmektedir. lkemizde Osmanldan sonra tekrar ak btenin bir Maliye politikas arac olarak kullanlmas, Tek Parti Ynetiminde II. Dnya Sava dneminde savunma harcamalarnn finansman ile balam ve genelde demokratik dnemde faslasz 2001 Krizine kadar srmtr46. G. Yabanc Uzmanlar ve Raporlar Atatrk dneminde iki tr yabanc ktisat/Maliyeci uzman grubu mevcuttur. Bunlardan ilki lkemize snan Alman Profesrler grubudur. kincisi ise dnemin hkmetlerince rapor vermeleri iin davet edilen yabanc uzmanlardr.
44 R.Musgrave, Public Finance Now and Then 1983, Public Finance In A Democratic Society, Collected Woks, Volume I, Newyork University Prss, 1986, ss. 89-101. 45 V.N.Tr, Tartma, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi, stanbul YKB Semineri, 1981, ss. 221-252. 46 G.Akaln, Trkiyede Ekonomi Politik Kriz ve Piyasa Ekonomisine Gei, Ankara, Aka, 2002, ss., 15-45.

19

lkemize Snan Alman ktisatlar ve Maliyeciler Kua: Bunlardan ilk grup Hitler Nazizminden kaan Alman Profesrlerdir. Bunlardan en tannmlar; W.Rpke, F.Neumark47, A.saac, A.Rustow, G.Keesler, J.Dorbetsger olarak saylabilirler. Bazlar Trkiyede yerletiler bazlar ise Amerikaya getiler. Ancak bu akademisyenler yaadklar dneme ilikin lkenin cari ekonomik ve mali sorunlarla ilgili tartmalardan -muhtemelen statleri icab veya liberal eilimleri nedeniyle- uzak durmulardr. Bizden de byle bir talebin gelmedii anlalmaktadr. Bunun nedeni olarak belki de I. Dnya Savandaki Alman komuta heyetinin, brakt kt anlar veya milliyetiliin bu konuda rol oynad sylenebilir. Dahas Tek Parti dneminde eletiri ve muhalefetin mmkn olmad hatta yapanlarn ilerini kaybetmelerine veya cezalandrlmalarna yol at iddialar da mevcuttur48. Nitekim yurdumuzdaki Alman iktisat ve maliyecilerin, II. Dnya Sava sonrasnda demokrasiye geilmesiyle birlikte; Trkiyenin sorunlar konusunda fikirlerini akladklar, hatta baz temel kanunlarmz hazrladklar grlmektedir. Alman profesrlerin ou Liberal olduklarndan, Tek Parti Ynetimini etkilemeseler dahi; ileride DPyi kuracak kuaklar niversitelerde yetitirmilerdir. Yalnz lkemize gelen Alman profesrler arasnda iki uzman W.Rpke ve F. Neumark ne kmaktadrlar. zellikle W.Rpkenin, II. Dnya Sava sonrasnda Alman ekonomik mucizesini yaratan Sosyal Piyasa Ekonomisi modelinin kurucusu ve Babakan K.Audenauerun ekonomi danman49 olduu dnlrse, kendisinden istifade edilememesini tarihi bir talihsizlik saymak mmkndr. Ayrca Maliyeci olduu iin nemli olan; F.Neumarkn, Atatrk dneminde verdii eserlere bakldnda, Klasik Maliye yaklamn ve Kta Avrupas Alman Okulu izgisini koruduu ifade edilebilir. II. Dnya Sava sonrasndaki eserlerinden; Neumarkn, Keynesyen Fonksiyonel Maliye/Maliye Politikas ile tant anlalmaktadr. Bu Alman
F.Neumark, Boaziine Snanlar, (ev: .A.Bahadr), stanbul, stanbul ktisat Fakltesi, 1982. 48 A.H.Baar, Atatrkle Ay..,op.cit,ss.156-158. 49 Wilhem Rpke, http//wikipedia.org (12.1.2007)
47

20

ktisatlarn nemli bir akademik katks .. ktisat Fakltesini kurarak, ktisat ve Maliye eitimini Kta Avrupas Okulu geleneinde de olsa lkemizde kurumsallatrmalardr. Davet Edilen Yabanc Uzmanlar ve Raporlar: Gerek Vergi Sisteminin slah ve gerekse Merkez Bankasnn kurulmasna ilikin olarak; davet edilen yabanc uzmanlar, arkalarnda Maliye Tarihimiz asndan essiz deerde raporlar brakarak ayrlmlardr. Bu uzmanlardan Maliyeci olan J.Picharles ile Merkez Bankasnn kurulmas iin arlan ktisatlar50 Prof. Charles Rist, Karl Muller, Dr. Hjalmar Schacht, Leon Morf, Dr. G. Vissering ve ekonominin genel durumuna ilikin kapsaml bir rapor hazrlayan Walker Hines ve Heyeti saylabilir. Rapor yazanlardan en tannm daha sonra Hitlerin Maliye Bakan olan ve sihirbaz Maliyeci nvann alan Dr. Schachttr. Ancak bir Fransz ktisat profesr olan C. Ristin Trkiyede ok iyi tannd ve bizzat Maliye Bakan .Saraolu tarafndan bir kitabnn tercme edildii bilinmektedir. Amerikal i adam ve iktisat Walker Hines51 ve ekibine Trkiyenin ktisadi Durumu konusunda kapsaml bir rapor hazrlatlmas ve bu rapor iin Bakan Roosveltin dostu olan bir kiinin seilmesi52; Amerikan yabanc sermayesi ile yaplan grmelere ve kredi olanaklar aratrmalarna hamledilebilir. Nitekim bu dnemde kurulan Merkez Bankasnn hayata geirilmesini, bir yl kadar geciktiren 10 milyon $lk dviz rezervini salayan kredi, Amerikan kaynakldr53. Ve yirmibe yllk kibrit imtiyaz karl verilmitir. Dahas Cumhuriyetin ilk yllarnda finansman yetersizlii dolaysyla gereklemeyen byk Chester yatrm projesinin54 de yine Amerikan kaynakl olduunu unutmamak gerekir. Kredi bulmakta zorlanmamzn muhtemelen nedeni; milliletirmeler kadar ilk d bor dememizi 1929 ylna kadar geciktirmemiz ve ykmllklerimizi yerine getiremeyiimiz olabilir.
.Tekeli-S.lkin, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Ankara, TCMB, 1997,ss. 261-275. Walker Hines Komisyonu, Trkiyenin ktisadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki 1933-1934, Ankara, Ky retmeni Basm Evi, 1936. 52 S.lkin-.Tekeli, Uygulamaya Geerken Trkiyede Devletiliin Oluumu, Ankara, ODT, 1982,s.172. 53 Tekeli-lkin, Merkez Bankas,..., op. cit,s. 310. 54 Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi, (1923-1950) Ankara , Yurt,1982, s.179.
51 50

21

Bu raporlarn hepsinin kamuoyuna aklanmad, ScF Reisi Fethi (Okyar) Beyin TBMM krssnden yapt eletirilerden anlalmaktadr. Ancak Atatrkn Serbest Partiyi kurma kararn verirken, bu raporlardaki eletirileri ve iktisadi kalknmadaki yaval dikkate almas muhtemeldir. Zira Serbest Partinin Program ile Okyar ve nn arasndaki Sivas ve zmir Nutuklar ile balayan ekonomik tartmalarda ana fikir; bu raporlara egemen olan, demiryollarnn K.Bte gelirleriyle finansman ve bunun getirdii ar vergi yk ile bu yatrmlarn ithalat gereksinmelerinin TLnin d deerini drmesi olmutur55. Bu raporlar yeri geldike konularn seyri ierisinde almamzda deerlendirileceklerdir. H. Atatrkn, Kaynaklar Maliye Politikasna likin Grlerinin

Atatrk aslnda herkesten fazla Maliyenin ekirdek devlet olduunun ve Gen Cumhuriyetin Mali temeller stnde ykseleceinin bilincindeydi. Nitekim Milli Mcadele srasnda savan finansmannda gsterdii gerekilik; Trk tarihinin en ktmser noktas olan Sakarya ncesindeki Tekalifi Milliye nerisi ve Sovyetlerin mal yardmnn temini, mal alandaki yeniliki/innovatif kabiliyetini aka ortaya koyar. Zira Napolyonun dedii gibi zaferin kazanlmas iin ey gereklidir: Para, para ve para. te bu nedenle askerlerin mal gerei kavramalar, ok daha ak ve yalndr. Nitekim nnye gre; Cumhuriyetin kuruluu srasnda ilk eildikleri ve kendilerini en ok zorlayan husus, Maliye daresinin kurulmas olmutur56. Atatrkn Maliyeye ilikin grleri drt kaynaktan toplanabilir: (i) Afet hanmla birlikte yazdklar Medeni Bilgiler kitabnda yer alan devlet/kamu hizmetleri ve vergilerle ilgili grleri. (ii) Afet hanmn -muhtemelen Atatrkn bilgisi ve/veya direktifi ile hazrlad- Vergi Bilgisi kitab.

55 Fethi Okyar , zmir Nutku, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu ve Nasl Fesih Edildi, stanbul, 1987,ss. 104-109. 56 smet nn, Hatralar 2 , Ankara, Bilgi Ankara, 1987,s.259.

22

(iii) Atatrkn Sylev ve Demeleri veya ncelikle TBMMni a konumalar. (iv) Bu dnemdeki CHP Programlar ile hkmetlerin mal icraatleridir. Atatrkn Afet hanmla birlikte yazdklar Medeni Bilgiler Kitab57 iindeki Blmlerde (12 ve 15. Bl.) Afet Hanm imzasyla yaynlanan Vergi Bilgisi Kitab da58 yer almaktadr. Dolaysyla Atatrk sadece Maliye Politikas tespiti ile megul olmam; ayn zamanda bu politikaya derinliine nfuz etmeye alm, hatta bu alanda yurttalar eitmek de istemitir. Afet Hanm kitabn nsznde hazrlklarnda devrin maliyecilerinden; Bavekalet Mstear Kemal Beyden, Bte Encmeni Reisi Hasan Sakadan ve Maliye Bakan .Saraolundan yardm aldn ifade etmektedir. Ancak bugn bile okunduunda; Vergi Bilgisi Kitabnn bir lise Yurttalk Bilgisi retmeninin bilgi dzeyini aan isabetle ve mkemmellikle yazldn teslim etmek gerekir. Bu durum Dyun-u Umumiye basks altnda yaanan mali bunalmn, ciddiyeti hakknda da bir fikir vermektedir. Nitekim Trkiye Lozanda anlamaya varlan Dyun-u Umumiye bor servisini, 1929 ylna kadar yapamad ve o yl da ancak ilk alt aylk demeyi yapabildi. 1929 Buhran ile mali gcmz de aan ve haka paylatrlmayan bor demeleri birleince, ortaya kan kambiyo buhran; dolaysyla Trkiyenin bor demelerini durdurmas, sadece iyi niyet noksan ile yorumlanamaz. Zira bizim alacaklmz olan Fransa da, o tarihte I. Dnya Savandan kalan borlarn demiyordu59. Medeni Bilgiler kitab ierisinde yer alan ve ayrca da Vergi Bilgisi ad ile yaynlanan blmlerin varl; ulusal bamszln ancak mali bamszlkla mmkn olduunu ifade eden Atatrk ve arkadalarnn Maliye Politikasna verdii nemi de ortaya koymaktadr60. Dolaysyla Cumhuriyetin kurucu kadrosunun, ncelikle ekirdek devlet dediimiz;

57 58

Gazi M.K. Atatrk, Medeni Bilgiler , stanbul, Orgn Yaynevi, 2003. Afet nan, Vergi Bilgisi, Devlet Matbaas, 1930. 59 TC. D leri Bakanl, Trkiyenin D Politikasnda 50 yl, Cumhuriyetin lk On yl ve Balkan Pakt (1923-1934), Ankara, D leri Bakanl, 1973,s. 144. 60 M.Kemal Atatrk, 1 Mart 1922 Meclisi A Konumas, Atatrkn Sylev ve Demeleri, Ankara, ATM, 1997, ss.236-260.

23

devletin mal temelleri zerinde titizlikle ve samimiyetle dndkleri ortaya kmaktadr. I. almada Bavurulan Kaynaklar Bu almann hazrlanmas srasnda bavurulan kaynaklar: (a)Atatrkn Maliyeye ilikin sylevleri (b)Dnemin Hkmetlerinin Programlar (c)Mali konular kapsayan uluslararas anlamalar (Lozan, Paris tilafnamesi vb.) (d)Yerli ve yabanc uzmanlarn hizmete zel olarak hazrladklar raporlar (e)Devlet arivlerinde kamuya aklanan belgeler (f)Maliye Bakanlnn yaynlad bu dneme ilikin K.Bte ve Kesin Hesap Kanunlar (g)Bte mzakereleri zabtlar (h)Vergi yasalar metinleri, tartmalar ile gerekeleri (i)Al ktisat Meclisi Raporlar (j)Dnemin Maliyecilerince yazlan kitaplar ve makaleleler (k)Bu dneme ilikin expost olarak Maliyecilerimizin ve ktisatlarmzn yazdklar eserler (l)Maliye Teorisine ilikin kaynaklar (m)Dnemin dergi ve gazete kolleksiyonlar (n)Bu dneme ilikin hatrat (o)statistikler ve Milli Gelir hesaplar (r)Pakdemirlinin Milli Gelir ve byme hz serileri ile (s) Pakdemirlinn dayand Bulutay-Tezel-Yldrmn Milli Gelir serileridir.

24

BRNC BLM

ZMR KTSAT KONGRES ve LOZAN KONFERANSININ MALYE POLTKASINA ETKLER

A. TBMM Hkmetinin Maliye Politikas Araylar Mudanya Silah Brakmas sonrasnda ve Cumhuriyetin ilanndan nce nemli belge mal tarihimize k tutar. Birincisi zmir ktisat Kongresi kararlar ve Gazinin toplantdaki sylevi, dieri61 kinci Meclisi aarken, TBMM Reisi Atatrkn a konumas ile nihayet, belki hepsinden nemlisi ve uluslararas bir taahhdmz de olan Lozann mal hkmleridir. Bir baka deyile bu belgeler, Cumhuriyet ncesi dnemde; devletin Maliye Politikas araylarn tespit eden metinlerdir. Kukusuz uluslararas bir Antlama olmas nedeniyle Lozan, hayati bir nemi haizdir. Bir bakma nasl Maliye daresi ekirdek devlet veya devletin ilk ilevi ise; K.Bteler, devletin, toplumun genel iyiliini/kamu yararn nasl tanmladn ortaya koyar. K. Bte ve dolaysyla vergi yk ayn zamanda GSMH iindeki pay itibariyle devletin veya piyasa baarszlklarn gidermenin, piyasa ekonomisine maliyetidir. Dikkat edilirse devlet, gerek zmir ktisat Kongresi kararlar ve gerekse hkmet programlar ile; daha rejim meselesini bile zme kavuturmadan, yeni bir maliye politikas araylarna girmi ve ilkeler tespit etmeye almak durumunda kalmtr. Zira sz konusu Lozan Konferansnda en ok tartlan hususlar; Musul, Boazlar ve Mal sorunlar idi. Mal sorunlar; Kapitlasyonlar, Dyun-u Umumiye, Reji ve Gmrkler vb. hususlardr62. te muhtemelen bu nedenle TBMM hkmeti, Lozan ncesinde zmir ktisat Kongresi ile mali ve ekonomik konulardaki tutumunu tespit etmek ve dnyaya aklamak lzumunu hissetmitir.

Gazi M.Kemal, 1923 Trkiye ktisat Kongresi A Konumas, Trkiye ktisat Kongresi (A.G.kn, Ankara, 1968, ss.243-256. 62 smet nn, D leri Bakan Olarak Lozan Konferans Hakknda, Sylev ve Demeler, TBMM 23 Austos 1923, ss.33-61.

61

25

B. zmir ktisat Kongresi Kongrenin Toplanmasnn Gerekeleri: nce zmir ktisat Kongresinin rgtlenmesinin baz nemli niteliklerine deinelim63: (i)zmir ktisat Kongresi iin; her kazadan (1 sanatkr + 1 tccar + 1 ii+1 irket mensubu+ 1 bankac + 3 ifti =) 8 kii seilerek gnderilmesi istenmi ise de muhaliflerce; hkmetin bu adaylar bizzat tayin ettii iddia edilmektedir. (ii) ncelikle Kongreye davet edilenlerin hepsinin Trk olduklar bilindiinden hkmetin, TF tarafndan uygulanan Milli ktisat Programna devam arzusunda olunduu anlalmaktadr. (iii) Kongrede halkn tm zmrelerini temsil iin; ifiler, iiler, esnaf, tccar, sanayici olmak zere be gurubun esaslarnn yani ayr ayr taleplerinin tespiti yoluna gidilmitir. (iv) Ankara hkmetinin, zmir ktisat Kongresi ile ekonomik konuda insiyatifi ele almas; Ankarann siyasi ve stanbulun ekonomik merkez olaca eklindeki; Serbest Piyasa ekonomisi/Liberal bir grn, artk geerli olmadn ortaya koymaktadr. Ekonominin ynetimi de Ankarann ve devletin gdmnde olacaktr. Gazinin A Konumas: Gazi yapt a konumasnda (17 ubat 1923) Kongreyi de ynlendirecek, iktisadi alandaki bu en nemli konumas ile u grleri ileri srmtr64: ncelikle ktisadiyat demek herey demektir. Yaamak iin, mesut olmak iin, mevcudiyet-i insaniye iin ne lazmsa bunlarn kaffesi demektir, ziraat demektir, ticaret demektir, say demektir herey demektir. stiklal-i tam iin u dstur var: hakimiyet-i milliye, hakimiyet-i iktisadiye ile tarsin edilmelidir. Osmanl Devleti hakikatte fiilen mahrum-u istikll bir hle getirilmiti. Bir devlet ki tebaasna koyduu vergiyi ecnebilere koyamaz; bir devlet ki gmrkleri iin rsum muamelesi ve saire tanzimi hakkndan menedilir, bir devlet ki ecnebiler zerinden hakk- kazasn tatbikten mahrumdur. O devlet mstakil addedilemez.

63 64

ibid,ss. 387-437. Gazi Mustafa Kemal, Trkiye ktisat Kongresi.., op.cit,ss.243-256.

26

yle bir iktisat devri ki memleketimiz mreffeh ve zengin olsun. Bu noktada bir felsefeyi hatrlaynz. O da: El-kanat kenzn la-yfndr. Bu felsefeyi yanl tefsir yznden bu millete byk fenalk edilmitir. Allah yaratt nimet ve gzellikleri, insanlarn istifadesi iin yaratmtr. Allah zek ve akl insanlara bunun iin verdi. ...Yeni devletimizin, yeni hkmetimizin btn esaslar btn programlar iktisat programndan kmaldr. nk demin dediim gibi herey bunun iinde mndemitir. Gazinin szlerinden kacak sonu yle zetlenebilir: Misak- Milli nin devam olarak bamsz milli bir ekonominin kurulaca ve mali istiklalin de bunun oda olacadr. Artk kurulacak yeni devlet; milli ve bamsz bir iktisadi temel zerine ina edilecektir. Elbette ki bu yeni bamsz devletin kuruluuna; kendisinin ilk ilevi olan mal fonksiyonundan balanacaktr: rnein gmrklerde ve vergilerde serbest olacaz. Gazinin bu grlerine Kongrede konuan ktisat Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) fikirlerini de eklediimizde; hkmetin iktisadi ve mali politikas konusunda akla kavumak mmkndr65: Biz iktisat mesleklerinden hibirisine mensup deiliz...Buna ben (Yeni Trkiye ktisat Mektebi) diyorum... Yeni Trkiye muhtelit bir iktisat sistemi takip etmelidir. ktisadi teebbs ksmen devlet ve ksmen teebbs- ahsi tarafndan deruhte edilmelidir. Mesel byk kredi messesatn sanayi teebbsatn ilah Devlet idare edecektir. nk memleketimizin iktisadi vaziyeti bunu ilzm etmektedir. Hlasa baz hususatta iktisadiyatmz devletletirme usuln takip edecek, baz hususatta iktisadi teebbslerini ahsi teebbslere terk edecektir. ktisat siyasetimizde ve mesel gmrklerde mutlaka himayeci olmalyz... Trk hakimiyeti milliyesi ancak ve ancak Trkiye hakimiyet-i iktisadiyesine isnadla payidar olabilir.

65

M.Esat Bozkurt, Trkiye ktisat Kongresi , op. ,cit, 257-261.

27

C. zmir ktisat Kongresinin Mal Kararlar Bu program erevesinde alnan eitli guruplara ait mali kararlar yle zetleyebiliriz66: (a) Kapitlasyonlarn kaldrlmas. (b) Dyun-u Umumiye daresine son verilerek Osmanl borlarnn tasfiyesi. (c) Gmrk tarifeleri ile yerli mallarn himayesi ve kaakln yasaklanmas. (d) arn kaldrlarak Trk unsurun zerindeki ar vergi yknn drlmesi. (e) Reji idaresinin ve yabanclara imtiyaz olarak verilen inhisarlara son verilmesi. (f) ehirlerdeki kk sanayi ve ticaret zerindeki Temett Vergisinin azaltlmas. (g) Yol vergisinin para yerine aynen yani alma mkellefiyeti ile tahsili. (h) Anam vergisi saymnn baharda yaplmas ve taksitle tahsili. (i) Zirai aletlerin ve traktr benzini ve yalarnn ithalinde gmrk resmi alnmamas. (k)Tekalifi milliye ve iae bedeli vb. tccarn hazineden alacaklarna karlk banka senedi verilmesi. (l) nhisarlarn kaldrlmas. (m)Ticarete ait vergilerde Ticaret Odalarna danlmas. (n)Sava dolaysyla yanan ve yklan mahallerde musakkafat (bina) vergisinin alnmamas. (o)Tevik-i Sanayi Kanunundaki vergi muafiyetlerinin uygulanmas ve kanunun sresinin uzatlmas. zetleyecek olursak; zmir ktisat Kongresinin ekonomik ve mali olmayan kararlarn bir yana brakrsak; gerekten yeni ve devlet gdmndeki karma bir Trkiye Milli Ekonomi Modeli arayna iaret etmektedir. Dolaysyla Alman Tarihci Okulunun Merkantilist/ Himayeci
66

Trkiye ktisat Kongresi, op. cit,ss.387-437.

28

tutumuna ek olarak; devletin, stratejik ekonomik iletmelere sahip olmas fikri de ortaya kmaktadr. Bylece (Alman Tarihi Okulu+Sovyet deneyimi) etkisinde yeni bir iktisadi model araynn var olduu ve zamanla bunun devletilike dneceinin belirtileri grlmektedir. zmir ktisat Kongresi bu ekonomik kararlarna ek olarak, Z.Gkalpin fikir babaln yapt67 ve Kongre bakan General Kazm Karabekirin nerdii Misak- ktisadi kabul edilmitir68. Ancak bunun Alman ktisadi yaklamlarna benzedii iddia edilmektedir. Yukardaki mal kararlara bakldnda yeni devletimiz iin bir maliye politikas program kartmak mmkndr. Ancak bunu tamamlayan ikinci bir belge niteliinde olan ve Gazinin TBMMnin drdnc toplanma yl a konumasnn birlikte deerlendirilmesi daha yerinde olur. D. Gazinin, TBMM Reisi Olarak Drdnc Toplanma Yln A Konumas: Yeni Mali Siyasetin Esaslar Gazinin TBMMnin Birinci Dneminin drdnc al konumasnda (1 Mart 1923) aklad yeni mali programnn esaslar yle zetlenebilir69: Efendiler; Umur-u Maliyemizden bahse gemeden evvel geen sene bugn bu mevzu zerinde sylediim szleri msaadenizle aynen tekrar edeceim: Bnye-i devleti yaatmak iin harice mracaat etmeksizin memleketin menabi ve varidatyla temin-i idare are ve tedbirlerini bulmak lazm ve mmkndr. Azami tasarruf iar- millimiz olmaldr. Binaenaleyh usul malimiz halk tazyik ve izrar etmekten ictinap ile beraber mmkn olduu kadar harice arz ihtiya ve iftikar etmeden varidat- kfiye temin etmek esasna mstenittir. Efendiler, geirdiimiz sene milli cidalimizin en muazzam hadisesini kaydeylemitir. Ayn sene zarfnda o muazzam hadiseyi vcuda getiren ordunun bilumum masarfat temin edildii gibi idare-i umumiye-i devletin istilzam eyledii btn sarfiyat dahi hariten bir istikraz yaplmakszn icra olunmutur.

Z.Gkalp ktisadi Mucize, op.cit,ss. 163-165. Trkiye ktisat Kongresi, Misak- ktisadi,op. cit, ss.,387-389. 69 Gazi Mustafa Kemal, Drdnc Toplant Yln Aarken, Sylev ve Demeler, op. cit,ss. 301-328.
68

67

29

Bundan baka 1338 senesi zarfnda milli hazine 1337den mdevver duyunu devletin te ikisini tesviye etmitir. Btn ihtiyac- mevcudiyemize ramen memleketin tabakai mstahsiliyesini tekil eden kyl ve iftiyi himayeden anam rsum mutadesinden misli tenzil edilmi... Yeni hulul eden sene zarfndaki siyeset-i maliyemizde daima halk fazla bir tazyikata maruz brakmadan ilerimizi grmek gayesini istihdaf eyleyecektir. Maruzat mesbukamn dier bir noktasnda izah eylediim gibi 339 senesinin sarfiyat bu senenin bir sulh veya harb senesi olmas klarna gre tahavvl edebilir. Mamafih bu sene tasavvur edilmekte olan baz hususat hakknda malmat vereyim: Dmandan istihlas edilen mahaller ile harikten mteessir olan yerlerde inaat- cedideyi tevik ve teshil eylemek iin bunlar be sene vergiden muafiyet hakknda bir layiha- kanuniye tanzim olunarak Meclis-i lilerine takdim klnmtr. Emlk, arazi ve temett vergilerinin tayin-i makadiri iin 1339 sene-i maliyesinden itibaren Tahriri Msakkaft Kanuniyle Tahriri Umumi Nizamnamelerinin tatbiki dnlmektedir. Memleketin hayat sanat ve ticaret iin ehemmiyet-i mahsusay haiz olan temett vergisi kanununun yeniden ve islahen izhr ve teklifi mutasavverdir. Gazi, Savan bile yurtii kaynaklarla finanse edildiini ve edileceini ifade etmektedir. Henz Lozan Antlamas imzalanmam olsa dahi yeni devletin mal siyaseti artk belirginlemitir: (i) Darya bte aklar iin borlanmamak. (ii) Denk bte: Toplanan gelir ile yetinmek. (iii) reticiler zerindeki vergi yknn drlmesi: Anam ve Temett vb. (iv) lkenin yeniden imar iin vergi tevikini kullanmak: Msakkaft (Bina) Vergisini be yl sre ile almamak. (v) Devletletirmeler (milliletirmeler) beklenilmelidir. Btn bu kararlarn alnd tarihte ordunun terhis edilmedii ve yeni bir sava ihtimali bulunduuna dikkatlerin ekilmesinde yarar vardr. Ancak bilinen bir husus Ordu sadece Misak- Milli iin deil; Misak- ktisadi veya Misak- Mal iin arpmt ve mal bamszlk istiyorduk. Dolaysyla 30

zmir ktisat Kongesi ve daha sonra Lozan ile de tescil edilecek husus; Mal bamszlmzn, Misak- ktisadinin esas olduudur. Bu konumann arpc bir zellii; lkede krksekiz adi etenin olduu ve bunlarn krknn bastrld, geri kalan sekizinin de efradnn ksmen datld ifade olunmaktadr. Bu husus lkedeki asayi konusunda bir fikir vermekle birlikte; ileride nnnn ifade ettii ve lkenin fiziki bir btnl yoktu70 tesbitinin haklln ortaya koymaktadr. Bu asayisizlie are olarak devletin, sadece jandarma ve adliye rgtne nem vermekle kalmad; demiryollarn gelitirerek lkenin her kesine sratle ulamak istedii anlalmaktadr. Dolaysyla demiryolu siyaseti, asayi ve savunma gereksinimlerine bir cevap olarak ortaya kmaktadr. E. Lozan Konferansnn Mali Sonular Lozan netice itibariyle kurulacak yeni devletin yani Trkiye Cumhuriyetinin devletler hukuku asndan meruiyet temeli veya tapu senedi olarak dnlebilir. Lozann uzamasna daha dorusu ara verilmesine yol aan nedenin olduu anlalmaktadr: (i) Musul (ii) Boazlar rejimi ile (iii) Dyun-u Umumiye/Osmanl Borlar ve mali kapitlasyonlar71. Bir baka deyile mal bamszlk Lozann en etrefil sorunlarndan birisi olmutur. Dahas Mal sorunlar konusunda Lozan ile de kesin bir zm getirilememi ve 1928, 1933 ve hatta 1936 Dyun-u Umumiye Anlamalar yaplagelmi ve borlarn tasfiyesi ancak ellili yllarn balarna sarkmtr. Her ne kadar Lozan Antlamas ile sulh dnemi balamsa da; bu konuda Boazlar, Musul ve Dyun-u Umumiye bir paket olarak, Lozan sonrasnda da mzakereye devam edilegelmitir. Nitekim Musul iin (1936 Ankara) , Boazlar iin (1936 Montr), Dyun-u Umumiye iin (1933 Paris tilafnamesi) otuzlu yllarda imzalanmtr. Kukusuz bu geri kalan sorun iinde en krl ktmz; Paris tilafnamesi olmu ve kinci Dnya Savanda Frankn deerinin dmesi ile ykmllklerimiz reel olarak erimitir.

70 71

smet nn, Hatralar 2. Kitap , Ankara, Bilgi, 1987,s.,s.257 . ibid,ss.101.

31

Lozanda mal alanda hususu gerekletirmek istiyorduk: *Birincisi mali Kapitlasyonlardan kurtularak mali bamszlmz salamak; *ikincisi Dyun-u Umumiye (Osmanl Borlar) iin adil bir deme plan elde etmek; *ncs sava tazminatyd72. Lozanda karmzdaki asl hasm olan ngilterenin plan ise; muhtemelen ar mali ykmllkler/bor servisi art i isyanlar ile Milli Mcadele dneminde elde edemedii askeri zaferi, uzun dnemde ekonomik kertme plan ile temin etmek ve/veya tekrar mali boyunduruk altna sokmakt. ngiltere asndan sorun, sadece Anadolunun kayb deil; kurulacak yeni bamsz devletin, ezilen uluslara ve zellikle smrgesi olan Mslman lkelere; Hindistan, Msr, Sudan, Suudi Arabistan, Afganistan ve Irak vb. baarl bir rnek oluturarak, Jingo (ngiliz) Emperyalizmini tehdididir. Daha sonra ngiltereyi, otuzlu yllarn ortalarnda Trkiye ile anlamaya zorlayan; rlanda Sorunu, 1926 Genel Grevinin gsterdii zere Sovyet Sosyalizminin, ngiltereye sramas olasl ve nihayet en ciddisi Hitler ile birlikte Avrupada II.Dnya Sava tehlikesidir73. ngiltere; Tan ve Britanyann tehlike altnda olmas dolaysyla, artk Trkiyeden; ngiliz mparatorluuna, smrgelerine ynelen tehditi ihmal etti ve anlat. Aslnda Lozann mali hkmlerinin deerini anlayabilmek iin Sevres ile karlatrlmas gerekir. Bu karlatrmay Atatrkn74 kaleminden kt ekilde; bir izelgeye dntrelim (izelgeI/1). Ayrca zellikle bu karlatrma yapldnda, neden Maliye daresinin; ekirdek devlet olarak tanmland da ortaya kar. Bylece tilaf Devletlerinin, Osmanl mparatorluunu tedricen yok etmek istediinde ie nce neden devletin mali ilevinden daha dorusu ekirdek devleti kertmekten baladklar da anlalm olur. Ayrca bu hkmlerin nasl anlama metnine dkldn grmek de mmkndr.

72 73

.nn, D leri Bakan Olarak..., op. cit.,ss., ss.32-61. .nn, Hatralar 2, op. cit,s. 261. 74 M.Kemal Atatrk, Nutuk, stanbul, Mavi Yelken Yaynlar, 2005,ss.447-448.

32

(izelge: I/1) Sevres ve Lozann Mal Hkmlerinin Karlatrlmas

Sevresin Mali Hkmleri 1. tilaf Devletleri, Bte Hakk ve vergilendirme yetkisinin kullanmnda nihai karar mercii olacak bir Maliye Komisyonu kuracaklard. 2. Maliye Komisyonu, Maliye Tefti Kurulu ile Maliye daresini denetleyecekti. 3. Maliye Komisyonu, Dyun-u Umumiye daresi ve Osmanl Bankas ile birlikte para arzn dzenleyecekti. 4. Dyun-u Umumiye Geliri dndaki tm varidat ile nce igal kuvvetleri giderleri sonra tilaf devleti uyruunun Sava zararlar karlanacak, gerisi Trklere braklacakt. 5. Trkiyece verilecek her trl imtiyaz, bu komisyonun iznine bal olacakt. 6. Maliye Komisyonunun onay ile Dyun-u Umumiyenin baz gelirlerin toplanmas ii mmkn olduunca yaygnlatralarak, btn Trkiyede uygulanacakt. 7. Gmrkler, Maliye Komisyonunun atad bir genel mdrce yrtlecek ve 1907 tarifesi (% 8 ) uygulanacakt75. 8. tilaf devletleri uyruklarna tannan Kapitlasyonlardan yararlanma (vergi dememe dahil vb.) hakk iade edilerek; Yunanistan ve Ermenistan yurttalarna da geniletilecekti. Lozann Mali Hkmleri 1. Mali ve ekonomik her trl kapitlasyonlar kaldrlmtr.

2. Osmanl Borlarndan Trkiyenin hissesine den ksm, deme planna balanmtr. 3. Dyun-u Umumiye daresi ve kendisine bal Reji daresi ve dier imtiyazlar kaldrlmtr. 4. Yunanistan sava tazminat olarak; Karaa Trkiyeye verecektir. 6. Trkiye para arznda, Osmanl Bankas ile olan zel szlemenin bitiminden itibaren serbest kalacaktr. 5. Gmrklerde 1916 tarifesi (% 11)* be yl iin (1929 ylna kadar) geerli olacak daha sonra Trkiye tarifeleri tespitte serbest kalacakt.

Kaynak: M.K.Atatrk, Nutuk, stanbul, Mavi Yelken, 2005,ss.441-449. * Haldun Derin, Devletilik, stanbul,1940,s.25.

Dolaysyla szde bar antlamasna konulacak mali hkmler ile bir devletin smrgeletirileceinin programlanmas, Sevres Antlamas76 ile; Dnya Maliye Tarihine de intikal etmi oldu. tilaf Devletlerinin, Sevres Antlamas ile hasmlar Osmanl Devletini -kendi deyileri ile hasta adamM.Kemal Atatrk, Nutuk, op. cit.,s.448. Osmanl mparatorluunun k Belgeleri:Mondros ve Sevres, (Haz:S. Meray- O.Olcay) Ankara, SBF, 1977, ss.114- 127.
76 75

33

yok etme planlarn uygulamalar belki anlalabilir; ancak tuhaf olan byle bir anlamaya Osmanl Devletinin, -TBMM hkmetinin muhalefetine ramen- murahhaslar ve kendi hkmeti araclyla imza koyarak intihar etmesidir. Aslnda sz konusu mali sorunlarn, Lozan Konferansnn yarda kesilmesine yol aan nemli konudan (Boazlar Rejimi, Musul ve Mali Sorunlar) birisi olduklar da dikkate alnmaldr. Ancak bu frsat, tilaf devletlerine veren; sadece I. Dnya Savanda yenilmemiz deildi. Osmanlnn bor yk ve Dyun-u Umumiye daresi ile Kapitlasyonlard. Ksacas Osmanlnn asrlardr iktisadi zihniyeti red etmesi ve milli ekonomiyi ihmali idi. Dikkat edilmesi gereken husus; Lozanda77 baz gei hkmleri hari, tam bir mali bamszlk hedeflenmi ve elde edilmi olmasdr. Lozann Ek Mal Sonular: Lozan, milli ve bamsz bir ekonomiyi hedef aldndan ve Kapitlasyonlar da kapsadndan; uzun dnemde baz ek mal sonular da dourmutur: (a) Milliletirmeler (b) Osmanl Bankas imtiyaz szlemesinin uzatlmasna ramen, senyoraj hakknn elde edilip kullanlmas (c) Trk bankaclk sisteminin kurulmas ve vergi sisteminin yabanc uyruklulara da uygulanmas ile levantenlerin ve aznlklarn ekonomideki tekelinin krlmas. Dikkat edilirse Gazinin Lozan ncesinde dile getirdii78 vergi koyma, bunlar yabanclara uygulama ve gmrk tarifelerinin serbeste tespiti ile yerli retimi koruma haklarna bylece kavuuyorduk. Ayrca devlet ve millet olarak istediimiz alanda yatrm yapmak olanana sahip olabilecektik. Lozann tek ak brakt mali imtiyaz; Osmanl Bankasna verilmi olan ve 1930a kadar srecek banknot ihrac (senyoraj) yetkisidir ki; bu husus da szlemenin sresi ile kstldr. Netice olarak Lozan, T.C. Devletinin dolaysyla Maliye daresinin bamszlnn uluslararas meru temelidir. Gelecekte Cumhuriyet ve mal sistemi, Lozan anlamas stnde ykselecektir. Dolaysyla Lozann mal hkmleri, Cumhuriyete beyaz bir sayfa ama olana verdi.

77

Lozan Bar Konferans: Konferansta mzalanan Senetler, (ev: S.Meray), stanbul, Yap Kredi Yaynlar, 2000,s.13-81. 78 Gazi M.Kemal, nc Toplanma Yln Aarken, op. cit,ss. 236-260.

34

KNC BLM

CUMHURYETN KURULUU VE MAL DEVRMLER

A. Milli Egemenlik ve Milli rade Yukarda ifade ettiimiz zere bir devletin btesi o toplumun genel iyiliini/kamu yararn/sosyal refahn nasl tanmladn ortaya koyar. Cumhuriyet ile, Saltanattan milli egemenlie geite iki kademeli bir yol izlenmitir: (1) Tek Parti Ynetimi ilk aamay oluturmutur. (2) Daha sonraki aama ise; milli iradenin, toplumun genel iyiliinin hr olarak tanmlanmasna olanak veren 14 Mays 1950 seimleri ile ok Partili Rejim/demokrasi olmutur. Dolaysyla Tek Parti Ynetimi; mparatorluktan, ulus-devlete geilmesinde zorunlu ilk aama olarak grlebilir. Zira milli iradeye yani sosyal tercihlerin milli-devlet erevesinde aklanabilmesine olanak verilmesi iin; bir ulusun ve lk birliinin olumas gerekli idi. Atatrk devrimleri, millet-i hakime etrafnda yeni bir ulusun oluumunu ve onun lk birliini salamay hedef almtr. Ne Mutlu Trkm vecizesi ile ifadesini bulan kltr milliyetilii etrafnda ina edilen ulus-devlet projesi, modernleme tarihimizin en nemli aamasdr. Nitekim mparatorluun ve ulus-devletin, sosyal tercihleri/kamu yarar tanmlar birbirlerinden temelde farkldr. Bu fark gzlemlemek iin Saltanat ve Cumhuriyet dnemi btelerine bir gz atmak yeterlidir. Cumhuriyet ile Bteler vastasyla mali alanda nemli deiikliin vcuda geldiini gzlemlemekteyiz: a. K. Btenin gider kalemlerinin yaps ve arlklar deimitir. b. K. Btenin gelir kalemlerinin yaps ve arlklar deimitir. c. Bte gelirlerinin tahsili ve sarf usulleri yani Maliye daresi deimitir.

35

B. Saltanatn Kaldrlmas ve Cumhuriyetin Mali Siyasetinin Hedefleri Cumhuriyet ve Saltanat dnemi bteleri arasndaki fark yaratan ilk kalem Saltanatn kaldrlmas ile hanedann ve saray giderlerinin tasarrufudur. rnein hazine-i hassann denei 1313 (1897) yl iin 882.550 Lira iken, toplam denek tutar 18.429.411 Liradr. Yaklak Osmanl Btelerinin % 4-5 Hanedana ayrlmaktadr. stibdat Dnemi Osmanl Btelerinde; eitim ve sala btede ayrlan denekler; Hazine-i Hassa-i ahanenin tutarnn altnda kalmaktadr79. Buradan hareketle sosyal refah devleti harcamalarnn, Hazine-i Hassaya/Hanedana ayrlan denekten dk olduu sonucu karlabilir. Eer durum byleyse 150-200 kiinin refah iin harcanan tutarn milletin refahna tahsis edilenden fazla olduu sonucuna varlabilir. Eitim ve salk ile bayndrla arlk verilmeye balanmas, II. Merutiyet ile Cavit Beyin Maliye Nazrl dneminde olduu grlmektedir80. Buradan hareketle, Cumhuriyetin mali siyasetinin hedefinin; halk, tebadan, insan haklar ile donanm millete dntrebilmek iin gerekli, kamu hizmetlerinin (devletin) finansman olarak zetleyebiliriz. Ksacas, II. Merutiyet ile btelerde nem kazanan kalknma ve sosyal refah harcamalarnn; Cumhuriyet ile birlikte eitlendikleri ve arlklarn artrd gzlenmeye balamtr81. Nitekim demokratik rejime geilmesiyle bu eilim artm ve nitekim giderek K.Btedeki en byk harcama kalemimiz, bugn Milli Eitim olmutur. Milli Eemenliin bte siyasetine katks, K. Bteler vastasyla kamu yararnn, milli irade tarafndan tanmna frsat vermesidir. Demokrasinin halkn, halk iin, halk tarafndan ynetimi olmasnn erdemi; halkn bte hakkna sahip olmasndandr. Osmanl ile Cumhuriyet arasndaki maliye siyaseti asndan fark yaratan -zellikle on senelik II.Merutiyet Dnemi bir tarafa braklrsa- birincinin saltanat/devleti finanse ederek, ikincinin milleti/ekonomiyi kalkndrarak; egemenliimizi idame ettirmeye almalardr.

79

Osmanl Bteleri (1864, 1869, 1880, 1897), (Haz:Do. Dr. E. ner) Ankara, Maliye Bakanl, 2007.,ss.,34-35. 80 Osmanl Bteleri: 1909-1918, (Haz: Dr.E.ner), Ankara, Maliye Bakanl, 2000,ss. 7-8. 81 Cumhuriyet Devri Maliyesi, Maliye Mecmuas, Sene 1, cilt2, say 5-6, 1937,ss3-16.

36

Aada drt dnemde K. Bte zetleri grlmektedir. Bu bteler ve deiimleri aracl ile siyasal rejimlerin mali anatomilerini tespit etmek mmkndr (izelge: II/1): (izelge: II/1) Drt Dnemde K. Bte denekleri
denek Tr Hanedan M.Eitim Salk M.Savunma Bor Servisi TOPLAM stibdat (1897) 882.550 Lira 8.257 Lira 16.966 Lira 6.512.027 Lira 6.459.306 Lira 19.796.184 Lira Merutiyet (1909) 52.257.027 kr 35.549.695 kr 1.092.080 kr 1.174.154.959 kr 829.426.202 kr 3.053.954.572 kr Tek Parti (1933) 0 6.528.327 Lira 4.196.884 Lira 40.651.505 Lira 46.210.355 Lira 170.474.794 Lira

Kaynak: Osmanl Bteleri (1864, 1897), Osmanl Bteleri (1909-1918) op. cit,ss.34-35, Genel Bte Kanunlar (1924-1970), ss. 82-89.

Yukarda mutlak rakam olarak ifade edilen deneklerin bte paylarn elde etmek istediimizde aadaki izelgeye ulam oluruz (izelge II/2). (izelge:II/2) Drt Dnemde K. Bte demeleri Paylar
denek Tr Hanedan M.Eitim Salk M.Savunma Bor Servisi TOPLAM stibdat (1897) % 4,5 % 004 % 05 % 33 % 33 %100 Merutiyet (1909) % 1,7 %1,2 %00036 %38 %27 % 100 Tek Parti (1933) % 3,8 % 2,5 % 24 % 27 % 100

Kaynak: Osmanl Bteleri, op. cit. Maliye Bakanl, Genel Bte Kanunlar, Cilt I (1924-1970), Ankara, 1992.

Bu izelgelerin analizine girersek yle zetlemek mmkndr: ncelikle, mutlakiyet dneminde nemli lde hanedan giderleri olduu halde, eitim ve salk giderleri bunun altnda kalmtr. Ancak Merutiyet dneminde bile hanedan giderleri, salk ve eitim giderleri toplamndan byktr. Dolaysyla Saltanat dneminde Hanedann refahnn, halkn refahndan daha nemli olduu sonucuna varlabilir. 37

kincisi, sorunun denk bte ve salam para politikas yani mali disiplini salamak ile bitmedii anlalmaktadr. Borlanma devam etmektedir. Ancak borlanmann gerekeleri deimektedir: - Saltanat dneminde borlanmann nedeni, devletin bte gelirlerinin yetersizlii idi. Borlanma bte a yani cari giderlerin finansman iin olup, genelde bir karl yoktu82. - Tek Parti Dneminde ise demiryolu siyaseti/alt yap yatrmlar ve planl sanayileme (KTler) yani kalknma abas iin gerekli olmutur. Btn bunlardan sonra lkede drt ak olduuna dikkat ekmekte yarar vardr: (1) Bte a veya gelir yetmezlii (2) ak yani yurtii tasarruflarn yatrmlarn altnda kalmas (3) D ak veya cari ak yani yurt ii tasarruf ann d alemce finansman (4) Sermaye stou adr:Sermaye stounun tam istihdam salayacak dzeyin altnda olmasdr. Burada denk bte politikas ile kontrol altna alnabilecek sadece ilk ak olan bte adr. Ancak giderler sabitken, vergilerin yani vergi yknn artrlmas, tasarruflar dreceinden i a bytr. Bu aklar, bileik kaplardaki sular gibidir. Oysa Osmanl Bte an bile kapatmay baaramamtr. Cumhuriyet Ynetimi ilk gnnden itibaren bu bilin ile hareket etmi ve mali disiplini salamaya almtr. Ancak giderler kslmadan, gelirlerin artrlmas durumunda; i a artrmas ve bymeyi yavalatmas mmkndr. Dolaysyla denk bte siyasetinin de bir frsat maliyeti vardr. Dolaysyla Tek Parti Ynetiminin denk bte iddias gerikalmlk ve devletilik/karma ekonomi nedenleri ile ancak ksmen gereklemesi mmkn olabilecek bir durumdu: Cumhuriyet dier artlar sabit iken yaplabilecei baarmaya almtr. Devletin ihtiyalar, ekonomik kayglarn stnde tutulmutur. Kald ki bunun da frsat maliyeti alt yap yatrmlarnn yani kalknmann gecikmesidir. Nitekim Bavekil smet Paa,
82

M.K.Atatrk, nc Toplant Yln Aarken 1 Mart 1922, Sylev ve Demeler,op.cit,ss. 236-260

38

1930lu yllarn banda TLnin d deerinin dmesinden demiryollar siyasetini sorumlu tutanlara kar; 200 milyon TLlk bteden tm yatrmlara 10-15 milyon TL ayrabildiklerini aklayarak kar kmaktadr83. C. ar Reformu ve Tarmn Vergi Yk ar Reformu: ar, Osmanl Devletinin eri ve en nemli vergi kalemi idi. Cumhuriyetin ilk yllarnda da uygulandnda arln koruyordu. Ancak Osmanl aydnlarnn, Namk Kemalden balayarak ara kar cephe aldklar grld. Nitekim Cumhuriyet ncesindeki temel iktisat politikas belgesi olan zmir ktisat Kongresinin ifti gurubu kararlarndan belki de en nemlisi, arn kaldrlmas idi. Ancak Atatrk bu fikrin takipisi oldu: 1 Mart 1924 gn Meclisi A konumasnda Memleketin banda Kurun-u Vustann en insafsz belas olarak hl musallat duran arn ilgasn Meclisi liye teklif edebilecek bir seviyeyi maliyeye, Cumhuriyet idaresinin bir senede vasl olmas, cidden ayan memnuniyet ve krandr84 demektedir. Trk aydnlarnn ara kar kmalarnn nedenlerini gurupta toplamak mmkndr: lki, Arn tahsili usul ile ilgili idi. Devletin kylere kadar inen bir maliye rgt bulunmadndan, iltizam usul ile toplanmakta idi. ltizam usul vergi mteahhitlerinin ak artrmaya girerek tahsilat stlenmeleri demektir. Bu durumda % 12,5 olarak gayri safi rn zerinden tahsil edilmesi beklenen Arn, keyfi ve mltezimin insafna kalan bir tarife ve matrah ile; tahsili kanlmazd. Arn baz rn ve blgelerde Dyun-u Umumiye daresine devir edilmi olmas ve kolcularn iddete bavurmalar ile mltezimlerin komisyonlarn artrabilmek iin uyguladklar zorbalk, kyl ile devletin arasnn almasna yol amt. zellikle devlet, Cumhuriyetin ilk yllarnda kan isyanlar karsnda yeni rejimin selmeti asndan kylnn siyasal desteine muhtat. Nitekim 11 ubat 1925te balayan eyh Sait syannndan85 yaklak alt gn sonra 17 ubat 1925te ar kaldrld. Oysa daha bir yl evvel 1924 Btesi mzakerelerinde Maliye Bakan Abdlhalik (Renda) Bey, arn
smet Paann TBMMde Beyanat, Vakit, 21.2.1930,s.1. Gazi M.Kemal, kinci Dnem kinci Toplant Yln Aarken, 1 Mart 1924, Sylev ve Demeler, op. cit,ss.,350-355. 85 Erdoan ner, Mali dare, op. cit,s. 837
84 83

39

kaldrlmas ile ilgili talepleri, verginin mali ilevinin nemi dolaysyla gereki olmadklar gerekesi ile red etmiti86. Ancak yine de Atatrkn 1 Mart 1924 tarihli A konumasndan da byle bir nerinin varolduu anlalmaktadr87. Dolaysyla Liberal eilimli Fethi Bey hkmetince; ar, bu hkmetin son icraatlerinden birisi olarak; acele ile gerek komisyon ve genel kurulda pek de tartlmadan kaldrld88. Ancak iktisadi adan arn kalkmas ile vergi yknn kylerden, kentlere kaydrlmas; ge kalknma modelleri olan Japon ve Sovyet sanayileme politikalarna ters bir tutum idi. kincisi, bu verginin kyl nfus zerine yklenmesi, Trk/Mslman unsurun ar vergilendirilmesi anlamnda idi. Ayrca Trklerin Arn yannda, askerlik vergisi demeleri de kendilerini retimden kopartt gibi; savalarda krlmalar servet biriktirmelerini imknsz kldndan kendi vatanlarnda yoksul dmlerdi. Oysa kentlerdeki Aznlklar ve Levantenler yabanc uyruk olmalar durumunda vergi mkellefi olmuyorlar ve askerlik de yapmyorlard. Vergi sistemi, Trk ve Mslmanlar ile aznlklar ve Levantenler arasnda ekonomik farkllamann kaynaklarndan balcas olmutu. Aydnlarmz arasnda II. Merutiyet ile balayan iktisadi milliyetiliin, vergicilik alanna ilk yansmas; Arn kaldrlmas olmutur. ncs, Osmanl Dneminde %10-30 arasnda deien ve hatta bazen safi haslat zerinden- % 50yi bulduu iddia edilen vergi tarifesi89 yannda arn tahsil usul de rnler arasnda deimekte idi. rnein dahilde tketilen hububatta tarlada harman dneminde aynen tahsil olunan r; ihra rnlerinde incir, kuru zm, ttn, pamuk, fndk, palamut vb. limanlarda resim olarak nakten tahsil olunmakta idi90. Genelde gayrisafi rn zerinden alnan bu verginin, zamanla pazarlanan fazla (rn) zerine kayd anlalmaktadr. Dolaysyla ztketim vergi d kalmaktayd. arn kaldrlmas ile mltezimler tasfiye edilmi olmakla birlikte; tarmdan, tarmd sektrlere kaynak aktarm da tkanmtr denilebilir. Bylece Cumhuriyet Ynetimi, sermaye birikiminin kayna olarak, tarm dlam bulunuyordu.

86 87

Abdlhalik (Renda), TBMM Tutanak Dergisi, 20.2. 13240(1924), .107-c.1,ss. 172-173. Gazi Mustafa Kemal, kinci Dnem kinci Toplanma Yln Aarken, op cit,ss. 350-355. 88 Cumhuriyet Ansiklopedisi, stanbul, YKY, 2003,ss. 67-68. 89 ibid,ss. 67-68. 90 ibid.,ss.67-68.

40

Aada Osmanllar ve Cumhuriyet Dnemi Btelerinde arn pay gsterilmitir (izelge:II/3). Buradan kacak sonu Cumhuriyet ile birlikte; arn pay asndan, bir ka puanlk bir erime olduu gzlenmektedir. Bu sonu muhtemelen Dyun-u Umumiyenin devre d kalmas ve zorun azalmas ile ortaya km da olabilir veya mparatorluun ihra rnlerinin yetitirildii verimli Rumeli ve Mezopotamya topraklarn yitirmesinin de sonucu da bulunabilir. Ayrca Cumhuriyet ncesinde Levantenlerin ve aznlklarn araclk ettikleri ve ilettikleri zellikle Ege ve ukurovadaki Batl irketlerin kontrolndeki, byk iftliklerde retilen ihracat retiminin durmu olmasndan da kaynaklanm olabilir. Nihayet Reji daresinin son bulmasndan doabilir. Bylece Trk tarm, pazarlama/ihracat an da kaybettiinden; gerilemek veya i pazara dnmek zorunda kalm da bulunabilir. (izelge:II/3) Osmanl ve Cumhuriyet Dnemlerinde arn Pay
1911 Osmanl Btesi ar Toplam Gelir 688.590.000 kr 2.844.579.500 kr % Pay %24,2 %100 1924 Cumhuriyet Btesi 27.500.000 Lira 129.214.610 Lira % Pay % 21,3 % 100

Kaynak: Osmanl Bteleri, op. cit,ss.311-313 Genel Bte Kanunlar, c.., op.cit.,ss.7-9.

arn kaldrlmas ile birlikte Toprak Mahslleri Vergisi (Mahslat- Arziye Vergisi) konulmu91 ve bundan baka modern bir Arazi Vergisi getirilmek istenmi ise de Toprak Mahslleri Vergisinin 1926da kaldrlmas yoluna gidilmitir92. Bu 552 sayl Toprak Mahslleri Vergisi Kanunu ile yaplmak istenen istasyonlar ve iskelelerden pazarlanan mahsln yerel (orjin) deeri zerinden % 10luk bir nakdi resmin alnmasdr93. Ancak arn giderek pazarlanan retim zerindeki bir vergi olmas ve burada yerine getirilen Toprak Mahslleri Vergisinin de ayn yolu izlemesi de bir sorun yaratmtr. Zira iftilerin ztketimi bylece tevik olunmaktayd. Dolaysyla arn kaldrlmas, tarmda pazarlanan ve yatrlabilir fazlalarn artmas sonucunu dourmakla birlikte; artan nfusun
.Fazl Pelin, Finans lmi, stanbul, smail Akgn, 1945.,s.307. Erdoan ner, Mal dare, Ankara, Maliye Bakanl, 2005, s. 845. 93 arn Kaldrlmas Hakknda Kanunun Mzakereleri, TBMM Zabt Ceridesi, 17.2.1925, ss.6-26.
92 91

41

yaratt z tketim art ile bu fazlalarn zamanla eridii iddia edilebilir. Aslnda1929 buhran da, tarm ihracatn kerterek; arn kaldrlmasnn kyl refahn artrmasn nlemi olabilir. Osmanl Maliyesinin temel vergisi olan ar; Cumhuriyetin ilk iki ylnda da, nemini korumutur: Oran % 12,5 idi94. arn 1924 yl Btesi iinde yaklak % 22 lik bir gelir payna sahip olduunu bilmekteyiz. Oysa bu dnemde Cumhuriyet, Dyun-u Umumiyenin servis yk ile isyanlarn yol at ar savunma harcamalarn (+demiryolu yapmn) finanse etmek durumunda idi. arn kaldrlmas, tarmdaki vergi ykn drse bile; denk bte siyaseti nedeniyle kamu harcamalarndaki art eiliminin, toplam vergi ykn artrmas beklenmelidir. nnnn deyii ile ky ihtiyar heyetleri vergisiz devlet olmaz diyerek; ar Vergisi paylarn, verginin kaldrlmasndan sonra bile, bir ka sene saklamaya devam etmitir. Bu tespit arn, halk ve devlet asndan; nemini ortaya koymaktadr. Ayrca bu ifade; arn eri bir vergi olmas dolaysyla halk tarafndan benimsendiini de anlatmaktadr. ardan sonra hkmetlerin, genelde geimlik tarm ile uraan kylle ynelik vergi uygulamalarnda da bir baar salanamamtr. Toprak Mahslleri Vergisi, Saym (Hayvan) Vergisi, Arazi Vergisi, Yol Vergisi, Gelir Vergisi tarmda baarsz olmulardr. Zira iktisadi fazla, vergi ve tasarruf arasnda paylalr. Ancak Cumhuriyet dneminde; tarm sektrnde iktisadi fazla yaratacak ve yatracak nlemler ihmal edildiinden, vergi d kalmasna ramen; aydnlarn bekledii kalknma gereklememitir. Tarm sektrmz, kyl ekonomisi yani geimlik ekonomi olmaya devam edegelmitir. Aslnda bu dnemde Cumhuriyet Ynetimi arn kaldrlmas ile; tarmda umduu retim artn ve kalknmay yakalayamad gibi, yaplan uyarlara95 ramen kylnn yoksulluuna da are bulunamamtr. Cumhuriyet Ynetimi, geimlik krsal kesim iletmeleri yerine; mteebbis ifti iletmeleri koymay dnmemitir. Dolaysyla, arn kaldrlmas, Ziraat Bankas ve kredi sistemi, TMO ile taban fiyatlar, tarm kooperatifleri politikalar vb. bir btn olarak dikkate alndnda; geimlik krsal kesim tarmnn, devlete desteklendii de anlalabilir.

94 95

. Fazl Pelin, op. cit s. ,303 Ahmet Hamdi Baar, ktisadi Devletilik, stanbul, Cumhuriyet,1931, cilt 1, s.153

42

Neticede Cumhuriyet dneminde gdlen tarm politikas dolaysyla mevcut yaygn geimlik kyl iletmelerinde vergilendirilebilir bir fazla ortaya kmam ve kyllk de vergi tehdidi nedeniyle pazarlanabilir ve yatrlabilir fazlalalar retmekten yani kalknmaktan ve modernizasyondan saknmtr. Dahas tarm, vergi deyen deil; net gelir transferi salayan bir sektr olmutur. Ancak Cumhuriyet dneminde devletin, kylle kar yrtt maliye politikasnn veya gelirler ve fiyatlar politikalarnn, ar ile baladn unutmamak gerekir. Bir devletin mali bamszlnn, gmrkler gibi alanlarda snrl olduu bir dnemde ar savunma masraflar ve bor servis yk altnda iken; vergi gelirlerinin % 22sinden vazgemesi ve bunun da ksa dnemde telafi edilmesi pek mmkn deildir. Dolaysyla Cumhuriyet Ynetimi ar ile birlikte vergi politikasnda yeni araylara girmitir: (1) nce 1925te Toprak Mahslleri Vergisini denemi, (2) Arazi Vergisine zam yapm ancak (3)1929dan itibaren gmrkler haslatn ve derhal (4)nhisarlar (Tekel) gelirlerini srekli gelitirme yoluna gitmitir. Bylece Cumhuriyetin Tek Parti Dnemi Bte Gelirleri modeli de olumutur: (a) Vergiler, (b) Gmrkler ve (c) nhisarlar geliri (+ KT krlar) (d) Bunlara zamanla demiryollar ile balayan i borlar ve sanayileme dolaysyla da d borlar da eklenecektir. ar Dnemindeki Kyl Vergi Yk: Burada kabaca ar dnemindeki tarmdaki vergi ykn hesaplamak istersek, elde yeterli bilgi olmamasna ramen; Ulusal Ekonomi Kurumunun, ar sonras iin yapt aratrmann paylarndan hareket edebiliriz. Kurumun verdii haslatlar oranlanarak Arazi vergisi ve Bina Vergisi haslatlar ayrtrld gibi; bylece bina vergisindeki kylln pay da korunmutur. Bu varsaymlarla kylln vergi ykn hesaplamak mmkn olabilir (izelge: II/4).

43

(izelge:II/4) ar Dneminde (1924 Yl) Krsal Nfus Vergi Yk (TL)

ar Arazi Vergisi 3.076.190 Hayvanlar Vergisi 4.700.500 zel Orman Haslat 70.000 Vastal Vergiler 11.381.784 Krsal Kesimden Toplanan Vergiler 46.728.474 Umumi Varidat % si %37,13 Milli Gelirin % %4,5

27.5000.000

Kaynak: Ulusal Ekonomi Kurumu, op. cit,ss.199. Maliye Bakanl, Genel Bte Kanunlar, op. cit.,ss. 6-9. T.Bulutay-Y.S.Tezel-N.Yldrm, Trkiye Milli Geliri: 1923-1948, ASBF, 1974, Tablo .2.A.

Burada dikkat edilmesi gereken husus; ilk yllarda Arazi ve Hayvanlar Vergilerinin artrlarak ar kayb telafi edilmek istenmitir. Ancak 1929 Byk Dnya Buhran dolaysyla kyllk yoksullanca bu ek yk tayamaz hale gelmitir. yle ki; Arazi vergisi borcu nedeniyle hazinece satlan tarlalara alc bulunamamtr96. Ayrca 1929dan itibaren Gmrk Tarifelerini arttrma olanann elde edilmesi ile nhisarlar gelirlerinin gelitirilmesi araclyla tarmdaki vastasz vergilerin tekrar drlmesi yoluna gidilmitir. Buradan hareketle unu sylemek mmkndr: Hukuken ar, 1925 ylnda kaldrlsa bile; fiilen uygulanmamas 1930lu yllarn balarna kaymtr. Ancak 1930lu yllarda gelitirilen iki haslat kalemi olan Gmrkler ve nhisarlar Gelirleri vastal vergiler olduundan, kylln bu sefer de vastal vergiler asndan dedii tutar artm; dolaysyla toplam vergi yk itibariyle pek deien bir ey olmamtr. Bylece arn kaldrlmas ile vergi yknn kyden, kente kaydrld97 veya sanayilemenin engellendii iddialar; verilerle desteklenmemektedir. Netice olarak arn kaldrlmas ne toplam vergi ykn, ne de harcamalar deitirmemitir. Bu durum, hem ekonomi tarihimizin yazm, hem de vergicilik asndan da nemlidir: Bir lkede sektrler arasnda anlk nemli vergi yk kaydrmalar, pek mmkn gzkmemektedir: Zira verginin matrah olan iktisadi fazlalar ve mkellefler, anlk olarak sektrler arasnda yer deitirmezler. Vergiler de, tpk akarsular gibi, suni olarak deitirilseler bile; aktklar yataklar pek unutmamaktadrlar.

96 97

A.H.Baar, ktisadi Devletilik, c.1, stanbul, 1931,s. 143. Nevin oar, Kriz, Sava ve Bte Politikas (1926-1950) , stanbul, Balam, 2004,ss. 3031.

44

ar Sonras Tarmn Vergi Yk: Bu dneme ait tarma ynelik bilinli yaplm bir vergi yk hesab olmamakla birlikte; elimizde Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumunun98 kylnn, btenin vastasz vergilere itirak hissesi olarak verilen hesaplamalardan hareket edebiliriz (izelge: II/5). ar sonrasnda kyllerin vastasz vergilere katk pay, Bte gelirlerinin % 10u civarndadr. Kyl nfusun % 75i oluturduu bir ekonomide bu pay haliyle dktr. Ancak bugn iin tarmn, Gelir Vergisi haslat iindeki paynn % 1 kadar olduunu kabul edersek; yine de elde edilen orann yksek olduu bile iddia edilebilir. Bu dneme ait vastal vergilerden krsal nufsun payn, tespite elverili bir alma yoktur; yani kyl hanehalk harcamalar ile ilgili aratrmalar bulunmamaktadr. Dolaysyla tahmini kendimizin yapmas gerekmektedir: Kapal ekonomi koullar iinde tarmdan pazarlanan fazlann, kentli nfus pay kadar olduunu kabul etmek mmkndr. Vastal vergiler ierisinde kylln paynn ise; pazarlanan fazla yani kylln satnalma gc ile orantl olduunun kabul edilmesi makl saylabilir. Kent nfusu 1927-1940 arasnda srasyla % 24,22 ile % 24,39 arasnda deimitir. (izelge: II/5) Krsal Kesimden Tahsil Edilen Vastasz Vergiler (Varidat Fasllarna Vastasz Vergilerle tirak Hissesi) ( 000 ilavesi ile)
Seneler 1926/27 1927/28 1928/29 1929/30 1930/31 1931/32 1932/33 1933/34 1934/35 1935/36 Arazi Vergisi 7.985 9.670 8.200 8.075 7.525 5.400 4.500 4.800 4.750 5.200 Bina Vergisinden Kye sabet eden (1) 3.250 2.775 2.800 4.175 4.310 2.660 2.075 2.200 2.150 2.300 Hayvan Vergisi (2) 9.451 12.541 13.003 15.500 15.250 15.000 11.750 11.250 10.800 10.650 Toplam 19.686 25.016 24.003 25.755 27.165 21.065 18.320 18.250 17.700 18.150 Umumi Varidata Oran % 10 12 11 11 12 10 10 10 9 9

(1) Tahmin (2) Hayvanlar vergisinde ehirlilerin hayvanlarna den ksm ihmal edilmitir. Kaynak: Ulusal Aratrma Kurumu, op.cit,s. 172.

98

Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumu, Ankara, 1940,s.,172.

45

Trk Vergi Sistemi zerine bir rapor hazrlayan, J.Picharles99 iftilerin dedii vastasz vergilerin toplam bte varidatna orann (ykn) 1930-31 yllar iin % 15,53 ve 1934-35 yllar iin ise % 12,80 olarak hesaplamaktadr. Bu hesaplamada vastal vergiler ile bina vergisi yk bulunmamaktadr. Bu adan yukardaki Ulusal Ekonomi Kurumunun bulgular ile benzerlik grlmektedir. Zaten hesaplamalar Bte tutarlar zerinden yapldndan, birbirlerinden sapma gstermeleri sz konusu olamaz. Dolaysyla Krsal nufsun paynn vastal vergiler ierisinde yaklak olarak % 25 kabul makl bir tahmin saylabilir. Bir bakma kentli nfus pay kylln pazarlamas gereken retim orann da gstermektedir. Bu takdirde Tarm sektrnn tm vergileri ve vergi yk iin bir hesaplama yapma frsat elde edilmitir demektir (izelge: II/6). Burada dikkat edilmesi gereken husus; tarmn vergi yknn yaklak olarak ekonominin vergi ykne eit bir seyir gsterdiidir. Bu durumun adaletsiz olduunu iddia etmek mmkndr. Ancak tarm zerindeki vergiler, sadece devletin finansmanna hizmet etmekle kalmaz; ayn zamanda kyll pazarlanan fazla yaratmaya ve artrmaya zorlayarak, kentlerin beslenmesini mmkn klar. Dahas ayn yani takas ekonomisinden, para ekonomisine gemeye zorlar. Bir bakma arn kaldrlmas, tarm ve tarm-d sektrler arasndaki vergi yk dalmn eitlemitir. Krsal nufusun kayrlm olmas, bu hesaplara gre sz konusu deildir. Dahas Yol Vergisi gibi bu hesaplara katlmam kalemler de mevcut olabilir. Ayrca mahalli idareler ile ilgili vergiler kapsanmamtr.

(izelge: II/6)
Tarm Sektr Vergi Yk Tahmini (TL)
Yllar 1933 1934 1935 Vastasz 18.250.000 17.700.000 18.150.000 Vastal 42.619.250 46.020.250 48.753.250 Toplam 60.869.250 63.720.250 66.903.250 Bte Gelirlerinin % si % 35,7 % 34,6 % 34,3 Tarm Haslasnn % si % 17 % 16 %15,4 GSMH % si % 5,2 % 5,1 %5

Kaynak: Ulusal Ekonomi Ve Aratrma Kurumu,op. cit,s. 199 Genel Bte Kanunlar (1924-1970) cilt i op. cit. sss. 82.-140

J.Picharles, Trkiye Vergi Rejimine Dair Umumi Mtalaalar, Maliye Mecmuas, 1937, say 1,c.i, ss.13-30.

99

46

Kylnn Bireysel Vergi Yk: Kylnn 1933-34 yllarndaki Walker Hines Komisyonunca100 biri buday reticisi dieri ttn reticisine ait yaplan hesaplamalar bulunmaktadr (izelge:II/7). Bu ifti mkelleflerin vergi yklerinin gerek tarafsz bir bilim heyeti tarafndan hesaplanmas ve gerekse bu alanda daha bilgili yabanc uzmanlarca dzenlenmesi bu bulgularn gvenirliliini artrmas beklenir. Ayrca ilgin olan husus farkl tarm kollarndaki iftilerin kazanlarnn ve vergilerinin nemli lde deimesine ramen, vergi ykleri arasndaki farkn ok az olmasdr. (izelge:II/7) 1930lu Yllarn Balarnda Ttn ve Buday itfilerinin Vergi Ykleri
Ttn Yetitiren Kylnn Vergi Yk Kazan 400.00 TL Buday iftisinin Vergi Yk Kazan 120.00 TL

Vergiler: Yol Vergisi 6.00 Arazi Vergisi 56.00 Hayvan Vergisi 12.00 Damga Vergisi 5.00 Dahili stihlakVergisi: a) eker 3.00 b) Petrol 4.00 Ttn zerinde Tayyare resmi 5.00 nhisarlar( ticari krn fevkindeki miktar) Ttn 6.50 Tuz 7.50 Kibrit 1.35 ___________ Vergiler Yeknu 106.35 Vergi Yeknun Kazanca Nispeti (Yk) %26,5

Vergiler: Arazi Vergisi 2.00 Damga Resmi 0.20 Dahili stihlak Vergisi : a) eker 1.00 b) Petrol 0,20 Yol Vergisi 6.00 Hayvan Vergisi 5.00 Gmrk Rusumu 2.00 nhisarlar (ticari krn fevkindeki miktar) Ttn 1.50 Tuz 2.00 Kibrit 0.50 ______________ Vergiler Yeknu 25.70 Vergi Yeknunun Kazanca Nispeti (Yk) %21,70

Kaynak: Walker Hines Komisyonu, op. cit,ss., 111-116.

Aslnda durum byle ise; deme gc ilkesine aykr bir politika olduu sylenebilir. Ancak ulalan bulgularn birbirleri ile elitii de grlmektedir. Nitekim bireysel vergi yknn, sektrel vergi yknn yaklak be kat kmas; en azndan Hines ekibinin hesaplamalarnn denetlenmesi gereini ortaya koymaktadr. Zira Hinesin bireysel vergi yk

Walker Hines et.al., Trkiyenin ktisadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki: 1933-1934, Ankara, Ky retmeni Matbaas, 1936., ss. 111-116.

100

47

hesaplamalar, makro veriler ile ilikisi olmayp; gzlemlerden veya anketlerden hareket etmektedir. Dier bir husus zellikle buday iftisinin adam-bana gelirinin 1930lu yllarda bile ok dk olduu sylenebilir. Savalarn ykmnn ve arkasndan gelen Byk Buhrann kntsnn, zellikle buday iftisinin gelirinde yol at dmenin; henz telafi edilemedii anlalmaktadr. Ancak ylda 120 lira cari kurla (~ 70 $)101 kazanan bir ifti (ailesinin) vergi yknn % 25 kmas inandrc deildir. Nitekim yurt dzeyinde adambana gelirin 45 $ olduu bir dnemde; kyl adam-bana gelirinin daha da dk kmas doal olduuna gre, byle ar bir vergi yknn tanabilmesi pek mmkn grlmemektedir. D. Maliye Politikasnda Zihniyet Deiimi arn kaldrlmas, salam para (para arznn artrlmamas), denk bte, birbirini izleyen ama bir btn oluturan mali reform veya devrimlerin halkalar olmaktadrlar. Bu arada dikkat edilmesi gereken husus; mali devrimlere paralel olarak Lozan da adli kapitlasyonlarn kaldrlmas karl yrrle sokulan; Medeni ve Borlar Kanunlaryla balayan hukuk devrimleri ile yasal alt yapnn da deimesidir. Bylece uygarln ilk kurumu olan zel mlkiyet rejimi, artk toprak hukukumuzu da kapsayacak ekilde geniletilmi oluyordu. Sadece ar kalkmyor, ayn zamanda kyl mir arazinin maliki durumuna geliyor ve yasal olarak modern bir tarm iletmesi kurabilme olanana kavuuyordu. Ayn zamanda makro dzeyde mlkiyet rejimi, modern bir piyasa ekonomisinin kurulmas iin uygun hale getirilmi oluyordu. Osmanlnn uygulad eri ve rfi Vergiler sistemi, Tanzimatla birlikte deimeye balam ve II.Merutiyet ile de bu eilim hz kazanm idi. Zira Dyun-u Umumiye daresi, Maliyemize vesayet etmekte idi102. Nitekim bize bte kavramn ve uygulamasn kazandranlar; Krm Harbi ve sonrasnda bor veren lkelerin temsilcileri olan, Lord Hobart ve Mr. Fosterdur103. Ancak Cumhuriyetin mali devrimleri, Tanzimat ve Merutiyetten kesin olarak u noktalarda ayrlr:

101

Ekrem Pakdemirli, Ekonomimizin 1923ten 1990a Saysal Grnm, stanbul, Milliyet Yaynlar,1991,ss.16-17. 102 M.Kemal Atatrk, Nutuk, op. cit,ss.447-448. 103 Lord Hobart-Mr Foster, op.cit, ss., 475-519.

48

(i) Maliye Politikalarnn, artk mali bamszln devam gznne alnarak dzenlenmesi esastr. Bunun iin denk bte, kalknmann finansman dnda d borca bavurmama, salam para, Merkez Bankasnn kurulmas, Milli Bankaclk ( Bankas vb.) hedef alnmtr. (ii) Cumhuriyet ile Tanzimat ve Merutiyetin aksine; btn mal kapitlasyonlar kaldrldndan, Dyun-u Umumiye daresi ve uzants Reji gibi, mali vesayet kurumlar tasfiye edilmi ve mali bamszlk elde edilmitir. Vergilemeyi egemenlik hakk olarak uygulamaya sokmak mmkn olmutur. (iii) Yeni kurulan Merkez Bankas aracl ile hazine ilemleri yaparak, devlet harcamalarnn zamannda ve yerinde dzgn olarak denebilmesi: Para politikas ile Maliye Politikasnn desteklenmesi. (iv) Osmanl Vergi Sisteminin ve kalnts eri ve rfi Vergilerin104 (ar, Anam vb.) vergi sisteminden kaldrlmas ile Batl modern vergi sistemini benimseyerek, devletin finanse edilmesi. Devletin tarihi gelir yetmezlii veya bte aklar sorununun zlmesini mmkn klacak, bir verimli ada bir vergi sistemine kavuulmas. (v) Devletin mali itibarnn iadesi iin, Osmanl Borlarndan paymza denlerin denmesi ve hazinenin mali kredibilitesinin tesisi. (vi) Vergi sistemini, ada hukuk reformlar ile oluan hukuk devleti alt yapsna oturtarak ve vergi yargsn gelitirerek, kanunlarmz tm yurttalar ile yabanclara uygularken, mkellef haklarn ve vergi yargsn da salamak. Ayrca tahsil usullerini de slah ile araclar (mltezimleri) ortadan kaldrmak ve ayn vergileme yerine nakd vergilemeyi esas alarak, Maliye daresini glendirmek. Bir devletin mali sistemi, lkedeki iktisadi rgtlenme biimine, iktidar yapsna/siyasal rejimine ve kalknma dzeyine baldr. Veya lkenin mali sistemi bu kurumlarla uyumlu olmak durumundadr. Bir baka deyile mal devrimler, bu kurumlarla uyumlu olduklar lde gerekletiler ve baarl oldular. Ancak mali devrimlerin salad mali disiplin, lkenin mali bamszlnn idamesi iin gerekli ama yeterli deildi. Zira geri kalmln dourduu sermaye ktl dolaysyla halkn yoksulluu sorunu
104

Sleyman Sudi, Defteri Muktesid (Osmanl Vergi Dzeni), (Haz: Prof.Dr. Mehmet nal), Isparta, 1996,ss. 19-31.

49

devam etmekteydi. Zaten Tek Parti Rejiminin kaderini neticede belirleyecek olan, ekonomik kalknmada yani sanayileme alannda salayaca baar idi. te bu nedenle devletin kalknmadan sorumlu klnmas ve kalknmann devlet eliyle finansman yoluna gidildi. (vii) nce alt yap yatrmlar ve doal tekeller olan demiryollar ile balayan, inhisar iletmelerinin kurulmas ve giderek devletilik/sanayileme plan ile sonulanan ve vergilerin, kamu hizmetlerinin finansman dnda sanayi yatrmlar (KTler) iin zorunlu tasarruf arac olarak kullanlmas yoluna girildi. Ancak lkede mali disiplini ve mali bamszl salama konusunda varolan uzlama, devletin kalknmadan sorumlu klnmas ile iktisadi rgtlenme biiminin deimesini (devletilii) gndeme getirdiinde; doal olarak fikir ayrlklar yaratt ve muhalefet partileri dourdu: TPcF105 (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas) ve ScF (Serbest Cumhuriyet Frkas) gibi. Oysa bir devrim ierisinde muhalefet hareketleri; eyann tabiatna aykr olduundan, bu giriimler gereki deildiler. Yine de bu baarsz muhalefet partileri ve programlar; ok Partili Dzene geildiinde kurulacak DPye (Demokrat Parti) entellektel birikim ve kadrolar braktlar. Neticede geriye bakldnda; nnye gre Cumhuriyetin karlat en nemli sorun106, vergi sisteminin oturtulmas ve devletin finansmann gerekletirilmesi olmutur. Osmanlnn baaramad denk bte siyasetini; Cumhuriyet Ynetimi, baarabilmitir. Nitekim nnnn mali bamszlk adna giritii bu denk bte politikas veya yeterli gelir elde etme abas, halk arasnda kendisine vergici adnn taklmasna yol amtr107. leride C.Bakan nn ile Bavekil C.Bayar arasnda ihtilaf yaratan konu da; nnnn yerletirdii denk bte ve muhafazakr maliye politikasn, kendisine gre Bavekil Bayarn kalknmann finansman iin esnetmeye ve/veya kalknmak iin kullanmaya almasdr108. nn, Lozan ve Lord Curzonun mal tehditlerini hibir zaman unutmamtr.

105

Erik Jan Zrcher, Terakki Perver Cumhuriyet Frkas, (ev: G..Gven), stanbul, letiim, 2003. 106 smet nn, Hatralar 2, op. cit,ss. 258-261. 107 Feridun Ergin, op. cit,s., 45. 108 smet nn, Hatralar 2, op.cit,s. 259.

50

E. Cumhuriyet Kurulduunda Vergi Sistemimiz Cumhuriyet Ynetiminin Osmanl Dneminden devir ald vergi sistemi u bakmlardan kusurlu saylabilir: (i) Devletin vergileme yetkisinin sadece Osmanl yurttalar ile snrl olmas ve yabanc uyruklulara uygulanamamas. (ii) Dyun-u Umumiyenin, Maliye daremize Vesayeti, baz gelirlere el koymas ve baz illerin ar, Reji daresi eliyle vergi tahsil etmesi. iii) ar ve Anam gibi eri ve rfi Vergilerin kalntlarnn varl. (iv) Ayn Vergi tahsilatnn srmesi. (v) Gmrklerde kapitlasyonlarn uygulanmas. (vi) Yabanc uyruklularla ilgili vergi davalarnda yarglama yetkisinin bulunmamas. (vii) ar arlkl dolaysz vergilerin ve adaletsiz vergi yknn varl. (viii) nhisarlarla ilgili imtiyazlarn ttn vb.yabanclara verilmi olmas. (ix) Devletin mal ilevi iin yeterli kaynak yaratamamas. (x) Kapitlasyonlar dolaysyla Dyun-u Umumiyenin Vastal Vergileri denetlemesi nedeniyle vergi sistemimizin; genelde vastasz vergilere dayanmas. Cumhuriyet Ynetimi mali devrimleri ile btn bu zaaflarn hemen hemen hepsini giderip, devletin mali ilevini yerine getirebilecei bir gelir elde etmekle birlikte; kapitlasyonlar dolaysyla vastasz vergilere mahkm Osmanlnn109 aksine vastal vergilere dayal bir vergi sistemi kurdu. Yukarda anld zere vergi sistemleri ekonomilerin kalknma aamasna bamldrlar. Sanayilememi yani tam istihdam ncesi toplumlarda; faktr donanmndaki yetersizlik dolaysyla, faktr piyasalarnn etkin ileyememesi; vastasz vergilerin etkin uygulanmasn engeller. Geri kalm lkelerde faktr piyasas yerine mal piyasasnn vergilendirilmesi, kalknma, yani faktr arz, bir baka deyile sermaye birikimi ve teebbs arzlar alarndan daha dorudur.
109

.Fazl Pelin, Finans lmi , op. cit, s. 205.

51

Vergi yknn sektrler arasnda dalm asndan da ilgin bir durum sz konusu idi. Devletin tm vergileme yetkisi, tarm sektr ve vastasz vergiler zerinde toplandndan; vergi yk de bu en yoksul kesim zerinde ylyordu. Ayrca tarm kesimi, ayn iki vergiyi yani hem ar ve hem de askerlik hizmetini birlikte dediinden, yoksul dmt. Hizmetler (bankaclk), ticaret ve sanayi kesimleri; fiilen yabanc uyruklularn (levantenler ve yabanc pasaportlu aznlklarn) denetiminde olduundan vergi dnda kalmaktayd. Ayrca sadece tarm ve tarm-d sektrlerdeki Trk ve Mslmanlarn vergilendirilmeleri, haksz rekabete yol at iin milli ekonomiyi ve milli bilinci zayflatmakta idi. Vergilerimiz, ulusumuz asndan; kamu hizmetlerinin finansmanna katlma pay olmaktan km, bir cezaya dnmt. Aada dnemde vergiler ve paylarn karlatrmal olarak gsteren izelge yer almaktadr. Dikkat edilmesi gereken husus, burada toplam gelirler ile kastolunan K.Bte Gelirleri olup; toplam Vergi Gelirleri deildir. Ancak burada dolayl ve dolaysz vergiler ayrmnn bile zaman ierisinde yer deitirdii gzlenmektedir. Osmanl Dneminde ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Harlar dolaysz vergi saylrken, daha sonra dolayl vergiler arasna sokulmutur. ncelikle, vergi adaleti asndan lt olarak kullanlan dolayl ve dolaysz vergilerin arlklar aklayc olmaktan uzaktr. Dolaysz vergilerin arlkl olmas, vergi sistemini adil klmamaktadr. rnein kapitlasyonlarn geerli olduu Osmanl dneminde dolaysz vergiler arlkl olduu halde; ara dayandndan, yoksulluk ve eitsizlik kayna olmutur. Gelimi bir ekonomide vergi sisteminin vastasz vergiler arlkl olmas halinde; adaletin salanabilmesi iin, deme gc ilkesi ile birlikte uygulanmalar gerekir. Ancak kalknan bir ekonomide dolayl vergilerin arlkl olmas, tasarruflar/yatrmlar ve istihdam artryorsa; daha adil saylabilir: Nitekim Rawlsian110 Adalet lkesine gre vastal vergiler, vastaszlara nispetle, tasarruflar/yatrmlar artrarak yoksul ve isizlerin i bulmasn salyorsa; gelir dalmn bozsalar da daha adil saylmaldr. Dolaysyla vastasz vergiler arlkl Osmanl vergi dzenine kar, vastal vergilere dayal Cumhuriyet vergi sistemi daha adil saylabilir. Ancak unutmayalm ki,
110

John Rawls, A Theory of Justice, Mass. Cambridge, Oxford University Press, 1974.

52

Osmanl dneminde istihlk ve gmrk vergilerinin gelimemelerinin nedeni kapitlasyonlardr111. kincisi, kalknan yani tam istihdam ncesi ekonomilerde vergi sisteminin vastal vergiler arlkl olmas doaldr. Zira genelde vastasz vergiler ve zellikle GV ve KV sermaye ve teebbs gelirlerini (~faiz +kr) vergilemek iin konulmulardr. Oysa sermaye birikimi tamamlanmadan nce bu vergilerden yeterli gelir salayacak kazan veya matrah bulunmamaktadr. Eer kalknan bir ekonomi, vastasz vergilerce zorlanrsa; byme yavalar ve isizlik ile yoksulluk artar. Gemite Trkiye, ar vergi yknn ve zorunlu tasarruflarla finanse edilen KTlerdeki sermaye israfnn ve vastasz vergilerin faktr arzn kstlamasnn maliyetini, gnmzde isizlik ve yoksulluk olarak demektedir. ncs , dolayl ve dolaysz vergilerin arlklar yannda yaps da deimitir. rnein Osmanl Dneminde ve Cumhuriyetin ilk iki ylnda uygulanan ar ile Temett Vergilerinin yerini, ileride Kazan ve Hayvan Vergilerinin aldn ve ok Partili Dnemde ise Gelir ve Kurumlar Vergisinin doldurduunu grmekteyiz.

111

.Fazl Pelin,op.cit.,s.62.

53

(izelge:II/8) Dnemde Vergi Sisteminin Yaps

Osmanl Vergi Sistemi (1911) Kuru Dolaysz Vergiler: % 47,64 Musaffakat ve Arazi: 266.798.000 Temett: 31.995.600 Bedeli Nakdi: 102.000.000 Tarik Bedeli Nakdisi: 55.393.800 Anam,Deve, Camus, Canavar: 195.712.200 ar: 688.590.000 Hususi Orman Rsumu: 5.798.300 Maadin Rusumu: 7.423.200 Vergi Tezkerileri: 3.500.000 + -------------------1.355.211.100 Toplam Dolayl Vergiler: %35,42 Harlar: % 4,5 Damga resmi : 48.218.100 Harlar : 42.739.000 Kaydiyeler : 36.778.400 + --------------------127.735.500 Dolayl Vergiler: %18,8 Mskirat resmi: 29.113.700 Tmbeki Beyiyyesi: 198.400 Gmrk Rsumu: 470.042.500 Hayvan Sal Resmi: 1.877.700 Sayd Berri: 19.953.000 +----------------535.997.300 nhisarlar: % 12,1 Tuz: 116.964.000 Ttn: 103.813.300 Tnbeki 4.104.000 Barut 7.451.500 Meskkat 29.300.000 Posta ve Telgraf 82.175.200 +--------------343.808.000 Osmanl Miras: T.C. lk Yl (1924) Lira Dolaysz Vergiler: % 34 Musaffakat ve Arazi 5.170.000 Temett ve Harp Kazanlar Vergisi : 4.000.000 Harp Vergisi: 500.000 Davar,deve, canavar resmi: 4.700.000 ar 27.500.000 Hususi Orman Haslat: 70.000 Maadin Resmi 450.000 Vergi Tezakiri 40.000 + -------------43.930.500 Tek Parti Ynetimi Vergi Sistemi (1938) Tm Dolaysz Vergiler: % 33,4 Dolaysz Vergiler: Kazan Vergisi: Hayvan Vergisi: Veraset ntikal : Maden Rsumu : % 15,5 22.005.000 15.631.000 450.000 650.000 +-----------38.736.000

Fevkalade Varidat: % 17,9 ktisadi BuhranV 14.750.000 Muvazene V. 17.100.000 Hava Kuv.Yardm 5.500.000 Buday Koruma 7.350.0000 + -------------44.700.000

Toplam Dolayl Vergiler: % 36,7 Harlar: % 2,5 Damga Resmi Hazine Pular Harlar htira Berat Kaydiyeler Cezayinaktiler 600.000 800.000 830.000 5.000 675.000 300.000 + -----------3.210.000

Toplam Dolayl Vergiler: % 61 Dolayl Vergiler:% 45 Gmrk Vergisi 50.350.000 Muamale Vergisi 27.247.000 Dahili stihlak V. 21.096.000 Kara veDeniz Av V. 400.000 Nakliyat Vergisi 1.050.000 Sefineler Rusumu 120.000 Damga Resmi 7.450.000 Tapu Harlar ve Kaydiyeler 1.250.000 Mahkeme Harlar 1.650.000 Pasaport,Kanlarya ve kamet Tezkeresi Harlar 900.000 Noter Harlar 550.000 Dier Harlar 106.000 Hayvan Salk Resmi 70.000 + -------------112.239.000 nhisarlar Safi Haslat: %16 Ttn,Tuz, spirto ve spirtolu kiler,Revolver, Fiek ve Mevadd nfilakiye 35.185.000 Ttn ve kilerden Anacak Mdafaa Vergisi 3.666.000 Kibrit ve akmak 1.299.000 Oyun Kad 30.000 +----------------40.110.000 Vergi-d Gelirler:%5,6 Toplam Gelir: 250.049.000

Dolayl Vergiler: %21,8 spirto 1.350.000 Tmbeki Beyiyyesi 20.000 Gmrk Resmi 25.460.000 Rsumu Bahriye 700.000 Rsumu Shhiye 200.000 Sayd Berri ve Bahri 440.000 +--------28.170.000 nhisarlar: %12,4 Tuz Resmi 1.600.000 Ttn Resmi 5.294.100 Mesklat 50.000 PTT 9.100.000 +--------------16.044.100

Vergi-d Gelirler: %16,94 Toplam Gelir: 2.844.579.500

Vergi-d Gelirler: %29,3 Toplam Gelir: 129.214.610

Kaynak: Osmanl Bteleri (1908-1918), Genel Bte Kanunlar(1924-1970).

54

Ancak Hayvan Vergisinin de kyly zorlad ve airetlerin saym zamannda srleri ile snr at112 veya gvenlik gleri ile atmaya varan olaylara sebep olduu113 hem resmi belgelerde hem de literatrde yer almaktadr. Bylece dolaysz vergiler olan ar ve Hayvan Vergilerinin deme gcne dayanmamasnn sosyal bar bozduu anlalmaktadr. Nitekim KV ve GVnin uygulanmas da erken olmakla birlikte; DP Programnda da114 (73-78 md.) yer alan dolaysz vergiler arlkl adil vergi sistemine gemek, mmkn olamamtr. Yukarda da ifade edildii zere; dolaysz vergiler arlkl vergi sistemi, sanayilememi lkeler asndan hakkaniyeti temsil eder. Oysa geri kalm lkeler asndan da vastasz vergiler, isizlik ve yoksulluk yarattklarndan adaletsizlik kaynadr. Zira azgelimi lkelerde gelir dalmn bozan, isizlerin alt gelir guruplarnda birikmesidir. Drdncs, dolayl vergilerin; ikiler, harlar ve inhisarlar varidat ile balayarak, giderek nce gmrkler ile muamele ve dahili istihlk vergilerine (eker ve petrol) doru daha sonra da gnmzde KDV ve TVye kaydn grmekteyiz. Devlet bir sre Tek Parti Dneminde Tekel gelirlerini ve KT krlarn gelitirmi olmakla birlikte; gnmzde piyasann ekonomik hacminin artmasn izleyerek dolayl vergileri, KDV ve TV gibi unsurlara kaydrm grnmektedir. Bir baka deyile, kalknan ekonomilerde mal piyasalar, faktr piyasalarndan daha nce geliirler; dolayl vergilerin douraca milli gelir kayplar yani etkinsizlik maliyetleri daha dk olur. Yukardaki aklamalardan anlalaca zere dolayl vergiler zel sektrn ve piyasalarn ve hacimlerinin geliimini izleyerek tr deitirmilerdir. Tek Parti Ynetimi srasnda nemli olan Tekel Haslat ile Gmrklerin, AB ile gmrk birlii sonras bugn iin bir neminin kalmad, K.Bte ierisindeki vergi yapsndan anlalmaktadr. Ancak bugn iin TV gizli bir gmrk vergisi olarak kullanlmaktadr. Ayrca Cumhuriyetin ilk yllarnda nemli olan resim ve harlarn, gnmzde haslata katks ihmal edilecek dzeydedir. Sonuncusu, 1938 ylna ait Fevkalade Varidat ierisinde yer alan Muvazene, ktisadi Buhran ve Hava Kuvvetlerine Yardm Vergisinin dolaysz ve cretlere endeksli vergiler olduklar konusunda anlay birlii
Feridun Ergin, op. cit,ss. 9-67. Babakanlk Devlet Arivi, Dahiliye Vekleti Emniyet Gn. Md. 23/03/1935, tarih 4119 sayl Baveklet Yazs. 114 DP Program, Trkiyede Siyasi Partiler, (T.Z.Tunaya) stanbul, 1952,ss.672-673
113 112

55

mevcuttur. Buday Koruma Vergisi ekmek fiyatlarna konulan bir muamele vergisi niteliindedir: Dolaysyla yerinin dolayl vergiler arasnda olmas gerekir. Ancak Fevkalade Varidat paralamak yerine byle bir gnderme ile dzeltmeyi yapmay daha doru grdk. Buhran ve II. Dnya Sava arasna skm Trkiyenin Fevkalade Varidat uygulamas, aslnda anlayla karlanmas gereken bir durumdur. 1938 Yl ile ilgili bir dier husus, vergid gelirler kaleminin; ihmal edilir boyuta dmesidir: Bu gelime aslnda desteklenmesi gereken bir durumdur. Zira kamu hizmetlerinin doal finansman kayna vergiler hatta olaan vergiler olmaldr. Ancak tekrarlayalm; II. Dnya Harbinin ve Hatayn lhaknn arifesinde 1938 ylnn artlarnn, olaanst olduunu teslim etmek gerekir. Bu dneme ait vastal ve vastasz vergiler arlklar ile ilgili bir baka almay yapan dnemin maliyecilerinden .Fazl Pelindir115: Peline gre 1897 Btesinde vastasz ve vastal vergiler; tutar olarak srasyla, 10,3 ve 5,5 milyon kesedir. Pelin bu vergilerin paylarnn ise srasyla % 60 ve % 40 olduunu ifade etmektedir. II. Merutiyet 1910-11 Btelerinin ortalamas olarak toplam 30 milyon lira varidat iinde vastasz vergiler 15 milyon lira, (% 50) ve vastallar 9,5 milyon lira (%32) olarak grlmekte idi. Pelinin 1926-1938 Dnemi iin yapt hesaplamalar vastal ve vastasz vergilerin arlklarnn seyrini saptamtr116 (izelge:II/9): Cumhuriyet btelerinde eski rejimlere nazaran tam aksi olup vergilerin arlk merkezini, muamele ve istihlak vergileri tekil etmektedir. Bu yeni vaziyet, byk bir inklap hamlesi ile tarm gelimeden alkoyan arn kaldrlmas ve Lozanda ekonomik ve finansal egemenliin temininden sonra, gmrk ve istihlk vergilerimizin slah sayesinde husule gelmitir. Bunun mnas dne kadar daha ziyade iftinin srtndan geinen maliyenin bugn istihlk vergileri ile daha ziyade ehir ve kasabann srtndan geinmesidir. Ancak Peline gre devlet btesinde vastasz ve vastal vergilerimiz arasndaki nispetsizliin byk olduunu kaydetmek lazmdr. Bte gnden gne daha fazla olarak vastal vergiler zerine dayanmaktadr. Yukarda verdiimiz izahlar bunun vergi adaleti ve dayankl bakmndan ok arzu edilebilecek bir ey olmadn gstermeye
115 116

Ord. Prof. Dr. .Fazl Pelin, Finans lmi,stanbul, smail Akgn, 1945, s.205. ibid,s.206.

56

kafidir. Nitekim vergi adaleti ve emniyeti bakmndan tedrici hamlelerle, irat ve servet vergilerinin slahna ve gelirlerinin artrlmas ile btede iki sistemin nispetleri arasnda, daha muvazeneli bir vaziyet vcude getirmeye ihtiya vardr117 . (izelge:II/9) rat, Servet, Muamele ve stihlk Vergilerinin Karlkl Vaziyeti
Senesi r a t v e S e r v e t V e r g i l e r i* __________________________________ MilyonTL Yz d e l e r Tahmin Tahsil Tahminin % Tahsil % --------- -------- ------------- ----------33,6 37,7 % 20,1 % 24,9 39,1 37,7 % 21,3 %22,8 41,6 38,6 % 23 %21,7 46,2 43,7 % 23,9 %24 47 41 % 23,9 %25,8 41 36 %25,2 %26,4 33,7 37,7 %25,8 %26,6 56,4 57 %35 %37,6 60,5 62,3 % 35,4 %35,6 62,2 67 %34,7 %36,2 69,7 72 %35,4 33,2 72,2 81 %33,2 %33,5 76 80,5 % 32,3 %33,7 M u a m e l e ve s t i h l a k V e r g i l e r i** _______________________________________ MilyonTL Y z d e l e r Tahmin Tahsil Tahminin % Tahsil % --------- --------- ------------- ----------129 114 %79,3 %75,1 128 128 %78,7 %77,2 140 140,3 % 77 % 78,3 147,9 139 %76,1 % 76 150,4 121,9 %76,1 % 74,2 121,7 100,4 %74,8 %73,6 97,2 105,4 %74,2 %73,6 105 94,9 %65 %62,4 110,5 112,7 %64,6 % 64,4 117,4 118,5 %65,3 %63,8 127,2 145,2 %64,6 %66,8 145,2 160,8 %66,8 %66,5 159,7 159 %67,7 %66,3

1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

Kaynak:1939-1940 statistik Yll Rakamlarna gre yaplmtr. * Arazi, bina,hayvan,kazan,veraset ve intikal ile 1932den beri buhran, muvazene, hava kuvvetlerine yardm vergileri. **Gmrk, muamele, hususi istihlk, elektirik, oyun aletleri,av, nakliye, sefine, damga, harlar, hayvan salk, mali inhisarlar, mlga vergiler, 1936dan beri buday koruma vergisi.

Pelinin itiraz ettii husus; yoksul Trk kylsn vergilendiren vastasz vergilerin ar ve Anamn kaldrlmas ve vergi yknn kentlere kaydrlmas doru ise de; uzun dnemde vergi yknn vastal vergilere oturtulmas desteklenemez. Bir baka deyile, vergi yknn kentlere kaydrlmas iin, geici bir sre ile vastal vergilere dayanlsa da; vergi adaleti asndan uzun dnemde, kenti vergilendirecek vastasz vergilerin gelitirilmesi gerekir. Pelinin bu syledikleri arasnda bir eliki yoksa da; kalknan bir lkede kalknmann, tketimi bask altna alan vastasz vergiler olmadan; nasl baarlaca mehuldr. Kald ki vastasz vergileme ile azalan tasarruf hacmi, artan isizlik yani eitsizlik ve adaletsizlik demektir.

117

ibid,s.206.

57

Cavit Bey Okuluna118 mensup Pelinin, II. Merutiyetin piyasa ekonomisi ve milli iktisat tezlerini, DP iktidarna tama misyonunu srdren nadir iktisatlardan birisi olduu bilinmekle birlikte Kalknma Ekonomisinin mehul bulunduu bir dnemde bu tr kitabi yanlglar, belki ho grlebilir. Ancak bugn iin ayn tolerans devam ettirmek, artk mmkn deildir. Bir baka deyile, kalknmann finansman ve hatta gelir dalm asndan bakldnda; Atatrk Dnemi hkmetlerinin vergi politikas, yani vastal vergilerin arlnn artmas; etkin ve doal bir tercihdi. Kald ki devletin ilk ve asli fonksiyonu olan mali ilevi ksacas finansman yani vergiler, ekonomi ile uyum asndan doal seyrini izlemek durumundadr. Aksi halde, ksa dnemde ekonomik kriz ve uzun dnemde geri kalmak kanlmazdr. Bu nedenle belki eletirilmesi gerekenler, dnemin hkmetleri deil; Ord. Prof. .Pelin ve hatta ayn tezi savunan maliyecilerdir. F. Vergi Sisteminin Modernizasyonu : Vergi Devrimleri Vergi, devletin millet ve memlekete kar ifasna mecbur olduu vazifeleri yapabilmesi iin icap eden masraflara ferdin itirak hissesidir119. Dolaysyla Kemalist Rejime gre: vergiyi; bireyin, kamu hizmetlerinin finansmanna katlma pay olarak tanmlamaktadr. Bu husus ayn zamanda 1924 Anayasasnn 84. md. ile dzenlenmitir. Buradan hareketle Modern Maliyenin Lindahl fiyatlarna ulamak bile mmkn olduundan, gereki bir durutur. Lindahl fiyatlar ile kastolunan vergilerin sosyal mallarn (kamu hizmetlerinin) her mkellefe zg bireyselletirilmi fiyatlar olduudur120. Ancak yukardaki Kemalist Rejimin veya Lindahl fiyatlarnn, vergiye yaklamnn yarar ilkesine yakn olduu ifade anlalmaktadr. Konuyu Maliye Vekili Fuat Aralnna aklad; Kemalist Rejimin Vergi Islahat Prensipleri ile balayalm. Aralya gre; Lozan Antlamas ile mali istiklalini temin etmi olan Kemalist rejimin vergiler konusundaki hedefleri, yle sralanabilir121: 1. Adalet ilkelerinden tamamen yoksun vergilerin, halk zerindeki basksn bertaraf etmek;

118

Cavit Bey-brahim Fazl(Pelin) et.al, stanbul ktisat Komisyonu Raporu:1924, (Haz: A.Karaylmaz-E.Karaylmaz), stabul, TO Yayn, 220,ss.ii. 119 Afet nan, op. cit.,s.,3. 120 Joseph Stiglitz, Economics of Public Sector, Newyork, W..W. Norton, 1988, s.132. 121 Fuat Aral, op. cit., ss. 1-12.

58

2. Yeni vergilerin halka kolaylkla denmesi, zirai ve iktisadi teebbslerin gelimesine engel olmamas; 3. Vergi tevziatlarnn, iratlara (gelirlere) gre olmas ve btn vatandalar arasnda adilne (haka) bir paylama dayandrlmas; 4.Byk sanayinin kurulmasna imkn vermesi; 5.Vergi randmannn, ortaya kan devlet vazife ve ihtiyalar ile mtenasiben (ayn oranda) gelimesi. Maliye Bakannn ortaya koyduu ilkeleri cari Maliye Bilimi altnda zetlersek; vergiler adil ve genel olmal, deme gcne dayanmal, yatrmlar tevik etmeli, lek ekonomilerine izin vermeli ve gelir esneklii bulunmaldr. Btn bu ilkeler, gnmzde de geerli olmakla birlikte; Tek Parti Ynetiminin, vergi sistemini kurgularken uygulad yntemin nemli bir zaaf, mkelleflerin katlm ile oluturulmamas dolaysyla hazineci bir gre dayanmasdr. Bu eksiklik, vergi sistemin oluturulmasnda bavurulan sosyal seim mekanizmasnn, o dnemde Tek Parti Ynetimi olmasndan kaynaklanmaktadr. Nitekim arn kaldrlmas ile balayan vergi sistemindeki devrim, tpk hukuk devrimleri gibi yeni ekonomik, sosyal ve siyasal rgtlenmeler iinde bireyin haklarnn ve ykmllklerinin dzenlenmesini ve adalatrlmasn hedef almt. Vergi sistemimizin modernletirilmesinde kaynak lke Dyun-u Umumiye daresi, dolaysyla zorunlu olarak ve/veya Anayasal rgtlenme asndan tarihen rnek aldmz Fransa olmutur. Bilindii gibi bte hakk direnii, Fransz htilaline yol atndan; Maliye ve Vergilerin bu lkenin siyasal hayatnda ok nemli bir yeri olmutur. arn kaldrlmasna finansman a yarataca gerekesi ile itiraz edenler122 bulunmu ise de; genel olarak kabul grmediini ifade etmek mmkndr123. Trkiyede ara yaplan nemli bir dier itiraz, daha sonra ortaya km olup; Japon ve Sovyet hzl sanayileme modellerine zenerek, tarmdan sanayiye devlet eliyle kaynak aktarlmasnn gereini ileri srenlerin eletirileridir124. zetlersek; arn kaldrlmasna kar

Ahmet Muhtar Bey, arn lgas, TBMM Tutanak Dergisi,c.14., 15.2.1925,ss.6-28 Bavekil Fethi (Okyar), TBBM Tutanak Dergisi, c.14., 15.2.1925,ss.6-28. 124 Sadun Aren, ktisadi Kalknmay Snrlandrc Rol Bakmndan Ziraat, SBF Dergisi, c.xviii, Eyll-Aralk, 1963, No. 3-4., 1-120.
123

122

59

eletiriler: (i) Mali gayeyi zaafa urataca125 ve (ii) tarmdan sanayiye kaynak aktarm srecini yavalataca noktalarnda toplanmaktadr126. Ancak Vergi sistemimizin veya genelde mali devrimlerimizin Fransa rnei esas alnarak gerekletirilmesine kar ilk ve ciddi itiraz, maliyeci olmayan -ttihadc Kara Kemalin yetitirmelerinden- dnr ve i adam Limanc Hamdiden (Baar) gelmitir. Vergi sisteminin milli olmasn isteyen A.Hamdi Baarn radikal bir nerisi mevcuttur. Tm vastasz vergiler kaldrlmal ve bunu telafi iin, ekmek zerine bir tketim vergisi konulmaldr127. Ancak nerileri doru olsa dahi, bir mali sistem veya daha snrl olarak bir vergi sistemi; herhangi bir uzmann tek bana oluturabilecei bir model deildir. Tarihi sre iinde denenerek ve performans esas alnarak, kollektif olarak /sosyal seim mekanizmasnca ve uzlamayla yani mkelleflerin de katlm ile zaman ierisinde ina edilmesi gerekir. A. Hamdi Baarn milli vergi sistemi talebinin128; bu durumda Fransz mali ve vergi sisteminin iki toplum ve ekonomi arasndaki farklar gz nnde bulundurularak ve vastal vergiler gelitirilerek, mkelleflerin desteini kazanacak biimde uyarlanmas (adaptasyonu) olarak yorumlanmas, daha gereki olur. Ahmet Hamdi Baar bu milli vergi sistemi fikrini Atatrke de arz etmek frsatn bulmu129 ve Gazinin aylk Anadolu gezisine katlm olmakla birlikte; neticede grlerine itibar edilmemitir. ttihatclarn Milli Ekonomi uygulamalar geleneinden gelen H. Baarn liberal eilimleri130, Serbest Frka Deneyimi sonrasnda devletiliin arifesindeki Trkiyeye ters dm saylabilir. Ancak vergi sisteminin modernizasyonu srasnda Batdan (Fransadan) aktarlmasnn,, tpk orjinal bir vergi sisteminin inas kadar g bir i olduunun artk farkndayz. Unutmayalm ki Fransz Mali sisteminin temelinde bte hakknn yol at Fransz htilali ve dourduu insan (mkellef) haklar vardr. Nitekim AB vastal vergiler
F.R.Atay, op.cit,s.559 Gneri Akaln, Tarmmzn Sosyo-Ekonomik Yaps, Vergileme ve Gelime, Ankara, SBF, 1975, ss. 97-101. 127 A.H.Baar, ktisadi Devletilik, , c.1, stanbul, Cumhuriyet, 1931, ss. 160-161. 128 Ahmet Hamdi Baar, Vergi Reformu ve Kalknma Davamz, stanbul, Tccar Dernei, 1947,ss. 24-32. 129 Ahmet Hamdi Baar, Atatrkle Ay,: 1930dan Sonra Trkiye, stanbul, Tan Matbaas, 1945. 130 Ahmet Hamdi Baar, ktisadi Devletilik, stanbul, Cumhuriyet Matbaas, 1931.
126 125

60

harmonizasyonunun babas olan Prof. F.Neumark yllarca Trkiyede kalmasna ramen; mali devrimlerden yaklak yirmi sene sonra 1949da bu uyarlamay Gelir, Kurumlar ve Vergi Usul Kanunlar lsndeki ikazlara ramen baaramadndan131, beklenen performans yakalayamadk. Ancak bugn itibariyle milli vergi sistemi ile kastolunmas gerekenin132: (i) iktisadi rgtlenme, (ii)siyasal rgtlenme/sosyal seim mekanizmas/siyasal iktidarn yaps, (iii) kalknma aamas: Milli gelirin hacmi, sektrel dalm ve adam bana gelir, (iv) iktisadi-mali zihniyet ve toplum ahlk, (v) eitim dzeyi ile uyumlu bir sistemin oluturulmas bulunduunu, artk iddia edebiliriz. Yukarda; Trk Vergi Sisteminin oluturulmasnda hedef alnan mali istiklal lks ile giriilen vergi devrimlerinin, son derece cesur ve ileri atlmlar olduunu teslim etmek gerekir. Belki Batl vergi sistemini, kendimize uyarlamay baaramadk; ancak tercme kanunlarla da olsa, modern bir vergi sistemine sahip olmay saladk. Zaten Tanzimat ve Merutiyet ile balayan mali reform hareketlerinden elde ettiimiz tecrbeler ile devrimcilii badatrnca; Cumhuriyetin mali hedeflerini yani denk bte ve salam para ilkelerini gerekletirebilmek, artk mmkn hale gelebildi. Yeni vergi sistemi ve sonular, bizim iin mehul olsa da; hedefimizi biliyorduk: Mali Bamszlk. Bylece vergi devrimleri vastasyla maliyemizin modernizasyonunda yaparak renme srecini balatm olduk. Aslnda Atatrk Devrimlerinin en byk katks, bamszlk lksn gerekletirebilmek iin giriilen modernizasyon hareketi ile; yaparak renme srecini milletimize kazandrmak olmutur. Vergi Devrimleri: CHFnn 1931de kabul ettii Programnda Vergiler ile ilgili iki ilke yer alr: Vergi matrahlarnn mmkn olduu kadar safi irat esaslarna irca hedefimiz olmakla beraber mevcut vergi
A.H.Baar, Vergi Reformu, op. cit,ss,. 31-33. Gneri Akaln, 21. Yzylda Piyasa Uyumlu Trk Vergi Sisteminin Stratejisi Nasl Olmaldr ?, Teblig (zmir) Trkiye ktisat Kongresi, zmir, 5-9 Mays 2004.
132 131

61

kanunlarmz amel veya tatbik bir itina ile ve milletin tediye kabiliyetini istihdaf etmeyen bir zihniyetle tekml ettirmek hususundaki mesaiye devam olunacaktr133 Programdan vergiler konusunda kan sonu: (i) Vergilerin safi irat zerinden alnmas ile (ii) deme gc ilkesidir. Uygulamaya dnersek, vergi devrimlerini anlayabilmek iin; 1924 ve 1938 yllarnda haslat arlklar srasna gre; vergilerimizi sraladmzda, bir deerlendirme yapma olana doabilir. Ancak mal devrimler sadece vergiler ile snrl kalmad, borlanma, bte ile devlet muhasebesi ve hazine ilemlerine kadar maliyenin tm alanlarna yayld134. Bu arada yerli ve yabanc uzmanlardan da yararlanld. (izelge:II/10)daki 1924 ve 1938 yllar vergilerinin karlatrlmasndan ncelikle deiimin yn ve esas ortaya kmaktadr. Bir baka deyile, 1938 Mal ylnda mevcut vergiler, mal devrimlerin niteliini ve ynn ortaya koymaktadr. Bu izelgeye ayrca yukarda incelendikleri iin; inhisarlar da katmadk. te sz konusu izelgede yer alan 1924 ve 1938 yllarnda haslat salama asndan ilk bee giren vastal ve vastasz vergilerin karma listesi ise135 : 1924de: 1. ar 2. Gmrk Resmi 3. Msakkaft ve Arazi 4. Hayvanlar Vergisi 5. Temett Vergisi 1938de: 1. Gmrk Resmi 2. Muamele Vergisi 3. Kazan Vergisi 4. Dahili stihlk Vergisi 5. Hayvanlar Vergisidir.

Bu izelgeden ve sralamadan kartlacak ilk sonu; vergi devrimlerinin ana izgisinin beklenmeyen bir biimde vastal vergilerin gelitirilmesi olduudur: Bunun nedeni ise: (i) Kapitlasyonlarn kalkmas ile bu alandaki vergi potansiyelini deerlendirme yetkisine kavumak yani mali gaye (ii) ekonomi ile uyumlu
CHF Nizamnamesi ve Program , Maliye, md. 2., op. cit. Maliye Bakan Fuat Aral, Kemalist Rejimdeki Mali Islahat, Maliye Mecmuas, c.i, say 1, 1937,ss. 1-12. 135 Maliye ve Gmrk Bakanl, Genel Bte Kanunlar, op. cit.,ss. 8-137.
134 133

62

bir vergi politikasnn benimsenmi olmas eklinde aklanabilir: Ancak ie balarken kendi Merkez Bankas bile olmayan yani maliye politikasn, para politikas ile destekleyemeyen bir lkede; devletin mali gaye ile hareket etmesi ve adaleti ertelemesi rasyonel bir tercihtir: Zira bu politikann frsat maliyeti, tpk Osmanl dneminde olduu zere; d borlanma, ama daha da kts, mali istiklalin tekrar kayb idi. Ayrca bir geri kalm lkede adil olan, kalknma iin yararl olan, yani yoksulluktan kurtaran politikadr. Ayrca gerek 1924de 20 ve gerekse 1938de 23 (22+1) kadar yani ok sayda vergi olmas dikkate deer bir husustur. Ancak yukarda adlar yazl en fazla haslat salayan ilk be vergi 1924de yukardaki izelgedeki vergiler toplamnn % 53n, 1938 ise % 45ini salamtr. Bir baka deyile, vergi saysnn artrlmasnn, haslata katks snrl kalmtr. Dolaysyla vergi gelirlerinin tahsilinde; bir konsantrasyon gelenei de mevcuttur. Ayrca bu konsantrasyon orannn 1924de % 53 iken 1938de % 45e dmesi, vergi gelirlerindeki bu younlamann giderek azaldna iaret etmektedir. Dier bir husus ise; Genel Btede 1924de 20 olan vergi saysnn, 1938de 23 (22+1)ye kmas; hazinenin, mali gaye ile hareket ettiini yani vergi ykn artrmaya altn ifade eder. Zaten Fevklade Varidat ad altnda; 1938 yl btesinde grlen vergi kalemlerinin varl, devletin gelir yetmezlii sorununa iaret etmektedir. Oysa bir lkede ok sayda vergi olmas, vergi uyumu maliyetini ve tahsilat maliyetini ykseltir. Burada vergi saysnn deimesi ile ilgili aklamada bulunmakta yarar vardr. Arazi ve Msakkaft Vergileri 1936 ylnda Mahalli darelere brakldndan 1938 Genel Btesinde yer almamaktadrlar.

63

(izelge: II/10) 1924 ve 1938 Bteleri Vergilerinin Haslat Arlklarna Gre Sralanmas (TL)
1924 Btesinde Yer Alan Vastasz ve Vastal Vergiler: Haslat Srasyla Vastasz Vergiler : 1.ar ............................................ 27.500.000 2. Msakkafat, arazi ve vilayeti selase maktu vergileri ............................. 5.170.000 3.Davar, Deve ve Canavar resmi......... 4.700.500 4.Temett ve Harp Kazanlar Vergisi 4.000.000 5. Harp Vergisi................................... 500.000 6. Maadin Rsumu Haslat............... 450.000 7 Hususi Ormanlar............................. 70.000 8. Vergi Tezakiri................................ 40.000 +-------------43.930.000 1938 Btesinde Yer Alan Vastal ve Vastasz Vergiler: Haslat Srasyla Vastasz Vergiler: 1.Kazan Vergisi ............................ 22.005.000 2.Hayvanlar Vergisi..........................15.631.000 3.Madenler Rsumu...............................650.000 4.Veraset ve ntikal Vergisi.............. 450.000 +------------38.736.000 Fevkalade Varidat: 5. Muvazene Vergisi.........................17.100.000 6 ktisadi Buhran Vergisi..................14.750.000 7.Hava Kuvvetlerine Yardm Vergisi 5.500.000 +--------------37.350.000 Vastal Vergiler: 8. Gmrk Vergileri..........................50.530.000 9. Muamele Vergisi...........................27.247.000 10. Dahili stihlk Vergisi................ 21.096.000 11. Damga Resmi ...........................7.450.000 13. Mahkeme Harlar.....................1.650.000 14.Tapu Harlar ve Kaydiyeler...... 1.250.000 15. Nakliyat Vergisi....................... 1.050.000 16. Pasaport, Kanlarya ve kmet har.900.000 17. Noter Harlar ................................ 550.000 18. Kara ve Deniz Av Vergileri............. 400.000 19. Sefineler Rusumu............................. 120.000 20. Dier Harlar.................................. 106.000 21. Hayvan Salk Zabtas Resmi......... 70.000 +--------------112.239.000 Fevkalade Varidat: 22. Buday koruma Vergisi........... 7.350.000 + --------------Vastal Vergiler Toplam........... 119.589.000

Vastal Vergiler : 9. Gmrk Resmi ......................... 25.460.000 10. spirto .................................... 11.350.000 11. Rusumu bahriye .......................... 700.000 12. Sayd Berri ve Bahr......................440.000 13. Rusumu shhye............................ 200.000 14.Tmbeki Beyiyesi......................... 20.000 +-------------28.170.000 15. Harlar.......................................... 830.000 16.Hazine Pullar................................ 800.000 17.Kaydiyeler..................................... 675.000 18.Damga Resmi .............................. 600.000 19.Cezayinaktiler ............................. 300.000 20.htira Berat................................. 5.000 +-------------3.210.000 Vastal Vergiler Toplam: 31.380.000

Kaynak: Maliye Bakanl , Genel Bte Kanunlar ( 1924-1970), op.cit.,ss.8-137.

Bu dnmn bir ekilde aklanmas gerekir. Yukarda yer alan ve milli vergi sistemlerinin inasnda dikkat edilmesi gereken kriterleri gz nnde tuttuumuzda deien eler unlardr136: (a) ktisadi ve mali zihniyet, (b) iktisadi ve siyasal rgtlenmeler, (c) kalknmann balatlmas. ncelikle vergi sistemimizdeki devrimi, iktisadi ve mali zihniyetin deimesi ile aklayabiliriz. Bamsz bir ulus-devlet kurma lks, iktisadi
136

G.Akaln, Trkiyede Ekonomi Politik Kriz ve Piyasa Ekonomisine Gei, Ankara, 2002,ss.209-237.

64

ve mali zihniyetin deimesine yol aarak; vergi devrimlerini dourmutur diyebiliriz. Bir nevi mali bamszlk hedef alnarak; Fuat Paann syledii iddia edilen; bu devlet borsuz yaayamaz gr reddedilmek istenmitir. Bu amala denk bte ve salam para yani mali disiplin ilke edinilmitir. Ayrca kalknma yani sanayileme devletilik hareketi ile henz balatlmakla birlikte; toplum 1938 ylnda da tpk 1924de olduu gibi yine bir tarm ve geimlik kyl ekonomisi idi. Milli gelirin hacmi, 1924 ve 1938de srasyla yaklak 637 milyon $ ve 1,5 milyar $, adam bana gelir srasyla 50 $ ve 88 $ kadard137. Oysa vergi iktisadi fazladan alnr. Bir bakma iktisadi fazla, adam bana gelire bal olduundan; geimlik dzeydeki bir ekonomide vergilendirme potansiyeli yok gibidir. ktisadi fazlann vergi ile tasarruflar (= yatrmlar) arasnda blldn kabul edersek; ar vergi yknn yani bor deme gayretinin, tasarruflarn/yatrmlarn, zel tketimin dmesine ve/veya sermaye ihracna yol at aktr. Dolaysyla sanayi yatrmlarnn finansman iin d olanaklarn, Sovyet kredisi ve onu izleyen Karabk iin alnan ngiliz kredisinin kullanld dneme kadar; tek kaynak, kamu tasarruflar veya vergiler idi. Zaman zaman zellikle demiryollarnn finansman iin i borlanmaya da ba vurulmutur. lkenin iinde bulunduu sermaye ktln anlatabilmek zere, Merkez Bankasnn dviz rezervi olan 10 milyon $lk kredinin, ancak kibrit imtiyaznn verilmesi karlnda temin edilebildii ve bu kredinin bulunamamas yznden bankann alnn bir yl kadar geciktirildii zikredilebilir138. Dahas Merkez Bankas hisseleri, halkn yurtseverlik duygularna seslenilerek gazete ilanlar ile halka satlmaya allm ise de; baarl olunam ve elde kalan hisseler; Ziraat, ve Emlak Bankalar konsorsiyumuna devir edilmitir139. 1924 ylnda en fazla haslat salayan ilk be vergi arasnda tek vastal vergi Gmrk Resmi iken, 1938 ylnda ise tek vastasz vergi Hayvanlar Vergisi olmu ve dierleri vastal vergiye dnmtr. Bu durum sadece arn kaldrlmas ile aklanamaz:

137 138

E. Pakdemirli, op. cit.s.16. lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyet Merkez Bankas, Ankara, TCMB, 1997,ss. 306-307. 139 ibid,s.316.

65

(i) Kapitlasyonlarn kalkmas Gmrk gelirlerinin art iin bir kap at gibi; (ii) ieride sanayi retiminin balamas ile birlikte Muamele ve Dahili stihlk Vergileri iin kendiliinden bir matrah domu oldu. Ancak Gmrk Vergisi, tek bana (Muamele+Dahili stihlk Vergilerinden) daha fazla gelir salamakla birlikte; rakip bir vastal vergiler matrahnn da gelitii anlalmaktadr. Aslnda Dahili stihlk Vergisinin konusu olan eker, elektrik, havagaz, banka ve sigortaclk muameleleri ile petrol bir sre iin devlet tekelinde de bulunan maddelerdiler. Ksacas fiyatlar devlet tespit etmekte ve bylece zerine de kra ek olarak vergi de koymaktayd. Dahas 1938 ylnda en fazla haslat salayan ilk be vergi arasna bugn kalkm olan Hayvanlar Vergisinin girmi olmas, bugn iin yadrgansa bile; o gnk milli gelirin kaynaklar asndan bir fikir verebilmektedir. Ayrca milli bankaclk ve sigortacln kurulmas ve gelimesi ile Bankaclk ve Sigortaclk Vergisi gibi, yeni vergilere yol ald anlalmaktadr. Nitekim yeni Vastal Vergileri tevik eden husus; planl devletilik politikasnn dourduu, sanayileme yani endstriyel retim olmutur. Kalknma veya sanayileme; vergi politikasna da yol gstermitir. Dolaysyla devlet her yapt planl sanayi yatrmndan hem kr elde etmeye alm ve hem de yaratlan katma deerden de Muamele ve Dahili stihlk Vergileri almtr. Nihayet 1924de en fazla gelir salayan be vergiden ncs olan Msakkaft ve Arazi Vergilerinin (Emlk Vergisi) 1938de yer almamalarnn nedeni; haslatlarndaki dme deil, 1936 ylnda mahalli idarelere braklmalardr. Cumhuriyet Ynetimi, vastasz vergi olan ar kaldrmakla birlikte; ilkel bir gelir vergisi niteliinde olan Kazan Vergisini Fransadan aktararak; kentli nfus zerindeki dorudan vergilemeyi glendirmek istemitir. Aslnda Hayvan Vergisinin 1938deki haslatnn 1924 ylna bakla kat artmas da140, kalkan arn yknn ksmen de olsa Hayvanlar Vergisine doru kaydrldn ifade etmektedir. ncelikle bu durum bitki tarmnn, hayvancla bakla teviki anlamndadr ki; kaynak dalmnda etkinsizlik dourmutur141. Dolaysyla Hayvanlar Vergisi
140 141

Maliye ve Gmrk Bakanl, Genel Bte Kanunlar (1924-1970), op. cit,ss. 8-137. Walker Hines et. al, op. cit,s, 102.

66

yannda, mahalli idarelerce tahsil edilen Arazi, Yol Vergileri ile Salma da dikkate alndnda; tarmn vergi d kald iddias, pek geerli saylamaz. Nitekim 1938 yl itibariyle faktr gelirlerini vergilendirme asndan vastasz vergiler olarak, tarmda Hayvan ( + Arazi + Yol + Salma) Vergileri ve kentlerde Kazan (+Bina) Vergileri mevcuttu. Burada zikredilmesi gereken ek bir ayni faktr vergisi ise; hem kylerden hem de kentlerden alnan, askerlik hizmetidir. Cumhuriyet, vergi devrimleri ile hem mal hem de faktr piyasalarnda yaratlan katma deerden; pay almaya almtr. Kazan Vergisi uygulamasnn en zayf yan, ksm olmas yani tarm ve kk esnaf, menkul ve gayri menkul sermaye iradn kapsamamas olmakla birlikte; Gelir Vergisine gei iin bir temel veya alkanlk oluturduu da aktr. lke o tarih itibariyle kalknma, mali zihniyet ve eitim dzeyi alarndan; genel bir Kazan Vergisine -veya Gelir Vergisine- hazr deildi. Bu adan baknca tekrarlayalm; vastal vergiler arlkl bir vergi sistemi ve ksm bir Kazan Vergisi doru seim idi. Vergicilikte Mali Zihniyet ve Deiimi: Son olarak iktisadi-mali zihniyet konusuna deinmekte yarar vardr. Milli ktisat Politikas (himayeci) politika ile ie balayan Cumhuriyet Hkmetleri, kalknmann yava ilerlemesi, demiryolu siyaseti gdlmesi ve Byk Dnya Buhrannn piyasa ekonomisinden midin kesilmesine yol amas ile birlikte; iktisadi rgtlenmeyi deitirmeyi yani Devletilii (= planlama +KTler) tercih etti. Uygulama nce CHP Programna ve daha sonra Anayasaya giren devletilik ilkesinin, iktisadi zihniyet ve rgtlenmede nemli deiiklik ifade ettiinden neticede vergi politikasn da etkilemesi kanlmazd. Nitekim K.Bteler, bu tarihten sonra fiziki plann (sanayi yatrm ve retim hedeflerinin) finansman program ilevini de; stlenmi oldular. Bylece vergiler de, kamu hizmetlerinin finansman yannda; zorunlu kamu tasarruflarnn vastas haline geldiler. Devletilik sadece etkinlik asndan yani kalknmay hzlandrmak iin bavurulan bir iktisadi rgtlenme olmann tesinde; iktisadi milliyetiliin arac olarak kullanld. Z.Gkalpce 1923de hedeflenen ktisadi Mucize142/ilk onylda Baty yakalama lksnn gereklememesi ve hedeflenen ulus-devlet ierisinde de; hl Osmanldan miras kalan

142

Z.Gkalp, ktisadi Mucize, op.cit,ss. 163-165.

67

aznlklarn ve levantenlerin ekonomik adan egemenliklerinin devam, Cumhuriyetin iktisadi projesinin gzden geirilmesi gereini ortaya koydu. Bylece devletilik dolaysyla vergilere, sadece kalknmann hzlandrlmas yani sanayilemenin finansman ilevi deil; mlkiyetin/servetin milli unsurlarca denetiminin temini grevi de verildi. Vergilerden, iktisadi milliyetcilik kaygs ile kalknma srecinde zorunlu tasarruf arac olarak kullanmann tesine geilerek mlkiyet dalmn deitirmek iin yararlanlmas; baz riskleri de tayordu. ncelikle piyasalarda mlkiyet dalmnn kayna vergiler deil; kr (~tasarruf) olmaldr. Aksi halde etkinsizlie israfa yol alm olur. Dahas Atatrkn vefatndan sonra vergi politikamz, iktisadi milliyetilik gerekesi ile Varlk Vergisi143 ve Milli Koruma Kanunu gibi tartmal uygulamalar iin de kullanlmak istenmitir. Sonu: Cumhuriyetin vergiler konusundaki baars, mali istiklali korumak iin vergi devrimleri ile z finansman yani denk bte ve salam paray; ksacas bugnk deyimle mali disiplini hedef almasdr. Zaaflar ise; ada bir milli vergi sisteminin tasarm ve tatbiki iin elde hazr bilgi birikiminin ve uygulayacak kadrolarn bulunmamas ve/veya Batdan aktarlan yeni vergi sisteminin, lkemize uyarlanmasn ihmal etmeleri ile; mkelleflerin katlmyla oluturulamamasdr. Nitekim F.R.Atay, ankayada bu durumu genelletirerek yle dillendirir: bilmiyorduk, bilen reten de yoktu144 . Ancak aklda tutulmas gereken husus, Trkiye Cumhuriyetinin temel vergisinin, 1925e kadar ar ve tahsildarnn ise mltezim olduu gereidir. Nitekim Maliye daremiz bu zaaflar, yaparak renme sreci ile zaman ierisinde telafi etmeye almtr.

143 144

Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, Nebiolu, 1952.,ss. 51-53. F.Rfk Atay, ankaya, stanbul, Cumhuriyet Yayn, 1969, s.451.

68

NC BLM

TEKEL (nhisarlar) DARES ve TEKEL GELRLER POLTKASI

A. Tekel daresinin ve Gelirlerinin Douu Bugn iin mali nemini kaybetmi olan hatta ou zelletirilmi veya zelletirme sras bekleyen inhisarlarn, Osmanl ve hatta Tek parti Dneminde hayati nemde olmas, gnmz maliyecilerine biraz tuhaf gelebilir. Hatta 1929 ylnda stanbulda belediyece verilen buz inhisarnn bile bulunduunu ve Merkezi Hkmete kaldrlmak istenmesine ramen, ehir Emanetince itiraz edildiini gazete haberlerinden renmekteyiz145. Cumhuriyetin kurulu yllarnda tekel gelirleri gerekten ok nemli bir varidat kayna idi. Bu durumu bavekil .nn yle aklar:Cumhuriyetin ilk yllarnda mali meselelerde kendi imknlarmzn iinde kalmann glklerinden bahis etmitim. Gelir salayacak her imkn zorlarken ttn meselesi ve dolaysyla reji idaresinin kaldrlmasn birinci derecede gelir olarak dndk. Reji kaldrld zaman komularmzda olduu gibi bizde de ttnn serbest bir endstri olarak braklmas dnlmtr. Byle fikir cereyan o gnlerde bizde hasl oldu. Uzun boylu tarttktan sonra, ekilmi olan reji irketi yerine, devlet elinde ttn inhisar yaplmasna karar verilmitir. Bu suretle ilk gnnden itibaren hem devlet eline salam bir kaynak gemiti, hem reji ttn iletmesinin kaakla kar himayesi iin zel bir polis kuvveti bulundurmak gibi bir kbustan kurtuluyorduk. Yine ok nemli bir mesele de ttnn dardaki deerini muhafaza edebilmekti. Bunun iin ttnn cinsini ve onda aranan vasflar korumak, daimi olarak devlet kontrolne ihtiya gsteriyordu. Bu kayglar idareye hakim olmutur146. Aslnda Tekel haslatnda be kalem gelir vardr: (i) Birincisi Tekel iletmelerinin normal krdr. cret ve hammadde d, faktr gelirleri (= sermayenin getirisi + kira + teebbs pay) toplamdr.

145 146

Yunus Nadi, Buz nhisar, Cumhuriyet, 19 Nisan 1929, s.1. .nn, Hatralar 2, op. cit.,s.262-263.

69

(ii) kincisi ise; monopol kr yani bir eit vergi olarak toplanandr. (iii) Bunlara bir ncsn de eklemek mmkndr. Pozitif dsallklar nakite evirebilmek veya negatif dsallklardan saknabilmek. rnein alkol ve sigara tketiminin yarataca negatif dsallklar denetim altnda tutmak iin, Pigoucu vergileri kullanmak mmkndr. Pigoucu vergiler ile negatif dsallklar iselletirilerek halk sal korunurken, vergi haslat da elde edilmi olur. Veya PTTnin televizyon yaynlarn kabloluya evirerek gelir salamas, pozitif dsallklarn iselletirilmesine rnektir. (iv) Ayrca tekele girdi salayan alanlarnn veya iftiler ile bayilerinin gelirlerinden kesilen kazan vergilerinin de bu haslata katlmas gerekir147. (v)Beincisi tekel maddeleri zerine konulan dahili istihlak veya muamele vergileri de hesaba katlmaldr. Tekel maddelerine baktmzda, genelde halk saln ve toplum ahlkn ilgilendiren eler olmakla birlikte; taleplerinin inelastik bulunmalar nedeniyle hem haslat yarattklar, hem de devletin gvenliini ilgilendirdikleri anlalmaktadr. nhisarlar konularnn, tekel iletmecilii eklinde kavranlmadklar tarihte; imtiyazla verildii bilinmektedir. Gnmzde de zelletirilmeleri ile birlikte; bu imtiyazlar dnemine geri dnldn sylemek de, mmkndr. Tarihen Trkiyede nhisarlarn geliiminde iki enin nemli rol oynad anlalmaktadr: Birincisi, yukarda da ifade edildii zere, inhisarlar gelirleri, Osmanl dneminden intikal etmi olmakla birlikte; asl devletin, Dyun-u Umumiyenin haslatna elkoyarak gelitirdii kalemdir. rnein Reji daresi ve ttn gibi. Cumhuriyet dneminde kapitlasyonlara son verilmesi ile; Reji daresi ve dier imtiyazlarla birlikte, nhisarlar dolaysyla devlete intikal etti. Bylece bir ekilde devlet, kapitlasyonlara son verilmesinin tarihi sonucu olarak, Tekel iletmecilii ile megul olmak durumunda kald. kincisi, 1930lu yllardan itibaren izlenen devletilik siyaseti, inhisarlar iletmelerini devletletirmenin tesinde; tekel gelirlerini plann finansman kaynaklarndan birisi olarak kullanmaya balamtr. nnye bu konuda da fikir verenlerden belki de en nemli kiinin, Rusyay ziyareti
Prof. Fatma Doruel-Prof. A.Suut Doruel, Osmanldan Gnmze Tekel, stanbul, Tarih Vakf, 2000,ss.180-185.
147

70

srasnda; Stalin148 olduu ve Sovyet Planlamasnn finansman kayna olarak, devlet fiyatlarna zamm gsterdii hatralarndan anlalmaktadr. Belki devletilik politikas tartmal olabilir. Ancak devletiliin inhisarlar gelirleriyle finansman yerinde bir karardr. Bylece bir tala iki ku vuruluyordu. Dolaysyla devlet, hem tekel gelirleri elde edip devletilik iin kamu yatrmlarn finanse ediyor yani devlet iletmeciliini uygulamaya koyuyor; hem de plann finansmann salyordu. Nitekim Atatrk bu uzun gerekeyi tek bir cmle ile zetleyerek nhisarlar daresi Kurumlarnn mal monopol, ticari teekkl ve mal valorizasyon kurumu karakterini iktisap etmesi iin icap eden esasl tedbirler almakta ve semereleri elde edilmektedir149demektedir. Burada valorizasyon kurumu ile kastedilen ttnn d deerinin korunmasdr. Rejiyi milliletiren devlet, ttnn d deerini korumak sorumluluunu da stleniyordu. B. Tekel Gelirleri ve Trleri Dnemin inhisar kalemlerinin tasnifine bakldnda maliyecilerin mali inhisarlar ve idari inhisarlar olarak ayrmna bavurduklar grlmektedir150: Mali nhisarlar: Ttn inhisar, Tuz inhisar, spirto ve ispirtolu kiler nhisar, Kibrit ve akmak inhisar, Rovelver, Barut ve Mevad nfilakiye (Patlayc Maddeler), Fiek ve Av Malzemeleri, Av Samas nhisar, Oyun Kad nhisar, Otomatik Tart Makinalar nhisar. dari nhisarlar: Posta, Telefon ve Telgraf, Para Basm nhisar, Milli Reasrans, stanbul, zmir, Mersin ve Trabzon Limanlar151. Yar nhisarlar: Ancak Haldun Derin152 yukardakilere; Yar Tekel kategorisi ekleyerek, Kabotaj, TCDD, DHY (Devlet Hava Yollar), Milli Piyangoyu da bu kategoriye sokmaktadr. Cumhuriyet Dneminde yeni Tekellerin bir blmnn iletilmesi, bir sre yabanc irketlere yani imtiyaza verilmitir. rnein kibrit nce bir
148 149

smet nn, Hatralar 2. Kitap, Ankara, Bilgi, 1987,s.250. M.K.Atatrk, Beinci Dnem Drdnc Toplant Yln Aarken 1 Kasm 1938, op. cit., ss.,423-432., 150 Cezmi Erin, Trkiyede Vastal Vergiler, Ankara, Damga Matbaas, 1932, ss.35-39 151 mer Celal Sar, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi ve ktisat Politikalar, stanbul, Eczacba Vakf, 1983,s.353. 152 Haldun Derin, op. cit, ss.138-147.

71

Belika sonra Amerikan irketine, barut ve patlayc maddeler tekeli Fransz irketine, petrol ve benzin Amerikan Standart Oile, ispirto ve alkoll ikiler nce Polonya irketine braklm ise de sonra Tekel Genel Mdrlne gemitir153. Bu imtiyaza verilmede, baz siyasi nfuz sahiplerinin ynetim kurullarna girerek rant elde etmek gayretinden kaynaklandndan hareketle; Serbest Frka imtiyaza dayal tekelcilie kar kmtr154. Dolaysyla imtiyaz-tekellerinin, devlete geri dnnde; Serbest Frkann eletirisinin dikkate alnmas muhtemeldir ve bylece demokrasinin erdemi ortaya kmaktadr. nhisarlarn ar krlarnn, bir dolayl vergi niteliinde olduunu ilk belirleyen ve tuz inhisar rneini vererek, konuyu gndeme tayan; Walker Hines ve ekibinin raporu olmutur. Hinese gre tuz fiyatnn ar yksek olmas, kylnn hayvanlarn beslemesine engel olduu gibi; kesilen hayvanlarn derilerinin yeterli dzeyde aplanmalarn nlemekte idi155. Dolaysyla tuz rneinden tr, tekel haslatnn negatif dsallk yaratabilecei de anlalmaktadr. Ayrca alkol ve sigara gibi bamllk yaratan rnlerin, ar Tekel kr ve Pigoucu Vergiler ile satnn; Liberallere gre devletce tedavi edilmesi gereken bamllarn, hazinece istismar ve frsat maliyeti yksek bir negatif dsallk olay olarak da dnlmektedir. nhisarlar gelirlerinin, 1920li yllarda Cumhuriyet Ynetimi tarafndan; demiryolu yapmnn finansman iin kullanld bilinmektedir. Hatta bu durumu aklamak zere yetkililerce, kaak ttn iilmemesi, halka tavsiye edilerek; itikleri sigarann dumannn boa gitmeyecei ifade edilmekte idi156. Tekel gelirleri, 1930lu yllarda ise artk devletiliin daha dorusu plann finansman iin kullanld gibi; devlet, Merkez Bankasnn kurulmas iin, gerekli dviz rezervini salayacak 10 milyon $lk krediyi bile, ancak kibrit inhisarn bir yabanc irkete 20 yl sre ile vererek salayabilmitir.

153 154

ibid,s. 353. Hazm Atf Kuyucak, Para Kredi ve Banka, cii, ss. 258 -265. 155 Walker Hines et al., op. cit.,ss.130-131. 156 F.Doruel-S.Doruel, op. cit,ss.150-151.

72

C. Tekel Gelirlerinin Tarihi Seyri Tekel Tarihini yazan tarihiler, Cumhuriyet Devri Tekel tarihini, iki dneme ayrmaktadrlar157: (a) Gei Dnemi (1923-1932) ve (b) Tekel Genel Mdrlnn kuruluu (1932 ) . 1930 ylna kadar Maliye Bakanl bnyesinde ayr ayr alan inhisarlar kurumlarna, Tekel Genel Mdrl ats altnda toplanarak tzel kiilik verildi. Daha sonra 1931 ylnda Gmrkler ve Tekel Bakanl kurularak, Tekel Genel Mdrl bu bakanla baland. Bylece Maliye Bakanl da asli grevine dnm oldu. Tekelin yaynlanan Resmi Tarihinde yer alan gelirler ile resmi metinler yani bu aratrma iin kullandmz kaynak olan Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941) tutarlar158 birbirlerini tutmamaktadr. Daha gvenilir olan, resmi kaynaa yani Kesin Hesap Kanunlarna itibar edilerek aadaki izelge hazrlanmtr (izelge: III/1). Ayn Tekel haslat toplamna mutlak rakam ve K.Bte ierisindeki pay asndan da bakmak mmkn olup, buradan ilgin sonulara varlabilir. Dikkat edilmesi gereken husus, inhisarlar kalemlerinin zaman ierisinde srekli deimesidir. rnein eker ve ekerli Maddeler, Petrol ve Benzin, Darphane, PTT zaman ierisinde inhisar konusu saylmlarsa da; daha sonra vazgeilmitir. Bir baka deyile Tekel haslat, bu dnem iin incelendiinde u eilimler gze arpmaktadr.

157 158

ibid,ss. 158-159. T.C.Maliye Bakanl, Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941); Ankara, 1992.

73

(izelge:III/1) Tekel Haslat Kalemleri (1924-1938)

Yllar Ttn Tuz spirto ve Alkoll kiler 937,982 3.070.604 4.273.819 3.658.825 3.302.468 3.840 000 8.612.012 1.964.223 7.608.534 2.808.209 3.350.000 3.672.640 3.841.067 Kibrit ve akmak Barut ve Fiek 3.992 237,463 3.061.421 689.845 143.051 54.287 255.456 115.768 46.891 1.841 Petrol ve Benzin Oyun Kad Meskukat: Darphane 7.200 3.992 5.365 25.060 13.485 13.798 35.619 PTT eker ve ekerli Md. 3.778.328 12.247.592 6.268.172 6.237.400 -

1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

1.080.000 2.353 9.728.671 18.850.063 22.110.145 24.000.000 23.500.042 21.080.008 22.358.586 20.100.000 19.175.602 30.885.179 35.289.776 34.427.380. 36.802.026

5.486.993 10.180.258 9.214.911 8.005.570 7.116.887 8.010.000 7.653.768 7.217.616 6.557.042 7.200.000 6.306.093

1.206.598 1.649.165 3.000.019 1.589.173 1.835.000 1.530.254 1.915.196 1.800.109 1.800.102 1.277.283 1.107.139 1.216.966 1.251.656 1.339.478

4.666.501 13 5.769.871 3.074.039 -

31.009 17.268 27.075 26.056 50.530 51.555 27.115 58.160 20.974 63.880 67.760

4.196.430 6.338.849 5.574.648 8.139.326 6.115.085 5.734.408 5.811.109 -

(*) 1935 ve sonras ttn, tuz, iki, revolver ve mevad infilakiye toplamdr (**) 1935 sonras Mdafaa Pulu haslat, ikiler hanesine yazlmtr. Kaynak: T.C. Maliye Bakanl, Bte Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941), Ankara,1992.

74

(1) Tekel haslat (1923-1938) dneminde mutlak rakam olarak (42.050.331/10.770.628)= 3,9 misli, yaklak drt misli artmtr. Devletin K.Bte tahsilat ise bu dnemde (329.333.942/138.450.305)= 2,4 kat ykselmitir. Doal olarak buradan kan sonu, Tekel haslatn artrmann, vergi haslatn artrmaktan; daha kolay ve verimli olduudur. (2) Mutlak rakam olarak 3,9 misli artan Tekel Gelirlerinin K.Bte paynn ancak ( 12.8/7.8) = % 70 orannda artmas, K.Bte gelirlerinin de arttna iaret etmektedir. Dahas 1927 ylnda Tekel haslat paynn % 27,7 kmasna ramen bu tarihten itibaren azalarak 1938de % 12,8e kadar geriledii anlalmaktadr. Ancak bu gerileme, geni lde Tekel haslatna giren kalemlerin deimesinden kaynaklanmaktadr. Bylece, bu kalemlerin bir baka ad altnda tahsiline devam edilmitir (izelge: III/2). (izelge:III/2) 1924-1938 Dneminde Tekel Haslat
Yllar 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Tekel Haslat Toplam (1) 10.770.628 17.732.050 35.029.973 56.399.668 53.967.291 46.486.389 41.914.622 34.333.332 39.674.047 33.162.771 34.396.468 34.858.687 39.877.716 39.415.556 42.050.331 K.BteToplam Varidat Tahsilat (2) 138.450.305 180.183.547 180.363.257 203.564.939 221.729.458 224.169.949 217.451.343 185.538.215 214.365.254 198.947.884 241.229.796 266.784.998 270.805.298 314.170.810 329.333.942 Tekel Haslat Pay: (1)/(2) % 7,8 % 9,8 % 19,4 % 27,7 % 23,4 % 20,7 % 19,3 % 18,5 % 18,5 % 16,7 % 14,3 % 13,1 % 14,7 %12,6 % 12,8

Kaynak: Maliye ve Gmrk Bakanl, Bte Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941) op. cit.

(3) Tekel haslatna giren kalemlerin srekli deimesi, devletin finansman ihtiyac kadar; iktisat politikas ve iktisadi zihniyetin gelimesi ile de izah edilebilir. rnein nceleri eker ve ekerli maddeler tekel konusu saylm ise de; daha sonra KT olarak kurumlatklar anlalmaktadr. Devletilik politikas, 1930lu yllarn ortalarndan itibaren tekel gelirlerinde bir ayklama yaratmtr. 75

Ancak eker, Benzin ve Gazn ithalinin devlet tekelinde olduklar dnemde; ksacas tekel madddesi sayldklarnda haslat yaratma kabiliyetlerini, zerlerine konulan dier resimleri de kapsayacak biimde bir izelge ile rnekleyerek ortaya koyalm159 (izelge:III/3). (izelge: III/3) Gaz, eker ve Benzinin nhisar Gelirlerine Birim bana Katks (Kr)
Maliyet ve Rsum fiyat 18,75 43,55 21 nhisar Maddeleri Mbayaa Fiyat 3,50 16,75 10,50 Gmrk Resmi Rusum Yeknu 15,25 26,80 10,50 stihlk Resmi nhisar Resmi 8 8 8

Gaz eker Benzin

1,25 3,80 2,50

6 15 0

Kaynak: li ktisat Meclisi Raporlar, op. cit,s. 78.

eker rneinden ilerleyecek olursak, 1928 ylnda satnalma fiyat (mbayaa) 16,75 kr zerine, 26,80 kr. tutan resimler toplam eklenince, maliyet fiyat 43,55 kra ykselmektedir. Ancak ulatrma ve toptanc ve perakendeci krlar da eklenince ekerin perakende sat fiyat kilo bana 60 kra kmaktadr160. Bir baka deyile 1928 yl itibariyle ekerin perakende sat fiyatnn % 45ini yani yaklak yarsn resimler oluturmaktayd. Dier tekel mal ve hizmetlerinde de benzer resimler ve paylarnn olduu anlalmaktadr. eker veya gaz gibi zaruri ihtiya maddelerinin maliyet fiyatnn yaklak drt katna tketiciye satlmasnn tketimi drd; bunun da, rnein tuzda, hayvanlarn beslenmesi ve derilerin aplanmas asndan retim kayplar dourduu yabanc uzmanlarn raporlarndan161 anlalmaktadr. Bu hakl eletiriler, muhtemelen hkmete de kabul edilmi olmaldr ki, byk buhrana kar oluturulan 12 Nisan 1930 tarihli ktisadi Programda yle denilmekteydi: Md. 17: Devlet inhisarlar, milli iktisat noktai nazarndan zararl olmamak art ile; hazinenin varidat membalardrlar. Ancak inhisarlar ekseriya dahilde istihsali himaye eden, mmkn ve lzm baz sanayileri tesis eyleyen ve fiil inhisarlarn
159 160

l ktisat Meclisi, Raporlar: 1928, Ankara, Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1929, 78. ibid,s. 78. 161 Walker Hines et.al, op. cit,s.130.

76

pahallna kar vatanda mdafaa eden birer iktisadi cihaz gibi almak imknna sahiptirler. Devlet, bu resmi belgede aklad zere; Tekeli varidat kayna grmenin tesinde; bizzat devletiliin yani kamu iletmeciliini bir uygulama arac olarak, dnmektedir. Nitekim sonunda Tekel bir KT hatta KKe (Kamu ktisadi Kurumu) dntrlecek, ancak 1983ten sonra balayan piyasalama srecinde zelletirme kapsamna alnacaktr. Devlet, yukardaki ifade dikkate alndnda Tekel daresini: (a) Gelir tahsilat veznesi, (b) KT yani sanayileme ve istihdam nitesi, (c) Tketici ve reticiyi (iftileri) himaye yani gelir ve fiyatlar politikalar arac, (d) hracat ve ihra rnlerinin kalitesini (deerini) koruma birimi olarak grmektedir. Burada ktisat Teorisine bir gnderme yapmann zaman gelmitir sanrm. Batdaki Devlet Tekellerinin kaynanda doal tekel olgusu mevcuttur. Telefon, elektirik, doal gaz veya demiryollar gibi. Nitekim 233 sayl KHKdeki KK tanm da, doal tekelleri artrmaktadr. Oysa metinde KK saylan, ttn, iki, tuz veya ayn, doal tekel olmad da aktr. Tarihi bir srecin rn de olsa 233 numaral KHK de yer alan ve ktisat Teorisi ile elien bu tanm yanllnn, artk AB aday modern bir devlete yakmad ve dzeltilmesi gerektii ortadadr. (4)Son olarak Tekel haslatnn, devletin gmrk gelirinin pek bulunmad 1929 ncesi dnemde; bugnk TVye benzer bir ilev stlenerek, ou ithal edilen bu maddeler zerinde fonksiyonel bir gmrk vergisi olarak kullanld anlalmaktadr. Dolaysyla Tekel haslat, devletin gmrkler zerindeki yetkilerinin snrl kald g dneminde; kurtarc olmu denilebilir. Sonu: Buraya kadarki analizlerden; aadaki sonulara varlmas mmkn saylabilir: (i) Devletin Tekel politikas, Dyun-u Umumiye daresine bal Reji daresinin devir alnmas ile; doal tekelden ziyade, imtiyaz geleneine uygun olarak; varidat kaygs zerine kurulmutur. Bir baka deyile tuz, 77

ttn, iki, gazya veya ekerin tekel konusu saylmasn zorunlu klan; ktisat Teorisinden kaynaklanan bir gereke yoktur. Dolaysyla bu tr inhisarlarda mali gaye rol oynamtr. (ii) Bylece Tekel letmelerinin, iktisadi bir zorunluluk olmamasna ramen kamuca kurulmasnda devletiliin rol olmakla birlikte; ideolojik nedenlerden, aka Sosyalizm kaygsndan kaynaklanmadn ifade eden yazarlar vardr. Nitekim Devlet Tekeli olgusu, devletilikten de teye sadece sermayenin deil, piyasann da kamulatrlmas demektir. Dolaysyla devlet tekeli, devletilii de aan bir mdahaledir. Oysa dnemin devletilik uygulamalar ierisinde yer alanlardan bazlarnn, ktisat Vekili M..zkann, Sanayi Genel Mdr A.erif nayn, Kadrocularn, evket Sreyyann vb. ideolojik kayglarla da hareket ettikleri yazlarndan ve grevden uzaklatrlmalarndan da anlalmaktadr. (iii) Bu nedenle dnemin kitaplarnda veya resmi belgelerde inhisar gelirleri, vastal vergiler ierisine konulmulardr. Ayrca devletin, gelir ihtiyacna gre konjonktrel olarak, nhisarlar haslatn artrp azaltt anlalmaktadr. Gmrk tarifelerinin serbest braklmasndan nce toplam genel bte gelirlerinin % 27,7sine varan inhisar gelirleri, 1938de % 12,8e dse bile; II. Dnya Sava srasnda tekrar artacaktr. (iv) Tekel gelirlerine, ihtiya douran iki yatrm tr; alt yap yatrmlar, zelikle demiryollar yapm ile devletilik siyaseti ile sanayileme yani plann finansman, olmutur. Dolaysyla Tekel gelirleri, kamu tasarruf/yatrm fonunu finanse etmitir. (v) Gmrk tarifeleri zerindeki yetkimizin kstland 1929a kadarki dnemde Tekel maddeleri, ithalat da kapsayacak ekilde tutularak yerli sanayi himaye edildii gibi; yatrm fonu da oluturmu ve istihdam artlar salamtr. Ayrca Tekelin, ttn, eker pancar ve ay vb. tarmna ve iftilerine katkda bulunduu aktr. (vi)Gemite devlete varidat salamak iin kurulan Tekel, gnmzde gelirler ve fiyatlar politikasnn bir arac haline dnm, dolaysyla ay ve ttn iftileri ile ve alanlarnn himayesi iin kullanlmaya balanmtr. Ksacas Tekel, artk bugn; ekonomi ve devlet iin bir gider/israf kalemi oluturmaktadr. Bu dnm de gstermektedir ki, devletin gelir salamak/rant elde etmek iin dahi olsa; piyasalar ikame etmesi ve ilevlerini stlenmesi, uzun dnemde geri tepen bir silahtr. Eer tarihi sreci 78

kuruluundan, gnmze kadar uzatrsak; Tekelin ekonomiye ve hazineye pozitif bir katkda bulunduunu sylemek olduka zordur. Tekelin zelletirilmesi, artk ekonomi ve hazine yani vergi mkellefleri yararna olacaktr. (vi)Son olarak, Tekelin kaynandaki Reji ve bal iletmelerin bedeli olarak; 1925 ylnda devlet, Osmanl Bankasna 4 milyon frank yatrarak irketi milliletirmitir162. Dolaysyla Dyun-u Umumiyeden intikl eden tekel iletmelerinin milliletirilmesi iin devlet demede bulunmutur. Neticede, Tekel olgusu yani sadece sermayenin devletletirilmesi deil; sz konusu piyasalarn da kamulatrlmas olduundan, bandan beri yanl bir politika olmu ve Trk zel teebbsne bu alanlar kapatld gibi; piyasa ekonomisinin hacmi de yapay olarak daraltlmtr. Ayrca devlet inhisarlarnn yaylmas ile; doal olarak ekonominin yn, devletilie evrildi. Bu iletmelerin, milliletirilmeleri doru bir karar olsa da; devletletirilmeleri yanlt.

162

Haldun Derin, op. cit,s. 127.

79

80

DRDNC BLM

GMRK POLTKASI ve GMRK GELRLER

A. Lozan ve Gmrkler Sorunu Bilindii gibi Osmanl mparatorluu dneminde gmrkler kapitlasyonlar dolaysyla ok dkt ve ancak I. Dnya Savana katldktan sonra tek tarafl olarak kapitlasyonlar kaldrdmz ilan edip 1916da Gmrk Tarifesini ykseltebildik. Dostlarmz Almanya ve Avusturya-Macaristan da , tilaf devletleri ile birlikte bizi protesto ettiler. Ancak sonunda bir muahede imzaland, buna gre dier devletler sava sonunda bu kaldrmay tanrlarsa; ancak o zaman mttefiklerimize de uygulanacana dair bir mektup verdik. Dolaysyla nnye gre kapitlasyonlar 1916da kaldrlamamt163. Lozanda kapitlasyonlarla ilgili en nemli mzakere konularndan birisi de gmrkler olmutur. Mttefikler ile ancak cari durumun yani 1916 tarifesinin be yl sre ile geerli kalmas art ile anlaabilmitik. Ksacas 1929 ylnda dilediimiz tarifeyi uygulamakta serbest kalacaktk164. .nnnn, Ticaret mukavelenamesi yani gmrkler ile ilgili grleri yledir: Bu yeni esas zerine akdettiimiz ilk yeni ticaret mukavelenamesidir. Arkadalar hatipler bu ticaret mukavelenamesiyle be sene mddet zarfnda ticari faaliyetimizin muattal olaca endiesini izhar ettiler. Tabi bu ifade ile ticaret iin mukavelenamesiz serbest bir surette yaayalm diye bir mana kastetmemilerdir. Mademki milletler aralarnda bir ticaret yapacaklardr ; bu bir mukavelenameye raptolunmak lazmdr. Ve mademki bir mukaveledir; elbette tarefeyn bir takm kaytlarla kendilerini balamlardr. Kabul ettiimiz tarifelerimiz kendi tarifelerimizdir. Mcadelat harbiye zamannda her kaydarttan azade olarak dndmz ve tatbik ettiimiz tarifelerdir......Daha geenlerde her straptan azade olan Fransa ve spanya arasnda da byle bir mukavele yaplmtr. Tarife yapmak muamelesi o kadar basit ve kolay bir ey deildir. Uzun zaman takip ve tetkike muhtatr. Temenni ederim ki be sene zarfnda

163 164

smet nn, D leri Bakan Olarak Lozan Konferans Hakknda, op. cit.,ss. 33-64. Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler: Ticaret Szlemesi, op. cit.ss. 73-81.

81

be senenin ikinci senesi ile nc senesi arasnda atide tatbik edeceimiz btn tarifeleri izhar etmi olalm.165 Yine . nnye gre bu be yllk gei sresi, aslnda bir hazrlk ve deneme dnemi idi: Bir defa Lozan Muahedenamesinin vadeye balanm olup mddetleri 1929 nihayetinde dolacak iktisadi hkmlerini dnelim. Muahedeyi imzalayan devletler bu mddetler dolduu zaman mevzubahs hkmlerin kaldrlamayacana kani idiler. htiyalar bizi icbar edecek, yeni mzakereler alacak ve o yeni artlarla karmza bir takm yeni muahedeler karacak. Bu mitteydiler. Ahdi olan bu hkmler 1929a kadar srd ve takip ettiimiz mali ve iktisadi politika sayesinde bunlardan kurtulduk.166 B. Gmrk Tarifelerinin Yeniden Dzenlenmesi Sevresde kabul ettirilmek istenen eski 1907 Gmrk Tarifesi % 8lik bir gmrk resmini167 uygulamt. Lozan ile ise be yl sre ile 1916 Tarifesini (% 15 ) kabul etmekle birlikte 1929 ylna gelindiinde bu tarife fiilen % 12-14 aralna dmt168. 1916 tarifesi 1929 yl itibariyle O. Kurmuun169 hesaplamalarna gre % 12,9luk korumay salyordu. 1929da yrrle konulacak olan yeni tarifenin nasl dzenlenmesi gerektii konusunda aratrmalar devam etti. rnein Ali ktisat Meclisi himayeci bir tarifeye taraftar olduunu bildirdi170. 1 Haziran 1929 tarihinde TBMMde kabul edilen 1499 sayl Gmrk Tarifesi Kanunu ile spesifik bir tarifeyi yani miktar zerine konulan bir tarifeyi kabul ettik171. Advalorem tarifeyi kabulmz ise 1960l yllara rastlar. 1929 sonrasnda uyguladmz tarifeye gre gmrk resimleri orannn yani tarifenin % 24-25 derecesine kt ifade edilmektedir172. Ancak eitli lkeler ile yaplan ahdi tarifeler dikkate alndnda ortalama tarife haddinin % 20 civarna dt anlalmaktadr. Nitekim kanunun gerekesinde gmrk politikamzn himayeci olmasndan dolay bu dzeyin
165 166

smet nn D leri Bakan Olarak Lozan Konferans Hakknda, op. cit.,ss.33-61. .nn, Hatralar 2, op. cit,ss. 258-259. 167 M.K.Atatrk, Nutuk, op. cit,s. 448. 168 MaliyeVekil .Saraolunun TBMMde Beyanat, Cumhuriyet, 3 Haziran,1929,s.1 169 Orhan Kurmu, 1916 ve 1929 Gmrk Tarifeleri zerine Baz Gzlemler, Gelime Dergisi, ODTU, 1978 (zel say), ss. 182-201. 170 Gmrk Siyasetimizin Esaslar, li ktisat Meclisi Raporlar 1928 , Ankara, Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1929, ss.39. 171 Cezmi Erin, Vastal Vergiler, stanbul, Damga Matbaas, 1932.,ss.,20-24. 172 ibid,ss. 20-24.

82

doal olduu ifade edilmektedir. Ancak bu % 24-25 orannn ortalamay verdii, azami ve asgari tarifelerin u ekilde olutuu basnda yer almaktadr173: Azami: % 30 - % 100 (memlekette yetien inkiafa msait mevat) Asgari: % 10 - % 30 (ecza-i tbbi) Kymetli madenler: % 3 - % 10. Kabul edilen tarife ile uluslararas bir karlatrma yaplabilmesi asndan o dnemde eitli devletlerce uygulanan tarifeleri ele alalm (izelge: IV/1). (izelge:IV/1) 1927 Ylnda Cemiyeti Akvama Gre Devletlerin Genel Gmrk Tarifeleri
spanya ABD Arjantin, Macaristan, Lehistan, Yugoslavya Avustralya, Kanada, ekoslovakya, talya Avusturya, Fransa, Almanya, Hindistan, sve, svire Belika, Danimarka Felemenk, ngiltere % 40 ayor % 25 ayor % 20 ile % 25 % 15 ile % 20 % 10 ile % 15 % 5 ile % 10 % 5ten aa

Kaynak: li ktisat Meclisi Raporlar 1928, (Cemiyet-i Akvam statistikleri) op. cit,s. 39.

Grld zere Trkiyenin kabul ettii genel % 20 + tarife; aslnda ekonomik artlar veya sanayileme aamas lkemize benzer uluslarca da benimsenmi olup; bunlar Arjantin, Lehistan (Polonya), Yugoslavya, Macaristan vb. gibi devletlerdir. Bu lkeler ile halen de benzetiimiz bilinmektedir. Ancak 1929 Tarifesinin salad korumay ise Kurmu, % 45,7 olarak hesaplamaktadr174.

173 174

Gmrk Tarifesi, Cumhuriyet, 18 ubat 1929, s.3. Orhan Kurmu, op. cit. ss., 182-201.

83

C. Gmrk Gelirlerinin Seyri Trkiyede gmrk resmi tahsilatlarnn seyri aada bir izelge halinde sunulmaktadr (izelge IV/2). Bu izelgenin incelenmesinden kan sonular yle zetleyebiliriz: *lk olarak gmrklerin iki ilevi vardr: (i) Ekonomik himaye ve (ii) mali gaye. Bu ykseltilen gmrklerle ekonomi, himaye edilmekle birlikte; beklenen sinai retim art olmaynca, devletilik uygulamasna geilmitir. Ancak mali gaye asndan da gmrk vergilerinin paynn dmesinden, hedeflenen gelir dzeyinin yakaland da sylenemez. *kincisi, milli tarifeyi 1929dan itibaren uygulamada serbest kalmamzn, uzun dnemde gmrk resimleri asndan, varidat yaratc bir etkisi olmamtr. Ancak gmrk vergilerinin btedeki payn azaltan, sanayilememiz dolaysyla ithalat yasaklarnn konulmas ise; dahili istihlak vergilerindeki art ile gmrk resimlerindeki bu azal telafi ediliyor demektir. *ncs, bu hesaplamalara sadece gmrk resmi ve ardiye resmi katlm olup; ithalatta alnan dier vergiler, rnein ithalat muamele vergisi de katlrsa, durum biraz deimekle birlikte tablo nemli lde etkilenmez. * Drdncs, arn kaldrlmas ve gmrklerin (gmrk resmi + ithalat muamele vergisi) ile dier istihlak vergilerinin artrlmasyla vergi yknn kentlere kaydrlmasna alld aktr.

84

(izelge: IV/2) 1924-1938 Dneminde Gmrk Resimleri Tahsilatnn Seyri (TL)

Yllar 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Gmrk Resmi Tahsilat 28.651.344 TL 42.832. 331 TL 34.485. 035 TL 29.454. 353 TL 33.945. 319 TL 41.458. 058 TL 55. 682. 310 TL 43. 816. 957 TL 39.035.060 TL 37.547.991 TL 33.709. 719 TL 37.911. 868 TL 46.877. 492 TL 52.589.726 TL 49.247.396 TL G.Bte Varidat 138. 450.335 TL 170.690.026 TL 180.183.547 TL 203.564.939 TL 221.759.458 TL 224.169.949 TL 217.496.027 TL 185. 538. 715 TL 214. 365. 254 TL 198. 947.884 TL 241.229.796 TL 266. 784.988 TL 270.805.298 TL 317.041.492 TL 329.333.942 TL Gmrk Resmi Pay % 20,7 % 25,1 % 19,1 % 14,5 % 15,3 % 18,5 % 25,6 %23,6 % 18,3 %18,9 %14,0 %14,2 %17,3 % 16,6 %15,0

Kaynak: Maliye Bakanl, Bte Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941), op. cit.,ss.1-450.

*Son olarak gmrk resimlerinin bir milli iktisat politikas arac olarak yani himaye amac ile bilinli kullanlmas tatbikata yanstlmtr. Ancak bundan reticiler yararlansalar bile tketicilerin zarar grdkleri aktr. Bir baka deyile gmrkler; gelir dalmn tketicilerden, hazine ve mteebbislere doru yeniden datmay amalar. Nitekim arn kaldrlmas ve gmrk vergilerinin artrlmas ile yaplmak istenen de buydu: Yerli sanayinin korunmas yannda, zellikle Trk unsurun zerindeki vergi yk azaltlmak isteniyordu. (izelgeIV/3)de $ olarak ithalat ve ihracatmzn seyri verilmektedir. Dikkat edilmesi gereken husus; 1930larn bandan itibaren $n altn muhtevasnn azaltlmas dolaysyla deerinin dmesi ile TLnin deerlenmesidir. Bu serinin bize ifade ettii bir husus; buhran dolaysyla d ticaret hacmimizde 1930-1938 aralnda nemli bir daralma yaanddr. 85

Ancak bu izelgede Buhrann, Dolarn deerindeki dmenin ve gmrk tarifelerinin ykseltilmesinin etkileri birbirlerine girmi durumdadr. Ayklamak mmkn deildir. Ayrca bu izelgeden kartacamz bir baka sonu ise; d ticaret hacmi azalan bir lkede, toplam faktr verimliliinin dmesi ve/veya yoksullamann sz konusu olduudur. Limanc Hamdi (Baar)n birinci elden gzledii ve Gaziye iler iyi gitmiyor Paam mektubunu175 yazdrtan neden, bu d ticaret hacminin azalmas olabilir. (izelge:IV/3) 1923-1938 Dneminde thalat ve hracat (Milyon $)
Yllar 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938
Kaynak, Pakdemirli, op. cit,s. 16.

haracatmz 51 82 103 96 81 88 75 71 60 48 58 73 76 94 109 115

thalatmz 87 100 129 121 108 114 124 70 60 41 45 69 71 74 91 119

D. Gmrk Siyasetimizin Deerlendirilmesi Mali gayeye ne kadar hizmet ederse etsinler; gmrklerin ekonomik yarar, Osmanl dneminde de tartlm bir konudur. Nitekim Cavit Bey gmrkleri mukayeseli avantajlar saptran ve tketiciyi cezalandran bir e olarak dnmektedir176. Nitekim bu tez daha yksek olan 1929 Tarifesinin uygulanmasna geilirken de ifade edilmi ve hayat lzumsuz pahallatrd iddias ile eletirilmitir177. Her ne kadar bavekil smet

175 176

A.H.Baar, ktisadi Davalarmz, op. cit,ss. 153-14. Mehmet Cavit Bey, ktisat lmi, (Sadeletiren: O. akmak), Ankara, Liberte, 2000, s. 267288. 177 Maliye Vekili .Saraolu, TBMM Beyanat, Cumhuriyet, 3 Haziran 1929,s.1.

86

Paa, TLnin deer kaybetmesini; speklatrlere atfetse de yeni tarifenin kabul ile paramzn d deeri dmtr178. Himayeciliin lehindeki tek argman bebek endstriler tezidirve belki buna mali gaye de ilave edilebilir. Bu himayeci gmrk politikasna, ksmen de olsa Trkiye; 1994 ylnda AB ile gmrk birliine girmekle yani yetmi yl sonra son verebilmitir. Ancak geen zaman iinde; gmrkler ve himayecilik tezinin gerekli olsa bile yeterli olmad ortaya kmtr. Aslnda bir piyasa ekonomisinde, gmrkler; sanayileme (kalknma) iin gerekli sermaye birikimini salamak zere; tketiciden, mteebbis ve hazineye gelir transferini ngren bir reglasyon demektir. Ancak gmrklerin bulunduu bir devletilikte; mteebbisler olmadndan, tketicilerden hazineye gelir transferi ile sermaye birikimi deil, israf sz konusudur; dolaysyla tam istihdam/kalknmay mmkn klacak dzeyde sermaye birikimi, gerekleemez. Bu nedenle, sanayii korumadan daha nemli olan husus; gmrklerin iinde yer ald iktisadi rgtlenmenin etkinliidir. Ancak devletilik tercihinin etkin bir iktisadi rgtlenme modeli olmad zamanla anlald. Bir baka deyile, himayeci gmrklerin, kalknmak iin kullanm -Almanya rneinde olduu gibipiyasa ekonomisine ait bir politikadr ve tek bana uygulandnda; Trkiye, Polonya, Macaristan, Arjantin gibi lkelerin sanayileme sorununu zmeye yetmemitir. Nitekim Karl Mller179 de 1929 ylnda farkl bir adan, Trkiyede himayeci gmrk politikasnn ve Tevik-i Sanayi Kanununun arzulanan sonucu vermeyebileceine iaret etmektedir. Himayecilii kabul edip gmrklerimizi ykselttiimizde; yerli sanayiimizi korurken ve/veya gelir elde ederken, gerek buhran artlar ve gerekse himayecilik politikamz dolaysyla ihracatmzn hzla azalmas, TLnin d deerini de drd. Trk Parasn Koruma Kanununu kartmaya ve kambiyo denetimi rejimine gemeye zorlandk180. Dahas, bu durum bizi d ticarette kliring anlamalar yapmaya mecbur etti. Ayrca bu artlar ierisinde gmrk gelirlerimiz mutlak tutar olarak artsa da, btedeki paylar itibariyle gerilediler.

178 179

ngiliz Lirasnn Tereffuu, Cumhuriyet, 5 Haziran 1929. Karl Mller,op. cit.s.40. 180 Aziz Kkl, Trkiyede Para Meseleleri, Ankara, MEB Basm Evi, 1947, 60-62.

87

Ayrca Alman Tarihci Okulunun bir katks olan himayeci gmrk politikas, bir milli piyasa ekonomisinin -tartmal da olsa- korumac silah ve sermaye birikimi arac olarak kefedilmi idi. Bir baka deyile himayeci gmrkler, i pazarda rekabet koullarnda sanayi burjuvazisine sermaye birikimi iin tketiciden yani ifti, memur ve iiden gelir transferi ngryordu. Oysa Trkiyede 1929 ylnda ne bir milli burjuvazi (sanayici) vard ne de halk idarenin, byle bir yeni snf yaratma niyeti mevcuttu. Zaten yeni tarifenin kabulnden hemen sora 1933de girilen devletilik ve inhisarla birleince srasyla sermaye ve piyasalar devletletirildiinden, gmrklerin ilevi giderek mali gayeye dnt ve yitirildi. Bir baka deyile Milli ktisat Modelinin bir arac olan gmrkler, Devletilik iinde anlamlarn kaybettiler. Nitekim gmrkler ile salanan varidat da, yatrmlara dntrldkleri KTlerin tekelci konumlar srasnda israf edilmi ve tketicilerin tketiminin kslmasnn verdii zahmet (disutility) boa gitmi saylabilir.

88

BENC BLM

1923 -1938 DNEMNDE VERG YK VE HESAPLANMASI

A. Vergi Yk ve Cumhuriyet Dnemindeki levi Vergi yk, bir devletin maliye politikasnn temel tadr. Zira devlet ile halk arasndaki ilikiyi dzenleyen en nemli mali deikendir. Vergiler, iktisadi fazladan denir. Ksacas milli gelirden, zel tketim karldktan sonra geriye kalan iktisadi fazla; vergi yk ve yurtii tasarruflar toplamn verir. Devletin vergi alanndaki zor kullanma yetkisi dolaysyla; iktisadi fazlann blmnde, vergi yk lehine ve tasarruflar aleyhine belirleme gc vardr. Bylece yurt ii tasarruflar, iktisadi fazladan vergi yknden sonra arta kalan nihai bakiyedir. Eer vergiler, iktisadi fazladan deniyorlarsa; frsat maliyetleri yurtii tasarruflardr. Bylece vergi yknn belirlenmesi; yatrmlar, byme hz, milli gelirin dzeyi, istihdam hacmi ile; bunlar dolaysyla zel tketim zerinde belirleyici olur. Oysa vergi yk, ilke olarak iktisadi fazladan denmek ile birlikte; zel tketimin kslmas ile de artrlabilir. Ancak ktisatta genel kural, zel tketiminin kslmas ile vergi yknn artrlmasnn yarar, byme hznn ykseltilmesi bile olsa; maliyeti, bunu baaran hkmetlerin halkn desteini kaybetmeleridir. Bu nedenle zellikle kalknan lkelerdeki vergi yk analizlerinde; vergi yk ile birlikte; (a) adam bana gelir ve (b)byme hz da birlikte dikkate alnmaldr. Vergi ykn tayin eden balca faktr, iktisadi fazla olduuna gre; iktisadi fazlay belirleyen deikenler vergi ykn de etkilerler. Bunlar: (1)fert bana gelir, (2)milli gelirin sektrel dalm, (3)irketleme oran ve (4)mali piyasalarn hacmi olarak saylabilirler. Buraya kadar anlatlanlar vergi yk ve kalknma ilikisinin aklanmas asndan nemlidir: Oysa Cumhuriyetin vergi ykn belirleyen bir dier deiken, Lozan ile devir alnan Dyun-u Umumiyenin servis yk idi: Nitekim Fethi Beyin yapt 1928 Antlamasna gre altn 89

para ile denmesi gerekiyordu. Buna ek olarak ekonomik bamszl da hedef alm Cumhuriyet Ynetimi, milliletirmeleri de finanse etmek durumunda idi. Lozandan sonra Milli Mcadele, mali sahada devam etti ve nnnn ifadesi ile onbe sene bizimle uratlar181. Nitekim Lozanda ngilizler zlmeden geride braktklar Musul ve Boazlar meseleleri dolaysyla; yksek savunma harcamalarmz da, vergi ykmze eklemilerdi. Ksacas ngilizler d kredi bulmamz da engelleyerek, ar vergi yk araclyla Cumhuriyeti kertmek iin uratlar, ama baaramadlar. ngilizlerin kayglarnn nedeni; stiklal Harbi zaferinin, Baty (ngiliz Smrge mparatorluunu) tehdit etmesidir182. Halkn, Bavekil nnye vergici183 demesine yol aan ar vergi yk iddialar ile ilgili bu dnemdeki tartmalara gz atarsak; be gerekeye dayandrldklar grlr184: (i) Dyun-u Umumiye servis yknn arl, (ii) Vergilerin zorunlu tasarrufa dntrlerek demiryolu yapm, (iii)Milliletirmelerin vergilerle finansman, (iv)Devletilik dolaysyla yaratlmasnda kullanlmas. planlarn finansman iin fon

(v) Yksek dzeyde savunma harcamalarnn srdrlmesi. Bu kalemlerden zellikle Dyun-u Umumiye servis yk ve milliletirmelerin, Gen Cumhuriyetin sermaye ihracna yol amas olay, Dnya Buhran ile birleince, byme hzn drdnden; hem bor ykn arlatrmakta hem de vergi yknn tketim aleyhine artmasna yol aabilmekte idi. Dahas bu sermaye ihrac iin vergilerin dvize evrilmesi de TLnin d deerini drmekteydi. Trkiye bugn daha ar bir bor servisi ykn tamasna ramen, bymesini ksmen de olsa yabanc sermayeye (cari ak) finanse ettirebildii iin; hem bor ykn drmekte ve hem de vergi yk artlar ile zel tketimi tehdit etmeyerek, dahas TLnin d deeri korunabilmektedir.

181 182

.nn, Hatralar 2. Kitap, op. cit,s.261. A.Toynbee, Trkiye, stanbul, Milliyet, s.,1971, s. 320. 183 Feridun Ergin, Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi, stanbul , Yaar Vakf, 1977,s.45. 184 A.Fethi Okyar, zmir Nutku, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu Nasl Fesih Edildi, stanbul, 1987, ss.104-109.

90

B. Atatrk Dneminde Vergi Yk Hesaplamalar ncelikle bu dnemde milli gelir hesaplarnn balatlmas ile birlikte hemen bir yabanc uzmann arlarak vergi yknn hesaplattrlmas, sorunun mali bamszlmzla ilikisinin kavranmasnn tesinde; konuya gerekli nemi verdiklerinin ak delilidir. Bu dnemle ilgili vergi yk analizlerinde temel kaynak, Trkiyeye davet edilerek bir yl kadar incelemelerde bulunan Mr.Picharlesin raporunda yer alan hesaplamalardr. Bu hesaplar bir izelge ile sunalm (izelge:V/1)185. (izelge: V/1) Trkiyedeki Toplam Vergi Gelirleri (milyon TL)
Vergilerin Nevi Devlet Vergileri ve baz cemiyetlerin devlet vergileri zerindeki hisseleri Mlhak (Katma) Bteler tarafndan tahsil edilen resimler Umumi Btede mndemi bulunanlar haricinde olmak zere Kzlay ve Tayyare menfaatine tahsil olunan resimler Buday piyasasnn himayesi iin alnan resimler Belediyeler: Oktrova resmi Belediye Resimleri Vilayetler : Vilayet Resimleri Yol Vergileri Kyler: Salma T O P L A M
Kaynak: Mr. Picharles, op. cit,ss. 13-30.

1930-1931 188,500 1,100 100 3,200 10.000 4,800 8,000 300 217,200

1934-1935 198,600 1,100 2,000 6,300 3,700 9,400 4,500 7,000 300 234,100

Nitekim dnemin dier maliyecileri de bata Ord. Prof. .Pelin186 olmak zere bu kayna kullanmlardr. Mr. Picharles bu izelgedeki toplam vergi gelirlerini Konjonktr Dairesinin milli gelir hesaplar ile karlatrarak, srasyla 1927, 1930 ve 1934 yllar iin lkemizdeki vergi yklerini hesaplamtr (izelge:V/2).

185

Mr. J. Picharles, Trkiyenin Vergi Rejimine Dair Umumi Mtalealar, Maliye Mecmuas, c.i,say1,1937,ss.13-30. 186 Ord.Prof. .Fazl Pelin, op. cit, ss. 210-215.

91

(izelge :V/2) Trkiyede 1927, 1930 ve 1934 Yllarnda Vergi Ykleri

Kalemler Nfus (bin) Milli Gelir (bin TL) Umumi Vergi Yk (milyon TL) Nfus Bana Gayri Safi Milli Gelir (TL) Nfus Bana Vergi Yk Vergi Yknn Yzde Nispetleri Mukayese Dereceleri Nfus Bana Gayri Safi Milli Gelir Nfus Bana Vergi Yk Vergi Yknn Yzde Nispeti
Kaynak: Mr. J.Picharles,op. cit,ss. 13-30.

1927 13.650 1.600 213 117,14 15,60 % 13,32 100 100 100

1930 14.700 1.600 217 108,48 14,72 % 13,57 92,61 94,36 101,88

1934 16.200 1.150 234 70,91 14,45 % 20,38 60,53 92,63 153

Bu izelgeden kartlacak sonular: (i)Dnya Buhrannn etkisiyle milli gelir derken bor servisinin balamas ile vergi yknn bu dnemde % 53 orannda arttdr. (ii) kincisi vergi yk artnn bymeyi yani milli gelirin hacmini ve adam bana gelirin dzeyini olumsuz etkiledii anlalmaktadr. (iii)Milli gelir azalrken vergi yknn % 53 orannda artmas ancak zel tketimin kslmas ile mmkn olabileceinden, halkn yaknmalarnda hakl bulunduu anlalmaktadr. (iv) Adam bana gelirin 77 TL olduu bir lkede % 20,38lik bir vergi yknn ar olduuna hkmetmek de mmkndr. 1934 ylnda 9,25 TL=1 Altn Lira187 olduuna gre altn lira ile adambana gelir (cari fiyatlarla adambana milli gelir188/ cari altn lira fiyat) (76,7/9,25)= 8,291 bulunur. Bylece 2007 yl fiyatlar trnden 1934 yl adambana geliri (8,291 x 9,25=) 1.592 YTL bulunur. 2007 yl fert bana geliri 12.132 YTL olduundan 1934 yl adambana geliri, bugnknn yaklak sekizdebiri kadardr. Bir baka deyile 1934-2007 dneminde adambana gelir sekiz misli artmtr. Dikkat edilmesi gereken
187 188

E.Pakdemirli, op. cit,s. 94. Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit,s., 120/B

92

husus bugnknn sekizdebiri kadar adam bana gelirin olduu bir ekonomide % 20,38lik bir vergi yknn -sosyal devletin olmad bir dnemde- uygulanm olmasdr. Picharlesin verilerinden hareketle189, Trkiyedeki vergi yk oranlarndan uluslararas mukayeselerde yararlanlmas da mmkndr. izelge (izelge: V/3) Trkiyedeki vergi yknn uluslararas alandaki yerini tespit iin Picharlesin verilerinden tretilmitir. Buradan kacak sonu, izelgedeki tm lkelerde 1927-1934 aralnda vergi yk belli lde artmakla birlikte en byk art % 53 ile Trkiyede olmutur. Bu durum Trkiyenin, finanse etmesi gereken zel kalemleri -Dyun-u Umumiye servisi, milliletirmeler, devletiliin finansman, demiryolu yapm ve ar savunma harcamalar- olduunu ortaya koymaktadr. Ayrca o dnemde Trkiye ok geri kalm bir lke olmasna ramen, Batl lkeler ile adambana milli geliri fark yaklak bugnknn yars kadardr. Buradan Trkiyenin o dnemden gnmze kadar olan zaman, kalknma asndan iyi kullanamad ve/veya nfus artnn ok hzl olduu sonucunu kartabiliriz.

(izelge:V/3)
1927, 1930, 1934 Yllarnda Trkiye ve Baz Avrupa lkelerinde Vergi Yk
Yllar
1927 1930 1934

Trkiye (1) (2)

117 108 71 % 13,32 % 13,57 % 20,38

Almanya (1) (2)

572 554 406 % 25,1 % 27,3 % 30,9

ngiltere (1) (2)

910 857 % 21,6 % 23,5 -

Fransa (1) (2)

461 553 386 % 20,8 % 22 % 25

Kaynak : J. Picharles, op. cit,ss.13-30. (1) Adam-bana milli gelir (TL) (2) Vergi Yk Oran

Son olarak geri kalm Trkiyenin vergi yknde % 20leri amas ve Batl gelimi lkeleri yakalamas, ar vergi yknn; bir baka gstergesi olarak dnlebilir190: Ancak halkn elinde tasarruf, yatrm ve refahn

189 190

J. Picharles, op. cit,s. 13-30. .nn, Hatralar 2 Kitap, op. cit,s. 259.

93

artrmak iin kaynak kalmyordu. Dahas zel teebbs finanse eden sermaye birikimi kayna da kurutulmu oluyordu. C. Vergi Yknn Snr Tartmalar Dnemin Maliyecilerini megul eden bir dier husus, vergi yknn hududu meselesidir. Bu husus, aslnda, bir anlamda Wagner Yasasnn bir snr yok mudur? sorusunun cevabnn aratrlmasdr. Gnmzde devletin ekonomik hacminin klebilmesi mmkn olduuna gre artk bir huduttan deil; optimal vergi yknden bahis edilebilir. Ancak o dnemdeki telakkiye gre Ord. Prof. Pelin191 I. Dnya Sava ncesinde milli gelirin %5-6s kadar vergi ykne sahip olan lkelere (Belika) hafif, % 12-15 kadar vergi ykne sahip lkelere (ngiltere) mutedil ve % 15in zerinde vergi ykne sahip olanlara da (Fransa, Rusya) ar vergi ykl lkeler denildiini kaydetmektedir. Fakat 1930lu yllarda bata Almanya olmak zere bir ok lkede vergi yknn % 30u getii anlalmaktadr. Vergi yk ve hududu meselesinin davet ettii bir baka husus; devletin hacmi ve dolaysyla piyasann hacmini de belirledii gereidir. Bir bakma vergi yk, devletin, ekonomiye maliyeti demektir. Dolaysyla etkin devlet, kamu hizmetlerinin yarar ile maliyetleri olan vergi yk arasndaki fark, yani net sosyal yarar maksimize edebilen idaredir. Ancak daha yksek vergi yk, daha kk piyasa ekonomisi demektir. Bu noktalardan baknca, Trkiyenin vergi ykn 1927de % 13,32den 1934de yani yedi ylda % 20,38a trmandrmasnda; bor servis yk ve devletilik tercihinin itici g olduu ortaya kar. Vergilere ve dolaysyla vergi ykne devletilik ierisinde verdiimiz l grev yani (a) kamu hizmetlerinin ve (b) kalknmann finansmanna ek olarak (c) sermayenin devletin (~brokrasi ve dolaysyla Trk unsurunun) denetimine gemesini salamak veya iktisadi milliyetilik, aslnda doru bir hedefti. Ancak kullanlan yntem yani devletilik daha nce denenmemi riskli bir modeldi. Adam bana gelirin 77 TL olduu bir lkede vergi yknn % 20,38 olmas ve bunun 15 TLden fazlasnn, devlete vergi olarak denmesi, katlanlan fedakrln derecesini ortaya koyar. Dolaysyla devletilik dneminde vergi yknn yksek tutulmas, hem piyasa mevviklerinin krlmasna yol at ve hem de risk sermayesi olarak kullanlmas, israf dourduundan kalknma yarnda geri kalm olduk. Oysa iktisadi milliyetilik hedefi ve/veya kalknma hedefi doru

191

Ord. Prof. .Fazl Pelin, op. cit,ss. 210-212.

94

olmakla birlikte, kullanlan yntem olan devletilik sanayilemeyi salamaya yetmedi. Ancak bu meselelerin tmnn o dnemde de hatta Atatrkn huzurunda tartld anlalmaktadr. Nitekim o dnemde iki ciltlik ktisadi Devletilik adl bir eser yaynlayan A.H. Baar kitabnn bir blmn Vergi Siyaseti : Vergi Siyasetimizin Tenkitine ayrmtr192. Klasik Maliyecilerin ve maliye hocalarnn ihmal ettikleri konulara girerek kitabi olamayan ancak ou doru kan zmler de retmitir. Baar, tm vastasz vergilerin kaldrlmasn talep etmektedir: Bu sonuca varrken saym (hayvan) ve arazi vergileri borcu iin haczedilen tarlalarn satnda, alc kmamasndan hareket etmektedir. stihlak (tketim) zorunlu olduu iin vastal vergilerin gelitirilmesini nermektedir. Bir baka deyile kalknan bir lkede, vergi yknn retime deil; tketime kaydrlmasn doru bulmaktadr. Ancak 1930lu yllarda 200 milyon TL verginin toplanamamasn, vergi sistemimizin bozukluuna ve idaresinin yetersizliine vermektedir. A.H. Baar daha sonra 1949 daki Vergi Reformuna yani Gelir ve Kurumlar Vergilerini erken bulduundan, kar kacaktr193. Kendisinden ve fikirlerinden194 yararlanlmamas, Cumhuriyet iin belli lde bir kayp olmutur. Nitekim Atatrk devletilik ncesinde kalknmamzdaki yetersizlik dolaysyla arzu ettii iktisadi mucizenin gecikmesinden memnun deildi195: Eer bugne kadar iktisadi sahada arzu ettiimiz derecede byk gelimeler grlemiyorsa, bunu tabii bulmak lazmdr. Bu demek deildir ki Trk Milleti iktisadiyat sahasnda kabiliyetsizdir. Bunu diyenler belki vardr. Bunlar Trk milletinin hakiki tarihini bilmeyenler ve onu gerek kymeti ile tanmam olanlardr...Trk Milletinin bundan sonra da layk olduu derecede iktisadiyat sahasnda ykseleceine kimsenin phesi olmamaldr. Partimizin vazifesi bu hedefe bir an evvel eriebilmek iin millete yol gstermek ve yardm etmektir. D. Vergi Yk ve Yatrmlarn Karlatrlmas Aadaki izelgede (izelge: V/4) Picharlesin hesaplad yl iin vergi ykleri ile yazarca Bulutay-Tezel-Yldrm verilerinden hesaplanm
192 193

A.H.Baar, ktisadi Devletiliimiz, stanbul, Cumhuriyet, 1931, c.i,ss. 142-171. A.H.Baar, Vergi Reformu ve Kalknma Davamz, op. cit.,ss.83-84. 194 A.H.Baar, Davalarmz, stanbul, Arkada, 1943. 195 M.Kemal Atatrk, Vakit Gazetesi, 29,1,1931 (Der: U.Kocatrk, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, Atatrk Aratrmalar Merkezi, 1999,s.297)

95

olup, yatrm oranlar ile karlatrlmaktadr. Aslnda bu izelge Maliye Poltikasnda nerede kusurlu olunduuna ilikin bir fikir verebilir. Bu izelgenin incelenmesinden zaten daha yksek olan vergi yknn, 1927 ylndan itibaren dzenli olarak artarak nerede ise; yatrmlarn iki katna ulamasdr. Aslnda burada karlatrlmas gereken zel yatrmlar ile vergi ykdr. zel yatrmlar ile ilgili bir seri olmadndan ba vuramadk. Zira sanayideki kamu yatrmlarnn uzun dnemde israfa dnerek ardnda bor yk brakarak kapand tecrbelerimizle sabittir. Mlkiyet haklarnn devredilebilir olmas, piyasa ekonomisini etkin klar. Dolaysyla vergi yknn yatrmlar aleyhine artrlmas ve yatrmlar ierisinde devlet paynn geniletilmesi, etkinsizlik nedenidir.

(izelge: V/4)
Vergi Yk ve Yatrmlarn Karlatrlmas
Yllar 1927 1930 1934 Adambana gelir 117 TL 108 TL 71 TL Vegiler/GSMH % 13,32 % 13,57 % 20,38 Yatrmlar/GSMH % 10,8 % 11,8 % 11,7

Kaynak: Picharles, op. cit, ss., 13-30., Bulutay-Tezel- Yldrm, op. cit.,s. 125/A.

E. Ar Vergi Yk ve Artnn Siyasi Sonular Yukarda deinildii zere vergi yknn, zel tketim aleyhine artrlmasnn siyasi sonucu; demokrasilerde iktidar deiikliidir. Tek Parti ynetimlerinde ise hkmet deiiklii demektir. Nitekim yukarda anlatlan btn bu hususlarn, ankayada Atatrk ve piyasa taraftar Bankaclar (C.Bayar) ile Devletilii uygulayan nn ve ekibi arasnda tartld ve nnnn azline giden gelimelere yol at artk ortaya kan belgelerden anlalmaktadr. nn bu tartmalar ile ilgili olarak not defterine unlar yazmaktadr196: ittiklerime gre bana gizli tutalm derken gece gndz benden ikayet etti.Devletin Maliyesini bir banka gibi hale getirmek huyumdan bahis etti. nk kendisini dolduran sebeplerden birisi Maliye ve nhisarlar Vekillerine olan antipatisi idi. Ben Ankarada bir ay kaldm. Sakin durdum. Sofra konumalar gazetelere (Ahmet Emin, ktisadi kalknma vesaire..) neriyat devam etti.

196

smet nn, Defterler (1919-1973) , stanbul, YKY, 2001, s.252.

96

nnnn hatralarna gre Atatrk ve evresi (~C.Bayar+ Bankaclar); nn hkmetlerinin maliye ve ekonomi politikalarn onaylamamaktadr: nn ve ktisat Vekili M.eref zkan (+ Sanayi Gn.Md. A.erif nay+Kadrocular) Devletilik ile kalknmay, C.Bayar ve Bankaclar ise zel teebbsn esas alnmasn tezlerini savundular. Her ne kadar 1931 CHP Programna giren Altok (Devletilik), 1937de Anayasa hkmne dnt ise de; Atatrk tercihini sonunda Bankaclardan yana koydu. Nitekim Atatrk, nny grevden almasndan bir yl kadar nce; Devletilik uygulamalarnda zel teebbs engelledii iin; radikal bulduu ktisat Vekili Mustafa eref (zkan), ankayada bizzat istifa ettirerek197 nnnn de ifade ettii zere ekonomi politikasndaki memnuniyetsizliini da vurmutu. Ancak nnnn, Atatrkn antipatisini kazandn ifade ettii Maliye Vekili F.Aral ve nhisarlar Vekili Ali Rana Tarhan, Bayar Hkmetlerinde de greve devam ettiler198. Zaten Bayar ve nn kabinelerindeki tek deiiklik, kendi arzusu ile hkmet dnda kalabilen; Atatrkn zel doktoru olan Shhye Vekili Refik Saydamdr. Buradan anlalmaktadr ki, hkmet yelerini seen ve hatta azil eden, bavekillerden teye Atatrktr. nn, vekillerinin kendisinden habersiz rnein M..zkan vb.- ankayada Bankaclarn huzurunda ve kendisinin gyabnda istifa ettirilmesini, hakl olarak Gazi ile ihtilaflarnn k noktalarndan saymaktadr199. nn bu ve benzer olaylar yle ifade eder: Vekillerden hangisini istemiyorsa itimad yoksa sylesindeitirmek mmkndr. Herhangi bir vekili istifaya mecbur etmek iin sert muamele yapmak onun iin ok ar bir muamele oluyor. Hkmet olarak, bavekil olarak benim iin de ok znt verici bir hadise oluyor.200 Dolaysyla Atatrk, maliye politikasnn yrtl tarzndan deil ama sonularndan yani kalknmann yavalndan ve modernizasyon hedefinin gerisinde kalnmasndan rahatszd. Nitekim London Timesn Bayarin Bavekil seilmesi daha ziyade u fikri veriyor ki deiikliin asl sebebi hl eski usullerle ileyen Trk dare makinasn tadil etmek ve yenilemek istemesidir. Yeni Trk nesli, politikadan ziyade iktisat ve maliye ilerine alaka gstermekte ve idare arklarnn yava ileyiinden ikayet etmektedir eklindeki yorumu; Tan201 gibi ulusal yayn kurulularnca da
197 198

.Tekeli, Uygulamaya Geerken Devletiliin Oluumu, 1982, ODTU, 1981, s.155. http//Vikipedia.org.tr (Fuat Aral) 5.8.2007 199 smet nn, 200 . Inn, Hatralar 2, op. cit,s. 289. 201 Tan, 14.11.1937,s.5.

97

iktibas edildi. nny A.E. Yalmann yazlarnn rahatsz etmesinin nedeni, C.Bayarn daveti ile yapt rportajlar ve sonunda ekledii yorumlardr. A.E.Yalman mr boyu bir liberal gazeteci ve i adam olarak yaad ve doal olarak da, nce CHP dneminde Bayarn, daha sonra DP dneminde Menderesin kalknma hamlelerini destekledi. Dikkate deer bir husus 1923-1937 arasnda yedi hkmet kuran nn hkmetleri programlar sayfa toplamnn, C.Bayar hkmetinin tek programndan daha ksa oluudur. nn hkmetleri programlar, icraat programndan ziyade birer hkmet tezkeresi mahiyetindedirler. Dolaysyla kalknmay, devrim hkmetlerinin programlarna bilinli olarak ilk sokan ve ileyen; Birinci C.Bayar hkmeti olmutur. nnnn ikayetine konu olan yazlarnda A.E.Yalman Ortadaki byk emareler unu gsteriyor ki 15. yandaki inklabn yeni bir safhas alarak bu iler deiecektir. Hkmet ile halk arasndaki ayrlk duvarlar nihayet yklacak ve hkmet kendisi iin deil, halk iin gn gnne iler bir makine halini alacaktr202 demektedir. Bu vgler veya yorumlar, aslnda onbeinci yln idrak etmi devrimimiz iin nemli bir eletiri niteliindedir. F. Mali Tevzin ve Vergi Yknn dari Dalm J.Picharlesin Vergi Ykne ilikin hazrlad izelgeden mali tevzin ile ilgili esaslar bularak kartmak mmkndr. Bylece niter devletin izledii maliye poltikas akla kavuturulabilir (izelge:V/5). Buradan kan sonu; niter devletin, maliye politikas ile de desteklendiidir. Mahalli darelere vergi gelirlerinde % 10dan biraz daha fazla bir pay vererek ve onu da giderek azaltarak, merkezi devlet mali adan gl klnmaktadr. Ayrca 1924 Anayasas mali zerklii de iermemektedir. Dahas stlenilen ar savunma harcamalar ile bu merkeziyeti ynetim, devletin cebir gc ile de desteklenmektedir. Aslnda Cumhuriyetin lks olan ulus-devletin inasna kadar da; mali tevzine ilikin, yukarda esaslar aklanan maliye politikasndan, baka bir seenek de yoktu.

202

A.E.Yalman,Inklabn Yeni Safhas, Tan, 29.10.1937,s.1.

98

(izelge:V/5) Trkiyede Mali Tevzin ve Vergi Yk Dalm

Ynetimler Merkezi Devlet Mahalli dareler TOPLAM 1930-1931 Vergi Paylar Gelirleri 189.700.000 27.500.000 217.200.000 % 87,34 % 12,66 % 100 1934-1935 Vergi Paylar Gelirleri 208.000.000 26.100.000 234.100.000 % 88,85 %11,15 % 100

Kaynak: Picharles, op. cit.,ss. 13-30

Sonu: Vergi yk, vergi politikasnn en nemli unsurudur. Vergi yk, byme, milli gelir ve istihdam hacmi gibi makro byklkler tesinde; piyasa ekonomisinin hacmini ve mevviklerini belirler. Bir baka deyile vergi yk, sadece devletin maliyetini ortaya koymakla kalmaz; piyasa ekonomisinin hacmini de belirler. Cumhuriyetin savunma harcamalarnn, d bor servisi ile demiryolu yatrmlarnn bteyle finansmannn ve devletiliin, vergi ykn olumsuz etkileyen kalemler olduklar anlalmaktadr. Nitekim ar vergi yk veya bu yk douran nedenler, ileride muhalif grleri ele alrken grlecei zere; nn hkmetlerinin muhtemelen halkn desteini kaybetmesine yol aan faktrlerin banda gelmitir. Zira halkn desteini kazand anlalan Serbest Frka hareketinin eletirilerinin odak noktas, bu ar vergi yk ile buna sebep olan demiryolu politikas idi. arn kaldrlmasna ramen, vergi yknn Dnya Buhran sresince; daralan yani milli gelir dzeyi azalan bir ekonomide artrlmas, isizlik ve yoksulluk yannda halkn tketiminin de dmesine yol amtr. te bu durumda Amerikada New Deal gibi Trkiyede de Devletilik, Dnya Buhranna kar gelitirilen iki farkl ekonomik program olmakla birlikte; ikisi ok farkl eylerdi ve farkl sonular da verdiler. New Deal, Piyasa Ekonomisi ierisinde bir zm aray idi. Devletilik ise -zellikle Atatrkten sonraki yorumu ile- iktisadi rgtlenmenin deitirilmesine yol am ve ksa dnemdeki baarsnn aksine uzun dnemde frsat maliyeti ok yksek olmutur.

99

100

ALTINCI BLM

MLLLETRMELER
Bu balk altnda milliletirme hareketinin; Lozan Antlamas ile ilikisini, gerekelerini, aamalarn, ekonomik hacmini, kapsamn, tartmalarn, maliyet ile yararlarn ve sonularn ele alacaz. A. Lozan ve Yabanc irketlerin mtiyazlar Sorunu nn hatralarnda203 Yunanistan ile aramzdaki meseleleri hallettikten hemen sonra Konferansta, Fransz bamurahhas General Pelle imtiyazlar meselesinin grlmesine geildiini syledi... Harp yllarnda Trkiyedeki yabanc sermayeli ve imtiyazl irketlerin bir takm zararlara uradklarn ve bu zararlarn bizim tarafmzdan tazminat denerek kapatlmas fikrini ne srdler diyerek sorunun nemini ortaya koymaktadr. Trk taraf bu tazminat kabul etmez. Ancak smet Paa, Konferansn tatiline de yol amamak iin; antlamaya esas olarak, imtiyazlarn srelerinin sonuna kadar devam edeceini, harb dneminin sresinin szlemelerine ekleneceini ve bu imtiyazlarn yeni iktisadi artlara gre gzden geirileceini onaylar. Ayrca Antlamaya ek olarak bu konular ieren bir beyanname204 (bildiri) verilir. Bu bildiride imtiyazlardan yararlanacak baz irketler ile taraflar anlaamaz ise bavurulacak uluslararas bilirkiilik kurumu da vardr. Bir baka deyile milliletirme hareketinin Lozanda izdm vardr205 : (a) mtiyazl irketlerin tazminat ve sre ekletme talepleri, (b) Dyun-u Umumiyeye ait Reji daresi ve (c ) Osmanl Bankas.

.nn, Hatralar 2. Kitap, op. cit,s. 142. Lozan Bar Konferans: Tutanaklar Belgeler: XII.Ek (Bildiri),(ev: S.Meray), stanbul, YKY, 2001,ss,100-105. 205 smet nn, TBMMde D leri Bakan Olarak Lozan Hakknda, nnnn Sylev ve Demeleri, stanbul, MEB Basmevi, 1946, ss.33-61.
204

203

101

B. Milliletirme Hareketinin Gerekeleri Atatrk, Sakaryadan sonra ancak daha Byk Zafer ncesinde 1 Mart 1922de TBMMnin nc toplant yln aarken krsden verdii sylevde206: Efendiler! Bize kar yaplan rekabet hakikaten ok gayri meru, hakikaten ok kahir idi. Rakiplerimiz bu suretle inkiafa msait sanayiimizi de mahvettiler. Ziraatimizi de rahnedar ettiler. nkiaf ve tekaml- iktisadi ve maliyemizin nne getiler. Efendiler, artk serbest ve mstakil hayata atlan Trkiye iin, hayat- iktisadiyesini bomakta olan kapitlasyonlar mevcut deildir.... Siyaset-i iktisadiyemizin mhim gayelerinden biri de menafi-i umumiyeyi dorudan doruya alkadar edecek messesat ve teebbsat- iktisadiyeyi maliye ve fenniyemizin msaadesi nispetinde devletletirilmesidir. Ancak Atatrkn de iaret buyurduu gibi bu devletletirmelerde (milliletirmelerde) iki kst vard: (i) Mali ve (ii) Teknolojik yeterliliimiz. Gazinin ifade ettii zere milliletirmeler maliye politikamzn bir parasdr. Zira milliletirme hareketi, bte olanaklar yani vergiler veya mkelleflerce (millete) finanse edilecek nemli bir Cumhuriyet politikas idi. Milliletirmelerin ilk temel gerekesi, kapitlasyonlar (emperyalizm)dr. Kapitlasyonlarn milli/yerli sanayiye kar ykc rekabet unsuru olarak grlmesidir. kincisi, yabanc sermayenin siyasi himaye talep etmesi sonucunda dvel-i muazzamann (byk devletlerin) mdahil olmas ile bamsz bir kalknma politikas gdlememesidir. ncs ise, bu yabanc sermayenin, yerli siyaset adamlarn ve brokrasiyi tpk Osmanl dnemindeki gibi satnalmalar ve/veya yksek maal ynetim kurulu yelikleri ile pasifize etmeleridir207. Nitekim Yakup Kadrinin Ankaras208 veya Falih Rfknn ankayas209 bunun rnekleri ile doludur. Kadrocularn moral dayanaklar da bu rme habercisi oluumu idi.

Gazi Mustafa Kemal, nc Toplanma Yln Aarken, Atatrkn Sylev ve Demeleri, c.i, Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar, ss. 236-260. 207 Yahya Kemal Beyatl, Cavid Bey, Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul, Fetih Cemiyeti,1986,141-153. 208 Y.K.Karaosmanolu, Ankara, stanbul, letiim, 1998. 209 F.R.Atay, ankaya, stanbul, Bate, 1998.

206

102

Devrim, bu gelimelere milliletirmeler ile cevap verdi. Ancak ortada zlmeden kalan bir sorun vard. Kalknmann bu ilk aamasnda ilkel sermaye birikimini kim ve nasl yapacakt. Tek Parti Ynetiminin bu soruya cevab, sonunda Devletilik yani brokrasi ve KTler oldu. Bylece Milliletirmeler ve Devletletirmeler, e anlaml hale geldi. Milliletirmeleri uzun dnemde zaafa uratan unsur; devletilik ile uygulamaya konulmas ile mlkiyet sorunu yaratmann tesinde, sermaye israf dourmasdr C. Milliletirmelerin Aamalar Milliletirmelerin ilk aamas Lozan Antlamas ile balar. Milliletirme hareketini douran Lozan Antlamas dolaysyla Dyun-u Umumiye daresinin tasfiyesidir. Dyun-u Umumiye daresinin, tasfiyesi ile birlikte; kendisine bal Reji daresinin de milliletirilmesi gerekmekteydi. Zira kendisine ait bir kolluk kuvveti de olan Reji daresinin, milyonlarca ttn iftisinin geimini ve ihra maln dahas sigara ve sigara kad retimini, dolaysyla istihdamn da ilgilendirmesine ramen; kapatlarak serbest piyasaya braklmas bir sre dnlm ise de varidat gereksinimi, milliletirilmesine/ devletletirilmesine yol at210. nhisarlar kurarken hkmetin tek kaygs, varidat elde ederken, ttnn d deerinin korunmas idi. Lozan ile balayan milliletirmeler sreci; Osmanldan miras ve Dyun-u Umumiyeye ait ve/veya kapitlasyonlarn uzants olan ve sreleri dolan dier imtiyaz sahibi irketlere doru da geniletildi. Zaten Milli Mcadele dneminde idare-i muvakkatle vastasyla el konulan ve iletilen yabanc irketlere ait demiryollar ve hatta limanlar vard. Ayrca Lozanda belli tavizler verilse de; Cumhuriyet Hkmetinin ulus-devlet politikas, kapitlasyonlar dnemine ait imtiyazl irketlerin devam ile temelde eliiyordu. Bylece iktisadi milliyetilik akm da uygulamaya konulmu oldu. Ancak Cumhuriyet Ynetimi de; mali ve teknolojik takatimizi aan alanlarda; 1923de TBMMde onaylanan ancak finansman aksad iin uygulanamayan byk Chester Projesinin211 gsterecei zere kalknma amal olarak, yabanc sermaye ile ibirliine akt. Nitekim Gazi Maahaza; srf intifa- iktisadi maksadiyle gerek madenlerimizde ve gerek sair hususat- iktisadiyemizde, umur-u nafiamzda kullanlmak istenilen
210 211

.nn, Hatralar 2.Kitap, op. cit,s. 262. Y.S.Tezel, Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi (1923-1950), Ankara, Yurt, 1982,s.175.

103

sermayenin sahiplerine hkmetimizce her trl suhulet ibraz edilecei phesizdir. Bu sermayelerin kanunlarmza tbi olmas da tabiidir.212 demektedir. Dolaysyla Cumhuriyet Dneminde de kibrit (Amerikan), alkoll ikiler (Polonya), barut ve ateli silahlarda (Fransz), Petrol (Amerikan) irketlerine vb. tekel imtiyazlarlar verilmeye devam edildi. Bu imtiyazlarn verilmesine devamn nedenleri: Birincisi, yukarda Gazinin aklad zere mali ve fenni kstlamalardr. rnein Merkez Bankasnn almas iin gerekli dviz rezervi bir Amerikan irketine kibrit tekelinin verilmesi karlnda 10 milyon $lk kredi temini ile mmkn olabilmiti. kincisi ise, teknolojik gerilik ve sermaye ktl yannda bu tr yurt apnda faaliyet gsterecek iletmeleri rgtleyip (kurup), iletecek, teebbs faktrlerinden de mahrumduk. Varolan sermaye ve teebbs faktr de; Milli Mcadeleden sonra byk lde aznlklar ve levantenler ile birlikte, lkeyi terk etmiti. Milliletirmelerde ikinci aama ise; yine iktisadi milliyetiliin rn olan Tekel Genel Mdrlnn kurulmasndan sonra Devletilik hareketi ile balamtr. Nitekim bu tarihten sonra yabanc irketlere tekel imtiyaz verilmedii gibi sresi sona erenler de yenilenmediler. Zaten milli-zel teebbs bile dlayan devletilik hareketinin, deil yabanc sermayeye imtiyaz tekelleri verilmesine, ilke olarak yabanc sermaye yatrmlarna da kar tavr ald, uygulamalardan anlalmaktadr. Bir baka deyile, devletilikle birlikte; Trk brokrasisi, artk mali ve fenni yeterlilie kavumu olduunu idrak etmi bulunuyordu. Bylece Trkiyede devletilik veya kamu iletmecilii TCDD ve Tekel ile balad ve Smerbank ve Etibank ile sanayinin dier kollar ile madencilie yayld. Zaten devletilik hareketinin balangta finansman kayna vard; (i) Tekel gelirleri (ii) vergiler (iii) borlanma. Bunlara daha sonra iletmeye aldka (iv) KT krlar da eklendi.

212

Gazi M. Kemal, op. cit , ss.236-260.

104

D. Milliletirmelerin Ekonomik Hacmi Milliletirmeler ile yirmidrt irketin milliletirildii bilinmekle birlikte; bu irketlerin yirmibir alanda faaliyet gsterdikleri anlalmaktadr. Bununla ilgili olarak ileride daha detayl bilgi vereceiz. lk kaynak o dnemde TBMM Bakan vekili olan Ali Fuat Cebesoyun hatralarnda verdii listedir (izelge:VI/1). ..Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin 1924 ylnda devir ald ecnebi sermayesinin miktarn ve irketlerin nevini bildirmek isterim. O tarihte Trkiyede (226.300.000) Trk Liras sermayeli 87 ecnebi irketi vardr.213 (izelge:VI/1) 1924 Ylnda Trkiyede Mevcut Yabanc Sermayeli irketler
irketin Milliyeti ngiliz Sermayesi Fransz Sermayesi Alman Sermayesi Amerikan Sermayesi talyan Sermayesi T O P L A M
Kaynak: A.F.Cebesoy, op. cit,s. 139.

irket Says 23 23 8 7 20 81

Toplam Sermayesi 96 milyon TL 27 milyon TL 62 milyon TL 38 milyon TL 20 milyon TL 226.300.000 TL

Bu irketlerin hepsinin milliletirme konusu yaplmad tahmin edilmektedir. Bazlar kendilerini tasfiye etmi, bazlar ise Trk ortaklar veya milli sermaye tarafndan satn alnm olabilirler. 1937 Yl itibariyle hazinenin, milliletirmelerden doan bor tutar aadaki izelgede verilmektedir214 (izelge:VI/2):

Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralarm: Lozandan Cumhuriyete, stanbul, Temel, 2002, s.139. 214 Cumhuriyet Devri Maliyesi: Devlet stikrazlar, Maliye Mecmuas, Sene 1, Cilt ii, say 6,1937,ss.5-24

213

105

(izelge:VI/2) 1937 Ylnda Merkezi Devletin Milliletirmeler Borcu

Anadolu Hatt Mersin-Tarsus- Adana zmir- Kasaba Aydn ark Demiryollar Demiryollar Toplam zmir Rhtm stanbul Rhtm Rhtmlar Toplam Haydarpaa Liman Ereli irketi Yekn
Kaynak: Maliye Bakanl, Maliye Mecmuas, 1937,s.6,ss.5-24.

36.204.332 TL 279.092 TL 9.084.829 TL 11. 329.160 TL 6. 000.000 TL 62.897.000 TL 374.455 TL 1.765.916 TL 2.140.371 TL 2. 476.231 TL 3. 500. 000TL 71.014. 015 TL

Aslnda iki kalem bu bor ykn daha da artrabilir: Birincisi mahalli idarelerin (belediyelerin) yaptklar zelletirmelerdir. Yukardaki izelgede yer almamaktadr. kincisi ise; 1938-1945 dneminde milliletirmelerin devamdr. Bu nedenle resmi olmayan ama daha kapsaml olan bir baka izelgeyi de sunalm ( izelge:VI/3)215. (izelge:VI/3) T.C. lk Yllarnda Yaplan Milliletirmeler/Devletletirmeler
Sektrler Demiryollar ve Limanlar Belediye Hizmetleri malat-Sanayi-Ticaret Madencilik TOPLAM irket Says 8 12 2 2 24 Devletletirme Yllar 1928-1937 1933- 1945 1940-1943 1936-1937 1928-1945 Deeri (milyon TL) 120,5 27,5 2,1 4,4 157,4

Kaynak:http//www.ekodialog.com(10.8.2007)

http//www.ekodialog.com(10.8.2007),Cumhuriyet (milliletirmeler)

215

Dneminde

Devletletirmeler

106

Bu izelgenin alnd kaynaa gre bu deerler hkmetin irketlerle yapt satnalma szlemelerinde yer alan borlanmalardan doan taksitlerin, szlemelerin yapld yldaki para deerine gre ve faiz hesap edilmeden kapitalize edilmesiyle hesaplanmtr. Aslnda bir ok szlemede, ana para stne faiz denmesi de kabul edildii iin satn almalarn gerek deeri daha fazlayd. Faiz giderlerinin kapitalize edilmi deeri de katldnda demiryollar ve limanlarla ilgili 8 milliletirmeden doan bor 240 milyon TLyi buluyordu216. Eer faizin eklenmesinin tm milliletirmelerin maliyetini, demiryollar orannda artracan kabul edersek; milliletirmelerin yaklak maliyeti 310 milyon TLye ular. Bir fikir vermek iin ifade edelim 1934 yl milli geliri 1.150 milyon TL ve genel btesi 184 milyon TL idi. Ancak H.Sakann217 beyanlarna gre milliletirmelerin bor servis yk ok daha dk dzeyde 6-7 milyon TL seviyesinde kaldna gre; hazinenin milliletirmeler bor anapara tutarnn seksenbe veya doksan milyon TL civarnda olmas beklenir. E. Milliletirmelerin Kapsam Milliletirmelerin iktisadi hacmi ile ilgili belge/izelge milliletirmelerin kapsam konusunda belli lde bir bilgi vermektedir. Ancak bu milliletirmelerin konularnn veya kalemlerinin neler olduunun ve hangi iletmelerin ne zaman milliletirildiklerinin218 bilinmesi, milliletirme politikasnn analizi ve izlenmesi alarndan nemlidir (izelge:VI/4). (izelge:VI/4) Milliletirilen Yabanc irketler ve Konular
Milliletirmelerin Konusu 1. Ereli Kmr letmeleri: Madenler, Zonguldak Liman, Kozlu ve Kilimli Demiryollar 2. Dier Yabanc irketler ile yerli madenciler ve bankalarn elinde olan iletmeler
216 217

irketin Milliyeti Tarihi Fransz (28 Kasm 1936) Dier Yabanc ve Trkler

Tarihi/Yasa/Kime Getii 31.3. 1937 tarih 3146 sayl Yasa TKye verildi. Fzyon Kanunu 30. 5. 1940 TKye verildi.

ibid. Hasan Saka, op. cit,ss. 556-557. 218 Yldrm Ko, op. cit.

107

3. Ergani Bakr letmeleri mtiyaz 4.Kafkas (Murgul) Bakr letmeleri 5.Keiborlu- Kkrt letmeleri 6. Simens Kuvarshan Bakr letmesi 7. Reji daresi 9. Bomonti -Nektar (Bira) 10. Halkapnar (Aydn) Bira Fabrikas 11.stinye Tersanesi 12. Elektrik retimi: * Rumeli Yakas Ganz irk *Anadolu Yakas Elektrik rk. 13. Demiryolar: Badat Demiryolu ile Haydarpaa Rhtm 14.Limanlar: *stanbul Rhtm, Dok ve Antrepo rk. * zmir Rhtm rk.

Almanlarn % 50 hissesi bankasnca satnalnd (1925), milliletirildi (1936) ? Cumhuriyet Dneminde Kurulan Fransztalyan rk. Fesih (1933) 1939 Vergi Borcu dolaysyla Hazineye Geti Ttn: Cibali, zmir Adana (Dyun-u Umumiye) 1938 Szlemesi sona erince fabrika milliletirildi Yabanc Sermayeye ait fabrika 1931de faaliyetini durdurdu Fransz Saint-Nazire rk.ce 1912 kuruldu Macar (Banque General A..) Kabata (1910) Silahtar Aa (1917) SATGAZEL (Fransz) Alman (24 Mays 1924te Muvakkat dareden devir alnd) Dyun-u Umumiye (Fransz + ngiliz + dier)

14 Kasm 1944 tarihinde Etibanka devir edildi.

1937de Etibanka Devir Edildi. 1934 Bankas, 1943 Etibank 1939 Etibank Kuvarshan letmesine dnt. 1925te kaldrld ve Tekele geti 1940da Tekel Genel Mdrlne devir edildi. Tekel 1938 de Milliletirme/ devletletirme (Denizbanka devir) TrkAnonim rk. (1938) tarih ve 3480 sayl yasa ile devletletirildi. Trk Anonim rk devir etti(1931) Anadolu-Badat Demiryollar Mdriyeti Umumiyesi (TCDD) 23.12. 1934 2659 Sayl Yasa ile milliletirildi. 12. 6.1933 gn ve 2309 sayl yasa ile milliletirildi.

108

15.Telefon : * stanbul Telefon T.A.. * zmir Telefon T.A..

10.6.1936 tarih ve 10.06. 1936 tarih ve 3026 sayl Yasa ile. 25.04.1938 tarih ve 3375 Sayl Yasa ile yapld. PTT ce iletildiler. 12.6.1939 tarih ve 3642 sayl yasa ile 12.6.1939 tarih ve 3643 sayl yasa ile 19.7.1943 tarih ve 4483 sayl yasa ile milliletirildi. 20.5.1933 tarih ve 2198 sayl Yasa ile 11.4.1938 tarih 33359 sayl Yasa ile 5.6.1944 tarih ve 4583 Sayl Yasa ile 1932 ylnda devlet tekeline girdi 7.2.1949da Kibrit inhisar kaldrld. Petrol Ofisi (1941) 25.6.1927 tarih ve 1160 sayl Yasa ile Devlet Tekeli haline geldi.

16. Tramvay: *stanbul Tramvay rk. *stanbul Tnel T.A.. *zmir Tramvay ve Elektrik rk. 17.Su: *stanbul Su T.A.. *skdar ve Kadky Su TA. *zmir Sular TA 18.Barut ve Patlayc Maddeler: nce Belika rk. ve sonra Fransz ortakl rk. 19. Kibrit akmak: 15. 6.1930 tarih ve 1725 sayl Yasa ile AmerikanTurkish Investment Corporation 20.Petrol ve Benzin 25.6.1926 tarih ve 725 sayl yasa ile 21.Reasrans Tekeli

% 49,3 Fransz + % 50 Hazine + % 0,7 Trk Ortak Amerikan

The Standart Oil of Newyork (Amerikan) -

Kaynak:Yldrm Ko, op. Citten dzenlenmitir G.A.

F. Milliletirme Tartmalar Milliletirmelerle ilgili olarak H.Derinin bir blm ayrd almas dnda219 bugne kadar yaynlanm resmi veya akademik bir aratrma yoktur. Bu konudaki tek eser, Yldrm Ko tarafndan zelletirme
219

Haldun Derin, op. cit.,s.144.

109

Hareketine kar ve polemik amacyla yazlan ve Trk-i Yaynlar arasnda yer alan Atatrkn Milliletirmeleri ve Devletletirmeleri, Gnmzn zelletirmeleri adl kitapktr220. Y.Ko milliletirmeler ile devletletirmeleri birlikte ele almakta hakldr. Zira uygulamalar da yle olmutur. Dahas baz Trk sermayeli iletmeler de; milliletirme kapsamna alnarak, devletletirilmitir. Yalnz Trkiyede milliletirmeler, sermaye kart sol-ideolojik bir muhtevadan yani snf elikisinden ziyade; iktisadi milliyetilikten kaynaklanmtr. Kald ki, bir ksm Lozan Antlamasndan kaynaklanan dolaysyla bir zaruret olan milliletirmeleri de doru bulmayanlar ve yabanc sermaye yatrmlarn savunanlar da o tarihte de vard221: Osmanl saltanat yabanc sermayeden belki korkabilirdi nk kapitlasyonlar vard. Sermaye ile birlikte siyasi nfuzun dahil olaca korkusunun, baz kalplere endie vermesi mmknd. ...Harbi Umumi ilan edildii vakit ne Bandrma demiryoluyla zmir imendiferini yapan, ne de Aydn imendiferinin sahibi olan, ne stanbul rhtmlarna sermayesini koyan Franszlar, ngilizler ne de dier hususi teebbs sahipleri bu teebbslere bir zarar vermediler. Teebbsleri, memlekette brakarak ekip gittiler. ... Kapitlasyonlarn mevcut olmad bu devrede ise adil ve hak dairesinde yerli ve yabancya kar ayn muameleyi yapan, bunlar ayn kanuna tabi tutan bir hkmetin yabanc sermayesinden hibir korkusu olamaz. Bizim iin asl tehlike bizim yabanc sermayeden korkmamz deil; yabanc sermayenin bizden korkmasdr. Bu muhalif gre gre; lkenin en harap ve yoksul dneminde milliletirme politikasnn gdlmesi, d bor demeleri ile birleince; zaten kt faktr olan sermayenin ihracna yol am ve yabanc sermaye yatrmlarn durdurmutur. Ayrca sadece mali ve fiziki sermayeden deil; iktisadi teebbs ve rgtlenme bilgisinden de mahrum kalyorduk. Her ne kadar milliletirmeler, iktisadi milliyetiliin rn iseler de; ngilizlerin bizi iktisaden kertmek iin planlad ar bor servisi demelerini, kendi isteimiz ile katlam oluyorduk. Nitekim H.Sakann222 1936daki ifadesine gre ylda {6 milyon TL (d bor servisi)+6 milyon (milliletirmeler) =} 12 milyon TLlk sermaye ihra ediyorduk. Eer bu tutar 1933 GSMHna
220

Yldrm Ko, Atatrkn Milliletirmeleri ve Devletletirmeleri, Gnmzn zelletirmeleri, Ankara, Trk-, 2000. 221 Cavit Bey Komisyonu, op. cit,s. 163-166. 222 Hasan Saka, op. cit,ss. 556-557.

110

oranlarsak (12/1150 =) Milli Gelirin % 1ni dviz olarak ihra ediyorduk. Bir bakma bylece ngilizlerin, bizi ya d borlanmaya bavurmaya ve kendi isteklerini kabule veya zaten ar olan vergi yknn artrlmas ile kalknmadan vazgeme arasna sktrma planna uygun hareket etmi saylrdk. Ancak Sovyet d yardm ile bu cendereden kurtulduk veya kurtulduumuzu sandk ve daha sonra Bat lkelerinin (ngiliz+Alman +talyan) kredileri, Sovyetler ile rekabet iin ald. Milliletirmelerin, devleti iletmecilie sokarak, devletilik hareketini balattklarndan; devletin ticari ilevler stlenmesi ile vergi mkelleflerinin birikimlerinin/ milli sermayenin israfna yol at iddias da mevcuttu. Nitekim Maliye Nazr Cavit Bey daha 1924 ylnda yle demektedir223: Hkmetin itirakine gelince baz haller mstesna baz ilere izin verilebilirse de; bunu genel bir kaide derecesine karp, suistimal etmemelidir. Hkmetin sermayesi yoktur. irketlere verecei para vergi namyla halktan alnan paradr. Bu para irketlerden evvel, memleketin tatmin edilecek sonsuz ihtiyalar iin dnlmelidir. Bundan baka hkmetin itiraki davet edecei mdahaleler dolaysyla da sermayedarlarca ounlukla ho grlmez. Muhtemelen yaplmas gereken; milliletirmelerde, bu imtiyaz sahibi yabanc iletmelerin; devletletirme yerine; Bankas, Ko, Tatko, F.Eczacba gibi mteebbis veya mali kurumlarn nclnde zel sektr konsorsiyumuna bedelleri ileride krlarndan denmek zere satlar/devirleri yani zelletirilmeleri ve/veya yerli-yabanc ortaklklarn kurulmas idi. Ancak toptan milliletirmeleri ve/veya devletletirilmelerini Besim Tibuk224 gibi bugn de eletirenler vardr. Dolaysyla milliletirmelerin ekonominin doal seyrine terkedilmesi225, milli sermaye birikiminin ve milli teebbs arznn artna paralel olarak; tedricen ve kendiliinden gereklemesi ve ihra rnlerinin ise en sona braklmas tezi de vardr. Bylece KGEM ve Trk-in226 zelletirmeye kar milliletirmeleri, kart-tez olarak kullanmas, aslnda hem geersiz hem de
223 224

ibid,s. 166 www.ldp.org/besim tibuk/asabi bozuk bir adamin portresi, 1.09.2007 225 ibid,s.166-167. 226 Yldrm Ko, op.cit.

111

yanltr: Zira milliletirmeler o gn iin bir zaruret olsalar dahi; devletletirme tek seenek deildi ve milliletirmeleri Lozann bir uzants olarak uygulayan nn hkmetlerinin, bu politikasna kar zamanla siyasi bir muhalefet izgisi de olutu. nce ttihatlar (Teceddt Frkas: Cavit Bey, H. Cahit, Hamit Bey vb.), daha sonra Terakkiperver Cumhuriyet Frkas (Karabekir, Orbay, Advar) nihayet Serbest Cumhuriyet Frkas (Okyar, Aaolu,Conker) bu muhalefeti srdrdler. Bu muhalefet izgisi Bayar ve Menderes ikilisi ile DPde de devam edecektir. Lozandaki Curzon ve ngiliz emperyalizmi, muhtemelen nny ar ihtiyatl olmaya sevketmi olabilir. Dolaysyla smet Paa daha sonra gerek kalknma konusunda ve gerekse d politikada (II. Dnya Sava, Oniki Ada, Kbrs vb.) risk almaktan kand. Nitekim .nn, C.Bayarn bavekillikten azlini yle gerekelendirmektedir: Asl mesele Celal Bayarn mali ve iktisadi politikas idi. Demagojiye falan yer vererek balam bu politika, hibir esasa istinat etmiyor, devletin mali vaziyeti aslnda harap oluyordu. Ticaret, milli para altst olmutu. Btn bu ahvalin, hatta hkmet azasndan beri gizli kalmas bir senedir sryordu227. Bu beyanlardan kartlacak sonu; Tek Parti dneminde iktisadi ve mali politikalar, bavekilleri ve hkmetleri getirip gtryordu ve maliye politikas saydam deildi. nn, her konuda ve hep azami ihtiyatla davrand. rnein rportajlarnda, bteden tasarrufla, TCMBnn altn stounu artrmaya altn ifade etmitir. Oysa nn dneminde bte fazlas vererek ve altn ithal ederek, tedavldeki parann altn karln, srekli ykseltmesi, iktisadi kriz iindeki bir lkede milli gelirin drlmesi demektir. Tam tersine ayn kamu tasarruflar, yatrma dntrlerek, milli gelir artrlabilir ve kalknma srdrlebilirdi. Kald ki bu durumu A.H. Baar228 gibi szl ve yazl olarak eletirenler de vard. Muhtemelen nn iin istikrar veya devlet, ekonomiden daha nemli idi: Veya yaptklar bugn iin doru saylmasa da, kendisi, evresi ve hatta yabanc danmanlar, cari ktisat ve Maliye bilgilerine gre yaptklarnn doru olduuna inanyorlard.

227 228

.nn, Hatralar 2 Kitap, op. cit,s. 326. Ahmet Hamdi Baar, Para ve nklap, stanbul, 1936.

112

G. Milliletirmelerin D Borlanmaya Katks Bu konuya deinen M.Yaa Gerekten 1928 ylndan beri yabanc irketlerin elinde bulunan irketler milliletirilmeye balanm ve bu milliletirme ksmen borla yaplmtr. 1928-1933 arasnda Anadolu Demiryolu, Mersin-Tarsus-Adana hatt, Haydarpaa Liman tesislerinin devletletirilmesinden dolay 1933 sonunda kalan bor miktar 84 milyon TL civarndadr. Demiryolu, rhtm, liman, telefon, elektrik vs. ilerde teesss etmi yabanc imtiyazl irketlerin milliletirilmesi 1939 ylna kadar devam etmi bu sebeple doan borlar, kinci Dnya Harbine kadarki Trkiye D Borcunun en nemli ksmn tekil etmitir229. Yaann ifadesinden kan sonular yle zetlenebilir: (i) Cumhuriyet Dnemi d borlarnn, nemli ksm; Dyun-u Umumiyeden ziyade; milliletirmelerden kaynaklanmtr. (ii) Vergiler ve d borlar ksacas kamu tasarruflar, yeni yatrmlara ve milli gelir artlarna dntrleceine; milliletirmeler yani mevcut sermayenin mlkiyet deiiklii iin kullanlmtr. (iii)Ksmen d borla bile finanse edilse de neticede milliletirmelerin yk, vergiler ile dendikleri iin grnrde yabanc sermayenin milliletirilmesi olgusu; Trk zel sektr sermayesinin zorunlu tasarruflar ile kamulatrlmas (devletletirilmesi) sonucunu dourmutur. Dahas retimde kamu pay artmtr. Dolaysyla milliletirme hareketi devletilii dourmu fakat tpk Aarn kaldrlmasndan beklenen yararlar gibi; beklenen sonular retmemitir. Bu hayal krkl veya milliletirmelerin nn at devletletirmenin yaratt sermaye israfnn, 2000li yllarda da ak ekonomide tekrar borca dnmesi; nihayet gnmzdeki zelletirmelere yol amtr. Resmi olarak milliletirmelerin bor servisine katks konusundaki tek beyan Hasan Sakann yazdklardr. ..Osmanl borlarnn hissesi diye dediimiz 700.000 altn lira ancak alt milyon ksur lira tutmaktadr. Vaka bugn Dyun-u Umumiyemiz bundan ibaret deildir. Baka borlarmz da vardr. Ecnebi irketlerinden satn aldmz mendifer, rhtm vesairenin borlar gibi. Bunlarn mbayaa bedelleri ikraz tahvilleri ekline
229

Memduh Yaa, Devlet Borlar, stanbul, Sermet Matbaas, 1965,ss. 75-77.

113

sokulmutur. Bu yzden senelik 6-7 milyon liralk taksit dyoruz. u halde yekn 12 milyondan ibarettir. Seneler getike azalacaktr. Amortismanlar iin ayrlan bu 12 milyon lira btemizin % 7-8ini tekil eder. Harbden sonra Dyun-u Umumiye Masrafn Btesinin % 7sine indirebilen baka devlet yoktur230. H. Milliletirmelerin Maliyet-Yarar Analizi Milliletirmelerin milli ekonomiye katklarn bir Maliyet/Yarar Analizi iin birlikte ele alarak ilerleyelim. nce yararlarn sralamamz gerekir. Yararlar: Yerli endstrilerin dahildeki yabanc sermayenin rekabetinden korunmas, bamsz ekonomik kalknma modelinin inas, yabanc irketlerin kar salayarak siyasal mekanizmay rtmesinin nlenmesi231, i piyasann ele geirilmesi ve i piyasada yaratlan krn sermaye birikimine dntrlebilmesidir. rnein Maliye Bakanl, Merutiyet dneminde sadece yabanc sermaye elinde olan demiryollar iin hat teminat olarak denen altn parann 1937 yl itibariyle karl 6,64 milyon TL iken, Cumhuriyetin devir ald demiryollar ve limanlar iin yllk dedii amortisman ve faiz tutarnn (bor servisi toplam) 4 milyon TL olduunu iddia etmektedir. Aradaki 2,4 milyon TL milliletirmelerden dolay bor denirken lehdeki fark olup; bor bittikten sonra bunun 6,64 milyon TLye kmas beklenmelidir232. Nitekim Bavekil nn de Bilirsiniz ki Trkiyede inhisar meselesi hususi bir kanunla bir ka yldr tecrbe devrindedir. Tecrbe inhisar usulnn bu memleket iin en doru olduunu ispat etti. Be sene evvel Hazineye 4-5 milyon brakan Reji, devlet elinde iinde bulunduumuz senenin geliri 22 milyona balanmak yolundadr diyerek yararl bulduunu eklemektedir233. Maliyetleri: Milliletirmelerin maliyetleri; kaliteli retimin, ihracatn ve dnya pazarlarnn kayb, sermaye ihrac, milliletirmelerin devletilii davet etmesiyle sermaye israfna yol amas ve teknoloji (know-how)
Hasan Saka, op. cit, s. 556-557. Y.K. Beyatl,op.cit.,ss. 141-153. 232 Cumhuriyet Dnemi Maliyesi: Devlet stikrazlar, Maliye Mecmuas, Sene 1, cilt 2, say 6, 1937, ss. 5-24. 233 smet nn, smet nnnn TBMMdeki Konumalar, 8 Kasm 1928 Hkmete Gvenoyu stemi Hakkndaki Konumas,Ankara, TBMM Kltr Yaynlar, 1992.
231 230

114

transferlerinin durmas dolaysyla milli gelirin kayb ve nihayet d bor ykn artrmasdr. Reji dneminde Trk ttnclnn geliip ihra deeri kazandn, ancak Tekel elinde ise; kamu hizmetine dnp deerini yitirdii iddia edilmektedir. Dolaysyla, Tekel dneminde; salanamad iddia edilmektedir. ttnnn valrizasyonunun,

Milliletirmelerin Maliyet-Yararnn Tartlmas: Ayrca milliletirmeler yrrle konulurken, bu hareketin semeresinin alnabilmesi iin tpk gmrkler veya koruma politikasnda olduu gibi bir piyasa ekonomisinin rgtlenmesi ve milli burjuvazi + milli sermaye stou oluturulmas hedefinin konulmas gerekirdi. Her ne kadar memurlar eliyle yrtlen devletilik ile KTler araclyla tm sermaye israfna ramen, yetersiz de olsa bir milli sermaye stou olumusa da; bir milli burjuvazinin yetimesi engellenmitir. Nitekim Atatrk (+ Bankaclar) ile nn (+ Kadrocular) arasndaki ihtilaf douran da bu geri kalma veya muasr medeniyeti yakalayamamadr diyebiliriz. Nitekim sonunda geri kaldmz ifade eden ve bavekilin deimesine de yol aan eletirilerden bir rnek vermek istersek; A.Hamdi Baarn Atatrke yolladn iddia ettii ve daha sonra da yaynlad mektubundan bir pasaja bavurabiliriz: Inklabn yksek eflerine hakikate gz yumarak herey iyidir ve herey dzeliyor demek kadar vatanszlk, hissizlik ve cehalet olamaz. Her ey iyi gitmiyor Paam. ...Seneden seneye neden ilerleyemiyoruz? Btemizi oaltarak varacamz yola doru adm atamyoruz?234 demektedir. Aslnda nn de; A.E.Yalmann iktisadi kalknma vesairesi235 diyerek de ihtilaf douran asl dmn iktisadi kalknmadaki baarszlk olduunu aka itiraf etmektedir. Nitekim A.E.Yalman Bir memlekette tam ve hzl ileri gitmesinde en iyi l en kabiliyetlilerin, en fedakrlarn en mteebbislerin, en ste kabilmesi iin btn yollarn ak olmasdr. Bunun dndaki ller, ok esasl umumi menfaatleri, hususi menfaat ve emellere feda etmek demektir236 diyerek maksadn ve C.Bayar hkmetini neden desteklediini aklamaktadr.

234 235

A.Hamdi Baar, Atatrkle Ay, op. cit,ss. 153-154. smet nn, Defterler, op.cit,s. 252. 236 A.E.Yalman, Hastaln Esasl Devas, Tan, 15.11.1937.

115

Ancak Birinci C.Bayar Hkmetinin program ktisadi Kalknma Tarihimiz asndan ok nemli bir belgedir. .nnnn, Bayar Cumhurbakan olduktan sonra grevden almas ve Bankaclarn temsilcilerini nce hkmetten ihrac237 ve sonra bir daha mebus yapmamas, kalknma meselesinde, devlet maliyesinin imknlar dnda, piyasalara ve d aleme kar riske girmek istemediini ortaya koymaktadr. Oysa A.E.Yalman mevcut sistemi, Atatrkn 1937 yl Meclisi A Nutkundan238 yararlanarak Topraa Gmlecek Sistem239 olarak nitelendirmektedir. Gazi, Tan Gazetesine beyanatnda: Ekonomik kalknma, Trkiyenin hr mstakil, daima daha kuvvetli daha refahl Trkiye idealinin belkemiidir240 buyurmaktadr. Aslnda bir tarafta Bankaclar ve dier tarafta hkmetiler diye tanmlanan cephelerden241 ziyade; mteebbisler (Atatrk+C.Bayar+ Bankaclar) ile brokratlar [ .nn+ Mustafa eref zkan+ A.erif nay + (Kadrocular) ] eklinde saflar ayrmak belki daha doru olur. Burada st kapal da olsa bir iktisadi rgtlenme sorunu yani piyasa (=fiyat mekanizmas+mteebbisler) ve devletilik (= planlama +KTler) tartmas mevcuttur. London Times da C.Bayar tanmlarken, devlet brokrasisi dnda yetimi ilk bavekil tabirini kullanyor ve fazla mahsllerine pazar bulmak iin ferdi teebbse daha geni bir saha verilmesi mmkndr demektedir242. Kendisi de bir mteebbis ve gazeteci olan A.E.Yalman da yazlar ile -Tek Parti Rejimi snrlar- iinde bu mteebbis taraf desteklemektedir. A.E.Yalman ileride, 1945de Vatan Gazetesi ile; Drtl Takrire ve DPye de destek verecektir. nnnn Cumhurbakanl srasnda gncesine yazd C.Bayar grevden alma gerekesi de ilgintir. Eer mali ve iktisadi anlayn salim bir istikamete sevketmek midim olsayd, kendisini uzun bir mddet muhafaza edecektim. Bu zevahire ramen doru bir adam olduuna inanyorum243. nn aka istikrar ve ihtiyat istemektedir.

237 238

ibid,s. 325. M.K. Atatrk, 1937 Yl TBMM A Nutku, Tan,2.11.1937 239 A.E.Yalman, Topraa Gmlecek Sistem, Tan, 3.11.1937. 240 Atatrk, Tan, Yl Ba lavesi,1. Ocak 1938, s.4 241 ibid,s.,152. 242 London Times, (Zikreden) Tan, 14.11.1937,s.5. 243 .nn, Defterler, cilt I., stanbul, YKY, 2201, s.257.

116

Sonu: Netice olarak milliletirmelerden arzu edilen sonucun elde edilebilmesi yani kalknmamzda kullanlabilmeleri iin; zel mlkiyetin devam, ancak milli mteebbislerce veya yerli-yabanc ortaklklarla bu irketlerin devir alnmas ve milli sermaye stoumuz olarak muhafazas eklinde; iktisadi rgtlenmemizin, gmrkler ile korunan bir piyasa ekonomisi olarak devam gerekirdi. Bylece bu devirin, tedrici ve doal olmas ile yaparak renme sreci dahilinde tutulmas daha elverili olabilirdi. Dahas sermaye, teknoloji ve iletme bilgisi ithal etmeye devam edebilmemiz iin yeni yabanc ortaklklara izin verilmesi beklenirdi. Zira Gazinin deyiiyle mali ve fenni bilgi ve sermayeye; Batl irketler sahipti, caydrlmalar halinde yetersiz de olsa geriye tek kaynak olarak d borlanma kalyordu: Tpk Karabk (ngiltere) veya Nazilli (Sovyet) fabrikalarnda olduu gibi. nnnn244 tm siyasi kariyerinde Curzonun, Lozandaki tehditlerinin gerek d politika ve gerekse ekonomide ar ihtiyatl davranmaya ynelttii; bunda Osmanl mparatorluunun k srasnda eski komutan Enver Paann macerac davranlar ve akibetinin de rol olduu iddia edilebilir ve edilmektedir245. Dolaysyla nn, kalknma konusunda, mmkn mertebe i kaynaklar ve kontrol altndaki devlet maliyesini kullanmaya altn sylemek muhtemelen yanl saylmaz. nnnn bir devrimci olarak kaderini, yarataca milli burjuvaziye teslime yanamamas yani devletilik tercihi de bu ar ihtiyatkrlk yannda milliletirmeler ve ScF muhalefeti ve nihayet Sovyet yardm gibi, olaylarn cereyanndan kaynaklanmaktadr. Pragmatik nnnn tpk Z.Gkalp gibi devletilii fonksiyonel adan savunduu iddia edilebilir; zira herhangi bir kat ideolojik kalbn temsilcisi saymak mmkn deildir. Nitekim Cumhuriyet dneminde Maliye Bakanlmzn, 1961 Anayasas ile DPTnin kuruluuna kadar, tarihen bir ekonomi bakanl ilevini de stlenmesi, bu devleti anlayn eseridir. Oysa devlet maliyesi, kalknmak iin istikrar ortam salar; fakat kalknmay stlenemez veya baarl olamaz. Zira kalknma milli geliri yaratan, piyasalarn grevidir. Maliyenin ilevi, kamu hizmetleri ve finansman snrlar iinde kalarak piyasaya etkin dzeyde kamu hizmeti salamaktr. Yoksa devletilik veya milliletirmeler ile kurulan tekellerle piyasay ikame etmek deildir.
244 245

.nn, Hatralar 2. Kitap, op. cit., s. 260-262. F.R.Atay, op.cit,s. 536.

117

Ancak Atatrk ve nn arasndaki ihtilaf kiisel bir srtme veya cereyan eden baz olaylara246 balamak doru deildir. ankaya evresi tarafndan nn, Klasik Maliye ve Para Politikas (altn karl biriktirme) dolaysyla iktisadi mucizeyi gerekletiremeyen veya engelleyen bavekil olarak alglanm ve Atatrk de ScF denemesi sonrasnda ayn sonuca varmtr ki bavekilini deitirmitir. Nitekim ankaya evresinden Rza Soyak, Atatrkn bu kayglarn, 6 Mart 1930 tarihindeki zel konumas araclyla ok ak bir ekilde aktarr: Bunalyorum ocuk byk bir strap iinde bunalyorum. Gryorsun ya her gittiimiz yerde mtemadiyen dert, ikayet dinliyoruz... Her taraf derin bir yokluk, maddi, manevi perianlk iinde... Ferahlatan pek az eye rastlyoruz. Maattessf memleketin hakiki durumu bu ite. Buarada bizim gnahmz yoktur. 247 smet Paann248 hatratnda grevden alnn, kalknmann/iktisadi mucizenin gereklememesi yerine kiisel srtmelere balamasna katlmak pek mmkn deildir. Atatrk, nnnn kalknma performansnn yetersizlii konusundaki kararnda hakl idi. rnein Batda 1936 ylnda Keynes Fonksiyonel Maliyeyi249 kuramlatrrken biz 1931 ylnda Klasik Maliyeyi yani denk bteyi buhrana ramen CHFnn ilkesi haline getiriyorduk. nn, ileride kalknmann finansman konusunda kendi Bavekili Bayar ile de anlaamad. Daha sonra ok partili hayata geildiinde ekonomide kalknmay balatt ileri srlen; bavekil Menderese de ihtiyatl mizac dolaysyla bir yurtsever olarak srekli muhalefet etti. Kalknma yeni bir mteebbisler snf veya snfl toplum ile snf kavgalar, siyasal ve iktisadi iktidarlarn el deitirmesi demekti. Oysa nnye gre toplum ve ekonomi devletin denetimi altnda olmalyd. Devletilik250 ile kalknma veya sanayilemenin bu tr sakncalar yoktu.

.nn, Defterler(1919-1973), c.1, stanbul, YPK, , s.251-253. Hasan Rza Soyak, Atattrkten Hatralar, stanbul, YPK, 1973,ss. 405-408. 248 smet nn, Hatralar 2,op. cit,ss. 322-323. 249 J.M.Keynes, The General Theory of Employment, Interest and Money, London, MacMilan, 1967. 250 smet nn, Frkamzn Devletilik Vasf, Kadro, Terinevvel, cilt 2, say 22, 1933, ss.4-6.
247

246

118

YEDNC BLM

DYUN-U UMUMYENN TASFYES VE CUMHURYETN BORLANMA POLTKASI

A. Cumhuriyetin Dyun-u Umumiyeyi stlenmesi Cumhuriyet Ynetimi, Osmanl Borlarn Lozan ile devir almay kabul etti. Dyun-u Umumiyenin tasfiyesinde antlama veya dnem vardr: (i) Lozan (ii) 1928 Paris tilafnamesi (iii) 1933 Paris tilafnamesi. D Borlarn Kaynaklar: Atatrk Dnemi Borlarn, Dyun-u Umumiyenin tasfiyesi ve Cumhuriyet Ynetiminin borlanmalar eklinde ikiye ayrarak, incelemekte yarar vardr. Dyun-u Umumiye Osmanl Borlar olmakla birlikte; bunlar Cumhuriyet adna stlenen Lozan Antlamasdr. Cumhuriyet Dnemi d borlar ise; Milliletirmelerden doanlar ile genelde sanayi plannn finansman ile ilgili olanlardr. Ancak bunlara dalgal borlar yani yl iinde bte aklarn kapatmak iin alnan ve yl sonunda kapatlmas gereken -muhtemelen kapatlamayanlar- ve demiryolu yapm iin kartlan tahvilleri yani i borlar da eklemek mmkndr. Dalgal borlarn ve tahvil ihralarnn aslnda demiryolu siyasetinin bir sonucu olduu anlalmaktadr. Bylece Cumhuriyet dnemindeki bor demelerini kaynaklar itibariyle sralamak mmkndr: (i)Dyun-u Umumiye (ii) milliletirmeler (iii) sanayilemenin finansman iin alnan d krediler (iv) (dalgal borlar +demiryolu tahvilleri) = i borlar. Lozanda kapitlasyonlarn lav ve -Musul hari- Misak Milli snrlarna ulalmas karlnda; Dyun-u Umumiye, mtiyazl irketlerin devam ve Boazlarn silahszlandrlmas vb. gibi baz tavizler verdiimiz anlalmaktadr. Ayrca Lozann; Musul, Boazlar ve Dyun-u Umumiye meselelerini nihai bir zme ulatramadan ileriye braktn, bu konularda yaplan ek antlamalardan anlalmaktadr: 1936 Montr (Boazlar), 1926 Mektup teatisi ve 1936 Ankara (Musul) ile 1928 ve 1933 Paris (Dyun-u Umumiye). 119

Aslnda Atatrk ve nnnn nihai amac stiklal Harbi Zaferini, bara dntrmekti. Ksacas (1)barn temini ve (2)mmkn mertebe Misak Milli snrlarna ulalmas ve (3)ekonomik alanda Kapitlasyonlarn kaldrlmasyd. zetlersek siyasi ve mali bamszln elde edilmesiydi. leride bamsz Cumhuriyet daha da glenerek, zamana braklan sorunlar masaya oturduunda lehine zme frsatn yakalayabilirdi. Mttefikler (ngilizler) ise; borlar bir mali silah olarak kullanarak, muhtemelen gen Cumhuriyeti kertmek istiyorlard251. Nitekim nn hatratnda Lozandan sonra bizimle onbe sene uratlar demektedir. Ksacas 1923-1938 yani II. Dnya Savann k ncesinde, Trkiyenin, Mttefikler ile 1939da ttifak Anlamas252 imzalayana kadarki dnemde; I. Dnya Sava galipleri ile mzakere masalarnda ve isyan alanlarnda, Musul ve Hatay snrlarnda scak temasn devam ettii anlalmaktadr. B. Lozan ve Dyun-u Umumiye Lozanda ve zellikle II. Lozanda Dyun-u Umumiye meselesinin, tilaf Devletlerince Konferansn sonuna kadar zmsz braklmasndan hareketle; Antlamann imzasn erteleyebilecek veya nleyebilecek bir sorun olarak sakl tutulduu sylenebilir253. Ancak II. Lozanda Antlamann imzasndan bir hafta veya on gn nce; Dyun-u Umumiye Meselesinin Antlama metninden kartlmas, taraflarn lehde ve aleyhde bir taahhde girmemesi konusunda anlald. Lozanda taraflarn zerinde mutabk kald husus, Dyun-u Umumiye sorununun ertelenmesi ile birlikte; ileride nasl ele alnacann kurallarnn tespiti idi. Bununla bereber Lozanda Dyun-u Umumiyeye ayrlan blmde, borlarla ilgili baz ilke kararlarn alnd da aktr. Bir baka deyile uygulama ertelenmi olmakla birlikte; ilke kararlar alnmtr. Dyun-u Umumiye konusunda taraflar arasndaki ihtilafn kayna gzkyordu: (i) Borlarn Osmanl mparatorluunun mirass olan bamsz devletler arasnda blmnde hangi esasn uygulanaca,

251 252

nn, Hatralar 2. Kitap , op. cit, s. 259. Cemil Koak, Siyasal Tarih 1923-1950, Trkiyenin Yakna Tarihi 1 (1908-1980), (Edr:S.Akin et.al), stanbul, Milliyet, 2002, ss. 127-193. 253 nn, Hatralar 2. Kitap, op. cit,ss.143-147.

120

(ii) bor servisi (~faizler) yannda, ana parann da mirasc devletler arasnda paylalp paylatrlmayaca, (iii) demelerin hangi para ile yaplaca: Altn Para, Sterlin, Frank veya TL. Osmanl Borlar 1854 Krm Harbi srasnda balamt ve o dnemde Osmanl topraklar rnein, yaklak 5 milyon kilometrekare iken, Trkiye Cumhuriyeti yaklak 700 ksur bin kilometrekare zerine kurulmutu. tilaf Devletleri borlarn tmn bizim ve altn lira ile dememizi istiyorlard. Oysa borlar mparatorluun ayrlan eitli lkelerine harcanmt. Borlarn uluslararasnda taksiminde lt vardr: (a) Bor paylatrlmas, toplamnn lkelerin toprak byklklerine gre

(b) doan devletler arasnda eski vergi varidatna (gelirlerine ) gre paylatrlmas, (c) borca karlk rehnedilen varidatn kaynaklarnn bulunduu blgeler esas alnarak, lkeler arasnda paylatrlmasdr. Bizim iin en avantajl olan toprak esas olduu halde kabul ettiremedik. Dolaysyla (b) kkn yani miras devletler arasnda eski (Osmanl) varidatna gre borlarn taksimini onayladk. Toprak esasnda diretemeyiimizin nedeni ise; nnnn deyiiyle l 254 sandmz fakat aslnda altnda petrol yatan topraklar idi. Ancak bu llerin altnda petrol bulunduunu biz bilmesek de, kar taraf muhtemelen farkndayd. Bu l sandmz topraklar, daha dorusu petrol; tilaf Devletlerine brakarak zaten borlarmz, fiilen ve kat be kat fazlasyla demi oluyorduk. Dier bir husus, borlarn yalnz faiz yknn (kuponlarnn) lkeler arasnda bllmesini deil; anaparasnn da datlmasn istiyorduk. Bu husus Trk Delegasyonu ierisinde kendileri de Dyun-u Umumiye Dayini (alacakl temsilcisi) olan Cavit Bey ve H.Cahitin, anaparann paylatrlamayacan yani kar tarafn tezini desteklemeleri ile; bir krize dnt ve Cavit Bey ile arkadalar delegasyondan karldlar255. Ancak

254 255

.nn, D leri Bakan Olarak,op.cit,ss, 33-61. Y.K.Beyatl, Cavid Bey,op. cit,ss. 141-153.

121

R.Nurun256 da desteiyle, nn bu sorunu da aarak; anaparann da faizler gibi taksimine tilaf Devletlerini de ikna etti. nn, Lozan ile ilgili olarak TBMMdeki aklamalarnda; Cavit Bey ve H.Cahit Beyin bu konudaki tutumlarndan, isim vermeden ama st kapal da olsa ikayet eder257. Nitekim Cavit ve Cahit Beyler II. Lozan Mzakereleri iin heyete arlmadlar. Dahas muhtemelen Cavit Bey ve H. Cahitin dayinlik grevlerinden alnmalarnda ve ileride stikll Mahkemesince cezalandrlmalarnda bu husus rol oynam olabilir. Rza Nurun hatratnda, Cavit ve Cahit Beyler ile ilgili iddialar ok daha ilerilere de gider. Lozanda bor anaparas ve faizleri tutarnn varidat esasna gre taksimini kabul ediyorduk; ancak demelerde esas alnacak para birimi konusunda, bir taahhde girmedik. Bu husus nce 1928 Paris Antlamasnda (Altn) daha sonra 1933 Paris Antlamasnda (Altn veya Frank ) olarak karara balanacaktr. Daha sonraki deiikliklere yol aan neden; bizim altn para ile borcumuzu deme kapasitemizin olmaynn, ortaya kmasdr. Borcun denmesinde bize asl yardmc olan iki husus258; (i) neticede bor servisini altn para yerine; daha sonra altn karl kaldrlan Frankla demeyi kabul ettirmemiz ve (ii) II. Dnya Sava srasnda da Frankn deerinin dmesinin, % 40 dolaynda borcun amortismanna yol amasdr259. Lozann, Dyun-u Umumiyenin Tasfiyesi in Salad Mekanizma: zellikle Fransann itirazlar zerine d borlar konusunda bir karara varlamam ve sorunun zm ileriki bir tarihe braklmt. Lozan Antlamas meseleye prensipler koymak borlarn tasfiyesi tatbikatn tespit etmek zere baz teekklleri grevlendirmekle yetinmitir. Anlamann 46. md.sinde borlarn ykmlln paylaacak devletler saylm, borlarn paylamnda varidat usulnn kabul edildii kaydedilmi ve 47. md. de tatbikata ait ayrntlarn halli iin Osmanl Dyun-u Umumiye Meclisi grevlendirilmitir260. Bu Meclis, bor ykmls devletlerin herbirine den senelik taksitleri tayin edecekti.

256

Rza Nur, Milli Kyam Gn(Milli Mcadelenin Yz), stanbul Toker Yaynlar, 1994, s. 536. 257 ibid, ss. 33-61. 258 Memduh Yaa, op. cit,ss. 74-77. 259 .Hakk Yeniay, op. cit,s.220. 260 D leri Bakanl, Trk D Politikasnda Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt (1923-1934), Ankara, Dileri Bakanl, 1973,s.134.

122

Lozanda Tespit Edilen (Tartmal) Bor Tutar: nnnn Lozan ile ilgili olarak TBMMdeki aklamalarndan261; 1854-1923 arasndaki yetmi yl kadarlk dnemde 220-210 milyon Lira (altn) bor alnd, buna karlk 170 milyon (altn) lira dendii anlalmaktadr. 1914te I. Dnya Savan balamasndan nce 140 milyon Lira borcumuz bulunuyordu. nnnn krsdeki beyanna gre Eer altn para ile deyecek isek; 91 milyonluk borcumuz, 600 milyon bor demekti...Biz btn cihana mstevli olan bir beliyyeyi, asla mesul olmadmz halde Trkiyenin hayat mukabilinde deyemeyiz. Maddeten ve fiilen buna imkn yoktur...Tediye zaman geldii vakit hamillerin menfaati de borlunun iflas etmemesiyle kaimdir... Evvela hamillerin karsna btemizle hesabatmzla gitmeliyiz. Elbette onlar da insaf ile tetkik edecekler ve anlayacaklardr. 262 Netice olarak, nnye gre altn para ile hesaplanrsa 91 milyon TL, kat para ile hesaplanrsa 600 milyon TL borcumuz vard. Ksacas borcumuz deme aracna gre 91 milyon TL ile 600 milyon TL arasnda deiiyordu. Veya Lozandan, 91 milyon TL bor ile kurtulduumuzu sanyorduk. Ancak 1928 ylnda Mttefikler, Trkiyeyi altn lira ile demeye raz edecektir. Oysa 1924 yl Btemizin varidat tahmini 129 milyon TL idi. Ayrca 140 milyar TLlk harcama btesinde Dyun-u Umumiyeye ayrlan tutar; 7,5 milyar TL idi. Yalnz bunun bir buzdann grnen ksm olduu 1933 Btesine263 baklnca anlalr. 1932 ylnda Dyun-u Umumiye deneinin, varidata oran % 29,4dr. Lozanda, Mttefiklerin Dyun-u Umumiye ile ilgili talepleri; Yeni Trkiye Devletine ipotek koyma gayretidir. Ancak Dnya artlar lehimize deitii yani II.Dnya Sava hazrlklar balad ve Musuldan vazgetiimiz iin, bu husumet sona ermi ve/veya kendi tedbirlerimiz de netice vermitir. Lozann Dyun-u Umumiye Hkmlerinin Uygulanmas: Lozan Antlamas 6 Austos 1924te yrrle girdi ve Osmanl Borlar Meclisi, Kasm 1924te kararn vererek taraf lkelere yllk bor taksiti deme

tutarlarn bildirdi (izelge:VII/1).

261 262

.nn, op. cit., ss.33-61. ibid,ss.33-61. 263 Maliye Bakanl, Genel Bte Kanunlar (1924-1970), op. cit,s. 86.

123

(izelge: VII/1) Osmanl Bor Meclisince Aralk-1924te: Osmanl Borlar Tutar, Sresi Faizleri zeti
Tutarlar (TL) stikrazlar Toplam Avanslar Genel Toplam 159.742.351 TL 1.561.482 TL 161.603.833 TL Faiz Oranlar % %4-%6 % 5,5 - % 8 %4 -%8 tfa Sresi 1915-2006 1915 - 2006

Kaynak: Faruk Ylmaz, Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, Ankara, Berikan, 2003,s. 310

Bor Meclisinin Osmanl Borlarnn anaparas ile ilgili olarak mparatorluktan ayrlan devletler arasnda paylatrma izelgesi ise yledir (izelge:VII/2): (izelge:VII/2) Bor Anaparasnn Devletlere Paylatrlmas
DEVLETLER 1. talya 2. Arnavutluk 3. Bulgaristan 4. Yunanistan 5. Yugoslavya 6. Suriye ve Lbnan 7. Filistin 8. Maverai eria 9. Irak 10. Necit 11. Hicaz 12. Asir 13. Yemen 14. Maan 15. Trkiye TOPLAM
Kaynak: .H.Yeniay, op. cit,s. 132.

HSSELER (TL) 243.200 1.633.233 1.776.354 11.054.354 5.435.597 11.108.858 3.284.429 733.310 6.772.142 129.150 1.499.518 26.138 1.182. 104 128.728 84.597.495 129.604.910

Yalnz bu rakama 30 milyon civarnda olan, Lozan Sulh Antlamasnn 55. maddesinde yazl birikmi yllk taksitler dahil deildir. Bundan baka bankalardan alnan avanslar da gz nnde tutulduunda toplam bor tutar 161 milyon liray ayordu. Osmanl Borlar Meclisinin bu kararna; ngiltere, Yunanistan, Fransa ve Trkiye Cemiyeti Akvam nezdinde itiraz ettiler. Cemiyeti Akvam 124

10 Aralk 1924te bir hakem seti ve hakem, 18 Nisan 1925te aada sunulan izelgedeki tutar Trkiye asndan karara balad gibi baz ek kararlar da verdi264 (izelge:VII/3): demelerin hangi para ile yaplaca, borlu ve alacakl devletler arasndaki mzakerelerle tespit edilecekti. Bor cetvelleri Lozan Antlamasnda yer aldklarndan bunlara itiraz edilemeyecekti. Trkiye I. Dnya Sava ncesi Osmanl Borlarnn % 67sini deyecekti. Geriye kalan %11 Yunanistan, % 8 Lbnan ve Suriye, % 14 Balkan Devletleri deyecekti. (izelge:VII/3) Hakem Kararndan Sonra Osmanl Borlar Tutar
Tr stikrazlar Avanslar Genel Toplam Tutar 106. 269.129 TL 1.561.482 TL 107. 830.608 TL

Kaynak: Faruk Ylmaz, Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, Ankara, Berikan, 2003.

Bu tutarn iki nemli zellii var (a) nnnn TBMM Lozan savunurken verdii tutar olan 90 milyondan byktr. (ii) Altn para ile hesap edilmitir. Hakem kararnn demenin yaplaca para tr konusunda Trkiye ile hamillerin temsilcileri (tilaf Devletleri) arasnda mzakere yolunu amas zerine; 1925 ylnda balayan grmelerde Trkiyenin Paris Byk Elisi Fethi (Okyar) bizi temsil etti. Lozann Dyun-u Umumiye Asndan Kazanmlar: Resmi Belgelere265 gre Lozann Dyun-u Umumiye daresi konusundaki en nemli kazanmlar unlardr: (i) Dyun-u Umumiye daresinin fiilen tasfiyesi,
www. Kemalistyol.com, 1928 Paris Bor Antlamas(16.8.2007) Maliye Bakanl, Cumhuriyet Dnemi Maliyesi: Devlet stikrazlar, Maliye Mecmuas, Sene1, cilt 2, say 6, 1937,ss. 5-24.
265 264

125

(ii) Bor Meclisinin yurt dna kartlmas ile (iii) Vergi tahsili yetkisine son verilmesi, (iv) ekirdek devlet olan Maliyenin, Dyun-u Umumiyenin denetiminden ve ynetiminden kurtarlarak266 devlet otoritesinin, mali alanda da yeniden tesisi ile Cumhuriyetimizin yaama ve varolma azminin ilan. Dyun-u Umumiyenin Osmanl dneminde, devlet maliyesini daha dorusu ekirdek devleti, denetimi ve ynetiminin vard boyutu; Hasan Saka yle ortaya koyuyor. Harbi Umumiyeye girmeden evvel rehnedilen devlet gelirleri bakmndan mparatorluk btesinin vaziyeti u idi: Umumi varidat btesi 24-25 milyon lira tahmin edilmekteydi. Bu varidatn gerek eski ve gerek ise sonradan aktedilmi devlet borlarna karlk hem idaresi hem cibayeti Dyun-u Umumiyeye terkedilmi olan devlet gelirlerinin yeknu 12 milyon altunu tecavz ediyordu. Demek devlet hazine gelirlerinin yarsn eski ve yeni borlarna karlk Dyun-u Umumiyeye terketmi bulunuyordu267. Dolaysyla kendisine bal irketleri Reji daresi ve kolluk gc olan ve bankas bulunan (Osmanl Bankas) Dyun-u Umumiye daresinin tasfiyesi ve borlarn denmesi, mali bamszlmz salayan balbana bir mali devrimdir. Yalnz bu kurtulu hi de kolay olmad. Nitekim, mali bamszlk esas alnyorsa; Dyun-u Umumiye daresini yurtdna kartmakla, amacmza belli lde ulamtk. Ancak 1928 ve 1933 tilafnamelerinde 11. md.- aka yer ald gibi; stanbul, Galata ve Haydarpaa ve Samsun Limanlarnda tahsil edilen gmrk resimlerinin rehini de kabul edilmitir. Dahas 1928 tilafnamesine gre Borlar Meclisince atanacak bir ajann (murakbn) tahsilata nezaret etmesini onaylamtk.268. Bylece 1928 ve 1933 Antlamalarna gre kat zerinde bile olsa; Dyun-u Umumiye; sadece rehin ald gmrk resimlerini yurtiinde bizzat tahsil edecek tekilattan mahrumdu, fakat bizim takatimizi aan bor yk silahna da sahipti. tilaf Devletlerinin muhtemelen arzusu ise; Dyun-u Umumiye ile T.C. Devleti zerine mali bir ipotek koymak ve/veya tebalarnn ekonomik
266

Cumhuriyet Dnemi Maliyesi: Devlet stikrazlar, Maliye Mecmuas, Sene 1, cilt 2, say 6, 1937,ss.5-24. 267 Hasan Saka, op. cit,ss. 544-545. 268 Hasan Saka, Maliye Ders Notlar, Ankara, Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyeti, 1936,s.554.

126

karlarn korumakt ki, onlar da amalarna ulam gzkyorlard. Zira Lozan ve devam olan 1928 ve 1933, 1936 Anlamalarnn yenilenmeleri gereksiniminin gsterdii zere; bor servisi, mali takatimizi ayordu. rnein 1932 Genel Btesi 169,2 milyon TL iken, Dyun-u Umumiye denei 49,7 milyon TL yani % 29,4 bor servisine tahsis edilmiti. Artk Lozandan sonra; bizim, bor siyasetindeki amacmz bu mali ipotekten kurtulmak olmutur denilebilir. Bu ekimenin, Bor Antlamalarnn seyrinden, 1939da Mttefikler (ngilizler+Franszlar) ile imzaladmz ttifak Anlamasna kadar devam ettii, varlan uzlama metinlerinden anlalmaktadr. Bu dnemde lehimize olan bir gelime de; Sovyetler Birlii kendi borlarn tanmad gibi; Sovyet basn bizim de borlarmz dememizi eletiriyor ve 1928 ve 1933 Antlamalarn, Avrupa sermayesi nnde boyun ei telakki ediyordu. Sovyetlere, biz de basn yolu ile borcumuza ve imzamza sadz diyerek cevap veriyorduk269. Sovyetler, o tarihlerde arka baheleri olarak dndkleri Trkiyenin, i ve d politikasna yn vermeye almlardr. Dolaysyla tilaf Devletleri de zaman ierisinde ve zellikle 1929 Buhran sonrasnda; neticede borlarn, ya hi tahsil edememek veya tahsil edebilecekleri kadar ile yetinmek arasna skmlard. Borlarn deme konusunda tek skntya den biz deildik; Hover Morotoryumu ilan edilmi ve alacaklmz Fransa da morotoryum ilan ederek I. Dnya Savandan kalan borlarn dememe yoluna gitmiti270. Yalnz Lozan ile 1928 ve 1933 Bor tilafnamelerini eletiren muhalifler de mevcuttu. Nitekim A. F. Cebesoy siyasi hatratnda reddeden mebuslarn balca u tenkitlerde bulunduuna iaret etmektedir271: 1) Kuponlar (bor servisi) meselesi kati olarak halledilmemitir. 2) Musul Meselesi halledilmemitir. 3) Milli ktisadmz temin edilmemitir. 4) Dyun-u Umumiye adilane bir surette taksim edilmemitir. Bu eletirilerin hepsi doru olmakla birlikte; alnan sonu, mevcut g dengesinin bir neticesi idi. Onyllk sava sonrasnda; artk en nemlisi,
D leri Bakanl, op.cit.,s.144. ibid,s.,144. 271 Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatralar, Lozandan Cumhuriyete: II Ksm,stanbul, Temel, 1960,s. 13.
270 269

127

Misak- Milliye dayanan bir askeri ve siyasi bar elde etmitik. Mali ve ktisadi sorunlar sava ile zlmeyeceine gre; masada sonulandrlmak durumunda idi. Zaman iinde makl yakalamak mmkn olabilirdi. Ancak tilaf Devletleri ise; kabul ettirdikleri adil olmayan bor taksimi ve deme plan ile; mali ve ekonomik bamszlmzn ekonomik kalknmaya dnmesini, fiilen nlemek bilinci ile hareket etmekte idiler. C. 1928 Paris Bor Antlamas Paris Bor Antlamasn, Osmanl Devleti adna 1918 Mondros Antlamasn da imzalayan Fethi Okyar yapt. Yz sayfaya yaklaan Paris Antlamasnn nemli ksm, mali ykdr. Bu husus iv. maddede dzenlenmitir. * ncelikle deme vastas altn para olarak kabul edilmitir: Bu konuda Fethi Bey, Cavit Bey gibi dnd iddia edilerek eletirilmektedir. Nitekim altn parann deme birimi olarak kabul, bor yknn mali gcmz amasna yol atndan; ileride 1928 Antlamasnn tatbikini nleyecektir. * kincisi bor itfas, altn para ile yaplacak olup; bununla ilgili bir deme plan mevcuttu- IV/1 md.- (izelgeVII/4). (izelge:VII/4) 1928 Paris Bor Antlamasna deme Plan Yllk Taksitleri (Altn Lira)
Dnem I . 7 sene II. 6 sene III. 5 sene IV. 5 sene V. T O P L Sre 1 Haziran 1929 - 31 Mays 1936 1 Haziran 1936 - 31 May 1942 1 Haziran 1942 - 31 Mays 1947 1 Haziran 1947 - 1 Mays 1952 1 Haziran 1952 den itibaren A M 107.428.000 altn lira Tutar 2.000.000 altn 2.380.000 altn 2.780.000 altn 3.180.000 altn 3.400.000 altn

Kaynak: 1928 Bor tilafnamesi, op. cit,ss. 75-179.

Bu altn para ile yaplacak taksit demelerinin toplam tutarnn daha nce verilmi olan 107,528.461 milyon altn lira272 tuttuu hesaplanmaktadr. Bunlara fenerler ile ilgili avanslar dahil deildir. Ayrca altn lira 7,21657
272

.Hakk,Yeniay, op. cit,s.183.

128

gr.lk sikke olarak tanmlanmaktadr (md. IV/3) . Antlamada 1 altn lira = 8,5 TL olduu yazldr. Bu tilafnameye gre: * 1929-1942 yllar arasnda stanbul Haydarpaa ve Galata Gmrkleri, gmrk ve istihlk resimleri ile bunlara ek olarak 1942den sonraki dnem iin Samsun Gmr, gmrk ve istihlk resimlerinin rehin edilmesi kabul ediliyordu (md IV/1). * Ayrca Bor Meclisinin bir ajan, bu haslatn Osmanl Bankasna tediyatna nezaret edecekti ve bu tediyat Bor Meclisine rapor edecekti (md. VIII/1). * Eski Osmanl mparatorluu, % 5 faizli 1928 Hazine bonolarnn konsolidasyonu tahvilleri ad altnda szleme gereince kartlacak Konsolide tahvilleri ile eski hazine bonolar -baz hesaplamalar ile- deitirilecekti273. * Bonolarn itfasndan dolay Trkiye ile ilgili dier devletlerin paylar, 18 Nisan 1925 tarihli hakem karar da esas alnarak, tekrar hkme balanarak iln edilmekteydi. Varidat lt nedeniyle, Trkiyenin borlardan paynn % 62,5a kmasndan elde edilebilecek bir baka sonu ise; mparatorluun sadece kan vergisini (askerliin) deil, toplam vergi yknn de Anadoluya yklendiine iaret etmektedir. mparatorluk iinde vergi yknn adil datlmamas; bor yknn devletler arasndaki dalmn da adaletsiz klmtr. Buradan bugn iin kartlacak bir ders ise; vergi yknn mmkn mertebe blgeler arasnda gtrlen kamu hizmetleri orannda paylatrlmasdr (izelge: VII/5).

273

Faruk Ylmaz, op. cit,s. 326.

129

(izelge: VII/5) Dyun-u Umumiyeye lgili Devletlerin tirak Paylar

Devletler 1.Trkiye 2.Yunanistan 3. SuriyeLbnan Kebir 4. Yugoslavya 5. Irak 6. Filistin 7. Bulgaristan 8. Arnavutluk 9. Hicaz 10.Yemen 11.Maverai rdn 12.Asir 13. talya 14. Necit 15. Maan Kazas Yekn Pay Oran (%) 62,54 10,46 7,15 5,22 5,25 2,54 2,07 1,67 1,16 0,91 0,56 0,02 0,25 0,10 0,10 %100 Toplam Tutar: (Fransz Frang) 10.550.496 1. 764.532 1.206. 216 881.562 884. 950 427.988 348.722 281.578 195.404 154.044 95.590 3.410 42.636 16.830 16.786 16.870.744 Tekasiti Seneviye (Fransz Frang) 352.683,32 58.817,73 40.207, 20 29.385,47 29.498,33 14.266,27 11.624,07 9.385,93 6.513,47 5.133,80 3.186,33 113,67 1.421,20 561,00 559.53 562.358,13

Kaynak: Dstur III. Tertip, cilt 10, ss. 79-175.

* VII. md. gereince hkmet rehnedilen gmrk ve istihlk resimlerinin 1926-1927 mali senesinin tutarlar ayrca beyan edilmektedir: Burada dikkat edilmesi gereken husus 18 milyon TL civarndaki274 bir tediye iin 37 milyonluk bir varidatn rehnedildiinin anlalmasdr (izelge:VII/6).

274

Hasan Saka, op. cit,s. 554.

130

(izelge:VII/6) 1928 Bor tilafnamesine Gre Galata, Haydarpaa ve Samsun Gmrklerinin Rehnedilen Varidatlar
Esami stanbul Galata Haydarpaa Samsun 1.044.402 1.248.256 2.292.658 Haslat Gayrisafiye Yeknu 26.219.583 11.002.107 37.221.690

Gmrk 13.027.505 10.521.493 1.626.183 Rsumu 5. 992.562 1.227.606 2.533.683 stihlk 19.020.067 11.749.099 4.159.866 Rsmu Kaynak: 1928 Paris Bor tilafnamesi, op. cit, ss. 79-175.

Hasan Sakann275 ifadelerinden anlalaca zere; nce 1928 Paris tilafnamesinin uygulanmas srasnda, Dyun-u Umumiye daresini artran murakb tayin ettirmedik; daha sonra 1929 Buhran ile birlikte bu bor yknn yllk taksitlerinin dvize evrilerek Avrupaya gnderilmesini, bir mcbir sebep saylan amme intizam (kamu dzeni) gerekesi ile durdurduk. Trkiye senelik taksitleri, tam olarak deyemeyecek durumda olduunu bildirdi. Protestolar zerine Osmanl Bankasna demeye mecbur olduumuz te birini yatrmaya baladk. Bylece 1933 Mukavelesi domu oldu276. Atatrkn 1928 Bor Mukavelesini deerlendirmesi ok ilgintir: Efendiler maziden devir aldmz borlara mteallik itilafnameyi de hkmet size takdim edecektir. Bu itilafnamenin hafif artlarla akdonulduunu ve bu memleketin takatininin bu yk sarslmadan kaldrabileceini tahmin ve iddia etmek kolay deildir. Borcu medeni krediyi tanmak suretindeki milli ve manevi mecburiyet bu itilafnameyi size takdime saik olmutur.277 Buradan kan sonu, Gazinin 1928 tilafnamesinin imzasna hkmete yetki vermesine ramen, grlerinin muhaliflere yakn olduu veya bor servis yknn deme kapasitemizi at eklindedir. Atatrkn yukarda Dyun-u Umumiyeye yaklam, Lozann maliyeti olarak ve ahde vefa ilkesi ile ama bor deme takatimiz ile birlikte dnmemiz
275 276

ibid,ss. 554-555. ibid,ss. 554-555. 277 M.K.Atatrk TBMMnin nc Dnem kinci Toplant Yln A Konumas, 1 Kasm 1928, Sylev ve Demeler ,c.1, 373-378.

131

gerektii gibi, aklc bir yoldan ele alnmasdr. Nitekim Trk Hkmetlerinin tutumu da, Dyun-u Umumiyenin bu adaletsizliine kar; zaman ierisinde ve uygulamalarla ve ek anlamalarla dzeltilmesi, ayrca kan frsatlardan yararlanlmas eklinde olmutur. D. 1933 Paris Bor tilafnamesi Bu itilafnameye bizim admza imza koyan temsilcimiz kr Saraoludur. *ncelikle Hkmet, nceki 1928 Mukavelenamesinin VII md.de gsterilen borlardan, Trkiyenin payna den itibari anapara iin, 962.636.000 Fransz Franklk yeni tahviller ihra edecektir. Bu tahviller 50 yl sreli % 7,5 faizli ve hamiline muharrer olacakt278. *Yeni ihra beherinin bedeli 500 fransz Frang olmak ve tranja ayrlmak zere 1.925.272 birlik tahvilden mrekkep bulunacakt. Aadaki izelgede 1933 Bor tilafnamesinin esas olan bor ykmz verilmektedir (izelge:VII/7). (izelge:VII/7) 1933 Mukavelenamesine Gre Bor Ykmz
_____________________________________________________________________________________ Tranjlar tibari Resl Mal(Ana Para) Tahvil Adedi Tahvillerin Numaralar Birinci...........715.352.000 Fransz Frang kinci....... ....146.741.000 Fransz Frang nc .........100.543.000 Fransz Frang ___________ Yekn 962.636.000 Fransz Frang 1.430.734 1 den - 1.430.704de kadar

293.482 1.430.705 den - 1.724.186ya kadar 201.086 1.724.187 den - 1.925.272ye kadar ________ ____________________________ 1.925.272 1 den - 1.925.272 ye kadar

Kaynak: 1933 Tarihli Bor Mukavelenamesi, (Ayr basm:Ankara, TBMM Ktphanesi)

*Yeni Tahviller iin hkmet Meclise yllk olarak 660.000 faizi ve amortisman olmak zere 700.000 altn lira deyecek ve her alt aylk taksitlerle 350.000 altn lira olarak bu demeler yaplacakt. *Her yaryln banda Meclis, Hkmete 7,21657 gr altn lira karl olarak hangi dvizle tediyeyi yapacan bildirecekti. Altn liradan baka ikinci bir tediye akesi seilene kadar Fransz Frang kullanlacakt. Buna gre bir altn Trk Liras = 112,217 Fransz Frang zerinden her yl tediye edilecek mebla 39.275.950 Fransz Frang olacakt.
278

22.4.1933 tarihli Paris Bor tilafnamesi,s.,3.

132

Burada tekrar eski Maliye Bakan ve Babakan Hasan Sakann ifadesine ba vurursak; 1933 tilafnamesi 1928 Mukavelenamesine bakla u hususlar salamtr279: (i) Senelik bor servisi yk, 2.000.000 altn liradan 700.000 altn liraya indirilmi ve 2/3 orannda azaltlmtr. (ii) 1928 Mukavelenamesine gre 108 milyon altn lira olan bor anaparas 8 milyon altna indirilmi oluyordu (962.636.000/112,217=8.578.343 altn lira) (iii) Borcun faiz tutar bilerek % 5 den % 7,5 ykseltilmitir. Dolaysyla anapara tutar azaltlm oluyordu. (iv) Yine eski mukavelenameye gre seksen yl sren itfa dnemi, elli seneye indirilmitir. Bu Dyun-u Umumiye taksitleri Sakann280 hesabna gre 6-7 milyon TL (kat para) tutuyordu ve bunlara milliletirmeler iin denen 6-7 milyonluk faiz demeleri de eklenince yllk d bor servis ykmz 12 milyon TLyi buluyordu. Seneler getike bu tutarn azalmas H. Sakann kitabn yazd 1936 ylnda beklenmekte idi. Sakaya gre bu 12 milyon TLlk servis yk btenin % 7-8ne tekabl etmekte idi. I. Dnya Harbinden sonra Dyun-u Umumiye masraflarn Btesinin % 7sine indirebilen baka devlet yoktur demektedir. H.Saka ne de olsa bu bu bizim btemiz iin ok ar basan bir yk olarak kabul edilmelidir281 eklinde analizini tamamlamaktadr. E. Dyun-u Umumiye ve Bte denekleri: Servis Yk Dyun-u Umumiye deneklerinin fiilen nasl kullanld devam eden mzakerelere bal olduu anlalmakla birlikte; btelere konulan deneklerin seyrinin bilinmesinde yarar vardr. ncelikle deneklerin dzeyi eski Maliye Bakan Hasan Sakann beyanlar ile rtmemektedir. Ancak Hasan Sakann ifadesinin doru olduunun kabul edilmesi halinde bile geriye bir sorun kalmaktadr. Zira btenin samimiyet ilkesinin ihlali sz

279 280

Hasan Saka, op. cit.,ss.,554-556. ibid,ss., 554-556. 281 ibid,ss.554-556.

133

konusudur. 1924-1938 Yllar arasnda Dyun-u Umumiye deneklerinin seyri aadadr (izelge:VII/8): (izelge: VII/8) 1924-1938 Arasnda Dyun-u Umumiye deneklerinin Genel Btedeki Pay (TL)
Yllar Dyun-u Umumiye denekleri (1) 7.560.537 4.583.114 10.136.108 9.874.709 13.468.290 32.189.861 33.016.995 26.450.534 49.705.693 46.210.355 44.836.736 46.492.563 45.728.100 49.149.275 50.738.390 Genel Bte denek Toplam (2) 140.433.369 183.932.767 190.103.544 194.454.619 207.169.388 220.408.481 222.646.523 186.582.005 169.146.747 170.474.794 184.075.636 195.011.053 212.755.580 231.017.776 249.954.020 Dyun-u Umumiye Pay (%) (1:2) % 5,4 % 2,5 % 5,3 % 5,1 %6,5 %14,6 %14,8 %14,2 %29,4 % 27,1 % 24,3 %23,8 %21,4 % 21,3 % 20,3

1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

Kaynak: Genel Bte Kanunlar, op. cit.,ss. 2-140. (yazar tarafndan hesaplanmtr G.A.).

Genel Bte deneklerinin, Kesin Hesap Kanunlar ile karlatrlmalarnn da bir zm salamad anlalmaktadr. Zira asl nemli olan kalemi oluturan, Hazinece Osmanl Bankasna fiilen yatrlan tutar ve hatta bu demelerin ne kadarnn yurt dna transferine izin verildiidir. Bir dier grte Dyun-u Umumiye denekleri ile darya transfer edilen tutarlarn birbirlerini tutmamasnn nedeni; bu deneklerin emekli ve yetim maalarn da kapsamasdr. 1933 yl itibariyle milliletirmeler de katldnda Trkiyenin d bor yk yaklak (=D Borlar Toplam/GSMH) % 16sn amaktadr. Bu durumda 1930lu yllarda bor yknn arln artran husus, GSMHnn % 1den biraz daha fazla ylda 12 milyon TL net sermayeyi dviz olarak ihra etmek zorunda kalmamzdr. Bugn itibariyle daha ar bir bor ykne sahip olmakla birlikte; bymenin srdrlebilmesinin nedeni, cari amzn yabanc sermayece finansman veya net sermaye ithal edebiliyor olmamzdr. Herhalde Cavit Beyin o dnemde bizim iin halen 134

tehlike; bizim yabanc sermayesinden korkmamz deil, yabanc sermayenin bizden korkmasndadr282 fikrini ileri srmesinin nedeni, muhtemelen bu husus olmaldr. F. 1933 Bor Anlamasnn Deerlendirilmesi Borlanma, ister Gaston Jezein283 ifade ettii zere kamu harcamalarnn zaman ierisinde blnmesi usul veya Ricardonun anlatmyla vergilerin ertelenmesi diye tanmlansn; her ikisinin de sonucu ayndr. Cumhuriyet ynetimi Osmanl mparatorluunda sadece geri kalm ve harap bir lke deil; ayn zamanda bu lke zerine konulmu adna Dyun-u Umumiye denilen bir mali ipotei yani yabanclara denecek bir ertelenmi vergi ykn de devir ald. Ancak I.Dnya Sava srasnda tedavle kartlan 158 milyon kt paramz karl Avusturya Bankasna, rehin verilen alt milyon altn liramza sava tazminat ad altnda elkoyan tilaf Devletleri, fiilen borlarn zaten peinen tahsil etmilerdi. Dolaysyla tilaf Devletleri hukuken kat zerinde borlarn talep etmekte hakl gzkseler de; tefeci zihniyeti ile hareket ettikleri veya siyasal amalar gttkleri sylenebilir. Dyun-u Umumiye konusunda yaplan Antlamalarn muhaliflerce ileri srlen; aleyhimize ve adaletsiz olduu iddialar284, Antlamalar imzalayan temsilcilerimiz veya hkmetlerimizce kabul edilmese bile; ayn hkmetlerce 1925 ve 1929da tatbikatn durdurulmas ile sabittir. 1933 tilafnamesini de yeni anlamalar 1936 ve 1938 Trk-Fransz ek Antlamalar izledi. Ancak en byk ansmz 1933 tilafnamesi srasnda metine konulan Fransz Frang maddesini ileri srerek ve nce Frangn altn karlnn kaldrlmasndan ve nihayet II. Dnya Sava srasnda F.Frangnn deerinin dmesinden de yararlanarak % 40 orannda tasarruf salayabilmemizdir285. Netice olarak anlamaya gre 1983de itfasnn tamamlanmas ngrlen Dyun-u Umumiye, 1954teki itfa ile ortadan kaldrld. Ancak dikkat edilmesi gereken husus, Dyun-u Umumiye herhangi bir d bordan daha fazlas demekti. Lozanda bar ile bittii sanlan stiklal Harbinin mali alanda devamyd. Zaten smet Paa bu nedenle; bizimle II. Dnya Harbi ufukta belirinceye kadar 15 yl uratlar demektedir286.
282 283

Cavit Bey et al.,op.cit,s. 164. M. Yaa, op. cit,s. 25. 284 kr Saraolu, TBMM Zabt Ceridesi, c. v. ss.54-80 ve c.v, ss. 7-36. ve (Faruk Ylmaz, op. cit,s.315-327.) 285 .H.Yeniay, op. cit,s. 220. 286 .nn, Hatralar 2, op. cit.,ss. 260-261.

135

Umutlar 1929 Lozann, yrrle girecek iktisadi hkmlerinin (gmrklerin) tadiline raz olmamz idi. Nitekim smet Paa bu durumu, hatratnda yle anlatyor: Bunu yapmamak iin on be sene uratlar. Demek ki bu mddet iinde mali ve iktisadi bakmdan kendi kendimize yetmeye altk, darlk iinde kalarak ihtiyalarmz karlayabilmek uruna, harp meydannda kazanlm olan kymetleri bu uurda heba etmedik. Bunlarn hepsinden tam bir kanaat ile kurtulmuuzdur. Bir defa Lozan Muahedesinin vadeye balanm olup mddetleri 1929 nihayetinde dolacak olan iktisadi hkmlerini dnelim. Muahedeyi imzalayan devletler bu mddetler dolduu zaman mevzubahis hkmlerin kaldrlamayacana kani idiler. htiyalar bizi icbar edecek yeni mzakereler alacak ve o yeni mzakereler yeni artlarla karmza bir takm yeni muahadeler karacak, bu mitteydiler287. Ancak yukardaki (izelge:VII/8) deki denekler pay ile H.Sakann tutarlar birbirlerini tutmamaktadr. Bunun bir sebebi iddia edildii gibi deneklerin emekli maalarn da kapsamasdr. Ayrca Kesin Hesap Kanunlarna bavurmann tesinde hazinenin bor servisinin nekadarn fiilen Osmanl Bankasna dedii ve ne kadarn da transfere izin verdii de nemlidir. Yine de bir iktisadi mucizeyi ilk onylda gerekletirerek; Baty yakalamak zere yola kan Gen Cumhuriyetin, halka refah gtrmeyi vaat ettii refahn kaynaklar, yurt dna ihra edilmi oluyordu. Bu miktar nemli klan husus; devletin bteden alt yap yatrmlarnda malzeme almlarna ayrabildii tutar 10-15 milyon TL kadard288. Zaten ngilizlerin zellikle Curzonun Lozandaki plan muhtemelen yleydi. Asla smrgeleri iin baarl bir rnek olmamalydk. Bu ksr dngden kurtulabilmek iin nce Amerikadan 10 milyon $ lk bir kredi, daha sonra Sovyetlerden 8 milyon $lk plann finansman iin kredi ve nihayet ngilizler ile ilikilerimizi dzelterek Karabk Demir eliin yapm iin 2,5 milyon kredi aldk289. Resmi belgelere gre Cumhuriyet dneminde (1923-1937) yaplan d borlarn tutar 11.061.601 TL ve dahili borlar ise 22.907.780 TL idi290. eride de Ergani stikraz ile SivasErzurum Demir Yollar stikrazlarn yaptk. Dalgal borlarmz oldu.

287 288

ibid,s. 261. smet Paann TBMMde Beyanat, Vakit, 21.2.1930 289 www.kardemir.com/tarihce/(21.08.2007) 290 Cumhuriyet Dnemi Maliyesi: Devlet stikrazlar, op. cit,ss. 5-24.

136

statistiklerin tetkikinden asl borlanma kaleminin 129.756.561 TL ile dalgal borlar olduu ortaya kmaktadr291. Sonu: Hi kukusuz, Lozan sonrasndaki 1925de hakem kararna gre 107 milyon altn lira olan borcun, 1933 Anlamas ile 8 milyon altn liraya ekilmi olmas yani ilk tutarn % 7,5na indirilmesi baarl bir mzakeredir ve Trk basn da Anlamay bir zafer olarak alglamtr. imdiki borcumuzun yekn miktar eski borcumuzun bir senelik faizi kadar bir ey demek oluyor. te zafer byle bir zaferdir 292 . Aslnda frangn deerindeki % 40 lk dn getirdii amortizasyonu da eklersek; fiilen 5 milyon altn liradan daha azn demi olduk. Bylece Lozandaki bor tutarmzn fiilen % 5inden azn dedik. I. Dnya Savanda bir mparatorluk kaybedip; galiplere toprak kayplarmza ek olarak deyeceimiz borlarn ykn hafifletmekten dolay sevinmek ne kadar rasyoneldir bilinemez; ama o gnn artlarnda yoksulluk koullarnda emperyalizm ile bouurken elde edilen her kazan nemli olmakta idi. Dahas Osmanl devletinin II. Merutiyet yllarnda bte varidatnn %33n293 veya genel olarak yarsn294 Dyunu-u Umumiye servisine ayrdn dikkate alrsak; Cumhuriyetin % 7 civarnda bir denek ile; hem servis yk hem de milliletirme taksitlerini tasfiyesi, gerekten byk bir mali zaferdir. Son sz ise; Dyun-u Umumiyenin tasfiyesi srecinin, yetien maliyecilere retilerek bir maliye tarihi bilinci kazandrlmas gerekir. Zira Dyun-u Umumiye maceramz bilmeyen kuaklarn yetitirilmesinin, bugnk bor ykne yol atn iddia veya ifade etmek de mmkndr. Ayrca Dyun-Umumiye safahatndan, bugn iin bor mzakeresi ve servisi konusunda renilecek ok ey olduu da aktr. Oysa bu konudaki anlamalar yani resmi belgeleri yaynlayan Dileri Bakanl gibi hkmet organlarnn, 1928 ve 1933 Antlama metinlerindeki rehinedilen gmrkler haslat veya ajan (murakp) atanmas gibi maddeleri basmaktan ekinmesi295 maliyecilerimize, diplomatlarmza ve akademisyenlerimize bir milli tarih bilinci kazandrmaya yardmc olamamaktadr. En azndan bu tutum, Dyun-u Umumiye ve daresinin Tasfiyesi ad verilen Atatrkn mali devriminin byklnn gen nesillere aktarlmasn gletirmektedir.
291 292

ibid,ss. 5-24. Bor tilafnamesi Pariste mzaland, Cumhuriyet, 24 Nisan 1933,s.1. 293 Maliye Bakanl, Osmanl Bteleri, 1909-1918, Ankara, Ekim 2000,7-9. 294 Hasan Saka, op.cit,ss. 551-556. 295 D leri Bakanl, Cumhuriyetin lk On Yl ve Balkan Pakt Osmanl Borlar, op.cit,ss., 137-153.

137

138

SEKZNC BLM

MERKEZ BANKASININ KURULUU VE PARA POLTKASININ TESS

A. Merkez Bankasnn Kurulu Gerekeleri Senyoraj hakk veya sikke kestirmek, geleneksel olarak hkmdarln veya devletin hkmetme yetkisinin varlnn bir gstergesi olup, devletlerin, bu ilevi modern alarda Merkez Bankalar eliyle kullandklar aktr. Oysa Osmanl mparatorluu bu gelimeyi takip edememiti: Sadece Merkez Bankacln deil; genelde bankacl faiz olgusu nedeni ile dlamt. Bu nedenle ngiliz-Fransz ortak sermayesi ile kurulan ve Dyun-u Umumiyenin bankas olan ve genelde yabanc eleman istihdam eden Osmanl Bankas, Trkiyede hem bankaclk ilevini ve Merkez Bankacln stlenmiti; banknot ihrac yannda, hazine ilemleri de yapmakta idi296. Ancak ttihad- Terakki Cemiyetince kurulan tibar- Milli Bankasna, izlenen Milli ktisat Politikasnn doal sonucu olarak; Osmanl Bankasnn yerini alacak banka gz ile baklyordu. Maliye Nazr Cavit beyin yetitirmesi ttihatc ve bankac olan C.Bayarn da bu gelimeler ierisinde yer ald anlalmaktadr. Birinci Dnya Savana girilmesi ile birlikte; tilaf Devletlerinin sermayesini temsil eden Osmanl Bankas yerine, Avusturya Bankasna altmilyon altn lira rehnedilerek tedavle kartlan 158.748.563 TL kat parann altn karlklar, Sava sonunda galiplerin eline gemiti. Bir baka deyile Milli Mcadele srasnda tedavldeki kat parann altn karl yoktu. Bu nedenle TBMM Hkmetinin kurulduu 1920 ylndan, Merkez Bankasnn almaya balad 1931 ylna kadar; para arz yaklak 159 milyon lira ile snrl kalmtr. te bu gereke ile Atatrk, 1Kasm 1928de TBMM a konumasnda; Cumhuriyetin kat parasnn deitirilmesi hitam bulmutur. Cumhuriyet Bankasnn bu sene zarfnda almasna muvaffakiyetiniz, yksek ve esasl icraatiniza hakikaten iftihar olunacak bir ilave olacaktr demektedir297. Bylece ilk kez devlet bakan Gazi, 1928 ylnda Merkez Bankasnn o yl kurulmas iin; hkmete direktif vermektedir.
296 297

Tekeli-lkin, Merkez Bankas.., op.cit.,ss,55-61. Atatrk, nc Dnem kinci Toplant yln Aarken..,op. cit,ss.378.

139

TC. Hkmetleri mali siyasetlerini, mali bamszlk temeli zerine kurmu olduklarndan; bunun vastas olduuna inandklar: (i) Salam para ve (ii) denk bte politikalarn izlemilerdir. Bir baka deyile bir lkede istikrar salayacak bir maliye politikas izleyebilmek iin mutlaka bunu destekleyecek para politikas ve kurumunun yani Merkez Bankasnn da bulunmas gerekir. Aslnda gelime de Merkez Bankas kurulmasn tevik etmitir: lki maliye politikas gdlmesinde istikrar salamada baarl sonu almak ve ikincisi ise; Bankas rneinde olduu zere ticari bankaclkta Batllarn Lozandan beri sregelen Trkler bankaclk yapamaz 298 iddialarna karlk vererek ksa zamanda muvaffak olmak. nc gelime ise; 1922de altn standartna geilebilmesi iin toplanan uluslararas Cenova Konferansnda299 devletlere, Merkez Bankalarn kurma arsnn yaplm bulunulmasdr. Geniletirsek; Merkez Bankasnn kuruluuna yol aan nedenleri yle sralamak mmkndr: (i) Maliye politikas gtmede baarl olunmas300 (ii) Bu Maliye Politikasnn baarsn uzun dnemde devam ettirebilmek iin para politikasna ve bunu uygulayacak Merkez Bankasna ihtiya duyulmas (iii) Serbest Frka lideri Fethi Okyarn da301 TBMMde de ikayet ettii TLnin d deerindeki dalgalanmalar durduracak bir kambiyo denetimini ve TL d deerindeki istikrar mmkn klmas. (iv) Bankas gibi ticari bankaclkta baarl bir rnein, Merkez Bankasnda da tekrarlanabilecei beklentisi (v) T.L.nin d deerindeki dmenin yabanc sermaye akmn olumsuz etkiledii iddias (vi) Milliletirmeler anda Osmanl Bankasnn Merkez Bankas ilevleri ile donatlm olmasnn, Kapitlasyonlar ve Osmanl dnemini artrmas. (vii) Ayrca muhaliflerce ileri srlen fakat kabul grmeyen para arznn; altn karlklarna gre deil, i hacmine gre ayarlanmas talebidir302: Gnmz iktisadi anlay ile ifade edecek olursak, Para Miktar Teorisine gre; da ak bir byyen bir ekonomide, sabit para miktarnn devam, fiyatlarn dmesini gerektirdiinden bymenin srdrlmesini frenler.
F.R.Atay, op. cit,s. 453. .Tekeli-S.lkin, Trkiye Cumhuiyeti Merkez Bankas, Cumhuriyet Harc, op. cit. ss. 181-200. 300 M.C. Rist, Mali Durum ve demeler Dengesi zerine Trkiye Cumhuriyetine Rapor, (Edr. Tekeli-lkin), 1929 Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Ankara, ODTU, 1977,ss.,635-672. 301 F.Okyar, TBMM 2.10.1930 tarihli Konumas, op. cit.,ss.168-185. 302 A.H.Baar, Para ve nklap, op. cit,s.17-19.
299 298

140

Dr. G.Visseringin Merkez Bankas Kurulu Gerekesi ve Koullar: Dr.Vissering Fiili istikrara ulamak iin Merkez Bankasnn kurulmasn nermekte ve bu fiili istikrara ulamak iin, a. Devletin btesinin denk olmas, b. nemli saylabilecek dalgal bor bulunmamas, c. lkenin ticaret dengesinin anormal bir ekilde ak vermemesi, d. demeler dengesinin zellikle denk olmas, e. Fiyat dzeyinin imkn lsnde duraan olmas gerekir. Filii istikrara doru...... ilk tedbir ...Bir Merkez Bankasnn kurulmasdr demektedir303. B. Merkez Bankasnn Kuruluunda leri Srlen Modeller Merkez Bankasnn kurulu hazrlklarnn balamas neredeyse Cumhuriyet ile yat olduu iin, eitli modellerin ileri srld ve tartld anlalmaktadr304. (i) Osmanl Bankasnn Milliletirilmesi: lk model, Osmanl Bankasnn milliletirilmesi ile Merkez Bankasnn kurulmas yntemidir. Bu nedenle Osmanl Bankasnn imtiyaz sresinin uzatlmasnda tereddtler geirilmi ve bunun srncemede kalmas ikayetler dourmutur. Ancak Dyun-u Umumiyenin ve millililetirmelerin ar servis ykn stlenmi bir hkmetin, mali sermayeyi de milliletirmesi muhtemelen ek ihtilaflara ve mali itibar kayplarna sebep olurdu. Osmanl Bankasnn milliletirilmesinin sonular, demiryollarnnkinden ok farkl ortaya kabilirdi. (ii) Osmanl Bankasnn bu grevi stlenmeye devamna ilikin model : Osmanl Bankasnn hkmetle ve zellikle i yazmalarndan bu konuda srarl olduklar anlalmaktadr. Osmanl Bankasnn Merkez Bankasna dnmesi konusundaki gerekeleri unlardr:
305

303 304

Dr. G.Vissering, Ek II (Tekeli-lkin : Merkez Bankas..) op. cit.,s. 63. Tekeli-lkin, Merkez Bankas, op. .cit,ss. 278-279. 305 Osmanl Bankas Belgeleri (Zikreden:. Tekeli- S.lkin, , Cumhuriyet Harc), op. cit. , ss.193199.

141

(a) Kurulacak bankann bir devlet bankas olmas gven sorunu yaratr. Parann i ve d deerinin dmesine yol aar. (b) Ayrca yeterli dviz rezervinden ve d piyasalarla yeterli balantlardan ve gvenden mahrum bir devlet bankasnn kurulmas, kur riskini daha da artrr. (c) Kurulacak yeni bankann eleman temini ve yurt sathnda tekilatlanmas gerei ek maliyet demektir fakat baars mehuldr. Bu neriyi eski Maliye Nazr Cavit Bey306 ve stanbulun i evrelerinin de desteklediklerini beyanlarndan kartabiliriz. (iii) Bankasnn Merkez Bankacln da stlenmesi nerisi: nc model ise; tibar- Milli Bankasn da devir alan ve ticari bankaclkta rtn ispat eden, ancak W.Hines gibi yabanc uzmanlarca yar resmi olarak nitelenen307 Bankasnn; Merkez Bankas ilevleri ile de donatlmasdr308. Bankasnn yar resmi kimlii, stiklal Mahkemesince kapatlan tibar- Milli Bankasnn; Hazinece sahip olunan hisselerinden kaynaklanmaktadr. Ancak Celal Bayarn yazmalarndan, Bankasnn Merkez Bankas grevini stlenmek istedii; hatta bu amala bir Hollanda Bankas Ynetim Kurulu yesi Dr. G. Visseringe bir rapor hazrlatt anlalmaktadr 309. Bankaclarn gerekesi ise; Batda da egemen olan merkez bankas modelinin, bu imtiyazn bir milli zel bankaya verilmesidir. Nitekim C.Bayar da, Bankas tezini aklayan bir raporu310 Bavekil nnye takdim etmitir. Bankaclarn korkusu, tasar metninde yer alan resmi mevduatn, bundan byle Merkez Bankasna yatrlmasna ilikin dzenleme idi. Oysa W. Hines Raporuna gre yar resmi bir banka olan Bankasnn resmi mevduatla ve zellikle Tayyare (THK) ve Himaye-i Etfal Cemiyetinin (ocuk Esirgeme Dernei) mevduatlar ile ayakta durduuna ilikin iddialar mevcuttur311.

306 307

Cavit Bey Komisyonu Raporu, op. cit,s. 177. W.Hines Raporu, op. cit, ss.9-74. 308 .Tekeli-S.lkin, op. cit, ss.181-200. 309 ibid.,ss.,182-200. 310 Celal Bayar, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (Edr: lkin- Tekeli) , op .cit, Ek III, ss. 1-22. 311 Hines Raporu, op. cit.s.146.

142

(iv) Son model ise Maliye Vekili Abdlhalik Rendann fikir babas olduu312 ve nceki Maliye Bakan Saraolunun da destekledii anlalan mstakil Merkez Bankasdr313. Bavekil nnnn de taraftar olduklar anlalan A.. statsnde kurulan Merkez Bankasna, Hazinenin, Ziraat ve dier kamu bankalar aracl ile ortak olmas fikri; itibar grmektedir. Bu fiilen devlet bankas modeline yakn bir modeldir. ounluk hisseleri devletin elinde olduu takdirde, mlkiyet ba kurulmu olacaktr. Bu tezin de gerekeleri vardr: * Maliye Politikasnn desteklenmesi iin, para politikasnda devletin reyinin olmas gerekir. * Merkez Bankasnn ve TLnin itibarn, aslnda devletin itibar salayacakt. Oysa ticari bir bankann bunu salamas mmkn deildi. * Hereyden nemlisi devlet, senyoraj gelirini bu varidat yetmezlii yllarnda ihmal edemezdi: Merkez Bankas da yeni bir devlet inhisar ve geliri demekti. * Devlet, dviz rezervlerini ve altn stoklarn yani hazinesini zel kiilere teslim ettiinde -rnein Bankas gibi- doacak risk ve rant paylam sorunlar nasl zlebilirdi? * Son olarak Serbest Frkaya kar devleti olduunu ilan eden CHP; devletilik dndaki bir zm, destekleyemezdi. Devletilik dneminde Merkez Bankas dolayl da olsa devletin olabilirdi. Mstakil ve milli Merkez Bankas fikrini destekleyenler olarak u ahslar saylabilir: nn314, Maliye Bakanlar A.Renda, .Saraolu ve muhtemelen M..zkann (ktisat Vekili) ile bunlara destek veren eski talyan Maliye nazr Kont Volpi315, K.Mller ve Dr. H. Schahctn almalar ile Prof. .Fazl Pelin ve daha sonra davet edilen Prof. Leon Morf ve Prof. C.Ristin316 raporlardr.

312 313

smet nn, Hatralar 2, op. cit. s.279. Merkez Bankas Kuruldu, Cumhuriyet Ansiklopedisi, Cilt 1, ss. 150. 314 .nn, Hatralar 2, op. cit,s.279. 315 . Tekeli-S.lkin, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas, op. cit,ss. 181-200. 316 ibid,ss. 181-200.

143

C. Bankasnn, Merkez Bankasna Dntrlmesi nerisi ve Bayar ile nnnn Kart Grleri Merkez Bankasnn kurulu modeli konusunda C. Bayar ve . nnnn grleri arasnda bir fark olduu aktr. Muhtemelen aralarndaki iktisadi ve mali politikalar ihtilafnn douunda, Merkez Bankas bir balang noktas olmu saylabilir. C.Bayarn Gr: C. Bayarn Babakan nnye yazl olarak aklad grlerini zetleyecek olursak: Memleketimiz iin devletin luzumu ne ise Bankann (Merkez Bankasnn) vcudu da ayn ehemmiyettedir.317 Ayrca Merkez Bankasnn devlet bankas (sermayesinin tmnn devletin olmas) eklinde bir zme kar olduunu, nk bunun tatbik edildii yerlerde hibir zaman mucib-i memnuniyet eklinde ilemediini ileri srmektedir318. C. Bayar devamla bilhassa bizdeki bankann iddetle muhta olduu mevduat kitlesinin ve gerek tesis ve gerek muamelat ve uabatnn tevsii iin malumata sahip, tecrbe grm ve yetimi banka memurlar gibi esbab tahtnda yeni tekilat ve vucuda getirmekten ise; mevcudu benimsemek, maksad temin iin daha kestirme yol addolunabilir 319 diyerek Bankasna iaret etmektedir. Nihayet ayr bir Merkez Bankasnn kurulmas halinde C.Bayar Bankas asndan olayn sakncalarn yle deerlendirmektedir: Merkez Bankasnn mevduat kanuni ve tabii hakkdr. Merkez Bankas ie balad gn Bankasnn pozisyonunun yzde elli nispetinde decei bir emr-i vakidir. Buna karlk tedbirin ne olacan tayinden acizim. Mstakbel Merkez Bankas Cumhuriyet hkmetinin veznedarln ifa etmekle beraber devletin bilumum kambiyo ileri ile sair banka muamelatn nezdinde temerkz ettirecektir320. smet nnnn Gr: Buna kar Bavekil smet nnnn Merkez Bankasna ilikin grleri yle zetlenebilir: Merkez Bankasnn bandan beri mstakil bir messese olmasn, dier hususi bankalarla iliii olmak yle dursun, Devlete kar da, bizzat Maliye Vekaletine kar da vazifesinin icabettirdii drstlk ve sertlikle almas gerektiini biliyordum. Bunun iin uratm. O zaman Bankasnn da, Merkez Bankas vazifesini
317 318

Celal Bayar, Merkez Bankas Hakknda Maruzat, op. cit,ss. 1-22. ibid.,ss. 1-22. 319 ibid,ss. 1-22. 320 Tekeli-lkin, Merkez Bankas, op. cit,s. 265.

144

grmek arzusunda olduunu biliyordum ve buna btn kuvvetimle kar ktm. O zamanki Bankas, yeni kurulmu, zayf sermayeli bir bankayd. Onu yaatmak iin ok gayret sarfediyorduk. Ama Bankasnn bir zel banka mahiyetinden kp zel nfuzlar, zel sahalar (asl grevi dnda) almasn Hkmet olarak nlemek iin aba sarfediyordum. Onun iin zannederim o zaman Bankasnca uzmanlar getirildi hem o vazife grlr hem de bu vazife grlr dendi . Hibirini kabul etmedim321. Merkez Bankas ile ilgili tartmalara o dnemde kurulmu olan ScF lideri Fethi Okyar da katlm, Bankasnca getirilen Dr. Visseringin raporundan bahisle TBMM krssnden Visseringin tahkikat ve mesaisi neticesi yapt raporun ne neticeye mncer olduunu bilmiyorum. Ve zannederim ki efkr- umumiye de bu rapordan bihaberdir demektedir. Buna karlk Maliye Vekili .Saraolu verdii cevapta bir bankann hususi bir maln alp yaynlamann, imknszlna deindikten sonra Mamafih Celal Bey kabul buyurursa neir ve ilan edelim demitir322. Ancak bu raporun, Tekeli-lkin tarafndan yaynlanncaya kadar kamuoyundan yaklak yarm asr sakl kald anlalmaktadr323. D. Osmanl Bankasnn Merkez Bankasna Dntrlmesi nerisi ve Kart Grler Osmanl Bankasnn Gr: Osmanl Bankasnn yazmalarndaki bir not Bankann grlerine k tutmaktadr: Genel Mdrn Trklere unlar sylemesi nerilebilir: Bir banka kurmak istiyorsunuz. Hata ettiinizi sanyoruz. Fakat her eyden nce nasl bir banka tasarlyorsunuz? Hkmetin denetimine tabi bir Devlet Bankasn d lkelerdeki halk tutmaz; bu nedenle bu biim Banka, byk yanllk olabilir. Dier banka biimi zel sermaye ile kurulan bir bankadr ki; balca kat para karmakla urar; fakat genel ticari ilem yapmaz. lkedeki koullarn, bir bankann kurulmasn imdiki halde hakl gsterdiklerini sanmyoruz ve gerekletirmek istediiniz eyi gerekletirme imkn bulabileceinizi de sanmyoruz. Etrafnza bakp bakalarnn neler yaptn grebilirsiniz. Trk kalknmasnn bu gnk aamasnda Bankann para istikrarn.... salamak istemesi halinde kesinlikle gereksinme duyabilecei d krediler salayabileceinizi sanmyoruz. 324.
321 322

.Tekeli-S.lkin, Merkez Bankas..,op. cit.s.266. TBMM Zabt Ceridesi, (Cilt 21) 25 Eyll 1930, ss. 9-24. 323 .Tekeli-S.lkin, Merkez Bankas..,op. cit,ss., 40-41. 324 Ek XI, Not Nisan-Mays 1927, (Tekeli-lkin) op. cit,ss. 1-3.

145

nnnn Kart Gr: Burada smet Paann Osmanl Bankas Genel Mdrne verdii cevab yledir; ...size ynelteceim herhangi serzeni sz konusu deildir. Her zaman Osmanl Bankas ve Hkmet ibirlii yapmaldrlar diye dndm. Ancak u gerek ki 1926da 10.000.000 Hazine Bonosu iinde bize yardm redettiinizde bu ibirlii hakknda kt bir izlenim edindim. O zaman bize gsterdiiniz sebebleri aratrmadm, ama ben bir politikacym ve bir politikac olarak zaman zaman bu gibi zor anlar geiriyorum. Bu da Hazine iin ve giderek Hkmetim iin byle zor anlardan biriydi. Olayn mali ve teknik ynn tartmyorum; hakl veya haksz siz bu ii, Borlarn denmesine, bizim iin politik yn ar basan bir ie baladnz. Btn bunlardan Osmanl Bankasna her trl koulda gvenilemeyecei ve Bankann bizimle ilikilerinde baka mlahazalardan ilham alabilecei sonucunu kardm. Bunda hakk olabilir. Ancak ben hkmetin ba, bundan tek sonu kartabilirim,o da zor anlarda gerekecek dier baka yardmlarn teminini aratrmak ihtiyacdr325. smet Paann grlerine ilave edilecek bir husus olduu sylenemez. Bu grmeden; Hkmeti, Merkez Bankasn kurmaya sevk eden iki neden olduu ortaya kmaktadr: (i) Dyun-u Umumiye Borlarnn denmesinin, kambiyo (dviz kuru) zerine olumsuz etkisinin bertaraf edilmesidir. (ii) Hazine ilemleri iin kaynak bulunmasdr. Oysa nasl Reji, Dyun-u Umumiyenin ticari iletmesi ise; Osmanl Bankas da, mali kurumu yani bankas idi. Dolaysyla devlet, Dyun-u Umumiyenin servis ykn demezken, Osmanl Bankasndan hazine ilemleri veya d krediler iin yararlanmak; eyann tabiatna aykr idi. nn bu durumu, tatbikat srasnda kefetmi oluyordu. Sonu:Neticede .nn ve evresinin, Maliye Vekilleri .Saraolu ve A. Rendann326 arzu ettii gibi bir yasann kt ve bankann mstakil bir banka olduu A.. stats ile kurulduu aktr. Ancak sermaye yaps ve yasal yaptrm gc dolaysyla Merkez Bankasnn bir devlet bankas, hatta zimni bir kamu teebbs niteliinde olduu da sylenebilir. Bu tartmadan kimin hakl olduunu kestirmek gtr. Zira Bankas forml de zel bir ticari bankann, yasal bir resmi tekele dnmesi demekti. nnnn muhtemelen ekindii husus; aslnda hkmete kar bir ekonomik ve politik muhalefet oda olan Bankaclar, Merkez Bankas tekeli ile glendirmenin siyasi
325 326

Ek VI, Genel Mdrn Mektubu,,op. cit,ss 1-4. smet nn, Hatralar 2.., op. cit,s.279.

146

sonulardr. Zmn bir kamu teebbs niteliindeki Merkez Bankasnn, iyi bir balang noktas oluturmad da tarihi bir gerektir. Dolaysyla Merkez Bankas konusundaki entellektel ve sosyal sermayeyi uygulamada; yaparak renme sreci ile biriktirdiimiz, fakat bu birikimi henz tamamlayamadmz iddia olunabilir. E. Merkez Bankas Yasas ve Getirdikleri Maliye Bakan . Saraolu, Cemal Hsn Taray ve Ziraat Bankas Gn.Md. kr Atamana bir Merkez Bankas Kanun Tasars hazrlatt. 1925 ylnda Osmanl Bankasnn imtiyaz szlemesinin on yllk uzatlmas srasnda; belgeye banknot ihrac amacyla bir Trk hkmet bankasnn kurulmasna itiraz etmeyeceine ilikin ihtiyati bir hkm koydurulmutu327: Neticede Devlet, 11 Haziran 1930 tarihli 1715 sayl Merkez Bankas Kanunu kartarak, bu hakkn kulland. 1715 sayl ve Merkez Bankas Yasasnn temel esaslar: (i) Sermaye yaps (ii) Temett (kr) datm, (iii) Dviz Reservinin temini yntemi (iv) Ynetim emasdr. Ayrca 22 ubat 1930da Trk Parasn Koruma Kanunu kartlarak, kurulacak banka, kambiyo ilemleri ile de grevlendirildi. Bylece bu eklen de olsa bamsz/mstakil model; Hines Raporunda, dier memleketlerdeki mmasil (benzer) meseseler esas zerine isnat eden bir Merkez Bankas tesis edilmitir328 szleri ile deerlendirilmektedir. Sermaye Yaps: Otuz ylllk sreli imtiyaz szlemesi ile kurulan bankann sermayesi 15.000.000 TL olup hisselerin hepsi nama yazlm ve drt snfa ayrlmtr: A snf hisseler devlet kurumlarna (hazineye) ait olup % 15 orannda idi. B snf hisseler, Trkiyede faaliyette bulunan milli bankalara tahsis olunmu ve miktar tespit edilmemitir. C snf hisseler ise Trkiyede faaliyette bulunan yabanc bankalara tahsis olunmutu ve sermayenin % 10u ile snrlandrlmt. D snf hisseler Trk ticaret messeselerine ve Trk tabiyetini haiz ahslar yeddinde bulunacak hisseler arasnda ve deien nispette olacakt.

327 328

Merkez Bankas, Cumhuriyet Ansiklopedisi, stanbul, YKY, 2002,,ss.150-151. Hines Raporu, op. cit,s.15.

147

Dikkat edilirse sadece hazine ve yabanc bankalarn paylar iin bir snrlama vardr. Ancak bu hisse dalmndan kan en nemli sonu Hazine (A) ve Ziraat Bankas (B) hisseleri toplandnda Merkez Bankasnn sermaye yaps itibariyle hukuken mlkiyet asndan kamu iktisadi teebbs tanmna uygun bir ortaklk olarak kurulduu anlalmaktadr. Yurttalara sokak afileri ile Merkez Bankas hisse senedi almas ars yaplm ise de pek itibar eden olmamtr. Ancak Hkmetin halk ve sivil insiyatifi, Merkez Bankasna ortak olma konusunda seferber etmek istemesi, gazete ilanlar ve sokak afilerinden bellidir: Hakimiyeti Milliye Gazetesi329: Vatanda Cumhuriyet Merkez Bankasna Hissedar Kayd Balad Bankaya tirak En Yksek Bir Vatan Borcudur. Hines Raporunun kaleme alnd 1933-34 yllarnda, bu hisseler iin yaplacak tediyatn yasal sresi daha sonra uzatldndan; sonu olarak 4.500.000 TL lk deme henz yaplmamt. Hissedarlarn demelerinde benzer bir glk ve gecikme, Bankasnn kuruluunda da yaanmtr. Merkez Bankas 158,7 milyonluk evrak nakdiyeyi devir alm, hkmet buna karlk ayn deerde yllk % 1 faizli tahvil vermitir330. Burada ar bir sermaye yetersizlii ortaya kmaktadr. Cumhuriyetin ilk yllarnda kurulan Bankasnn sermayesinin, Hintli Mslmanlarn balarndan ve Merkez Bankasnn sermayesinin ise kibrit imtiyaz ile sve Kibritleri irketinin kuruluu olan ATIC dan yani yurt dndan salanm olmas, hatta her ikisinin de hissselerinin uzun sre satlamamas ve satlanlarn da denememi olmas lkedeki sermaye ktlna veya faktr donanmndaki arpkla ya da halkn devlet ile ortak olmay riskli bulduuna iaret eder. lkedeki sermaye yetersizliini ortaya koyan bir baka gsterge ise; C.Bayarn raporunda yer alan Dr. Visseringin bir nerisidir: Hazinedeki
329 330

Hakimiyeti Milliye, 7 Mart 1931. Merkez Bankas, Byk Laroussse, cilt 15,ss. 8027-8028.

148

mcevherat kolleksiyonuna takdir-i kymet ettirilerek, mukabilinde hisse senedi alnmasn Msy Vissering tavsiye etmektedir331. Bu kolleksiyonla, stanbuldaki saraylarda mevcut mcevheratn kastolunduu anlalmaktadr. Bu mcevherat kolleksiyonlarnn Ankaraya getirilmekle birlikte bu fikrin uygulanmad sanlmaktadr. Temett (Kr) Datm: Bankann krnn u ekilde datlaca kararlatrlmt: nce temettnn % 20si ihtiyat akesi olarak ayrldktan sonra; geriye kalandan, hisselerin nominal deerlerinin % 6s lsnde datm yaplr. Bunlar dldkten sonra bakiyenin % 5i memurlara datlr ve artan ksm, hazine ve hissedarlar arasnda msavi (eit) surette bllr. Hazine kendi (kr) hissesini tedavlde bulunan kat paraya karlk olarak, Merkez Bankasna yatrm olduu bonolarn itfasna tahsis etmeye mecburdur332. Dviz Rezervinin Finansman: Merkez Bankas iin gerekli rezervleri temin edebilmek iin ise tartmalardan sonra, Swedish Match Corporation (ATIC) adl firmann alt kurulularndan biri olan American Turkish Investment Corporationa kibrit retim ve sat tekeli imtiyaznn verilmesi karl; 10 Milyon ABD altn $ bor alnd ve 15 Haziran 1930da kurulan banka, ancak 3 Ekim 1931de faaliyete geebildi. Ayrca K.Bte ve Mahalli darelerin bte deneklerinin % 1i altn veya altna mukabil tahvil, dviz rezervi birikimi iin Merkez Bankasna devri kanunlatrlmt333. nnnn fikri olan bu altn biriktirilmesi uygulamas ihtiyatkrla iaret etmekle birlikte; kat para arznn altn rezervinin karlnn oran olarak art, buhran yllarnda fiyatlarn ve milli gelirin; devlet eliyle drlmesi anlamndadr. Ancak nn bu fikrinde hem yalnz deildir; hem de yabanc uzmanlar, rnein C.Rist ve dierleri Merkez Bankasnn baars iin altn karlnn oluturulmasna ve artrlmasna iaret ederler. rnein Alman Merkez Bankasnn Bakan olan Dr.Hijalmar Schacht Bugnk telakkilere gre banknotlarn altun ve altun karl kymetinde dviz olarak karl yzde krk nispetinde bulunduu taktirde kafi addedilmektedir. Bunun , yani banknot tedavlnn yzde otuzu fiilen altn olmaldr334. Ancak A.H.Baarn
331 332

Celal Bayar, Merkez Bankas Hakknda Maruzat,Ek III. op. cit.ss. 1-22. Hines Rapor, op. cit,s.15. 333 ibid.,s.137. 334 Dr. Hijalmar Schacht, op. cit,s. 6.

149

tespit ettii bir eliki de nemlidir: Altn karl olmayan kat paralarn, Merkez Bankasnn kurulmas ve altn karlklarnn biriktirilmesinden sonra Sterlin ve altna bakla kymetinin dmesidir. Merkez Bankasnn Grevleri: Merkez Bankasnn amac kanunun ikinci maddesinde, memleketin iktisadi inkiafna yardm olarak ortaya konulmu ve onun iin bankaya u grevler verilmitir: (i)skonto fiyatn tespit ve para piyasasnn tedavln tanzim etmek, (ii)Hazine muamelelerini ifa etmek, (iii)Hkmetle mtereken Trk istikrarna matuf tedbirleri ittihaz etmek. evrak nakdiyesinin mstakbel

1715 sayl Yasa Trk parasnn deerini koruma erevesinde bankalarn denetimi ve regle edilmeleri ile ilgili baz hkmler getirmektedir. Zira Hines Raporunun ifade ettii gibi Vasi bir bankaclk tekilatna sahip olamayan hibir memleket, ticaret ve sanayiini inkiaf ettiremez.335 Ayrca bankaya altn standardna gemesi grevi verilmi ise de; nce yeterince altn biriktirilemedii iin, daha sonra da dnyann bu sistemden vazgemesi zerine uygulanmamtr336. F. A.. Olan Merkez Bankasnn, Zimn Bir Devlet Bankas Olmasnn Sakncalar Merkez Bankasnn, sermaye yaps itibariyle zmn bir Kamu ktisadi Teebbs olarak kurulmas; devletilie doru, milliletirmeler ve nhisarlar daresinden sonra atlan nc adm olabilir. Ancak devletilie girildii bir dnemde de olsa; Merkez Bankasnn gerikalm bir lkede devlet bankas olarak kurulmas, doal fakat yanl bir gelime saylabilir. Gnmzde gerek Hukuk (Anayasa md. 165) ve gerekse ktisat Bilimi337 tarafndan sermayesinin % 50sinden fazlas devlete ait olan kurumlar, Kamu ktisadi Teebbs olarak dnlmektedirler. Hazine (+ Ziraat Bankas + Emlak Bankas v.b.) hisseleri dolaysyla hem Anayasa (Hukuk) hem de ktisat Biliminin, bir Kamu ktisadi Teebbs olarak tanmlad Merkez Bankasnn aslnda; senyoraj, kambiyo ve hazine ilemleri gelirleri elde etmek iin kurulmu bir A.. olmas, balangta doru bulunmu ve desteklenmitir.
335 336

Hines Raporu ,s.53. Merkez Bankas, Byk Larousse, cilt15, ss. 8027-8028. 337 G.Akaln, KT Ekonomisi, op. cit,ss.9-10.

150

Bu tezin muhalifleri olanlar Bankaclar ve Osmanl Bankas ile d evreler ve davet edilen yabanc uzmanlar338 Merkez Bankasnn bir devlet bankas olarak kurulmasnn sakncalarn339 ileri srm olsalar bile; bu tezin taraftarlar nn ve A.Renda kat zerinde hakl gzkyorlard. Tuhaf olan husus; Osmanl Bankas raporlarnda Merkez Bankasnn devlet bankas olarak kurulmasna, bir deliliktir fakat yaplacaktr dedii340 zikredilen Ziraat Bankas Gn. Md. yardmcs Selahattin Beyin (am) ilk genel mdr olarak atanmasdr. Nitekim zaman ierisinde Hazinenin, Merkez Bankas hisselerinin ounluuna sahip olmasnn ve ynetimi atamasnn; hazine ilemleri aracl ile, ak bte politikasnn finansman olanan verdii anlald. Bylece Atatrk sonrasnda; yani II. Dnya Sava yllarnda ve zellikle demokraisiye geildikten sonra hkmetler daha dorusu semenler, bu kaynaktan yararlanmak isteyeceklerdir: Zira bir demokraside maliye ve para politikalarnn ynetimi semenin elindedir341. Bylece Merkez Bankasnn ilevi, senyoraj gelirinden komisyon elde etme karlnda TL nin i ve d deerinin korunmas olmaktan km ve senyoraj gelirlerine ek olarak, enflasyon vergisi ve kambiyo gelirleri tahsiline dnmtr. Dahas planl dneme geilmesi ile birlikte; DPTnin, plan projeleri arasnda yapt sermaye taynlamasn fonlayan Merkez Bankas olmutur. Bu piyasa ekonomisi dnda planl sermaye taynlamasnn dourduu sermaye israfnn boyutu; ancak 1946, 1958, 1970, 1979 ve nihayet 2001 krizi ile ortaya ktnda, nlem olarak idari bamszln verilmesi kararlatrlmtr. Merkez Bankasnn, doal olarak gemite kaynak yaratmak iin kullanlmas ve (senyoraj + enflasyon vergisi + kambiyo /devalasyon) gelirleri salamas dolaysyla giderek bir hazine veznesine/vergi dairesine dnt gzlenmitir. Dolaysyla sermaye yaps asndan, bir KT niteliinde olan Merkez Bankas Ynetimine; 2001 tarihli Yeni Merkez Bankas Yasas deiiklikleri ile idari zerklik verilmitir.

Karl Mller, op.cit,s. s.44. .Tekeli-S.lkin,op. cit.ss.181-200. 340 Osmanl Bankasnn Sayn Komite yelerine, Ek: XVI, (Edr: Tekeli-lkin, Merkez ..) ,op. cit, ss. 1-5. 341 Friedrich von Hayek, Keynes Centenary Austrian Critique, The Essence of Hayek, (Edr: Nishiyama & Leube), California, Hoover Institute, 1984,ss. 43-53.
339

338

151

Ksacas tarihi olarak, Merkez Bankas (senyoraj geliri+enflasyon vergisi+kambiyo gelirlerini) tahsili ile grevlendirilince 1715 sayl Yasa ile verilen parann i ve d deerini koruma grevini baaramamtr. Oysa bir piyasa ekonomisinde mbadeleden taraf olanlarn hepsinin piyasada kazanl kmas ve mbadelenin devam iin; arac olan parann deerinin korunmas asldr342. Parann senyoraj ve kambiyo gelirleri elde etmenin tesinde enflasyon vergisinin tahsili iin kullanlmasnn maliyetinin, kalknmamz finanse etmek iin ek kaynak salamasnn yararn atn; bugn iin derhal sylemek mmkndr. G. Merkez Bankasnn Tarihi Performansnn Deerlendirilmesi Bu noktada sz, Merkez Bankasnn da kurucusu olan nnye brakmak yararl olabilir: Bte andaki mahzurlar bildiimiz ve bundan sakndmz kadar, ticaret muvazesindeki an ehemmiyetini de pek gzel kavramtk. lk seneler, vakit vakit, gerek para deerinde uradmz dalgalanmalardan, gerek ticaret muvazenesinde ektiimiz glklerden zannederdik ki, paramzn deerini mahsus dryorlar. Zannederdik ki ticaret muvazesini bozmak ve dengeyi salamamak iin memleket aleyhine kurulmu tertibler ve siyasi anlamalar vardr. Onlar iletmektedirler. Byle yar sakat yar ifratl tahminler iinde idare ederken, btenin ve d ticaretin muvazenesini korumaya alyorduk ve muvaffak da oluyorduk. Tahminlerimizde ifrata katmz sylerken , tabii bunun bir ksmnn gerek olduunu sylemeliyim343. Ancak nnnn bu samimi itiraflarndan kacak sonu; piyasalarn tepkileri ile emperyalizmin kartrlddr. Bir devletin parasnn d deerinin drlmesi iin dnya piyasalarnn, siyasi olarak ynlendirilmeleri pek mmkn deildir. Kald ki ihracat azalan, sermaye ihra eden ve demeler bilanosu a artan bir lkenin, parasnn d deeri der. Ayrca Merkez Bankasnn kurulmas ile; artk para arznn byyen bir ekonomiye gre ayarlanmas mmkn olabilse bile, net sermaye ihracna mecbur bir lkede; kambiyo ve fiyat istikrarn salamann ne kadar etrefil bir sorun olduu yabanc uzmanlarn raporlarndan anlalmaktadr.344.

Friedric von Hayek, Monetary Framework, The Constitution of Freedom, ,op.cit,ss.324340. 343 smet nn ,Hatralar 2. Kitap, op. cit,s. 261. 344 M.Charles Rist, op. cit,ss. 635-674.

342

152

Trk Lirasnn istikrarn korumakla grevlendirilen Merkez Bankasnn almaya balad 1931 ylnda kur 1 $=2.12 TL iken,345 TLnin tedavlden kalkt 2004 yl sonunda 1 $ = 1.350.000 TL olmutur. Bir baka deyile yetmi be yla yakn bir dnemde TL, $a kar yaklak 636.500 kat deer yitirmitir. Oysa Merkez Bankas yokken 1923te 1 $=1,68 TL iken 1931de 1 $=2,12 TL idi. Dahas 1931-1938 aralnda $ kuru 1,28 TLye dmtr. zetlersek, 1923-38 dneminde TL, $a kar % 31,25 deerlenmitir. Oysa 1931-38 dneminde tedavldeki parann % 22,2 orannda artt anlalmaktadr346. Fiyatlar dtne gre henz lke enflasyon ile tanm deildir. Enflasyon iin II. Dnya Sava yllarn beklemek gerekecektir. Benzer bir gelime emisyon hacminde de grlr. Merkez Bankasnn almaya balad 1931 ylnda emisyon hacmi 158.748.563 Lira iken, 1938 ylnda 193.979.000 TLye ykselmitir. 2004 ylnda tedavldeki para yaklak 14.523.891.000.000.000 (yaklak 15 katrilyon) TL idi. Oysa bu 1931-2004 dneminde milli gelir dolar baznda yaklak 500 kere byrken, emisyon hacmi ise 92.905.174 misli artmtr (izelge:VIII/1). zetlersek: TCMB kurulmas ve TLnin altn karlna kavumas ve artrlmas, TLnin i ve d deerlerini korumaya yetmemitir. (izelge: VIII/1) 1923-2004 Yllar Arasnda Dviz Kuru ve Tedavldeki Para Artlar
Kalemler Tedavldeki Para TL /$ (Dviz Kuru) Dviz Kurundaki Art Tedavldeki Para Art 1923 158.748.563 TL 1,68 TL 1931 2,12 TL % 26,2 1938 1,28 TL - % 37 % 22,2 2004 14.523.891 milyar TL 1.350.000 TL 636.791,5 kat 92. 905.174 kat 158.748. 563 TL 193.979.000 TL

Kaynak : Pakdemirli, op. cit.,ss. 16-17 ve 166-167.

Merkez Bankasnn tarihsel sorunu, Merkez Bankasnn idari bamszl/ mstakillii deil mlkiyet yapsdr demek doru fakat yeterli bir tespit deildir. Zira snrl bir idari zerkliin bile; hkmete muhalefet iin kullanlabileceini son dnemlerde tecrbe ile renmi olduk. Dolaysyla Merkez Bankalar, ilerinde yer aldklar farkl iktisadi rgtlenmelerin bir organ olarak ilev grrler. Nitekim Trkiyede piyasa
345 346

E.Pakdemirli,op.cit.,ss. 16-18. E. Pakdemirli, op. cit,s. 166-167.

153

ekonomisi ve piyasa disiplini ile bunlarn trevi olan mali disiplin teesss etmeden, Merkez Bankasnn sorunlar zlemez. Devletilikte veya Planl Karma Ekonomide Merkez Bankasnn ilevi sermaye taynlamasn fonlamak ve kaynak yaratmak iken; piyasa ekonomisinde ise, TLnin i ve d deerini korumakla yetinmektir. Dolaysyla TLnin bana gelenlerin, YTLnin de bana gelmesini istemiyorsak; piyasa ekonomisine geii hzla tamamlamak ve kalknarak mali disiplini salamak durumundayz. Bylece Merkez Bankas da, piyasa ekonomisi ierisinde kendi ilevinin snrlarn renerek uyum salayacaktr. Merkez Bankasnn mlkiyet yaps yani hl zmnen devlet bankas olmas, bankay kaynak yaratma ve sermaye taynlama kurumu olarak kullanlmasn, elverili klmaktadr. Ancak buradaki asl sorun, Merkez Bankasnn kurulu modelinden ziyade; planl-karma ekonomi dneminde kendisine verilen rolden, yani kaynak yaratma ve fonlama ilevinden kaynaklanmtr. Oysa Merkez Bankasnn bir piyasa ekonomisinde asli grevi, parann i ve d deerini korumak olmal idi. Piyasa ekonomisi geiin tamamlanmasna ve piyasa disiplini ile trevi olan mali disiplinin tesisine; paralel olarak TCMBnn bamszl, mlkiyet yapsnn zelletirilmesi ile zlebilir. Ve hazine altn hisseye sahip olabilir. Bylece para ve maliye politikalar piyasa disiplini altna girerler ve bu duruma da mali disiplin denir. Ancak bu gelimeler ncesinde TCMBna bamszlk verilmesi erken ve sakncaldr. Zira maliye ve para politikalar koparak, iki bal hale gelebilir. Yalnz tekrarlayalm Merkez Bankasnn parann i ve d deerini koruma roln yerine getirebilmesi iin piyasa disiplininin yani kat bte snrlamasnn piyasalarca empoze edilmesi gerekmekle birlikte bunun hissedilmesi kalknmaya paralel olarak tedricen artacaktr. Zira isizliin ve yoksulluun dolaysyla tasarruf ann bulunduu bir lkede; dolaysyla bte a ve enflasyon vergisi basksnn olmas kanlmazdr. Maliye politikas netice olarak para politikasna hkmedeceinden, parann deerini korumak zor olacaktr. Bu durumda istikbaldeki en nemli gvence AB pas ve Maastricht kriterleridir.

154

DOKUZUNCU BLM

MLL HKMETN BTE SYASET

A. Milli Hkmetin Bte Siyaseti lkeleri Bu yeni mali zihniyet aray veya mali devrimler, dnemin ekonomi kurumlarnca ilgili belgelerde aka dile getirilir. Milli hkmet ie balaynca ilk olarak milli bte siyasetini ortaya koydu. Bu siyasetin esaslar unlard347: -Mtevazin (denk) bte, -stikrazlar yapmamak, -Btedeki tevazn (dengeyi) harici ticarette de temin ederek parann kymetini mstakar klmak. Btn bu ilkelerin Klasik Maliye Politikasnn da kurallar olduunu hatrlatmakla yetinelim. Bu siyasetin tatbiki iin 1924de u esaslar konuldu348: -Vergi haslatn tanzim etmek, tahakkukat ve tahsilat, -Yeni bilvasta (vastal) vergilerin ihdas, -Yeni bilavasta (vastasz) vergilerin ihdas, -Hkmet inhisarlar ihdas. Aslnda Maliyenin kendi resmi gr ise daha detayl olup; ilkelerine bir gz atmakta bte siyasetini tespit asndan yarar vardr349: i) Btenin hazrlanmasna, tediye, bor ve para ilerine dair prensipler: -Hakiki ve samimi bir bte muvazenesi, -Msmir olmayan masraflardan azami tasarruf yapmak; memleketin umran ve inkiafn, halkn irfan ve shhatini alkadar eden masraflarla mdafaa hizmetlerine ok yer vermek, -Taahhtleri bilerek hesapl girimek; bunlara samimiyetle sadakat gstermek, -Vezne ve muhasebe birlii,

347 348

Ulusal Ekonomi ve Artrma Kurumu, Trkiye Ekonomisi, op. cit,ss.167-172. ibid,s. 168. 349 Cumhuriyet Dnemi Maliyesi, Maliye Mecmuas, sene 1, cilt 2, say 5, 1937,ss. 3-16.

155

-Maalar pein, istikrazlar intizamla, tam demek; krclkla geinen tufeylileri ortadan kaldrmak, dahili, harici taahhtlerin muntazaman tediyesi, devlet alacaklarnn muntazaman tahsil edilmesi, - Adi hizmetler iin, istikraz yapmamak, -Devlet kredisini kuvvetlendirmek; devlet eshamnn emniyetini korumak, -Salam para; vatandalarn tasarruflarn tevik ve himaye. ii) Vergi Sistemine dair prensipler: -Eski devirlerin vergideki mukayyet hakimiyeti yerine mutlak bir vergi istiklali, -Vergilerin mkelleflerin tediye kabiliyetleri ile mnasip olarak tesisi, -Vergileri iktisadi hayatn inkiafna mani olmayacak seviyede tutmak, -Varidat inkiafn yeni vergilere mracaatta deil vergi usullerinin slahnda aramak, -Hayat ucuzlatmak iin vergilerden imkn nispetinde fedakrlk yapmak. iii) Mali Kontrola ait prensipler: -Yerinde, zamannda derece derece sk kontrol tesis ederek kanunsuz muameleleri nlemek; sratle slah etmek, -Btn mali muameleleri icra srasnda Divan Muhasebat, en ksa bir zamanda Meclisin murakabesine arzetmek. iv) Umumi Prensipler: -Devlet hesaplarnda aleniyet, srat, shhat, -Hazine ve mkellef hukukunu ayni derece ve kuvvette tutmak. B. CHFnn Maliye Politikas Forml: Denk Bte ve Salam Para (Mali Disiplin) Bu ilkeler, sonunda CHFnn 10 Mays 1931de toplanan Programnda; Frkamzda devaml ve hakiki tevazne mstenit bte fikri Maliyede esastr350 eklinde zetlenecektir. Bir baka deyile denk bte veya Klasik Maliye Politikas sadece nn hkmetlerinin deil artk CHPnin de ilkesi haline gelmitir. Kemalist Rejimin Maliye Politikasnn Esas: Cumhuriyetin maliye politikas konusundaki kalabalk ilkeler arasnda kaybolmamak iin;
350

CHF Nizamnamesi ve Program, op. cit. Maliye1.md.

156

bu ilkeleri iki kelime ile, denk bte ve salam para eklinde zetlemek mmkndr sanrm. Ancak bu denk bte ve salam para politikasnn performans kriterlerini: (i) Bte aklar (ii) Enflasyon haddi (iii) Dviz kurunun seyri (iv) Byme hz veya adam bana gelirin art olarak deerlendirebiliriz. Zira nemli olan husus; alnan bu kararlarn veya benimsenen bu ilkelerin, yurttalarn refahna ve ekonominin kalknmasna ne lde hizmet ettiidir. Buradan kartlabilecek bir sonu; devlet, denk bte ve salam para ile Klasik Maliyenin bte siyaseti asndan ilkelerinden ilkini kabul etmektedir. Borlanmama da ilke olarak uygulanmaktadr. Dahas Fransz (Bat) Vergi Sistemini kabul ile; A.Smithin vergicilik ilkeleri, zmnen onaylanmaktadr. hmal edilen tek ilke kk btedir. Zira K.Btenin Milli Gelir iindeki pay bu dnemde giderek artmaktadr. Genel Olarak K. Bte levi: K.Bteler esas olarak devletin, tahsis ilevini/kamu hizmetlerini yrtmekle grevlidirler. Bylece K.Bteler, devlete vcut veren piyasa baarszlklarnn giderilmesini yani sosyal mallarn (kamu hizmetlerinin) salanmasn stlenmilerdir. K. Btelerin veya sosyal mallarn maliyeti, vergi ykdr. K. Btelerin veya sosyal mallarn yarar ise; piyasa ekonomisine katks ya da piyasa ekonomisinin byme hz veya adam bana gelir ve art trnden llebilir. lke olarak K.Bteler, piyasa ekonomisi aleyhine genilemedike; reel olarak bymelerinde bir saknca yoktur. Ancak byyen bir ekonomi de olsa; K.Btenin, piyasa aleyhine srekli nispi olarak genilemesi; devletin baarszlna delil olarak gsterilebilir. Zira K.Bteler, sosyal mallar arz ile katma deeri yani milli geliri yaratan piyasa ekonomisine hizmet iin vardr. Yoksa piyasa ekonomisini ikamesi iin deil. K.Btenin piyasa ekonomisi aleyhine bymesi yani piyasa ekonomisini ikamesi halinde, devletin baarszl muhakkaktr. Zira devlet zel (kiisel mallar), piyasa sosyal mallar salamada baarl olamaz. K.Bteler farkl iktisadi rgtlenmelerde farkl ilevler stlenir. Piyasa Ekonomisi iinde K.Btenin levi: Klasik Maliye Politikasnn yukarda deinilen ilkeleri yani denk, kk bte ve borlanmama ile A. Smithin Vergicilik lkeleri; piyasa ekonomileri ve piyasa disiplininin dourduu mali disiplin iin geerlidir. Oysa 1923-38 157

dneminde Milli ktisat program ile balayp giderek onu tasfiye ederek devletilie geen devlet gdmndeki ekonomi iin, Klasik Maliye Politikas ilkeleri anlamn yitirdiler. Kald ki o dnemde dnyada, Keynesyen Maliye Politikas akm domu; ak bte ve para arznn karlksz artrlmas eilimi balamt. Dolaysyla Klasik Maliye Politikas ilkeleri, salam para dahil, piyasa ekonomisinin mali disiplin kurallardr. Fonksiyonel Maliye Politikasnda K.Btenin levi: Fonksiyonel Maliye Politikas ile Keynesyen Maliye anlay yaklamnn yani ak bte ve emisyonun ifade edildii aktr. Depresyon dneminde konjonktrel dalgalanmalara kar bavurulan bir politika olarak ortaya km, Almanyada Dr. Schacht ve Amerikada Roosvelt tarafndan baar ile uygulanmtr. lkemizde o tarihte A.H.Baar gibi i evrelerine yakn ve d alemi bilen insanlarca nerildii anlalmaktadr351. Fiyatlarn dt bir ekonomide baarl olduu aktr. nnnn tm itirazlarna ramen, tedavldeki parann hacmi 1931 ylna bakla 1938de % 22,2 arttndan, denk bte iddialarna ramen belli lde fonksiyonel maliye politikasna bavurulduu sylenebilir. Devletilikte veya Planl Karma Ekonomide K.Btenin levi: Devleti veya planl bir karma ekonomide, tpk Merkez Bankasnn yani para politikasnn ilevinin deimesi gibi; K.Btenin yani maliye politikasnn da ilevi deiir. Planlama ile birlikte; K. Bte tahsis ilevi yannda, kalknma ilevini de stlenir ve fiziki plann yllk finansman programna dnr. K. Btelerin planl kalknan karma ekonomilerdeki asli grevi, plann finansman yani kaynak yaratmak veya zorunlu tasarruflarn teminidir. Bunun iin ak bte ve emisyon yani karlksz borlanma veya enflasyon vergisini uygulamaya sokar. K. Btenin kalknma ilevini stlenmesi halinde hacmi nisp olarak byr, ak verir ve carilere (kamu hizmetlerine) bakla yatrm deneklerinin pay artar. Netice olarak K.Bte, planlama dolaysyla sadece kamu sektrn deil; kalknmann finansmann stlenir ve devletin piyasa ekonomisini ikamesine ara olur. Para politikas da maliye politikasn izlemek durumundadr. Maliye veya mali ilev planlamann emrine girer.

351

A.H.Baar, nklap ve Para, op.cit, ss. 17-19.

158

1923-1938 Dnemi Btelerinin Deerlendirilmesi: Devlet, zaman iinde Milli ktisat Modelinin ilemediini (Dnya Buhran) veya sonular itibariyle (snfl toplum) arzu etmediini anlayp; bu modeli tedricen tasfiye ile devletilie ynelince; K. Btenin ilevi ve hacmi deimeye balad. Fevklade bteler, dalgal borlarn devri ve ak bte uygulamalar kanlmaz oldu. Kesin Hesap Kanunlarndan hesaplanan (izelge: IX/1)a gre 16 yl ierisinde sadece ylda ak verilmitir. Oysa Maliye eski Bakan Prof. Dr. Ekrem Pakdemirlinin serisine gre onaltyllk bu dnemde onbir yl ak verdii anlalmaktadr. Bu durumda nemli bir gsterge enflasyon oran olmakla birlikte, yine Prof. Dr.Ekrem Pakdemirli tarafndan hesaplanan TEFEnin bu dnemde Dnya Buhran dolaysyla dt anlalmaktadr. Ancak altn lirann deerinin 1923-1938 aralnda TL karsnda yaklak % 57,7 orannda artt grlmektedir. Nitekim Cumhuriyet ekonomi tarihinin en yksek enflasyonunun; 1961-1980 Planl Ekonomi dneminde yaanmas ve zal sonras koalisyonlar veya ekonomik kargaa dneminde, 1990-2001 arasndaki yksek enflasyonun tekrar, K.Bte ve ilevi ihmal edilerek, tesadflerle aklanamaz. Ancak devletilik ile sadece deien denk bte politikas deil; btenin nispi hacminin artmas dolaysyla, piyasay ikame etmesi ile verginin kamu hizmetlerinin maliyeti olmann tesine geerek sanayilemenin zorunlu tasarruf arac olarak kullanlmasdr ki; piyasalarn klmesine ve ekonomide sermaye israf nedeniyle etkinliin azalmasna yol amtr. Dahas vergi zorunlu tasarruf arac olarak kullanlrken, zel mlkiyetin kamu mlkiyetine dntrlmesine yardmc olmaktadr. C. Bte Aklar Bte aklar veya gelir yetersizlii, Osmanl Maliyesinin Dyun-u Umumiye daresinin eline dmesine neden olan ve Cumhuriyet Hkmetini endielendiren bir husustu. Nitekim Atatrk, Bugnk savamlarmzn gayesi tam bamszlktr. Bamszln taml ise ancak mal bamszlk ile mmkndr. Bir devletin maliyesi bamszlktan mahrum olunca, o devletin btn hayati kurulularnda bamszlk felce uramtr. nk her devlet organ, ancak mal kuvvetle yaar. Mal bamszln korunmas iin ilk art ekonomik bnye ile orantl ve denk olmasdr. Bundan tr devlet bnyesini yaatmak iin darya mracaat 159

etmeksizin memleketin gelir kaynaklaryla idareyi temin are ve tedbirlerini bulmak, lazm ve mmkndr. En st dzeyde tasarruf milli zelliimiz olmaldr. ...Ancak bu mecburiyetin tatmini ve kayplarn telafisi bugnk maliye kudretimizin stndedir. Bundan dolay hkmetimizin, her medeni devlet gibi d borlanmalar yapmasnda lzum vardr...Biz memlekette bayndrl, retimi ve halkn refahn temin edecek, gelir kaynaklarmz gelitirecek verimli borlanmalara taraftarz352. Atatrkn maliye politikas konusunda iki ilkesi ortaya kmaktadr: (i) Ulusal bamszlk ancak mal bamszlkla mmkndr ve mal bamszlk da denk bte ile salanr. (ii) Borlanma btenin cari harcama aklarnn kapatlmas iin deil; sadece geri deme kabiliyeti olan kalknma amal yatrmlara, mahsus olmaldr. Bu ilkelerin Keynes sonras dnemde dahi bugn de geerli olduunu sylemek gerekir. Atatrk mali siyaset zerindeki genel grlerini u ekilde zetlemektedir: Memleketin mal durumu, intizam, emniyet ve inzibat zerine kuruludur. Devleti ve halk olan bir idare ve ekonomi hayatnda hazinenin kudret ve intizam balca dayanaktr353. Bavekil nn de Bte Aklarnn mahzurlarn kavradmz ve bundan sakndmz kadar ticaret muvazenesindeki an ehemmiyetini pek gzel kavramtk354 diyerek; bu mali ilkelerin tm devlet kademelerinde tatbik edildiini, ortaya koymaktadr. Aslnda yukardaki ifadelerden sadece sz konusu mali ilkeleri deil; J.S.Millin Maliyenin ekirdek devlet olduu tezini de kartmak, mmkndr. Nitekim Atatrk sadece bu denk bte ilkesini koymakla kalmam, ayn zamanda takipisi de olmutur: Geen senelerin ak btelerinin biriktirdii mkilat Byk Meclisin 1926 Btesinde hakiki bir muvazene vcuda getirmek iin sarf ettii gayret ve hkmete mmkn olan azami tasarrufata dikkat sayesinde iktiham edilebilmitir. Gelecek senelerin hakiki muvazene tesisi, geen seneden beri takip olunan salim istikamete mutabk olarak meydana geleceini kuvvetle mit ederim355.

352

Prof. Utkan Kocatrk,Atatrkn Fikir ve Dnceleri,Ankara , ATM, 1999,ss.309-310 (Atatrk, Sylev ve Demeler, 1 Mart 1922, ss.236-260) 353 ibid,s.312 (Onbeinci Yl Kitab, 1938,s.121.) 354 smet nn, Hatralar 2. Kitap, op. cit,s.261. 355 M.Kemal Atatrk, Sylev ve Demeler, op. cit,s.368.

160

Gerekten Hkmetin ve Maliyenin denk bte iin altklar ve baarl olduklar sadece yetkililerce beyan edilmemekte; ayn zamanda bu husus lkemizde mal alanda incelemelerde bulunan yabanc uzmanlarca da teslim olunmaktadr356. Zaten bte aklarnn, Merkez Bankasnn olduu dnemde enflasyon ve parann d deerinin dmesi veya bor art eklinde kendisini da vurmas kanlmazdr. Ancak Dnyada buhran dolaysyla genel bir fiyat d yaanyorsa, bte aklarnn i fiyatlar etkilememesi mmkndr. Bte Aklar ve ktisadi Konjoktr: M. Friedmana gre357 emisyon, fiyatlar genel dzeyini artrmyorsa karlksz bir borlanma, fiyatlar genel dzeyini artryorsa bir enflasyon vergisidir. Bir baka deyile eer aadaki (izelge: IX/1) son stunda yer alan Pakdemirlinin serisinde olduu zere bte aklar varsa fonksiyonel maliye asndan daha doru bir politika olup; toplam talep geniletilerek, karlksz bir borlanma ile milli gelir artrlmaya allm demektir. Bir baka deyile buhran yllarnda sakncal olan, yeterince geniletici etki dourmamas nedeniyle denk ve kk bte politikas gtmek olabilir. Kald ki nn hkmetleri, Merkez Bankasnn kurulduu 1931 ylna kadar; para arzn sabit tutmas nedeniyle A.H.Baar gibi yazarlarca eletirilmitir358. Sz konusu (izelge X/1) deki ilk stun Kesin Hesap Kanunlarndan alnm olup, drdncs ise Eski Maliye Bakan Prof. Pakdemirlinin serisidir.

356 357

C.Rist, op. cit,s.636. Milton Friedman, Inflation: Causes and Consequences, London, Asia Publishing House, 1963, s.14. 358 A.H.Baar, nklap ve Para, op.cit.

161

(izelge: IX/1) 1924-1938 Dneminde Genel Bte Gelir ve Giderleri ile Bte Ak/Fazlas (TL)
Yllar 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 (1) Masarif/Tediyat 131.584. 535 202. 342.352 172. 450.208 199.124.475 200.788.262 212.777.982 210.109.120 207.547.278 211.988.413 205.421.639 228.807.122 259.476.797 265.796.726 310.692.833 314.697.489 (2) Tahsilat 138.450.305 170.690.026 180.183.547 203.564.939 221.729.458 224.169.949 217.496.027 185.538.215 214.365.254 198. 947.884 241.229.796 266.784.988 270.805.298 317.041.492 329.333.942 (3) Ak/Fazla + 6.865.770 - 31.652.326 + 7.733.339 + 4.440.464 +20.941.196 +11.391.967 + 7.386.907 -22.009.063 + 2.376.841 - 6.473.755 + 12.422.674 + 7.308.191 + 5.008.572 + 6.348.659 +14.636.453 (4)Pakdemirli: Ak/Fazla* - 5.345.034 -6.788.790 31.058.459 -8.176.372 -3.288.077 -20.897.791 -10.776.260 -7.321.688 16.633.170 25.194.426 -687.206 21.581.212 28.197.870 -18.676.522 -26.987.064 -19.044.895

Kaynak: Bte Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941),op. cit.,ss. 1-450 * Pakdemirli ,op. cit.,s. 161.

Bu sonularn, yllar sonra kan Kesin Hesap Kanunlarna dayand iddia edilerek iki hususu gzden kard ileri srlebilir: Birincisi, yl ierisinde kapatlamayan ve gelecek senelere sarkan dagal borlardr ki; bunlar artk orta vadeli borlanmalar demektir. Bu denmeyen dalgal borlar genellikle demiryolu mteahhitlerinin hakedileridir. kincisi ise, yl ierisinde kan fevkalade bteler ve uygulamalardr. Bunlarn da tpk dalgal borlar gibi; bte aklarnn gizlenmesine yarad baz kaynaklarda ifade edilmektedir. Daha dorusu 1930lu yllarda btn dnyada bte d hesaplarn artmasnn, denetimi zorlatrarak genellik, doruluk birlik, aklk ilkelerinin ihlal edildii iddialar mevcuttur359. Aslnda bu eletirilerde gerek paynn bulunduunu kabul etmekle birlikte;

359

F.Neumark, Gnn Bte Meseleleri, Maliye Mecmuas, 1937, cilt II., s.6.

162

enflasyon olmadna gre para arz artsa bile, borlar artmadndan bu tr gizli aklarn, ancak geici olduu veya uzun vadede kapatld dnlebilir. Fevkalade Bteleri Douran Hususlar: (i) Merkez Bankasnn yokluu halinde hazine ilemleri yaplamadndan, annda gelir elde etme ihtiyacdr. (ii) lkede 1923-1938 arasnda ortaya kan isyan hadiselerinin dourduklar ngrlemeyen savunma harcamalar artlardr: rnein 1925 ylnda olduu gibi. (iii) Ancak nnnn de ifade ettii gibi, fevkalade bteler360, gelir ve gider tahminlerindeki isabetsizlikten kaynaklanabilirler. (iv) Osmanl dneminde vergi vermeye almam halkn, vergiye kar direniinin gelir tahminlerini yanltmas olarak dnlebilir. Yalnz Fevkalade Btelerin nemli bir sakncas, dnya ekonomik buhran dneminde milli gelirin dt veya duraklad yllarda; denk K.Btelerin hacminin milli gelire oranla artrlmasnn -denk bte oaltanna ramen- ekonomiye ak bteye bakla yeterince geniletici etki yapmamas olabilir. Milli gelir ve byme hesaplarnn pek bilinmedii bir dnemde; tek kalknma ve refah gstergesi olarak, K. Btenin artna bel balanm idi. Ancak A.H.Baarn da iaret ettii gibi, vergiler ve denekler yani bteler artsa da; zirai rn fiyatlar dyordu. Ksacas Baarn ifadesi ile her ey iyiye gitmiyordu361. nce Bte kanununa ek maddeler ile balayan362 ve 1936 ylndan itibaren bte dna alnan Olaanst denek Kanunlar ile yaplan bu denek artrmlarnn miktar ile sarfedildikleri alanlara ait baz yazarlarn yaptklar hesaplamalar yledir (izelge:IX/2)363

360 361

.nn, Hatralar 2, op. cit,s. 259. A.H.Baar, Atatrke Mektup, ktisadi Davalarmz, op. cit,s. 153-154. 362 Nevin Coar, Kriz Sava ve Bte Politikas (1926-1950), stanbul, Balam, 2004, s. 74. 363 ibid,s.. 77.

163

(izelge:IX/2) 1936-1939 Yllar Arasnda Olaan st denekler ve Dalm

Yllar 1936 Milyon TL 7,6 4,9 7,5 4,2 0,8 0,8 25,8 % 29 19 29 16 3 3 100 1937 Milyon TL 10,0 10,4 9,6 3,4 1,0 1,0 36,1 % 28 29 27 9 3 4 100 1938 Milyon TL 2,4 25,4 19,3 4,7 0,9 4,0 57,9 % 4,0 44,0 33,0 8,0 2,0 10,0 100 1939 Milyon TL 2,2 21,7 27,8 4,0 0,4 3,6 59,7 % 3,4 36,3 46,6 6,7 1,0 6,0 100

ktisat Nafia (Bayndrlk) Savunma Shhat (Salk) Eitim Dierleri TOPLAM

Kaynak: Dsturlar (Zikreden: N.Coar, op. cit,s.77)

Bu olaanst deneklerin genel bteye oranlar ise 1936da % 12,1, 1937de % 15,6, 1938de 23,2 ve 1939da % 22,9dur. Nedeni ne olursa olsun, tekrarlayan ve Genel Btenin e varm bir Olaanst denek daha dorusu Ek Bte uygulamas, mal ynetim asndan da olsa, bir zaafa iaret eder. Ayrca mkellef hukuku asndan vergilerin ngrlebilirlii ve kesinlii ilkelerinin ihlali anlamndadr. Konuyu kapatmadan bte aklar ile ilgili bir zetleme yapalm. Bu dnem itibariyle Bte Kesin Hesap kanunlarna gre sadece 1925, 1931 ve 1933 yllarnda ak verilmi grnmektedir. Bunlardan 1925 ylnn, eyh Sait syan dolaysyla MSB harcamalarndaki artla ilgili bulunduunu; 1931 ylnn da 1929 buhrannn gecikmeli etkisinin Trkiyeyi vurmas olduunu dnebiliriz. 1933 yl ise Dyun-u Umumiye servis ykne balanabilir. Belki burada tek eletiri bte denekleri arasna konulmaya devam eden Dyun-u Umumiye deneklerinin sarf konusunda bir akln olmamas bulunabilir. Ayrca teorik bir argman olarak Keynesyenler, buhran dneminde denk bte politikas yerine; fiyatlardaki dmeleri nleyecek lde, bir ak bte politikasn nerebilirler. Bu dnemde maliye politikas asndan, Muhasebe-i Umumiye Kanununun kabul, hazine birlii, jestiyon usulnn benimsenmesi gibi ek nlemler de alnmtr. 164

Bte Aklarnn Muhtemel Finansman Yollar: Bte aklarnn buhran yllarnda verilmesinin hi olmaz ise; Keynesyen Fonksiyonel Maliye asndan yararl olduu kabul edilmekle birlikte, zellikle Merkez Bankasnn olmad bir dnemde nasl finanse edildikleri merak konusu olabilir: (i) lki, kapatlmayan dalgal borlarn, zellikle demiryolu mteahhitlerinin alacaklar olduu iddia edilmektedir. Bu ksa vadeli borlar denmeyerek, fiilen orta vadeli borlara evrilerek bte aklarnn finansmannda kullanlmtr. (ii) kincisi, Fevkalade Bteler (Ek Bteler) ile bte aklarnn finansman yoluna gidilmi olabilir. Zira Ek Bte aslnda bte ann kapatlmas olaydr. Burada bte birlii bozulduu gibi, srenin uzatlmas da mmkn olabilir. (iii) ncs, para arz sabit olmakla birlikte, para stoundaki kat paralarn yedekleri ile deitirilmesi srasnda piyasaya fazladan para srld (emisyon) iddialar mevcut olup; bu husus TBMMne tanm ve Aaolu Ahmet ve arkadalarnca sorgulanmtr364. Maliye Bakan .Saraolu olay kabul etmekle birlikte, memurlarn hatas veya suistimali olduu gerekesi ile maliye mfettilerinin grevlendirildiini aklam ise de sonu kamuoyunun mehul kalmtr. Benzer bir durumu F.R.Atay da anlatmakta ve zabitlerin istifalarn durdurmak iin maa artlarnn yaklacak 1 milyon TL kat para ile dendiini ifade etmektedir365. (iv) Drdncs, Merkez Bankasnn olmad dnemde hkmet Ziraat Bankas ve Osmanl Bankas kredilerini kullanm ise de, Merkez Bankasnn kurulmasndan sonra 1931-38 arasnda para arznn yaklak % 22 orannda artmasndan bir miktar emisyona da bavurulduu anlalmaktadr. (v) Nihayet, Sovyet ve ngiliz kredilerine ek olarak dier lkelerin Fransa, talya ve Almanyann kredilerinin -muhtemelen silah almlar iinkullanldna ilikin beyanlar mevcuttur. Ayrca imtiyaz verilmesi karl kibrit rneinde olduu zere yabanc irketlerden de bor alnd anlalmaktadr.
364

Maliye Vekili .Saraolu (TBMMdeki Beyanat), Evrak- Nakdiye Suistimalinin Mahiyeti, Cumhuriyet, 24 Mart,1929, s.1. 365 F:R.Atay, op. cit,s. 559

165

Btn bunlardan sonra, buhran yllarnda, bte aklarnn verilmesi ve i veya d kredi kullanlmas; vergi yknn artrlmas yerine bte aklar verilmesi, daha doru bir maliye politikas saylabilir. Hikmet-i hkmet yaklam ile devletin, kendi ilkelerine ramen; koullarn deimesi karsnda zamanla doruyu bulduu mit edilir. Bir baka deyile, denk bte sadece devletilie aykr olmakla kalmyor; ayn zamanda konjonktre de ters bir mali politika da oluturuyordu. Btn bu iddialara ramen Dnya Ekonomik Buhran dolaysyla 1923-1938 arasnda i ve d fiyatlarn da artmadna tekrar iaret edelim. Mal Kaynak Bulmak ve Vergi Gelirini Artrmak abas: nn bu yeni mali kaynak bulma gereksinimini u cmlelerle anlatr; Btn bu meselelerin stnde, memleket idaresi iin mali kaynak bulmak intizaml bir hazine kurmak gerekiyordu. Devletin henz bir Merkez Bankasnn bile olmad bir zamanda bu ihtiyac karlamaya ve devlet bankasn kurmaya almak bizim balca meselemizdi...... Harpten yeni kmz ve harp esnasnda vatandan varln % 40 kadar seferber etmiiz. Yani vatandan varlnn % 40n ordu hizmetine almz ve buna kar bor yklenmiiz. Bir taraftan borcu sratle demeye alyor; te yandan yeni hkmetin maliye ihtiyalarn tanzim etmeye urayoruz. lk i nmze vergi olarak kt. O zamana kadar Trkiye, vergi verir devletler listesine ancak katlabilmi ve bu listenin sonunda yer almtr. Maliye vekillerimiz ihtiyac vatandaa anlatarak cesaretle vergi almaya baladlar. Vergi almaya balamak tabii, hkmetleri vatandaa kar manen gle sevk eden balca konudur. Bununla beraber vergileri koymakta, vatandalarmzdan glk ekmedik366. .nn bir devlet adam sorumluluu ile meseleyi vazetmektedir ancak unutulmamaldr ki; 1925 btesinde yer alan ar ayn yl iinde fakat eyh Sait isyannn beinci gnnde kaldrld. Ayrca Saym (Hayvan) Vergisinin bile halk ile jandarma arasnda zaman zaman atmaya neden olduunu devlet arivindeki belgeler ortaya koymaktadr367. Hazine, (Dyunu Umumiyeyi+Milliletirmeleri+Tekalifi Milliye borcunu+Demiryolu Siyasetini) vergiler ile finanse etmek zorunda kald. Nitekim ScF lideri Fethi

366 367

. nn, Hatralar 2, op. cit,, ss.258-259. Dahiliye Vekleti, Emniyet leri Umum Mdrl, 21/3/1935 tarih ve 4119 sayl yazs (Devlet Arivi)

166

Bey (Okyar) ite bu nedenle ar vergi kalknmay durdurur368 demektedir. smet Paa ve Maliye Politikas: smet Paann Maliye Politikasndaki Rol: Ataya gre btn devrimler Atatrkn, ancak denk bte, demiryolu politikas, d ticaret dengesi, milliletirmeler, imtiyazlarn tasfiyesi ve sonrasnda 369 devletletirme vb yani mali disiplin, Lozan ve Dyun-u Umumiye dolaysyla smet Paann eseridir. Nitekim Atatrk, F.R.Ataya370 Almanya seyahati sonrasnda aht (Schacht) denilen adam Hitlere bunca paray nasl bulup verebiliyor? Harcad milyarlarn altn karl var m? diye sorar. Atay ..ben mali ilerden anlamam. Fakat anlyorum ki Almanlar, Adana sulamas gibi kendi kendisini deyecek iler iin para karln aradklar yok. Fakat hibir gelir vermeyecek olan antlar gibi iler iin .... der. Atay devamla nn hemen sz kesti ahtn hokkabazlndan bahsederek hazineyi bataa srkleyeceini syledi. atm. Belki de nn para bollamas fikrini gdenler ile konutuumu sanmt. nnnn hatra defterleri, yllar sonra yaynlandnda; ajandasnda yer alan unsurlardan birinin de bte taslaklar olduu grlecektir371. Klasik-Fonksiyonel-Planl Maliye Politikas Arasnda Tercih (Bavekil ve Politika Deiimi): Keynesyen fonksiyonel maliye politikasnn orjinalinin Trkiyeye ne kadar yansd mehul olmakla birlikte; bunun Alman veya Schacht okulu trnn lkemizde izlendii ve sonularnn deerlendirildii anlalmaktadr372. Zaten Trkiyede mevcut Alman ktisatlar ve Maliyeciler de Almanyay devaml gzlemektedirler. A.H.Baarn altn karlklarnn kaldrlmas ve tasarruflarn yatrmlarda kullanlmas teklifi ve para arznn retime gre ayarlanmas yani emisyon nerileri Almanya rneinden ilham alnd fikrini vermektedir. Dolaysyla 1933 sonras Trk Maliye Politikas; Klasik Maliye, Fonksiyonel Maliye ve Planlamal-Maliye (Devletiliin finansman) genine skp kalmtr. Veya Klasik Maliye okulunu tercih eden nn, Fonksiyonel Maliye (Schacht ekol) taraftarlar (Hamdi Baar373 ve stanbul i evreleri) ile hzla
368 369

Fethi Okyar, zmir Nutku, op. cit,ss. 104-109. F.R.Atay, op cit.,s.536. 370 ibid,s., 528. 371 smet nn, Defterler, Cilt 1, stanbul, YKY, 2001, sss. 98-111-154. 372 A.H.Baar, Para ve nklap, op. cit.,ss. 17-19. 373 A.H.Baar, ktisadi Devletilik cilt 2, op. cit.,ss. 195-196.

167

sanayilemek iin devleti-bteyi finansman arac olarak kullanmak isteyenler (C.Bayar ve ankaya evresi) arasnda skmtr. Ancak yukardaki tartmalardan kan sonu iktisadi politikasnda giderek devletilie kayan nnnn, maliye politikas ve para arznda, klasik maliyeci veya neoklasik bir tutum takndn grmekteyiz. Belki de bu nedenle muhalifleri nny, Atatrke ikayet ederken hazineyi banka gibi ynetmekle374 sulamlardr. Ancak buhran, kalknma ve devletilik koullar, klasik maliye politikasndan, fonksiyonel maliyeye veya planl maliyeye gemeye zorlaynca, ihtiyatl smet Paa tereddt ettiinden; yerini Celal Bayarn ald anlalmaktadr. Oysa nn, Atatrkn lmnden sonra Bavekil C.Bayar, maliye polikasndaki baarszln sebep gstererek azil edecektir: Asl mesele Celal Bayarn mali ve iktisadi politikas idi. Demagojiye fazla yer vererek balam olan bu politika hibir hesaba istinat etmiyor, devletin mali vaziyeti esasnda harap oluyordu. Ticaret, milli para altst olmutu. Btn bu ahvalin, hatta hkmet azasndan gizli kalmas bir seneden beri takip ediliyordu. Atatrk zamannda geen bu usul artk dzeltmek lazm idi. Zaman getike hi dzelmeyecek bir hale gelebilirdi375. Nitekim nn, bte konularn dant376 ve yakn mesai arkada; Dr.R.Saydam, Bayarn yerine atayarak klasik maliye politikasna geri dnecek ve denetimi bizzat ele alacaktr. Fakat artk Sava yllarna gelindiinden artk bu da pek mmkn deildir. Varlk Vergisinin bile, nnnn bu denk bte veya Klasik Maliye politikas yaklamndan yani borlanmama kaygsndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Belgelerin incelenmesinden anlalmaktadr ki, 1923-1938 dneminde maliye politikas konusunda asl yetkili, Maliye Vekillerinden ziyade Bavekil smet Paa olmutur. K. Bteler ve Devletilik likisi: Devletilie geite; muhtemelen milliletirmeler ve inhisarlar yannda; K.Bteler de kpr grevi grmlerdir. smet Paa K.Bteler ve devletilik ilikisini u cmlelerle anlatr: Devletiliimiz kendiliinden dodu: demiryolu inasna baladktan sonra bu sefer her sene, bte balanrken, tabii olan devlet

374 375

.nn, Defterler,op.cit., s. 252. .nn, Hatralar 2,op. cit,s. 326. 376 smet nn, Defterler, op. cit,s. 98.

168

hizmetlerinin dnda, byk ihtiyalardan yeni olarak hangisini ele alamaya balayacaz, bunu mzakere ederdik. Bir yerde behemahal sulamak iin bir ova veya bir suyu gemek iin bir kpr var. Byle enfrastrktr tesislerinden ve nihayet Ankarada hkmet olarak yerleebilmek iin ne gibi ihtiya varsa bunlardan birini ele alyorduk. Kltr davas iin nasl yeni bir hamle yapmak lazmdr? Bunlar bizim, her sene artan ciddiyet nispet dahilinde meselemiz haline gelmeye balad. Bu sylediklerimle devletiliimizin nasl kendiliinden ve zorla doduunu ve faydal surette ilediini anlatm olduunu zannediyorum377. Ancak devletilie geiin, olaylarn etkisiyle kendiliinden gerekletiini sanmak pek doru olmayabilir. Daha 1920li yllardan itibaren, fikren ortam hazrlayan Z.Gkalp ve onu izleyen hkmet yesi Trkler iin (M.Esat Bozkurt, .Saraolu vb.) devletilik bir programa dnmt. Gkalpe gre: imdiki ktisat Vekilimiz Mahmut Esat Beyefendinin bizim iin, milli bir iktisat sistemi vucuda getirmeye kudreti ve kifayeti herkesce msellemdir...Trkiyede byk sanayiin teekklne iddetle ihtiya vardr. Memleketimizde byk sanayinin teekkl ise, asla fertlerin ve irketlerin teebbsleriyle olamaz. Bilakis, hkmetin, vilayet uralarnn, belediyelerin teebbsleriyle memleketimizde her trl sanayi teesss edebilir378. D. Bte Politikasnn Byme ve Adam Bana Milli Gelir zerindeki Etkisi Aslnda btelerin hacmi kadar, milli gelire ve sosyal refaha katks da nemlidir. Zira bte sadece bir aratr. Aslnda K.Btelerin ekonomiye katksn adambana gelirin art trnden lmek aklc olabilir. Bu dnemde adambana gelirin 1948 fiyatlaryla katlandn hatta % 102 orannda arttn hesaplayabiliyoruz379. Ayrca eitli kaynaklara gre Cumhuriyet ktisat Tarihimizde en yksek byme hznn elde edildii dnem olduu iddia edilmektedir380. Bu dnemde % 7nin zerinde bir byme hz sz konusudur. Fert bana gelir ise; cari fiyatlarla TL baznda katlanm ve yllk olarak % 5in zerinde bymtr381(izelge:IX/3).

377 378

ibid,s.289. Ziya Gkalp, ktisadi Mucize, op. cit. ss. 163-1167. 379 Bulutay-Tezel-Yldrm, op.cit.,s. 120/A. 380 E.Pakdemirli,op. cit,ss.24-25. 381 Bulutay-Tezel-Yldrm,op.cit,s.120/A.

169

(izelge:IX/3) Trkiyede 1923-1938 Dneminde Byme ve Refah

Yllar Byme Hz Fert-Bana Gelir Cari Fiyatlarla TL Cari $ kuru ile Fert Bana GSMH 1948 fiy.* 257.5 303,4 353,3 366,3 322,7 341,5 418,4 410,2 412,8 396,0 428,4 431,8 415,8 477,4 480,1 520,6 (1940)31,4 yl 35,4 yl 32 yl Doutan mr Bekleyii**

1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

14,9 12,8 18,2 -12,8 11,0 21,6 2,2 8,9 -10,7 16,0 6,0 - 3,0 23,2 1,5 9,5

76 94 117 124 109 117 147 110 95 78 75 77 81 103 108 113

45 50 64 65 56 60 71 52 45 37 44 58 64 82 86 88

Kaynak: E.Pakdemirli, op. cit,, ss.16-17 ve DPT-SPD, *Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit, s. 120/A. **DPT, Trkiyede Nfus Yapsnda Gelimeler, Ankara, 1986, s. 13.

Ancak daha nce de ifade edildii gibi; bu serilerin ve baz verilerin sorgulanmas gerekir. Zira Pakdemirlinin Bulutay-Tezel-Yldrm verilerinden hareketle dzenledii byme hz serisine gre 1926da % 18,2, 1929da % 21,6, 1933de % 16 ve nihayet 1936da % 23,2lik hzlar elde edilmitir. Bunlar, bir tarm ekonomisindeki dalgalanmalar ise; byme hz saylamazlar. Eer byme hz saylacaklarsa, sermaye-hasla orannn ka olduu nem kazanr. Bu dneme ilikin yatrm serilerinden yaplan hesaplamalara gre biliyoruz ki yatrmlarn GSMH iindeki pay ancak % 6dan % 11e ykselebilmitir382. Ortalama yatrm pay [ (6 + 11) / 2 ] = 8,5
382

ibid,s.125/A.

170

ile bu dneme ait basit ortalama byme hz % 7,9383 nerede ise birbirlerine eit kmaktadr. Bu 1 civarnda bir sermaye/hasla katsaysdr ki, ok makl grnmemektedir. Devletilik Dnemindeki Byme Ne Kadar Shhatli? Giderek ktisat Teorisindeki arlklar artan liberal iktisatlara384 gre; devletilik veya Sosyalizm dnemlerinde elde edilen bu milli gelir artlar, yapay ve frsat maliyetinin altnda kalan katma deer artlardr. Zira cari ktisat anlayna gre kalknma da ak rekabeti piyasa ekonomisinde mteebbis bir zmrenin ortaya karak sermaye birikimi sreci ile geri kalml yani isizlik ve yoksulluu tasfiyesi olarak tanmlanabilir. Bu tanma gre rekbetin szgecinden gememi ekonomik sonular yanltcdr. 1923-1938 arasnda yaplan ise nce Milli ktisat Modelinin tasfiyesi ile gdml karma ekonomiye gei ve sonra da Devletilik ile doal iktisadi rgtlenme olan piyasa ekonomisinin385 tahribi ile elde edilmi sonulardr. Ayrca kalknma, netice olarak bir piyasa ekonomisinde teebbs ve sermaye faktrlerinin artrlmas yoluyla; faktr donanmnn biriktirilerilerek deitirilmesi srecidir. Kald ki, Dnya Buhran dneminde btn ekonomilerde fiyatlar dp, isizlik artarken, milli gelirin azalmasna karlk bizde ise; fiyatlar dp ve isizlik oalrken milli gelirin de artmas, ihtiyatla karlanmas gereken bir durumdur. Ayrca cari fiyatlarla Milli Gelirin dt bir dnemde sabit fiyatlarla (1948 fiyatlar ile) Milli Gelirin artt hesaplanmaktadr ki386, eliik bir durumdur. Dnya buhran dolaysyla d talep de dtnden ihracatmz da azalmaktadr. ktisat tarihi asndan, bir dnya buhran dneminde; fiyatlar der ve isizlik artarken, byyen bir ekonomiye, literatrde rastlanmas ok zayf bir olaslktr. Btn bu argmanlara ramen, devletilii, II. Dnya Sava arifesinde halkn iaesi veya milli savunma amal (demir-elik) bir program veya teknoloji ithalinin maliyeti olarak ve belki biraz da ekonomi-d faktrler ile izah etmek de mmkndr. ktisat-d gerekeler konusunda iktisatlarn bir gr olamaz.

383 384

E. Pakdemirli, op.cit,s., 16. James Buchanan, Post Socialist Economy, Celtham, E.Elgar, 1997. 385 Francis Fukuyama, The End of the History, National Interest, (16), 1989, ss. 3-18. 386 Bulutay-Tezel-Yldrm, op. cit,s. 120/B

171

E. 1923-1938 Dneminde Fiyatlar Genel Dzeyinin Seyri Bu dnemin en ilgin iktisadi olgusu, muhtemelen fiyatlar genel dzeyinin bu dnem itibariyle dmesidir. Ayrca fiyatlar genel dzeyindeki bu d sadece Trkiyeye mahsus deil, btn dnyada yaanm olup; son seksenbe ylda tekrarlanmamtr. Burada fiyatlar genel dzeyinin seyri yannda TLnin kambiyo deerini ve altn lira karsndaki kymetini de izlemek mukayese olana vermesi asndan yararl olabilir. Aadaki izelgede Geinme Endeksi, TEFE yannda Sterlin ve Dolar kurlar ile TLnin altn lira karsndaki deeri serileri de yer almaktadr (izelge:IX/4). (izelge: IX/4) 1923-1938 Dneminde TL, Sterlin, Dolar ve Altn Lirann Seyri
Yllar 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 Geinme Endeksi 100 92 87 85 76 75 69 70 71 70 TEFE 100 110 123 113 115 116 121 90 73 69 58 58 65 68 71 68 Kr/ 815,6 878,9 890,9 929,7 943,4 960,5 1000 1032 TL/$ 1,68 1,88 1,83 1,91 1,94 1,95 2,07 2,12 2,11 2,11 1,66 1,26 1,26 1,26 1,26 1,28 Altn Lira/TL 7,07 8,15 8,12 8,09 8,26 8,30 8,74 9,17 9,19 9,29 9,27 9,25 9,40 9,73 10,53 11,15 Tedavldeki Kat TL ( 000) 158.749 158.749 158.749 158.749 158.749 158.749 158.749 158.749 158.749 148.582 146.826 158.157 162.754 180.759 168.630 193.979

Kaynaklar: Geinme Endeksi ve Tedavldeki Para: Aziz Kkl , Trkiyede Para Meseleleri, . op.cit,s. 60, ve Sterlin: K. Mller, op cit,s.26. Dolar, E.Pakdemirli, op. cit,s. 94

172

Burada dikkati eken husus, fiyatlarn dmesine karlk altn ve altna bal olan Sterlinin deerinin artm olmasdr. TL, 1923-1938 dneminde altna kar % 57,7 orannda deer yitirmitir. TL, Merkez Bankas kurulmadan nce, altna kar % 30, kurulduktan sonra da % 27,7 deer kaybettiine gre; tedavldeki % 22,2lik para miktar art bu olay pek etkilememitir. Bu gelimeler denk bteye ve hatta 1923-1931 yllar arasndaki sabit para arzna ramen, rejimin vaadi olan salam parann; hi olmaz ise altn ve Sterlin karsnda gereklemediini ortaya koyar. Ancak TLnin altn veya altna bal Sterlin karsnda deer kaybetmesi yle yorumlanabilir: (i) Tpk bugn borsann gnmzde ekonomi politikalarna verdii olumlu ve olumsuz tepkilerinde bulunduu gibi; o dnemin tek borsas olan altn borsas, iktisat ve maliye politikalarn onaylamamaktadr. Muhtemelen muhaliflerin deindii zere; piyasalarn ekonomide riskin artt ynnde, bir deerlendirmesi mevcuttur. Fiyatlarn ve ihracatn dt bir ekonomide; riskin artmadn sylemek mmkn deildir. (ii) Dieri ise iktisadi ajanlar, Milli ktisat Modelinin tasfiyesini veya Devletiliki onaylamadndan; riskin artmasndan dolay altn ve Sterline dnerek; sermaye, Trkiyeyi terk ediyor olabilir. (iii) Nihayet zellikle stanbul Liman Gn.Md. olan A.H.Baarn iler iyi gitmiyor Paam387 diye Gaziye yazd mektubun gerekesinde yer alan d ticaret hacmindeki daralma olabilir. hracat azalmaktadr. Giderek ihracatn azalmas ve TLnin deerindeki dme; 20 ubat 1930 tarihli Trk Parasn Koruma Kanununun karlarak kambiyo denetimine ve kliring anlamalarna gidilmesine yol at388: te bu gelimeler ve ikayetler nn hkmetini tedricen devletilie yneltti. Bu arada $ kurunun dmesi yanltmamaldr. Zira Sterlin ve Dolarn altn karlklar 1930dan itibaren giderek azaltldklarndan yani devale edildiklerinden TLnin deeri artyor gzkebilir. Dolaysyla tek gerek gsterge, altn lirann fiyatnn seyridir. Ancak altn parann seyri de sadece fiyatlar genel dzeyi artlarndan deil; faizlerden de etkilenen bir gstergedir. Yalnz fiyatlar derken, TL karsnda Sterlin ve altn parann deerinin artmas ekonomideki olumsuzlua bir iarettir. Zira sterlin veya
387 388

A.H.Baar, ktisadi Davalarmz, op. cit, s. 153. Aziz Kkl, op.cit,ss.60-73.

173

altn para karsnda TLnin piyasalarca devale edildiini ifade etmektedir. Ayrca d aleme bakla Trkiyede toplam faktr verimliliinin daha yava arttn gsterir veya riskler artmaktadr. Bu nedenle bu dnemdeki byme hz ve GSMH artlar rakamlarn ihtiyatla deerlendirmek gerekir. Ancak yukarda zetlenen ve TLnin altn ve altna bal Sterlin karsnda deer kaybetmesinin sonularn, dnya boyutuna tarsak doru kmayabilirler. Altn karl olmayan veya altndan kopan veya altn karlklarn azaltan dier paralar da deer kaybetmilerdir. Frank ve Dolar gibi. Dolaysyla TLnin altn karsndaki erimesi, dnya konjonktrne balanabilir. Ancak onalt yllk bir sre, bir konjonktr hareketi iin fazla uzun bir dnem saylabilir. Yine de iktisadi buhran ve yaklaan II. Dnya Harbi altn talebini artrm olabilir. Yalnz Kemalist Devrimin, Dnya ktisadi Buhranna rastlam olmas Toynbeenin iaret ettii gibi bir ansszlktr. Bte deneklerinin Kalknma Amal Olarak Tasnifi: Bte deneklerinin dalmnda, Alman Merkez Bankasnda Dr. Schachtn yardmcln yapan K.Mllerin389 hesaplamalarn zetleyecek olursak; kendisi btenin kalknmaya yeterince yardmc olmad kanaatindedir. Karl Mller, Bte deneklerini; milli savunmaya tahsis edilenler ve retim artna (kalknmaya) hizmet edenler olarak ikiye ayrmaktadr. K.Mller bu hesaplamalar, 1926-1930 yllar dnemini kapsamakla birlikte; dier yllarda da durumun pek farkl olmad anlalmaktadr (izelge:IX/5). (izelge:IX/5) Karl Mllerin Bte deneklerinin Kalknma Amal Tasnifi
Yllar Milli Savunmaya Tahsisli deneklerin Genel Bte Pay % Olarak % 50,7 % 49,2 % 47,8 % 45,7 retim Artna Tahsisli deneklerin Genel Bte Pay % Olarak % 11,1 % 13,5 % 14,0 % 15,4

1926-1927 1927-1928 1928-1929 1929-1930

Kaynak: Karl Mller, op. cit,s. 17.

389

Karl Mller,op.cit,ss. 1-33.

174

Karl Mller, doal olarak 1930a kadar Dyun-u Umumiye demeleri yaplmad iin Savunma Harcamalar+Dyun-u Umumiye diyemiyor. Aslnda zellikle bu tutarlara 1933 sonrasnda Dyun-u Umumiyeyi (+ Milliletirmeleri) de katmak gerekirdi. Zira darya net sermaye ihrac ile; yurt iinde kalknma amal olmayan devlet tketimi ve/veya harcamalar, milli geliri bytmezler. zellikle net sermaye ihralar ise (bor demeleri) Milli Geliri kltrler. Belki Gen Trkiye Cumhuriyetinin bu savunma harcamalarn yapmadan, idamesi mmkn olamayabilirdi. Ancak bu yksek harcama dzeyine ramen yneticilerimiz, Mttefiklerle yaptmz anlamalara ramen savaa girmemek iin, II. Dnya Sava kapmza dayandnda; eldeki silah sistemlerimizin yetersiz olduunu iddia ettiler. Nitekim ordumuzun silah sistemleri ve eitim asndan modernizasyonu veya dnya standartlarna ulatrlmas, DP dneminde NATOya girmemiz ile mmkn olmutur. F. Adam Bana Gelir, Vergi Yk, Yatrmlar ve Bor Servisi Yk Elimizdeki verilere gre adambana gelir, vergi yk, yatrmlar ve bor servisini birlikte inceleyecek olursak, maliye politikasnn kalknmay olumsuz etkiledii grlecektir. Yatrmlarn iki kat bir vergi yk ile bir lkenin kalknmasn balatp srdrmesi mmkn deildir. Ayrca GSMH iindeki yatrmlarn yani sermaye birikiminin paynn dkl yannda; sermayeyi etkin olarak kullanacak mteebbis arz da yoktu. Nitekim buhrann da etkisiyle cari fiyatlarla adam bana gelirde dme grlrken, vergi yknn artrld anlalmaktadr (izelge: IX/6). (izelge: IX/6) Adam Bana Gelir, Vergi Yk, Yatrm Pay, Bor Servisi Yk
Yllar 1927 1930 1934 Adambana Gelir 107.8 TL 108.7 TL 76.9 TL Vergiler /GSMH % 13,32 % 13,57 % 20,58 Yatrmlar/ GSMH % 10,9 % 11,8 % 11,7 Bor Servisi/GSMH %1

Kaynak: Bulutay-Tezel- Yldrm, op. cit,ss. 125/A op. cit, Hasan Saka , op. cit,ss. 556-557

Buradan hareketle, maliye politikas, bte dengesi asndan baarl olmu ise de; adam bana gelirin dt bir ekonomide vergi yknn 175

artrlmas, nce zel tasarruf ve yatrmlarn artna olanak vermez ve nihayet zel tketimi de dmeye zorlar. Bu nedenle K.Btenin; sosyal refaha katks, ok snrl veya yetersiz kalm saylabilir. Ayrca 1933 ylndan itibaren balatlan bor servisi de; milliletirmelere eklenince GSMH % 1 oranndaki bu dviz cinsinden transferin TLnin d deerini dmeye zorlamas beklenir. Adambana gelirin dolaysyla zel tketimin dt bir ekonomide hkmetlerin halkn desteini kazanabilmeleri gtr. Nitekim zel tketim veya harcanabilir gelir dtnde demokrasilerde iktidar, Tek Parti Rejimleri ise hkmet deiiklii beklenilmelidir. Yabanc Uzmanlarn Maliye Politikas Alanndaki Ortak Grleri: Yabanclarn zerinde hemfikir olduu mal konular yle sralanabilir. Charles Riste ait olmakla birlikte genel olarak yabanc uzmanlarn paylatklar; Trkiye Cumhuriyetinin mali sisteminin temel nitelikleri olarak tespitleri, unlardr390: i. Parasal enflasyonun yokluu, ii. Uygulamalar aa yukar gerekletirilmi, ancak ciddi sakncalar ieren tahmin yntemlerine dayandrlm bir bte dengesi, iii.Gerek devlete avans verecek gte bir emisyon bankasnn ve gerekse dzenli bir hazine tahvilleri piyasasnn yokluu nedeniyle parasal skntlar iinde olan bir hazine (ne var ki te yandan hazine zerindeki bu bask bte dengesi asndan koruyucu bir ilev grmektedir), iv.Yalnz bte yoluyla finanse edilen ve yalnz bu yolla geniletilmesiyle Cumhuriyet Hkmetinin gnmzde karlat glklerin ounluunun nedenini oluturan, bayndrlk ileri program (demiryollar kastediliyor). Btenin Analizine Gelince: ncelikle, Genel Bte deneklerinin dalmnda MSBnn ok nemli bir arl olduuna iaret etmektedirler (izelge: IX/7). Karl Mller ve onu izleyen dier yabanc uzmanlar W.Hines ve dierleri savunmann bu paynn % 50 civarnda olduunu ve istihsale hizmet eden masraflara (~yatrmlara) yeterli kaynak ayrlmadna iaret etmektedirler. Ayrca MSBnin paynn, Tayyare Cemiyeti gibi bte d

390

Charles Rist, op. cit.,s.636.

176

kurulularla da artrldna dikkat ekmektedirler391. izelgede bu durum zetlenmektedir. Ayrca zellikle K.Mllerin iaret ettii bir husus, 1929 ylna kadar Dyun-u Umumiyeye bir deme yaplmadna gre bu fasla konan denein nasl harcandnn bilinmemesidir392. izelgedeki soru iaretleri bu amala konulmutur. Bu ise smet Paann bavekillii dnemindeki btelerin saydaml sorununu gndeme getiren nemli bir husustur. Aslnda kesin hesap kanunlar kaytlarna bavurmak da sorunu zmemektedir; zira rnein 1926 ylnda Dyun-u Umumiyeye 10.136.108 TLlk denek konulmu ve Kesin hesap kanununda da 7.926.796 sarf grlmektedir393. Dyun-u Umumiyeye bu deme yaplmadna gre bu tahsisat nereye harcanmtr? Bu soru K.Mlleri megul etmektedir394. Dolaysyla tm yabanc uzmanlar kendilerine incelemeleri iin sadece bte deneklerinin verildiini, kesin hesap kanunlarnn bulunmadndan yaknmaktadrlar. Bu konuda da hakldrlar; zira rnein 1926 senesi Kesin Hesap Kanunu, 30.5.1933de kabul olunmutur395. Belki de K. Mller ve Charles Rist gibi uzmanlarn eletirileri, bu kesin hesap kanunlarnn kartlmasnn hzlandrlmasnda rol oynam olabilir.

391 392

Walker Hines et.al, op. cit,ss. 80-81. Karl Muller, op. cit,s.18. 393 Maliye Bakanl, Kesin Hesap Kanunlar, op. cit,s.60. 394 ibid,s. 18. 395 Maliye Bakanl, Kesin Hesap Kanunlar 1924-1941, op. cit,s. 49.

177

(izelge: IX/7) Karl Mllerin Cumhuriyetin lk Yedi Ylna Ait Genel Bte Analizi izelgesi
Mi lyonTrk Liras 1926/27 1927/28 1928/29 1929/30 Askeri Masarif Mdafaa.................... Bahriye..................... malat Harbiye ve Harita....................... Jandarma................ Nafia Tahsisatnn 2/3.................... Yukardaki tahsilat Faslnda Dyun-u Umumiye tahsisatndan laveler ktisadi nkiafa bilvasta veya bilavasta hadim masarif: Ticaret, limanlar, sanayi ve ziraat........ skn ve muhaceret.... Nafia 1/3.................... Shhat........................ Maarif...................... 64,0 8,1 6,3 10,6 10,8 99,8 58,0 8,8 5,9 10,2 20,1 103,0 58,9 5,9 5,7 11,4 21,8 103,7 57,6 6,2 5,5 8,9 22,5 100,7 Umumi Tahsisat Yeknunun Yzdesi 1926/27 1927/28 1928/29 1929/30 % 32,6 % 4,1 % 3,2 % 5,3 % 5,5 % 50,7 %27,7 % 4,2 % 2,8 % 4,9 % 9,6 %49,2 % 27,1 % 2,7 % 2,6 % 5,2 % 10,2 %47,8 %26,2 % 2,8 % 2,5 % 4,0 % 10,2 %45,7

Umumi Bte Masarifi...................

6,0 1,2 5,4 3,7 5,7 ------22,0 ------196,6

6,4 2,3 10,0 3,3 6,2 ------28,2 ------209,3

7,0 1,0 10,9 3,4 7,8 ------30,1 ------217,0

8,6 1,5 11,2 4,4 8,1 ------33,8 ------220,4

% 3,0 % 0,6 % 2,9 % 1,2 % 2,9 --------%11,1

% 3,0 % 1,1 % 4,8 % 1,6 % 3,0 ------%13,5

% 3,4 % 0,5 % 5,0 % 1,6 % 3,5 --------% 14

% 3,9 % 0,7 % 5,0 % 2,0 % 3,7 -------% 15,4

Kaynak: Karl Mller: op. cit.,s.17.

Burada ilgin olan husus, demiryollar yapmnn 2/3nn savunma amal, 1/3nn ise iktisadi amal olduuna ilikin grtr396. Aslnda demiryollar konusundaki bu fikri, muhtemelen smet nnnn beyanlarna dayandrmaktadrlar. Bu izelgenin ana fikri; gen ve muasrlamak isteyen Cumhuriyet daresinin kalknmaya yeterli kaynak bulamadna iarettir ki, maliye polikamza yneltilen en nemli eletiridir. kincisi, dalgal borlarn yl iinde kapatlmamas halinde Bte aklarnn gizlenebilecei vurgulanmaktadr. Ayrca Fevkalade Btelerin (Ek Btelerin) varlnn bu konudaki kukular artrdn beyan etmektedirler. Dahas 1923-1926 dnemi btelerinin ak olduu bilinmekle birlikte, bunlara ait rakamlar verilmi deildir. Denk olduu bildirilen 1927-1933 dneminin de ek deneklerle kapatld
396

Karl Muller, op. cit.s.,. 18.

178

anlalmaktadr : Nitekim Walker Hines ve Charles Rist397 bu ek denekler iin birer izelge vermektedirler (izelge:IX/8). Ayrca bu munzam muhassesat (ek denek) tutar, yllar itibariyle bir azal gstermekle birlikte; 1932de tepe noktasna trmanmtr. nhisarlar daresince, Benzin, eker, Petrol iin verilen gelir rakamlar (11,571 milyon TL) ile Maliye Bakanlnn yaynladklar (13,261 milyon TL) arasnda fark olduuna iaret edilmektedir398. ncs, Hkmetin ( Dyun-u Umumiye + Demiryollar Yapm + Milliletirmeler+ Silah Almlar vb.) dolaysyla girmi olduu d taahhtler sonucu dviz demeleri ihtiyacnn TLnin d deerinin dmesine yol atn ifade etmektedir399. Aslnda bu d ykmllkler azaltlmadka, kambiyo buhranna yani TLnin srekli deer kaybetmesine are bulmak da; mmkn deildir. rnein 1923-1929 yllar arasnda tedavldeki para miktar 158,7 milyon olarak sabit tutulmu iken, TL hem altn hem de Sterlin karsnda gerilemitir (izelge:IX/9). (izelge: IX/8) 1927-1933 Dneminde Ek deneklerin Seyri (000 ilavesi ile)
Bteye Konulan Tahsisat 194,455 207,169 220,241 222,647 186,582 169,147 170,474 Munzam Muhassesat Munzam Tahsisatn Bteye konulmua nispeti % 24,0 % 12,5 % 5,7 % 9,1 % 4,8 % 35,4 -

Sene

Yekn

1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933

46,616 25,861 12.820 20.335 8,973 59,895 -

241,071 233,930 233,231 242,982 195,555 229,042 -

Kaynak:Walker Hines et. al, op. cit.s. 80.

Bir baka deyile TLnin piyasalarca devale edilmesinin nedeni enflasyon deildir, dvize olan talep fazlasdr. Hkmetin buna verdii cevap ise; hkmetin d bor tediyesine balamasdr. Bu seneki tediyeler
397 398

Charles Rist, op. cit,s. 638. Karl Muller, op. cit,s. 14. 399 Charles Rist, op. cit,s.660.

179

iin daha evvelden ihtiyatl ve hazrlkl bulunmak sayesinde harici tediye menfi tesirini maddeten fazla hissettirdi denilemez. Yeni taahhtlerinin buna sebep olduu kabul edilmekle birlikte; 1929da yeni Gmrk Tarifesine geilmesi ncesinde ithalatlarn taleplerini artrmalar400 veya iktidara gre tilaf Devletlerinin (Emperyalistlerin) paramz drmek iin dzenledii komplolardr401. Nitekim smet nn aklamalarnda, Bu sene iin toplanan ve milli parann tenezzlne sebeb olan yeni amillerden bahis edeceim. Bunun Birincisi harici borlarn ve gmrk tarifesinin tatbikat vesilesiyle baz tccarn isabetsiz telandan bu krsden daha nce bahis etmitim.... Masum ruhlar kendi on lirasn tehlikeden kurtarabilmek iin dviz tedarikine kalkmlar...Kt ve imansz olanlar iin meydan, zehir saacak tam bir frsat gsteriyordu. (...Hkmet milli paray dre dre sfra yaklatracak , sonra az bir bedel ile piyasadan toplayp Devlet bankas aacak ve yeni para kartacak ayialar....) demektedir. (izelge:IX/9) 1923-1929 Dneminde TLnin Altn ve Sterlin* Cinsinden Deeri ( Kr.)
1923 Altn Lira Sterlin 707 815,6 1924 815 878,9 1925 813 890,9 1926 809 929,7 1927 826 943,4 1928 830 960,5 1929 874 1000,0

Kaynak: Aziz Kkl , Trkiyede Para Meseleleri, Ankara, MEB yaynevi, 1947,ss. 24-31 ve K.Mller, op. cit,s.26. *stanbul Borsasndaki deeri.

G. Mali Disiplin: Maastricht Koullar ile llmesi zetlersek, Tek Parti Ynetiminin devir ald ekonomi iinde K.Bte siyaseti zerine den drt grev olduunu sylemek mmkndr: (i) Devleti ve devrimi finanse etmek iin mali ilevin icras (ii) Osmanldan devir alnan d bor yknn denerek ortadan kaldrlmas (iii) kalknma iin alt yap yatrmlarnn finansman (iv) milliletirmelerin bedellerinin denmesi. Hatta btn bunlarn bir mali disiplin iinde; denk bte, salam para ve darya borlanmadan yaplmas isteniyordu.
400

smet nn, Milli Para Hakknda : 12 Aralk 1929, Sylev ve Demeler, op. cit,ss.203210. 401 .nn, Hatralar 2, op. cit,s. 261

180

Gelir olarak da elde: (1) Vastal vergiler arlkl bir vergi sistemi, (2) inhisarlar varidat (3) gmrk resimleri mevcuttu. Bu gelirler ile bu giderlerin karlanmasna olanak olmad anlaldndan; u ek gelir nlemleri alnd: *lk olarak vergi yknn artrlmas yoluna gidildi. *TCMBnin kurulmasnda sonra para stounun hacmi yedi senede % 22,2 artrlarak emisyondan yararlanld. *nce i ve sonra d borlanma (sanayi projeleri+silah almlar) olana kullanld. Gerek milliletirmeler ve gerekse bor demelerinin ertelenmesi dolaysyla; yabanc sermaye yeni yatrmlarn durdurduu gibi, lkeyi terk etmeye balad. Ayrca milliletirmeler ve d bor servisi ile sermaye ihrac, yabanc sermayenin lkeyi terki ile birleince; ekonominin faktr donanm giderek arptlm oldu. Vergi yknn artna paralel olarak, yabanc sermayenin lkeyi terki, dnya buhran ve kalknmann finansman gerei arasna skma; ekonomideki brokratik denetimin artmasn getirdi, zel teebbs geriledi ve yeri devletilik ile doldurulmak istendi. zellikle kalknma ile igili ihtiyalar, devletilii davet etti. Bylece klasik maliye politikasn mmkn ve baarl klan ortamdan giderek uzaklalm oldu. Bilindii zere geni anlamda piyasa disiplini (kat bte snrlamas) ve bunun trevi olan mali disiplinin uygulanabilmesi iin koullar yle sralanabilir: (a) Piyasa ekonomisinin kabulne ve iletilmesine, (b) kalknmann tamamlanarak i ve d aklarn kapatlmasna, (c) para politikasnn mali disiplini desteklemesi iin para miktar teorisinin kabul ile para miktarnn milli gelirin artna balanmasna, (d) ekonomik ve siyasal iktidarlar ayrmna paralel olarak kuvvetler ayrmna yani demokratik denetime, (e) hr basnn izlemesine veya haber alma hrriyetine ihtiya gsterir.

181

te Klasik Maliye Politikas bu ortamda baarl olabilir. Kk ve denk bte, salam para, borlanmama, A.Smithin vergicilik ilkelerinin uygulanmas kalknm bir piyasa ekonomisinde bir anlam tar. Aslnda mali disiplinin varln, gnmzde-baz zaaflarna ramen- Maastricht Kriterleri ile saysal olarak lmek artk mmkn olabilmektedir. Maastricht Kriterleri asndan bir deerlendirme yapacak olursak

1933 yl itibariyle u sonular elde edebiliriz (izelge:IX/10)

(izelge: IX/10) Maastricht Kriterleri le 1933 Mali Ylnn Deerlendirilmesi
Bte A/GSMH % 0,56 D Borlar/GSMH % 15,7 Enflasyon Oran - % 11,3 (TEFE)

Kaynak: Pakdemirli, op.cit, ve Walker Hines, op. cit,s. 119.

Bu izelgeye bakarak, mali disiplinin salandn kesin olarak sylemek mmkndr. Ayrca elde edilen sonular Osmanl bteleri ile karlatrnca mali disiplin alannda ok nemli bir farkn olduunu grmemiz mmkndr. Osmanl bteleri genellikle % 20-25 civarnda borlanma ile kapatlrd. Btn bu bte disiplininin bir Tek Parti dneminin yntemleri ile baarldnn bilincinde olsak bile; Cumhuriyet dneminde Maliye Politikasna byk lde eki dzen verildii anlalmaktadr. Yukarda yabanc uzmanlarn ve ileride yer alan muhalif Trk yetkililerin eletirileri; bu izelge esas alndnda, lzumsuz teferruata dnmektedir. Dnemin bte aklar bizi aldatmamal; bunlarn GSMHya oranlar gayet kk kalmaktadr: Ayrca sz konusu 1933 bir buhran yl olup; fiyatlar dtne gre, btenin ak vermesi talebin genilemesine ve milli gelirin artna yardmc olmaktadr. Aslnda buhran dneminde fonksiyonel maliyecilerin, denk bte politikasn eletirilerine ramen milli hkmet Maastricht kriterlerinin de gsterdii zere vaadini tutmu grnmektedir. Aksayan maliye politikas deil kalknmadr.

182

H. Bte Siyasetinin Sonular imdi dnemin maliye politikas uygulamalarnn deerlendirmesini yapacak olursak u sonulara varlabilir: bir

Baarlabilenler: 1. Denk Bte ve salam para siyaseti ile mali disiplin aray iine girilmitir. Artk borlanma ve israf sorgulanmakta ve kanlmaktadr. K.Btenin devleti finansman iin yeterli klnmasna allmtr: Mali otari hedeflenmi ve baarlmtr. 2. eri ve rfi Vergi Sistemi arlkl bir a d sistemden, modern bir vergi sistemine geilmi ve vergi, devletin finansman iin yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. 3. Muhasebe-i Umumiye Kanununun kabul ile devlet muhasebesi, hazine birlii, jestiyon usul gibi uygulamaya dnk hususlar hayata geirilmitir. 4. Maliye Politikasnn desteklenmesi iin, Para Politikas birimi olan Merkez Bankas kurulmu ve iletilmitir. 5. Milliletirmeler ile Trklerin modern iletmecilii baarabilecekleri, devir aldklarna ek olarak; bu tr kurumlar kurup iletebilecekleri ispatlanmtr. 6. Milli Bankaclk amacyla kurulan Bankas ile zel teebbsn himayesi salanm ve Trkler bankaclk yapamaz gr yalanlanmtr. 7. Bte aklar ve borlanmadan mmkn mertebe saknarak, kesin hesap kanunlarnn kartlmas yoluna gidilmitir. 8. Vergiler, sermaye birikimi iin zorunlu tasarruf arac olarak kullanlmaya balanm ve Be Yllk Planlarn finansman mmkn hale getirilmitir. 9. Merkez Bankasnn kurulmas srasnda vergi d bir alternatif olan Osmanl saray mcevherlerinden bir ksmnn rehni suretiyle kredi arayna gidilmi ise de; aranan kredi imtiyaz karl bulunmutur. 10. Zamanla Dyun-u Umumiye servisinin balamasyla d krediler bulmak mmkn olmu ve alnan d krediler, genellikle sanayi projelerinin finansman iin kullanlmtr.

183

11. Kalknma dzeyimize uygun olarak; Kapitlasyon dneminin aksine vastal vergiler arlkl bir vergi sistemi kurulmu ve bu sistem gmrkler ve inhisarlar gelirleri ile desteklenmi, nihayet vastasz vergilere de yer verilmitir. Baarlamayanlar: 1. ncelikle on ylda baarlmas beklenen iktisadi mucize gerekletirilemedi. Bu durum halk idarenin, halka vaad ettii refah artnn ertelenmesi anlamndadr. Siyasi sonular itibariyle demokrasiye geile birlikte DP iktidarna yol aacaktr. 2. Piyasa Ekonomisine ait mali disiplin ilkelerinin yani denk bte ve salam parann geri kalm devleti bir ekonomide uygulanmas uyumsuzluk yaratm ve giderek iktisadi kalknma ve iktisadi rgtlenme lehine taviz verilmeye balanmtr. 3. Vergi yk artlarnn frsat maliyetinin yurtii tasarruflar olduunu ihmal ederek, % 52 orannda artrlmas ile; zel teebbs iin sermaye birikimi kayna kurutulmu ve/veya halkn tketim dzeyinin drlmesi sz konusu olmutur. Bu durum, halkn, kayt d ekonomi eilimini artrarak vergi sistemi ile balarnn zayflamasna yol am olabilir. 4. K.Btenin GSMH iindeki payndaki bu art, devletin piyasa ekonomisi aleyhine bymesi ile devletin piyasalar ikamesi endiesini gndeme getirmi ve etkinsizlie yol amtr. 5. Devletin kendisini ekonomiden sorumlu klmas ile yani siyasal ve ekonomik iktidarlar tekeline sahip olmak iin; nce Milli ktisat Modelinin tasfiyesi ve sonra Devletilie ynelmesi tartmal tercihler olsa da; Klasik Maliye Politikasnda srar, K.Btenin ilevinin tahsisten yani sosyal mallar arzndan, plann finansman programna dnmesine veya fonksiyonel maliye aracl ile isizlik ve knty nlemek iin kullanlmasna yardmc olmamtr. 6. Devletilikle birlikte giderek piyasa baarszlklarn (etkinsizliklerini) nlemek iin varolan K.Bte sanayilemenin finansman iin genileyerek, devletin baarszl aracna dnmtr. 7. Merkez Bankasnn kurulmas ve Maliye Politikasnn para politikas ile desteklenmesine ramen; altn karlklarnn biriktirilmesi

184

politikas, daraltc etki yannda dviz cinsinden tasarruflarn yatrmlar yerine yurt dna ihracna yol amtr. 8. Vergi sisteminin modernizasyonunda seilen rnek lke Fransann seiminin isabeti tartmal olmakla birlikte; tercme matrah ve tarifelerin uygulanmasnn, milli ekonomi ile uyumsuzluu ve bu uyumsuzluun piyasa ekonomisi veya piyasa mevvikleri ile atmaya yol amas, etkinsizlik yaratmtr. 9. Seilen devletilik modeli ve ncesindeki devlet gdml ekonomi modellerindeki gnmz ktisat anlay asndan doan sorunlar nedeniyle, piyasa uyumlu klasik maliye politikasnn anlam kalmam ve kendisi de sorun olmu, dolaysyla Bavekillerin ve hkmetlerinin azillerine yol amtr. 10. zlenen Maliye Politikas ile seilen ktisadi model arasnda yaanan uyumsuzluk; saydamlk sorunu yaratm, ek bteler, emisyon, dalgal borlarn deviri, i borlanma vb. aralarla bu sorunlar almaya allmtr. 11. Ylda 6-7 milyon TLlik bor servisi ile 6-7 milyonluk milliletirmeler taksitleri birleince sermaye ihra eden bir lke olmann yannda K.Bteden alt yap yatrmlarna ancak bunlarn toplam kadar 1015 milyonluk bir tutar ayrlabilmitir. Dolaysyla kalknma gecikmitir. 12. Son olarak, Dyun-u Umumiye servisi, milliletirmeler ve savunma harcamalar iin btenin % 50 sinden fazlasn ayrmaya mecbur kalan Cumhuriyet ynetiminin, kalknma ve halka vaat ettii refah, d gler ve bizim bu politikaya uygun hareketimiz dolaysyla engellenmi ve devrimin baars geciktirilmitir: Ksacas d glerce Cumhuriyetin emperyalizm iin bir tehdit olmas, nlenmeye allmtr. Nitekim ngilizler, Trk devrimini ilgi ile izliyorlard. Nitekim Toynbeenin iaret ettii gibi 1920lerde Batnn (Emperyalizmin) rakibi alternatif vard402: (i)Cihat veya ihtilal ile Batnn yklmas gerektiini ileri sren Araplar veya Sovyetler, (ii)Hindistandan ykselen bar ama pasif direnii zm veya (iii) Japonya ve Trkiyenin pragmatik yaklamdr.

402

A.Toynbee, op.cit,s.301.

185

Trkiyedeki hzl bir kalknma, dnyadaki/smrgelerdeki talar oynatabilirdi. Netice olarak sadece denk bte ve salam para uygulamalarnn, mali disiplini salamaya yeterli olmad II. Dnya Harbi ve sonrasnda Tek Parti Ynetiminde yaanan ve Varlk Vergisine yol aan yksek enflasyon ve bte aklar ile gzlenmitir. zelletirme tamamlanp piyasa ekonomisine geilmeden, kalknma sorunu zlmeden, demokratiklemeden ve hatta hukukun stnl (hukuk devleti/mkellef haklar) salanmadan; mali disiplin konusunda kesin sonu alnmas zordur. Demokratik bir lkede; kalknmann finansman dolaysyla tasarruf ann (i ak) mevcudiyeti, doal olarak bte an da davet eder. Mali disiplin, piyasa ekonomisi iinde kalknmann tamamlanmas, demokratik denetim/muhalefet, mkellef haklarnn tannmas ve hr basn ile mmkndr. Mkellef haklarnn tannmamasnn frsat maliyeti, kayt d ekonomidir. Piyasa ekonomisinin, devleti mali disipline iknada veya terbiyede kulland silahlar; srayla kayt d ekonomi, enflasyon, bor yk ve iktisadi krizlerdir. Ancak kalknma tamamlanana ve tam istihdama ulancaya kadar; demokrasilerde, poplizm403 pusuda bekler. Bu adan baknca Tek Parti Dneminde denk bteyi ve mali disiplini salamak, daha kolay gzkmekle birlikte; olay gletiren vergi deme kapasitesinin son derece dk olmas ve saydamln bulunmamasdr.

403

G.Akaln, Ekonomi politik Kriz ve Piyasa Ekonomisine Gei,op. cit, ss. 55-80.

186

ONUNCU BLM

YABANCI UZMANLARIN RAPORLARI VE MUHALF TRK UZMANLARIN ELETRLER

A. Resmi Olmayan Grler ve nemi Bu dnemle ilgili olarak gerei yakalamak asndan, son olarak yabanc uzmanlarn raporlar ve muhalif Trklerin eletirilerine yer vermekte yarar vardr. Burada grlerine yer vereceimiz yabanc uzmanlar; Dr.H.Schacht, Karl Mller, Prof. Charles Rist, Dr.Vissering, Walker Hines ve arkadalar, Prof. Leon Morf404 ve J.Picharlestir. Muhalif Trk uzmanlar olarak ise; Cavit Bey, A.Hamdi Baar, A.Fethi Okyar sayabiliriz. Bu Trk muhaliflerin arasna farkl grleri dolaysyla Atatkn lmnden sonra dlanan C.Bayar ve hatta dier Bankaclar da katabiliriz. Aslnda bu muhalifleri sralaynca; hepsinin milli iktisat okulu ve serbesti taraftar eski ttihatclar olduu ortaya kmaktadr. Ancak unutmayalm ki, Atatrk de Bankas uygulamas sonrasnda, iktisadi grleri ve performans asndan; C.Bayar daha baarl bulduundan bavekil tayin etmi idi. B. Yabanc Uzman Raporlar ve Yol Atklar Gelimeler Yabanc uzmanlarn raporlarnn yazlmasna yol aan husus; genelde Merkez Bankasnn kurulmasdr: Dyun-u Umumiye ile srdrlen mzakereler de, J.Picharlesin raporuna yol am olabilir. Ancak Cumhuriyet ktisat Tarihi asndan bu raporlar emsalsiz belgelerdir. Zira bu dnemde Tek Parti daresi nedeniyle Trk uzmanlarn objektif olabilecek kadar hr veya yeterli iktisat bilgisi birikimine sahip olmalar pek mmkn deildir. Ayrca Trkiyede aydnlar, o dnemde muhtemelen Z.Gkalpin405 tutumu dolaysyla ktisatn, bir bilim olmaktan ziyade; ngiliz karlarna hizmet eden bir ara olduunu dnyorlard. Serbest Frka tecrbesi de gstermitir ki, bu raporlarn hkmetin resmi politikasna kar olan genel izgisi; muhalefetin iktisadi tezleri iin, ilham kaynan oluturmutur. Hatta muhalefetteki Serbest Frka liderleri,
404 405

Leon Morf Raporu, ( Tekeli lkin, Merkez Bankas, Ek XVIII), op. cit,ss. 1-6. Z.Gkalp, Trkln Esaslar, op. cit.,ss 175-176..

187

TBMM krssnden bu raporlara atfta bulunarak; yaynlanmalarn istemilerdir. Dolaysyla 1937deki bavekil daha dorusu iktisat politikas deiikliine gtren ilk gelime (1929 buhran+yabanc uzmanlarn raporlar + Serbest Frkann Belediye seimleri dolaysyla iktidar olabilme kabiliyetinin ortaya kmas) dir. Bylece 1930 ylnda smet Paaca; Merkez Bankas Modeli ihmal edilen C.Bayar, 1937de karar mevkiindeki bavekil olmutur. C. Yabanclarn Raporlarnda Maliye Alannda Ortak Hususlar Yabanc uzmanlarn bte siyasetine ilikin grleri, IX. Blmde ele alnmt. Bu kesimde yabanc uzmanlarn genel olarak maliye politikasna, borlara, vergi ykne ve para politikasna ilikin yaklamlar ele alnacaktr. Yabanc uzmanlarn bu konulardaki ortak grlerini u noktalar etrafnda toplamak mmkndr: ncelikle, TLnin d deerinin dmesinin nedeni d demeler dengesinin adr. Bu ak kapanmadka TLnin d deerini, Merkez Bankas kurarak korumak mmkn deildir. Trkiye iktisaden inkiaf etmek istiyorsa istihsal ve ihra etmek, muhtac inkiaf olan memleketlerin en yksek iar budur. Harite Matlup temin eden kymetli ve mtezayit mreccahtr ki nakit nizamnn selameti ve iktisadi shhati kfildir406. hracat azalp, d ticaret a ve demeler dengesi a byr ve TLnin d deeri derken; Merkez Bankasnn kurulmas, mevsimsizdir. Bir baka deyile artan demeler dengesi ana are bulacak organ, Merkez Bankas olmadndan; kambiyo sorununu da zemez. kincisi, yabanc uzmanlar, kambiyo buhranna yani paramzn d deerinin dmesine kar alnacak nlemler olarak unlar nermilerdir: (a) demeler bilanosu aklarnn finansman iin yabanc sermaye yatrmlarnn ekilmesi. (b) Mmkn deilse d krediler temin edilmesi. (c) Veya demeler bilanosu aklarna neden olan hkmetin d ykmllklerinin azaltlmas (Dyun-u Umumiye ve milliletirme taksitlerinin azaltlmas+silah almlarnn drlmesi vb.). (d) D ticaret
406 Karl Mller, Trkiyede Nakit stikrar ve bir Merkezi hra Bankasnn Tesisi Hakknda Mtaleaname Ankara, Baveklet Matbaas, 1930 s.37. (Tekeli-lkin, Cumhuriyet Merkez Bankas, Ankara,1997, Ek: IV)

188

aklarna neden olan yatrmlardan (demiryolu+makine tehizat vb.) vazgeilmesidir. Bunlar makl bilimsel zmler olsalar dahi, acilci devrimciler iin makbul reeteler deildiler. ncs, yabanc uzmanlarn Merkez Bankasnn kurulmas konusundaki fikirlerine gelince; Leon Morf ve Dr.G.Vissering olumlu gr belirtmi olmakla birlikte, Charles Rist arta bal olarak evet derken; Karl Mller ve Dr. H.Schacht ise mevsimsiz (zamansz) bulduklarn ifade etmilerdir. Karl Mller Bir taraftan Trk iktisadiyatnn gayri kafi olan ve bilhassa son seneler zarfnda ihracatn da mahsus birsurette azalmasiyle darald anlalan istihsal randman ve bir ok zaaflar arzeden Trk Maliyesi dier taraftan Devlet btesinin pek edit dviz tahdidat altnda bulunmas derhal nakit istikrarn tevessle ve bir Merkez Bankas tesisine msaade edecek mahiyette deildir407. TL istikrar kazandktan sonra, Merkez Bankas kurulmas yoluna gidilmelidir. Bunun iin de ie demeler bilanosunun dengesini salamak zere istihsalin ve ihracatn artrlmasndan balanmaldr. Ayrca sihirbaz maliyeci denilen ve Hitler tarafndan daha sonra Maliye bakan yaplacak olan Dr. H.Schacht da (Merkez) Bankasnn kat ve niha bir teekkl olarak hemen tesisini tavsiye edememi olmaklmn sebebi Trkiyenin iktisadi inklabn henz balangcnda bulunmas ve bu babtaki tedbirlerin derhal tatbikinin mmkn olmad 408 409 endiesidir eklinde aklama yapmaktadr. Charles Rist ise bir tedavl bankas herhalkrda kurulacak ise; teknik yardmcnn tecrbe sahibi bir yabanc olmasnda yarar vardr demektedir. Ayrca Merkez Bankas kurulmadan yeterli altn ve dviz rezervi salanmaldr. Drdnc olarak, yatrmlarn zellikle yatrmlar iinde nemli bir yer tutan demiryollar yapmnn; Genel Bte harcamalar ile finanse edilmesine kardrlar. Zira demiryollar doal tekeller olarak byk yatrmlar gerektirmekte fakat kra geileri ise gelecek kuaklara sarkmaktadr. Dolaysyla gelecek bteler zerinde bugnden girilmi
407 408

Karl Mller, op. cit,s. 44. Dr.H.Schacht, Trkiyede Nakit stikrar ve Merkezi hra Bankasnn Tesisi Hakknda Bir Mtaleaname, Ankara, Bavekalet Matbaas 1930, ss.7-8. (Tekeli-lkin, op. cit, Ek:V) 409 Charles Rist, op. cit.,ss.667-672.

189

taahhtler dolaysyla, birikmi ykler mevcuttur410: Genel Bte ile demiryollarnn yapm ve iletilmeleri mevcut neslin vergi ykn ar kld -yani harcanabilir gelirini dolaysyla tketimini kst- gibi; dvizle satn alnan girdiler iin bu vergilerin kullanm da; kambiyo buhranna dnerek, TLnin d deerini drdnden, ihracat geliri azalmakta ve lke yoksullamaktadr. Bunun yerine demiryollar gibi neticeleri ancak bir ka nesilde alnabilecek yatrmlarn, borlanma ile finanse edilmesini ileri srmektedirler. Beincisi, Walker Hines ve arkadalar mevcut muntazam ve gayri muntazam bor yeknlarn ve bu gibi borlardan zaman zaman yaplan tediyeleri gemi ve gelecek safahatn ak surette mukayese etmeyi mmkn klacak ve ksa vadeli borlarn miktarlar ile vade tercihlerini ve mevcut kontratl sipariler ile atide tevlit edecei ksa vadeli borlar muntazam bir ekilde tespit edecek bir metod daha henz taammm etmemitir 411 diyerek devlet muhasebesi kaytlarmz sorgulamaktadrlar. Bir baka deyile, Trkiyede; Dyun-u Umumiye de dahil, devletin i borlar ile dalgal borlarnn kaytlarnn ve cari kontratlar dolaysyla yarn doacak borlarnn salam bir kaydnn tutulmad eletirilmektedir. Neticede saydamlk yoktur demektedir. Altncs, vergi yk ok ardr412.Vergi yknn azaltlmas hususunda Gmrk ve nhisarlar gelirlerindeki indirim olumlu karlanmaktadr413. Ancak gerek d ve i bor servisi yk ve gerekse srdrlen alt yap yatrmlar dolaysyla hkmetin, vergi ykn azaltabilmesi pek mmkn gzkmemektedir414. Vergi haslatnn artn, vergilerin artrlmas yerine; iktisadi artlarn slah (milli gelirin artrlmas G.A.) ve mal servisler tekilatnn azaltlmasndan tasarrufla salanmas tavsiye olunmaktadr. Ayrca irat ve servet vergileri zerinden alnan haslat, tevsi edilmesi gereken istihlk vergilerine bakla ok fazladr (1934/35te % 41,9). Dolaysyla istihlk vergileri ile fiyat iinde gizlenmi vastal

410 411

Walker Hines, op. cit,s. 120. ibid,s.180. 412 J.Picharles, op.cit,s. 13-30. 413 Walker Hines et.al, op. cit,s. 131. 414 J.Picharles, op. cit, ss., 13-30.

190

vergilerin gnll tahsili, tahsildar eliyle vastasz vergilerin toplanmasndan daha kolaydr415. Ksacas vastal vergilerin pay artrlmaldr. Son olarak, 1949 ylnda Marshall yardmlar iin II. Dnya Sava sonrasnda ekonomimiz ile ilgili raporlar hazrlayanlarn Thornburghun ve Bakerin bu dnemin performans ile ilgili deerlendirmelerinin de olumlu olmadna iaret edelim: rnein M. Thornburgh 1949da yle demektedir: Cumhuriyetin ilk yirmialt yl sresince insanlarn byk ounluunun hayat standartlar hi deilse bile ok az artmtr416. Thornburgh bu kalknma hamlesindeki yavaln nedenini yle tespit etmektedir. Trklerin sanayilemek gibi insanln en ileli srecini memurlar yani planclar ve KT yneticileri eliyle yrtmeye almas sermaye israfndan baka bir ey dourmamaktadr.417 tiraf etmek lazmdr ki, yerli veya arlan yabanc uzmanlardan ok daha deerli olan ve ileride Alman Mucizesinin mimar olacak Prof. W.Rpke ve arkadalar lkemizde idi: Hitler kard, biz ise farkna varamadk veya itimat edemedik ve Amerikallar lkelerine gtrdler. II. Dnya Savandan sonra K.Adenauer ile sosyal piyasa ekonomisi modelini418 Almanyada baar ile uyguladlar. Oysa Batda aydnlanma an balatanlar Descartes gibi gezginci bilginler olmutur. Belki yabanc uzmanlarn arasna Trkiye zerine yazd iki kitap dolaysyla A.Toynbeenin de katlmas da mmkndr. Ancak kendisinin tarihi olmas nedeniyle darda tutmakla birlikte bir ngrsndeki eksiklii hatrlatarak bu kesimi tamamlayalm. Toynbee Trkiyedeki asker yneticiler iin ifade ettii ktisat ve Siyaset renimlerini deneme yanlma yntemiyle tamamlayacaklar419 ngrsnde ksmen de olsa yanlmtr. Zira iyi niyet yani deer yarglar da, bilgi kadar nemlidir. rnein Lozanda Dyun-u Umumiye anaparasnn taksiminde nn ve Cavit Bey

ibid,s. 13-30. Max Thornburgh, An Economic Appraisal: Turkey, Newyork, The Twentieth Century Fund, 1949,s.253. 417 ibid,s.,55. 418 W.Rpke, A Humane Economy: The Social Frame work of the Freemarket Econmy, (ev: E: Henderson), Chicago, Regnery, 1960. 419 A.Toynbee, op. cit.,s.206.
416

415

191

arasnda kan ihtilafta420 olduu zere yneticilere, yurtseverlikleri doru yolu gsterebilir. D. Muhalif Trk Uzmanlarn Eletirileri Aslnda Hasan Saka ve . Saraolu gibi akademik gemii olan hkmette grev alan Maliyeciler ile muhalifleri olan Cavit Bey, A.Hamdi Baar, A.Fethi Okyar ve Aaolu Ahmet ayn iktisat ekolnn yani milli iktisat okulunun farkl kanatlar olarak dnlebilir. ktidardakiler, Z.Gkalpin destekledii Alman Tarihi Okulunun himayecilik tezini savundular. Daha sonralar ise; Sovyetlerin finanse ettii ve teknik yardm salad, devletilii desteklemeye kaydlar. Liberal kanat ise her iki gre de hem himayecilie hem de doal olarak devletilie kar ktlar ancak 1950de iktidara gelebildiler. Yalnz iktidarda olmasalar bile; stanbul i evrelerinin desteine sahiptiler. Oysa Cavit Bey, muhtemelen Lozan ve yasaklanan stanbulun Ekonomik Durumu Raporu veya muhalif tutumu nedeniyle zmir ktisat Kongresine de arlmad ve faal bir grev verilmedi. Cavit Bey: Cavit Bey ve arkadalar, Liberaller devletin ekonomiye mdahalesine yani ekonomik ve siyasal iktidarlar tekeline dolaysyla kamu iletmeciliine kar ktlar. Vergilerin kamu hizmetlerine katlma pay olduunu ifade ile devletin ticari faaliyetleri iin kullanmn doru bulmadklarn ifade ettiler: Hkmetin sermayesi yoktur. irketlere verecei para vergi namyla halktan alnan paradr. Bu para irketlerden nce memleketin sonsuz ihtiyalar iin dnlmelidir. Bundan baka hkmetin itiraki, davet edecei mdahaleler dolaysyla da sermayedarlarca ounlukla ho grlmez.421. Yabanc sermayeye taraftardlar: Hatta milliletirmeleri kamu iletmeciliini doru bulmamalar nedeniyle desteklemediler. Bizim iin halen tehlike, bizim yabanc sermayesinden korkmamz deil; yabanc sermayenin bizden korkmasdr. Hkmet adamlar bu korkuyu ortadan kaldrmaya almaldr422.Osmanl Bankasnn imtiyaznn uzatlmasn,
420 421

Y.K.Beyatl, Cavid Bey, op. cit,ss. 141-153. Cavit Bey et al, op. cit,s.,166. 422 ibid,s. 176.

192

aksi halde lkedeki kredi ile i hacminin ve dolaysyla milli gelirin deceine iaret ettiler. nk her ihtimali dnmek mecburiyetinde olan banka, kendisini hazrlamak lzumunu hissetmekte ve bor sahalarn mmkn mertebe snrlayarak, derleyip toparlamaya almaktadr. Bundan da krediye muhta olan tacirler zarar grmektedir423. Cavit Bey, bugn Trkiyede mevcut evrak nakdiyenin iktisadi hayatmz yrtmek iin yeterli dzeyde olduunu ifade ile; yalnz bizde deil orta kambiyolu hibir lkede altn karlk kalmamtr. Bu itibarla altn karlk aramaya ve imdilik tedavl vastalarn azaltmaya mecbur deiliz. Bu konuda alacamz yeane tedbir, bugne kadar yaptmz gibi; tedavle yeni evrak- nakdiye ihracndan saknmaktr 424. Cavit Bey, tedavl bankasndan (Merkez Bankasndan) bahis etmemekle birlikte bir reeskont Bankasnn kurulmasn istemektedir Ticari kredinin memlekette azami hadde kartlmas iin, bir Reeskont Bankasna ihtiya olduu aktr. ..Halbuki mecburi bir reeskont usul kabul edilecek olursa, dier bankalar gerektii zaman portfylerini Osmanl Bankasna devir etmek suretiyle sahalarn geniletebileceklerinden, kredi daha da oalabilir. Osmanl Bankasnn imtiyaznamesinde yer alan banknot imtiyaznn bu gn fiili hibir kymeti ve bankaya hibir faydas yoktur425. Belki bu ifadelerden emisyon bankas olarak da Osmanl Bankasna taraftar olduunu kestirmek mmkndr. Kambiyo buhranna yani paramzn d deerini kaybetmesine gelince iki nedenin nemli olduunu ifade etmektedir: (i) Bte a tam manasyla dengeli ciddi bir btenin, devletin itibar bunun neticesinde kambiyo zerinde iyi tesiri olacan ilave etmeyi mnasip grrz demektedir. (ii) D demeler bilanosu a, Memleketin iktisadi dengesizliinin kambiyo zerinde icra ettii tesiri dikkate alacak olursak, bunda iyimser olmaya imkn bulunmadn grmekte glk ekmekteyiz426 eklinde grn aklamaktadr.

423 424

ibid.s.,177. ibid,s. S.166. 425 ibid,s.178. 426 ibid,s. 168.

193

Milli Mcadele yani bu etin kavga Trk iktisadiyatnn gelimesini milli lkler sahasna ekti. Yukarda sylediimiz gibi bu hususta irk bir mani olmaynca gayeye ulamak iin yalnz usul dairesinde almak ve sabr ile beklemek lazmdr. Ekseni Trklerden oluan yeni bir iktisadi denge vcuda getirmek uzun senelere baldr. Bunun iin yeni nesiller yetitirmek gerekir. Bu da nnde bir gaye, ciddi bir programla vcuda gelir427. Cavit Bey mnevverlere den vazifeler olduuna da iaret etmektedir: Bu vazife sahaya girenleri alklamaktan, hem de bu hususta yaynla, nutukla konferanslarla mmkn olan propaganday icra etmekten ibarettir428. Hkmete den vazife memuriyet kadrosunu daraltmak..sanayi ve ticaret mektepleri aarak hem sanatkrlar ve hem de ticaretin ruhuna, kanunlarna vakf genler yetitirmektir429. Ayrca demokrasinin rekabet dolaysyla kamu kaynaklarnn etkin tahsisine yol aacan ifade etmektedir: stanbulun hrriyet ve istiklali de bu byk ehrin Belediye Bakann bizzat semesi ile balar..... hemehrilerinin itimadyla bu mevkiye gelecek olan zat iin stanbulu ykseltmek ....bir gaye olacaktr430. Ancak Cavit beyin iddialarnn en nemlisi ihracatla birlikte -milli gelir ve istihdamn- dtne ilikin gzlemleri ve sunduu istatistiklerdir431. Bir baka deyile Cavit Bey TLnin kambiyo deerindeki dmenin ithalat ve ihracat arasndaki dengesizlikten (d ticaret andan ) kaynakland; ancak bunun da gdlen otarikhimayeci iktisat politikasndan doduuna iaret etmektedir. Nihayet, Ziya Gkalpin iktisadi mucize veya Batnn on ylda yakalanabilecei grne kar Cavit Bey: Trk unsuru, kabiliyet gc itibariyle dier hibir unsurdan aa bir mevkide olmadndan hadiselerin vukua getirdii eitsizlii ortadan kaldrmak iin; uurlu programl hareket etmek ve bakalarnn ancak krk elli sene sonra ulaabildikleri gelime

427 428

ibid,s.,20. ibid,s.23. 429 ibid,s. 21. 430 ibid.ss, 207-208. 431 ibid,s. 114.

194

dzeyine, bugn sramak gibi yanl ve yanll nispetinde zararl bir siyaset takip edilmemesi lazmdr432 demektedir. Cavit Beyin bu fikirlerinin ve tutumunun millici ve devleti bir dnem iin, ok ters olduunu ifade etmekle birlikte tekrarlayalm; bu grler sadece kendisinin deil TOnun bir komisyonuna ait olduuna gre, stanbul tccar ve sanayicilerinin de dncelerini aksettirmekte idi. ki eyi belirtmekte yarar vardr: Cavit Bey ve arkada H.Cahit Dyun-u Umumiye Dayinler Meclisi maal yeleri idiler. Kendisi bizzat babakan Clemenceau tarafndan Fransaya karlm, daha sonra da svireye geirilmi ve Fransz dostlar tarafndan maddeten desteklenmiti433. Ancak Osmanl dneminde politika yapanlarn arkalarna elilikleri almalar doald: Fuat Paann tabiriyle bu husus hayatlarn ve hrriyetlerini korumak iin gerekliydi. Dahas Cavit Bey ve H.Cahitin II. Lozan ncesinde ve srasnda; Mtareke Dneminde stanbulda Taninde yapt aleyhte yaynn, smet nny ve hkmeti rahatsz ettii anlalmaktadr434. lk Lozan Konferansnda muhalefet ettii ve hatta borlarn anaparasnn devletler arasnda paylatrlamayacana ilikin Fransz grn destekledii iin heyetten - H.Cahit, Hamit, Nihat Reat ve Hahamba- ile birlikte ihra edildi435. Ancak bu muhalefetin srmesi srasnda; Tanin Bayazar H.Cahit (Yaln) stiklal Mahkemesince oruma srgn ve Cavit Bey ise, daha sonra zmir suikastine kart karar ile idama mahkm edildiler. Ataya gre Cavit Beyi Lozandan beri muhalefete srkleyen sebepler unlardr: Byk Avrupa Devletlerinin yardm olmakszn ve bu yardmlar temin edecek tavizler yaplmakszn Anadolunun ortasnda tek bamza bir devlet kurup yaatamazdk. stanbuldan ayrlmamal idiCavit iktisadi ve mal alemden kafasn ayramayan, milliyetilii her bakmdan darlama sayan devrim diktalarna akl yatmayan bir Osmanl idi.

432 433

ibid,s. 25. Cavit Bey, dama Be Kala, stanbul, Emre, 1993,ss 37-38. 434 .nn, D leri bakan Olarak Lozan.., op. cit,s. 48. 435 Y.K.Beyatl, op.cit.

195

Vatanperver namuslu adamdKomiteci deildi.436. Nitekim yllar sonra nn, demokratik hayata geerken C. Bakanl ve parti bakanlnn ayn kiide toplanamayaca iddia edildiinde; CHP bakanl iin H.Cahit (Yaln) uygun grecek ancak daha sonra sz konusu itiraz ortadan kalktndan olay gereklemeyecektir. Limanc Hamdi (Baar): Ayn derecede nemli olmasa da; Milli ktisat Okulundan gelen ve daha ziyade tpk M.evket Esendal gibi Kara Kemalin de bir yetitirmesi olan Limanc Hamdi (Baar) fikirlerinden, maliyeye ilikin olanlarna ksaca deinelim. ncelikle vergi ykn ar bulmamakta ve Trkiye halkna denmesi teklif edilmi olan senede 200 milyon liray, bu halkn deyemeyecei miktar olarak kabul edemeyiz437 . Bozuk olan vergi sistemimizdir. rnein Aarn kaldrlmasnda iddia edilmitir ki iftiden vergi kaldrlmakla onlar istihsale tevik edilecek ve bu hareket Trkiye istihsalinde mhim bir hareket noktas olacaktr. Halbuki byle olmam kyl ayan dikkat bir skntya dmtr438. Yaplmas gereken ey btn vastasz vergilerin kaldrlarak, tm verginin mstehlike dettirilmesidir. Vergiyi mstehlik snfnn vermesi en adil bir vergi sistemidir. Hi kimse, istihsalci veya iktisadi faaliyetlerin dier safhalarna itirak etmesinden dolay yani istihsalinden ve faaliyetinden vergiye tabi olmamaldr; vergiyi mstehlik olmak itibar ile ve istihlakinin derecesine gre vermelidir. Herkes istihlkidir ve bu sfat, halktan adaletle vergi almak noktasnda; en kuvvetli sfattr439. Kaldrlan vastasz vergilerin dourduu gelir kaybn doldurmak iin ekmek zerine bir istihlk vergisi konulabilir440. A.H.Baarn, Atatrke 26.12.1933de yolladn aklad ve tekzip de edilmeyen mektubu belki de en nemli eseridir. Buradan bir pasajla o dnemdeki Mal siyaset hakknda muhaliflerin daha dorusu Baarn grlerini aktaralm: Vergilerin azalmayp oalmasna ramen hl bugnk vaziyetin mesel 1931 senesi balarnda fena grdmz
436 437

F.R.Atay,op.cit,s.416. A.H.Baar, ktisadi Devletilik, cilt 1, stanbul, Cumhuriyet, 1931, s., 142. 438 ibid,s.153. 439 ibid,ss.159-160. 440 ibid,s.165.

196

vaziyetten iyi olduu edebiyat politikamza hakim olmaktadr. Bugn ile o gn arasnda daha iyi oldu demek iin acaba ortada maddi ne gibi alametler buluyoruz? Mahsul fiyatlar m artt? Bilakis; o gn (1931) buday 5, zm 40, ttn 80 kurutu bugn (1933) ise buday 4, zm 10, ttn 30 kurutur. hracat m oald? Bilakis; o tarihte 120 milyonluk ihracatmz geen sene 80 milyona dt. Memlekette son sene iinde bteyi daraltmak, vergileri oaltmak tedbirleri muvakkat zaman tedbirleri gibi deil, bir sistem mevzuu gibi ebedilemee yz tuttu.... Her ey iyiye gitmiyor Paam!..441 A.H.Baar, TL iin altn karlnn biriktirilmesine ve emisyonun altna balanmasna karyd. Milli Kurtulu hareketinde bulunan bir memleket her toplad altnn birka misli mbadele ve imar hareketini tevkif eder. Trkiye onun gibi iktisadi tekilatlanma iini yeniden yapmaya alan bir memleket, fazla ihracat kymetlerini, halkn tasarruflarn, hariten bulabilecei her trl krediyi ancak istahsal aletlerini oaltmaya, teknik terakkilerden memleketi istifade ettirmeye yarayan ithalata tahsis etmelidir. Bunlar tamamen veya ksmen altna tahvil etmekle o memleket, yaplan tasarruflar ve fedakrlklar sfra indirmi olur. Altn, her eyi yapm, satnalacak baka bir eyi kalmam memleketler rezerv olarak G.A.- toplayabilir442. A.H.Baar iddiasna gre paraszlk elimizi kolumuzu balyordu443: Muhtemelen Baar, bu noktada para ile sermayeyi kartrmaktadr. A.H.Baarn dikkate deer bir tespiti daha 1925 ylnda yazd bir makalede444 Hkmetin iktisadi ilerde en ayan- dikkat olarak tuttuu yol, devletiliktir. Bir ka sene evvel, garip bir fikir gibi gelen iktisadi devletiliin bugn tatbik sahasnda muaffakiyeti temin edilen bir sistem halini almtr. Devlet vazifelerini iktisat ve i sahasna doru her an
441 442

A.H.Baar, ktisadi Davalarmz, op. cit, ss.,153-154. A.H.Baar, ktisadi Devletilik, cilt 2, stanbul, 1931, s.195. 443 A.H.Baar, Para ve nklap, stanbul, Cumhuriyet, 1936,s. 17. 444 A.H.Baar, Yeni Kanunlar Mnasebetiyle, TO Mecmuas say 5 (Mays 1341/1925) ss 869-871.(Der: M.Koraltrk, A.Hamdi Baardan Semeler, Ankara, SPK, 1997, ss.83-87).

197

geniletmektedir.Anadoluda hkmeti tesis etmezden evvel hkmetin bu sahada Ziraat Bankas ve Seyr-i Sefainden baka messesesi yoktu.Son inklaplar zerine memlekette yaplacak bir ok iler karsnda kaldk. Sermayedarlarn gsterdikleri tereddt devresinin hitamn beleyerek ok mstacel olan ilerimizi tehir edemezdik. Bu zaruratler dolaysyladr ki devleti iktisat ve i sahasna da atmaa mecbur kaldkktisadi devletilikte de hesaba, ilme istinad etmez ve bu sahada adem-i muvaffakiyetle karlarsak ok uzun seneler memlekette iktisadi devletilii ldrm oluruz. Bundan hazer etmek lazmdr demektedir. A.H.Baar ve fikirlerini nemli klan, II. Merutiyetin Milli ktisat politikasnn uygulayc takmndan olmasnn tesinde; uzun yllardr stanbul Liman irketinin Umum Mdr olarak ekonominin da alan bu kilit noktasnda uygulamalar ve daryla temas dolaysyla, bilgi birikimi salayabilmesidir. Hemen tekrar ekleyelim, A.H.Baar bu fikirlerini ay boyunca Anadoluda maiyetinde seyahat ettii Atatrke de aklam ise de; kabul grmemitir. Baar, 1945de DPnin kuruluu srasnda C.Bayar ile ibirlii yapm ve milletvekili olmusa fakat 1953de kanun tekliflerinin kabul edilmedii gerekesiyle partiden istifa ederek ayrlmtr445. Fethi Okyar: Fethi Okyar ve bakan olduu ScFnn Program'nn iktisadi fikirlerini iki farkl aamada ele alalm. ScFnin Programnn, CHPden ayrld iktisadi hususlar: Vergilerin giriimcilii caydrmasndan saknlaca, bayndrlk yatrmlarnn vergilerle deil borlanma ile finansman, vatandalarn refahna ve mal ve iktisadi her trl teebbslerine engel olan hkmet mdahalelerinden vazgeilecei, yabanc sermayenin davet edilecei, zel teebbsn esas olduu, devletin ancak ferdin yapamad ileri yapaca, inhisarlarn kaldrlaca, zira kredi ihtiyacnn karlanaca, sanayi teviklerinin uygulanaca ile nihayet tek dereceli seim ve kadnlara oy hakknn tannacadr. Netice olarak ScF Program, eksik veya yetersiz de olsa gnmz iktisadi zihniyetine daha yakn bir program olduu anlalmaktadr.

445

http//wikipedia.org./Ahmet Hamdi Baar/06.02.2008)

198

zellikle Okyarn zmir konumas fikirlerinin zeti niteliindedir446: *Birincisi Bizim iddiamz demiryollarnn gayet ar artlarda yaplmakta olmasdr. Masraf memleketin tahamml kudretini anca, halkn iktisadi kabiliyet ve inkiaf durmaa mahkmdur. *kincisi bir hkmetin en mhim vazifesi memleketin iktidarnca ve mal siyasetine gre vergi ileri ile megul olmaktrMali siyasette muvaffakiyet var m?, *ncs Baka yerlerde pek ucuz faizle iktifa eden sermaye memleketimize niin gelmiyor? Hakiki bir denge ve paramzn istikrar, harici istikraz sevdasna kaplmadan yaplacak ilerdir. *Sonuncusu Liberalizm meslei devlete ait vazifeleri devlete, millet efradna ait olan vazifeleri de ahsi teebbslere terk eden ...meslektir. Burada Fethi Okyarn syledii iki husus ok nemlidir : (a) Yaplan i demiryolu da olsa vergi yknn, halkn takatini amas kalknmay durdurur. (b) Mali siyasette ve vergi ilerinde hkmet baarl mdr? Fethi Okyarn bu szleri -Cavit Bey veya A.H.Baarnki gibi- bir ekonomi-politik polemiin tesinde; ScFnin halktan oy destei alabilmesi dolaysyla doruluu ispatlanm iddialar olarak dnlebilir. F.Okyar, halk arasnda yumuak siyasal tutumu nedeniyle; rejimin ve devrimin gler yz olarak dnlyordu. Tek Parti dneminde ve/veya Devrim anda, muhalefet etmek bir yana; lehde gr bildirmek bile izine bal idi447. Dolaysyla II. Merutiyetin Liberal izgisini srdrenler Cavit Bey, A.Hamdi (Baar) ve Fethi (Okyar), Aaolu Ahmet maliyetlerine katlanarak448 da olsa bu dneme ait analizleri ile tarihimize k tutmulardr. Ayn husus devrime destek vermek iin rgtlenen Kadrocular ( Yakup Kadri, evket Sreyya, Vedat Nedim, smail Hsrev) iin de geerlidir449: zinsiz hareket ettikleri veya izinlerini atklar iin Kadro kapatlm ve datlmlardr. Doal olarak, devrimin mant gerei;
446

Fethi Okyarn zmir Nutku, Serbest Cumhuriyet Frkas Nasl Dodu ve Nasl Kapatld?,stanbul, Karacan, 1988, ss. 104-109 447 Y.K.Karaosmanolu, Politikada 45 Yl , stanbul , letiim, 1984, s.149. 448 A.H.Baar, Atatrk ile Ay, op. cit,s.158. 449 Y.K.Karaosmanolu, op.cit, s.126.

199

devrimciler sadece gl deil; haklydlar: Zira kendi programlarn uygulamak iin devrimi yapmlard. Milletlerin hayatnda fikirler nemlidir zira tercihlerimizi belirler450. Bu fikirler ile bu tercihleri yaparak bu sonular alabildik. Ludwig Misesin dedii gibi ngiltereyi Merkantilizmin yaratt gerilik, yoksulluk ve karanln ierisinden ekip karan, kalknmaya, refaha ve zgrle kavuturan A.Smith ve Milletlerin Serveti adl kitab olmutur451: zetlersek piyasa ekonomisi ve rekabeti fiyat mekanizmasdr. Z.Gkalpin Milli ktisat Modeli doru olmakla birlikte daha sonra devletilikle btnletirmesi bizi ad konulmam bir Merkantizme yani Devletilike sevkederek bir tarihi yanlg dourmutur. Cavit Beyin Liberal ktisat Modeli (da-ak ekonomi) geersiz olmakla birlikte; piyasa ekonomisi, tercihi doru idi. Ancak her iki dnrn de 1920li yllarn banda hayatlarn kaybetmeleri, daha sonra modellerini gzden geirme ve uygulamalar etkileme olana vermemitir.

D. North,Understanding the Process of Economic Change, N.Jersey, Princeton, 2005,s.13. Ludwig von Mises, Economic Freedom and Interventionism, Newyork, The Foundation for Economic Education, 1990,ss. 36-39.
451

450

200

SONU
1923-1938 Dneminde yaananlar hi kukusuz byk bir mali devrimdir ve bir demokraside tekrar da mmkn deildir: Mali Devrimler ile kastolunan Kapitlasyonlarn kaldrlmas, Dyun-u Umumiyenin tasfiyesi, milliletirmeler, gmrkler, arn iptali, modern vergi sisteminin kabulvb. Milli devletin temelinde ekirdek devleti oluturan bu mali devrimler yatmaktadr. Yabanc uzmanlar da bu saylanlar mali devrimler olarak nitelendirmektedirler452. Eer Trkiye, bugn Dnyann ilk onyedi ekonomisi ierisine girebiliyor ve nmzdeki onbe yl iinde ilk ona girme midi tayorsa bu zgveni, Cumhuriyetin iktisadi ve mali ideallerine borludur. Dolaysyla ulusal bamszln ancak mali ve iktisadi bamszlkla olabilecei doru ve kesin bir yaklamd. Cumhuriyetin koyduu hedefler olan mali ve iktisadi bamszlk, muasrlamak bugn de ve yarn da geerli olacak ilkeler veya hedeflerdir. Atatrk ve Cumhuriyetin kurucu kadrolarnca mali bamszlk iin bulunan denk bte ve salam para forml hl doruluunu korumaktadr: Sadece bu formln bugn iin ktisat Bilimindeki ad deimi olup artk mali disiplin denilmektedir. Yksek idealleri ve cesaretleri ile ortaya koyduklar hedefler doru olduuna gre; bu ideallerin gerekletirilmesi, bir zaman meselesidir. Muhtemelen geciktii dnlen Trk kalknmas, ileride AB yelii salanrsa; bu ivme ile nmzdeki kuak ierisinde tamamlanabilir. Oysa Trk Devrimini yapan kadrolar, bata Z. Gkalp olmak zere bir ktisadi Mucize ile on yl iinde muasrlamann da mmkn olacan umuyorlard. Yine de bu ideale ulamak Cumhuriyetin yznc yl civarnda gerekleirse byk bir baar saylabilir. Zira uluslarn hayatnda kalknma asndan bir asr, makl bir sredir: Dahas hzl kalknmalarn dourduu sorunlar; Almanya ve Japonya rneklerinin yol at I. ve II. Dnya Savalar ile sabittir.

452

Walker Hines, op. cit.,s.129.

201

Bu noktada 1923-1938 deerlendirmesini yaparsak:

Maliye

Politikalarnn

nihai

bir

lk olarak Trkiyede ulusal bamszln mali ve iktisadi bamszlkla yani denk bte ve salam para ile gerekleecei muhakkak olmakla birlikte; rasyonel dnrsek, isizlik ve yoksullukla bouan geri kalm ekonomilerde i ak yani tasarruf a mevcut olduundan; bte a ve enflasyonist bask iin ekonomide devaml poplist taleplerin birikmesi kanlmazdr. Tek Parti Ynetiminde poplizme kar koymak kolaydr. Ancak kalknma tamamlanncaya kadar istikrarszlk, geri kalm bir ekonominin doal eilimidir. Ayrca devrim hkmetinin setii mali politika, ksm de olsa klasik maliye politikasnn yntemleridir: (Denk Bte+salam para+borlanmama); bunlar piyasa ekonomisinin, doal mali siyasetidir. Ancak bu forml ksmidir, zira uygulama srasnda kk bteyi ihmal etmi ve hatta bytmtr. Daha dorusu nce milliletirmeler ve inhisarlar daha sonra da devletilik dolaysyla iin bandan itibaren devletin, piyasay ikamesi yoluna gidilmitir. zellikle gelimi piyasa ekonomilerinin, (denk+kk+borsuz) bte+salam para talep etmelerinin nedeni, devleti; piyasay ikame etmek yerine rekabeti piyasa ekonomisini ileterek etkin kaynak tahsisini salamaktr. Oysa devleti veya devlet gdmndeki, kalknan karma ekonomilerde etkinlik, planlanan hedeflere ulama trnden llr; bte, fiziki plann finansman programna dnr ve kaynak yaratma aracdr. Maliye politikas planlamann emrine girer. Ayrca vergiler, devleti bir ekonomide zorunlu tasarruf arac olarak; kamu hizmetlerine katlma pay olmann tesinde; sanayilemenin iin kullanlrlar. Dolaysyla vergiler kamu finansman hizmetlerinin/sosyal mallarn bireyselletirilmi fiyatlar olmaktan karak, sermaye birikimi aracna dnrler; fakat kamu sektrnde mkelleflere finanse ettirilen sermayenin yaratt katma deer, iktisadi ve siyasi ajanlar arasnda paylalr. 202

 Merkez Bankalar, devleti bir sistemde para politikas ile salam paray temin etmek yerine; bte an emisyon ile finanse ederek kaynak yaratmak iin enflasyon vergisini salan ve bu elde edilen sermayeyi, planlamann emirlerine gre kamu sektrnde taynlayan kurumdurlar. Devleti ekonomilerde, sermayenin zel mlkiyet ile ba

zldnden, kamu sektrnde; vergi mkellefleri aleyhine zenginleebilmek iin, iktisadi ve siyasi ajanlar yani tketiciler, iiler, mal satan iftiler ve yneticiler israfa ynelerek paylarn artrmaya alrlar. Sistem etkinsizlik dourur. Tek Parti Ynetimi, devletilik ile siyasal ve iktisadi iktidarlarn tekelini ele geirdiinden, kuvvetler ayrm ve erklerin birbirlerini dengelemesi ile denetimi mmkn olmaktan kar. Saydamlk kaybolur. Demokratik denetimin olmad ve muhalefetin bulunmad, basn hrriyetinin kstland bir ortamda; mali disiplinin tesisi kolay ancak saydamln tesisi ok zordur. Nitekim mali disiplin veya bir baka deyile kat bte snrlamas sadece devletilikte deil, sosyalist lkelerde de denenmi ve baarlamam; dolaysyla yerlerini gei ekonomilerine terk etmilerdir453. Milliletirmeler ve Dyun-u Umumiye taksitlerinin denmesi iin katlanlan tm fedakrlklara ramen, zaman iinde devletilik, azgelimilik ve poplizm tekrar 2001 krizine gtren daha byk bir bor stounu dourdu. Eer Osmanlnn veya 2001 ncesinde Cumhuriyetin dt bor yknn tekrarlanmamasn istiyorsak; mali disiplinin ilacnn ancak piyasa ekonomisine geile tesis edilecek olan; piyasa disiplini olduunu aklda tutarak, zelletirmeleri tamamlamak, K.Bteyi reel olarak byse bile nispi olarak kltmek ve hizmet btesine dntrmek, kalknmay srdrmek ve saydaml artrararak demokratik denetimi davet etmek, mali
453

Janos Kornai, The Socialist Transition and State: Reflections in the Ligth of Hungarian Fiscal Measures AER Papers and Proceedings, May-1992,ss. 1-20.

203

disiplini zaman ierisinde tedricen oluturmak iin sabrla allmas gerekir. Mali disiplin anlk bir zm deil bir sre sorunudur. Mali disiplinde kesin sonu almak iin dn de bugn de erken olup henz artlar olumamtr. Ancak herhalkrda vazgeilmeyecek bir lkdr. Atatrk ve arkadalar mali disiplini, adam bana gelirin cari fiyatlarla 75,7 TL olduu geri ve savan tahrib ettii bir ekonomide; Osmanlnn d borcunu da yklenerek salamak ve lkeyi ayn zamanda kalkndrmak gibi, devasa bir sorunu veya tarihi Toynbeeye gre ancak Herkln454 altndan kalkabilecei bir yk stlenerek ve kendi amalar ve dnemleri asndan da baarl olmular ve geride izlenecek bir yol haritas brakmlardr. Kalknma veya muasrlamak lks devam etmektedir. Onlara olan kranmz ve/veya grevimizi, ancak kalknmay tamamlayarak yerine getirebiliriz.

454

A.Toynbee, op.cit.,s.206.

204

EK:1 1923-1938 Dnemi Adam Bana Milli Gelirinin Altn Lira ile Hesaplanmas Bu aratrmann yaplmasnn iki amac vardr: (i) Birincisi bugnk fiyatlarla o dnemin Milli Gelirini ve zellikle adam bana gelirini lerek, bugn ile 1923-1938 dneminin bir karlatrmasnn yaplabilmesidir. (ii) kincisi ise elde mevcut Bulutay-Tezel- Yldrm Milli Gelir serilerinin tutarlln veya shhatini test etmektir.

Bu aratrma sonularna gre; 1934 yl Trkiyesi milli gelirinin hacmi, bugnk fiyatlar genel dzeyi esas alndnda, yaklak on kat daha dk ve adam bana geliri ise yaklak bugnknn bete biri olarak hesaplanmaktadr. Bu karlatrma iin ele alnan yllar 2007 ve 1934 yllardr. Altn para cinsinden ele alnrsa (1923-1938) dneminde adambana gelirin yaklak sabit kald veya hafifce azald tahmin edilmektedir. Nitekim 1923te (75,7/7,07 =)10,71 altn lira olan adambana gelir, 1938de (88/11.15=)9,99 altn lira olmutur. Dolaysyla bu dnemdeki milli gelir artlarnn, altn para zerinden hesaplandnda; sadece nfus artn karlamaya yetmedii ve % 6,7 kadar azald tahmin edilebilir.

205

(izelge: Ek 1/1) 1923-1938 Yllar Arasnda Fert Bana Milli Gelir: Altn Lira, TL ve YTL Olarak
Altn Lirann TL Deeri Fert Bana Milli Gelir $ olarak Fert Bana Milli Gelir Cari Fiyatlarla (TL olarak) Fert Bana Milli Gelir (Altn Lira) olarak 10,71 11,51 14,35 15,25 13,05 14,11 16,66 11,85 10,20 8,31 7,95 8,31 8,63 10,60 10,26 9,99 2007 Fiyatlar ile Fert Bana Milli Gelir (YTL olarak) 2007 Yl Fert Bana Milli Geliri % si

Yllar

1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938

7,07 8,15 8.12 8,09 8,26 8,30 8,74 9,17 9,19 9,29 9,27 9,25 9,4 9,73 10,53 11.15

45 50 64 65 56 60 71 52 45 37 44 58 64 82 86 88

75,7 93,8 116,4 123,4 107,8 117,1 145,6 108,7 93,7 77,2 73,7 76,9 81,1 103,1 108,0 111,4

2.056 2.209 2.755 2.928 2.506 2.709 3.199 2.275 1.958 1.596 1.526 1.596 1.657 2.035 1.970 1.918

% 27,71 % 29,77 % 37,13 % 39,46 % 33,77 % 36,51 % 43,11 % 30,66 % 26,38 % 21,51 % 20,56 % 21,51 % 22,33 % 27,43 % 26,55 % 25,84

Kaynak: Bulutay-Tezel- Yldrm, op.cit.,s.120 /A E. Pakdemirli, op. cit.,s..16 ve s.94.

Altn para ile adambana gelirde tespit edilen azalma; yine de milli gelir hesaplarnn doruluu lsnde geerlidir. Oysa Bulutay-TezelYldrmn Milli Gelir Hesaplarna gre 1923-1938 dneminde GSMH (1948 fiyatlar ile) 8.858,4/3.240,1= 2,73 orannda ve adambana gelir ise 501,7/232,8 = 2,16 orannda artm gzkmektedir. Hemen ifade edelim bu sonular ise hzl bir kalknmay ifade etmektedir: Buna gre GSMH % 7 ve adam bana gelir % 5 civarnda bymtr. Altn para ile adambana gelirdeki dme doru bir tespit saylsa bile; ya muhtemelen Devrimin ve Cumhuriyetin daha sonraki dnemlerdeki 206

kalknma hamleleri iin bir alt yap hazrl dnlebilir. Veya bu hesaplamalar, verilerin yanll nedeniyle yanltc sonular vermektedir. Nihayet hesaplama ynteminde bir yanllk olabilir. Ancak bu aratrmada kullanlan altn lira fiyatlar; -1923 ylnda 1 Altn Lira = 7,07 TL ve 1938de 1 Altn Lira = 11,15 TL- altn piyasasndan alnan fiyatlardr ve dolaysyla bir gerei yanstmaktadrlar. imdi bu hesaplamay nasl yaptmz aklayalm. rnein 1923 yl iin: (1923 adambana geliri cari fiy. /1923 altn lira fiyat) = 1923 altn lira olarak gelir 75,7/7,07 = 10,71 Altn Lira olarak, 1923 yl adambana geliri 10,71 x 192 (Altn Lirann 3 .09. 2007 tarihindeki rayici) = 2056 YTL (1923 yl adam bana geliri 2007 fiy.) 2.056 /7.420 (2007 yl fert bana geliri YTL) = % 27,71 (2007 yl adam bana gelirinin % si olarak) Dier yllar da ayn yntemle hesaplanmtr. Byle bir almay yapmann nedeni TLnin buhran dolaysyla i ve d deerinin dmesinden serileri artmaya almak ve 2007 yl adambana geliri ile bir karlatrma olanan elde etmektir. Hesaplamalardan kan sonu altnpara trnden adambana gelir 1923-1938 dneminde % 6,7 civarnda dm olduudur. Bu sonuca seri ba ve sonu adamba gelirlerini oranlayarak vardk: (2.056 1.918 ) = 138/ 2056 = % 6,7 veya (10,71- 9,99) = 0,72/10,71 = % 6,7 1934 yl ile 2007 yln karlatrdmzda adam bana gelirin yaklak betebir ve Milli gelirin ise yaklak on kat artm olduunu syleyebiliriz. (5 kat gelir artm + 4,8 kat nfus artm ~) 10 kat milli gelirin artm olduuna hkmedebiliriz. 1923 -1938 arasnda nfusun % 26 nispetinde artmas, fert bana gelir % 6,7 civarnda dmesine ramen, milli gelirin de % 20 civarnda arttna hkmedebiliriz. Bu yaklak GSMHnn %1 civarndaki bir byme hzna tekabl eder. Burada altn liray birim olarak kullanmamzn yarar piyasalarda her yl ortalamas olarak tescil edilen ve serbest piyasa koullarnda ve dnya leinde oluan bir fiyat olmasdr. Dolaysyla fiyat ve kur hareketlerinden 207

etkilenmemesidir. Ancak altn lira cinsinden yaplan bu hesaplamann zaaf altnn deerindeki dalgalanmalardan etkilenebilmesidir. zellikle II. Dnya Savann yaklat dnemde altnn fiyatnda yapay bir art olmas muhtemeldir. Bu seriden kartlan bir sonu 2007 yl itibariyle, 1934 ylna bakla altn para trnden adambana gelirin yaklak be kat daha fazla olduudur. Bu durum ayn zamanda lkemizde mr bekleyiinin de iki katndan fazla uzamas ile rtmekte yani salamas da doru kmaktadr. Bu yntemin sadece bir kontrol ve mukayese elde etme metodundan baka bir iddias yoktur. Ancak Bulutay-Tezel- Yldrm verilerinden yaklak GSMHnn % 8,5inin yatrld bir dnemde ayn seriye dayanan Pakdemirlinin verdii ortalalama byme hznn % 7,9 civarnda bulunmasdr. Nered ise yatrmlarn GSMH iindeki pay ve byme hz birbirlerine eit kmaktadr. Ayrca cari fiyatlarla den milli gelir sabit fiyatlarla (1948) hzkla artmaktadr. Fiyatlarn, istihdamn ve ihracatn dt bir buhran dneminde hzl byme olduu iddia edilmektedir. Ayrca bu dnemde % 18,2, % 21,6, % 16 ve % 23,2 lik yllk byme hzlar hesaplanmtr. Ayrca Milli Gelir Hesaplamalarnn veya adambana milli gelir artlarnn salamas niteliinde olan insan mr bekleyii neden yaklak sabit kalmtr? Btn bunlar izaha muhtatr. Ancak bu kontrol aratrmasnn da iki nemli sakncas vardr: Birincisi bu alma da bir aya ile ayn milli gelir hesaplarna dayanmaktadr. kincisi, zellikle ksa dnemde altnn deerindeki dalgalanmalardan etkilenmektedir.

208

KAYNAKA
ARALI, Fuat, Kemalist Rejimdeki Mal Islahat, Maliye Mecmuas, Cilt 1, s.1, (1937), ss.5-12. AHMET MUHTAR Bey, arn lgas Hakknda Kanun,TBMM Tutanak Dergisi, c.14., 15.2.1925.ss. 6-8. AKALIN, Gneri, KTler ve zelletirilmeleri, Ankara, Gazi Yaynevi, 2004. AKALIN, Gneri, Trkiyede Ekonomi Politik Kriz ve Piyasa Ekonomisine Gei, Ankara, 2002. AKALIN, Gneri, Tarmmzn Sosyo-Ekonomik Yaps, Vergileme ve Gelime, Ankara, SBF, 1975. AKALIN, Gneri, 21 Yzylda Piyasa Uyumlu Trk Vergi Sistemi Stratejisi Nasl Olmaldr? (Tebli) , Trkiye ktisat Kongresi, zmir, 5-9 Mays 2004. AL KTSAT MECLS, 1928 Yl Raporlar, Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1929. AREN Sadun, ktisadi Kalknmay Snrlandrc Rol Bakmndan Ziraat, SBF Dergisi, cilt xviii,Eyll-Aralk 1963,, No. 3-4, ss. 1-20. arn Kaldrlmas Hakknda Kanun, TBMM Zabt Ceridesi,17.2.1925, ss. 6-26. ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, stanbul, Mavi Yelken,2005. ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, TBMMni 1937 Toplant Yl A Konumas, Tan, 15.11.1937. ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, Beinci Dnem Drdnc Toplant Yln Aarken, TBMM Tutanak Dergisi, 1 Kasm 1938. ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, "TBMM A Konumas:1 Mart 1922, Sylev ve Demeler, Ankara, TITE, 1961, ss. 236-260. ATATRK Mustafa Kemal, 1923 Trkiye ktisat Kongresini A Konumas, Trkiye ktisat Kongresi (Ed: A.G.kn), Ankara, 1968.,ss.243-256. ATATRK, Mustafa Kemal, TBMMnin nc Dnem kinci Toplant Yln A Konumas,1 Kasm 1928, Sylev ve Demeler, ss.373378. ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, kinci Dnem, kinci Toplant Yln A Konumas: 1 Mart 1924, Sylev ve Demeler,TITE,1982,ss.350-355. 209

ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, TBMM Drdnc Toplant Yln Aarken: 1 Mart 1923, (Ed. N.Arsan), Ankara, TITE,1961,ss.300-328. ATATRK, Gazi Mustafa Kemal- A.NAN, Medeni Bilgiler, stanbul, rgn,2003. ATAY, Falih Rfk, ankaya, stanbul, Cumhuriyet Yayn, 1969. 1933. AYNZADE,Hasan Tahsin, lmi Mali, stanbul, Kanaat Ktphanesi, BAAR, A.Hamdi, Davalarmz, stanbul, 1943. BAAR, A.Hamdi, ktisadi Devletilik, stanbul, Cumhuriyet, 1931. BAAR, A.Hamdi, Vergi Reformu ve Kalknma Davamz, stanbul, Tccar Dernei, 1947. BAAR, A.Hamdi, Atatrkle Ay: 1930dan Sonra Trkiye, stanbul, Tan Matbaas, 1945. BAAR, A.Hamdi, Memleketimizde 1924 Senesi Hadisat- ktisadiyesine Bir Nazar (Der: M.Koraltrk) , A.H.Baardan Semeler, Ankara, SPK, 1997. ss.69-82. BAAR, A.H., Yeni Kanunlar Mnasebetiyle, (Der: M.Koraltrk), A.H.Baardan Semeler, Ankara, SPK, 1997.,ss.83-87. BAYAR, Celal, Merkez Bankas Hakknda Maruzat, (Edr: Tekelilkin), Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, Ek III, Ankara, TCMB,ss.1-22. BAYAR, Celal, Ulusal Ekonomi ve Artrma Meselesi, lk, kinci Kanun, c.x,1937,ss, 385-393. BAYAR, Celal, 1. Bayar Hkmetinin Program, TBMM Zabt Ceridesi, 8 Kasm 1937, ss.,68-110. BAYAR, Celal, ark Raporu Birinci: Kanunevvel 1936, (Der: Nuren Mazc)Celal Bayarn Babakanlk Dnemi, 1937-1939, stanbul, Der Yaynlar, 1996. BEYATLI, Yahya Kemal, Cavid Bey, Edebi ve Siyasi Portreler, Y.K.Beyatl Enstits, stanbul, 1986, ss.141-153. BORATAV, Korkut, ktisat Tarihi (1908-1980), Yakna Trkiye Tarihi ,(Der: S.Akin), stanbul, Milliyet, 2001. BOZKURT, Mahmut Esat, Trkiye ktisat Kongresi Konumas, Trkiye ktisat Kongresi, (Ed.A.G.kn), Ankara, SBF, 1968.,ss.,257-261. BULUTAY, T.- TEZEL,Y.- YILDIRIM, N.,Trkiye Milli Geliri (1923-1948), Ankara, SBF,1974. Byk Larousse , Merkez Bankas, c.15,ss. 8027-8028.

210

CAVT, Mehmet, ktisat lmi, ( Sadeletiren: O.akmak), Ankara, Liberte,2000. CAVT Bey, dama Be Kala, stanbul Emre Yaynlar, 1993. CAVT, Mehmet-.FAZIL(Pelin) et.al., stanbul ktisat Komisyonu Raporu, stanbul, TO,2007. 2002. CEBESOY, Ali Fuat, Lozandan Cumhuriyete, stanbul, Temel, CHF Nizamnamesi ve Program, Ankara, TBMM Matbaas,1931. CHF, ktisadi Program (1930), Ankara, Baveklet Matbaas, 1930. Cumhuriyet Devri Maliyesi: Devlet stikrazlar, Maliye Mecmuas, sene 1, c.ii,say 6,1937. Cumhuriyet Devri Maliyesi:, Maliye Mecmuas, sene 1,cilt 2, say 5,1937, ss.3-16. Cumhuriyet Ansiklopedisi, Merkez Bankas Kuruldu, stanbul, YKY,2003. Cumhuriyet Gazetesi, 1929-1938. OAR, Nevin, Kriz,Sava ve Bte Politikas(1926-1950), stanbul, Balam,2004. DAHLYE VEKLET, Emniyet Genel Mdrlnn 23.03.1935 tarih ve 4119 sayl Baveklete Yazs. DERN, Haldun,Trkiyede Devletilik, stanbul, 1940. DORUEL, Fatma-DORUEL, A.Suat, Osmanldan Gnmze Tekel, stanbul,Tarih Vakf, 2000. DP Program, Trkiyede Siyasi Partiler, (Ed. T.Z.Tunaya), Istanbul, 1952. DPT-SPD, Trkiyede Nfus Yapsndaki Deimeler, DPT,1986. ERGN, Feridun, Atatrk Zamannda Trk Ekonomisi, stanbul,Yaar Eitim ve Kltr Vakf, 1977. FALAY, Nihat, Maliye Tarihi, stanbul, Filiz Kitapevi, 2000. FRIEDMAN, Milton, Inflation, Causes and Consequences, Asia Publishing House, 1963. Mr. FOSTER-Lord HOBART, Report on Financial Conditions of Turkey, London, Parliamentary Papers,1862. GKALP, Ziya,ktisadi Mucize, Makaleler : VII (Haz: A.ay:), Ankara, Kltr Bakanl, 1982,ss. 163-165.

211

GKALP, Ziya, ktisadi Tekamln Merhaleleri, Makaleler :VII (Haz: A. ay), Ankara, Kltr, Bakanl, 1982,ss.166-169. GKALP, Ziya, ktisadi nklp in almalyz, Makaleler: VII (Haz: A.ay), Ankara, Kltr Bakanl, 1982, ss.170-172. GKALP,Ziya, ktisad Adem-i Merkeziyet, Makaleler IX, ( Haz: . Beysanolu), stanbul, Kltr Bakanl, 1980,ss.145-147. GRGN, Sevim, Atatrk Dnemi Maliye Politikas (1923-1938), Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi Semineri, 8-9 Haziran 1981, stanbul, 1981, 65-85. HAKMYET MLLYE, 7. Mart. 1931. HAYEK, A. Friederich Von, Monetary Works, The Constitution of Freedom, HAYEK, A. Friedrich Von, Keynes Centenary Austrian Critique, The Essence of Hayek, (Edr: Nishiyama-Leube),California, Hoover Institute, 1984,ss. 43-53. Chicago, Chicago University Press, ss.324-340. HINES, Walker, et.al., Trkiyenin ktisadi Bakmdan Umumi Bir Tetkiki, Ankara, Kyretmeni Basmevi, 1936. NAN Afet, Vergi Bilgisi, Devlet Matbaas, 1930. NN, smet, Hatralar 2. Kitap, Ankara, Bilgi, 1987. NN, smet, TBMM Konumalar,TBMM Kltr Vakf, TBMM Kltr Yaynlar, 1992. NN smet, Defterler (1919-1973), c.i, stanbul, YKY,2001. NN smet, D leri Bakan Olarak Lozan Konferans Hakknda: TBMM 23 Austos 1923, Sylevler ve Demeler, stanbul , Maarif Vekleti, 1946.ss. 32-61. NN, smet, Milli Para Hakknda: 12 Aralk 1929 Sylev ve Demeler, stanbul, Maarif Vekaleti, 1946,ss. 203-210. NN, smet,Tasarruf ve Yerli Mallar Haftasnn A Sylevi, Konuma, Mesaj ve Syleiler, 1933-1938, (Haz: lhan Turan), TBMM, Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu, No.98, Ankara, 2003. NN smet, Frkamzn Devletilik Vasf, Kadro, cilt 2,say 22, Terinevvel-1922.,ss. 4-6. 1984. KARAOSMANOLU, Yakup Kadri, Politikada 45 Yl, letiim,

212

KOCATRK, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, Ankara, ATM,1999. 2001. KOCABAOLU, Uygur, Bankas Tarihi, stanbul, Tarih Vakf,

KOAK, Cemil (1923-1950), Trkiyenin Yakna Tarihi (19081980), (Ed: S.Akin), stanbul , Milliyet, 2002,ss.127-193. KO Yldrm, Atatrkn Milliletirme ve Devletletirmeleri, Gnmzn zelletirmeleri, Ankara,Trk-, 2000. KORNA, Janos, The Socialist Transition and State in the Ligth of Hungarian Fiscal Measures, AER Papers and Proceedings, May-1992,ss. 120. KKL, Aziz, Trkiyede Para Meseleleri, Ankara, MEB, Basm Evi, 1945. KURMU,Orhan, 1916 ve 1929 Gmrk Tarifeleri zerine Baz Gzlemler, ODTU-Gelime Dergisi, 1978, zel Say, ss.183-200. KURU, Bilsay, Mustafa Kemal Dneminde Ekonomi, Ankara, Bilgi,1987. 1939. KUYUCAK, Hazm Atf, Para ve Banka, Ankara, Maarif Vekleti,

MILL, John Stuart, Principles of Political Economy, London, Longmans Green, 1917. MORF, Leon, Rapor, Ek. XVIII, Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (Edr: Tekeli-lkin) ,TCMB, 1997,ss.1-6. MUSGRAVE, Richard, Public Finance Now and Then, Public Finance in A Democratic Society, Collected Works, Volume I, Newyork, Newyork University Press, 1986. MLLER, Karl, Trkiyede Nakit stikrar ve Bir Merkez Bankasnn Tesisi Hakknda Mtaleaname, Bavekalet, Matbaas, 1930 (Der: Tekelilkin, Cumuriyet Merkez Bankas, Ankara, 1997) LONDON TIMES, C.Bayar Hkmetinin Program, (Zikreden: Tan) 2.11.1937. NEUMARK, Fritz, Boaziine Snanlar, (ev: .A.Bahadr), stanbul, .. ktisat Fakltesi, 1982. NUR, Rza, Milli Kyam(Milli Mcadelenin Yz), stanbul, Toker Yaynlar, 1994. NUR Rza-GREW J.C., Lozan Bar Konferansnn Perde Arkas (1922-1923), stanbul, 2003.

213

OSCAR Lange, Economic Planning and International Cooperation, Cairo, Central Bank of Egypt, 1961. 1980. OKYAR, Fethi, Devirde Bir Adam, stanbul, Tercman Yaynlar,

OKYAR, Fethi, Serbest Cumhuriyet Frkas, Nasl Dodu ve Nasl Fesih Edildi? OKYAR, Fethi, 2. Fethi Bey Hkmeti Program, 27 Kasm 1924,TBMM Zabt Ceridesi, ss.41-42. OKYAR, Fethi, zmir Nutku, Serbest Frka Nasl Dodu ve Nasl Fesih Edildi, stanbul Karacan, ss. 104-109. Osmanl Bankas, brahim Fazl (Pelin) Bey le Yaplan Grme, Ek:X ss.1-2.(Edr: Tekeli-lkin, TCMB, Ankara, 1997) Osmanl Bankas, Not, Nisan- Mays 1927, Ek: XI,ss.1-3 (Edr: Tekeli-lkin, TCMB, Ankara, 1997). OSMANLI BTELER (1864,1869, 1880,1897), ( Haz: Do. Dr.E.ner), Ankara, Maliye Bakanl, 2007. OSMANLI BTELER,1909-1918, ( Haz:Dr.E.ner), Ankara, Maliye Bakanl, 2000. OSMANLI MPARATORLUU K BELGELER: MONDROS ve SEVRES, (Haz:S.Meray- O.Olcay), Ankara, SBF, 1997. KTE, Faik, Varlk Vergisi Facias, stanbul, Nebiolu, 1951. NAY,A.erif, Trkiye Milli ktisadi ve Sanayi Meselesi Hakknda Bir Mtalea ,Uygulamaya Geerken Devletiliin Oluumu, Ankara, ODT, 1981, E.49-72. NER Erdoan, Mali dare, Ankara, Maliye Bakanl, 2005. ZTRK Kazm, Trkiye Cumhuriyeti Hkmet Programlar, stanbul, Ak Yaynlar, 1968. PAKDEMRL Ekrem, Ekonomimizin 1923den 1990a Saysal Grnm, stanbul, Milliyet, 1991. PEKER, Recep, nklp Dersleri, stanbul, letiim, 1984. PEKER, Recep, CHF Programnn zah, Ankara, Hakimiyeti Milliye Matbaas, 1931. PICHARLES, J., Trkiyenin Vergi Rejimine Dair Umumi Mtalealar, Maliye Mecmuas, say 1, 1937,ss.13-30. PIGOU, A.C. Public Finance, London, Macmillan, 1928. RENDA, Abdlhalik, Bte Dergisi,20.2.1340, ss.172-173. 214 Mzakereleri, TBMM Tutanak

RIST, Charles, Mal Durum ve demeler Dengesi zerine Trkiye Cumhuriyetine Rapor, 1929 Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Ankara, ODTU,1977. RPKE, Wilhem, A humane Economy: The Social Framework of The Market,(ev: E.Henderson), Chicago, Regnery, 1960. SAKA,Hasan, Maliye Ders Notlar, Ankara, A. Hukuk Mektebi Talebe Cemiyeti, 1936. SAMUELSON, Paul, Economics, Newyork, MacGrawhill, 1992. SAR, mer Cell, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi ve ktisat Politikalar, stanbul, Eczacba Vakf, 1983. SARAOLU, kr, TBMM Zabt Ceridesi, c.v., ss.54-80. Dr. SCHACHT Hjalmar, Trkiyede Nakit stikrar ve Bir Merkezi hra Bankasnn Tesisi Hakknda Mteleaname, Merkez Bankas, (Ed.Tekeli-lkin, Cumhuriyet Merkez Bankas, Ankara, TCBM,1997. Ek.) SMITH, Adam, The Wealth of Nations,London, Every Mans Library,1912. SUD, Sleyman, Defteri Muktesid,(Haz: Mehmet nal) Isparta,1996. TAN, 14.11.1937 TAN, 29.10.1937. TEKEL..-LKN.S., Osmanl Bankas Belgeleri, Cumhuriyet Harc, stanbul, Bilgi, 2004. TEKEL.-LKN.S., TCMB,1997. Cumhuriyet Merkez Bankas, Ankara, Trkiyede

TEKEL,.-LKN, S., Uygulamaya Devletiliin Oluumu, Ankara, ODT, 1982.

Geerken

TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dnemi ktisat Tarihi (1923-1950), Ankara, Yurt,1982. T.C.D leri Bakanl, Trkiyenin Politikasnda 50 Yl, Cumhuriyetin lk On yl ve Balkan Pakt (1923-1934),Ankara, Dileri Bakanl, 1973. T.C. Maliye Bakanl, Genel Bte Kanunlar, (1924-1970), .cilt 1, Maliye Bakanl, Ankara, 1992. T.C. Maliye Bakanl, 2007 Bte Gerekesi, Ankara, Maliye Bakanl, 2006. T.C. Maliye Bakanl, Bte Kesin Hesap Kanunlar (1924-1941), Ankara, Maliye Bakanl, 1992.

215

THORNBURGH, Max, An Economic Appraisal: Turkey, Newyork, Twentieth Century Fund, 1949. A.TOYNBEE, Western Question in Greece and Turkey: A Study In Contact Of Civilisation, London, Constanble, 1922. TOYNBEE,A.-KIRKWOOD.K., Turkey, London, Ernest Benn, 1926. TOPRAK, Zafer, Trkiyede Ekonomi ve Toplum (1908-1950) Milli ktisat-Milli Burjuvazi, Ankara, Tarih Vakf, 1982. TOPRAK, Zafer, Milli ktisat: 1908-1918, Ankara, Yurt, 1982. TR, Vedat Nedim, Tartma, Atatrk Dneminde Trkiye Ekonomisi, stanbul, YKB Semineri, 1981,ss.221-252. ULUSAL EKONOM Ekonomisi, Ankara, 1940. Vakit Gazetesi 1930-1938. Dr. VISSERING, G., Rapor, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas, (Edr: Tekeli-lkin), Ankara, TCMB,1997. www.ekodialog.com.(10.08.2007) www.ldp.org/besimtibuk/asab bozuk bir adamn portresi, (31.09.2007) www.Kemalistyol. com/1928 Paris Bor Anlamas. www.kardemir.com/tarihe(21.08.2007) 1976. YALIN, H.Cahit, Siyasal Anlar, (Der: R. Mutluay), T. Bankas, ve ARATIRMA KURUMU, Trkiye

YALMAN, Ahmet Emin, Topraa Gmlecek Sistem, Tan 2.11.1937. YAA Memduh, Devlet Borlar, Sermet Matbaas, 1965. YAY, Turan, Atatrk Dneminde Vergiler ve Vergi Politikas, Uluda niversitesi, BF Dergisi, c.x, say 1-2, Mart-Kasm, 1988, ss.61-73. YENAY, brahim Hakk, Yeni Osmanl Bor Tarihi, .. ktisat Fakltesi, 1964. YILMAZ Faruk, Osmanldan Cumhuriyete D Borlar, Ankara, Berikan, 2003. ZURCHER, Erik Jan, Terakki Perver Cumhuriyet Frkas (ev: G.C.Gven), stanbul, letiim, 2003. ZURCHER, Jan Erik, Politcal Opposition In the Early Turkish Republic, The Progressive Republican Party 1924-1925., Leiden Brill, 1991.

216