Cokwe 54

You might also like

Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 100

COKWE

MUKANDA WA UTACISO WA SONA JA COKWE


Ficha Técnica
Título: Manual de Alfabetização em Cokwe
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenação Técnica e Científica: António Chamuhongo
Autores: Domingos Muachimbu Alberto, Isaías Tomás Lupembe, Zacarias Yamba Sakawanga
Impressão: Gestgráfica, S.A.
Tiragem: 250.000
1.ª Edição, Luanda, Janeiro de 2012

Publicado por:
África International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11.º Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33
| E-mail: pensador@snet.co.ao | Skype: petrovic8
UTALYILO WA YIPHAMA
1.ª Phoso yitangu Unyingikino wa muthu................... 4
2.ª Phoso ya mucaalyi Jina lyami nyi lya masepha jami... 13
3.ª Phoso ya mucitatu Asoko jami....................................... 19
4.ª Phoso yamuciwana Xindakenyo ya asoko jaami............ 27
5.º Phoso ya mucitano Kweseka cayize alyilongesa............ 33
6.ª Phoso ya mucisambano Milyimo ya muthu........................... 34
7.ª Phoso ya muciximbyalyi Unji wa milyimo.............................. 40
8.ª Phoso ya mucinake Milyimo yami yika?......................... 45
9.ª Phoso ya mucilyiva Kufunga cayize yatujingilyika....... 49
10.ª Kumi lya phoso Kweseka cayize alyilongesa.......... 56
Kumi lya phoso nyi
11.ª Uhindukilo nyi mwono upema..... 57
yimuwikha
12.ª Kumi lya phoso nyi jaalyi Mwono wa muthu nyi wambunga.. 62

Kumi lya phoso nyi


13.ª Musongo wa HIV SIDA...................
jitatu 67
Kutwama cipeme cilyi mwono
14.ª Kumi lya phoso nyi jiwana
upema............................................... 74
15.ª Kumi lya phoso nyi jitano Kweseka cayize alyilongesa............ 79
Kumi lya phoso nyi
16.ª Nyingika cihela cize watwama....... 80
jisambano
Kumi lya phoso nyi
17.ª Kusemuka ca mwana...................... 85
ximbyalyi
18.ª Kumi lya phoso nyi nake Usepha ha upite nyi yaako............. 91
19.ª Kumi lya phoso nyi lyiva Kuhilukila yitanga yipema............. 96
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYITANGU-1

1. Unyingikiso wa muthu.
2. Tala, hanjika mba embulula.

AFILYIKA

4
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYITANGU-1

2. Embulula cize yilyi mifunda ayi hamwe nyi yijingo.

5
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCAALYI-2

1. Tala, tanga mba embulula.

ANGOLA
Muthu nyi muthu kakwete jina lyenyi, nyi mathungu kakwete
majina jo. Ano kaalyi majina a mathungu ja mambonge:

Kambinda Luwanda Namimbe


Kunene Wambu Kwandu Kuvangu
Mbengu Wizi Kwanza Wa Kusango
Lunda Wa Kusango Malanji Kwanza Wa Kutho
Muxiko Wila Kunene
Lunda Wa Kutho Mbengela Viye

6
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCAALYI-2

2. Embulula

K a

M k

W m

J w

ND j

NG n

L nd

E ng

I y

Z l

K e

M v

W o

7
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCITATU-3

Unyingiko wa muthu. Jina lyami


Cahwa
Jina lyami
Miji

Miji Cahwa
1. Soneka majina ano:
Mufuka Manyonga Cahwa Upale Cici
Cipicika Yosefe Muxiko Munyangwe Cipema

2. Soneka lusona mutangu wa majina awa: Jina lyami


Mufuka:
__________________________________________________________________
- Jina lyami Lupembe:
__________________________________________________________________
- Jina lyami Cahwa:
__________________________________________________________________

8
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCITATU-3

3.Sako mufunda utakanyise kulusona yoze unaputuka nyi


jina.

S Muxiko Y citwamo

L Lunda C kawa

W Sawulyimbo X Tata

K Wiji NG Yaya

M Viye T xima

X Kambinda k Ngandu

9
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCIWANA-4

1. Soneka majina a tuxitu, alyi hamukanda.


Yisuho yingahi Sona jingahi
Tuxitu Majina wazulula kanwa wasoneka najo
há kutanga jina majina awa:
lye - mbe
lyembe 5
1-2

Mu - ko - ko
Mukoko 6
1-2-3
Kho - lo - ko -
Kholokokwe kwe 10
1-2-3-4

Ka - wa
Kawa 4
1-2

Ka - phe - la
Kaphela 7
1-2-3

2. Cinyingi ca kucinga:
Nyi mutucinga kaciphinji kalyiji, kukaciphinji kakwo, kalyiji
mutupwa nyi lyiji lyimuwikha ngwe acize:

Kawa Kaphela Kholokokwe


Ka - wa ka - phe -la Kho - lo - ko - kwe
1+1=2 1+1+1=3 1+1+1+1=4

10
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Mikanda lyiva (9) nyi mutucingako nawa mikanda yikwo


yitano (5) mutupwa nyi mikanda (14) kumi nyi yiwana:

9 mikada
+ 5 mikada
14 lya mikada

Nyi ulyi nyi mawundu aalyi mucingako nawa mawundu akwo


aalyi muupwa nyi mawundu awana.

=
2 + 2 = 4

Cinga mitondo ayi.


10 lya mitondo 100 lukhama umuwikha
+ 15 lya mitondo +200 khama jaalyi
25 lya mitondo 300 khama jitatu

Milyimo ya Kuzuwo
1. Soneka muwalulo yisuho yize watanga mba nawa soneka
unji wasona muwalulo.

Yisuho Sona
Lye - mbe Lye - mbe
1 1_ = 2 111 1 1 =
Mu - ko - ko Mu - ko - ko
1 1 1= 11 11 11 =
Kho - lo - ko - kwe Kho - lo - ko - kwe
1 _1_ 1 1 _ = 111 11 11 111 =

1000 Cinunu
+1000 Cinunu

11
PHOSO YITANGU-1 TANGWA LYA MUCITANO-5

1. Halyihi halyi kulyisa ca lusona nyi cawalulo.


Tala yinyingi ayi:

K 1 T 3 D 5 8

U 7 N 9 A O V

B 2 4 L E 6 F

25

2. Mumulongo umuwikha sona jingahi jilyimo?


K 1
ac 2
mno
bstp
euldi
hwyz

3. Soneka sona nyi kulyita nyi walulo awu.

2 ab
3 mto
4
5
6

12
PHOSO YAMUCAALYI-2 TANGWA LYITANGU-1

1. Jina lyami nyi lya masepha jame.


Majina jetu kaalyi nyi ulumbunwiso wekha nyi wekha.

Kandanjiwemba
Cinalumbunuka, kandanji kumukanda
kakumutwaminyina kulyi cikholokholo ximbu
yeswe yize akutwamako. Muze meza kutuhuka
kumukanda kakumulyingila yilyika yekha nyi
yekho ya ciseke. Tundanji kakwahaganyisa,
asokojo maasomana falanga, mahina nyi yuma
yikwo. Yeswe ayo kakuyimbata kulyi cikholokholo;
kandanji kexi kumwaha nyi cimwe.
Kandanjiwemba

Upale
Jina alyi kakulyiluka halyi nwana wa lunga hanji
mwana wa phwo, ha kusemuka cenyi hapwile
yikhokhojola, mba muze hasemuka, kuupale wa
zambi mba yamuluka jina alyino (upale).

Upale

Kwononoka
Makulwana kambile ngwo wononoka yaya nyi
ngwalyi, mukwa phami yapomba nyi zala, mumu
ha phami jenyi.

Kwononoka

13
PHOSO YAMUCAALYI-2 TANGWA LYITANGU-1

3. Lyinga milyimo ayi, Ciza mazwi awana alyi mumilongo ayi.

A C I N S A W W L U

C A K W A N D A I N

A W U A P A A T M G

W A N D A N L O I A

W K A A L I A T O A

A K U S O N E K A T

M W A N A N G A N A

A N E H A C U M A T

Y U N D U Y A M I A

4. Milyimo ya kuzuwo
Teta muyiphinji majina waze wacizanga mumilongo, soneka
yisuho ya walulo yize wateta: ngwe cize yilyi mwixi.

Ca - mu - kwe - nu
Camukwenu
1 1 1 1 = 4
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________

14
PHOSO YAMUCAALYI-2 TANGWA LYAMUCAALYI-2

1. Tala, panjika, mba usoneke.

2. Majina jetu kaalyi akusoneka ha yicapa yekha nyi yekha.


Ha mbiyete hakupwa acize:
Jina: ____________________________________________________
Cizulye: _________________________________________________
Majina a yisemi: ________________________________________
Tata: ____________________________________________________
Mama: __________________________________________________
Walulo wa mbiyete: _____________________________________
Cihela cize watwama: __________________________________
Mbonge kuze wasemukinyine:
Tangwa lyize wasemukine
Yino yeswe yilyi unyingikiso wa muthu.

3. Lyinga mulyimo awu:


Jina lye: _________________________________________________
Tata: _______________________ Mama: _____________________
Tangwa wasemukine: ___________________________________

4. Milyimo ya kuzuwo
Soneka tangwa wasemukine, kakweji nyi mwaka.
Tangwa ______________________________________
kakweji ______________________________________
mwaka ______________________________________
15
PHOSO YAMUCAALYI-2 TANGWA LYA MUCITATU-3

1. Cinyingi ca muthu nyi muthu

2. Cinyingi ca munwe we, wakuthopha ha mbiyete, cilyi cinyingi


ca muthu nyi muthu, kucixi kulyifa nyi muthu mukwo.

3. Lyinga milyimo ayi:


- Sako cinyingi ca munwe we waxina ha mukanda, ngwe cize
anakulweze longexi:
______________________________________________________________________________

- Soneka jina lye ngwe cize lyilyi ha mbiyete, mba uyitete


muyiphinji..
______________________________________________________________________________

4. Mulyimo wa kuzuwo:
- Soneka yinyingi yikwo yize unanyingika, (mba) hanga
ukayilweze kulyi longexi.
______________________________________________________________________________

16
PHOSO YAMUCAALYI-2 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Kulyisa ca athu.
Cahwa kalyi mwihi, Sapalo
kalyi musuku, Camukwenu
kalyi munene.Muthu nyi
muthu kalyi nyi cinyingi
cenyi, athu kaapwile eswe
cimuwikha, kaxikha luthophe
wa munwe we neyo walyisa
nyi wa athu akwo.
Cahwa Sapalo Camukwenu

1. Lyinga milyimo ayi:


Soneka majina nyi myaka ya masepha je:

Jina Myaka Jina Myaka


01
02
03
04
05

2. Milyimo ya kuzuwo:
Soneka majina ja masepha je, a maphwo mapwa salyi lyikwo,
a malunga mapwa salyi lyikwo.

Maphwo Malunga

01

02

03

04

05

17
PHOSO YAMUCAALYI-2 TANGWA LYA MUCITANO-5

Zuwo lya cela ca usakwilo


Muthu mba apwe nyi utelo ha cela ca kusakula, ndo citangu
kulyisonekesa hanga upwe nyi cicapa mucikwaha utelo há
kusakula.
- Yena hiwalyisonekesa?
__________________________________________________________________
- Hiwapwa nyi cicapa ca kusakula naco?
__________________________________________________________________
1. Lyinga milyimo ayi.
- Soneka jina lye:
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya mbonge ye:
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya cihunda cize watwama:
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya tatenu:
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya noko:
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja ayayenu:
__________________________________________________________________

18
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYITANGU-1

1. Ulyi nyi asoko?


________________________________
________________________________

2. Asoko je kaalyi angahi?


________________________________
________________________________
Asoko Jami

3. Ambulula majina jo, lya tatenu, lya noko, lya anakwenu nyi
lya ayayenu a maphwo nyi a malunga?
__________________________________________________________________

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka majina ja asoko je, watwamano kuzuwo, nyi myakayo
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya Kuzwo
- Ciza muyipatulo yilyi mwixi sona jitangu wasoneka najo
majina já asoko je, nyi ujise muyipatulo yekha, sona jize
wasakula.

A C E F ND J H I

M L N O K P S U

T W NG V X Z Y MB

19
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Tala yizulye ayi ya athu awa nyi kaalyi nyi mijimba cimuwikha,
hanji usuhe umuwikha.
Kutesa cino cilyi halyi athu, cecimuwikha nawa hayuma nyi
sona, nejo jakupwa kutesa nyi kujaha majina.
Nyi mumona cinyingi aci < cilyi cinyingi ca ukehe. Nyi mumona
cinyingi aci > cilyi cinyingi ca unene. Nyi mumona cinyingi aci
= cilyi cinyingi ca ulyite.
1. Lyinga milyimo ayi, uyise yinyingi ayi ngwe cilweza, aci:

25 > 15 30 20
45 43 20 25
20 20 70 40

- Soneka majina ja athu alyi kwilu nyi teta muyiphinji majina


jaco.

- Yisuho yingahi wazulula kanwalye ha kutanga majina jaco?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

20
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCAALYI-2

- Sona jingahi wasa ha jina lya muthu nyi muthu waze wa-
soneka?
Majina Yisuho Walulo

-Yino yeswe yinalumbunuka kucinga sona hanji walulo. Nyi


tunazange kucinga kawaxiwaxi ndo mutulyinga mulalyi wa
kwokesa
- Mulalyi wakucinga : 12+12+12+12=48
12 monda
12 monda
12 monda
+ 12 monda
48 lya monda

- Mulalyi wa kawaxiwaxi, tunavuluka ngwo kwokesa:

12 monda
x 4 yisuho
48 - Lya monda

2. Milyimo ya kuzuwo.

10 25 32 143 234 175


x7 x3 x2 x4 x5 x8

21
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCITATU-3

Asoko jami kaalyi


Mama, tata, yaya walunga nyi yaya waphwo (ndumbu) nyi
anakwetu, amalunga nyi amaphwo; nyi akhakha asema mama,
lunga nyi phwo, nyi akhakha asema tata, lunga nyi phwo, mathu
ndumbu ya mama, tataphwo ndumbu ya tata, mandumbu ana
ja mwakwo ya mama nyi ayayo ja mama, asonyi ana ja mathu
nyi asonyi ana ja tataphwo. Ano eswe kaalyi asoko.

1. Lyinga milyimo ayi uyikumbanyise nyi walulo


-Athu angahi alyi kuzuwo lye ?
_________________________________________________________
- Makulwana angahi?
_________________________________________________________
- Twanuke angahi?
_________________________________________________________
- Tuxinakaji angahi?
__________________________________________________________

22
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCITATU-3

- Angahi waze akalakala?


__________________________________________________________________

- Sonela majina ja asonyi je eswe.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina ja asoko je:

- Mama:
__________________________________________________________________
- Tata:
_________________________________________________________________
- Khakha wa lunga:
__________________________________________________________________
- Khahha wa phwo:
__________________________________________________________________
- Ayaya:
__________________________________________________________________
- Ana akwetu:
__________________________________________________________________
- Asonyi akusalyi lya tata:
__________________________________________________________________
- Asonyi akusalyi lya mama
__________________________________________________________________

23
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Haxakhulu, tulamba apwile nyi


zango lya kweseka ximbu, mba
esekele maximbu nyi cizulye
muze tangwa mulyilyita nyi
mutondo, hanji nyi muthu,
muze matesa nyi cizulye
cenyi, muze matala tangwa
haze lyilyi, nyi hilyaheta
hamucima nyi kutesa nyi haze
hanasulyila cizulye cenyi mba
masaho cinyingi.
Ha ximbu yino tulyi, muthu
hapwa nyi yinyingi yekha
yakweseka naco ximbu.
Yasokyeka yikungo yakutala
Tala maximbu awa naco mayimbu.

1.Tala loloji ayi, maximbu aka tulyi?

Loloji

- Soneka loloji yize yilyi nyi maximbu awa 12h 50 m.


__________________________________________________________________

- Soneka loloji yize yilyi nyi maximbu awa 8h5m.


__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
__________________________________________________________________
- Soneka walulo unaputuka nyi umuwikha ndo kumi nyi yaalyi
__________________________________________________________________

24
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCITANO-5

1. Mathangwa ano tunatale


maximbu nyi loloji.
- Maximbu kakuputuka kwalula
cize ha kaxi (1) ndo ha kumi lya
ximbu nyi maximbu aalyi (12) ha
ciphinji ca tangwa.
______________________________________
______________________________________
Tala maximbu awa
- Kuciza ha umuwikha (1) ndo ha
yaalyi, mukaci kaaco mulyi mifunda yitano (5).
__________________________________________________________________

- Tangwa lyikwete makumi aalyi a maximbu nyi maximbu


awana (24).
__________________________________________________________________

- Ximbu lyikwete makumi asanbano a mifunda (60).


__________________________________________________________________

- Mufunda wa ximbu ukwete makumi asambano a tulayilayi


(60).
__________________________________________________________________

25
PHOSO YAMUCITATU-3 TANGWA LYA MUCITANO-5

1. Lyinga milyimo ayi:

- Maximbu aka alyi ha loloji ayi?


______________________________________________________

- Soneka cize tulamba apwile nyi kweseka maximbu


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:

- Tongola maximbu aka tulyi:


_____________________________________________________

- Ximbu yikha ayi?


_____________________________________________________

- Ximbu yikha ayi?


_____________________________________________________

26
PHOSO YA MUCIWANA-4 TANGWA LYITANGU-1

1. Xindakenyo ya asoko jami

Yami

Mama Tata

Yayo, wa lunga nyi wa phwo Khakha, wa lunga nyi wa phwo

Muthu mweswe kakwete tato nyi naye, waze amusema


akumulela cize há wanuke ndo hakukola cenyi. Talenu
mutondo cize upwa, ukwete cixina cilyi nyi miji jawukolesa,
kucina kutenguka. Ngwe cimuwikha nawa nyi yena muthu,
ukwete atatenu nyi noko, akutekula nyi akukwaha ulongeso
upema. Mumu ayo kanapu ye miji yinakukwata yena, kucina
kulumbuka. Yena unapu ngwe mutondo ulyi nyi miji.

2. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka jina lye.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya tatenu nyi noko.
__________________________________________________________________

27
PHOSO YA MUCIWANA-4 TANGWA LYITANGU-1

- Mutondo mba ukole haxi ndo upwe nekha?


__________________________________________________________________

- Yiya twaluka jina lya mutondo?


__________________________________________________________________

- Soneka jina lya tatenu phwo nyi lya nokothu


__________________________________________________________________

- Soneka majina ja akhakhenu wa lunga nyi wa phwo asema


tatenu nyi asema noko
__________________________________________________________________

3. Milyimo ya kuzuwo:
Soneka majina já asoko je eswe.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

28
PHOSO YA MUCIWANA-4 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Yami
1. Yami ngulyi nyi mama nyi tata angusema.
- Mama Jina lyenyi
__________________________________________________________________
- Tata Jina lynyi:
__________________________________________________________________

- Khakha wa lunga jina lyenyi


__________________________________________________________________

- khakha wa phwo jina lyenyi


__________________________________________________________________

2. Lyinga milyimo ayi.


Fupha muyipatulo ayi, sona jitangu wa soneka najo majina ja
asoko je.

ND K M O U P H J X
T A MB L S F V I Z
TH Y NG N C E W

3. Milyimo ya kuzuwo.
Soneka sona jize jinaputuka nyi majina ja asoko je.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

29
PHOSO YA MUCIWANA-4 TANGWA LYA MUCITATU-3

Mama

Khakha wa phwo Khakha wa lunga


wasema mama wasema mama

Khakha waphwo wasema mama nyi khakha walunga, wasema


mama eswe kaalyi akhakha jaami.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Asoko ja noko angahi wanyingika?
__________________________________________________________________

- Soneka majina jo:


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo
- Asoko ja noko kumbonge yika atwama?
__________________________________________________________________

- Cihunda cika atwama?


__________________________________________________________________

30
PHOSO YA MUCIWANA-4 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Tata

Khakha wa phwo Khakha wa lunga


wasema tata wasema tata

Khakha wa phwo wasema tata nyi khakha wa lunga, wasema


tata eswe kaalyi akhakha jaami.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Asoko já tatenu mbonge yika atwama?
__________________________________________________________________

- Asoko já tatenu cihunda cika atwama?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Asoko já tatenu kumbonge yika atwama?
__________________________________________________________________

- Cihunda cika atwama?


__________________________________________________________________

31
PHOSO YA MUCIWANA-4 TANGWA LYA MUCITANO-5

Mama nyi yayo Tata nyi yayo wa lunga


wa phwo

Ngulyi nyi mama wamukulwana, yayo yamama wangusema


nyi tata wamukulwana, yayo yatata wangusema.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka jina lya noko wamukulwana wasemuka nyi noko
wakusema.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya tatenu wamukulwana, wasemuka nyi tatenu
wakusema.
__________________________________________________________________

- Soneka majina já akhakhenu walunga nyi waphwo asema


tatenu wakusema.
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka majina já akhakhenu wa lunga nyi wa phwo asema
noko wakusema:
__________________________________________________________________

- Akhakhenu asema tatenu nyi noko kaalyi angahi?


__________________________________________________________________

32
PHOSO YA MUCITANO-5 TANGWA LYA MUCITANO- 5

Ceseko cayize alyilongesa

1. Kusoneka ca jina lyenyi.


__________________________________________________________________
2. Kutanga ca jina lyenyi.
__________________________________________________________________
3. Kusoneka ca mazwi a wana nya ciphama umuwikha.
__________________________________________________________________
4. Kutunga ca mazwi a wana nyi ciphama umuwikha.
__________________________________________________________________
5. Kusoneka ca cimwe asoneka.
__________________________________________________________________
6. Kutanga ca ciphama asoneka.
__________________________________________________________________
7. Kunyingika ca sona.
__________________________________________________________________
8. Kucinga ca sona nyi mazwi atangu.
__________________________________________________________________
9. Unyingiko wa unji wasona já lyimi (lusona, lyiji) ciphama,
walulo nyi cizulye).
__________________________________________________________________
10. Unyingiko nyi kulyinga ca milyimo nyi unji wa kwalula ja
mulyimo ya mathatha.
__________________________________________________________________

33
PHOSO YA MUCISAMBANO-6 TANGWA LYITANGU -1

Ximbu ya kunyima
Hamaximbu akunyima kaap-
wile nyi kulyima nyi mawe,
mitondo yakusongolola nyi
yifaha yatuxitu. Muhasulaho
yaputuka kwanda mawe a
yinganga akulyinga yikungo,
akufula matemo, njimbu, njan-
gu nyi yikungo yikwo yaku-
lyima naco. Kumilyimo yaco
ayi, kwenako kwakwiza yuma
yakulya nyi twakusumbaken- Njimi
ya nyi yuma yize kutuxinayo.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Haximbu ya kunyima nyi nekha apwile nyi kulyima?
__________________________________________________________________

- Mba muhasulaho yaputuka kulyima nyi nekha?


__________________________________________________________________

- Mihuko yize akuca kuminda kuci apwile nyi kuyilyinga?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Kulyi kwakukatuka yikungo?
__________________________________________________________________

- Kulyihi apwile nyi kuciza njimbu nyi matemo?


__________________________________________________________________

34
PHOSO YA MUCISAMBANO-6 TANGWA LYA MUCALYI-2

Yami ngulyi njimi, ngulyi nyi myaka makumi atatu nyi yita-
no. Há milyimo ya unjimi, hinapwa nyi makumi aalyi a myaka.
Ngulyi njawulo, ngulyi nyi ana atono, nakuzanga cinji kulyima.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Kucizaho milyimo yize weva ya kulyima, yikwo yikwo yikha
yena unanyingika?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

- Kumilyimo yeswe ayi watongola milyimo yikha yilyi xinaho?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka jina lya milyimo yize wakuzanga kukalakala?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

35
PHOSO YA MUCISAMBANO-6 TANGWA LYA MUCITATU-3

Haximbu yino, mbunga


kanalyimi nyi yikungo ya
makina jinene jinene, mumu
jinakwase athu kulyima
mande anene, ha maximbu
akehe. Muze mumusoka
mbuto yinji, yikwo muyipwa
kulanjisa mumawenda hanga
ayo ayilanjise kulyi mbunga
waze keyi nyi kulya.
Milyimo ya kulyima

Mbongo jize akulanjisako, kakulanda naco mahina, muphano


nyi yuma yikwo nawa yize athu anazange.
Muthu muze malyima mbuto mayikungila muchila, mwenamo
akuputuka kuciza yikwo yize mazanga kulanjisa. Mba nyingika
cinyingi ca kuciza:

1. Lyinga milyimo ayi:


Tangwa lyitangu yatulyika 379 lya njeke ja civale, tangwa
lyikwo mwaya yacizamo 234 lya njeke ja civale. Njeke jingahi
jasalamo?

379 lya njeke 135 lya njeke


- 234 lya njeke - 122 lya njeke
145 lya njeke 013 lya njeke

36
PHOSO YA MUCISAMBANO-6 TANGWA LYA MUCITATU-3

- Hamaximbu ano athu nekha analyima mande anene anene?


__________________________________________________________________

- Mbuto yize akulyima mumande kulyihi akuyitwala?


__________________________________________________________________

- Mbongo jize akulanjisa mbuto yaco yikha yize akulyinga naco?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.

346 njeke ja lupa 85 saku ja makunde


- 232 njeke ja lupa - 43 saku ja makunde

1550 njeke ja masangu 1000 khese


-1000 njeke ja masangu 500 khese
145 lya njeke

37
PHOSO YA MUCISAMBANO-6 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Mbuto yeswe yize yakukatuka


mumande yilyi yakulya, mba
yize muyisalaho, yakupwa
kulanjisa ha yisalo nyi
kumawenda a mbonge jinene
jinene.
Mbongo jakwiza ha kulanjisa
ca mbuto yaco, kakulanda
naco yuma yekha nyi yekha
yize muthu mazanga. Tulyi
Hacisalo nyi mbongo jayikungo nyi
jamafo.

1. Lyinga milyimo ayi


Nyingika ulemu wambongo aji, nyi cize akujalula.

Kz 1,00 Lumbongo umuwikha


Kz 5,00 Mbongo jitano
Kz 10,00 Kumi lya mbongo
Kz 50,00
Kz 100,00
Kz 200,00
Kz 500,00
Kz 1.000,00
Kz 2.000,00

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka mbongo jize unanyingika, kuciza ku Kz 1,00 ndo Kz
500,00 khama jitano.
__________________________________________________________________

38
PHOSO YA MUCISAMBANO-6 TANGWA LYA MUCITANO-5

Maximbu: Haximbu yino, maximbu a kunyima nyi maximbu


a kulutwe.

Kuta mazwi akulya.


Haximbu yino, maximbu akunyima, maximbu a kulutwe.
- Yami ngunalyi xima nyi matamba;
- Yami nalyanga xima nyi yifo;
- Yami mungukalya xima nyi yixi.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Soneka mazwi waze anasolola ximbu yino, nyi yakulutwe.
__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji mazwi awa: nalyanga, ngunalyi,


mungukalya.
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Tako mazwi akulya, cize halyitangu ndo lyasuraho.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

39
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7 TANGWA LYITANGU-1
Unji wa milymo
Feto yilyi yikumba yize muthu
akutambula ha milyimo yenyi.
Muthu mweswe kakumufeta
nyi kulyita nyi milyimo yize
akukalakala. Kulyi feto yinene
nyi yikehe.
- Milyimo yika akuhanyina
feto yineme?
- Milyimo yika akuhanyina
feto yikehe?
Feto Cuma cika?
- Yika feto yakulyiselela?

1. Lyinga milyimo ayi.


- Soneka jina lya milyimo wanyingika, nyi cize akuyifeta?

Jina lya milyimo Feto mu mbongo

2. Milyimo ya kuzuwo.
Soneka walulo cize ha lusona mutangu(1) ndo makumi aalyi
awalulo (20).
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
40
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Akwa kukilyikita

Akwa kukilyikita kaalyi athu waze akulyinga milyimo ya


kuthathwisa cifuci. Muthu yoze wakuuka myeji, kakumusanyika
ngwo mbuki. Yoze wakulongesa kutanga nyi kosoneka,
kakumusanyika ngwo, longexi. Yoze wakulyima minda
kakumusanyika ngwo njimi. Mukwa kuzomba tuxitu muyambu
kakumuvuluka ngwo cizombi.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Yoze wakuuka myeji jina lyenyi yiya?
__________________________________________________________________

- Mukwakulyima minda jina lyenyi yiya?


_________________________________________________________________

- Yoze wakulongesa jina lyenyi yiya?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
-Mulyimo uka wakuzanga kulyinga?
__________________________________________________________________

- Sona jingahi jize wasoneka naco mulyimo wazanga?


__________________________________________________________________

41
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7 TANGWA LYA MUCITATU-3

Njimi muze maca mbuto


yenyi mayitwala hacisalo
akayilanjise kulyi waze kexi
nyi kulya, yikwo muyipwa
kutetela kulyi waze kexi
nyi kulya; Yikwo yakuya
kuwenda. Mukwa kukilyikita
kulyi nguvulu, muze
hatambula feto lyenyi kakuya
hacisalo hanji muwenda
muze mulyi yuma yize
anazange kuzuwo lyenyi ngwe yino, suka, mungwa, sopho,
uzalo nyi yuma yikwo yakulya. Kuci akuyitetela , nyingika
cinyingi ca uteto cilyi aci: Nyi ulyi nyi malala 84 mwatetela
kulyi athu awana 4, malala angahi muthu nyi muthu
mambata

84 4 athu
84 ÷ 4 = 41
21 malala

35 35 athu
35 ÷ 5 = 00
00 cecimwe

1. Lyinga milyimo ayi:


Nyi ulyi nyi 542 lya njeke ja makunde, mujitetela ha 20 lya
athu, jingahi musala najo?
__________________________________________________________________

42
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Njimi kakulyima mihuko


yekha nyi yekha, yize
akulanjisa hacisalo, hanga
apwe nyi mbongo, jinji.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Milyimo yika yize yena
wakuzanga kulyinga?
________________________________
________________________________ Ufumbulo wa milyimo

- Mumu lyakha watongwela mulyimo uno?


__________________________________________________________________

- Athu musona kanazange kuya kumande nyi kulyima?


__________________________________________________________________

- Mumu lyakha?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka muwalulo falanga aji: Khama lyiva nyi makumi nake.
_________________________________________________________________

- Khama ximbyalyi nyi makumi asambano.


_________________________________________________________________

- Khama jitano nyi makumi awana.


_________________________________________________________________

43
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7 TANGWA LYA MUCITANO-5

Maximbu a kunyima milyimo


yapwile ya kuteta. Amama maya
nyi kuswa yixi, atata maya nyi
kuzomba tuxitu.
Amama maya nyi kutaha meya
nyi kuteleka yikhasa. Atata
maya mucota nyi kusopha mi-
longa hanji nyi kufula mivu
mulwazo.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Milyimo yika apwile nyi
kulyinga amama?
_______________________________________
_______________________________________

- Milyimo yika apwile nyi kulyinga atata?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já milyimo ya amama nyi atata.
__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji yize wasoneka.


__________________________________________________________________

44
PHOSO YA MUCINAKE-8 TANGWA LYITANGU-1

Ha kutwala kumilyimo ya
twanuke kuyihela yimwe
ya muno mucifuci, twanuke
kakuputuka kukalakala
nyi myaka yikehe. Mucifuci
cetu athu amwe kakuhana
milyimo yilemu kulyi
twanuke. Myatha a cifuci cetu
kazangile kumona twanuke
kulyinga milyimo yilemu,
kanakanjisa yitanga yino
yeswe ya kukilyikicisa twanuke Milyimo yami yika
milyimo yinene. Kulyi milyimo
yize yatela kulyinga twanuke nyi yize kuyatelele kulyinga.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Twanuke katela kukalakala nyi myaka yigahi?
__________________________________________________________________
- Milyimo yika yize twanuke atela kulyinga?
__________________________________________________________________

- Wakumona twanuke amwe anakalakala ha cisalo?


_________________________________________________________________

- Milyimo yika yize nguvulu anakanjisa halyi twanuke?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Ana je milyimo yika akulyinga, yakulanjisa nyi yakukosa
malonga?
__________________________________________________________________
- Yena milyimo yika wakwaha?
__________________________________________________________________

45
PHOSO YA MUCINAKE-8 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Sacipema kakalakala kuze akulyinga yitwama, mihela nyi yuma


yikwo, kakumufeta yinunu yitatu ja mbongo (KZ3000,00).
Kwenako akuciza Kz 2.000,00; akufeta meya nyi, kahya
kazembwe, cingahi akusala naco?

1. Lyinga milyimo ayi.


- Sacipema kumilyimo ya meya cingahi akufeta?
__________________________________________________________________

- Cingahi akusala naco?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka walulo, cize hamakumi aalyi ndo makumi asambano.
__________________________________________________________________

46
PHOSO YA MUCINAKE-8 TANGWA LYA MUCITATU-3

Muthu kakulyinga milyimo yekha nyi yekha; milyimo ya kuzu-


wo: kukomba, kukosa malonga, uzalo, nyi; kuteleka. Milyimo ya
nguvulu yilyi; kulongesa, kuuka, yakumbonge nyi yikwo, yikwo
nawa.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Ha kukomba kumazuwo yika yatela kupwa nayo?
__________________________________________________________________

- Ha kukusumuna haxi yika yatela kupwa nayo?


__________________________________________________________________

- Hakukosa yikwata yika yatela kupwa nayo?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já yuma yize wakukomba naco, hanga uyitete
muyiphinji.
__________________________________________________________________

47
PHOSO YA MUCINAKE-8 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Kululyika cayuma
Yuma yeswe yatela kupwa yakutesa, zuwo lyetu nelyo muchima
mwatela kutesa kanawa, haze neho hatela kululyika, nyi ulyi
nyi yimuna neyo katela kwasa kucihandaco, kexikha kwalula
neco cilyi nyi uteso waco.

Lyinga milyimo.
100 110 120 130 140 150 160 170 180 190
200 210 220 230 240 250 260 270 280 290
300 310 320 330 340 350 360 370 380 390
400 410 420 430 440 450 460 470 480 490
500 510 520 530 540 550 560 570 580 590
600 610 620 630 640 650 660 670 680 690
700 710 720 730 740 750 760 770 780 790
800 810 820 830 840 850 860 870 880 890
900 910 920 930 940 950 960 970 980 990

1. Milyimo ya kuzuwo
- Kumbanyisa walulo muyipatulo muze munahono walulo.
90 110 140 170 180
190 220 250 280
300 310 340 370

48
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYITANGU-1

Ngwe cize nunamono ha


yizulye ayi, yuma yeswe
yikwete majina, nyi tuxitu
amuyambu, amuyihunda
amulwiji, amukalunga lwiji,
mitondo nyi mwambu, yeswe
yino yatela kuyifunga.

Kufunga ca yize yatujingilyika

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka majina ja tuxitu waze unanyingika atwama muyihunda.
__________________________________________________________________

- Soneka majina ja tuxitu waze unanyingika atwama muyambu.


__________________________________________________________________

- Soneka majina ja tuxitu waze atwama mulwiji hanji mukalunga


lwiji.
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Teta muyiphinji majina ja tuxitu waze wasoneka.
__________________________________________________________________

49
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Nyingika alufambetu wa lyimi lya Cokwe hanga unyingike


kanawa cize akusanyika jina lya lusona nyi lusona, mumu yuma
yeswe yikwete majina.

Lusona Jina lya Lusona Mazwi

A a atata

C cê cawu

E ê enda

F fê fungo

H hê helu

I i yifo

J jê jila

K kê kenya

L lê lemba

M mê membo

MB mbê mbenga

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka amwe majina waze anaputuka nyi sona aji jilyi
muyipatulo ayi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

50
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYA MUCAALYI-2

- Teta muyiphinji majina waze wasoneka.


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

- Yisuho yingahi wazulula kanwa hakutanga jina nyi jina,


yisoneke muwalulo.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Sona jingahi wasoneka najo jina lya muthu nyi muthu. Jisoneke
muwalulo kusongo lya jina, ngwe acize:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

51
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYA MUCITATU-3

Nyingika alufambetu wa lyimi lya Cokwe hanga unyingike


kanawa cize akusanyika jina lya lusona nyi lusona, mumu yuma
yeswe yikwete majina.

N nê neha
ND ndê ndemba
NG ngê ngelu
O ô onga
P pê petulu
S sê kuseha
T tê teta
U u unga
V vê vula
W wê weve
X xê xexete
Y yê yenga
Z zê zulu

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka majina ja athu waze anaputuka nyi sona aji
__________________________________________________________________

- Soneka majina ja tuxitu waze anaputuka nyi sona aji


__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina waze wasoneka, yisuho yingahi


wazulula kanwa, nyi use kusongo lya jina nyi jina.
__________________________________________________________________

- Sona já ucokwe há unji wajo jingahi?


__________________________________________________________________

52
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYA MUCITATU-3

2. Milyimo ya kuzuwo.

Majina Yisuho Walulo

xexete 3 6

Cahwa

Cimbayeka

Lupembe

Mwachimbu

53
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Muze hinwanyingika kanawa cize akuvuluka lusona nyi lusona,


nyingika nawa unji weswe wa alufambetu wa uCokwe.
Alufambetu mweswe kalyi nyi makumi aalyi a sona nyi sona
jiwana (24). Jakulyisa acize: sona jitano (5) jize jilyi nyi jina lya
milungo. Hinyingika ye milungo yaco:

A E I O U
a e i o u

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka milungo ayi kumoko
__________________________________________________________________

- Sona já milungo jingahi jilyi mu alufambetu wa ucokwe?


__________________________________________________________________

- Soneka milungo ayi ngwe kumakina.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka sona jize wakusoneka najo jina lye.
__________________________________________________________________

54
PHOSO YA MUCILYIVA-9 TANGWA LYA MUCITANO-5

Ceseko ca yize alyilongesa


1. Nyi ulyi nyi kumi lya malala, mba muwezelaho nawa kumi
nyi atano, malala angahi muupwano?
Nyi nawa ulyi nyi lukhama umuwikha, mba muwezelaho khama
jitatu, khama jingahi muupwa najo?

10 100
+ 15 + 300

2. Nyi muupwa nyi khama jitatu nyi makumi ximbyalyi nyi


mbongo lyiva, mba mucizaho khama jaalyi nyi makumi atatu
nyi mbongo jiwana. Jingahi jize musala najo?
Nawa nyi muupwa nyi lukhama umuwikha nyi makumi atatu
nyi mbongo jitano, mba mucizaho lukhama umuwikha nyi
makumi aalyi nyi mbongo jaalyi. Cingahi cize musala naco?

379 135
- 234 - 122

3. Nyi muwenda yisuho ximbyalyi, mba cisuho nyi cisuho


muneha monda nake, monda angahi muupwa no?
Mba nyi mwenda yisuho kumi, cisuho nyi cisuho muneha monda
makumi ximbyalyi. Monda angahi muupwano?
Nyi muwenda yisuho yitano, cisuho nyi cisuho mumbata monda
kumi. Monda angahi muupwa no?

8 70 10
x7 x 10 x5

Teta nawa ayi:


46 ÷ 2 = 50 ÷ 5 =

55
PHOSO YA MUCIKUMI-10 TANQWA LYA MUCITANO-5
1. Ceseko cayize alyilongesa:
- Soneka majina ja tuxitu waze atwama nyi muthu.
__________________________________________________________________

- Soneka majina ja tuxitu waze atwama muyambu.


__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina ja tuxitu wasoneka, nawa yise


muwalulo yiphinji yaco kusongo lya jina nyi jina.
__________________________________________________________________

- Sona jingahi wasoneka najo majina atuxitu, nyi ujise kusongo


lya jina nyi jina.
__________________________________________________________________

- Soneka jina lya lusona, nyi lusona cize kulusona wa (a) ndo
(mbe).
__________________________________________________________________

- Sona ja ucokwe jeswe jilyi jingahi?


__________________________________________________________________

- Soneka milungo unanyingika, munene nyi mukehe wa kumoko.


__________________________________________________________________

56
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11 TANGWA LYITANGU-1

Uhindukilo nyi mwono upema


Mwono ulyi kutwama cipema ca
muthu, kupwa cenyi, manyonga
jenyi, nyi kutwama cenyi ceswe.
Mwono wa muthu kuwapwile
ngwe kuhwa ca yikola wikha,
cilyi unji wa kutwama cenyi
ceswe.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Yika muthu catamba kulyinga
mba hanga apwe nyi mwono
upema?
_________________________________
_________________________________

- Soneka majina a misongo yize


yakusoloka mucihunda hanji
mumbonge ye.
_________________________________
_________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Kuci catela kululyeka meya
akunwa, nyi yiswaswa yize
yakuneha misongo.
_________________________________
_________________________________

57
KUMI LYA PHOSO NYI YIMIWIKHA-11 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Yiphimo

Muze mutulanda meya, maji, mahina, hanji kweseka yihela,


nekha twakuyeseka?

1. Lyinga milyimo ayi.


- Soneka yuma yikwo yize akweseka nayo meya.
__________________________________________________________________

- Soneka ciphimo cize akweseka naco yihela.


__________________________________________________________________

- Soneka yuma yize akweseka nayo ulemu.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Nekha wakweseka zuwo lye hanji wande we?
__________________________________________________________________

- Zuwo lye thando jingahi lyikwete?


__________________________________________________________________

58
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11 TANGWA LYA MUCITATU-3

-Yihemba yikola anevu kanayi kulyi?


______________________________________________
______________________________________________

-Yihemba hahinduka, kana zomboka nyi...


______________________________________________
______________________________________________

- Tangwa lyikwo kanakamuwana nyi...


______________________________________________
______________________________________________

- Katela kuhilukila kulyi mbuki hanga


akamuuke kaxikha alyi...
______________________________________________
______________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Yena nyi asoko je nulyi nyi cicapa ca ndongo?
__________________________________________________________________

- Maphwo eswe kaalyi nyi yicapa ya ndongo?


__________________________________________________________________

59
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Kawutalyilothuthu
Misongo yinji yakukatuka kulyi tuthuthu, kaalyi tuthuthu
akehe akehe tunavuluka ngwo tusanyisanyi a xiki, waze kexi
kumoneka nyi meso jetu, kakunjila halyi muthu muzulu,
hacikowa nyi mumeso. Yikungo yize yakutukwasa mba tumone
tuthuthu twaco yilyi nyi jina lya utalyilo wa tuthuthu.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Tuxitu waze akuneha misongo kuci twakwavuluka?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina ja misongo yize yakwiza kututhuthu?
__________________________________________________________________

60
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11 TANGWA LYA MUCITANO-5

Kulyinanga nyi uhindukilo

Mba tulyinange catela kutwama muyihela muze mwakukomba,


kusana mujimba weswe, kwoca yiswaswa, mumu kulyinanga
cakuneha uhyindukilo nyi kutwama cipema.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Kuci catela kulyinga mijimba yetu?
__________________________________________________________________

- Kuci catela kulyinga yiswaswa yilyi kumazuwo jetu?


__________________________________________________________________

- Mijimba yetu yatela kuyinanga.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya Kuzuwo.
- Yisuho yingahi wakusana mujimbawe?

61
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12 TANGWA LYITANGU-1

Mwono wa muthu nyi wambunga

Utahilo wa meya a mbunga


Meya no kakuneha misongo yinasoloka muyihunda yetu,
misongo yinji yize yakusoloka, yakwiza kumeya. Kexikha
catamba kunwa meya akufulwisa hanji akusa soto ya yitumbo.
Catamba kusotwela mumulangi soto jiwana. Muyihunda muze
mulyi yitende ya meya, catamba kuyixikila hanga tumwe achine
kusemenamo, hanji tuxitu akwo, waze akuneha misongo ya
cipulukalo hanji kaciki.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Misongo yika yakwiza kumeya?
__________________________________________________________________

- Kuci catamba kululweka meya?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo
- Soto jingahi jatamba kusa mumulangi?
__________________________________________________________________

62
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12 TANGWA LYA MUCAALYI- 2

Utahilo wa meya a mbunga


Athu eswe kaalyi nyi meya?
Athu eswe katela kupwa nyi meya kumazuwo jo. Hanga asane,
akose mazalo. Meya akunwa nyi kutelekela no kulya hanji
kutunga no mazuwo. Meya kalyi nyi ulemu unene.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Nyi kuzuwo lye kwahona meya kuci wakulyinga?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka: Athu a mucihunda ce, kulyiko akutaha meya?
__________________________________________________________________

- Soneka jina lya kuze akutaha meya athu watungano


mucihunda.
__________________________________________________________________

63
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12 TANGWA LYA MUCITATU-3

Kulyinanga:

Kufulwisa meya
soto yakusa mumeya
akunwa

Muthu kanasane Kanakombo


mulwiji haze lyazuwo

Athu anakombo
Muthu kanaxikila yiswaswa
mucihundaco yiswaswa

1. Lyinga milyimo ayi.


- Kuci meya akuheta kuzuwo lye?
__________________________________________________________________

- Kulyi wakutaha meya akunwa?


__________________________________________________________________

- Ulyi nyi khumba kuzuwo lye?


__________________________________________________________________

64
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Yikola ya cipulukalo, kusaza, yatulo nyi kaciki

Cipulukalo, kusaza, misongo ya tulo, kaciki, yilyi misongo


yakukwacika halyi athu.

- Kulyi yakukatuka yino misongo? Yino misongo


yakukatuka kumeya waze kexi kufulwisa, mihuko kuyixi
kukosa. Misongo yino yatela kakuyikinda muze musana
kumoko ximbu kanda ulya, kukosa yakulya, kutunga khumba
ya kupihixila, kusana kumoko muze mukatuka mukhumba.
Kusana mumujimba mathangwa eswe.

- Hakuyiwuka catamba kuya kulyihi? Catamba kuya kulyi


mbuki, kunwa yitumbo yize muyiwuka misongo ya cipulukalo
nyi kusaza, nyikulyita nyi cize mbuki anatulweze.

- Misongo ya tulo: Musongo watulo wakukatuka muze


makusuma kulyi cikefu nyi tumwe, misongo yino yilyi cinji
kumbonge ya Luwanda, Mbengu, Zayile nyi Kwanza-Norte.

- Cize akuyikinda: Kulweza athu hanga atambule ndongo ya


kukinda misongo yatulo.Kupomba mwixi lya wanda wa tumwe
uze anahana kulyi mbuki.
65
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12 TANGWA LYA MUCITANO-5

Musongo wa kaciki
Yika yakuneha musongo wakaciki?
Nusongo wakaciki wakwiza muze makusuma kulyi kamwe.

- Hakuyikindacayo ndo: Catamba kuxikila yiswaswa hanji


kuyoca

- Hakuyiwuka: Catamba kuya kucihela ca kuukila myeji,


kulyi mbuki.

Misongo ya yimbulu, kulyi yakukatuka musongo waco?


- Nyi kutwasanyine meya mumijimba hanji muze mutuhehela
mumeya api hanji kwanwa.

- Hakuyikindando: Kusana matwangwa eswe. Kuzaala


yikuto yakukosa yinomu. Kanda tuhehela mumeya api.

- Hakuyiwuka catamba: Kuya kuzuwo kya mbuki.

66
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYITANGU-1

Musongo wa SIDA
Cize akukwacika musongo wa SIDA

Musongo wa SIDA
wakukwacika halyi muthu
yoze wakwenda upangala
nyi amama anji hanji
atata waze akwakwenda
upangala nyi maphwo anji.

Nyi muthu matambula


manyinga ayoze ulyi
nyi SIDA neye mahasa,
kukwacika musongo wa
SIDA.

Nyi kafumba kalyi nyi


musongo wa SIDA, nyi
kanwine yitumbo,
mahasa kasambulwisa
musongo kulyi mwana.

Nyi makuchata nyi


phoko kuyixi kufulwisa
hanji ndongo, muhasa,
kukwacika musongo wa
SIDA.

67
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYITANGU-1

1. Lyinga milyimo ayi.


- Kulyi kuze kwakukatuka musongo wa SIDA?
__________________________________________________________________

- Wakwiva athu mahanjika hakutwala ha musongo wa SIDA?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Teta muyiphinji mazwi awa.

Musongo
__________________________________________________________________

Masepha
__________________________________________________________________

Kusambulwisa
__________________________________________________________________

68
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYA MUCAALYI-2

SIDA kuyixi kukwacika ha:

Kulyixisa kumivumbo ya yoze ulyi nyi


SIDA

Cipwe upwe muunji wa athu waze alyi nyi


SIDA.

Kexi kukwacika SIDA nyi nwapwa nyi


khumba yimuwikha nyi yoze ulyi nyi SIDA.

Kexi kukwacika musongo ha kulyimeneka


nyi akwenu.

Kexi kukwacika SIDA nyi walya


hamuwikha nyi yoze ulyi nyi SIDA

69
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYA MUCAALYI-2

1. Lyinga milyimo ayi:


Kumbulula yihula ayi, use Kha hanji Ewa.
- Kulyimeneka nyi mukwenu mumoko cakuneha musongo wa
SIDA?

Kha Ewa

- Nyi athu malya hamuwika neco, cakukwacikisa musongo wa


SIDA?

Kha Ewa

- Nyi twapwa nyi khumba yimuwikha neco cakukwacikisa


musongo wa SIDA?

Kha Ewa

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Teta muyiphinji mazwi awa?

Kuxisa.
__________________________________________________________________

Kukwacika.
__________________________________________________________________

Khumba.
__________________________________________________________________

70
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYA MUCITATU-3

Cize akukinda musongo wa SIDA.


Muthu katela kupwa nyi kasendo umuwikha.

Nyi walyitakana nyi umwe kasendo kuwa


nyingikine mwono wenyi, ndo kulyisa kacikutu
kandundu kuulunga, hanga ukinde musongo wa
SIDA.

Kanda utambula ndongo hanji kukuchata nyi


thewula yize kuyapwile kufulwisa.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Sona jingahi jilyi mumazwi awa, jise muwalulo.
Ndundu: _________________________________________________________
Kasendo: ________________________________________________________
Thewula: ________________________________________________________

- Malyiji angahi alyi mu mazwi awa?


Ndundu: _________________________________________________________
Kasendo: ________________________________________________________
Thewula: ________________________________________________________

- Soneka cize catamba kulyinga hanga ukinde musongo wa


SIDA.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

71
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Misongo Yikwo

Tulyi nyi misongo yikwo, yalyifa nyi SIDA, anavuluka ngwo


ITS, cinalumbunuka unji wa misongo yize yakututuluka ha
kulyimona ca phwo nyi lunga, ngwe musongo wa humbula,
kasele nyi misongo yikwo. Ngwe cize twamba kunyima, SIDA
yilyi misongo yineza ha kupwa nyi masepha anji. Misongo yino
yinaxaha athu anji catamba kulyifunga kuusendo wa lunga nyi
phwo.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Ambulula misongo yikwo yize unanyingika?
__________________________________________________________________

- Kuci catamba kulyinga nyi muthu hakwacika misongo yino?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já misongo yikwo yize unanyingika?
__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina a misongo yize wasoneka.


__________________________________________________________________

72
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13 TANGWA LYA MUCITANO-5

Mulalyi wa kukinda kusema cinji


Hamaximbu akunyima atata nyi amama kapwile nyi mulalyi
yaco yakukinda kusema ana anji. Amama nyi kalyi mwana
wa khemba kexikupomba nyi mukwo tata ndo muze mwana
makumbanyisa myaka yaalyi. Mulalyi ukwo, athu amama
nyi haxita kexi kuya nawa kucijila ndo mwana makumbanyisa
myaka yaalyi hanji yitatu, mba mapwa cekha nawa kucijila mba
mahasa kupwa kafumba. Maximbu a musono athu já amama
kanayi kulyi mbuki nyi kwatuwa ndongo yakukinda, kucira
mapwa kafumba nyi kawaxi.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Musono kuci amama analyingi hanga akinde kupwa kafumba
kawaxi?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Unazange kupwa nyi ana anji nyi kha?
__________________________________________________________________

73
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14 TANGWA LYITANGU-1

Mwono upema cuma cika?


Mwono upema ulyi kutwama
ceswe cipema camuthu, mwono
upema kuwapwile ngwe hanji
kuhwa ca yikola mumujimba,
wikha, cinalumbunuka
kutwama kanawa camujimba
weswe, kuhwa manyonga, nyi
kutwamace. Nyi kuzuwo lyetu
Kutwama cipema cilyi mwono
upema mukupwa ndombo maximbu
eswe, mutwamba ngwetu
tulyi nyi mwono upema nyi? Kha, mumu mwono upema ulyi
ukulungunga hakaci kazuwo.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka phande jize jakusoloka cinji kuzuwo lyenu.
__________________________________________________________________

- Kuci yenwe nwakusopha phande já kumazuwo jenu?


__________________________________________________________________

- Mwono upema cuma cika?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize wakusopha milonga ya kuzuwo lye.
__________________________________________________________________

74
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Mujimba wa muthu watela


kutwama homa haze
hanatomo, hanga apwe nyi
uhindukilo upema. Catamba
kukomba yiswaswa yeswe
yilyi kumazuwo jetu, kukomba
muchima nyi haze lya zuwo
hanji mumatapalo. Yiswaswa
yeswe yize muthu akuneha ha
zuwo lyenyi hanji mutapalo
yatela kuyikomba nyi kuyisa
hamuwikha hanga yipwe
kwoca hanji kuyivumbika.
Yiswaswa yilyi mutapalo nyi
yoka ciji akwa milyimo ya
nguvulu eno atela kuyikomba
nyi kuyitwala kwekha kuze
catamba kuyocela.
Yiswaswa kuzuwo nyi mumatapalo
1. Lyinga milyimo ayi:
- kuci catamba kulyinga nyi yiswaswa yilyi kumazuwo jetu?
__________________________________________________________________

- Yiswaswa ya mutapalo nyi yoka, yiya watela kuyikomba?


__________________________________________________________________

- Soneka cize catamba kulyinga mba ukinde yiswaswa kuzuwo


lye.
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka majina já misongo yakwiza kuyiswaswa.
__________________________________________________________________

75
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14 TANGWA LYA MUCITATU-3

Mbunga eswe a muyihunda


caatamba kulyivaxana
hanga akombe yiswaswa
yize yilyi muyihundayo,
nyi mumatapalojo, mupwe
mutoma. Yihela yeswe
muze mulyi mena catamba
mbunga alyivaxane hanga
axikile, kucina mumupwa
meya waze akuneha tumwe
akuhana misongo. Muthu nyi
muthu katela kusa yiswaswa
mucihela ca kusa yiswaswa,
kucatelele kusa cisela, yatela Yiswaswa nyi yoka
kuyisa mucihela cayo mba yakuneha misongo
yipwe kwoca. Cihunda cipema,
cihunda ca mwono upema.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Kuci catela kulyinga mbunga a mucihunda mba ahwise
yiswaswa mucihundaco?
__________________________________________________________________

- Kulyi kuze kwatela kusa yiswaswa yakumazuwo jetu?


__________________________________________________________________

- Yiswaswa yize yilyi mutapalo yiya yoze watela kuyikomba?


__________________________________________________________________

2. Lyinga milyimo ayi:


- Mumu lyakha twambila ngwetu, cihunda cipema, cecikwete
mwono upema.
__________________________________________________________________
76
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Kusoneka ca mukanda
Hamaximbu twapalyika kunyima mikanda yapwile nyi ulemu
unene. Hakulyambulwila ca sango muthu mweswe watumine
mukanda kulyi asoko jenyi. Mukanda ulyi unji wa yisoneko yize
tunazange kusonekena kulyi muthu mweswawo nyi asoko hanji
sepha lyetu. Mba hanga usoneke mukanda upema, catamba
kusoneka acize:
Cuma citangu:

Jina lya mbonge:


Sawulyimbo, tangwa 25/kakweji wa-4 mwaka 2013
Cuma Camucaalyi:
Kumeneka; yoze unatumina mukanda (sepha lye)
Cuma camucitatu:
Yikuma yize unazange kumusonekena.
Cuma camuciwana:
Kumanununa hanji kuxika nyi kumwaha mwoyo
Cuma camucitano:
Jina lya yena wasoneka mukanda

1. Milyimo ya kuzuwo;
- Mukanda cuma cika?
__________________________________________________________________

77
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14 TANGWA LYA MUCITANO-5

Soneka mukanda. Jina lya mbonge, tangwa nyi mwaka.


Sepha lyami:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

1. Milyimo ya kuzuwo:
- Sonekena mukanda longexiwe.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

78
KUMI LYA PHOSO NYI JITANO-15

Ceseko ca yize alyilongesa


Sonekena umwe mukanda longexiwe hanji kulyi umwe
sephalye nyi kulyita nyi cize unakalyilongesa kunyima,
nyi kunyingika cize musoneka hakumanyisa. Yikuma yize,
mumusonekena, umulweze mumulyakha unalyilongesela. Yika
yize wafumbulamo, nyi umulweze ulemu uka ulyi há kunyingika
kusoneka nyi kutanga. Muze hiwamanuna kuusoneka citangu
utange mba uhase kuuhana kulyi longexi.

1. Soneka kuci catamba kulyinga hamijimba yetu.


__________________________________________________________________

- Mihuko.
__________________________________________________________________

- Kumazuwo jetu.
__________________________________________________________________

- yiswaswa ya mumatapalo.
__________________________________________________________________

2. Soneka yize tuneci mwixi.


- Jina lye lyeswe;
- Tanga jina lye wasoneka;
- Soneka cimwe ciphama nyi mazwi awana;
- Tanga ciphama wasoneka hamwe nyi mazwi awana;
- Sonekena kamwe kamukanda longexi we;
- Tanga mukanda waco wa sonekena longexiwe;
- Soneka jina lya tatenu nyi lya noko;
- Tanga jina lya tatenu nyi lya noko wa soneka.

79
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16 TANGWA LYITANGU-1

Muthu mweswe kakwete cihela


kuze asemukinyine hanji
kuze atwama. Yihela yaco
yikwete majina, anavuluka
ngwo: kacihunda, cihunda
cinene, mbonge yikehe,
mbonge yinene hanji thungu,
mucifuci mwe mulyi yihela
yino yeswe. Cihunda cilyi
cihela cize catwama mbunga
akehe, kumuxi yuma yinji,
mazuwo jamo kaalyi a ndopi
hanji akhangalo nyi mwambu.
Nyingika cize cipwa Kaalyi nyi mwathayoze
cihunda watwama
watumina. Mulyi nawa zuwo
lya kulembela zambi.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka jina lya cihundace.
__________________________________________________________________

- Soneka jina lya mwatha wa cihundace.


__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina waze wasoneka.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka yize yatwama mucihundace.
__________________________________________________________________

80
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Cihunda cinene cilyi nyi yihela


yize yatwama mbunga yinji,
yuma yinji yilyi: xikwola
ya kulyilongesela mbunga,
mazuwo anji, mulyi tembele
ya zambi, hamwe nyi zuwo lya
kuukila myeji. Cihunda nyi
capwa nyi yuma yinji ngwe
yino: athu anji, xikwola jinji,
mazuwo apema anji, mazuwo
a kuukila mbunga nyi yuma
yikwo. Muyihasa kupwa
mbonge yikehe muze mulyi
yihela ya nguvulu ya kulyingila Nyingika cize cipwa cihunda
milyimo nyi mumupwa cinene watwama
kutumina kulyi mwatha wa
nguvulu.

1. Lyinga milyimo yino:


- Kulyisa cika cilyihakaci kacihunda nyi kambonge kakehe?
__________________________________________________________________

- Soneka jina lya mwatha yoze watumina kambonge kakehe.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka majina ja cihunda hanji kambonge yize watwama.
__________________________________________________________________

81
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16 TANGWA LYA MUCITATU-3

Nyingika mbonge yize watwama


Thungu yilyi cihela cize catwama mbunga yinji, mulyi thuminyi
wa nguvulu, yoze wakuhana ximbi kulyi myatha a yihunda nyi
mbonge jikehe. Thungu yilyi nyi xikwola jinji, jinene nyi jikehe,
yihela yinji ya akwa milyimo, mazuwo anene nyi akehe akehe,
mulyi tembele ya zambi, mazuwo anji a kuukila myeji, mulyi
nawa maxinyi anji.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka majina já mbonge jinene jize unanyingika.
__________________________________________________________________

- Soneka majina já mbonge jikehe jize unanyikika.


__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina waze wasoneka.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya mwatha watumina mbongeye yinene.
__________________________________________________________________

82
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Muthu mweswe kalyi nyi kuze atunga, kwenako


akumunyingikina, yetu eswe twatunga mucifuci ca Angola,
cilyi nyi mwanangana munene wacitumina. Cifuci cetu cikwete
kumi lya thungu nyi thungu nake. Cifuci ca Angola catwama
kungongo ya afilyika. Afilyika yikwete makumi atano lya yifuci
nyi yiwana 54.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Fupha thunguye watwama ha mapa ya Angola nyi uyimbulule
ha mukandawe.
__________________________________________________________________

- Soneka thungu jize jalyisulangana nyi thunguye.


__________________________________________________________________

- Mwanangana watumina cifuci ca Angola kulyi atwama?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya mwanangana watumina cifuci ca Angola:
__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji jina wasoneka?


__________________________________________________________________

83
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16 TANGWA LYA MUCITANO-5

Ceseko cayize alyilongesa


1. Lyinga yeseko ayi:
- Soneka jina lye.
__________________________________________________________________

- Soneka jina lya cihunda, mbonge yikehe hanji thungu yize


watwama.
__________________________________________________________________

- Soneka jina lya mwatha yoze watumina cihunda, mbonge


yikehe hanji thunguye yize watwama.
__________________________________________________________________

- Kulyisa cika cilyi hakaci kacihumda, mbonge yikehe nyi


thungu?
__________________________________________________________________

- Jina lya cifuci watwama, kuci akucisanyika?


__________________________________________________________________

- Mwanangana watumina cifucice thungu yika atwama?


__________________________________________________________________

- Yifuci yingayi yatwama mungongo ya afilyika?


__________________________________________________________________

84
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17 TANGWA LYITANGU-1

Kusemuka ca mwana cakupwa


cuma cilemu, mbunga yeswe
mucihunda yakuwahilyila
cahyana cinji halyi naye nyi
asoko jenyi eswe, mumu cilyi
cawana ca zambi, amama
eswe kakuzanga kusema,
cakuhyana cinji halyi
anamaphwo. Mucihunda
nyi mwapwa mumba,
kakumukambila cimbanda
hanga awane ngoji yakusema,
mba mamusongela: jinga nyi
cisola, maakasa mumuya
Kusemuka ca mwana kexikuuzula, mendano nyi
kupombano, ndo muze hakiwa ufumba, muze mwana masemuka
kakumuluka jina lya Jinga hanji Cisola; mba naye mamusanyika
ngwo Najinga hanji Nacisola.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Soneka jina lye.
__________________________________________________________________

- Soneka majina já ana je.


__________________________________________________________________

- Mumu lyakha noko anakamulukila jina lya najinga?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize akulyinga nyi phwo yoze mumba mba hanga
akwate kungoji.
__________________________________________________________________

85
KUMI LYA PHOSO NYI XIMMBYALYI-17 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Tundanji

Twanuke kakwanjisa kumukaanda, muze hakumbanyisa kumi


lya myaka nyi yiwana; kakutwamako tukweji asambano hanji
mwaka wamuundu. Mukaanda wakupwa kuyambu kusesa lya
cihunda, kakutwamako nyi yikholokholo, akwafumba kwimba
myaso nyi kuhangana, nyi yako yeswe ya ucokwe nyi kulyita
nyi cize matwama kumukaanda nyi mukaci kambunga.

Mwana lunga mweswe nyi kanda aciya kumukaanda kalyi


cilyima, kakumusanyika jina lya cisemuka, muze makatuka
kumukaanda hapwa ngalami hikulyiluka jina lyekha. Athu
akwo muze hakatuka kumukanda kakuya nawa kumungonge,
akalyilongese phango, nyi yaako yikwo ya ukulwana.

Ana maphwo muze makwata cikumbi, kakumutungila cisasa,


kunyimasenge lya zuwo, kakutwamako tukweji asambano,
akumulongesela «yaako» cize catela kutwama kuulo nyi lunga
hamwe nyi asoko já lunga.

86
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17 TANGWA LYA MUCAALYI-2

1. Lyinga milyimo ayi:


- Tundanji myaka yingahi akutwama kumukaanda?
__________________________________________________________________

- Yika tundanji akulyinga kumukanda?


__________________________________________________________________

- Ana a maphwo nyi hakwata cikumbi, tukweji angahi


akutwama kucisasa?
__________________________________________________________________

- Kuci akuvuluka waze akulongesa tundanji yaako ya ucokwe?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Teta muyiphinji sona aji:
Tundanji: ________________________________________________________
Mukaanda: ______________________________________________________
Cilombola: _______________________________________________________
Cikumbi: ________________________________________________________
Yikholokholo: ___________________________________________________

87
88
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Muthu mweswe muze


masemuka, mamulela, mapwa
mukweze walunga hanji
waphwo, mapwa mukulwana,
makilyikita, masema, mapwa
kaxinakanji mba mafa.
Muze muthu akufa
kakumulyingila nambi,
kakulyingaho yilyika yekha nyi
yekha nyi kulyita nyi kupwa
ca muthu nyi muthu, nyi kalyi
mwatha wa cihunda, nyi kalyi
Kusemuka nyi kufwa
cinyanga hanji cimbanda,
kwakupwa yitanga nyi kulyita
nyi ulemu wa muthu nyi muthu. Nyi kayile kumungonge,
hakupwa tulyangu, phango jekha nyi jekha, kakuxihaho
phembe, nyi mafwa kexi kumufunda ngwe mufu mweswawo.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Yisuho yingahi muthu atela kupwa nayo, cize há kusemuka
cenyi ndo há kufa cenyi?
__________________________________________________________________

- Yiya yoze nyi wafa mucihunda kexi kumufunda ngwe muthu


mweswawo?
__________________________________________________________________

- Mwanaphwo nyi kapwile nyi ngoji, kuci akumulyinga mba


axite?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka umwe mwaso uze unanyingika akwimbila hanambi.
__________________________________________________________________
89
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17 TANGWA LYA MUCITANO-5

Ceseko cayize alyilongesa


1. Jina lye yiya?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Muthu yoze mumba, kuci akumulyinga mba hanga apwe nyi


mwana?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3. Mumu lyakha noko anakamulukila jina lya Namutalenu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

4. Tundanji myaka yingahi akulyinga kumukaanda?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

5. Tufundeji kucikumbi, myaka yingahi akulyingako?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

6. Soneka cize akulyinga haximbu yino nyi muthu wafwa?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

90
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18 TANGWA LYITANGU-1

Muthu katela kutwama


haze hanapeme, haze halyi
ukulungunga, halyi yihela
ya kuhehela, ya kuhwimina
twanuke nyi makulwana
waze mazanga kwasa
ndundu. Yuma yeswe yize
yatujingilyika yikwete ulemu
unji halyi muthu nyi muthu,
katela kutwama haze halyi
kahya kazembwe, nyi meya
hakamwihi nyi mazuwo jetu,
Usepha ha upite nyi yaako
nyi yuma yikwo yinatela.

1. Lyinga milyimo ayi.


- Mitondo ulemu yika yikwete?
__________________________________________________________________

- Kuzuwo lye mitondo yingahi yilyiko?


__________________________________________________________________

- Wambika watwama kulyi yihela ya kwaxila ndundu nyi kha?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já yuma yize ulyinayo kuzuwo lye?
__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina já yuma yize wasoneka?


__________________________________________________________________

91
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Muthu kalyi nyi unyingikiso


unji ha ulemu wa mitondo
ya mumuseenge, mitondo
yakukwasa athu hanji tuxitu
eswe. Mitondo yakutwaha
yihuhumuke, yitumbo ya
kuuka nayo myeji nyi, mapaya
akulyingano yajilo, mihela
yitamba hanji mato.
Kanda tuteta mitando citetela

1. Lyinga milyimo ayi:


- Mumu lyakha kucatelele kuteta mitondo?
__________________________________________________________________

- Soneka majina ja mitondo yize wanyingika.


__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina ja mitondo yize wasoneka.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka majina ja mitondo akuuka nayo misongo yize
unanyingika.
__________________________________________________________________

- Nekha yena musono wakulyiwuka, nyi mafo nyi miji yamitondo,


nyi yitumbo ya undele?
__________________________________________________________________

92
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18 TANGWA LYA MUCITATU-3

Museenge hanji usaki ulyi unji


wa mitondo nyi yambu, ulundu
hamwe nyi tumitondo tukehe
tukehe. Yeswe yino yikwete
ulemu unji. Mwambu ulyi nyi
ulemu unene, mumu ulyi kulya
ca tuxitu nyi twakupupika
nawo mazuwo jetu nyi yota
jetu, nyi newo twakuuka nawo
misongo yekha nyi yekha.
Kexika, kanda twoca miseenge
Kanda twoca museenge
mucipwa cipi. Cipwe kuxiha
tuxitu twamo.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Mwambu nyi mitondo ulemu uka yikwete?
__________________________________________________________________

- Misongo yikha unanyingika yize twakulyiwuka nyi mwambu.


__________________________________________________________________

- Soneka majina ja tuxitu atwama mucihunda akulya mwambu.


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya mwambu uze akupupika nawo mazuwo.
__________________________________________________________________

- Teta muyiphinji majina jaco.


__________________________________________________________________

93
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Milyimo yinji ya muthu


yize akulyinga kwakwiza
yiswaswa, yize yakupihisa
kumazuwo jetu hamwe nyi
mutapalo amuma mbonge hanji
thungu jinene jinene.Yiswaswa
yeswe kuyatamba kuyikungila
homa hamuwikha hanga
yipwe kwoca hanji kuyitwala
kuyingambangamba yikapwe
kwalumuna hanga kwize
yuma yaha: Yize muyipwa
kwoca, uto waco muupwa kusa
kumbuto yize tunalyimi hanga
Kwalumuna ca yiswaswa yithathuke.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Kuci catamba kulyinga yiswaswa yize yakwiza kumilyimo ya
muthu?
__________________________________________________________________

- Yiswaswa yize yakuya kuyingambangamba yikha yize


yakwizako?
__________________________________________________________________

- Yikha yize twakulyinga nyi uto uze wakwiza kuyiswaswa


twakwoca?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka cize yena wakulyinga yiswaswa ya kuzuwolye.
__________________________________________________________________
94
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18 TANGWA LYA MUCITANO-5

Ceseko cayize alyilongesa


1. Mumu lyakha twakulemesena mitondo twakutunba
kumazuwo jetu hanji mumatapalo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

2. Kuzuwo lye mitondo yingahi yilyiko?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

3. Tuxitu amuyambu kulyaco cika?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

4. Soneka majina a tuxitu amuyambu nyi amucihunda.


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

5. Milyimo yikha yize twakulyinga nyi mwambu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

6. Kuci catamba kulyinga nyi yiswaswa yakumazuwo jetu?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

7. Ulemu uka ukwete uto uze wakwiza kuyiswaswa?


__________________________________________________________________
__________________________________________________________________

95
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19 TANGWA LYITANGU-1

Maximbu akunyima, twanuke,


nyi akweze kapwile nyi
kuvumbika makulwana eswe,
muthu mweswe yoze hapwa
nyi khambu jitoma, katela
kumuvumbika kulyi athu
eswe. Cisemi ca mukwenu
cisemice, tato yamukwenu,
tatenu. Catamba kuvumbika
makulwana jetu, hanga
tuhilukile yitanga yipema, nyi
mumona mukulwana catamba
Kuhilukila yitanga yipema kumusela cihela, hanji
kumwaha citwamo.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Akweze, twanuke nyi athu akwo, kuci cize apwile nyi kulyinga
ximbu yakunyima?
__________________________________________________________________

- Kuci apwile nyi kulemesa tato ya mukwo hanji naye yamukwo?


__________________________________________________________________

- Yena wakuvumbika yisemi jaakwenu nyi kha?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize catamba kulyinga halyi makulwana?
__________________________________________________________________

- Soneka majina ja makulwanaje acisemuka.


__________________________________________________________________

96
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19 TANGWA LYA MUCAALYI-2

Hamaximbu akunyima,
makulwana apwile nyi
kulongesa twanuke nyi akweze
cize catamba kutwama hakaci
kambunga eswe; mukulwana
katamba kuvumbika
kanuke, kanuke neye katela
kuvumbika mukulwana, tato
ya mukwenu tatenu , neye ya
mukwenu kalyi noko, cenaco Tuvumbikenu makulwana jetu
apwile nyi kulongesa mbunga.
Mathangwa wano, mbunga kahaxile kulongesa twanuke nyi
akweze apwe nyi vumbi, ngwe mathangwa a kunyima, mumu
lya yizulye yize yineza kuyifuci yahaze, havulama kutwama
mucota.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Mumu lyakha akweze nyi twanuke musono kexi nyi vumbi
halyi makulwana?
__________________________________________________________________

- Kuci catela kulyinga hanga akweze apwe nyi vumbi halyi


makulwana?
__________________________________________________________________

- Makulwana musono kanatwama nyi akweze nyi kwalongesa


ngwe maximbu akunyima?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize catamba kulongesa twanuke nyi akweze
hamaximbu wano.
__________________________________________________________________

97
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19 TANGWA LYA MUCITATU-3

Mbunga yeswe, atata, amama


nyi makulwana akwo kaalyi
nyi mana anji a kulongesa
twanuke nyi akweze jetu.
Catamba anyingike kulyinga
yitanga yipema yize muyisolola
vumbi halyi mbunga yeswe.
Mba hanga ana jetu akatuswane
hakutunga yihunda catamba
Kulongesa akweze yitanga yipema kwaalongesela muyota.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Atata nyi amama katela kulongesa twanuke nyi kha?
__________________________________________________________________

- Twanuke a musono kaalyi nyi vumbi nyi kha?


__________________________________________________________________

- Kuci catamba kulyinga mba twanuke apwe nyi vumbi?


__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize makulwana apwile nyi kulongesa twanuke.
__________________________________________________________________

98
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19 TANGWA LYA MUCIWANA-4

Ulongeso ulyi unji wayinyingi


yekha nyi yekha, hamwe
nyi kutanga nyi kusoneka,
mba upwe nyi unyingikiso
wamwenemwene, muthu
camutamba kulyilongesa
mba apwe nyi sambukila
ha mwono wenyi. Yikuma
yize akwa xikwola kahaxile
kulumbununa mbunga Longeso lya xikwola jinene
kumazuwojo mahasa
kulongesa yuma yikwo yize muyikumanyisa muthu. Hanga
apwe nyi hamu lya kutungisa cifuci cetu. Athu eswe caatamba
kulyilongesa mba hanga apwe nyi mwono upema.

1. Lyinga milyimo ayi:


- Longeso lyamwenemwene, lya kuxikwola nyi lya kumazuwo.
__________________________________________________________________

- Mumu lyakha?
__________________________________________________________________

- Mumu lyakha kunyingika kutanganyi nyi kusoneka cilyi nyi


ulemu?
__________________________________________________________________

2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka majina ja asoko je waze ananyingika kusoneka
mucokwe.
__________________________________________________________________

- Soneka majina já waze kanyingikine kusoneka mucokwe.


__________________________________________________________________

99
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19 TANGWA LYA MUCITANO-5

Ceseko cayize alyilongesa.


Kumbanyisa yihula ayi nyi kalyiji aka kalyi muyithuwa
amu (Kha) hanji (Ewa) ngwe cilweza aci:

1. Tato ya mukwenu kexi kumusa vumbi?


kha

2. Twanuke , akweze, ha maximbu a kunyima kexite


kuvumbika makulwana?

3. Catamba kusa vumbi halyi makulwana?

4. Twanuke nyi akweze a maximbu ano kaalyi nyi vumbi halyi


makulwana?

5. Makulwana kapwile nyi kulongesa twanuke nyi akweze


muyota?

6. Kulongesa ca kuzuwo nyi ca kuxikwola ceswe cilyi nyi


ulemu?

100

You might also like