SÓNG – XUÂN QUỲNH

I. Kiến thức chung

1. Tác giả
- XQ là một trong số những nhà thơ nữ tiêu biểu của thế hệ nhà thơ trẻ thời chống Mỹ.
- Nếu Xuân Diệu được mệnh danh là nhà thơ mới nhất trong các nhà thơ mới, là ông
hoàng thơ tình yêu thì có thể khẳng định XQ là nữ hoàng thơ tình yêu thời hiện đại của
thế kỉ XX.
- Trong thơ tình, XQ bày tỏ tiếng lòng của 1 tâm hồn phụ nữ nhiều trắc ẩn:
+ vừa hồn nhiên tươi tắn vừa chân thành đằm thắm tha thiết, yêu thương với khát vọng
về hạnh phúc đời thường, bình dị.
+ Một hồn thơ vừa mãnh liệt, cống hiến hết mình cho tình yêu vừa âu lo với những dự
cảm mong manh về hạnh phúc không bền chặt.
2. Tác phẩm
- Xuất xứ: In trong tập Hoa dọc chiến hào
- Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ được sáng tác trong 1 chuyến đi thực tế tại vùng biển
Diêm Điền năm 1967. Khi đó, XQ đã trải qua nhiều đau đớn, mất mát và đổ vỡ trong
tình yêu.
- Ý nghĩa: là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của XQ
- Âm điệu:
+ Bài thơ Sóng được làm theo thể thơ 5 chữ với cách ngắt nhịp đa dạng, linh hoạt và
phóng túng: khi nhanh, khi chậm, khi ngắn khi dài.
+ Hơn nữa, trong các khổ thơ hình tượng sóng trở đi trở lại như 1 điệp khúc
=> Âm điệu của bài thơ sóng là âm điệu của những con sóng ngoài biển khơi hay cũng
chính là âm điệu của những con sóng trong cõi lòng của tác giả. Nhịp của sóng biển
cũng chính là nhịp của sóng lòng với những cung bậc cảm xúc khác nhau đang rung lên
đồng điệu và hòa nhập với sóng biển.
- Hình tượng thơ:
+ Bài thơ được kết cấu dựa trên cơ sở nhận thức về sự tương đồng, hòa hợp giữa 2 hình
tượng trữ tình em và sóng. Thực chất, đây là sự phân thân và hóa thân của cái tôi trữ
tình tác giả XQ. Trong đó, sóng là hình tượng trung tâm của bài thơ; là hình ảnh ẩn dụ
cho tâm hồn người con gái trong tình yêu.
+ Hai hình tượng ấy có lúc phân đôi để soi chiếu sự tương đồng nhưng có khi lại hòa
nhập để âm vang, cộng hưởng. Trái tim người phụ nữ đang yêu soi vào sóng để nhận ra
mình, thông qua sóng để thể hiện những rung động, khao khát. Sóng và em tuy 2 mà 1,
em và sóng tuy 1 mà 2, song hành, quấn quýt.
- Nội dung: Bài thơ xoay quanh tình yêu lứa đôi – một đề tài quen thuộc trong thơ ca
xưa nay. XQ đã chọn lối đi riêng để viết về đề tài này. Nếu các thi sĩ thường lấy sóng để
biểu đạt cho người con trai trong tình yêu thì XQ mượn sóng để bộc bạch tình yêu của
người phụ nữ. Đây là quan điểm thẩm mĩ mới mẻ. Bởi vậy, đã lâu rồi, từ thuở Hồ Xuân
Hương, đến sóng, chúng ta mới bắt gặp tiếng lòng của một người phụ nữ chủ động bày
tỏ tình yêu mãnh liệt như vậy. Sóng thể hiện chân thực tinh tế vẻ đẹp tâm hồn của người
phụ nữ luôn khao khát được yêu thương gắn bó; một trái tim luôn trăn trở, lo âu; 1 tấm
lòng luôn mong được hi sinh và dâng hiến cho tình yêu.
- Nghệ thuật:
+ Thể thơ ngũ ngôn liền mạch, cả bài thơ chỉ có 1 dấu chấm duy nhất nằm ở cuối.
+ Nhịp thơ đa dạng, linh hoạt, sáng tạo phù hợp với diễn tả cảm xúc lúc trầm tư, dịu
dàng, lúc dạt dào, dữ dội.
+ Giọng điệu vừa sôi nổi vừa thiết tha, sâu lắng, đan xen ít nhiều phấp phỏng, lo âu.
+ Ngôn ngữ vừa tự nhiên, giản dị vừa hàm súc, cô đọng, chứa đựng triết lí sâu sắc về
tình yêu, cuộc đời.
+ Hình ảnh thơ mộc mạc, giàu sức gợi.
+ Xây dựng hình tượng sóng độc đáo, có sự tương đồng, song hành hòa hợp giữa sóng
và em.
+ Sử dụng hiệu quả các biện pháp tu từ nhân hóa, ẩn dụ, cách nói ngược và hệ thống
các từ láy.
II. Phân tích cụ thể
1. Khổ 1 (Sóng là trạng thái tâm lý của người phụ nữ trong tình yêu):
* Hai câu đầu
- Mở đầu đoạn trích là hình ảnh những con sóng tự nhiên được miêu tả với những trạng
thái trái ngược, thất thường và đầy mâu thuẫn qua các cặp tính từ trái nghĩa: trích thơ
+ Lúc biển động giông tố, sóng ồn ào, phong ba, giận dữ. Nhưng khi trời yên bể lặng,
sóng lại lặng lẽ, dịu dàng như ca hát trên đại dương và mơn trớn đôi bờ.
+ Các trạng thái dữ dội, dịu êm, ồn ào, lặng lẽ được kết nói bằng một liên từ mà XQ sử
dụng rất tinh tế là và. Nhờ liên từ này mà những đặc điểm tưởng chừng như đối lập lại
thống nhất với nhau và luôn tồn tại đan xen trong 1 chỉnh thể, đó là sóng. Dữ dội là
sóng, ồn ào là sóng mà dịu êm, lặng lẽ cũng là sóng. Trong dữ dội có cái dịu êm, trong
ồn ào lại chứa đựng sự lặng lẽ.
- Thế nhưng, đích đến của nữ sĩ XQ không phải là những con sóng vô tri, vô giác ngoài
biển khơi mà mỗi phát hiện về sóng là một biểu hiện của tình yêu và tâm hồn người phụ
nữ trong tình yêu. Trong tình yêu, tâm hồn người phụ nữ không hề êm đềm, yên bình,
phẳng lặng mà rất nhiều biến động, xôn xao; lúc giận dữ, hờn ghen, khi dịu hiền sâu
lắng; bên ngoài có khi thật nhẹ nhàng, đằm thắm nhưng bên trong lại ẩn chứa những
mãnh liệt, ồn ào. Điều này không chỉ có trong Sóng mà ở Thuyền và biển, XQ cũng chia
sẻ:
Những đêm trăng hiền từ
Biển như cô gái nhỏ
Thì thầm gửi tâm tư
Quanh mạn thuyền sóng vỗ
 Cũng có khi vô cớ
Biển ào ạt xô thuyền
Ôi tình yêu muôn thuở
Có bao giờ đứng yên
+ Cách diễn đạt của XQ trong 2 câu thơ rất đặc biệt, các trạng thái của sóng không được
miêu tả theo chiều tăng tiến mà giảm dần từ dữ dội, ồn ào rồi hướng tới dịu êm, lặng lẽ.
Trước hết, cách diễn đạt này miêu tả đúng trạng thái tự nhiên của sóng biển. Những con
sóng ngoài biển khơi ồ ạt xô vào bờ rồi lại lặng lẽ tạm biệt bãi bờ để trở về với biển cả.
Mặt khác, nó còn bộc lộ tinh tế nỗi lòng người phụ nữ trong tình yêu. Người phụ nữ có
thể vui buồn thất thường và có những biểu hiện phức tạp tới khó hiểu trong tình yêu
nhưng điều cuối cùng họ khao khát hướng tới vẫn là cảm được bình yên trong tâm hồn.
* Hai câu sau
- Nhận thức rõ về bản thân mình, sóng đã tự làm một cuộc hành trình đầy táo bạo: trích
thơ
- Hai câu thơ tiếp tục phản ánh quy luật của tự nhiên: tất cả các dòng sông đều khao
khát hướng về biển lớn. Thế nhưng, với biện pháp nghệ thuật nhân hóa, XQ đã biến
sóng trở thành 1 sinh thể sống động, có đam mê và khát vọng giống như con người.
- Chính khao khát ấy đã đưa sóng tới một cuộc rũ bỏ đầy mạnh mẽ, quyết liệt. Sóng chủ
động chối bỏ phạm vi nhỏ bé, chật hẹp của của dòng sông để tìm đến cái rộng lớn,
mênh mông của biển cả, vươn tới 1 hành trình rất rộng và rất xa. Bởi sông không thỏa
mãn được những khát vọng và bản tính của sóng; làm sóng không được sống trọn vẹn
với cuộc đời sôi nổi và mãnh liệt của mình. Chính vì vậy, sóng phải tìm ra bể lớn để
thỏa sức vẫy vùng, để trở lại chính mình giữa đại dương mênh mông, phóng khoáng.
Con sóng ấy tuy bé nhỏ nhưng là con sóng can đảm và trung thực với chính mình.
- Mượn hành trình trong không gian của sóng, XQ muốn nói về hành trình nhận thức
trong tình yêu của em. Trong tình yêu, người phụ nữ không chấp nhận sự tầm thường,
nhỏ nhen, ích kỷ. Trái tim ấy luôn hướng tới cái lớn lao, cao cả và sẵn sàng vượt qua
mọi rào cản để tìm đến những tâm hồn đồng điệu, để vươn tới 1 tình yêu đích thực,
vững bền => Với khát khao ấy, XQ đã mạnh dạn bộc lộ 1 quan niệm mới mẻ, táo bạo
và hiện đại về tình yêu của những người phụ nữ. Khác với những người phụ nữ cam
chịu, nhẫn nhục, bị động trong tình yêu bởi những quan niệm lạc hậu, cổ hủ; chấp nhận
sự rủi may trong tình yêu, số phận, cuộc đời:
Thân em như tấm lụa đào
Phất phơ giữa chợ biết vào tay ai
Người phụ nữ trong thơ XQ đã đến với tình yêu 1 cách đầy tự tin và chủ động.
Con người ấy thật minh bạch và quyết liệt trong khát vọng tìm đến 1 tâm hồn đồng điệu
để được thấu hiểu, che chở, bao dung và được sống đúng với chính mình.
2. Khổ 2 (quy luật của sóng – quy luật trong tình yêu)
- Nếu khổ 1, sóng được đặt trong phạm trù không gian sông, bể thì khổ 2, sóng được soi
chiếu, cảm nhận trong mối quan hệ với thời gian: trích thơ
- Thán từ ôi vang lên như 1 tiếng reo vui ngỡ ngàng, vỡ lẽ về 1 điều gì đó vừa bí ẩn lại
vừa quá giản đơn.
- Đứng trước biển, nhân vật em đã suy ngẫm về quy luật của sóng. Sóng được đặt trong
2 thời điểm ngày xưa và ngày sau nhưng vẫn ở trong 1 trạng thái vẫn thế. Những con
sóng từ ngàn xưa cho đến mai sau mãi cồn cào trong lòng biển, mãi trường tồn, vĩnh
hằng, bất biến trước sự trôi chảy thường biến của thời gian.
- Từ sự bất biến của sóng, XQ nói đến quy luật của tình yêu. Từ láy bồi hồi cùng hình
ảnh hoán dụ ngực trẻ đã thắt chặt tình yêu và tuổi trẻ song hành với nhau. Cách thể hiện
của XQ vô cùng thẳng thắn, táo bạo mà chân thành. Cũng như sóng, khát vọng tình yêu
luôn xôn xao, rạo rực và thổn thức trong trái tim con người. Và đó là khát vọng muôn
đời của tuổi trẻ. Biển tựa như con người, còn sóng giống như nhịp đập của trái tim yêu
đương. Còn biển thì còn sóng, còn con người thì còn khát vọng tình yêu. Nếu sóng là
nhịp đập vĩnh hằng trên lồng ngực biển khơi thì khát vọng tình yêu là nhịp đập vĩnh
viễn muôn đời trên lồng ngực của tuổi trẻ. Bằng cái vĩnh hằng của sóng, XQ đã miêu tả
cái tuần hoàn của tình yêu.
- XQ đã lựa chọn từ ngữ chính xác để diễn tả lòng mình. Thi sĩ nói đến khát vọng tình
yêu chứ không diễn tả những rung động của tình ái. Ước vọng chỉ đơn thuần là mong
ước còn khát vọng là những khát khao đến cháy bỏng, đam mê. Rung động là những gì
hiện hữu, hạn hẹp còn khát vọng là cả 1 chân trời, 1 đại dương cảm xúc trào dâng.
- Tình yêu đúng là một nhu cầu tình cảm tất yếu, không thể thiếu trong đời sống con
người. Bao nhiêu thế kỉ đã trôi qua, con người đã đến với tình yêu, đã sống mà không
thể thiếu tình yêu và sẽ còn yêu khi chừng nào còn tồn tại.
+ Trong bài thơ khác, XQ khẳng định:
Tiếng yêu của những ngày xưa
Vượt qua 5 tháng bây giờ đến ta
Tiếng yêu từ những ngày xa
Trải bao cay đắng vẫn là vẹn nguyên
+ Ông hoàng thơ tình cũng đã từng tuyên bố:
Làm sao sống được mà không yêu
Không nhớ không thương 1 kẻ nào
+ Với tuổi trẻ thì nhu cầu ấy lại càng mãnh liệt hơn bao giờ hết nên người ta mới nói:
Hãy để trẻ con nói cái ngon của kẹo
Hãy để tuổi trẻ nói hộ tình yêu
3. Khổ 3,4 (sóng là đối tượng để khám phá, lí giải nguồn gốc của tình yêu)
- Ở khổ 3 và khổ 4, chúng ta bắt gắp hình ảnh một người phụ nữ nhỏ bé, dịu dàng đứng
trước biển nhìn những con sóng vỗ miên man mà nghĩ về anh và em: trích thơ
- Với biện pháp điệp cấu trúc em nghĩ về được nhắc lại 2 lần và cách ngắt nhịp sáng tạo
4/1, XQ đã diễn tả những suy tư, băn khoăn trăn trở trong tâm hồn người con gái.
- Những băn khoăn trăn trở ấy lại được tái hiện cụ thể qua 3 câu hỏi tu từ:
Từ nơi nào sóng lên
Gió bắt đầu từ đâu
khi nào ta yêu nhau
- Trước sự bí ẩn của thiên nhiên, của biển cả rộng lớn, dòng suy tư của người con gái
cuộn lên những lớp sóng khiến những câu thơ của XQ hóa thành cuộc đối thoại lớn với
vũ trụ về giây phút khởi đầu và bản chất kì diệu của tình yêu. Có lẽ với người phụ nữ
đây là điều quan trọng nhất bởi với họ tình yêu thực sự đồng nghĩa với sự sống, với số
phận; khám phá tình yêu chính là khám phá sự sống và số phận của mình. Ở bài thơ
Mùa hoa roi, nữ sĩ cũng có những trăn trở như thế:
Anh có nghe hoa rơi
Quanh chỗ mình đứng đó
Hoa ơi sao chẳng nói
Anh ơi sao lặng thinh
Đốt lòng em câu hỏi:
"Yêu em nhiều không anh?"
- Sau khi tự đặt câu hỏi, người con gái trong bài thơ lại tự lí giải những câu hỏi đó của
mình.
+ Với câu hỏi thứ nhất, cô gái dễ dàng đưa ra lời lí giải rất logic, chặt chẽ về nguồn gốc
của sóng biển: Sóng bắt đầu từ gió. Sóng biển có được là do gió. Nhờ có gió mà sóng
lên, nhờ có gió mà sóng mới lặng lẽ, dịu êm và đôi khi lại ồn ào, dữ dội.
+ Với câu hỏi thứ 2, câu trả lời có xuất hiện nhưng lại được đặt chơi vơi giữa 2 câu hỏi
về gió và tình yêu:
Gió bắt đầu từ đâu
Em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau
+ Câu trả lời chung ấy cho thấy cả gió và tình yêu đều bí ẩn, lạ kì và không thể cắt
nghĩa. Em không biết gió có từ đâu cũng như không biết tình yêu có từ bao giờ và càng
không thể lí giải cặn kẽ vì sao ta yêu nhau? Tâm trạng của người đang yêu không nhận
ra mình đã rung động và loạn nhịp tự lúc nào. Với XQ, tình yêu cũng như sóng biển,
gió trời làm sao mà hiểu hết được. Nó rộng lớn, sâu thẳm như thiên nhiên và cũng khó
hiểu, bất ngờ như thiên nhiên. Tình yêu là sự đam mê, sự xúc động của trái tim nên
không thể dùng lí trí tỉnh táo để xác định thời điểm khởi đầu của tình yêu. Chẳng vậy
mà nhà thơ tình Targo đã từng bộc bạch trong Bài thơ số 28:
Nhưng em ơi
Đời anh là 1 trái tim
Nào ai biết chiều sâu và bến bờ của nó
 Em là nữ hoàng của vương quốc đó
Ấy thế mà em có biết gì về biên giới của nó đâu
- Như vậy, XQ không tự trả lời được, chị chỉ còn biết thú nhận sự bất lực của mình một
cách dễ thương. Đọc câu thơ, chúng ta hình dung đến một cái lắc đầu khe khẽ và nụ
cười nhè nhẹ rất đáng yêu.
- Hai câu thơ:
Em cũng không biết nữa
Khi nào ta yêu nhau
là một lời nói tự nhiên mà chân thành. Những từ cũng, không, nữa là một cách nói dịu
dàng, nữ tính vì thế tạo nên một giọng thơ thủ thỉ, tâm tình. Câu thơ cuối toàn thanh
bằng tạo âm hưởng lời thơ giống như 1 hơi thở nhẹ, hàm chứa một niềm hạnh phúc và
sự thổn thức trong giây phút bắt đầu của tình yêu.
- Tình yêu vốn là 1 địa hạt đặc biệt của thế giới loài người, là thiên đường của sự huyền
diệu đầy bí ẩn. Nhân loại đã tốn rất nhiều giấy mực để định nghĩa về nó mà tới nay vẫn
chưa thể khiến ai bằng lòng. Trên thế gian, có biết bao nhiêu đôi tình nhân và những kẻ
tình si đã bị tình yêu làm cho chao đảo và choáng ngợp như trong thơ tình của Xuân
Diệu:
Tôi khờ khạo lắm, ngu ngơ quá
Chỉ biết yêu thôi, chẳng hiểu gì
- Tuy nhiên, khi con người không thể lí giải nổi tình yêu của mình thì cũng là lúc họ
đang sống chân thật nhất với những xúc cảm vô tư và chân thành của tình yêu. Càng
say mê bao nhiêu thì càng thấy tình yêu huyền bì chừng ấy. Tình yêu đích thực không
cần tới bất cứ 1 lí do nào và cũng không bao giờ lí giải được cội nguồn của nó.
- Chính vì vậy, một thoáng ngập ngừng, 1 chút mơ hồ, băn khoăn, không thể lí giải của
XQ mới là tiếng lòng chân thật của một trái tim yêu đích thực.
=> Nếu trong 2 khổ thơ đầu, XQ hiện lên là 1 cô gái với quan niệm mới mẻ hiện đại và
táo bạo về tình yêu thì ở khổ 3,4, cô gái ấy lại mang vẻ đẹp truyền thống với cách cảm
nhận và định nghĩa về tình yêu quen thuộc, nữ tính, chân thành.

4. Khổ 5 (Nỗi nhớ và những dự cảm trong tình yêu)

- Không thể lí giải được nguồn gốc của tình yêu, nhân vật trữ tình em đã quay trở về để
bộc bạch, giãi bày và sống trọn vẹn hơn với những cung bậc cảm xúc trong tình yêu.
Tín hiệu đầu tiên được bộc lộ trong tình yêu là nỗi nhớ. Nhà nghiên cứu Chu Văn Sơn
đã từng nói: Một trái tim đang nhớ là một trái tim đang yêu. Một trái tim ngừng nhớ là
dấu hiệu chắc chắn của một trái tim ngừng yêu. Yêu là nhớ. Đó là quy luật muôn đời
của con người trong tình yêu.
* 4 câu đầu: Với 4 câu đầu, XQ miêu tả nỗi nhớ của sóng dành cho bờ: trích thơ
- Biện pháp điệp từ con sóng và đối lập trên mặt nước, dưới lòng sâu đã diễn tả những
dạng thức khác nhau của con sóng. Có những con sóng nổi gầm gào trên mặt đại dương
nhưng cũng có những con sóng ngầm cuộn trào trong lòng biển.
- Từ đặc điểm thực tế ấy, sóng đã trở thành hình ảnh ẩn dụ cho nỗi nhớ trong tình yêu.
Nỗi nhớ có lúc chỉ âm thầm, sâu thẳm như dòng chảy dưới đại dương nhưng nhiều khi
lại cồn cào, mãnh liệt như bão tố trên mặt biển. Đó là nỗi nhớ thổn thức, bao trùm cả
không gian.
- Từ con sóng được lặp lại ở đầu câu thơ thứ nhất và thứ 2 rồi lại dịch chuyển vị trí vào
giữa câu thơ thứ 3 tựa như những con sóng đang dồn dập, hăm hở và dào dạt tiến vào
bờ. Thực tế, sóng muôn đời vẫn thế, vẫn triền miên vỗ những nhịp sóng vô hồi, vô hạn
và luôn có xu thế hướng vào bờ. Trong cảm nhận của XQ, sóng được nhân hóa như 1
sinh thể có tâm hồn. Con sóng lúc nào cũng thao thức, vỗ mãi suốt ngày đêm vì nhớ bờ
không nguôi, không ngủ. Chưa đến được bờ thì thương thương nhớ nhớ, cho nên sóng
bất chấp cả thời gian để quyết tâm hướng vào bờ cho thoả nỗi nhớ nhớ thương thương.
Quan sát sóng bằng trái tim đang yêu, XQ xao xuyến nhận ra sự tương đồng kì diệu
giữa 1 hiện tượng thiên nhiên vĩnh hằng của trời đất với những trạng thái cảm xúc của
tình yêu luôn dào dạt trong lòng mình. Thi sĩ đã mượn sóng để diễn tả 1 nỗi nhớ trải
dài, dai dẳng trong mọi khoảnh khắc của thời gian. Đó là nỗi nhớ đến day dứt, khắc
khoải; nhớ đến mức trở thành nỗi ám ảnh, thường trực không thể nguôi quên. Ý thơ của
XQ có sự gặp gỡ với người con gái trong bài ca dao
Nhớ ai ra ngẩn vào ngơ
Nhớ ai ai nhớ bây giờ nhớ ai
- Thán từ ôi xuất hiện ở đầu câu thơ làm cho nỗi nhớ càng thêm cồn cào, da diết. Đồng
thời giúp tứ thơ trở nên nhẹ nhàng như tâm hồn dịu đàng của người con gái.
- Mặt khác, với nghệ thuật nhân hóa sóng nhớ bờ để nói nỗi nhớ của em dành cho anh,
XQ đã làm một cuộc đảo lộn lịch sử với quan niệm thẩm mĩ mới. Thông thường, trong
thơ ca xưa nay, bến bờ là hình ảnh tĩnh, là cái bị động được lấy để ẩn dụ cho người phụ
nữ. Còn thuyền sóng ở trạng thái động, là biểu tượng chỉ người đàn ông.
+ Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du từng dùng hình ảnh sóng tình để diễn tả tình cảm của
Kim Trọng với Thúy Kiều:
Sóng tình dường đã xiêu xiêu
Xem trong âu yếm có chiều lả lơi
+ Và mấy trăm năm sau, Xuân Diệu cũng dùng sóng để diễn tả tình yêu mãnh liệt của
người con trai với người con gái:
Anh xin làm sóng biếc
Hôn mãi cát vàng em
+ Còn XQ đã đảo ngược lại bờ là anh, sóng là em. Thi sĩ đã mượn sóng để biểu tượng
cho những cung bậc tình cảm của những người phụ nữ trong tình yêu. Như thế người
phụ nữ trong thơ XQ đã đập vỡ ngục tù của cái tĩnh để giành quyền chủ động trong tình
yêu và cuộc đời.
* 2 câu sau:
- Thực ra, chỉ cần ý nghĩa nhân hóa trong hình ảnh con sóng nhớ bờ, khổ thơ cũng đã có
thể gợi ra nỗi nhớ tha thiết, mãnh liệt trong tình yêu. Cách nói kín đáo ấy hoàn toàn phù
hợp với đặc tính của những người phụ nữ VN truyền thống. Nhưng với XQ, dường như
điều đó là chưa đủ cho nên chị mới viết thêm 2 câu thơ cho 1 khổ thơ vốn đã hoàn
chỉnh. Phải chăng, cảm xúc của trái tim đã chi phối sự “loạn nhịp” của dòng thơ, ngôn
từ:
Lòng em nhớ đến anh
Cả trong mơ còn thức
- Như vậy, em đã tách khỏi sóng và trực tiếp xuất hiện để nói với anh về nỗi nhớ của
lòng mình. Đây là nét rất mới, ít có trong tính cách của người phụ nữ truyền thống xưa
kia. Họ thường dấu kín, không dám bộc bạch nỗi niềm mà kín đáo gửi gắm trong hình
ảnh quen thuộc, gần gũi:
Khăn thương nhớ ai
Khăn rơi xuống đất
- Xuân Quỳnh sử dụng từ lòng rất chính xác để diễn tả tình cảm của người phụ nữ trong
tình yêu. Lòng là chốn sâu kín nhất trong tâm hồn, là kết tinh của tình cảm đã được
chưng cất trong một khoảng thời gian rất dài với biết bao nhiêu khó khăn và thử thách.
Chính vì vậy tiếng lòng ấy không hề hời hợt mà đã là gan, là ruột của những người phụ
nữ rồi.
- Cách diễn đạt trong mơ còn thức gợi ra nhiều ý nghĩa sâu xa. Nếu sóng nhớ bờ cả
ngày lẫn đêm thì em lại nhớ anh cả khi mơ và cả khi còn thức. Sóng nhớ bờ không ngủ
được thì em lại nhớ anh nên phải thức cả trong mơ. Thức trong mơ là giấc ngủ không
yên, không sâu và không say. Trong giấc mơ vẫn thao thức, chập chờn những niềm
thương và nỗi nhớ. Giấc ngủ vừa mới ấp đến thì hình bóng anh đã choáng ngợp cả tâm
hồn. Giống như ca dao đã từng diễn tả:
Đêm nằm lưng chẳng dính giường
Mong trời mau sáng ra đường gặp em
- Có thể thấy, thời gian trong tình yêu đã phá vỡ mọi giới hạn. Nỗi nhớ của em không
chỉ thống trị trong khoảng thời gian được ý thức mà còn lắng sâu vào tâm thức để rồi
hiện diện trong vô thức, giấc mơ. Rõ ràng, Xuân Quỳnh đã kéo dài nỗi nhớ bằng giấc
mơ và xóa nhòa khoảng cách giữa cõi mơ và cõi thực. Đó là nỗi nhớ xâm chiếm cả vào
cõi vô thức và tiềm thức. XQ có một phát hiện về nỗi nhớ trong tình yêu thật trữ tình và
tinh tế. Trước kia, Nguyễn Du đã diễn tả tuyệt hay trạng thái say đắm trong tình yêu của
Thúy Kiều và Kim Trọng chập chờn cơn tỉnh cơn mê hay Xuân Diệu cũng viết Anh nhớ
tiếng. Anh nhớ hình. Anh nhớ ảnh/ Anh nhớ em, anh nhớ lắm, em ơi! Nỗi nhớ của XD
thật cồn cào, mãnh liệt nhưng có lẽ cảm động hơn vẫn là trong mơ còn thức để nhớ anh.
Hình ảnh một người con gái ngay cả trong giấc mơ vẫn thao thức, vẫn khắc khoải hình
bóng của người yêu thực sự đã chạm đến trái tim, tâm hồn của hàng triệu người con gái
khác. XQ đã nói hộ, đã bày tỏ hộ tình yêu cho những người con gái dù ở bất cứ thời đại
nào.
- Như vậy, nếu sóng xa bờ nhớ bờ còn em xa anh nhớ anh. Đó là quy luật muôn đời của
tự nhiên, của tình yêu và sự sống. Tuy nhiên nếu nỗi nhớ của sóng vẫn nằm trong khuôn
khổ giới hạn của không gian và thời gian trong cõi thực thì nỗi nhớ của em lại vượt qua
cõi thực và xáo trộn giữa cỏi thực với cõi mơ. Điều đó chứng tỏ, nỗi nhớ của em còn
thiết tha và nồng nàn hơn nỗi nhớ của sóng. Sóng nhớ bờ đã thiết tha mãnh liệt. Em nhớ
anh càng say đắm nồng nàn. Nỗi nhớ ấy không thể gói lại trong khuôn khổ chật hẹp của
4 câu mà phải diễn tả trong khổ thơ duy nhất có 6 câu. Sự xuất hiện của khổ thơ đặc
biệt này cũng đem đến cho người đọc một liên tưởng độc đáo. Cả bài thơ sóng là một
con sóng. Trong đó khổ 5 là đỉnh sóng và cũng là đỉnh điểm của cảm xúc dâng trào.
- Qua hình tượng sóng và em trong khổ 5, chúng ta thấy, nỗi nhớ trong tình yêu của
những người phụ nữ là nỗi nhớ bao trùm cả không gian, trải dài trong mọi khoảnh khắc
của thời gian và xâm chiếm cả vào cõi vô thức, tiềm thức. Đó là nỗi nhớ thiết tha, da
diết, mãnh liệt; day dứt, thường trực, khắc khoải.
+ Nỗi nhớ ấy đã từng được Xuân Quỳnh nhắc tới trong bài thơ Thuyền và biển:
Những ngày không gặp nhau
Biển bạc đầu thương nhớ
Những ngày không gặp nhau
Lòng thuyền đau rạn vỡ
+ Nỗi nhớ ấy là kết quả, là biểu hiện của một tình yêu chân thành, đắm say và sôi nổi.
Tình yêu ấy đã vượt qua lý trí, đã cuốn vào nhịp đập của trái tim và trở thành máu thịt
của con người. Giống như Xuân Quỳnh đã từng khẳng định:
Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt đời thường ai chẳng có
Cũng ngừng đập khi cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi
- Tuy nhiên, cái thao thức, chập chờn trong giấc mơ không chỉ đơn thuần là biểu hiện
của nỗi nhớ mà nó còn hàm chứa những dự cảm âu lo của một trái tim phụ nữ luôn
khao khát tình yêu, hạnh phúc nhưng lại có quá nhiều những trải nghiệm đau đớn và
đắng cay. Đó là nét tâm lý ám ảnh quen thuộc trong hồn thơ Xuân Quỳnh và cũng là nỗi
lòng chung của những người phụ nữ. Chính Xuân Quỳnh cũng nhiều lần diễn tả:
Em đâu dám nghĩ là vĩnh viễn
Hôm nay yêu, mai có thể xa rồi
=> Như vậy trong khổ 5, Xuân Quỳnh đã bộc lộ nỗi nhớ thương và niềm lo nghĩ của
một trái tim phụ nữ luôn khao khát hạnh phúc và tình yêu nhưng có nhiều những trải
nghiệm đớn đau và cay đắng. Giống như nhà nghiên cứu Chu Văn Sơn từng viết: Thơ
của Xuân Quỳnh là thơ của một cánh chuồn chuồn bay đi tìm chỗ nương thân trong
nắng nôi, giông bão của cuộc đời.
5. Khổ 6 (Thủy chung trong tình yêu)
- Lòng thủy chung vừa là thuộc tính vừa là bản chất của một tình yêu chân chính. Vẻ
đẹp của người con gái truyền thống sống trong thời hiện đại được thể hiện ở khổ thơ thứ
6: trích thơ
- Nếu động từ ngược hướng xuôi ngược gợi liên tưởng đến những gập ghềnh, truân
chuyên, gian khó thì danh từ chỉ hướng Phương bắc, phương Nam lại gợi sự cách trở
trong tình yêu:
Vừa thoáng tiếng còi tàu
Lòng đã Nam đã Bắc
(Xuân Quỳnh)
 Ngày mai phân rẽ bá tòng
Chồng nam vợ bắc đau lòng ai ơi
(Ca dao)
- Ở khổ thơ này có 1 sự khác biệt trong cách diễn đạt của XQ so với quy ước và tâm thế
thông thường của những người VN. Người đời vẫn thường nói ngược Bắc, xuôi Nam
còn câu thơ của XQ lại là ngược Nam xuôi Bắc. Sự khác biệt ấy kết hợp với biện pháp
điệp cấu trúc dẫu về được nhắc lại 2 lần đã hé mở những nghịch lý, trái ngang, những
éo le, trắc trở có thể xuất hiện trong tình yêu nói chung và trong tình yêu của nữ sĩ nói
riêng.
- Bất chấp sự cách trở của không gian hay thời gian thì người phụ nữ vẫn giữ nguyên
vẹn lời thề vàng đá, sắt son. Nữ thi nhân xáo trộn mọi thứ chỉ để khẳng định điều quan
trọng nhất bây giờ là nghĩ về phương anh.
- Dấu gạch ngang nằm ở giữa dòng thơ thứ 4 đã thể hiện quan niệm của XQ về phương
hướng trong tình yêu. Trong quy định về địa lý, con người vốn thừa nhận sự tồn tại của
4 phương và 8 hướng. Còn trong tư duy duy của người phụ nữ đang yêu thì chỉ có 2
phương là phương có anh và phương không anh. Phương có anh là chân trời mà em
hướng đến, là ánh sáng mà em tìm về. Với em, phương có anh là phương có tình yêu và
chân lý. Còn phương không anh là lạnh lẽo, bất hạnh, buồn đau. Điều này đã từng được
XQ diễn tả trong 1 bài thơ khác:
Dẫu em biết rằng anh trở lại
Ngọn gió buồn vẫn thổi phía không anh
Có thể thấy, tình yêu của người phụ nữ đã đem đến 1 sự sáng tạo mới mẻ, độc
đáo cho ngôn từ.
=> Như vậy, dù mọi thứ có đảo lộn, dù không gian có xa cách thì tình yêu, nỗi nhớ và
sự trăn trở của em vẫn dành chỉ riêng anh. Ở khổ thơ này, chúng ta không còn thấy sự
xuất hiện của từ nhớ nữa, mà thay vào đó là nghĩ. Trong nghĩ có cả yêu thương, mong
nhớ, trăn trở, lo âu, buồn bã và giận hờn. Nếu nhớ là xúc cảm tự nhiên, cảm tính thì
nghĩ là tình cảm chín chắn, lắng đọng và lâu bền. Với nghĩ, XQ đã khẳng định được
ước nguyện thủy chung trong tình yêu của những người phụ nữ.
+ Đây là vẻ đẹp, là gốc rễ của tình yêu lứa đôi. Ở 1 bài thơ khác, chị cũng viết:
Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt, đời thường ai chẳng có
Cũng ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi
=> Đó cũng là vẻ đẹp truyền thống muôn đời của những người phụ nữ VN:
Thuyền về có nhớ bến chăng
Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền
=> Có thể coi khổ thơ 6 là khổ thơ hay nhất và hấp dẫn nhất của bài thơ. XQ có thể
không thể sánh được với các nam thi sĩ khi bày tỏ sự mãnh liệt của men say tình ái.
Nhưng để khẳng định 1 tình yêu đằm thắm, son sắc, bền bỉ thì có lẽ không ai vượt nổi
được XQ.
6. Khổ 7: (Niềm tin trong tình yêu)
- Với con số ước lệ trăm nghìn, muôn vời và biện pháp nghệ thuật đối lập, XQ đã nhấn
mạnh được quy luật muôn đời của tự nhiên, của những con sóng. Dù xa xôi, cách trở,
dù phải trải qua nhiều bão tố, cuồng phong thì những con sóng vẫn vào được bờ bến.
- Từ hành trình gian khó của sóng, XQ đã nâng lên ẩn dụ cho hành trình của em trên
con đường đi tìm hạnh phúc. Bờ là hiện thân của tình yêu, của sự bình yên mà muôn
đời nữ giới khao khát kiếm tìm. Đại dương rộng lớn với những bất thường, bão tố là
hiện thân cho những gian khổ, thử thách. Sóng là hiện thân của em. Qua hình tượng
sóng, nhân vật trữ tình đã truyền tải 1 niềm tin vững chắc vào tình yêu. Nhất định em sẽ
đến được với anh dù phải vượt qua nhiều chông gai, trái ngang và thử thách. Sóng dù
muôn vời cách trở nhưng vẫn tìm được tới bờ như tìm về nguồn cội của yêu thương.
Cũng như anh và em sẽ vượt qua mọi khó khăn để đến với nhau, để sống trong hạnh
phúc trọn vẹn của tình yêu đôi lứa. Trong bài Thơ tình cuối mùa thu, nữ sĩ từng khẳng
định:
Tình ta như hàng cây
Đã qua mùa bão gió
Tình ta như dòng sông
Đã yên ngày thác lũ
…
Chỉ còn anh và em
Cùng tình yêu ở lại
- Như vậy, chính niềm tin đã tạo nên sức mạnh để con người có thể vượt qua được cách
trở và tìm được 1 nửa đích thực của cuộc đời. Nhờ có niềm tin mà nàng Tô Thị đã có
động lực để bồng con chờ chồng mà hóa đá. Nhờ có niềm tin mà biết bao nhiêu đôi lứa
có thể xa cách nhau để đi vào nơi bom đạn lửa thù. Niềm tin giúp con người băng qua
khoảng cách của không gian và thời gian mà hướng về nhau với tình yêu như nhất. Để
có được niềm tin sắt đá đó, chắc hẳn tình yêu phải đủ lớn, đủ mạnh mẽ, đủ sức nặng để
nâng đỡ con người trong những phút yếu lòng.
=> Như vậy, nói đến niềm tin cũng là cách để thi sĩ khẳng định tình yêu mãnh liệt dành
cho người mình yêu.
- Chúng ta có thể dễ dàng nhận ra biện pháp đảo cấu trúc trong 2 câu thơ cuối. Biện
pháp ấy khiến cho câu thơ dồn sức nặng và nhấn mạnh vào vế sau Dù muôn vời cách
trở- hình ảnh biểu tượng cho sự khó khăn, gian khổ và trái ngang=> Điều đó chứng tỏ
trong niềm tin sâu sắc vẫn chứa đựng những dự cảm bất ổn và lo âu. Một người phụ nữ
đã từng phải trải qua nhiều đau đớn, mất mát và đổ vỡ trong tình yêu luôn hiểu được
rằng: hạnh phúc ko dễ dàng có được, muốn có được hạnh phúc phải trải qua nhiều cay
đắng, gian nan. Và chính vì thế mà tình yêu trở nên vững bền và có giá trị.
7. Khổ 8 (sự lo lắng hoài nghi của XQ trước sự hữu hạn của tình yêu)
- Bằng kết cấu đối lập tuy…vẫn và dẫu…vẫn XQ đã nhấn mạnh những nhận thức về
thời gian. Những nhận thức về phương diện thời gian lại được tái hiện cụ thể trong mối
quan hệ giữa cuộc đời và năm tháng. Cuộc đời chính là quỹ thời gian 100 năm của con
người. Còn năm tháng là hình ảnh hoán dụ chỉ thời gian luôn luôn chảy trôi, luôn luôn
biến đổi và không bao giờ ngừng nghỉ => Cuộc đời tưởng chừng là dài nhưng thực chất
lại vô cùng ngắn ngủi trước sự trôi chảy của thời gian. Bởi, cứ mỗi ngày trôi qua, là một
phần cuộc đời bị rút ngắn.
- Mối quan hệ giữa cuộc đời và năm tháng lại được cụ thể hóa, hữu hình hóa bằng mối
quan hệ giữa biển cả và mây trời. Biển cả dù rộng lớn, mênh mông nhưng vẫn bị giới
hạn bởi bờ bến. Còn mây lại gợi sự phiêu du trong vũ trụ vô tận, vô cùng => Biển cả
tưởng bao la nhưng hóa ra lại hạn hẹp trước mây trời phiêu lãng. Biển tuy rộng nhưng
mây vẫn sẽ bay qua biển để đến với những không gian vô tận trong vũ trụ vô cùng.
=> Khổ thơ thấm thía nỗi lo âu, buồn bã của XQ về sự trôi chảy vô hạn thời gian, sự
hữu hạn của đời người, sự ngắn ngủi của tuổi trẻ và cũng là sự mong manh, sương khói,
khó bền chặt của tình yêu. Nếu cuộc đời không còn mãi thì hạnh phúc, tình yêu cũng có
thể sẽ phai tàn. Cảm giác hữu hạn này thường xuất hiện ở những con người từng trải,
nhất là từng chịu sự đổ vỡ, mất mát, tổn thương. Và vì thế, luôn khát khao sự bình yên,
sự vĩnh hằng, vô hạn. Có thể nhận ra 1 thoáng trăn trở, tiếc nuối của nhà thơ khi khát
vọng tình yêu của loài người tồn tại vĩnh hằng như biển cả, còn cuộc đời mỗi người lại
ngắn ngủi, mong manh như 1 áng mây phù du. Chính ông hoàng thơ tình XD cũng đã
từng viết:
Tình yêu đến tình yêu đi ai biết
Trong gặp gỡ đã có mầm ly biệt
+ Đúng vậy, không có tình yêu vĩnh cửu mà chỉ có những giây phút vĩnh cửu của tình
yêu. Khát vọng tình yêu là vô biên, tuyệt đích nhưng giới hạn của tình yêu lại chỉ được
gói gọn trong khoảng 100 năm.
+ Đọc suy nghĩ của XQ, chúng ta lại thấy hình ảnh của chị trong bài ca dao
Đêm qua em những lo phiền
Lo vì một nỗi không yên một bề
- Tuy nhiên, XQ không phải là người đầu tiên thể hiện tâm trạng lo lắng trước bước đi
của thời gian.
+ Trong văn học trung đại, Hồ Xuân Hương đã từng xót xa, ngồi uống chén rượu để
tiêu sầu khi cảm nhận được sự trôi chảy dồn dập của thời gian:
Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại
Mảnh tình san sẻ tí con con
+ Xuân Diệu cũng đã từng run rẩy, lo sợ:
Xuân đương tới nghĩa là xuân đương qua
Xuân còn non nghĩa là xuân sẽ già
8. Khổ 9 (Trái tim em hòa quện vào sóng để hiến dâng, bất tử)
- Trước sự trôi chảy vô hạn thời gian và sự hữu hạn của cuộc đời, mỗi nhà thơ lại có
những cách ứng xử không giống nhau:
+ HXH thì ngang ngạnh, bướng bỉnh, tìm cách quẫy đạp và phản kháng lại số phận:
Xiên ngang mặt đất rêu từng đám
Đâm toạc chân mây đá mấy hòn
+ XD lại chủ trương sống vội vàng, sống trân trọng từng giây, từng phút, từng khoảnh
khắc của cuộc đời để chiếm lĩnh và tận hưởng:
Ta muốn ôm
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn
+ Còn XQ lại khát vọng về một tình yêu bất tử: trích thơ
- Với XQ, biển là biểu tượng cho sự bất diệt, cho khát vọng và ước mơ:
Suốt một đời biển gọi ước mơ
Nỗi khát vọng những phương trời chưa đến
Đứng trước biển quên những điều nhỏ hẹp
Lại thấy lòng trong sạch thêm ra
- XQ đã nhận thức được sự khác biệt giữa em và sóng. Cuộc đời của em thì hữu hạn,
còn cuộc đời của sóng lại trường tồn. Sóng không tuổi, sóng mãi trẻ trung và không bao
giờ mất đi khi chừng nào còn có biển.
- Chính vì vậy, em muốn tan vào bể lớn thành trăm con sóng nhỏ. Câu hỏi tu từ Làm
sao được tan ra đã thể hiện nỗi trăn trở và niềm mong ước của người phụ nữ thật da
diết và thành thực xiết bao. Em tan ra không phải để biến mất trên đại dương mà để hóa
thân thành sóng biển và tồn tại vĩnh hằng giữa không gian vô cùng là biển lớn và thời
gian vô tận là ngàn năm. Khi đó, em bất tử và tình yêu của em cũng bất tử=> Đó là khát
vọng dâng hiến cuộc đời của mình để vĩnh viễn hóa và bất tử hóa tình yêu, để tình yêu
của mình sống mãi với cuộc đời, sống mãi với thời gian và nhịp bước cùng năm tháng.
Mong muốn này cũng được XQ thể hiện trong 1 bài thơ khác:
Em trở về đúng nghĩa trái tim em
Là máu thịt, đời thường ai chẳng có
Cũng ngừng đập lúc cuộc đời không còn nữa
Nhưng biết yêu anh cả khi chết đi rồi
- Ý thơ của XQ có điểm khác với sóng trong thơ Xuân Diệu:
Cũng có khi ào ạt
Như nghiến nát bờ em
Nếu con sóng tình của Xuân Diệu neo đậu ở bến bờ tận hưởng thì con sóng tình
yêu của XQ giàu nữ tính ở chỗ, nó đi tìm hạnh phúc không phải chỉ ở sự hưởng thụ mà
còn ở sự dâng hiến. Đó là vẻ đẹp thánh thiện của người phụ nữ trong tình yêu.
- Nếu đặt ước vọng của em vào thời đại của XQ – thời đại chống Mỹ thì chúng ta có thể
hiểu, đó là khát khao chan hòa tình yêu lứa đôi với tình yêu đồng loại và tình yêu đất
nước. Cuộc đời cá nhân nhỏ bé của mỗi người sẽ là bất tử, sẽ là mãi mãi nếu ta biết
dâng hiến không chỉ cho tình yêu lứa đôi mà còn cho cả tình yêu con người. Đó là khi
cái riêng hòa lẫn với cái chung, cái nhỏ bé hòa lẫn với cái lớn lao, vĩ đại.
+ Phải chăng, đây cũng là khát vọng của Thanh Thảo trong Mùa xuân nho nhỏ
Ta nhập vào hòa ca
Một nốt trầm xao xuyến
+ Có thể nói, khát vọng trở thành một nốt trầm trong bản hòa ca hay khát vọng tan ra
trong bể lớn đều là những khát vọng rất đời, rất nhân bản, nhân văn mà muôn đời
hướng tới.
- Như vậy, hành trình của sóng, của tâm hồn người phụ nữ trong tình yêu có một sự vận
động nhất quán. Đó là cuộc hành trình mà khởi đầu là sự từ bỏ cái chật chội, nhỏ hẹp
để tìm đến một tình yêu rộng lớn, bao la, cuối cùng là khát vọng được sống hết mình
trong tình yêu, muốn hóa thân vĩnh viễn thành tình yêu muôn thuở (Trần Đăng Suyền).
Trước sau, XQ vẫn là nhà thơ của khát vọng tình yêu và hạnh phúc cao đẹp, đáng trân
trọng.