AGORA EDITIE Hannah Arendt

In deze reeks verschijnen sleutelteksten van veelal beken-

de, maar soms ook minder bekende schrijvers uit de
Oudheid, de Middeleeuwen en de Moderne Tijd. De
gekozen teksten zijn afkomstig uit de filosofie, theologie,
geschiedwetenschap en taal- en letterkunde.
DE CRISIS
Agora Editie richt zich niet alleen tot academici en
studenten, maar tot ieder die op zowel boeiende als
wetenschappelijk verantwoorde wijze kennis wil nemen
IN DE CULTUUR
van onze Westerse cultuur en daarbij de bronnen zelf tot
zich wil laten spreken

Redactionele medewerking: prof.dr. J.M.M. de Valk en

prof.dr. J. De Visscher.
haar sociale en
politieke betekenis

Ingeleid, vertaald, geannoteerd en van

een afsluitend essay voorzien
door Prof.dr. J. De Visscher

KOK AGORA, KAMPEN

PELCKMANS,KAPELLEN
 INHOUD

Inleiding (Prof.dr. J. De Visscher) 7

Bibliografie 22

De crisis in de cultuur - haar sociale en

politieke betekenis - vertaling en noten
I 29
II 55

Deskundigheid volstaat niet. Een kritiek

van de smaak (Prof.dr. J. De Visscher) 85

Register van personen 123

Oorspronkelijke titel:
The Crisis in Culture, in: Between Past and Future
© Hannah Arendt, 1954, 1956, 1957, 1958, 1960, 1961, 1963, 1967,
1968. Een uitgave van Viking Press / Penguin Books USA Ine.

cc Nederlandse uitgave, 1995, Kok Agora, Kampen

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro-
nisch, mechanisch , door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier ,
zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Omslag Rob Lucas

ISBN 90 391 0648 7 (Nederland)
ISBN 90 289 2144 3 (België)
D/1995/0055/96
 I

Al meer dan tien jaar zijn we getuige van een toenemende

zorg onder intellectuelen voor het relatief nieuw fenomeen
van de massacultuur. De notie zelf is duidelijk afgeleid
van de niet veel oudere term 'massamaatschappij'; de stil-
zwijgende veronderstelling, aan de basis van alle discus-
sies terzake, is dat de massacultuur logisch en onvermijde-
lijk de cultuur van de massamaatschappij is. Het meest
betekenisvolle feit over de korte geschiedenis van beide
termen is dat, terwijl ze zelfs enkele jaren geleden nog
met grote afkeer werden gebruikt - implicerend dat mas-
samaatschappij een gedegenereerde vorm van maatschap-
'· , pij was en massacultuur een contradictio in terminis - ze
nu eerbiedwaardig zijn geworden, het onderwerp van
ontelbare studies en onderzoeksprojecten, waarvan het
belangrijkste effect, zoals Harold Rosenberg heeft opge-
merkt, erin bestaat 'aan kitsch een intellectuele dimensie
toe te voegen'. Deze 'intellectualisering van kitsch' wordt
gerechtvaardigd op basis van het feit dat de massamaat-
schappij, of we dit nu graag hebben of niet, ons in de
afzienbare toekomst zal blijven begeleiden; daarom (kan)
haar 'cultuur', de 'populaire cultuur niet aan het gepeupel
overgelaten worden··. Hoe dan ook, de vraag is: of wat
waar is voor de massamaatschappij ook voor de massacul-
tuur geldt; of, anders geformuleerd, de relatie tussen mas-
samaatschappij en cultuur, mutatis mutandis, de zelfde zal

De noten van Hannah Arendt zijn aangeduid met een(*), deze

van de vertaler met een cijfer.
* Zie Harold Rosenberg in een briljant en spitsvondig essay, 'Pop
Culture: Kitsch Criticism', in: The Tradition of the New, New
York, 1959.

29

zijn als de relatie tussen de maatschappij en de cultuur die
haar voorafgaat.
De vraag van de massacultuur roept eerst en vooral
een ander en fundamenteler probleem op, met name, de
bijzonder problematische verhouding tussen maatschappij
en cultuur. Men hoeft zich slechts te herinneren in welke
mate de hele beweging van de moderne kunst is begonnen
met een hevige rebellie van de kunstenaar tegen de maat-
schappij als dusdanig (en niet tegen een nog onbekende
massàmaatschappij) om te beseffen hoezeer de vroegere
relatie te wensen overliet, en dus om bewust te zijn van de
gemakkelijke nostalgie van zovele critici van de massacul-
tuur naar een gouden tijdperk van een goede en fatsoenlij-
ke maatschappij: Dit verlangen is vandaag heel wat meer
in Amerika dan in Europa verspreid, om de eenvoudige
reden dat Amerika, hoewel al te zeer vertrouwd met de
barbaarse filisterij van de nouveaux, riches, slechts een
meegaande vertrouwdheid vertoont met de tegelijk verve-
lende culturele en geschoolde filisterij 1 van de Europese
maatschappij, waar cultuur een zaak van snobs is gewor-
den, alsook een statusaangelegenheid om voldoende ge-
vormd te zijn om cultuur te waarderen. Dit gebrek aan er-
varing kan verklaren waarom de _Amerikaanse literatuur
en schilderkunst plotseling zo'n beslissende rol in de ont-
wikkeling van de moderne kunst zijn gaan spelen en waar-
om zij een invloed kunnen laten gelden in de landen waar-'-
l. 'Educated philistinism', in de Duitse tekst 'Bildungsphilisterium',
vertaal ik hier door geschoolde (soms ook door gevormde) filisterij,
aangezien 'education' niet alleen opvoeding, maar ook onderwijs
en schoolse vorming betekent. Dit sluit aan bij de werkelijkheid dat
vandaag heel wat universiteiten en hogescholen cultuurbarbaren
afleveren, mensen die nauwelijks iets anders dan hun vakgebied
kennen en van de duurzame cultuur vervreemd zijn. Met zijn boek,
The Closing of the American Mind (New York, Simon & Schuster,
1987) heeft Allan Bioom deze barbarij gehekeld.
30
1
i
in de intellectuele en artistieke voorhoede een uitgespro-
1
ken anti-Amerikaanse houding heeft aangenomen. Dit
·1 heeft echter het ongelukkige gevolg dat het grondige
onbehagen, dat het echte woord 'cultuur' juist bij diegenen
makkelijk schijnt op te roepen die haar belangrijkste
vertegenwoordigers zijn, onopgemerkt of, in zijn sympto-
matische betekenis, onbegrepen blijft. 2
Of een bepaald land nu al of niet feitelijk alle ontwik-
kelingsstadia van de moderne maatschappij heeft doorlo-
,1- pen, de massamaatschappij manifesteert zich duidelijk op
het ogenblik wanneer 'de massa van de bevolking in de
1
maatschappij werd ingelijfd'*. En vermits de maatschappij,
1
in de betekenis van een 'goede maatschappij' 3 , deze delen
van de bevolking omvatte die niet alleen over welvaart,
maar ook over vrije tijd beschikte, dat wil zeggen: tijd om
aan 'cultuur' te besteden, duidt de massamaatschappij in-
derdaad een nieuwe situatie aan waarin de massa van de
bevolking in die mate bevrijd is van de druk van de
allesopslorpende fysische arbeid, dat ook zij over voldoen-
de vrije tijd voor 'cultuur' beschikt. 4 Bijgevolg schijnen
2. De argwaan ten aanzien van de cultuur is een van de thema's van
dit essay; hiermee vangt Hannah Arendt ook haar Duitse versie,
'Kultur und Politik', aan.
* Zie Edward Shils, 'Mass Society and lts Culture', in: Daedalus,
lente 1960; dit hele nwnmer is aan het thema van 'Mass Culture and
mass Media' gewijd.
3 . . 'Goede maatschappij' is hier de letterlijke vertaling van 'good
society' of van 'gute Gesellschaft' ('Kultur und Politik') en duidt
op die maatschappij waarin een burgerlijke, welmenende elite kan
ontstaan en waarin zich een milieu vormt van 'bien-pensants', zoals
het woord in het Duitse artikel voorkomt (p. 1122).
4. Zoals Hannah Arendt uitvoerig in Vita activa ontwikkelt, wordt
niemand zo ver van de cultuur gehouden dan de arbeidende mens,
de mens als anima[ laborans; pas met de introductie van de
werktuigen, producten van de werkende mens, de mens als homo
faber, komt er tijd voor cultuur vrij. Homo faber is per definitie ook
de voor zijn werk geschoolde mens; in zijn milieu ontstaat het
31
massamaatschappij en massacultuur onderling verbonden
fenomenen; hun gemeenschappelijke noemer is echter niet
de massa, maar veeleer de maatschappij waarin óók de
massa's werden opgenomen. Zowel historisch als
conceptueel ging de maatschappij aan de massamaatschap-
pij vooraf en is maatschappij niet méér een generische
tenn dan massamaatschappij; ook haar kan men dateren en
historisch beschrijven. Ze is ongetwijfeld ouder dan de
massamaatschappij, maar niet ouder dan de moderne tijd.
In feite zijn intussen alle trekken die de massapsychologie
heeft verzameld in de massamens ontdekt: zijn eenzaam-
heid - en eenzaamheid is noch isolement noch alleen-zijn
- ongeacht zijn aanpasbaarheid; zijn vatbaarheid voor
prikkels en gebrek aan nonnen; zijn vermogen te consu-
meren dat gepaard gaat met een onvermogen om te oorde-
len of zelfs om onderscheidingen te maken; vooral zijn
egocentrisme en die onheilspellende vervreemding van de
wereld die sinds Rousseau ten onrechte voor zelfver-
vreemding wordt gehouden - al deze trekken verschenen
eerst in de welmenende maatschappij (good society) toen
nog geen sprake was van de massa's in de numerieke zin
van het woord. 5
'Bildungsphilisterium'. Zie Vita activa, pp. 135-172.
5. Hier komen enkele thema's uiterst beknopt samen die Hannah
Arendt in Vita activa uitvoeriger en genuanceerder uitwerkt en
toelicht. Daar schrijft ze dat de opkomst van de massamaatschappij
een voorgeschiedenis heeft die erop wijst 'dat de verschillende
maatschappelijke groepen even volledig door de ene maatschappij
zijn opgeslorpt, als reeds eerder met de gezinseenheid was gebeurd;
in de massamaatschappij heeft het maatschappelijke domein ten
slotte, na verscheidene eeuwen van geleidelijke expansie, de uit-
breiding gekregen waarin alle leden van een willekeurige gemeen-
schap even onontkoombaar zijn opgenomen, en waardoor ze allen
even sterk zijn gebonden. Maar de maatschappij nivelleert onder
alle omstandigheden, en de overwinning van de gelijkheid in onze
moderne wereld betekent slechts de politieke en wettelijke erken-
32
De goede maatschappij, zoals we haar uit de achttiende
en negentiende eeuw kennen, heeft vermoedelijk haar
oorsprong in de Europese hoven ten tijde van het absolu-
tisme, in het bijzonder aan het hof van Lodewijk XIV die
zo goed wist hoe de Franse adel tot politieke onbenullig-
heid te herleiden, eenvoudigweg door alle edelen samen
in Versailles te huisvesten, hen aldus tot hovelingen om te
vormen en hen aan te zetten elkaar met intriges, kuiperijen
en eindeloze roddels te onderhouden, waartoe deze perma-
nente party onvermijdelijk aanleiding gaf. De werkelijke
voorloper van de roman, deze totaal moderne kunstvorm,
ning van het feit dat de maatschappij het publieke domein heeft
veroverd, en dat zich onderscheiden en afwijken van de massa
particuliere aangelegenheden van het individu zijn geworden' (p.
49). In die massamaatschappij kan er van geen gemeenschappelijke
wereld of natuur van de mens sprake zijn, het gemeenschappelijke
is veeleer het resultaat van het feit dat men in toenemende mate op
hetzelfde object betrokken raakt. 'Wanneer dit betrokken zijn op
hetzelfde niet meer duidelijk herkenbaar is, kan geen gemeenschap-
pelijke natuur van de mensen, en zeker niet het onnatuurlijke
conformisme van de massamaatschappij, de ondergang van de
gemeenschappelijke wereld voorkomen, welke ondergang gewoon-
lijk wordt ingeleid door de desintegratie van de talrijke aspecten
waaronder de wereld aan de menselijke pluraliteit verschijnt' (p.
66).
Het thema van de wereldvervreemding is voor Hannah Arendt
kenmerkend voor de moderniteit waarin de arbeid van animal
laborans het op het werk van homo faber haalt. Die vervreemding
is zo radicaal 'dat ze zich zelfs uitstrekt tot de meest wereldse van
alle menselijke activiteiten, tot werken en reïficatie, het maken van
dingen en het bouwen van een wereld' (p. 300). Nu geldt juist voor
de werkende mens, voor homo faber, dat hij in toenemende mate
zijn capaciteiten moet ontplooien zoals de kunstenaar zijn valcman-
schap, 'zodat de daarmee samenhangende beleving van het contact
met de wereld meer en meer buiten het bereik van de gewone
menselijke ervaring komt te liggen' (p. 325). Uiteraard versterkt
dit de wereldvervreemding van die gewone mensen die voor alles
en nog wat aan de deskundigheid van een minderheid zijn uitgele-
verd.
33
is bijgevolg niet zozeer de picareske avonturen- en ridder-
roman, dan wel de Mémoires van Saint-Simon6, aangezien
de roman zelf duidelijk de opkomst van zowel de sociale
wetenschappen als van de psychologie anticipeerde, die
alletwee nog steeds op de conflicten tussen maatschappij
en 'individu' zijn gedcht. De ware voorloper van demo-
derne massamens is dit individu dat getypeerd en inder-
daad ontdekt werd door diegenen die, zoals Rousseau in
de achttiende eeuw of John Stuart Mill in de negentiende
eeuw in open rebellie tegen de maatschappij waren ver-
wikkeld. 7 Sindsdien heeft het verhaal van een conflict
tussen de maatschappij en fiaar enkelingen, niet minder in
de werkelijkheid dan in de fictie, zich steeds opnieuw her-
6. Louis de Saint-Simon (1675-1755): na een korte militaire loopbaan
en eeri,verblijf aan het hof, maakt hij deel uit van de regentenraad
en vertoeft hij een tijd in Spanje als ambassadeur. In 1723 trekt deze
Duc de Saint-Simon zich op zijn landgoed terug om zijn Mémoires
te schrijven; met de bedoeling een uitvoerig portret van het hofleven
onder Lodewijk XIV te schilderen. In de prestigieuze Pléiade-uit-
gave (Parijs, Gallimard) omvatten deze Mémoires niet minder dan
zeven delen. Voor een boeiende introductie tot Saint-Simon leze
men Alphonse De Waelhens, Le Duc de Saint-Simon: immuable
comme Dieu et d'une suite enragée, Brussel, Saint-Louis, 1981.
7. In Vita activa wijst Arendt op het belang van het inzicht van
Rousseau dat het conflict schetst tussen het intiem-persoonlijke van
de eigen levenssfeer en de maatschappij, 'die begonnen was bezit
te nemen van het diepst eigen innerlijk van de mens, een heiligdom
waarvoor tot dan toe nooit de noodzaak van een speciale bescher-
ming was gevoeld. ( ... ) De moderne mens met zijn eindeloze
innerlijke conflicten, zijn onvermogen om zich in de maatschappij
thuis te voelen of zich er geheel buiten te plaatsen, zijn eeuwig
wisselende stemmingen en het radicale subjectivisme van zijn
gevoelsleven, werd in deze opstand van het hart geboren. ( ... ) De
rebellie tegen de maatschappij, die Rousseau en de romantici tot de
ontdekking van de intimiteit bracht, was in de eerste plaats gericht
tegen de nivellerende eisen die de vermaatschappelijking stelde,
tegen wat wij tegenwoordig zouden noemen het aan iedere
maatschappijvorm inherente conformisme' (p. 47).
34
haald. De moderne, en de niet meer zo moderne, enkeling
maakt geheel en al deel uit van de maatschappij waartegen
hij zich tracht te affirmeren en die maatschappij heeft het
steeds op hem gehaald.
Er is echter ten aanzien van de situatie van de enkeling
een belangrijk onderscheid tussen eerdere stadia van de
maatschappij en de massamaatschappij. Zolang de maat-
schappij zelf beperkt was tot bepaalde klassen van de
bevolking, waren de kansen van de enkeling om de maat-
schappelijke druk te overleven eerder gunstig; ze bevon-
den zich in de gelijktijdige aanwezigheid van andere niet-
tot-de-maatschappij-behorende lagen binnen de bevolking
waarin het individu kon ontsnappen. En een van de rede-
nen waarom individuen er zo vaak toe kwamen zich bij
revolutionaire partijen aan te sluiten, was dat zij bij diege-
nen die maatschappelijk niet aanvaard waren, menselîjke
trekken ontdekten die in de maatschappij waren uitge-
doofd. Ook dit vond zijn uitdrukking in de roman, in de
welbekende verheerlijkingen van de arbeiders en van de
proletariërs, maar eveneens, subtieler, in de rol die homo-
seksuelen (bijvoorbeeld bij Proust) of joden kregen toebe-
deeld, groepen dus, die de maatschappij nooit echt had
geïntegreerd. Het feit dat het revolutionaire elan in de
negentiende en de twintigste eeuw veel gewelddadiger
tegen de maatschappij gericht was dan tegen staten en
regeringen is niet alleen te wijten aan het overwicht van
het sociale probleem in haar tweevoudige netelige kwestie
van armoede en uitbuiting. 8 We hoeven slechts het relaas
van de Franse revolutie te lezen en ons te herinneren in
welke mate het concept zelf van le peuple zijn connotaties
8. Aan het thema van de 'sociale kwestie' als achtergrond voor de
revolutionaire beweging wijdt Hannah Arendt een uitvoerig
hoofdstuk in haar studie De revolutie. Macht en onmacht van een
modern politiek verschijnsel, Utrecht, Het Spectrum (aula-boeken
225), 1965, pp. 60-121.
35
kreeg van een beledigd 'hart' - zoals Rousseau en zelfs
Robespierre zouden gezegd hebben - tegen de corruptie
en de schijnheiligheid van de salons, om ons te realiseren
wat de ware rol van de maatschappij in de hele negentien-
de eeuw was. Een goed deel van de wanhoop van de enke-
lingen binnen de bestaansvoorwaarden van de massamaat-
schappij is aan het feit te wijten dat zij nu van de ontsnap-
pingsmogelijkheden afgesloten zijn, aangezien de maat-
schappij alle lagen van de bevolking heeft geïntegreerd.
Hier gaat het ons echter niet om het conflict tussen en-
keling en maatschappij, hoewel het van enig belang is op
te merken dat de laatste overgebleven enkeling in de mas-
samaatschappij de kunstenaar lijkt te zijn. Onze aandacht
gaat naar de cultuur, of veeleer naar datgene wat onder de
verschillende voorwaarden van de maatschappij en van de
massamaatschappij met de cultuur gebeurt. En onze aan-
dacht voor de kunstenaar geldt daarom niet zozeer zijn
subjectief individualisme, maar het feit dat hij, uiteinde-
lijk, de authentieke voortbrenger is van die objecten die
elke beschaving achterlaat als de quintessens en als het
blijvende getuigenis van de geest die haar bezielde. 9 Dat
9. Hannah Arendt noemt het toneel de politieke kunst bij uitstek, en
dit al ten tijde van de antieke oudheid in Griekenland, toen 'het
ontastbare eigene van de handelende personen in (de tragedies), die
in hun eenmaligheid immers aan iedere generalisering en dus aan
iedere reïficatie ontsnappen, slechts kan worden overgebracht in een
imitatie van hun handelen. ( ... ) (S)lechts op de planken wordt de
politieke sfeer, waarin het leven van de mens zich afspeelt, omgezet
in kunst' (Vita activa, p. 186) . Niet alleen het kunstwerk, ook de
kunstenaar schijnt aan de veralgemenende nivellering te ontsnappen;
dit geldt echter in de moderne tijd op een buitensporige manier
wanneer men een groot gewicht gaat hechten aan de unieke
signatuur van iedere kunstenaar. Dit wijst 'op een pre-occupatie met
die kwaliteiten van de kunstenaar, waardoor hij uitstijgt boven zijn
talent en techniek op een wijze overeenkomend met die waarop de
unieke eenmaligheid van ieder mens de som van zijn eigenschappen
te boven gaat. Vanwege deze transcendentie, waardoor inderdaad
36
juist de voortbrengers van de hoogste culturele objecten,
met name de kunstwerken10 , zich tegen de maatschappij
zouden keren; dat de hele ontwikkeling van de moderne
kunst - die wellicht samen met de wetenschappelijke
ontplooiing als de grootste verwezenlijking van onze tijd
zal overblijven - zou op gang gebracht zijn vanuit en zou
verbonden blijven met deze vijandigheid tegen de maat-
schappij: dit bewijst een reeds bestaande tegenstelling tus-
sen maatschappij en cultuur die aan de opkomst van de
massamaatschappij voorafgaat.
Wat de kunstenaar, die zich van de politieke revolutio-
nair onderscheidt, de maatschappij verwijt, werd al vrij
vroeg op het einde van de achttiende eeuw in dat ene
woord geformuleerd dat sindsdien herhaald en door de ene
generatie na de andere gereïnterpreteerd werd. Dit woord
is 'filisterij'. Zijn oorsprong, nauwelijks ouder dan zijn
specifiek gebruik, is niet zo belangrijk. Het werd voor het
eerst gebruikt in het Duitse studententaaltje om zich van
de burger te onderscheiden, waarbij echter de bijbelse
connotatie reeds een indicatie vormde voor een nwneriek
superieure vijand in wiens handen men zou kunnen val-
len. 11 Toen 'filisterij' voor het eerst als een begrip ge-
het grote kunstwerk zich van alle andere voortbrengselen van
mensenhanden onderscheidt, scheen het verschijnsel van het
scheppend genie de hoogste rechtvaardiging in te houden voor de
overtuiging van homo faber dat de voortbrengselen van een mens
meer en wezenlijk groter zouden zijn dan de mens zelf (pp. 209-
210). Arendt legt dus de nadruk op het werk zelf; op die manier
houdt kunstenaarschap wereldgerichtheid in; de werken zijn werken
van de wereld en overstijgen dus het vermeende subjectivisme en
individualisme van de kunstenaar zelf.
10. Zie Vita activa: de paragraaf 'De bestendigheid van de wereld en
het kunstwerk' (pp. 164-172).
11. Zie 1 Samuël 4: 10-11: 'Toen streden de Filistijnen en Israël werd
verslagen. Ieder vluchtte naar zijn tent, en de slachting was zeer
groot: van Israël vielen dertigduizend man voetvolk. Ook werd de
37
bruikt werd - ik geloof door de Duitse auteur Clemens
von Brentano die een satire schreef over de filister bevor,
in uru1 nach der Geschichte 12 - had het betrekking op een
mentaliteit die alles in termen van onmiddellijke bruik-
baarheid en van 'materiële waarden' beoordeelde, en bij-
gevolg geen oog had voor die nutteloze dingen en bezig-
heden, zoals in cultuur en kunst voorondersteld. Dit alles
klinkt, zelfs vandaag, heel vertrouwd en het is hierbij niet
zonder enig belang op te merken dat zelfs courante
'slang'-termen als 'square', al in Brentano's pamflet te
vinden zijn.
Indien de zaken zich daartoe hadden beperkt, indien
het belangrijkste verwijt tegen de maatschappij haar
gebrek aan cultuur en aan belangstelling voor kunst was
gebleven, dan zou het fenomeen dat ons hier bezighoudt
beduidend minder gecompliceerd zijn dan nu het geval is.
Tegelijk zou het volslagen onbegrijpelijk zijn waarom de
moderne kunst tegen de 'cultuur' had gerebelleerd in
plaats van eenvoudigweg en open voor haar eigen 'cultu-
rele' belangen te vechten. De kern van de zaak is dat dit
soort filisterij, die er gewoon in bestond ongecultiveerd en
banaal te zijn, heel vlug werd gevolgd door een andere
ontwikkeling waarin de maatschappij, integendeel, maar
al te veel belang ging hechten aan deze zogenaamde cul-
turele ~aarden. De maatschappij begon de 'cultuur' te
monopoliseren voor eigen doeleinden, zoals sociale positie
ark Gods buitgemaakt en de beide ronen van Eli, Hofni en Pinehas,
vonden de dood'. De Filistijnen waren een Palestijnse volksstam aan
de zeekust in het oude Kanaän, de huidige Gaza-strook.
12. Clemens von Brentano (1778-1842) behoort tot de rogenaarnde laat-
romantiek, geeft met Achim von Amim oude volksliederen uit; zelf
schrijft hij romans, sprookjes en toneelstukken, onder andere de
satire: Der Philister vor, in und nach der Geschichte. Aufgestellt,
begleitet und bespiegelt aus göttlichen und weltlichen Schriften und
eignen Beobachtungen. Scherzhafte Abhandlung. Berlijn, 1811.
38
en status. Dit had veel te maken met de sociale minder-
waardige positie van de Europese middenklassen die - zo-
dra zij de noodzakelijke welstand en welvaart hadden
veroverd - zich in een groeiende strijd bevonden tegen de
aristocratie en haar minachting voor de vulgariteit van het
louter geldmaken. In dit gevecht om sociale posities begon
de cultuur een enorme rol te spelen als een van de wa-
pens, hoewel niet het meest geschikte, om zichzelf maat-
schappelijk vooruit te helpen en om 'zichzelf door scho-
ling te emanciperen' uit de lagere regionen, waar zich ver-
moedelijk de werkelijkheid bevond, naar de hogere, niet-
reële regionen, waar vermoedelij\( schoonheid en geest
thuishoorden. Deze ontsnapping uit de werkelijkheid via
kunst en cultuur is belangrijk, niet alleen omdat zij de
meest typische kenmerken gaf van de fysiognomie van de
culturele of gevormde filister, maar ook omdat het waar-
schijnlijk de beslissende factor was in de rebellie van de
kunstenaars tegen hun pas ontdekte opdrachtgevers. Ze
roken het gevaar van uit de werkelijkheid gedreven te
worden naar een sfeer van geraffineerd gepraat waar al
wat ze deden alle zin zou verliezen. Het was een veeleer
twijfelachtig compliment om erkend te worden door een
maatschappij die zo 'welgemanierd' was geworden dat zij,
bijvoorbeeld tijdens de Ierse aardappelhonger, zich niet
wilde verlagen, en zeker geen risico wou lopen geasso-
cieerd te worden met zo'n onaangename werkelijkheid
door het woord in zijn normale zin te gebruiken: men zou
het voortaan over 'die knol' hebben om die veelgegeten
groente aan te wijzen. In een notedop bevat deze anekdote
de definitie van de gecultiveerde filister. •13
* Ik ontleen dit verhaal aan G.M. Young, Victorian Eng/and. Portrait
of an Age, New York, 1954.
13. De Ierse aardappelhonger in de periode 1846-1852 heerste als gevolg
van de 'potato blight', de oogst die alleen verdorde aardappelen
opleverde; duizenden leren stierven toen aan ondervoeding.
39
 Wat hier terzake is, is veel meer dan de psychologische
status van de kunstenaar. Het gaat om de objectieve status
van de culturele wereld die, voorzover hij tastbare dingen
inhoudt - boeken en schilderijen, standbeelden, gebouwen
en muziek - tegelijk het hele opgetekende verleden van
landen, naties en uiteindelijk van de mensheid omvat én
daar ook van getuigt. Als dusdanig is het enige niet-sociale
en authentieke beoordelingscriterium voor deze specifieke
culturele dingen hun relatieve permanentie en zelfs hun
eventuele onsterfelijkheid. Slechts wat zich eeuwenlang
handhaaft, kan uiteindelijk aanspraak maken een cultureel
object te zijn. De kern van de zaak is dat zodra de onsterfe-
lijke werken van het verleden objecten van sociale en par-
ticuliere verfijning werden, en de hiermee verbonden status
kregen, zij hun belangrijkste en meest elementaire eigen-
schap verloren, dit is: de lezer of de toeschouwer aangrij-
pen en.µem meevoeren doorheen eeuwen. Zelfs het woord
'cultuur' werd verdacht, juist omdat het verwees naar die
'hang naar volmaaktheid' die voor Matthew Amold 14 gelijk
stond met de 'hang naar zoetheid en licht'. De grote kunst-
werken worden niet minder misbruikt wanneer ze doelein-
den als zelf-vorming of zelf-vervolmaking dienen dan
wanneer ze tot om het even wat dienen. Het kan zowel
nuttig als _legitiem zijn naar een schilderij te kijken om z'n
kennis van een bepaalde periode te vervolmaken als het
nuttig is en gerechtvaardigd het te gebruiken om er een gat
in een muur mee te verbergen. In beide situaties wordt het
kunstobject voor externe doeleinden gebruikt. Dit is alle-
maal goed en wel zolang men er zich van bewust blijft dat
dergelijk gebruik, al of niet legitiem, niet de eigenlijke ver-
14. Matthew Arnold (1822-1888) is een Engelse dichter en criticus.
Belangrijkste werken: Essays in Criticism (1865) en Culture and
Anarch (1869); men vergete ook zijn dichtbundel Empedocles on
Etna (1852) niet.
40
houding tot de kunst vormt. De moeilijkheid met de ge-
schoolde filister was niet dat hij de klassieken las, maar dat
hij ze las, gedreven door het externe motief van zelf-ver-
volmaking, terwijl hij nauwelijks besefte dat Shakespeare of
Plato hem wel en veel belangrijker dingen te vertellen
zouden kunnen hebben dan hoe zichzelf te scholen. De
moeilijkheid was dat hij vluchtte in een domein van 'zuivere
poëzie' met de bedoeling de werkelijkheid buiten zijn leven
te houden - bijvoorbeeld, zulke 'prozaïsche' dingen als een
aardappelhonger - of er naar te kijken door een sluier van
'zoetheid en licht' .
We kennen allen de nogal zielige kunstproducten die deze
houding inspireerde en waaraan ze zich laafde, kortom de
kitsch van de negentiende eeuw, waarvan het historisch zo
interessante gebrek aan zin voor vorm en stijl eng verbonden
is met de scheiding tussen kunst en werkelijkheid. Het
verbazingwekkende herstel van de scheppende kunsten in
onze eeuw, en een wellicht minder opvallend, maar niet
minder reëel herstel van de grootsheid van het verleden,
begon zich te laten gelden toen de fatsoenlijke maatschappij
haar monopoliserende greep op de cultuur had verloren,
samen met haar dominante positie in de bevolking in haar
geheel. Wat voordien was gebeurd en wat, tot op zekere
hoogte, bleef gebeuren, zelfs na het eerste verschijnen van
de moderne kunst, was feitelijk een desintegratie van de
cultuur, waarvan de 'duurzame monumenten' de neo-
klassieke, de neo-gotische en de neo-renaissance structuren
zijn, die over heel Europa zijn uitgestrooid. In deze desinte-
gratie werd cultuur, meer dan om het even welke andere
werkelijkheid, slechts wat men toen 'waarde' begon te
noemen, dit is een sociale koopwaar die kon circuleren en
verzilverd worden in ruil voor allerlei andere sociale en
particuliere waarden. 15
15. Op deze manier illustreert de auteur de positie van ontworteling als
41
 Culturele objecten werden met andere woorden eerst
als nutteloos misprezen door de filister tot op het ogenblik
dat de culturele filister zich van deze objecten me~ster
·maakte als van een munt waardoor hij zichzelf een hogere
positie in de maatschappij kocht of een hogere graad van
zelfachting verwierf. Hoger - dat is dan hoger dan wat hij,
naar zijn eigen overtuiging, volgens zijn natuur of zijn
geboorte verdiende. In dit proces werden culturele waarden
zoals alle andere waarden verhandeld, zij werden wat
waarden altijd waren geweest: ruilwaarden, en in het
overgaan van hand tot hand raakten ze als oude munten
versleten. Ze verloren het vermogen dat oorspronkelijk alle
culturele dingen eigen is: de mogelijkheid om onze aan-
dacht te trekken en ons te ontroeren. Toen dit geschiedde,
had men het over de 'ontwaarding van de waarden' en het
einde van het hele proces kwam met de 'uitverkoop van de
waar~µ' (Ausverkauf der Werte) tijdens de jaren twintig
en dertig in Duitsland, in de jaren veertig en vijftig in
Frankrijk, toen culturele en morele 'waarden' samen
werden uitverkocht.
Sindsdien is de culturele filisterij in Europa iets van het
verleden, en terwijl men in de 'uitverkoop der waarden'
het melancholische einde van de grote westerse traditie kan
zien, blijft het een open vraag of het moeilijker is de grote
auteurs van het verleden te ontdekken zonder de hulp van
enige traditie, dan hen te redden van het gezwets van de
geschoolde filisterij. En de taak om het verleden te bewaren
zonder de hulp van de traditie, en vaak ook tegen de
het gevolg van de kloof tussen een rijk verleden en een toekomst die
er nog niet is, zodat de zich opdringende nieuwe waardenoriëntatie
echt uitblijft of haar toevlucht zoekt in de vulgaire ruilhandel,
waartoe ook de cultuur behoort, en in de pseudo-duurzame cultuur
die uit armoede imiteert, restaureert en neo-stijlen ontwikkelt. Wat
doet men in deze desintegratie met een erfenis zonder testament?
Zie ook Vita activa, p. 163.
42
traditionele normen en interpretaties in, geldt voor de hele
westerse beschaving. Amerika en Europa zitten intellectu-
eel, hoewel niet sociaal, in dezelfde situatie: de draad van
de traditie is gebroken en we moeten het verleden voor
onszelf ontdekken. Dat wil zeggen: zijn auteurs lezen alsof
niemand hen ooit eerder had gelezen. In deze opdracht
begeeft de massacultuur zich heel wat minder goed in onze
richting dan de welmenende en geschoolde maatschappij.
En ik vermoed dat dit type lectuur in het negentiende-
eeuwse Amerika niet ongewoon was, juist omdat dit land
nog steeds die 'geschiedenisloze wildernis' ( 'unstoried wil-
demess ') was waaruit zoveel Amerikaanse auteurs en kun-
stenaars trachtten te ontsnappen. Dat de Amerikaanse fictie
en poëzie op zo'n rijke manier zichzelf gevonden hebben
sinds Whitman en Melville 16 zou er wellicht iets mee te ma-
ken kunnen hebben. Het zou inderdaad ongelukkig zijn in-
dien er tegelijk uit de dilemma's en verwarringen van de
massacultuur en massamaatschappij een ongeoorloofd en
ijdel smachten naar een stand van zaken zou oprijzen die niet
beter is, maar alleen een beetje ouderwetser.
Wellicht bestaat het belangrijkste onderscheid tussen
de maatschappij en de massamaatschappij erin dat de
maatschappij cultuur wou, culturele dingen zag als en
reduceerde tot sociale koopwaar, ze gebruikte en mis-
bruikte voor haar eigen kleine doeleinden, maar ze niet
'consumeerde'. Zelfs in hun meest versleten vormen bleven
deze dingen dingen en behielden ze een zeker objectief
karakter; zij desintegreerden tot ze er uitzagen als een
puinhoop, maar ze verdwenen niet. De massamaatschappij
daartegenover wil geen cultuur, maar 'entertainment', en
16. Walt Whitman (1819-1892) dichter en prozaschrijver, vooral bekend
om zijn poëziebundel Leaves of Grass.
Herman Melville (1819-1891) dichter van Battle Pieces (1866),
maar vooral zijn roman Moby Dick (1851) en de postuum versche-
nen novelle Billy Budd (1924) zijn bijzonder bekend.
43
 de waren die de amus'ementsindustrie 17 aanbiedt worden
inderdaad door de maatschappij geconsumeerd, juist zoals
alle andere consumptiegoederen. De voor 'entertainment'
noodzakelijke producten dienen het levensproces van de
maatschappij, zelfs indien ze voor het leven niet zo noodza-
kelijk zijn als brood en vlees. Ze dienen, zoals gezegd
wordt, om de tijd te doden, en de lege tijd (vacant time,
leere Zeit) die wordt verdaan is geen vrije tijd (leisure time)
in de strikte zin - tijd waarin men vrij is van alle zorgen
en activiteiten, nodig voor het levensproces en bijgevolg
vrij voor de wereld en zijn cultuur - maar is veeleer over-
schot aan tijd, die nog steeds biologisch van aard is,
overgebleven nadat arbeid en slaap hun deel hebben gehad.
De lege tijd die de 'entertainment' verondersteld wordt te
vullen, is een hiaat in de biologisch geconditioneerde
arbeidscyclus - in het 'stofwisselingsproces van mens en
natuur', zoals Marx gewoonweg zei. 18
In de moderne omstandigheden groeit dit hiaat voortdu-
, rend; er is meer en meer vrijgekomen tijd die met amuse-
ment moet opgevuld worden, maar deze enorme groei aan
lege tijd verandert de natuur van de tijd niet. Zoals arbeid
en slaap, maakt 'entertainment' onherroepelijk deel uit van
het biologische levensproces. En biologisch leven betekent
altijd, zowel in arbeid als in rust, zowel bij het consumeren
als bij de passieve receptie van amusement, een metabolis-
me dat zich met dingen voedt door ze te verorberen. De
goederen die de amusementsindustrie aanbiedt, zijn geen
17. Entertainment blijft hier soms onvertaald of wordt soms 'amuse-
ment' ; in het Duitse artikel gebruikt Arendt 'Vergnügungsindu-
strie'; in haar Franse vertaling 'La crise de la culture' (ook de titel
van de bundel, Parijs, Gallimard, 1972), gebruikt Barbara Cassin
' loisirs'. Eigenlijk is 'entertainment' hier verwant met het
onderhoudende van de verstrooiing, divertissement.
18. De achtergrond en implicaties van veel wat Arendt hier uiteenzet,
vindt men in het hoofdstuk 'Arbeid' in Vita activa.
44
'dingen', culturele objecten, waarvan de kwaliteit gemeten
wordt aan hun geschiktheid om weerstand te bieden aan het
levensproces en om deel uit te maken van het permanente
toebehoren tot de wereld, en ze moeten ook niet naar die
criteria beoordeeld worden, noch zijn ze de waarden die
bestaan om gebruikt en omgewisseld te worden. Ze zijn
consumptiegoederen, bestemd om opgebruikt te worden,
zoals om het even welk ander consumptiegoed.
Panis et circenses horen waarlijk samen; beide zijn
noodzakelijk voor het leven, voor zijn behoud en voor zijn
herstel, en beide verdwijnen in de loop van het levens-
proces - dat is: beide moeten voortdurend opnieuw gepro-
duceerd en aangeboden worden, zoniet breekt dit proces
volledig af. 19 De criteria waarmee men beide zou moeten
beoordelen zijn frisheid en vernieuwing. En de mate
waarin we vandaag deze criteria hanteren om zowel cul-
turele als artistieke objecten te beoordelen, dingen die
bedoeld zijn ons te overleven, duidt precies de mate aan
waarin de nood aan 'entertainment' de culturele wereld
begint te bedreigen. 20 Toch komt de moeilijkheid niet echt
voort uit de massamaatschappij of uit de amusements-
industrie die voor haar noden zorgt, integendeel. Aange-
zien de massamaatschappij geen cultuur, maar 'entertain-
19. Dit is voor Arendt het typische kenmerk van onze economie die,
volgens het ideaal van anima[ laborans, 'reeds tot op grote hoogte
een economie van verspilling is geworden, waarin alle dingen even
snel moeten worden opgesleten en weggeworpen als zij zijn
geproduceerd, wil het hele proces zelf niet plotseling een catastro-
faal einde nemen' (Vita activa, p. 133).
20 . In Arendts aandacht voor het ding en voor het tuig is de invloed
van Heidegger onmiskenbaar (Sein und Z.eit §§ 15-17): de mens ,
die aan de wereld bouwt, vervaardigt voortdurend dingen, 'en de
mate van wereldsheid van deze dingen, die met elkaar het mense-
lijke kunstproduct vormen, is recht evenredig aan de meerdere of
mindere mate van duurzaamheid die ze in deze zelfde wereld
bezitten' (Vita activa, p. 98).
45
 ment' wil, is zij wellicht niet eens zo'n bedreiging voor de
cultuur als de filisterij van de welmenende maatschappij.
Ondanks de vaak beschreven malaise van kunstenaars en
intellectuelen - die misschien gedeeltelijk te wijten is aan
hun onvermogen om de luidruchtige futiliteit van het
massavertier te doorzien - zijn het juist de kunsten en de
wetenschappen die, in groot contrast met alle politieke
aangelegenheden, blijven bloeien. Zolang de amusements-
industrie haar eigen consumptiegoederen produceert, kun-
nen we haar in ieder geval de niet-duurzaamheid van haar
goederen niet méér verwijten, dan we een bakkerij euvel
kunnen duiden dat ze goederen produceert die, indien we
ze niet willen bederven, moeten verbruikt worden zodra
ze gemaakt zijn. Het is altijd het kenmerk van de ge-
schoolde filisterij geweest om ontspanning en amusement
te misprijzen, omdat er geen 'waarde' kon worden aan
ontleend. De waarheid is dat we allen nood hebben aan
ontspanning en amusement, in welke vorm ook, omdat we
allemaal aan de grote levenscyclus onderhevig zijn. En het
is loutere schijnheiligheid of sociaal snobisme te ontken-
nen dat we geamuseerd en onderhouden kunnen worden
met dezelfde dingen die de massa van onze lotgenoten
kunnen amuseren en verstrooien. Wat het overleven van
de cultuur betreft, is zij minder bedreigd door diegenen
die de lege tijd met 'entertainment' opvullen dan door
diegenen die haar vullen met lukraak gekozen opvoedkun-
dige gadgets teneinde hun sociale standing te verbeteren.
En wat de artistieke productiviteit aangaat, kan het niet
moeilijker zijn weerstand te bieden aan de massale verlei-
dingen van de massacultuur, of om zich te hoeden niet in
het raderwerk van het lawaai en de humbug van de
massamaatschappij vermorzeld te geraken, dan te weer-
staan aan de meer gesofisticeerde verleidingen en de meer
verraderlijke luidruchtigheid van de culturele snobs in de
46
verfijnde maatschappij. 21
De zaak is, helaas, niet zo eenvoudig. De amusements-
industrie wordt met een gargantuïsche appetijt geconfron-
teerd, en aangezien haar waren in de consumptie verdwij-
nen, moet zij onophoudelijk nieuwe goederen aanbieden.
Gezien deze toestand doorzoeken en plunderen diegenen die
voor de massamedia produceren, het hele domein van de
vroegere en huidige cultuur, in de hoop bruikbaar materiaal
te vinden. Dit kan men bovendien niet aanbieden zoals het
is; men moet het omvormen opdat het 'entertainment' zou
worden, men moet het bewerken om het gemakkelijk te
laten consumeren.
De massacultuur komt op gang wanneer de massa-
maatschappij zich op de culturele objecten gooit. Het
gevaar daarvan is dat het leefproces van de maatschappij
(dat, zoals alle biologische processen, onverzadigbaar al
wat zich aandient in de cyclus van zijn metabolisme
meesleurt) letterlijk de culturele objecten zal verbruiken,
opeten en vernietigen. Ik verwijs natuurlijk niet naar de
massadistributie. Wanneer boeken of schilderijen in re-
productie goedkoop op de markt gegooid worden en hoge
verkoopcijfers halen, raakt dit de aard van de betreffende
objecten niet. Maar hun natuur wordt wel getroffen wan-
neer men deze objecten zelf wijzigt - wanneer men ze
herschrijft, condenseert, voorkauwt, tot kitsch in repro-
21. In Vita activa heet 'massacultuur' een eufemisme voor het
oppermachtig worden van animal laborans in het publieke domein.
Het resultaat voor Arendt is 'wancultuur' en 'oncultuur' (p. 133).
Hier in dit essay beschouwt zij de pseudo-cultuur die de duurzame
cultuurwaarden degradeert in de vulgarisatie om commerciële
redenen als even nefast. Men zou daar vandaag de popularisering
door simplificatie om ideologische redenen (het zogenaamde anti-
elitisme en de zucht naar zelfontplooiing in de agogische actiegroe-
pen) kunnen aan toevoegen; het 'zinvol-bezig-zijn-met-kunst' is
zo'n pseudo-culturele slogan waarmee men zichzelf cultureel
rechtvaardigt en men daarbij misprijzen voor 'entertainment' uit.
47
ductie of in voorbereiding voor film reduceert. Dit bete-
kent niet dat cultuur onder de massa's wordt verspreid,
maar dat cultuur wordt vernietigd om aan 'entertainment'
toe te geven. Niet desintegratie is hiervan het resultaat,
maar verval, en diegenen die dit alles actief bevorderen,
zijn niet de Tin Pan Alley-componisten22 , maar een specia-
le soort intellectuelen, vaak belezen en goed geïnfor-
meerd, wiens enige functie is de culturele objecten te or-
ganiseren, te verspreiden, en te veranderen om de massa's
ervan te overtuigen dat Hamiet even o.nderhoudend kan
zijn als My Fair Lady en misschien nog even vormend
ook. Er zijn heel wat grote auteurs uit het verleden die
eeuwenlang vergetelheid en verwaarlozing hebben over-
leefd, maar het is nog steeds een open vraag of zij in staat
zullen zijn de 'entertaining'-versie van wat ze te zeggen
hebben te overleven. 23
C,ultuur verhoudt zich tot objecten en is een fenomeen
van de wereld; 'entertainment' verhoudt zich tot mensen
en is een fenomeen van het leven. Een object is cultureel
voorzover het kan blijven bestaan; zijn duurzaamheid is de
22. Tin Pan Alley-componisten: aanduiding van die componisten,
tekstschrijvers en uitgevers van populaire muziek in New York
City tussen de beide wereldoorlogen; in deze muziek krijgen de
metalen kratten (tin pan) een speciale rol als percussie-instrument;
belangrijke namen: Irving Berlin, Lorenz Hart, Ira Gerschwin,
Cole Porter, Oscar Harnrnerstein . Zie ook het boek: Philip Furia,
Poets of Tin Pan Alley. A History of America 's Great Lyricists,
Oxford, Oxford University Press, 19943 •
23 . Verwant met deze visie zijn onder andere de auteurs Alain
Finkielkraut, uitgever van 'Le messager européen' en schrijver van
La défaite de la pensée (Parijs, Gallimard, 1987) en George
Steiner, in het bijzonder met zijn essay On Dijficulty (Oxford,
Oxford University Press, 1978). Steiner gaat echter in zijn kritiek
verder en meent dat de veralgemeende distributie en de vergemak-
kelijkte toegang de onverschilligheid en verwennerij bevordert:
'There is no education without tears'; zie ook mijn afsluitend
essay.
48
echte tegenpool van functionaliteit die de eigenschap is die
het object uit de fenomenale wereld doet verdwijnen door
gebruikt en opgebruikt te worden. Het leven zelf - het
leven van de enkeling en het leven van de maatschappij als
geheel - is de grote gebruiker en consument van objecten.
Het leven staat onverschillig tegenover de dingmatigheid
van een object; het benadrukt dat elk ding functioneel
moet zijn, noden lenigt. 24 Cultuur wordt bedreigd wanneer
alle wereldlijke objecten en dingen, die nu of vroeger zijn
voortgebracht, als loutere functies voor het levensproces
van de maatschappij worden behandeld, alsof ze er alleen
maar zijn om aan een bepaalde nood tegemoet te komen;
voor deze functionalisering is het zo goed als irrelevant of
de betreffende noden van een hoge of lage rang zijn. Dat
kunst functioneel moet zijn, dat kathedralen een religieuze
behoefte van de maatschappij bevredigen, dat een schilde-
rij vanuit de nood aan zelfexpressie van een individuele
schilder is geboren en dat het bekeken wordt omdat er bij
de toeschouwer een verlangen naar zelfvervolmaking
bestaat - al deze noties staan zo veraf van de kunst en zijn
historisch zo nieuw dat men geneigd is ze eenvoudigweg
als moderne vooroordelen af te wijzen. 25 De kathedralen
werden gebouwd ad maiorem gloriam Dei (tot meerdere
glorie van God); hoewel ze als bouwwerken zeker de
24. De spanningsverhouding tussen wereldlijkheid en levensproces is
de spanningsverhouding tussen homo faber en anima[ laborans; zie
Vita activa de hoofdstukken over arbeid en over werk.
25. Hannah Arendt de-psychologiseert hier - overigens terecht - de
betekenis van kunst en kunstproductie. Kunst is van de wereld en
men voert een reductie door wanneer men het in de eerste plaats
over zelfexpressie in plaats van over wereldgerichtheid heeft. Ook
de 'non-figuratieve' kunst voorstellen alsof 'de kunstenaar zich
geroepen zou voelen tot 'zelf-expressie', tot het uitdrukking geven
aan zijn subjectieve gevoelens, is een vergissing die charlatans
maken, niet de werkelijke kunstenaars' (Vita activa, p. 392); zie
ook reeds noot 9.
49
 noden van een gemeenschap dienden, kunnen deze be-
hoeften hun verfijnde schoonheid nooit verklaren - ze
konden evenzeer door een banaal bouwsel gediend wor-
den. Hun schoonheid transcendeerde alle behoeften en
maakte deze kathedralen door de eeuwen heen duurzaam.
Maar terwijl de schoonheid, zowel de schoonheid van een
kathedraal als deze van om het even welk seculier ge-
bouw, noden en functies transcendeert, nooit overschrijdt
zij de wereld, al is de inhoud van het werk toevallig reli-
gieus. Het is, integendeel, de zuivere schoonheid van de
religieuze kunst die de religieuze inhouden en bekommer-
nissen omtrent het 'Jenseits' in wereldlijke, tastbare ge-
stalten omvormt. In deze zin is alle kunst seculier, en de
bijzonderheid van religieuze kunst is alleen maar dat zij
' verwereldlijkt' - dingmatig maakt en omvormt tot een
'objectieve', tastbare, wereldlijke aanwezigheid - wat voor-
dieoJ~uiten de wereld bestond. Hierbij is het onbelangrijk
of we de traditionele religie volgen en dit 'buiten de wereld'
in het 'Jenseits' van een hiernamaals lokaliseren, dan wel
moderne verklaringen volgen en dit 'buiten' in de binnenste
schuilhoeken van de menselijke ziel situeren.
Elk ding, om het even of het een gebruiksvoorwerp,
een consumptiegoed of een kunstwerk is, heeft een vorm
waardoor het verschijnt, en slechts voorzover iets een
vorm heeft, kunnen we zeggen dat het hoe dan ook een
ding is. Tussen de dingen die niet in de natuur bestaan,
maar slechts in de door de mens gemaakte wereld, maken
we een onderscheid tussen gebruiksvoorwerpen en kunst-
werken. Beide hebben een bepaalde permanentie, gaande
van de gewone duurzaamheid tot de mogelijke onsterfe-
lijkheid van kunstwerken. Als dusdanig zijn ze enerzijds
van consumptiegoederen onderscheiden, waarvan de duur-
zaamheid in de wereld nauwelijks de noodzakelijke tijd
om ze te maken overschrijdt, en, anderzijds van de pro-
dukten van de handeling, zoals gebeurtenissen, daden en
50
woorden.26 Deze zijn alle op zich van zo'n voorbijgaande
aard dat ze nauwelijks het uur of de dag overleven waarin
ze in de wereld verschenen, indien ze niet vooreerst door
het menselijk geheugen, dat ze in verhalen weeft, en
vervolgens door zijn producerende vermogens worden
bewaard. Vanuit het oogpunt van de loutere duurzaamheid
zijn kunstwerken duidelijk aan alle andere dingen supe-
rieur. Aangezien ze langer dan om het even welk ander
ding in de wereld blijven bestaan, zijn ze de meest wereld-
lijke van alle dingen. Bovendien zijn ze de enige zonder
functie in het maatschappelijk levensproces. Strikt geno-
men zijn ze niet voor de mens vervaardigd, maar voor de
wereld die bedoeld is om de levensspanne van de sterve-
lingen en van het komen en gaan van de generaties te
overleven. Niet alleen worden kunstwerken niet zoals
consumptiegoederen verbruikt en ook niet zoals gebruiks-
voorwerpen gehanteerd, ze zijn ook bewust uit de con-
sumptie- en gebruiksprocessen verwijderd en van de sfeer
van de menselijke levensbehoeften afgezonderd. Deze
verwijdering is op zeer uiteenlopende manieren te realise"
ren en slechts daar waar dit geschiedt, ontstaat cultuur in
de specifieke betekenis van het woord.
De vraag is hier niet of de werkelijkheid, het vermo-
gen om een wereld te maken en te scheppen, integraal
26. 'De producten van de handeling', the products of action - met de
notie van de handeling (action) introduceert de auteur hier een van
de belangrijkste en meest vruchtbare concepten van haar denken
die ze in haar magistrale studie Vita activa uitwerkt. Immers een
leven 'zonder spreken en zonder handelen ( ... ) is letterlijk dood
voor de wereld; het is geen menselijk leven meer, omdat het niet
meer onder mensen wordt geleefd. Met woord en daad treden wij
de mensenwereld binnen' (pp. 174-175). Arendts heel latere oeuvre
is een exploratie van het handelen, van het leven van de geest, van
de mens als denkend, willend en oordelend wezen. Als dusdanig
manifesteert de mens zich als mens: hij onderscheidt zich van de
dieren door te spreken en te handelen.
51
deel uitmaakt van de menselijke 'natuur'. We weten van
het bestaan af van zowel wereldse als onwereldse mensen-,
het menselijk leven als zodanig behoeft slechts een wereld
voorzover het een huis op aarde nodig heeft voor de tijd
van zijn verblijf hier. Ongetwijfeld kan elke oplossing van
de mens om een schuilplaats of om een dak boven het
hoofd te hebben - zoals de tenten van nomadenstammen
- dienen als een tehuis op aarde voor diegenen die op dat
ogenblik leven, maar in geen geval betekent zo'n oplos-
sing het voortbrengen van een wereld, laat staan van
cultuur. Deze aardse woning wordt pas in de eigenlijke
zin van het woord een wereld wanneer het geheel van de
gemaakte dingen zo georganiseerd is dat zij aan het consu-
merende levensproces van de wonende mensen kan weer-
staan en dat proces overleeft. Slechts waar dit overleven
gegarandeerd is, spreken we van cultuur en alleen daar
waar ,·wij geconfronteerd worden met dingen die losstaan
van alle nuttigheids- en functionaliteitsreferenties, terwijl
hun kwaliteit altijd dezelfde blijft, gewagen we van kunst-
werken.
Om die reden moet elke discussie over cultuur op een
of andere manier het fenomeen van de kunst als uitgangs-
punt nemen. Terwijl de dingmatigheid van alle dingen
waarmee wij ons omgeven in hun vorm ligt waardoor ze
ons verschijnen, zijn alleen kunstwerken gemaakt met het
oog op hun loutere verschijning. Schoonheid is het eigen-
lijke criterium waannee we verschijningen (appearances)
beoordelen. Wilden we objecten, zelfs banale gebruiks-
voorwerpen, alleen maat naar hun nuttigheidswaarde be-
oordelen en niet ook naar hun verschijnen - dat wil zeg-
gen naar hun schoonheid of lelijkheid of iets daartussenin
- dan zouden we onze ogen moeten uitrukken. 27 Maar om
27. In verband met de meest wereldse van alle dingen, kunstwerken,
schrijft Hannah Arendt in Vita activa, dat hun duurzaamheid model
52
oog te kunnen hebben voor deze verschijningen, moeten
we eerst vrij zijn om een bepaalde afstand tussen onszelf
en het object tot stand te brengen, en hoe belangrijker het
zuivere verschijnen van een ding is, hoe meer afstand het
voor de geëigende waardering behoeft. Deze afstand kan
niet ontstaan tenzij we in staat zijn onszelf te vergeten,
samen met de zorgen en de belangen en de noden van ons
leven, zodat we ons niet storten op wat we bewonderen,
maar het laten zijn zoals het is in zijn verschijning. Deze
attitude van onbaatzuchtige vreugde (het uninteressiertes
Wohl,gefallen, om Kants term te gebruiken28) , kunnen we
slechts ervaren nadat we de noden van het levend organis-
me hebben gevrijwaard, zodat, bevrijd van de levensnood-
zakelijkheden, de mens voor de wereld vrij kan zijn.
De moeilijkheid met de maatschappij in haar vroegere
stadia was dat haar leden, zelfs toen zij zich van de le-
vensnoodzakelijkheden hadden bevrijd, zich niet konden
losmaken van zorgen die veel met henzelf te maken
hadden, met hun status en positie in de maatschappij en
met de afspiegeling ervan in hun particuliere zelf, maar
staat voor de duurzaamheid van het ding als ding, 'en juist deze
eigenschap, of het ontbreken daarvan, is het die uitstraalt van zijn
vorm en het tot iets moois of lelijks maakt. ( ... ) alles wat op
enigerlei wijze vorm heeft gekregen, zal onvermijdelijk of mooi
of lelijk of iets daartussenin zijn . Alles wat is moet gestalte
aannemen zonder zijn eigen vorm te hebben; daarom is er in feite
geen enkel ding dat nieL op de een of andere manier uitstijgt boven
zijn functionele nuttigheid. en deze transcendentie, dat wil zeggen
zijn schoonheid of zijn lelijkheid, is identiek mei. verschijnen in het
openbaar en worden gezien' (pp. 170-171) .
28. In §5 van de Kritik. der Urteilskraft (hier voortaan afgekon als KU)
schrijft Kant : ' Man kann sagen: dass (das WohlgefaJJen) des
Geschmacks am Schönen einzig und allein eîn uninteressienes und
freies Wohlgefallen sei' (Men mag beweren dat (het welbehagen)
van de smaak voor het schone een belangeloos en vrij welbehagen
is - Immanuel Kant, Over Schoonheid, Amsterdam , Boom 1987"2,
~ p. 42) .
53
 die geen enkele relatie hadden met de wereld van de
objecten en van de objectiviteit waarin ze zich bewogen.
De relatief nieuwe moeilijkheid met de massamaatschappij
is wellicht nog ernstiger, maar niet omwille van de
massa's zelf, maar omdat die maatschappij in essentie een
consumptiemaatschappij is waar vrije tijd niet langer voor
zelfvervolmaking of voor het verwerven van een hogere
sociale status wordt gebruikt, maar voor meer en meer
consumptie en voor meer en meer 'entertainment'. En
aangezien er niet genoeg consumptiegoederen beschikbaar
zijn ter bevrediging van de groeiende appetijt van een
levensproces waarvan de vitale energie, niet langer ver-
spild in het geploeter en in het leed van het lichamelijke
labeur, in de consumptie moet verbruikt worden, is het
alsof het leven zelf is gaan grijpen naar en zich is gaan
behelpen met dingen die daarvoor nooit bedoeld zijn. Het
resultaat is natuurlijk geen massacultuur, die strikt geno-
men niet bestaat29 , maar massavertier, dat zich met de
culturele objecten van de wereld voedt. Geloven dat zulk
een maatschappij mettertijd en door het effect van scholing
'cultureler' zal worden, is, denk ik, een fatale misvatting.
De kwestie is dat de consumptiemaatschappij onmogelijk
kan weten hoe zorg te dragen voor een wereld en voor
dingen die exclusief tot de ruimte van het wereldlijke
verschijnen behoren, aangezien haar centrale houding ten
aanzien van alle objecten - de consumptie-attitude - de
ondergang betekent van alles wat zij aanraakt. 30
29 . Zie reeds noot 21.
30. In Vita activa associeert Arendt dit ook met de 'devaluatie van alle
dingen, dat wil zeggen het verlorengaan van alle intrinsieke waarde
(beginnend) daar waar dingen veranderen in ruilwaarden of
handelswaar'. Deze betrekkelijkheid ligt 'opgesloten in het begrip
waarde zelf' (p. 163).
54
II
Hierboven merkte ik op dat een discussie over cultuur het
kunstfenomeen als uitgangspunt moet nemen, omdat
kunstwerken objecten par excellence zijn. Hoewel cultuur
en kunst nauw met elkaar verbonden zijn, zijn ze geens-
zins aan elkaar gelijk. Hun onderscheid is niet van groot
belang voor het vraagstuk van wat met de cultuur binnen
de omstandigheden van de maatschappij en de massamaat-
schappij gebeurt. Het is echter relevant voor het probleem
van wat cultuur is en in welke relatie zij tot het politieke
domein staat.
Cultuur - woord en concept zijn van Romeinse origi-
ne. Het woord 'cultuur' is afgeleid van colere - cultive-
ren, wonen, zorg dragen, hoeden en behoeden - en heeft
oorspronkelijk betrekking op de verhouding van de mens
tot de natuur, in de betekenis van cultiveren en zorgdragen
voor de natuur tot zij voor het menselijk wonen geschikt
is. Als dusdanig wijst cultuur op de houding van liefdevol-
le zorg en staat ze in scherp contrast met alle inspanningen
om de natuur aan de heerschappij van de mens te onder-
werpen.· Vandaar dat cultuur niet alleen haar toepassing
in het omploegen van de grond vindt, maar ook 'cultus'
* Voor de etymologische oorsprong en het gebruik van het Latijnse
woord, zie, ter aanvulling bij de Thesaurus linguae latinae, A.
Walde, Lateinisches Erymologisches Wörterbuch, 1938, en A.
Ernout & A. Meillet, Dictionnaire Erymologique de la Langue
Latine. Histoire des Mots, Parijs , 1932 . Voor de geschiedenis van
het woord en het concept sedert de oudheid, zie: Joseph Nieder-
mann, Kultur - Werken und Wandlungen des Begrijfes und seiner
Ersatzbegrijfe von Cicero bis Herder, in: Biblioteca dell' Archivum
Romanum, Firenze, 1941, vol. 28.
55