Funkcje prawa

Spis treści

Cele i funkcje prawa

Instrumentalny charakter prawa

Pojęcie przestrzegania prawa

Fikcja powszechnej znajomości prawa

2
 Cele i funkcje prawa

Cele prawa

Celem prawa w szerokim znaczeniu jest osiągnięcie pewnego założonego

stanu rzeczy poprzez ustanowienie norm prawnych regulujących
powinności zachowań z nim zgodnych.

Cele prawa w wąskim znaczeniu można rozpatrywać w stosunku do

określonych norm lub ich zespołów. Przykładem może być instytucjonalna
zasada trzech czytań w procesie stanowienia polskiego prawa, której celem
jest zapobieganiu podejmowania pochopnych decyzji przez
parlamentarzystów.

Innym przykładem jest ustanowenie ograniczeń reklamowania wyrobów

alkoholowych i tytoniowych – celem takich regulacji jest wpływanie na
decyzje konsumenckie, których skutkiem jest poprawa zdrowia
społeczeństwa.

Przedmiotem filozofii prawa jest rozważanie m.in. nad rozumieniem pojęcia

celu prawa. Cześć filozofów przyjmuje twierdzenie, że prawo ma globalny
cel. Osoby odrzucające ten pogląd twierdzą, że nie prawo jako system, ale
poszczególne normy mają swoje cele. Osobne cele będą posiadać tworzone
na ich podstawie instytucje.

3
Sprzeczności wśród przedstawicieli doktryny nie budzi jednak, że normy,
instytucje oraz prawo samo w sobie wywołują określone skutki w otoczeniu,
w którym funkcjonują.

Funkcje prawa

Na gruncie nauk prawnych termin „funkcja” nie jest tożsamy z terminem

„cel”, mimo że w języku naturalnym nadaje się tym pojęciom te same
znaczenia.

Przez funkcję prawa współczesna nauka najczęściej rozumie

rzeczywisty, obiektywny skutek, rezultat istnienia i działania jakiejś
instytucji czy normy dla ich otoczenia.

4
Niektóre funkcje prawa pokrywają się z funkcjami jakie pełnia inne
regulatory ludzkich zachowań, jak moralność czy religia. Nie istnieje jedna
typologia funkcji, jakie normy (bądź prawo jako całość) pełnią w swoim
otoczeniu.

Podstawowym podziałem funkcji prawa jest ten, zakładający istnienie:

• Funkcji stabilizacyjnej – polegającej na zakorzenieniu w społecznej

świadomości pewnych wzorców zachowań, co skutkuje utrwaleniem
panującego ładu politycznego, społecznego, ekonomicznego itd.
Podejmowane przez jednostki działania stają się rutynowe i
powtarzalne – dzięki temu bezpieczeństwo prawne obywateli
pozostaje nienaruszone.

• Funkcji dynamizującej – prawo może być czynnikiem zmian

społeczno-politycznych. Rolą prawa jest odpowiadanie na
oczekiwania społeczne, które ciągle ewoluują. Wynikiem tego może
być potrzeba tworzenia nowych instytucji prawnych i struktur w życiu
społecznym.

• Funkcji ochronnej – prawo chroni pewne wartości ważne z punktu

widzenia życia społecznego, np. prywatny majątek przed przejęciem
go na rzecz państwa.

• Funkcji organizacyjnej – normy dotyczące ustroju, organów władzy

oraz ich kompetencji i trybu podejmowanych działań tworzą warunki
życia społecznego i państwowego. To na podstawie tych norm

5
 powoływane są do życia organy takie jak sądy, jednostki samorządowe
oraz spółki, fundacje itp.

• Funkcji represyjnej i wychowawczej – polega na wypracowaniu

przez adresatów norm wzorów zachowań w formie nawyków, które
tworzą się w wyniku świadomości grożącej sankcji za
nieprzestrzeganie norm i zawartych w nich powinności określonych
zachowań.

Inny podział stwierdza, że prawo pełni:

• Funkcję kontrolną – dzięki społecznej kontroli (scedowanej na

uprawnione organy, np. Policję) możliwe jest wykształcenie
przewidywalnych zachowań poprzez eliminację odstępstw od
przyjętych i obwiązujących wzorców. W ten sposób poziom
bezpieczeństwa i pewności w społeczeństwie wzrasta.

• Funkcję dystrybutywną – prawo jest źródłem zasad, na podstawie

których w społeczeństwie dochodzi do gromadzenia i podziału
wypracowanych przez niego dóbr.

• Funkcję regulatora konfliktów – polegającą na tym, że różnice w

interesach jednostek należy rozstrzygać na podstawie prawa, bo tylko
ten sposób gwarantuje sprawiedliwe rozstrzyganie powstałych
sporów.

6
 Instrumentalny charakter prawa

Prawo od wieków stosowane jest jako narzędzie oddziaływania społecznego.

W założeniu instrumentalny charakter prawa oznacza, że prawo ma
pomagać społeczeństwu i jednostkom je tworzącym celów w pozostałych
dziedzinach życia – gospodarczych, społecznych.

Innym zjawiskiem, które jest przejawem patologii w życiu społecznym, jest

zjawisko instrumentalizacji prawa. Zjawisko to polega na wykorzystywaniu
prawa jako instrumentu, a nie prawa jako nośnika wartości w procesie
sprawowania władzy politycznej i osiągania w ten sposób celów, które
niekoniecznie muszą być tożsame z oczekiwaniami społecznymi.

7
Znaczenie prawa w ten sposób zostaje wypaczone i przestaje ono pełnić
swoje dotychczasowe funkcje gwarantujące respektowanie istotnych
składników ładu społecznego (np. wolności, sprawiedliwości). Jedna z
podstawowych zasad ładu demokratycznego – zasada rządów prawa –
zostaje zignorowana przez prawodawcę i podmioty stosujące prawo.
Dochodzi do sytuacji, w której osoby te prawem się posługują, ale nie stosują
się do niego.

Pobudki takiego zachowania najczęściej są dwie – albo prawo

wykorzystywane jest w celu maksymalizacji realizowania interesów
określonej grupy politycznej, albo prawo wykorzystywane jest jako
instrument służący do manipulowania społeczeństwem (w ten sposób
traktując je jak przedmiot).

8
Instrumentalizacja prawa odbywa się nie tylko w państwach, w których
sprawowane są rządy autorytarne bądź totalitarne. Ma ona miejsce również
w państwach demokratycznych (zarówno tych w których demokracja jest
zakorzeniona, jak i w tych, w których ona się rozwija).

Patologiami, które można wtedy dostrzec, to podjęcie się przez prawodawcę

zmian przepisów, które regulują istotne instytucje życia publicznego lub
wprowadzenie doraźnych zmian, które mają uspokoić nastroje społeczne.
Przejawem tak rozumianego prawa jest na przykład utrzymywanie
nieefektywnych i kosztownych systemów świadczeń socjalnych.

Instrumentalizacja prawa wpływa negatywnie na postrzeganie prawa jako

czegoś prestiżowego, co powoduje utratę zaufania do niego, instytucji, które
tworzy oraz ludzi, którzy się nim posługują.

Pojęcie przestrzegania prawa

Przestrzeganie prawa to zachowanie adresata normy prawnej zgodne z

treścią dyspozycji tej normy w warunkach określonych w jej hipotezie.

Przestrzeganie prawa przejawia się w zachowaniu zewnętrznym jednostki,

to właśnie ono, a nie przeżycia wewnętrzne (myśli, przekonania) podlegają
ocenie.

9
O przestrzeganiu prawa może być mowa wyłącznie wtedy, gdy jednostka
świadomie dostosowuje swoje zachowanie do określonych w nim norm.

Właśnie świadomość odróżnia przestrzeganie prawa od realizowania prawa,

które polega na zbieżności zachowania z treścią normy, niekoniecznie
świadomego.

Obowiązkiem każdego adresata danej normy jest jej przestrzeganie.

Przestrzeganie prawa może wynikać z różnych postaw. Wyróżnia się cztery

takie postawy i są to: postawa legalistyczna, oportunistyczna,
konformistyczna i nihilistyczna.

10
Postawa legalistyczna

Przestrzeganie norm wynika z ich pochodzenia – są ustanawiane przez

władzę publiczną i to z tego powodu należy się do nich stosować. Postawa
legalistyczna pozytywnie wpływa na zapewnienie stabilności i
bezpieczeństwa funkcjonowania państwa.

Jednakże bezkrytyczny posłuch może powodować stagnację systemową i

brak rozwoju społeczno-gospodarczego. Według doktryny najlepszym
postepowaniem w tym przypadku jest legalizm krytyczny, który polega na
posłuszeństwie wobec prawa pochodzącego od legalnego prawodawcy, ale
otwarty na zmiany i prowadzący do nich legalnymi środkami w drodze
ewolucji sytemu.

Postawa oportunistyczna

Postawa ta polega na przeprowadzeniu przez adresata normy rachunku

zysków i strat posłuszeństwa, jakiego prawo od niego wymaga.

Gdy adresata stwierdzi, że zachowanie się według wskazanej dyspozycji

bardziej mu się opłaci niż postąpieniu wbrew normie, wtedy będzie jej
posłuszny. Oportunista, który stwierdzi, że zyska więcej na
nieposłuszeństwie, zwykle nie waha się, żeby postąpić wbrew normie.

Postępowanie oportunistycznie adresatów norm jest uzależnione od dwóch

czynników – sankcji (której dotkliwość może odwieść od złamania prawa)

11
oraz skuteczności aparatu ścigania (sprawne ujęcie i nieuchronne skazanie
również może sprawić, że oportunista odstąpi od dokonania czynu
przestępnego).

Postawa konformistyczna

Polega na przyjęciu zachowań i poglądów osób, które traktuje się jako

autorytet lub od dominujących postaw w najbliższym otoczeniu. Jeżeli
środowisko społeczne, w którym funkcjonuje adresat normy przestrzega
prawa, wtedy on też będzie je przestrzegać.

Analogicznie – jeżeli środowisko łamie prawo, adresat też będzie je łamać.

12
Postawa nihilistyczna

Nihilizm prawny polega na braku poszanowania wobec wszelkiego prawa.

Osoby o takiej postawie uważają, że prawo głównym źródłem ograniczeń,
które uniemożliwiają osiąganie założonych przez jednostkę celów.

Postaci nieprzestrzegania prawa

Nieprzestrzegania prawa może przybrać różne formy. W doktrynie wyróżnia

się zazwyczaj dwie główne kategorie, do których można zaliczyć zachowania
polegające na łamaniu ustalonych norm.

Zachowanie contra legem

To zachowanie wprost sprzeciwiające się zakazowi czy nakazowi

określonemu w prawie. Adresat najczęściej ukrywa fakt, że postąpił wbrew
normie w obawie przed zastosowaniem wobec niego sankcji.

Szczególną formą zachowania contra legem jest obywatelskie

nieposłuszeństwo. Osoba działająca w taki sposób nie ukrywa tego, że
postąpiła wbrew określonemu zakazowi albo nakazowi. Najczęściej
dodatkowo manifestuje swoją postawę publicznie i jest gotowa na
poniesienie kary.

Obywatelskie nieposłuszeństwo jest formą protestu wobec

niesprawiedliwości treści normy lub wobec postaw prawodawcy. Nie ma na

13
celu osiągnięcia prywatnych korzyści, lecz ma na względzie interes
publiczny.

Zachowaniem contra legem będzie również działanie zgodnie z

obowiązującymi w danym miejscu i czasie normami prawnymi, jednakże w
taki sposób, które będzie skutkować sytuacją tzw. nadużycia prawa
podmiotowego.

Są to okoliczności, które, mimo że są zgodne z prawem, sprzeciwiają się, np.

zasadom współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczemu
przeznaczeniu rzeczy.

14
Zachowanie praeter legem

To zachowanie polegające na omijaniu prawa. W takim przypadku jedna

norma jest łamana przez pozorne stosowanie się do treści innej normy.

Zachowanie praeter legem wymaga od adresata norm znajomości systemu

prawa oraz jego interpretacji, ponieważ polega ono na wykorzystywaniu
niejasności językowych, luk prawnych i umiejętności wykładni przepisów.

Fikcja powszechnej znajomości prawa

Przestrzeganie i nieprzestrzeganie prawa są nierozerwalnie związane z

założeniem, że ogłoszone akty prawne są powszechnie znane. Czyni to
zadość jednej z najważniejszych zasad prawnych – ignorantia iuris nocet
(nieznajomość prawa szkodzi), która stanowi uzupełnienie zasady
ignorantia iuris neminem excusat (nieznajomość prawa nie usprawiedliwia).

15
Przyjęcie odmiennych założeń polegających na stwierdzeniu, że popełnienie
czynu przestępnego z powodu nieznajomości prawa i uniknięcie w ten
sposób odpowiedzialności stanowiłoby podważenie istoty prawa, a jego
obowiązywanie straciłoby jakikolwiek sens.

Znajomość prawa a jego przestrzeganie

Aby fikcja powszechnej znajomości miała jakiekolwiek podstawy swojego

stosowania, każdy obywatel musi posiadać możliwość zapoznania się z
każdą obowiązującą go normą prawną.

Samo posiadanie tej możliwości skutkuje tym, że adresaci norm nie mogą
posłużyć się argumentem, że nie znali obowiązującego ich prawa.

16
Wiedzę na temat obowiązujących norm można czerpać z różnych źródeł, np.
publikacje naukowe, podręczniki czy doniesienia prasowe, które pozwalają
zapoznać się również z planowanymi zmianami w prawie.

Jednak najrzetelniejszym źródłem są formalne publikacje tekstów

normatywnych. Państwo powinno zapewnić możliwość zapoznania się
obywateli ze stanowionym przez siebie prawem. Przejawem tego jest
publikacja tekstów aktów prawnych w dedykowanych im oficjalnych
publikatorach. W Polsce istnieje wiele publikatorów, do najważniejszych z
nich można zaliczyć Dziennik Ustaw, Monitor Polski, dzienniki urzędowe
ministrów i wojewódzkie dzienniki urzędowe.

Mimo tego, znajomość prawa wśród polskich obywateli jest na niskim

poziomie. Okoliczności, które mają wpływ na taki stan obejmują:

• Dużą liczbę obowiązujących aktów normatywnych – nie jest

możliwe by ktokolwiek znał całe prawo w danym państwie. Ilość
aktów obowiązujących liczona jest w kilkudziesięciu tysiącach. Nawet
przedstawiciele zawodów prawniczych nie są w stanie znać, rozumieć
i stosować całości prawa – w ten sposób wykształciły się specjalizacje
prawne. Zjawisko tworzenia coraz to nowych aktów prawnych
dotyczących każdej dziedziny życia społecznego nazywane jest inflacją
prawa.

• Ciągłe zmiany prawa stanowionego – zmieniająca się coraz szybciej

rzeczywistość wymusza na prawodawcy dostosowywanie regulacji
prawnych do nowych realiów. Znowelizowane prawo wymusza

17
 zmianę otaczającej je rzeczywistości, co powoduje jej kolejne zmiany i
wymóg kolejnych nowelizacji. Jedne akty normatywne wchodzą w
życie, inne są uchylane, wiele jest zmienianych – w dzisiejszych
czasach liczba nowelizacji aktu prawnego obowiązującego 3 lata może
sięgnąć kilkudziesięciu. Nowelizacja rzadko pociąga za sobą
ogłoszenie tekstu jednolitego (który stanowi jednolitą obowiązującą
aktualnie treść danego aktu), co utrudnia zapoznanie się w łatwy
sposób z treścią obowiązujących przepisów.

• Wysoki poziom specjalizacji prawa – prawo reguluje coraz więcej

specjalistycznych dziedzin posługując się nie tylko językiem prawnym,
ale również językami właściwymi do regulowanych branż, jak np.
budownictwo, medycyna, farmacja, chemia, transport. Często reguluje
kwestie bardzo szczegółowo, wręcz kazuistycznie, co nie sprzyja
zaznajamianiu się z każdym jego aspektem.

Skuteczność prawa

W praktyce nie istnieje sytuacja, w której można mówić o pełnej skuteczności

bądź o pełnej nieskuteczności prawa. Pomiędzy tymi sytuacjami istnieje całe
spektrum stanów pośrednich, w których prawo jest mniej lub bardziej
respektowane, a co za tym idzie – skuteczne.

Skuteczność zależy również od rodzaju normy prawnej. Dodatkowo

skuteczność będzie różna w różnych grupach społecznych oraz zależna
będzie od czasu, w którym dane prawo obowiązuje.

18
Pojęcie skuteczności prawa może przyjąć różne definicje. W ten sposób
wyróżnia się różne koncepcje pojmowania skuteczności obowiązującego
prawa.

Skuteczność finistyczna

Opiera się na twierdzeniu, że „przestrzeganie prawa jest warunkiem jego

skuteczności”. Prawo w tym podejściu jest traktowane jako instrument
pozwalający na realizację pewnego określonego przez prawodawcę celu.
Jego osiągnięcie stanowi o tym, że ustanowione przez niego prawo jest
skuteczne.

19
Skuteczność behawioralna

Opiera się na twierdzeniu, że „nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego

nieskuteczności”. Prawo w tym podejściu sprowadza się do badania wpływu
jego obowiązywania na adresatów norm. Prawo jest skuteczne wtedy, gdy
adresat powstrzymuje się od działań sprzeciwiających się zakazowi,
podejmuje działania zgodne z nakazem i nie przekracza działań w ramach
dozwolenia.

Skuteczność aksjologiczna

Powstaje wtedy, kiedy adresaci norm wewnętrznie poczują i zaakceptują

słuszność ustanowionych norm prawnych i zaaprobują je jako własne
wartości. Wpływ na to ma identyfikacja moralna adresatów norm z
wartościami wyznawanymi przez prawodawcę. W sytuacji, kiedy taka
koherencja nie zachodzi, adresatowi łatwiej jest odrzucić ustanowiony
wzorzec zachowania i naruszyć ustanowione normy.

20
 Podsumowanie

 Zapoznaj się z treścią lekcji. Gdy opanujesz już cały materiał

zawarty w dziale, przystąp do testu cząstkowego.

Literatura uzupełniająca:

1. Chauvin T., Stawecki T., Winczorek P., Wstęp do prawoznawstwa,

Warszawa, 2016.
2. Dyra A. (red.), Teoria i filozofia prawa, Warszawa, 2021.
3. Hołówka J. (red.), Dziobkowski B. (red), Filozofia prawa. Normy i
fakty, Warszawa, 2020.
4. Korybski A., Leszczyński L., Stanowienie i stosowanie prawa.
Elementy teorii, Warszawa, 2021.
5. Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa, 2020.
6. Pieniążek A., Stefaniuk M. E., Socjologia prawa. Zarys wykładu,
Warszawa, 2021.
7. Romański R., Elementy prawoznawstwa i prawa cywilnego.
Prawo dla nieprawników, Warszawa, 2007.
8. Tokarczyk R. A., Podstawy prawoznawstwa, teorii i filozofii
prawa. Reinterpretacja krytyczna, Sosnowiec, 2017.
9. Zieliński M., Wykładnia prawa. Zasady – reguły – wskazówki,
Warszawa, 2017.

21
10. Zirk-Sadowski M., Wprowadzenie do filozofii prawa,
Warszawa, 2021.

22