ZESZYTY NAUKOWE WSOWL

Nr 2 (172) 2014 ISSN 1731-8157

-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

DOI: 10.5604/17318157.1127092

.
ed
WYPOSAŻENIE OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH
TWIERDZY WROCŁAW

ibit
CZĘŚĆ I – ROZBUDOWA CZASU POKOJU

roh
Stanisław KOLOUSZEK*, Łukasz PARDELA**

np
*
Wrocławskie Stowarzyszenie Fortyfikacyjne
e–mail: skolouszek@fortwroclaw.pl
**
Instytut Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

tio
-

e–mail: lukasz.pardela@up.wroc.pl
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

ibu
Artykuł wpłynął do redakcji 22.10.2014 r. Zweryfikowaną i poprawioną wersję po recenzjach
i korekcie otrzymano w marcu 2014 r.
© Zeszyty Naukowe WSOWL

tr
dis
Słowa kluczowe: Twierdza Wrocław, twierdze i fortyfikacje miejskie
ly -
Autorzy w artykule przedstawiają próbę odtworzenia wyposażenia obiektów fortyfikacji
Twierdzy Wrocław wznoszonych według ściśle ustalonych wzorów w latach 1890–1914. W skład
on

wyposażenia wchodzą składane krzesła, urządzenia łączności i elementy systemu wentylacyjnego.

Detale wyposażenia zachowały się obecnie jedynie w szczątkowej formie. Na ogół stanowią je
-

se

elementy montażowe w podłogach, ścianach i sklepieniach stropów. Analiza struktury ich roz-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

mieszczenia w zestawieniu z właściwymi instrukcjami technicznymi, przeprowadzona przez auto-

rów, pozwala z dużą dozą prawdopodobieństwa na teoretyczne, a w przyszłości być może prak-
lu

tyczne odtworzenie wyglądu wnętrz kazamat wrocławskich schronów piechoty w czasie pełnienia
przez nie pierwotnych funkcji.
na
rso

WSTĘP
Twierdza Wrocław, wznoszona przez fortyfikacyjne służby Cesarstwa Niemiec-
pe

kiego w latach 1890 – 1918 jest coraz lepiej zbadana 1. Wychodzą z cienia poszczegól-
ne dzieła forteczne, a zarazem cały system budowli nie tylko fortecznych, ale także in-
for

żynieryjnych składających się na organizm jakim, była Twierdza. Na przełomie 2012

-

i 2013 roku autorzy artykułu przeprowadzili wstępne badania miejsc rozmieszczenia

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

dawnego wyposażenia, którego pozostałości znajdują się jeszcze wewnątrz schronów

y is

piechoty wchodzących w skład twierdzy. Dokonano pomiarów in situ, przyjmując hipo-

tezę badawczą, iż zachowane pozostałości wyposażenia są zgodne z zapisami przepisów
technicznych niemieckich służb fortyfikacyjnych T.V. A. 8, T.V. A. 23 oraz T.V.A. 26 2
op
is c

1
Bayerische Haupstaatsarchiv .Munchen, MKr 4605/2, “Die Entwicklung des Deutschen Festugnssys-
tem seit 1870”, pg. 236-239.
2
Bayerische Hauptstaatsarchiv, Munchen oraz Landesarchiv Baden – Wurttemberg, Stuttgart.
Th
-
 Stanisław KOLOUSZEK, Łukasz PARDELA
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

dotyczących schronów piechoty i wydanych w latach 1905–1911. Pierwszy z nich za-

wiera zestawienie stalowych drzwi i żaluzji wraz ze sposobami ich montażu, natomiast

.
kolejne ukazują typowe wyposażenie wnętrz, w tym elementy drewniane, jak ławki żoł-

ed
nierskie i stojaki na karabiny, po stalowe prycze, piecyki i rozwiązania dla instalacji ka-
nalizacyjnej, latryny i wentylacji izb żołnierskich. Pomimo istnienia przepisów tech-

ibit
nicznych szereg wyposażenia w poszczególnych kazamatach montowano w odmien-
nych konfiguracjach, kierując się wskazaną pojemnością dzieł fortecznych w odniesie-

roh
niu do odcinków obrony twierdzy. Zdaniem autorów prowadzić to może współcześnie
do przeszacowania liczebności obsady schronów, gdyż informacje zawarte w przepisach
technicznych przyjmuje się na ogół za niepodważalne.

np
Przy opisie użytej przez autorów dokumentacji technicznej należy zaznaczyć, że
chociaż obiekty fortyfikacyjne znajdujące się we Wrocławiu zaprojektowano jako ty-

tio
-

powe, to użyte w trakcie modernizowania schronów piechoty wyposażenie nie było za-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

projektowane z myślą o wykorzystaniu w schronach piechoty wznoszonych w latach 90

ibu
XIX stulecia. Wyposażenie to projektowano bowiem z założeniem stosowania w obiek-
tach nowo powstających, po roku 1900. We wrocławskich schronach piechoty przepisy

tr
techniczne normujące wyposażenie dzieł warownych musiały zostać dostosowane do
zastanych warunków architektonicznych, wymuszając tym samym kreatywne podejście

dis
do kwestii struktury rozmieszczenia elementów wyposażenia. Nie mogła ona bezpo-
średnio bazować na wzorach wyznaczonych przez przepisy techniczne.
ly -
Tym samym, niniejszy artykuł – w założeniu – jest próbą przesunięcia wstecz
wyznaczonej granicy, do której możemy trafnie próbować odtworzyć, choćby teore-
tycznie, detale wyposażenia dzieł fortecznych. Granicę tę przesunąć chcielibyśmy,
on

przynajmniej dla Wrocławia, właśnie do lat funkcjonowania w tym mieście niemieckiej

-

twierdzy fortowej.
se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

1. BUDOWA SCHRONÓW PIECHOTY

lu

9 maja 1889r., najwyższym rozkazem gabinetowym, nakazano przygotowanie

planów umocnień chroniących Wrocław, a w miejscach, gdzie to się okaże niezbędne,
na

wybudowanie w czasie pokoju dzieł obronnych. 1 czerwca 1889 roku szef cesarskiego
sztabu generalnego przedstawił wstępny projekt twierdzy, spełniający przyjęte w maju
rso

wymagania. Po dokonaniu tych wiążących ustaleń rozpoczęto 24 kwietnia 1890 roku

budowę pierwszych schronów piechoty, pełniących na razie funkcję magazynów, a bę-
dących w zamierzeniu obiektami przygotowanymi do założenia na ich bazie punktów
pe

oporu piechoty3.
Schrony piechoty (Infanterie Raum) budowano według wzoru opracowanego
for

przez Generalną Inspekcję Pionierów, Inżynierów i Twierdz w roku 1887, modyfiko-

-

wanego następnie w latach 1888 i 18894. Modelowy projekt schronu dostosowywano

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

zresztą w zależności do zastanych potrzeb5.

y is
op

3
BayHSta, Munchen, MKr 4605/2, „Die Entwicklung des Deutschen Festungssystem seit 1870”, p. 236.
4
BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreteraumes
is c

fur infanterie”.
5
K. Biskup, „Twierdza Fortowa Toruń 1877–1914” [w:] „Fortyfikacja”, t. V, pod red. L. Narębski,
Warszawa – Kraków 1998, s. 87–106.
Th

21
-
 WYPOSAŻENIE OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH TWIERDZY WROCŁAW CZĘŚĆ I …
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

We Wrocławiu do 1901 roku wybudowano 19 tego typu obiektów. Wszystkie

schrony piechoty twierdzy wrocławskiej, poza Infanterie Raum (I.R.) 10a, zachowują

.
standardy wprowadzone w roku 1887, unowocześnione na potrzeby budowy umocnień

ed
Wrocławia6. Poza opracowaniem projektu typowego międzypolowego schronu pie-
choty, sporządzono także kosztorys dla tego typu budowli, w którym uwzględniono

ibit
koszty: pracy, materiałów, a także wyposażenia. Łącznie przyjęto, że jeden schron pie-
choty będzie kosztował (przy założeniu pewnych sum na niespodziewane wydatki) 58

roh
000 ówczesnych marek. Koszt zakupu wyposażenia natomiast winien zamknąć się
w kwocie 1680 marek7.

np
Schrony piechoty miały za zadanie stanowić miejsce schronienia dla obsady po-
bliskich pozycji strzeleckich, chroniących znajdujące się w ich zapolu pozycje artyleryj-
skie – nie planowano możliwości ich użytkowania jako koszar w większych dziełach

tio
-

fortecznych. Normy wyznaczone w 1887 roku nie zakładały instalowania wewnątrz

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

schronów międzypolowych latryn. We Wrocławiu jednak budowle te, już w chwili

ibu
wznoszenia, przeznaczone zostały, właściwie do roli schronów koszarowych kompanii
piechoty w punktach oporu, punkty te zaś, ze względu na przyjęte założenia, musiały

tr
być zdolne do walki w okrążeniu. Ta szczególna sytuacja taktyczna zdeterminowała
formę wznoszonych schronów, które budowano z latryną i studnią. Z kolei umieszcze-

dis
nie w schronach dwóch dodatkowych izb musiało w określony sposób wpłynąć na zain-
stalowane wyposażenie. Jego stan i rozmieszczenie przedstawia dalsza część artykułu.
ly -
2. PRZEZNACZENIE SCHRONÓW PIECHOTY
Wraz z wprowadzeniem w roku 1887 do niemieckiej fortyfikacji schronów mię-
on

dzypolowych, zaplanowano podstawowy wariant ich wyposażenia. Nakazano wówczas,

aby w każdej kazamacie żołnierskiej ustawiać cztery rzędy ławek drewnianych, pod su-
-

fitem podwieszać natomiast półkę na tornistry. Miejsce na pozostały żołnierski ekwipu-

se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

nek miało znaleźć się pod ławkami. Oprócz tego na wyposażenie każdej żołnierskiej
kazamaty miały wchodzić lampy, powieszone na wmurowanym w czasie budowy haku
lu

żelaznym, a także, opcjonalnie, niewielki piecyk. Odmiennie wyglądać miała kazamata

oficerów, która chociaż rozmiarem nie odbiegała od kazamat żołnierskich, miała prze-
na

widziane znacznie więcej funkcji. W ulokowanej w jednej z dwóch środkowych kaza-

mat, kazamacie oficerskiej, poza miejscem schronienia dla czterech oficerów miały się
rso

znajdować: urządzenia łączności, podręczny magazyn amunicji oraz magazyn – jak to

określano – potrzeb wojennych8. Cały schron piechoty, w założeniach z 1887 roku, miał
pomieścić 250 żołnierzy i 4 oficerów, w sześciu wybudowanych dla tego celu kazama-
pe

tach. W lipcu 1888 roku uznano, że odpowiedniejsze będzie przeznaczenie kazamaty

schronów „dla około 50 ludzi” 9. Powierzchnia pojedynczej kazamaty wynosiła około
for

30 m², stąd na każdego żołnierza przypadać miało 0,5 m² – teoretycznie. Jednak na po-
-

wierzchni 30 m², przy przeznaczeniu na każdego żołnierza 0,5 m² powierzchni, w ka-

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

y is

6
Archives de la Societe des Nations, Geneve, „Dossier de recensement place de Breslau”, Fascicule I.
7
BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreteraumes
op

fur infanterie”, pg. 3.

8
BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreteraumes
is c

fur infanterie”, pg. 2.

9
BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreteraumes
fur infanterie”, pg. 3.
Th

22
-
 Stanisław KOLOUSZEK, Łukasz PARDELA
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

zamacie rzeczywiście mogłoby się zmieścić więcej niż 50 żołnierzy. Trzeba jednak pa-
miętać, iż nie cała kazamata mogła zostać przeznaczona dla obsady dzieła fortecznego.

.
Już w 1887 przewidziano, że część kazamaty musi pozostać wolna ze względu na po-

ed
trzebę wentylacji izb – wentylacja ta była możliwa jedynie dzięki zastosowaniu okien
w fasadzie budowli. Okna schronów międzypolowych zamykało się stalowymi „żalu-

ibit
zjami”. Były to masywne, stalowe osłony, podwieszane na zamontowanym nad otwo-
rem okiennym pręcie10. Najpierw należało założyć i zsunąć osłony z obu stron otworu

roh
okiennego, następnie zakładano środkową osłonę, a całość zamykano, zakładając
w przygotowanych do tego celu uchwytach stalową listwę – obsługę zamknięć umożli-
wiono, tam gdzie to było konieczne, zastosowaniem prostej ławki podstawionej pod ok-

np
nem. Ze względu na ochronę wnętrza schronu przed odłamkami granatów artyleryjskich
padających przed fasadą schronu11, wprowadzenie możliwości opisanego powyżej za-

tio
-

mknięcia okien było nieodzowne. Otwory okienne były zakratowane, być może dla
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

ochrony przed czynnikami atmosferycznymi stosowano stolarkę okienną12. Aby unik-

ibu
nąć przenikania odłamków przez otwory drzwiowe, stosowano stalowe drzwi, roz-
mieszczone tak, aby nawet po ich przebiciu, odłamki nie dostawały się do kazamat,
a jedynie do korytarza w szyjowej części budowli. Na okres wojenny przewidziano za-

tr
instalowanie przed wejściami do schronów odpowiednich przelotni – urządzeń osłania-

dis
jących wejścia przed pośrednim działaniem pocisków artyleryjskich13.
Podstawowym ciągiem komunikacyjnym w schronie piechoty był znajdujący się
w tylnej części korytarz, łączący bezpośrednio wszystkie kazamaty oraz studnię. Aby
ly -
usprawnić komunikację, wprowadzono tam, gdzie pozwalały na to warunki, przejścia
między kazamatami. Przejścia te wykonywano, by przyspieszyć zajmowanie przez ob-
on

sadę miejsc wewnątrz schronu, ponadto przejścia te umożliwiały lepszą możliwość od-
działywania oficerów na żołnierzy. Niezwykle istotną funkcją przejść między kazama-
-

tami była możliwość użycia ich w razie konieczności jako wyjść ewakuacyjnych14.
se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Przewidziano bowiem, że mimo zastosowania nowej technologii budowy stropów nad

kazamatami, wciąż istnieje ryzyko przebicia stropów nad pomieszczeniami, nadto pada-
lu

jące w zapolu schronu pociski mogły spowodować częściowe przysypanie fasady obiek-
tu oraz zagruzowanie zasadniczego ciągu komunikacyjnego – stąd potrzeba umożliwie-
na

nia załodze ewakuacji z uszkodzonej bądź przysypanej kazamaty.

rso

Ławki, półka podwieszona pod sufitem kazamat, piecyk i inne detale wyposaże-
nia, które można było zdemontować, a które znaleźć się miały w chwili przygotowania
schronów na przyjęcie załogi w pomieszczeniach schronu piechoty, z reguły nie znaj-
pe

dowały się w nim na stałe. Za wszystkie ruchome elementy wyposażenia odpowiadała

służba zaopatrzeniowa garnizonu, której zadaniem było dostarczenie i ustawienie
w pomieszczeniach regulaminowego wyposażenia15.
for
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

y is

10
Zachowany, analogiczny egzemplarz można podziwiać w muzeum Twierdzy Boyen w Giżycku.
11
Ibidem.
12
Vide. I.R. 20, Twierdza Wrocław.
op

13
BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreteraumes
fur infanterie”, pg. 1-2.
is c

14
BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreteraumes
fur infanterie”, pg. 2.
15
Technische Vorschrift A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin
Th

23
-
 WYPOSAŻENIE OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH TWIERDZY WROCŁAW CZĘŚĆ I …
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Ważnymi i umożliwiającymi, w ograniczonym czasie, pełną samodzielność

punktu oporu pomieszczeniami była latryna i studnia. W schronach piechoty, instalo-

.
wano latryny, w taki sposób że jeden ustęp przypadał na 1 oficera, lub na około 30 żoł-

ed
nierzy. Poza tym latryna zaopatrzona była w umywalkę. Ustępy żołnierskie zbudowano
w formie prostych misek ustępowych, osłoniętych wspólną drewnianą osłoną, rozdzie-

ibit
lonych w niektórych przypadkach, drewnianymi przepierzeniami. Ustęp dla oficerów
oddzielony był od pozostałych drewnianą ścianką i zamkniętymi drzwiami16. Naprzeciw

roh
ustępów na ścianie powieszono umywalkę, poniżej której w cementowej posadzce wy-
konano prosty kanał odpływowy. W ścianie czołowej latryny zainstalowano hak do po-
wieszenia lampy. W ścianie szyjowej (fasadzie) zawsze znajdowało się okno, niewiele

np
różniące się od tych w pozostałych kazamatach. Pierwotnie, przed rozbudową schronów
piechoty Twierdzy Wrocław, rozpoczęto w 1906/1910 roku, kazamata latryny była od-

tio
-

dzielona od pozostałej części schronu17.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Nie wiadomo niestety jak w praktyce wyglądały urządzenia towarzyszące stud-

ibu
ni. We wszystkich schronach piechoty we Wrocławiu przy pomieszczeniu studni
w podłodze znajdował się płytki, zakratowany kanał umożliwiający wylanej na podłogę

tr
wodzie opuszczenie schronu.

dis
Istotne zmiany w wyposażeniu schronów piechoty Twierdzy Wrocław, przynio-
sła rozbudowa tych obiektów fortyfikacyjnych w latach 1906/1910–1912, oraz w pięciu
przypadkach budowa, na bazie zmodyfikowanych schronów piechoty, fortów – punk-
ly -
tów oporu18. Wprowadzone modyfikacje opisuje poniższy rozdział.
3. MODYFIKACJE SCHRONÓW PIECHOTY
on

Autorzy usiłowali zrekonstruować teoretycznie wyposażenie schronów piechoty

po ich przebudowie, a także przybliżyć nieco możliwe wyposażenie schronów straży
-

se

i pogotowia, wchodzących w skład fortów piechoty. Przebudowa schronów piechoty

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

służyła przede wszystkim podniesieniu ich odporności na ostrzał i dzięki temu stworze-
lu

niu możliwości wykorzystania tych budowli w roli schronów koszarowych w fortach

piechoty. W ramach tej przebudowy wykonano tzw. płaszcz betonowy na fasadzie
na

schronów piechoty I.R. 3 – 9, S, Sa, 12 – 14 oraz częściowo także 1519. W ramach roz-
budowy przebudowano na stałe punkty oporu następujące dzieła, nazywając je odtąd
rso

Infanterie Stutzpunkt (I.St.), I.St. 4, 5, 6, 7, 820. W dziełach tych, poza przebudowanym

schronem piechoty, znajdowały się zawsze dwa schrony pogotowia, jeden (lub dwa)
schrony straży oraz betonowa pozycja strzelecka. Podstawową zmianą, jaka zaszła we
pe

wnętrzach schronów piechoty, było udostępnienie z wnętrza obiektu, niedostępnej dotąd

latryny. Najważniejszą modyfikacją, dotyczącą wyposażenia całej budowli, było wpro-
for
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

1905, pg. 39.

y is

16
Archives de la Societe des Nations, Geneve , „Dossier de recensement place de Breslau”, Fascicule
IV, Feuille 2, „Ouvrage 10a”.
17
ArSoNa, Geneve, „Dossier de recensement place de Breslau”, Fascicule II, Feuille 1, „Ouvrage 1”.
op

18
Politisches Archiv Auswartiges Amt, Bonn, II-FM 152/10, F 6/1, „Erlauterung uber die Festung Bre-
slau”. W polskiej literaturze tematu przyjęło się określanie stałych punktów oporu piechoty budowa-
is c

nych w tej epoce przez Niemców, jako „fortów piechoty”. Przyp. Autorzy.
19
ArSoNa, Geneve, COL 64, „Dossier de recensement place de Breslau”, Fascicule I.
20
Politisches Archiv Auswartiges Amt, Bonn, II-FM 152/10, F 6/1, „Denkschrift uber die Festung Breslau”.
Th

24
-
 Stanisław KOLOUSZEK, Łukasz PARDELA
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

wadzenie nowej, mechanicznej wentylacji. Budując betonowy płaszcz chroniący dawną

fasadę schronu, zawsze wykorzystywano uzyskaną przestrzeń dla umieszczenia w niej

.
trzech izb wentylatorów oraz dwóch przedsionków. Mechaniczne urządzenia wentyla-

ed
cyjne dostarczały powietrza do izb, dzięki napędzanym ręcznie lub elektrycznie wenty-
latorom. Przewidywano jednak, że napęd ręczny będzie wykorzystywany jedynie w sy-

ibit
tuacjach awaryjnych21. Z izb wentylatorów powietrze było rozprowadzane za pomocą
blaszanych rur umieszczonych w betonowej osłonie płaszcza, zaś bezpośrednio do ka-

roh
zamat docierało dopiero podwieszonymi pod stropem pomieszczeń przewodami.
4. WYPOSAŻENIE SCHRONÓW PIECHOTY MODYFIKOWANYCH PO 1906

np
Z pewnością zmieniło się wyposażenie socjalne – zmniejszono znacznie pojem-
ność kazamat, wprowadzając prycze w kazamatach piechoty i łóżka w kazamacie ofice-
rów22. Prycze ustawiano na stalowych stojakach, w trzy piętra. Złożenie dwóch górnych

tio
-

pięter prycz umożliwiało używanie dolnego w charakterze ławki23. Tam, gdzie z róż-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

nych względów nie wprowadzono prycz żelaznych, można było używać drewnianych,

ibu
ale pod warunkiem zachowania pełnej użyteczności kazamat, dozwolone było wykorzy-
stywanie łóżek koszarowych24. Po roku 1905 wniesiono poprawki do przepisów Tech-

tr
nische Vorschrift A. 26 Anleitung fur die inneren Ausbau bombensicherer Raume,

dis
wprowadzające do użycia w bomboodpornych pomieszczeniach, w tym w schronach
piechoty, hamaków, podwieszanych do haków w ścianach kazamat. Zapewniało to
możliwość całkowitego demontażu, w razie potrzeby, tego elementu wyposażenia i tym
ly -
samym teoretyczne powiększenie pojemności kazamat25.
Nie wiadomo niestety jak wyglądały prycze we wszystkich schronach piechoty
on

Twierdzy Wrocław, wiadomo z pewnością że były stosowane, zachował się bowiem

związany z użytkowaniem prycz detal w schronie głównym I.St. 5 przy ulicy Redyc-
-

kiej26 oraz odmienne detale w schronie piechoty I.R. 12 przy ulicy Klecińskiej27. Dzięki
se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

zachowanym detalom można stwierdzić zastosowanie w schronie głównym I.St. 5 przy

ulicy Redyckiej wariantu prycz zalecanego przez T.V. A. 2628. Autorom, w wyniku ba-
lu

dań terenowych, udało się ustalić, że standardowo w modyfikowanych po 1906/1910

roku dziełach fortecznych, w prycze zaopatrywano dwie lub trzy kazamaty. Jest to spo-
na

strzeżenie zgodne z normami niemieckimi, w tym, z przytaczanymi już przepisami

rso
pe

21
Technische Vorschrift A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin
1905, pg. 9, Tablica 4, obraz 11.
22
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Rejestr Zabytków A/1026, „Biała Karta Za-
for

bytku” I.St.5.
-

23
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, pg. 43-44, Tab-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

lica 6, obraz 1.
y is

24
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, pg. 44.
25
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, pg. 75 – 79,
Tablica I do dodatku II.
op

26
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Rejestr Zabytków A/1026, „Biała Karta Za-
bytku” I.St. 5, załącznik nr 5.
is c

27
Sztolnie, Infanterie Stutzpunkt 12 Festung Breslau.
28
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, Tablica 6, ob-
raz 1,2,4,5,6.
Th

25
-
 WYPOSAŻENIE OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH TWIERDZY WROCŁAW CZĘŚĆ I …
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

T.V.A. 2629. Pośrodku kazamat montowano trzy stelaże, mogące utrzymać 18 składa-
nych prycz (w trzech piętrach). Stelaże prócz tego zapewniały uchwyt na karabin śpią-

.
cego żołnierza oraz półkę30. Połowę półki – przeznaczonej normalnie na tornistry

ed
w przypadku budowli wrocławskich zajmowała lutnia dostarczająca do kazamaty świe-
że powietrze. Poza zgrupowaniem prycz na stelażach na środku kazamaty, umożliwiono

ibit
także zamocowanie pojedynczych prycz na ścianach bocznych i czołowej kazamaty. Na
ścianie czołowej mocowano dwie prycze, na ścianach bocznych – cztery do pięciu. Pięć

roh
prycz można było zamontować na ścianach, tylko w skrajnej kazamacie, która nie po-
siadała z jednej strony bezpośredniego przejścia do sąsiedniej. Prycze znajdujące się na
ścianach kazamaty można było składać. Poza urządzeniami sypialnymi, które mogły

np
czasowo służyć jako ławki, w kazamatach tych znajdowały się składane krzesła31.
Prawdopodobnie na wyposażenie wchodził tam także stół umożliwiający między inny-

tio
-

mi spożywanie posiłków.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

W kazamatach z takim modelem wyposażenia wprowadzono dodatkowe haki

ibu
umożliwiające podwieszenie lamp oświetleniowych. Mogły to być zarówno lampy elek-
tryczne, naftowe, jak i lampy ze świecami. Rekonstrukcję przykładowej kazamaty dla

tr
żołnierzy przedstawiono na rysunku 1 i 2. Drugim modelem wyposażenia kazamat
schronów piechoty było unowocześnione standardowe wyposażenie wprowadzone jesz-

dis
cze w 1887 roku. Unowocześnienie polegało na wprowadzeniu w przerwę między
dwoma środkowymi rzędami ławek drewnianych stojaków na karabiny32. Po rozbudo-
wie schronów w latach 1906/1910–1912, także i w tym wypadku część półki przezna-
ly -
czonej na tornistry została zajęta przez systemu nawiewu powietrza.
Na tym tle odmiennie prezentowała się kazamata przeznaczona dla oficerów.
on

Znajdowały się tutaj standardowe łóżka koszarowe dla czterech oficerów i niestandar-
-

dowe umeblowanie – z pewnością stół, być może szafki, wieszaki, regały. Kazamata
se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

była podzielona ściankami działowymi, od zasadniczej części oddzielono niewielkie

pomieszczenie z rurami głosowymi prowadzącymi do schronów pogotowia. Drugie
lu

niewielkie pomieszczenie prawdopodobnie zajmował podręczny skład amunicji i innych

środków bojowych zalecany przez instrukcje budowlane33, ponadto telefon i elementy
na

dzwonkowej instalacji alarmowej. We wszystkich pomieszczeniach znajdowały się

w kącie przy wejściu z korytarza, niewielkie piecyki z kominami wyprowadzonymi po-
rso

nad fasadę obiektu.

Tak urządzony schron kompanii piechoty określano mianem Infanterie–
pe

Untertretraum fur 1 Kompagnie mit kunstlicher Luftung, Lagerstellen fur 1 Zug.

(Schron Piechoty dla 1 kompanii ze sztuczną wentylacją, miejscem odpoczynku dla
1 plutonu)34.
for
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

y is

29
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, Tablica 4, obraz 8.
30
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, pg. 43-45, Tablica 6,
obraz 3.
op

31
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, Tablica 8, obraz 5a.
32
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, Tablica 8, obraz 2.
is c

33
BayHStA, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer Untertreterau-
mes fur infanterie”, pg. 2.
34
T.V.A. 26, „Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, Tablica 4, obraz 8.
Th

26
-
 Stanisław KOLOUSZEK, Łukasz PARDELA
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

5. SCHRONY POGOTOWIA I STRAŻY

Jak prezentowały się wewnątrz schrony pogotowia i straży wchodzące w skład

.
ed
fortów piechoty? Światło na wyposażenie tych pomieszczeń rzucają zachowane in situ
resztki montaży wyposażenia i urządzeń oraz archiwalne dokumenty i opracowania źró-

ibit
dłowe.
Schrony pogotowia wznoszono jako budowle betonowe z użyciem żebrowanej

roh
blachy stalowej – była to zapowiedź półstałych dzieł fortecznych doby pierwszej wojny
światowej35.

np
tio
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

tr ibu
dis
ly -
on
-

se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Rys. 1. Wnętrze kazamaty żołnierskiej schronu głównego I.R. 9 – stan współczesny

Źródło: Opracowanie własne
lu

Służbę na pozycji bojowej, poza tym – utrzymania przez nich stałej gotowości
na

bojowej, i użycia obsady tych pomieszczeń w charakterze rezerwy. Każdy z tych schro-
nów mieścił około 24 żołnierzy36.
rso

Obsady schronów pogotowia korzystały z ławek ustawionych w czterech rzę-

dach. Dla zapewnienia komfortu cieplnego zainstalowano w nich niewielkie piecyki
okopowe. Wentylację umożliwiał kanał nawiewny poprowadzony z załamaniem (unie-
pe

możliwiającym przenikanie fali uderzeniowej do wnętrza budowli) przez fasadę schro-

nu. Zużyte powietrze opuszczało schron poprzez – strzelnice – otwory wentylacyjne
for

w drzwiach37, specjalny przewód zainstalowany na czole schronu oraz przez otwór ko-
-

minowy. Obiekty te miały zapewnić możliwość dokonywania codziennej zmiany żoł-

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

nierzy pełniących służbę.

y is

35 P.Rychterski, „Prefabrykacja w fortyfikacji na przykładzie schronów biernych IR-A i B kostrzyńskiej

op

twierdzy pierścieniowej” [w:] „Cozsterine – Kustrin – Kostrzyn, twierdza ludzie kultura”, pod red. B.
Mykietów, K. Sanocka, M. Tureczek, Kostrzyn – Zielona Góra 2005, s. 91 – 105.
is c

36 T.V.A. 23, „ Anleitung fur die Ausfuhrung die Behelfsbefestigungen”, Berlin 1907, Tablica nr 1.
37
T.V.A. 8, „Kriegsverschlusse von Turen, Fenstern, Scharten und sonstigen Offnungen in Umfassend-
wanden”, Berlin 1911, Tablica 1, obraz 3.
Th

27
-
 WYPOSAŻENIE OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH TWIERDZY WROCŁAW CZĘŚĆ I …
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

.
ed
ibit
roh
np
tio
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

tribu
dis
Rys. 2. Rekonstrukcja komputerowa wnętrza kazamaty żołnierskiej w schronie
I.R. 9 – widok z korytarza
ly -
Źródło: Opracowanie własne
on
-

se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

lu
na
rso
pe
for
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

y is

Rys. 3. Rekonstrukcja komputerowa wnętrza kazamaty żołnierskiej w schronie

op

I.R. 9 – widok od środka kazamaty

Źródło: Opracowanie własne
is c
Th

28
-
 Stanisław KOLOUSZEK, Łukasz PARDELA
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Zewnętrzne drzwi schronu były prawdopodobnie drzwiami drewnianymi obity-

mi blachą38, z pewnością jednak drzwi wewnętrzne schronu pogotowia, zamykające

.
przejście z przedsionka do izby pogotowia, były drzwiami dzielonymi, o nitowanej kon-

ed
strukcji, posiadającymi w skrzydłach otwory umożliwiające naturalne wietrzenie izby,
dozorowanie i ostrzał przedsionka39. Oświetlenie zapewniała lampa ustawiona w niszy

ibit
oświetleniowej, w ścianie szyjowej schronu oraz hak do powieszenia lampy w ścianie
czołowej.

roh
Niezwykle istotnymi detalami, zachowanymi w większości schronów pogotowia
wrocławskich fortów, są części urządzeń związanych z komunikacją i alarmowaniem,

np
bez których niezwykle utrudnione byłoby obsługiwanie dzieła fortecznego. W schro-
nach pogotowia znajdowały się rury głosowe, umożliwiające komunikację z izbą ko-
mendanta fortu, oraz ustawionymi na pozycji bojowej obserwatorami 40. Do alarmowa-

tio
-

nia załogi służyła dzwonkowa instalacja alarmowa – było to urządzenie wyposażone

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

w elektryczne dzwonki, połączone z istotniejszymi obiektami w forcie. Umożliwiało

ibu
informowanie załóg tych obiektów, za pomocą sygnału dźwiękowego, o określonych
sytuacjach bojowych41. Elementy tego systemu zamocowano na ścianie szyjowej. Tam

tr
też znajdował się stojak na karabiny, przytwierdzony na stałe do ściany42.

dis
Najskromniejsze było wyposażenie schronów straży, służących jedynie bieżą-
cemu przebywaniu zmiany służby wartowniczej fortu – na wyposażenie tego obiektu,
przeznaczonego dla 12 żołnierzy, składały się składane ławki, elementy systemu alar-
ly -
mowania. Oświetlenie zapewniały dwie lampy powieszone na stalowych hakach na czo-
łowej i tylnej ścianie pomieszczenia.
on

PODSUMOWANIE
W efekcie procesu badawczego autorzy, bazując na źródłach archiwalnych,
-

se

opracowaniach źródłowych, a także zachowanych in situ detalach, potwierdzili hipotezę

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

o modyfikacjach wyposażenia – postawiona teza okazała się słuszna. Wnętrza obiektów

lu

fortyfikacyjnych Twierdzy Wrocław nie zachowały się do naszych czasów w stanie po-
zwalającym przybliżyć je zwiedzającym. Dzięki istnieniu przepisów technicznych,
na

określających sposób wykonania, mocowania i rozmieszczania elementów wyposażenia

schronów, możemy dzisiaj z dużym prawdopodobieństwem określić, jak wyglądały
rso

w pełni wyposażone wnętrza kazamat. Dzięki analizie elementów montażowych za-

chowanych w podłogach, ścianach i sklepieniach, opartej na przepisach technicznych,
możemy z dużą dozą prawdopodobieństwa próbować, na razie teoretycznie, a w przy-
pe

szłości być może w praktyce, odtwarzać wygląd wnętrz kazamat wrocławskich schro-
nów piechoty, w momencie pełnienia przez nie pierwotnej funkcji. Analiza ta pozwala
zlokalizować prycze, składane stoły, urządzenia łączności i elementy systemu wentyla-
for

cyjnego. XIX–wieczne fortyfikacje Wrocławia badane były dotąd na ogół pod kątem
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

y is

38
T.V.A. 23, „ Anleitung fur die Ausfuhrung die Behelfsbefestigungen”, Berlin 1907, Tablica 3, obraz 9.
39
T.V.A. 8, „Kriegsverschlusse von Turen, Fenstern, Scharten und sonstigen Offnungen in Umfassend-
op

wanden”, Berlin 1911, Tablica 1, obraz 3.

40
T.V.A. 23, „Anleitung fur die Ausfuhrung die Behelfsbefestigungen”, Berlin 1907, pg. 9 -10, Tablica 5.
is c

41
Landesarchiv Baden-Wurtemberg, Sttutgart, M635/1 Nr 838.
42
T.V.A. 26,“Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer Raume”, Berlin 1905, Dodatek I, Tab-
lica 2, obraz 2a, 2b.
Th

29
-
 WYPOSAŻENIE OBIEKTÓW FORTYFIKACYJNYCH TWIERDZY WROCŁAW CZĘŚĆ I …
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

architektury i krajobrazu pofortecznego. Przedstawione wyniki badań nad funkcjono-

waniem wyposażenia i sposobu działania załóg w dziełach fortecznych otwierają drogę

.
do dalszych badań pozwalających zrekonstruować w podobny sposób zasób zachowa-

ed
nych fortyfikacji twierdz dawnej wschodniej granicy Cesarstwa Niemieckiego.

ibit
Artykuł ten nie jest w żadnym razie podsumowaniem badań nad wyposażeniem
obiektów Twierdzy Wrocław. Staraliśmy się przedstawić wstępny szkic wynik pionier-
skich prac, będących niezwykle ważnym fundamentem dla dalszych badań nad funk-

roh
cjonowaniem umocnień Twierdzy Wrocław w aspekcie ich pierwotnego wyposażenia,
które, mamy nadzieję, pozwolą odpowiedzieć na wiele już teraz rodzących się pytań.

np
LITERATURA
1. Biskup K., Twierdza Fortowa Toruń 1877–1914, [w:] „Fortyfikacja”, t. V, pod red.

tio
-

L. Narębski, Warszawa – Kraków 1998, s. 87–106.

This copy is for personal use only - distribution prohibited.

2. Kędryna A., Jurga R., „Wyposażenie socjalne obiektów fortyfikacji niemieckiej

ibu
w latach 1933–1944”, Kraków 1999.
3. Rychterski. P., Prefabrykacja w fortyfikacji na przykładzie schronów biernych IR–A

tr
i B kostrzyńskiej twierdzy pierścieniowej, [w:] „Cozsterine – Kustrin – Kostrzyn,

dis
twierdza ludzie kultura”, pod red. B. Mykietów, K. Sanocka, M. Tureczek, Kostrzyn
– Zielona Góra 2005.
ly -
MATERIALY ARCHIWALNE
1. Archives de la Societe des Nations, Geneve, „Dossier de recensement place de
on

Breslau”, Fascicule I.
2. Archives de la Societe des Nations, Geneve , „Dossier de recensement place de
-

Breslau”, Fascicule IV, Feuille 2, „Ouvrage 10a”.

se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

3. Bayerische Haupstaatsarchiv Munchen, MKr 4605/2, “Die Entwicklung des Deut-

lu

schen Festugnssystem seit 1870”.

4. BayHSta, Munchen, MKr 4851, „Erganzung zu dem Beispiel eines bombensicherer
na

Untertreteraumes fur infanterie”.

rso

5. Landesarchiv Baden–Wurtemberg, Sttutgart, M635/1 Nr 838.

6. Politisches Archiv Auswartiges Amt, Bonn, II–FM 152/10, F 6/1, „Erlauterung uber
die Festung Breslau”.
pe

7. T.V.A. 8, „Kriegsverschlusse von Turen, Fenstern, Scharten und sonstigen Offnun-

gen in Umfassendwanden”, Berlin 1911, Tablica 1.
for
-

8. T.V.A. 23, „ Anleitung fur die Ausfuhrung die Behelfsbefestigungen”, Berlin 1907,
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Tablica 3.
y is

9. Technische Vorschrift A. 26, “Anleitung fur den inneren Ausbau bombensicherer

Raume”, Berlin 1905.
op

10. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków we Wrocławiu, Rejestr Zabytków A/1026,

„Biała Karta Zabytku” I.St.5.
is c
Th

30
-
 Stanisław KOLOUSZEK, Łukasz PARDELA
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

FURNISHINGS OF FORTIFICATION STRUCTURES

OF FESTUNG BRESLAU (FORTRESS WROCLAW)

.
PART I – BUILDING IN PEACETIME

ed
ibit
Summary
The authors describe an attempt to recreate the furnishings of Festung Breslau’s fortifications,

roh
which were erected according to strictly defined designs in the years 1890–1914. The furnish-
ings included folding chairs, communication equipment and ventilation system components. On-
ly small fragments of furnishing details still survive; these principally include assembly compo-

np
nents in floors, walls and vaults. An analysis of their locations conducted by the authors, com-
bined with information from various technical guides, has enabled a highly likely theoretical

tio
-

recreation (which perhaps one day will turn into a practical one) of the interior of the case-
mates of Wroclaw’s infantry bunkers at the time of their historical basic functions.
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

ibu
Keywords: Fortress Wroclaw, city fortresses and fortifications

tr
NOTY BIOGRAFICZNE
dis
ly -
Stanisław KOLOUSZEK – Prezes Wrocławskiego Stowarzyszenia Fortyfikacyjnego.
Głównym tematem zainteresowań badawczych autora jest fortyfikacja niemiecka prze-
on

łomu XIX i XX wieku, szczególnie umocnienia Wrocławia. Wrocławskie Stowarzysze-

nie Fortyfikacyjne zajmuje się badaniem, popularyzacją i ochroną zabytków architectu-
-

ra militaris na terenie miasta Wrocławia.

se
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

dr inż. Łukasz PARDELA – architekt krajobrazu, pracownik naukowy w Instytucie

lu

Architektury Krajobrazu Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, członek Wro-

cławskiego Stowarzyszenia Fortyfikacyjnego i Stowarzyszenia Architektów Polskich.
na

Głównym obszarem zainteresowań badawczych autora jest kształtowanie krajobrazu

kulturowego dawnej Twierdzy Wrocław przełomu XIX i XX wieku, obejmujące rejony
rso

ograniczeń budowlanych, przeszkody wodne oraz zieleń maskującą na terenie Wrocławia.

pe
for
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.

y is
op
is c
Th

31
-