fl*} wspolzależnośćmiędzy ekspIoatacją

l3 -, a budową maszyn i urządzeń

8.1. Podatnośćeksploatacyjna maszyn i urządzeń

Podatnością eksploatacyj ną nazy w a się właściwościurządzenia określaj ą-
ce jego możliwościeksploatacyjne. Obejmują one podatnoŚć uzytkową, obsłu-
gową oraz diagnostyczną. Podatnośćeksploatacyjną kształtuje się juz podczas
projektowania, uwzględniając dodatkowe wymagania wynikające z prawdopo-
dobnych sytuacji i warunków eksploatacyjnych.
PodatnoŚć użytkowa to przystosowanie urządzenia do realizacji procesu
użytkowania.Zależy ona od dyspozycyjności urządzenia, zakresu i efektywno-
ścijego wykorzystania, podatności operacyjnej, ergonomiczności, dostosowa-
nia do systemu eksploatacji , bezpleczeństwa uzytkowników i nieuciążliwoŚci
dla środowiska naturalnego.
Dyspozycyjność urządzeń wynlka z ich niezawodności, łatwościi szybkości
uruchomienia, natomiast e.fekt,vwność pracy określa ich parametry techniczne,
w tym równiez dokładnośćpracy oraz uzyskiwane wskaźniki ekonomiczne.
PodatnoŚć operacl-jna to takie cechy urządzenia, które zapewniają łatwe
uruchamianie i zatrzymywanie, stabilność pracy, sterowność z założonądokład-
nościąi opóźnieniami (w przypadku pojazdów jest to zdolnośćmanewrowa).
łatwośćregulacji montazowej (tzn. regulowania urządzenia podczas zabiegów
montażowych), łatwośćzestawiania z urządzeniami współpracującymi (np.
różnych maszyn rolniczych ze sobą), automatyzację sterowania prarcą, racjonal-
ny stopień specjalizacji, najlepszą ze względu na określone kryteria wielkość
i liczbę jednostek równolegle pracujących w systemie.
Ważną cechą eksploatacyjną jest po datno ść p clmitlrow a, która umozliwia
szybką i trafną ocenę pracy oraz stanu zużyciaurządzeń za pomocą pomiarów
w wybranych fragmentachvządzeń oraz prz,yjętego systemu pomiarów i inter-
pretacji wyników. Usprawnienie pomiarów polega na automatyzacji. rejestracji
oraz sygnalizacji wyników pomiarów.
PodatnoŚć obsługowa to przystosowanie urządzenia do regulacji, smaro-
wania, uzupełniania płynów eksploatacyjnych, dokonywania przeglądów
i remontów. Decyduje o niej podatnoŚć: na kontrolowanie stanu, konserwacyj-
no-remontowa, transportowa, magazynowa, a takze ergonomicznoŚć i bezpie-
czeństwo obsfugiwania.

147
 Niezmiernie ważnęjest dostosowanie urządzeń do wymagań ich konserwacji
i remontów. Bardzo uciążliwymi,lecz waznymi zabiegami konserwacyjnymi są
smarowanie i czyszczenie. O podatnościkonserwacyjnej mówimy wtedy, gdy
układy smarowania są scentralizowane t zmechanlzowane, a stosowane środki
smafile jednakowe dla całego urządzenia. Warunki, w jakich będzie się czyścić
lrządzenia, muszą być starannie przemyślane i uwzględnione w projekcie.
O podatnościremontowej (.technolo giczno ściremontow ej) decydują (patrz
też p,8.ż): normalizacja części,dostępność częścizamiennych, dogodnośćwa-
runków remontu (np. możliwośćprzewietrzenia gorącego wnętrza, odkazenia
urządzeń zanieczyszczonych chemicznie) ,rozłączalnośćczęści,łatwy transport
(w wyniku ograniczenia wymiarów i masy częścioraz ich wyposażenia
w uchwyty transportowe), łatwoŚć regeneracji częŚci i ich montazu (dotyczy to
częścizblokowanych lub wyposazonych w urządzenia ustalające ich połozenie
i znakowanie połozenia części)oraz łatwoŚć regulacji montazowej.
Niezaleznie od ułatwień wynikających z podatności obsługowej urządzeń
opracowuje się technologie napraw, umożliwiające ich przeprowadzanie np.
bez przerywania ruchu, bez wyłączania napięcia elektrycznego lub usuwania
surowców palnych.
PodatnoŚć diagnosĘczna to przystosowanie urządzenia do realizacji ciągu
czynnościpozwalających na bezinwazyjne uzyskanie informacji o jego stanie
technicznym. Umożliwia to decydowanie o dalszym użytkowaniu urządzenia
lub obsłudze.
Eksploatowane utządzenie musi być bezpieczne dla pracowników i środo-
wiska naturalnego. Kształtując eksploatacyjną podatnośćurządzenia, nalezy
pamiętać o zasadzię umiaru projektowego. tj. o powstrzymywaniu się przed
nadmierną rozbudową konstrukcji. Dobrze zaprojektow ane urządzenie dosto-
sowane do wymagań eksploatacji powinno mieć prostą budowę oraz harmonię
funkcji i struktury.

8.2. Technologiczność remontowa

TechnologicznoŚć remontowa lub podatnoŚć na wymagania remontowe
to przystosowanie maszyn t urządzeń, zespołów maszynowych (mechanizmów)
i częścido wykrywania i usuwania zaistniałego zużycia oraz powstałych wad
i uszkodzeń.Inaczej mówiąc jest to podatnośćna wszystkie czynnościremon-
towe, ponieważ w celu wykrycia wad, zużycia i uszkodzeń należy wykonać de-
montaż,weryfikację części,ichoczyszczanie, następnie regenerację, renowację
powłok ochronnych i ponowny montaŻ.Istotne znaczeniemateŻ podatnoŚĆ ma-
szyn i urządzeń na czynnościdiagnostyczne i kontrolne.
Technologiczność remontową można rozpatrywać według wymagań, jakie
występują w poszczególnych fazach remontu, albo w kolejności:maszyna -)
zespół (mechanizm) -+ podzespół -+ część.

148
 Podatnośćremontowa maszyn i urz@zeń (wyrobów kompletnych) zależy od:
o zwańości budowy wyrobów mniejszych, nadających się w całoścido prze-
mieszczania i manewrowania,
o odrębnościzespołów średnichi dużych wyrobów,
o łatwościi dogodności instalowania w miejscu uzytkowania.
Podatność remontowa zespołów zależy od ich konstrukcji i łatwościopero-
wania nimi podczas naprawy. Zespoły, które spełniają te wymagania, można ła-
two wyodrębnić (odłączyć) i poddać badaniom diagnostycznym, próbom, regu-
lacji i docieraniu lub wymienić na pełnosprawne. Umożliwia to organizowanie
przedmiotowych gniazd naprawczych,przyczyniając się do racjonalnej organi-
zacji procesu remontowego.
Podatnośćremontowa ram i kadłubów ma szczególne znaczenie, poniewaz
nawet niewielkie uszkodzenie może zdecydowanie zmnlejszyć trwałośćtych
(kosztownych) elementów i powodować koniecznoŚć wykonania uciązliwych
zabiegów regeneracyjnych. Podatnośćremontową ram i kadłubów można za-
pewnić przez:
o zmniejszenie masy i wymiarów zewnętrznych,
. stosowanie wzmocnień (zgrubień) lub większych przekrojów w miejscach
osadzeń (pod łożyskami) i otworów gwintowanych umozliwiających ich re-
generację,
o zmniejszenie
naprężeń wewnętrznych dzięki prawidłowo zaprojektowanym
i wykonanym elementom,
Kadłuby i ramy żeliwne odlewane są znacznie mniej technologiczne niż
spawane. Elementy żeliwne demontowane i montowane z uzyciem znacznych
sił nie powinny być odlewanę z żeliwa o nizszej wvtrzymałości. ponieważ jest
ono wrazliwe na uderzenia i napręzenia gnące. Kruchośćżeliwa powoduje czę-
sto wykruszanie się gwintów. Powaznym czynnikiem nietechnoiogiczności re-
montowej ram i kadłubów spawanych jest ich mała sztywność.
Częściklasy wały i osie powinny być stopniowane , gdyż ułatwia to stoso-
wanie podwymiarów remontowych, nakładanie powłok. a także regenerowanie
zużytych czopów metodą tulejowania. Regenerację powierzchni zużytych
utrudniają znajdujące się na nich rowki na wpusty.
Tuleje mosiężne i brązowe objęte typowl,miarami muszą mteć nieznaczny
naddatek materiału na długości, gdyż ułatwia to regenerację tulei metodą spę-
czania. Kosztem zmniejszenia wymiaru wzdłuznego wyrównuje się ubytek ma-
teriału na średnicyregenerowanego elementu.
Niektóre cechy tworzyw sztucznych korzystnie wpływają na podatność re-
montową. Elementy z ntch wykonane nie utrudniają demontażu, a powierzch-
nie nie wykazują tendencji do sczepiania się z powierzchnią współpracującą, są
odporne na korozję, spręzyste, łatwo mozna je doszczelniać i barwić. Ujemną
cechą tworzyw sztucznych jest ich wrażliwoŚć na podwyzszoną temperaturę.

149
8.3. Ergonomicznośćmaszyn i urządzeń
ErgonomicznoŚć maszyn i urządzeńjest jedną z cęch podatności eksplo-
atacyjnej,
Brgonomia jest nauką interdyscyplinarną. Zajnuje się przystosowaniem
narzędzi, maszyn ilrządzeń, środowiska i warunków pracy do anatomicznych
i psychofizycznych cech człowieka, co ma zapewnić sprawne, wydajne i bez-
pieczne wykonywanie przez niego pracy przy stosunkowo niewielkim wysiłku.
W ergonomli wyróżnia się dwie grupy nauk; jedna dotyczy człowieka (za,
gadnień społecznych i medycznych), druga zaśtechniki (zagadnień technicz-
nych i ekonomiczno-organizacyjnych). Stan zastosowania ergonomii w prakty-
ce jest jeszcze niezadowalający.
Ergonomia korekcyjna zajmuje się analizą i dostosowaniem już istnieją-
cych stanowisk pracy do psychofizycznych możliwościpracowników oraz for-
mułowaniem zaleceń zmniejszający ch zmęczenie pracą, poprawę istniej ących
warunków oraz wydajności i jakościpracy.
Celem ergonomii koncepcyjne7 jest takie zaprojektowanie narzędzi, urzą,
dzefi, maszyn czy całego obiektu, aby spełniałypodstawowe wymagania ergo-
nomii. Badania prowadzone w ramach ergonomii koncepcyjnej mają charakter
podstawowy i jednocześnie eksperymentalny. Będą one dominowały równiez
w przyszłości,ponieważłatwiej wprowadzić wymagania ergonomiczne do kon-
cepcj i proj ektu nlż późńej kory gować r ezultat proj ektow ania.
Uwzględnianie wyników badań ergonomicznych podczas projektowania
narzędzi, maszyn, urządzeń i stanowisk pracy oraz kształtowanie materialnego
środowiska pracy przynosi efekty, spośród których najwazniejsze to:
. przystosowanie cech narzędzi, maszyn i urządzeń do przeciętnych mozli-
wości człowieka; wtedy większa llczba osób moze je uzytkować,
o skrócenie szkolenia, umożliwiającego niezbędną sprawnośćzawodową,
o zmniejszenie zmęczenia pracą.
o zwiększenie wydajności pracy,
o ograniczenie chorób zawodowych,
o zmniejszenie liczby wypadków przy pracy - szacuje się, ze około 85% wy-
padków wiąże się głównie z nieodpowiednim zsynchronizowaniem maszy-
ny i możliwościpsychollzycznych człowieka.
IJrządzenie powinno być tak zaprojektowane, aby maksymalnie wykorzy-
stywało zdolnoŚci człowieka i równoczeŚnie eliminowało jego słabe strony. Ta-
kie założenia umozliwiają osiągnięcie wyższej wydajności,unowocześnienie
wyrobów i technologii oraz organizacji pracy.
Praca z reguły wywołuje znlżenie t zmęczenie. Należy usuwać wszelkie
bodźce przeszkadzające człowiekowi w pracy i jednocześnie dostosowywać
warunki pracy do jego możliwości.Automatyzacja procesów produkcyjnych
zmniejsza fizyczne obciążenie człowieka, ale powoduje wzrost obciążenia psy-
chicznego. Ergonomia zmierza do poprawy warunków w układzie: człowiek-
-maszyna-środowisko materialne-warunki psychospołeczne (rys.8.1). Central-

150
 Czynniki moteriolnego środowisko procy

@ uzqdzenio sygnolizocyine
tB
tE
receptory

B
efeklory
urzqdzenio steruiqce

Rys. 8.1. Schemat układu: człowiek - maszyna - Środowisko materialne - warunki psychospołeczne

ną pozycję zĄmlje człowiek, a przedmiotem analizy ergonomicznej są jego po-

wiązanla z maszyną oraz materialnym Środowiskiem pracy i stanowiskiem ro-
boczym.
Projektując układ nalezy pamiętać, ze człowiek charakteryzuje się cechami
i możliwościami,które w określonych, wąskich granicach są niezmienne. Moz-
na natomiast zmieniać drugi człon układu * maszynę, dostosowując ją podczas
projektowania ergonomicznego do mozliwości człowieka. Projektowanie er-
gonomiczne wymaga odrębnej procedury, rózniącej się od procedury stosowa-
nej w projektowaniu technicznym (nieuwzględniającym relacji między obiek-
tem a człowiekiem). WspółzależnoŚć faz projektowania technicznego
i ergonomicznego przedstawiono w tablicy 8.1.
Działania ergonomistów wyprzedzają o jeden etap pracę konstruktorów
(por. tabl. 8.1), decyzje konstruktorów nie kolidują więc z wymaganiami ergo-
nomii. Jednak założenie, że przestrzetanie ergonomii zwiększa bezpieczeń-
stwo, nie do końca jest prawdziwe. W krajach anglosaskich, zwłaszcza w Sta-
nach Zjednoczonych, istnieje zasada first safety, która głosi, że przede
wszystkim bezpieczeństwo, a tam gdzie mozna - także ergonomia. Jednak nie-
przestrzeganie zasad ergonomii w projektowaniu maszyn moze wywołać:
o niepożądane skutki fizjologiczne, które są wynikiem np. szkodliwej dla zdro-
wia pozycji podczas pracy, nadmiemego lub powtarzającego się wysiłku,
o niepożądane skutki psychofizjologiczne, które są powodowane nieodpo-
wiednim obciążeniem umysłu, stresem itp., powstającym podczas uzytkcl-
wania, nadzoru lub konserwacji urządzenia lub maszyny,
o błędy popełnione przez człowieka, które mogą być przyczyną wypadku.

151
 Tablica 8.1
Współza|eżnoŚć faz projektowania technicznego i ergonomicznego

c)kreś|enie szczegółów
fozwlazanl.a

Weryfikacja empiryczna
koncepcji

DECYZJA O PODJĘCIU PRODUKCJI SERYJNEJ

l.
Pytania
§ Co to jest podatność eksploatacyjna tłrządzeń?
2. Co to jest technologi.cznoŚć remon.towa?
3. Co to jest ergonomicz.ność urzqdzeń?

Wiem } co oznączają pojęcia: podatnoŚć użytkowa, obsługowa, pomiarowct,

operacyjna, kon,senvucyjna i remonIowa.

Umiem} l) ocenić podatnośćremontowąwybranych zespołów i cz,ęści,

2) scharakteryzować schemat ul<ładu: człowiek - maszyna - środow,i-
sko materialne warwtki psychospołeczne.