Professional Documents
Culture Documents
Techniki Terapii Behawioralnej W Pracy Dydaktyczno-Wychowawczej
Techniki Terapii Behawioralnej W Pracy Dydaktyczno-Wychowawczej
Techniki Terapii Behawioralnej W Pracy Dydaktyczno-Wychowawczej
W PRACY DYDAKTYCZNO-WYCHOWAWCZEJ
Materiał szkoleniowy
dla Świetlicowego Zespołu Samokształceniowego
Dagmara Oleksy
Warunkowanie klasyczne najlepiej obrazuje słynny eksperyment Pawłowa. Efektem warunkowania klasycznego
jest wytworzenie odruchu warunkowego. Powstaje on, jeśli bodziec bezwarunkowy poprzedzimy wielokrotnie dowolnym
bodźcem neutralnym. Po jakimś czasie jednostka będzie reagować już na sam bodziec neutralny tak, jak na bodziec
bezwarunkowy.
Jeśli bodziec bezwarunkowy jest bodźcem negatywnym wywołującym strach, to połączenie go z bodźcem neutralnym
prowadzi do wytworzenia warunkowej reakcji pochodnej od strachu, czyli lęku. Wachlarz bodźców, które mogą
wywoływać uwarunkowany lęk, jest niemal nieograniczony.
Raz wytworzony odruch warunkowy może służyć za podstawę do wytwarzania następnych odruchów warunkowych. Jest
to bardziej złożony proces uczenia się nazywany warunkowaniem wyższego rzędu. Może on również samoczynnie
ulegać rozszerzeniu na bodźce czy sytuacje podobne do bodźca warunkowego (zjawisko generalizacji).
Jeśli bodziec warunkowy wielokrotnie wystąpi bez bodźca bezwarunkowego, dochodzi w końcu do zaniku wyuczonej
reakcji, czyli jej wygaszenia. W przypadku reakcji lękowych jest to jednak proces długi i trudny.
Modelowanie (uczenie się przez obserwację) polega na uczeniu się poprzez naśladowanie zachowania innych
osób. Bezpośrednio nie jesteśmy nagradzani, ale naśladując modela, który tę nagrodę otrzymał, zwiększamy naszą
szansę na otrzymanie nagrody (wzmocnienie zastępcze).
Skutkiem naśladownictwa i modelowania jest nabycie nowego wzorca zachowania bądź też zahamowanie lub
rozhamowanie określonego zachowania na skutek wzmocnienia lub kary, które otrzymuje model. Uczenie się lęku przez
modelowanie zachodzi, gdy osoba obserwuje zachowania, które wzbudzają lęk u modela. W im bliższym związku
emocjonalnym pozostaje naśladujący z modelem, tym większe prawdopodobieństwo przejęcia zachowań modela.
Uczenie się poznawcze opiera się na poczuciu własnej skuteczności, czyli przekonaniu i wierze w umiejętność
skutecznej realizacji własnych zamiarów.
Poczucie skuteczności czerpiemy z czterech źródeł:
1. doświadczenia w nabywaniu nowych umiejętności i pokonywaniu przeszkód w drodze do sukcesu,
2. doświadczenia zastępcze podobnych do nas osób (modeli) odnoszących sukcesy i kompetentnych,
3. zachęta i perswazja innych,
4. ocena własnego stanu fizjologicznego (spokój i odprężenie sprzyja odnoszeniu sukcesów).
Osoba o wysokim poczuciu skuteczności interpretuje niepowodzenie jako możliwość uczenia się na błędach, natomiast
osoba o niskim poczuciu skuteczności interpretuje niepowodzenie jako katastrofę i zaczyna odczuwać lęk przed podobną
sytuacją w przyszłości.
Najskuteczniejszą metodą modyfikacji przekonań powodujących lęk o własnej nieskuteczności jest stworzenie danej
osobie okazji do odniesienia rzeczywistego sukcesu w sytuacji, której się ona obawia.
Wygaszanie to zaprzestanie wzmacniania zachowań niepożądanych. Wiele takich zachowań jest bowiem
wzmacnianych nieświadomie. Wzmocnieniem dla dziecka przeszkadzającego podczas lekcji będzie np. zwracanie mu
uwagi. Zignorowanie zachowania niewłaściwego może w wielu przypadkach doprowadzić do wygaszenia tego
zachowania. Są przypadki, w których taktyka nieinterwencji jest naprawdę skuteczna. Wygaszanie niepożądanego
zachowania stosuje się zwykle łącznie z pozytywnym wzmacnianiem reakcji uważanych za bardziej przystosowawcze,
czyli ignorujemy złe zachowanie, ale zwracamy szczególną uwagę na zachowanie pozytywne pojawiające się w tych
samych okolicznościach (chwalimy, nagradzamy).
Odwrażliwianie (desensytyzacja) stosowane jest przede wszystkim w leczeniu różnego rodzaju lęków i fobii.
Terapia ta zaczyna się od zidentyfikowania bodźców, które wzbudzają lęk w pacjencie, i ułożeniu ich w hierarchię od
najsłabszych do najsilniejszych. Następnie pacjent uczy się osiągania coraz głębszego odprężenia mięśni. Gdy jest już w
pełni odprężony, ma sobie wyobrazić najsłabszy bodziec lękowy z listy. Jeśli wystąpią reakcje lękowe, pacjent przerywa
wyobrażanie sobie i znów koncentruje się na odprężeniu. Kiedy pacjent jest w stanie wyobrazić sobie najsłabszy bodziec
bez lęku, przechodzi się do następnego i tak kolejno aż do bodźca najbardziej lękotwórczego.
Terapia implozyjna polega na wzbudzeniu w pacjencie możliwie najsilniejszego lęku. Zwolennicy tej formy terapii
są przekonani, że aby najskuteczniej wygasić irracjonalny strach, pacjent musi doświadczyć silnej reakcji lękowej nie
odnosząc przy tym żadnej szkody. Terapeuta opisuje skrajnie przerażającą sytuację związaną z lękami pacjenta i
nakłania go, aby wyobraził sobie, że znajduje się w tej sytuacji, doświadczając jej wszystkimi zmysłami tak intensywnie,
jak to tylko możliwe. Zakłada się, że wyobrażenie takie powoduje eksplozję panicznego strachu. Ponieważ jest to
eksplozja wewnętrzna nosi nazwę implozji, stąd terapia implozyjna. Gdy zachodzi to wielokrotnie i nie dzieje się nic złego,
wówczas bodziec ten traci swą zdolność wzbudzania lęku. Gdy lęk przestaje występować, wówczas zachowanie
neurotyczne, stosowane w celu uniknięcia go, znika.
Wzmocnienie pozytywne – w życiu codziennym stosujemy technikę wzmacniania za każdym razem, gdy
nagradzamy lub chwalimy kogoś.
Zasady:
• Jako wzmocnienie trzeba wybierać takie czynności lub rzeczy, do których dziecko ma ograniczony dostęp, nie
korzysta z nich swobodnie na codzień i "dawkować" je tak, aby nie nastąpił przesyt; powinniśmy też zadbać o to,
aby to wzmocnienie nie było możliwe do uzyskania w żaden inny sposób;
• Nie można wzmacniać czegoś, co dziecko już opanowało i robi bez trudu; chwalmy i nagradzajmy postępy w tych
sferach, w których dziecko ma trudności, nie nagradzając w sposób przesadny spontanicznych pozytywnych
zachowań dziecka – możemy w ten sposób wprawić je w konsternację, a nawet pozbawić wewnętrznej
motywacji;
• Z upływem czasu i nabieraniem umiejętności należy stosować coraz słabsze wzmocnienia i coraz rzadziej
(rozkład wzmocnień o zmiennych proporcjach lub zmiennych odstępach w czasie).
Terapie awersyjne służą eliminacji zachowań niepożądanych poprzez skojarzenie ich z negatywną
konsekwencją (karą). Niestety, minusem tej formy terapii jest to, iż prowadzi ona nie tyle do trwałego oduczenia się
negatywnych zachowań, ile do ich zahamowania na czas obecności bodźca awersyjnego. Gdy wycofuje się przykre
konsekwencje, obserwuje się dość szybki nawrót zaburzeń u większości pacjentów. Dlatego też każda kara, również
lekka, jak np. skarcenie słowne, powinna być wykorzystywana bardzo rzadko, wyłącznie w ostateczności i zawsze ze
wskazaniem zachowania właściwego, w wyniku którego można będzie uzyskać wzmocnienie. Badania wykazują, iż kara
bez wzmacniania alternatywnych zachowań jest nieskutecznym środkiem i terapeutycznym, i wychowawczym. Lepszym
sposobem na eliminację niepożądanych zachowań jest wygaszanie zachowań (porzez ignorowanie ich lub odbieranie
korzyści dotychczas z nich wynikających) lub wzmacnianie działań alternatywnych.
Problemy związane z karaniem:
• Karanie może doprowadzić do ogólnego zahamowania wszystkich zachowań, zarówno złych, jak i dobrych;
• Kara może powodować u karanego negatywne i długotrwałe reakcje emocjonalne – agresywne lub lękowe –
rozciągające się na całą sytuację i wszystkie osoby biorące w niej udział;
• Skutek kary bywa krótkotrwały i występujący tylko w obecności karzącego;
• Kary dostarczają niewiele informacji na temat tego, jak należy postępować;
• Działanie, które ma być karą, może okazać się wzmocnieniem, ponieważ oznacza zainteresowanie.
Zasady:
• Kara powinna nastąpić bezpośrednio po niepożądanym zachowaniu;
• musi być najsurowsza z możliwych w danym wypadku; stosowanie początkowo łagodnych kar, a następnie ich
nasilanie sprawia, że osoba staje się mniej wrażliwa na ich działanie;
• musi być stosowana konsekwentnie – konieczna jest stuprocentowa zależność między zachowaniem a karą; kara
dawana od czasu do czasu staje się nieskuteczna;
• Kara jest skuteczniejsza, jeśli karanemu da się możliwość alternatywnych rekacji, które prowadzą do wzmocnień
pozytywnych; należy zawsze wskazać sposób właściwego zachowania i nagrodzić je, gdy tylko wystąpi.
Naśladowanie modeli – samo pozytywne wzmacnianie może być zupełnie zadowalające w przypadku
zachowania, które już co pewien czas występuje, lecz bywa długą i żmudną techniką, gdy trzeba kogoś nauczyć nowych
zachowań. Osoba ucząca się może łatwiej przyswoić sobie nowe reakcje, zwłaszcza złożone, jeśli ma sposobność
obserwować i naśladować pewien model. Naśladowanie jest stosowane często w połączeniu z pozytywnym
wzmacnianiem.
Trening asertywności – jego celem jest wygaszenie lęku społecznego poprzez nauczenie pacjenta zachowań
niezbędnych w radzeniu sobie w trudnych sytuacjach społecznych.